Prof. Dr Rajko Kuzmanović - Ustavno Pravo

DR RAJKO KUZMANOVIĆ

USTAVNO PRAVO PETO IZMJENJENO IZDANJE

Banja Luka, 2011.

PANEVROPSKI UNIVERZITET

APEIRON

F A K U L T E T PRAVNIH NAUKA B A NJ A L U K A

USTAVNO PRAVO

Autor: Akademik, prof. dr RAJKO Kuzmanović

Recenzija: Dr. PAVLE Nikolić Dr. MILE Dmičić

Izdavač: Panevropski univerzitet "APEIRON" Banja Luka 5. izdanje, godina 2008.

Odgovorno lice izdavača, DARKO Uremović

Urednik: ALEKSANDRA Vidović

DTP i likovno/grafička obrada: SRETKO Boji’

Štampa: "ART-PRINT", Banja Luka, p.o., grafika - dizajn - marketing Banja Luka

Odgovorno lice štamparije: VLADIMIRA Stijak- Ilisić

Tiraž 500 primjeraka

EDICIJA: Pravna biblioteka - Sofokles- Σοφοκλῆς knj. 75

ISBN 978-99955-49-59-6

Sadržaj:

POJMOVNE I TEORIJSKE OSNOVE USTAVNOG PRAVA I USTAVA I.--- PREDMET, POJAM I NAZIV USTAVNOG PRAVA 1. PREDMET USTAVNOG PRAVA 2. POJAM USTAVNOG PRAVA 3. PRAVNA I POLITIČKA DIMENZIJA I SADRŽAJ USTAVNOG PRAVA 4. UTVRĐIVANjE NAZIVA ZA USTAVNO PRAVO II.-- USTAVNO PRAVO U SISTEMU PRAVA I OSTALIH DRUŠTVENIH NAUKA 1. USTAVNE I OSTALE PRAVNE NORME 2. ODNOS PRAVNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA 3. ODNOS VANPRAVNIH NAUČNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA III.-- METODE I TEHNIKE KOJE SE KORISTE U USTAVNOM PRAVU 1. METODE 2. TEHNIKE IV.- IZVORI USTAVNOG PRAVA 1. POJMOVNO UTVRĐIVANjE IZVORA USTAVNOG PRAVA 1. Izvori ustavnog prava u Velikoj Britaniji 2. Izvori ustavnog prava u Sjedinjenim Američkim Državama 3. I zvori ustavnog prava u Francuskoj 3. IZVORI USTAVNOG PRAVA U JUGOSLOVENSKIM ZEMLjAMA I DRŽAVAMA NASTALIM NAKON RASPADA JUGOSLAVIJE V.-- NASTANAK I POJAM USTAVA 1. NASTANAK USTAVA 2. POJAM USTAVA VI.- BITNA SVOJSTVA USTAVA VII. DONOŠENJE USTAVA 1. NUŽNOST I OPRAVDANOST DONOŠENjA USTAVA 2. RAZLIKE U NAČINU DONOŠENjA USTAVA I OSTALIH OPŠTIH AKATA 3. DONOŠENjE USTAVA U RAZLIČITIM OKOLNOSTIMA 4. PROGLAŠENjE (PROMULGACIJA) USTAVA 5. IZRADA I STRUKTURA USTAVA VIII. PROMJENA (REVIZIJA) USTAVA 1. RAZLOZI I VRSTE PROMJENE USTAVA 2. PROMJENE USTAVA U SVIJETU 3. PROMJENE USTAVA U BIVŠOJ SFRJ 4. REVIZIJA USTAVA SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJ I REPUBLIKE SRBIJE 5. REVIZIJA USTAVA REPUBLIKE SRPSKE 6. REVIZIJA USTAVA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 7. REVIZIJA USTAVA BOSNE I HERCEGOVINE IX.- KLASIFIKACIJA (PODJELA) USTAVA

A. PRIMARNA KLASIFIKACIJA B. SEKUNDARNA KLASIFIKACIJA NASTANAK I RAZVOJ USTAVA I USTAVNOSTI U SVIJETU I.--- RAZVOJ USTAVNOSTI DO PRVIH PISANIH USTAVA 1. POJMOVNO ODREĐENjE I PORIJEKLO USTAVA I USTAVNOSTI 2. PREDUSTAVNI PISANI POLITIČKI I PRAVNI DOKUMENTI ---- USTAVNOG KARAKTERA II.-- PRVI PISANI USTAVI 1. DRUŠTVENI USLOVI U KOJIMA SU NASTALI PRVI PISANI USTAVI 2. DONOŠENjE PRVIH PISANIH USTAVA III.-- USTAVI I USTAVNOST U ZEMLjAMA GRAĐANSKE DEMOKRATIJE 1. USTAV I USTAVNOST U ENGLESKOJ 2. USTAV I USTAVNOST SJEDINjENIH AMERIČKIH DRŽAVA 3. RAZVOJ I KARAKTERISTIKE USTAVNOSTI U FRANCUSKOJ IV.- USTAVNI RAZVOJ U ZEMLJAMA SOCIJALIZMA 1. DRUŠTVENA DIFERENCIJACIJA I POJAVA NOVIH OBLIKA POLITIČKIH SISTEMA 2. USTAVNI RAZVOJ RSFSR I SSSR 3. USTAVNI SISTEM HP KINE V.-- USTAVI ZEMALjA U RAZVOJU 1. KARAKTERISTIKE I PODJELA ZEMALjA U RAZVOJU 2. USTAVNI SISTEM INDIJE VI.- USTAVI I USTAVNOST ZEMALjA U TRANZICIJI 1. NASTANAK USTAVNOSTI I USTAVA ZEMALjA U TRANZIC IJI 2. USTAV I USTAVNOST RUSKE FEDERACIJE 3. TRANZICIJA SISTEMA ISTOČNOEVROPSKIH ZEMALjA VII. SAVREMENI SVIJET I TENDENCIJE RAZVOJA USTAVNOSTI RAZVOJ USTAVNOSTI U JUGOSLAVIJI OD 1918. DO 1990. GODINE I.--- USTAVNI RAZVOJ ZEMALjA KOJE SU KONSTITUISALE DRŽAVU KRALJEVINU SHS II.-- DRŽAVNO I DRUŠTVENO UREĐENjE KRALjEVINE SHS 1. PRIPREME ZA DONOŠENjE PRVOG USTAVA KRALjEVINE SHS 2. VIDOVDANSKI USTAV I NjEGOV ZNAČAJ 3. OKTROISANI USTAV KRALjEVINE JUGOSLAVIJE III.-- REVOLUCIJA 1941-1945. I STVARANjE NOVE JUGOSLOVENSKE DRŽAVE IV.- USTAVI I RAZVOJ USTAVNOSTI U JUGOSLAVIJI (FNRJ - SFRJ) OD 1945. DO 1990. GODINE 1. USTAV FNRJ IZ 1946. GODINE 2. USTAV SFRJ IZ 1963. GODINE 3. USTAV SFRJ IZ 1974. GODINE EKONOMSKO-SOCIJALNO UREĐENJE I.--- USTAVNO REGULISANjE EKONOMSKO-SOCIJALNOG UREĐENjA II.-- OSNOVE EKONOMSKO-SOCIJALNOG UREĐENjA III.-- SVOJINA - SADRŽAJ I OBLICI 2. ISTORIJSKO-PRAVNI OBLICI SVOJINE 3. DIFERENCIRANI FORMALNOPRAVNI OBLICI SVOJINE 4. USTAVNA REGULATIVA SVOJINE IV.- RAD, SREDSTVA ZA RAD I SLOBODNA PRIVREDA

V.-- STICANJE I RASPODJELA DOHOTKA VI.- ORGANIZOVANjE I UDRUŽIVANjE U PRIVREDI VII. UPRAVLjANjE U PRIVREDI VIII. DRUŠTVENE DJELATNOSTI I NjIHOV DRUŠTVENO-EKONOMSKI POLOŽAJ SUVERENITET I OBLICI OSTVARIVANjA SUVERENOSTI I.--- SUVERENITET I DRŽAVNA VLAST II.-- TEORIJE O SUVERENITETU III.-- DIFUZNOST I RELATIVNOST POJMA I SADRŽAJ SUVERENITETA IV.- USTAV I SUVERENITET PRAVA I SLOBODE ČOVJEKA I GRAĐANINA I.--- CIVILNO (GRAĐANSKO) DRUŠTVO II.-- PRIRODNA I STEČENA PRAVA I SLOBODE III.-- ZNAČAJNI DOKUMENTI O PRAVIMA I SLOBODAMA ČOVJEKA I GRAĐANINA IV.- USTAVNO REGULISANjE PRAVA I SLOBODA V.-- KLASIFIKACIJA PRAVA I SLOBODA ČOVJEKA I GRAĐANINA 1. Lična prava i slobode 2. Poliтička prava i slobode 3. Ekonomsko-socijalna prava i slobode 4. Nova i posebna prava i slobode VI.- NARUŠAVANjE LjUDSKIH PRAVA I SLOBODA VII. USTAVNE DUŽNOSTI I ODGOVORNOSTI DEMOKRATIJA I POLITIČKE INSTITUCIJE U USTAVNOM SISTEMU I.--- DEMOKRATIJA - SUŠTINA I ZNAČAJ 1. POJAM I SADRŽAJ DEMOKRATIJE 2. OSNOVNI OBLICI DEMOKRATIJE I NjIHOVO OSTVARIVANjE 3. TIPOVI (VRSTE) DEMOKRATIJE 1) Politička demokratija 2) Ekonomska (industrijska) demokratija 3) Masovna (narodna) demokratija 4) Neposredna demokratija 4. OG RANIČE NjA DE MOKRATIJE II.-- INSTITUCIJE NEPOSREDNE DEMOKRATIJE III.-- POLITIČKE ORGANIZACIJE (STRANKE) 1. NASTANAK I RAZVOJ POLITIČKIH ORGANIZACIJA 2. POJAM, ZNAČAJ I ZADACI POLITIČKIH OR GA N I ZA C I J A 3. KLASIFIKACIJA POLITIČKIH ORGANIZACIJA 4. ORGANIZACIJA I ODNOSI U ORGANIZACIONOJ STRUKTURI POLITIČKIH PARTIJA 5. IDEOLOGIJA POLITIČKIH PARTIJA 6. USTAVNOPRAVNI POLOŽAJ POLITIČKIH ORGANIZACIJA

IV.- PREDSTAVNIČKI I IZBORNI SISTEM 1. POJAM, RAZVOJ I KARAKTERISTIKE PREDSTAVNIČKOG SISTEMA 2. IZBORNI SISTEM, NjEGOV ZNAČAJ I RAZVOJ

3. BIRAČKO PRAVO I NjEGOVO OSTVARIVANjE 4. SPROVOĐENjE IZBORA 5. RASPODJELA MANDATA PREMA IZBORNIM REZULTATIMA USTAVNO UREĐENjE DRŽAVA NASTALIH RASPADOM SFRJ I.--- RASPAD SFRJ I OBRAZOVANjE NOVIH DRŽAVA 1. UZROCI RASPADA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 2. PROCES RASPADA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 3. OBRAZOVANjE NOVIH DRŽAVA II.-- RAZVOJ DRŽAVNOSTI, KONSTITUISANjE I USTAVNO UREĐENjE BOSNE ---- I HERCEGOVINE 1. STVARANjE AUTONOMNOSTI I DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE 2. USTAV I USTAVNO UREĐENjE BOSNE I HERCEGOVINE 1. Donošenje Ustava i njegove karakteristike 2. Struktura ustava 3. LjUDSKA PRAVA I OSNOVNE SLOBODE 4. NADLEŽNOSTI INSTITUCIJA BOSNE I HERCEGOVINE I ENTITETA 1. Nadležnosti Bosne i Hercegovine 2. Nadležnosti entiteta 3. Dodatne (eventualne) nadležnosti 5. INSTITUCIJE BOSNE I HERCEGOVINE III.-- FORMIRANjE I USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRPSKE 1. PROCES FORMIRANjA REPUBLIKE SRPSKE 1. Uslovi i razlozi formiranja Republike Srpske 2. Principi i instituti na kojima se temelji ustavno uređenje i konstituisanje Republike Srpske 3. Osnovni konstitutivni akti Republike Srpske 2. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRPSKE 1. Ustavni položaj Republike Srpske u okviru Bosne i Hercegovine 3. ORGANIZACIJA VLASTI REPUBLIKE SRPSKE IV.- KONSTITUISANjE I USTAVNO UREĐENjE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1. OSNIVANjE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 2. USTAV I USTAVNO UREĐENjE FEDERACŠE BOSNE I HERCEGOVINE 3. PODJELA NADLEŽNOSTI IZMEĐU FEDERALNE I KANTONALNE VLASTI 4. STRUKTURA FEDERALNE VLASTI 5. KANTONALNE-ŽUPANIJSKE VLASTI 6. OPŠTINSKA I GRADSKA VLAST V.-- OSNOVE USTAVNOG UREĐENjA SUSJEDNIH DRŽAVA 1. SAVEZNA REPUBLIKA JUGOSLAVIJA 2. DRŽAVNA ZAJEDNICA SRBIJA I CRNA GORA 3. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRBIJE 4. USTAVNO -UREĐENjE REPUBLIKE CRNE GORE 5. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE HRVATSKE OBLICI DRŽAVNOG UREĐENjA I VLADAVINE I.--- POJAM I VRSTE OBLIKA DRŽAVNOG UREĐENjA III. FEDERALIZAM - FEDERALNO DRŽAVNO UREĐENjE

1. NASTANAK I POJAM FEDERALIZMA 2. RAZVOJ FEDERALIZMA U SVIJETU 3. SVOJSTVA I VRSTE FEDERACIJE 5. NADLEŽNOSTI FEDERACIJE I FEDERALNIH JEDINICA 7. JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM IV. KONFEDERALNI OBLIK DRŽAVNOG UREĐENjA V. UNIJA KAO OBLIK UDRUŽIVANjA DRŽAVA VI. OBLICI VLADAVINE SISTEM DRŽAVNE VLASTI I. FUNKCIJE I LEGITIMITET DRŽAVNE VLASTI 1) Svojstva i funkcije državne vlasti 2) Legitimnost državne vlasti II. OBLICI ORGANIZACIJE DRŽAVNE VLASTI 1) Teorije o sistemu i organizaciji državne vlasti 3)-- Sistem podjele vlasti III. POLITIČKO PREDSTAVNIŠTVO - PARLAMENT 1) Nastanak, pojam i vrste političkog predstavništva 4.Parlament - struktura i nadležnosti IV. ŠEF DRŽAVE (PREDSJEDNIK - MONARH) 3)-- Ustavni položaj šefa države V. IZVRŠNI ORGAN (VLADA) 2) Izbor, sastav i opoziv vlade 3. Nadležnost, rad i odgovornost vlade VI. ODLUČIVANjE U SISTEMU UPRAVLjANjA 1) Elementi i modeli odlučivanja 2) Načela, faze i vrste odluka 3) Odlučujući i izvršavajući organi 4)-- Sistem rukovođenja PRAVOSUDNI SISTEM - SUDSKA VLAST 1. NASTANAK I RAZVOJ PRAVOSUĐA I POJAM SUDSKE VLASTI 2. ORGANIZACIJA I NADLEŽNOST SUDOVA, SUDIJE - IZBOR I RAZR E ŠENjE 4.-- USTAVNA NAČELA O SUDOVIMA 4. JAVNO TUŽILAŠTVO 5. OSTALE INSTITUCIJE PRAVOSUDNOG SISTEMA VLADAVINA PRAVA - USTAVNOST I ZAKONITOST I. VLADAVINA PRAVA I PRAVNA DRŽAVA II. USTAVNOST I ZAKONITOST 1)-- Nastanak i pojam ustavnosti i zakonitosti 2) Principi i funkcije ustavnosti i zakonitosti 3) Ustavne osnove ustavnosti i zakonitosti III. ZAŠTITA I KONTROLA USTAVNOSTI I ZAKONITOSTI USTAVNI SUDOVI I. USTAVNO SUDOVANjE U SVIJETU 1) Značaj i razlozi uvođenja ustavnih sudova 2)-- Osnove na kojima se zasniva djelovanje ustavnog suda II. USTAVNI SUDOVI U JUGOSLAVIJI 1) Zaštita ustavnosti i zakonitosti u FNRJ - SFRJ 2) Savezni ustavni sud (SRJ) III. USTAVNI SUD REPUBLIKE SRPSKE

IV. USTAVNI SUD BOSNE I HERCEGOVINE VOJSKA I POLICIJA I. BOJCKA 1. Pojam, oblici i funkcije vojske 2. Organizacija i položaj vojske u pravnim i demokratskim državama 4.-- Vojska kao ustavna kategorija 4. Vojska i odbrana u ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine i Republike Srpske II. POLICIJA 1. Pojam i uloga policije TERITORIJALNA AUTONOMIJA I LOKALNA SAMOUPRAVA I. TERITORIJALNA AUTONOMIJA 1) Pojam i shvatanja teritorijalne autonomije 4)-- Autonomija u drugoj Jugoslaviji (SFRJ) 3.) Teritorijalna autonomija u trećoj Jugoslaviji, odnosno u Republici Srbiji II. LOKALNA SAMOUPRAVA 1)-- Nastanak, razvoj i pojam lokalne samouprave 2)-- Oblici i struktura lokalne samouprave 3)-- Lokalna samouprava u Evropi i Evropska povelja o lokalnoj samoupravi 4)-- Lokalna samouprava u prvoj i drugoj Jugoslaviji 5)-- Lokalna samouprava u SRJ 6.) Lokalna samouprava u Republici Srpskoj 7.) Lokalna samouprava u ostalim državama nastalim na tlu bivše Jugoslavije USTAVI BOSNE I HERCEGOVINE I REPUBLIKE SRPSKE USTAV BOSNE I HERCEGOVINE PREAMBULA LjUDSKA PRAVA I OSNOVNE SLOBODE NADLEŽNOSTI I ODNOSI IZMEĐU INSTITUCIJA BOSNE I HERCEGOVINE I ENTITETA 1.-- NADLEŽNOSTI USTANOVA U BOSNI I HERCEGOVINI 2.-- NADLEŽNOSTI ENTITETA 3.-- ZAKONI I NADLEŽNOSTI ENTITETA I INSTITUCIJA 4. KOORDINACIJA. 5. DODATNE NADLEŽNOSTI PARLAMENTARNA SKUPŠTINA PREDSJEDNIŠTVO CENTRALNA BANKA FINANSIJE OPŠTE ODREDBE AMANDMANI PRELAZNE ODREDBE STUPANjE NA SNAGU II. LjUDSKA PRAVA I SLOBODE III. EKONOMSKO I SOCIJALNO UREĐENjE IV. PRAVA I DUŽNOSTI REPUBLIKE V. ORGANIZACIJA REPUBLIKE VI. TERITORIJALNA ORGANIZACIJA VIII. USTAVNOST I ZAKONITOST IX. USTAVNI SUD

X. SUDOVI I JAVNA TUŽILAŠTVA XI. PROMENA USTAVA XII. ZAVRŠNE ODREDBE

PREDGOVOR PRVOM IZDANJU

Knjiga Ustavno pravo koju predajem javnosti, a posebno studentima, predstavlja pokušaj da se da zaokružen i cjelovit udžbenik ustavnog prava. Knjiga je nastala tek poslije sedam godina od raspada socijalističke Jugoslavije, sedam godina nakon konstituisanja Republike Srpske i donošenja njenog ustava, kao i tri godine nakon Dejtonskog sporazuma i donošenja Ustava Bosne i Hercegovine. Trebalo je na ruševinama ranije jugoslovenske i bosanskohercegovačke državnosti i ustavnosti, ali i na temeljima nove državnosti i ustavnosti Republike Srpske, Bosne i Hercegovine i Savezne Republike Jugoslavije izraditi - prezentovati jednu novu koncepciju ustavnog prava. Knjiga je nastala postepeno i u fazama. Prvo se pojavila prva knjiga Ustavnog prava 1995. godine koja je obuhvatala istorijsko-teorijska pitanja, tzv. ustavnu statiku. Zatim se pojavila druga knjiga Ustavnog prava 1997. godine koja je obuhvatila pozitivni dio ustavnog prava -organizaciju vlasti tzv. ustavnu dinamiku. Kada su oba dijela, odnosno obje knjige rasprodane i kada su verifikovane u nastavnoj praksi, bilo je sasvim logično da se objedine u jednu knjigu kao cjelovito izdanje. U ovom, novom i cjelovitom izdanju učinjene su male promjene, tehničke i neke terminološke popravke i ispravke u odnosu na ranije knjige. Rad na ovom udžbeniku bio je veoma otežan iz mnogo razloga, a prije svega zbog duboke ustavne i opšte društvene krize i promjene u Jugoslaviji. Nastale su nove države i uspostavljen novi ustavni i opštepravni poredak. Postojale su i poteškoće druge vrste, kao što su teorijske razlike, nedorečenosti i protivrječnosti. I na koncu, sadržaj udžbenika limitiran je pedagoškom namjenom. S obzirom na krajnje nepovoljne uslove za stvaranje i naučnu obradu udžbenika Ustavno pravo, svjestan sam manjkavosti i propusta, pa ću sa zahvalnošću prihvatiti dobronamjerne naučne i stručne primjedbe i prijedloge, koji će naći mjesta u narednom izdanju.

Banja Luka, mart 1999. godine.

Autor

PREDGOVOR DRUGOM IZDANJU

Za nešto više od jedne godine prvo izdanje udžbenika Ustavno pravo, sa tiražom od 700 primjeraka, rasprodato je, pa se ukazala potreba za doštampavanjem - odnosno njegovim drugim izdanjem. Drugo izdanje je neznatno dopunjeno i izmijenjeno i to samo u dijelu koji se odnosi na uzroke raspada Jugoslavije, ustavno uređenje Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, te lokalnu samoupravu u Republici Srpskoj.

Banja Luka, maj 2000. godine Autor

PREDGOVOR TREĆEM IZDANJU

Treće, izmijenjeno i dopunjeno izdanje udžbenika Ustavno pravo predajemo javnosti, a posebno studentima pravnih fakulteta. Izmjene i dopune bile su nužne nakon konstitutivnih odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine i ustavnih promjena (amandmana) u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Na izmjene i dopune djelimično su uticale ustavne i političke promjene u SRJ.

Izostavljene su ili izmijenjene neke ocjene o ustavnom i političkom uređenju Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Ovo izdanje je u cjelini aktuelizirano i dovedeno u barem relativan sklad stvarnog i normativnog.

Banja Luka, maj 2002. godine Autor

Glava prva

POJMOVNE I TEORIJSKE OSNOVE USTAVNOG PRAVA I USTAVA I.

PREDMET, POJAM I NAZIV USTAVNOG PRAVA

1.

PREDMET USTAVNOG PRAVA

Ustavno pravo se postepeno, dosta sporo, konstituisalo u zasebno područje naučnog istraživanja, jer je dugo vladalo mišljenje većine teoretičara da se predmet ustavnog prava podudara (ili barem ozbiljno miješa) sa predmetom teorije o državi, teorije o pravu, sa upravnim pravom i političkim naukama. Teškoće razgraničenja prate sve naučne discipline, a posebno društvene. Ipak, ustavno pravo je specifično jer proučava bitne političke institucije društva (pravnog, političkog, državnog i ekonomskog karaktera) koje egzistiraju u cjelokupnoj političkoj sferi života i koje, u materijalnom smislu, čine ustav svake državne zajednice.

U određivanju predmeta ustavnog prava do danas su se izdiferencirala tri bitna shvatanja: a) Prvo, šire shvatanje bilo je dominantno sve do polovine dvade-setog vijeka, čak i danas egzistira, a podrazumijeva da predmet (nauka) ustavnog prava obuhvata širi sadržaj uključujući teoriju države, teoriju prava, upravno pravo i političke nauke. Ovakvo stanovište naročito je zastupala francuska pravna škola čiji su osnivači bili Aleksis Tokvil (Alexis Tocquevill), Leon Digi (Leon Diguet), a nastavili Moris Diverže (Maurice Duverger), Žorž Birdo (Georges Burdeau) i drugi. To shvatanje podržavali su ugledni teoretičari u Sjedinjenim Američkim Državama i Evropi. Leon Digi u svom višetomnom kapitalnom djelu iz ustavnog prava (Traite de droit constitutionnel) obuhvata samo područje izričitog ustavnog prava, kao grane pozitivnog prava odnosne države, već i teoriju države i opštu teoriju prava. U stvari, Digijevo shvatanje predmeta ustavnog prava je kompleksno i snažno ulazi u područje filozofije prava kao cjeline pa zbog toga nesumnjivo obuhvata pored državne i političku vlast, tj. obuhvata norme ustava i političke institucije. Slijedeći ovaj pravac, neki ustavni teoretiča-ri (Filipović, Mratović, Sokol, Marković) nazivu udžbenika "Ustavno pravo" dodali su i termin "političke institucije". b) Drugo, uže shvatanje taksfe okuplja veliki broj pravnih teoretičara među kojima se ističu: Kelzen, Jelinek, Višinski, Rževski i drugi. Ovo shvatanje predmeta ustavnog prava je normativno i dogamtski pravno, pošto ustavno pravo svodi isključivo na pravne propise koji regulišu ustavnu materiju, koji su u osnovi sam ustav odnosne države. Takvo shvatanje ustavnoga prava suviše strogo dogmatizuje i pozitivno-pravnu granu, a izostavlja veliko područje društvenih i političkih odnosa (političkih institucija), koje su nesumnjivo dio ustava u materijalnom smislu. v) Treće, umjereno (srednje) shvatanje teži ka pronalaženju najboljeg rješenja predmeta ustavnog prava. Naime, ovo shvatanje odbacuje neke elemente iz prvog i drugog shvatanja. Iz prvog (šireg) shvatanja odstranjuje se širina koja se proteže na neke druge naučne discipline i smanjuje prenaglašeno sociološko i politikološko shvatnje koje udaljava ustavno pravo od svoje pravne suštine. Pri tome se ne spori da ustavno pravo ima veze sa sociopolitičkim i drugim naukama. U drugom (užem) shvatanju nastoji se izbjeći svođenje ustavnog prava na isključivo normativnopravnu sadržinu ustava. Treće (umjereno) shvatanje, dakle, daje najprihvatljiviji sadržaj predmeta ustavnog prava, stavljajući na prvo mjesto njegovu ustavnopravnu suštinu, obuhvaćenu ustavnim normama, a zatim obuhvata i društvene i političke odnose koji su proizveli odgovarajuće norme, kao i društvene uslove u kojima se one ostvaruju. Ovo shvatanje podržavaju istaknuti teoretičari ustavnog prava među kojima su A. Fira, R. Marković, P. Nikolić, A. Đurđev, M.Carević, S. Sokol, K. Trnka. Sumirajući sva tri shvatanja o predmetu ustavnog prava, sasvim je opravdano i naučno ispravno prihvatiti treće shvatanje, koje nesumnjivo potpunije odražava predmet ustavnog prava u cjelini. Ovakvim pristupom se potvrđuje da je predmet ustavnog prava ustav u materijalnom smislu, a to znači da je ustavno pravo prevashodno pozitivnopravna, ali i politička naučna disciplina. Drugim riječima, ustavno pravo obuhvata (objašnjava i određuje) pored pozitivnopravnih (ustavnih) normi i političku i društvenu sferu odnosa, te društvenu praksu u kojoj nastaju i realizuju se pravne norme i društveni odnosi. Određujući na ovaj način predmet ustavnog prava kao naučne discipline, ulazimo u suštinu ove nauke. Time se odbacuju krajnosti pravno-dogmatskog, s jedne, i sociološko-političkog shvatanja, s druge strane, a uspostavlja se njihova sinteza i jedinstvo kao cjelovit pristup predmetu ustavnog prava.

2.

POJAM USTAVNOG PRAVA

Utvrđujući predmet ustavnog prava već smo djelimično odredili elemente za definiciju pojma ove naučne discipline. Međutim, različita shvatanja predmeta ustavnog prava otežavaju da se utvrdi jedinstvena definicija koja bi obuhvatila većinu bitnih elemenata te naučne discipline i zadovoljila većinu pravnih teoretičara. Ako bismo prihvatili šire shvatanje predmeta ustavnog prava, definicija ustavnog prava bila bi suviše difuzna i odnosila bi se na više naučnih disciplina (teoriju prava, teoriju države, političke doktrine, filozofiju prava i sl.). Ukoliko bismo prihvatili uže shvatanje o predmetu ustavnog prava, definicija bi bila suviše formalistička i pravno-dogmatska (svela bi se samo na ustavne norme). Zato smo se opredijelili za kompromisnu (srednju) varijantu koja omogućuje optimalno određivanje pojma (definicije) ustavnog prava. U tom smislu prihvatljiva definicija (pojam) ustavnog prava bila bi: Ustavno pravo je osnovna grana prava koja obuhvata pravna pravila o državnom, društvenom, političkom i ukupnom pravnom redu države. Navedena definicija obuhvata sljedeće elemente: a) da je ustavno pravo osnovna grana prava, što podrazumijeva da su norme te grane prava rukovodeće, sa najjačom pravnom snagom, pa kao takve predstavljaju osnovno tkivo pravnog sistema svake države; b) da ustavno pravo obuhvata pravna pravila o državnom uređenju i cjelokupnom spletu odnosa u državi; v) da ustavno pravo obuhvata pravila o društvenopolitičkom uređenju, što znači i šire, vanpravne norme koje tretiraju društveno-ekonomske i političke odnose i procese. Iz ovoga proizlazi da je ustavno pravo pravno-politička naučna disciplina koja na osnovu objektivnih principa i pravila proučava vitalne odnose između društva i čovjeka, političkih institucija uređenih pravom i čovjeka, čovjeka i čovjeka i uzroke tih odnosa. Podloga za te principe, pravila, odnose i procese je ustav u materijalnom smislu konkretne države.

3.

PRAVNA I POLITIČKA DIMENZIJA I SADRŽAJ USTAVNOG PRAVA

Ustavno pravo je prestižna naučna disciplina koje obuhvata široko, ali ne i difuzno i nepregledno područje. Ono što određuje i čini suštinu njegovog sadržaja je pravo i politika. Pri tome je nužno precizirati koje pravo i koja politika je materia constituens. To određivanje pripadnosti spada u sferu razgraničenja pravnih područja i grana prava, a što nije lak posao, jer postoje njihova stalna miješanja, povezanost i međusobna zavisnost. Ipak, danas smo dostigli visok stepen diferencijacije i određenosti pojedinih grana prava pa se od integralnog pojma "pravo" došlo do više područja "prava", zato i kažemo da studenti studiraju prava, a ne pravo. I ustavno pravo kao nauka se diferencirala od zajedničke univerzalne nauke - filozofije u naučnu oblast znatno širu od ustavnog prava kao grane prava.

Ustavno pravo je izvorno pravo, ono je temljno i načelno. Njegovi izvori su najviši pravni akti - ustavi, ustavni zakoni, ustavne odluke, ustavne povelje, konvencije i dr. Ustavno pravo je integralno, a ne partikularno. Ono je javno, a ne privatno; ustavno pravo spada u grupu javnog i državnog prava (zajedno sa upravnim, sudskim, međunarodnim javnim pravom, teorijom države i prava i dr.). Ustavno pravo se, očigledno, bavi i načelno proučava norme, principe i utvrđuje određene odnose radi uspostavljanja sistema vlasti. Većinu ovih i drugih pitanja kojima se bavi ustavno pravo konkretnije, detaljnije i u meritumu obrađuju - proučavaju ostale grane prava. Ustavno pravo ima elemente političke nauke, jer imaju sličan predmet naučnog interesovanja, a u nekim elementima isti. Ustavno pravo proučava političke institucije, i to samo one koje su uređene pravom. To su uglavnom državni, a dijelom nedržavni politički subjekti glavne poluge vlasti: zakonodavna, izvršna i sudska vlast, političke organizacije, izborni sistemi i dr., što znači da se ustavno pravo bavi državnom politikom (a ne parcijalnim politikama), političkim institucijama uređenim pravom, a ponajprije ustavom. S druge strane, i sam ustav je politički akt, a pravo u cjelini izraz određene politike, pa je neizbježna politička dimenzija ustavnog prava. Imajući u vidu da su predmet proučavanja ustavnog prava opšta načela, pravne norme i instituti uređeni pretežno ustavom, ali i zakonima i drugim pravnim aktima i političke institucije uređene pravom u cjelini - moguće je utvrditi sadržaj ustavnog prava. Sadržaj ustavnog prava čini zaokruženu cjelinu koja se, opet, razvrstava po različitim kriterijumima na nekoliko grupa. Savremen pisci ustavnog prava uzimaju različite kriterijume za utvrđivanje sadržaja ustavnog prava, i njegove unutrašnje strukture. Uglavnom se slažu u pogledu obima sadržaja ustavnog prava, ali pri klasifikaciji unutrašnje strukture i sadržaja uzimaju različite kriterijume. Stoga cjelokupan sadržaj ustavnog prava jedni dijele u dvije, drugi u tri, a treći u četiri skupine (grupe). Prema kriterijumu opštosti i promjenljivosti, sadržaj ustavnog prava dijeli se na dvije grupe: ustavnu statiku, koja obuhvata teorijska i istorijska pitanja, i ustavnu dinamiku, koja obuhvata organizaciju državne vlasti i političke institucije. Prema kriterijumu srodnosti i značaja normi, sadržaj ustavnog prava dijeli se na tri grupe. Prvu grupu čine norme kojima se uređuju odnosi između države i građana, posebno lična prava i slobode, mehanizmi ograničenja vlasti, vladavina prava, ekonomsko-socijalna prava, kulturna prava, pravo na zdrav život i zaštitu zdravlja. Druga grupa obuhvata norme kojima se uređuje organizacija državne vlasti. U ovu grupu spadaju osnovna načela državne vlasti, suverenitet, sistem organizacije vlasti (podjela, jedinstvo, povezanost), ustavnost i zakonitost, organizacija i funkcionisanje poluga vlasti - zakonodavne, izvršne i sudske, sistem rukovođenja i odlučivanja i dr. Treća grupa obuhvata pravne norme koje se odnose na nevladine i nedržavne poli-tičke subjekte (razne stranke, organizacije, udruženja, interesne grupe i dr.). Prema kriterijumu cjelovitosti i sveobuhvatnosti, sadržaj ustavnog prava čini splet normi, principa, institucija i činjenica skladno povezanih i složenih u četiri grupe. Prvu grupu čine teorijske osnove ustavnog prava (predmet, pojam, sadržaj, karakteristike, metode, uloga ustavnog prava u sistemu prava, izvori ustavnog prava, nastanak i pojam ustava, svojstva, donošenje, proglašenje, promjena, klasifikacija). Druga grupa obuhvata istorijski razvoj ustavnosti (predustavni akti, pravni pisani ustavi, ustavnost u svijetu, ustavni razvoj u južno-

slovenskim zemljama). Treća grupa uključuje veliko područje prava i sloboda čovjeka i građanina (osnovna prava i slobode, ekonomsko-socijalna prava i slobode, politička i nova prava i slobode, garancije prava i sloboda, ustavna zaštita, dužnosti i odgovornosti). U četvrtu grupu spada organizacija vlasti i političke institucije (parlament, vlada, šef države, pravosuđe, suverenitet, oblici neposredne demokratije, izborni sistem, političke organizacije, lokalna samouprava i uprava). Pravna i politička priroda, te sadržaj ustavnog prava nedvosmisleno ukazuju da je ustavno pravo kao naučna disciplina i nastavni predmet vrlo prestižno, obimno, kompleksno, logički i strukturalno povezano i sigurna osnova za naučnu zasnovanost i razvoj ostalih grana prava.

4.

UTVRĐIVANJE NAZIVA ZA USTAVNO PRAVO

Iako je ustavno pravo, kao splet osnovnih državnih institucija i pravila o njihovom funkcionisanju, stara naučna disciplina, naziv ustavno pravo upotrebljava se tek od 18. vijeka. Saglasnosti o nazivu nema ni do danas, a nije je moglo ni biti iz najmanje tri razloga; Prvo, različite koncepcije određivanja predmeta i sadržaja ustavnog prava opredjeljuju i naziv ove naučne discipline. Drugo, različita su shvatanja mjesta i uloge ustava (ili akta ustavnog karaktera) kao osnove ustavnog prava. Treće, različiti su društveni uslovi, odnosno stepen razvoja dru-štvenih odnosa i procesa. Naravno, postoji i niz drugih razloga koji su uticali na različita shvatanja samog naziva ove naučne discipline. Razvoj sadržaja, predmeta i naziva ustavnog prava seže u daleku prošlost civilizacija Kine, Indije i Egipta. U osnovi, čim se pojavila kakva-takva državna organizacija sa svojim institucijama i pravilima o ponašanju i funkcionisanju, već se može govoriti o sadržaju ustavnog prava, bez obzira na njegov zakasnjeli terminološki naziv. Od davnih vremena do danas može se pratiti evolucija naziva za naučnu disciplinu kojom se bavi ustavno pravo. U teoriji i praksi javlja se, u različitim vremenskim periodima, šest različitih naziva: 1) grčki statuti -ustavi, 2) rimske konstitucije, 3) srednjovjekovne povelje, 4) državno pravo, 5) ustavno pravo, 6) ustavno pravo i poli-tičke institucije.

1. Grčki statuti-ustavi. Sadržaj ustavnog prava stvarno se pojavljuje tokom četvrtog i petog vijeka prije nove ere u vrijeme procvata grčke kulture. Najveći doprinos oblikovanju i sadržaju dali su filozofi Platon (Platon) i Aristotel (Aristotel). Oni su, na osnovu posmatranja postojećeg stanja i teorijskog uopštavanja, svaki sa svoga stanovišta, konstituisali svoju uzornu državu i njeno uređenje. Posebno je Aristotel, u svome djelu "Politika", utvrdio da državno uređenje može biti trojako: kao vlast jednog čovjeka-građanina, vlast nekoliko građana (manja grupa) i vlast množine (većine - svih). Svaki od navedenih oblika može se pojaviti u dva vida: pozitivni (kraljevstvo, aristokratija i republika) i negativni (tiranija, oligarhija i demokratija).

Da bi jedan od navedenih oblika zaista funkcionisao, nužno je bilo utvrditi pravila funkcionisanja. Ta pravila su se utvrđivala statutom - ustavom države ili grada - polisa. Aristotel je sabrao (u stvari napisao) 156 ustava - koliko je bilo gradova u državama Atini i Sparti te okolnim ostrvima Sredozemlja. Najpoznatiji su Atinski ustav i Ustav Sparte. Oba originalna ustava čuvaju se u Aleksandrijskoj biblioteci, a kopija Atinskog ustava je dostupna našoj javnosti (objavljen je u Jugoslaviji nekoliko puta). Atinski ustav sastoji se od dva dijela: prvi, koji govori o istoriji atinske države i ustava, i drugi, normativni dio, u kome se utvrđuju osnove uređenja države.

2. Rimske konstitucije. Period postojanja rimske države dug je oko 1.300 godina. Više od polovine tog perioda karakteriše egzistencija rimske pravne države (procvat prava) i velika aktivnost rimskom političkog predstavništva, posebno Senata (Comitia centuriata) i imperatora. Posebno je značajna Justinijanova kodifikacija u četiri velika dijela (Digesta, Institutiones, Codex i Novallae), a prije toga i Zakon od dvanaest ploča, kao stalni izvor prava a sve to činilo je Corpus Iuris Civilis Romani. U okviru navedenih kodifikacija brojne su odredbe o organizaciji državne vlasti (političkih institucija) koje imaju snagu ustavnih odredbi, a među njima su i konstitucije. (U nekim zemljama ustav se zove konstitucija, npr. u SSSR-u, Rusiji i Italiji). Četiri su glavne rimske konstitucije: edicta (opšteobavezujući, naređujući, najviši propisi, među kojima su akti ustavnog karaktera -najviši zakoni), decreta (rješenja imperatorskog suda - institucije nalik na ustavni sud), rescripta (rang rješenja državnih organa) i mandata (razna uputstva). U okviru prve dvije konstitucije (edicta i decreta) su odredbe ustavnog karaktera. One su obuhvaćene Justinijanovim codexom (Codex Institutiones).

3. Srednjovjekovne velike povelje (magna charta). Prvi ustavni akt u svijetu je Velika povelja slobode (Magna charta libertatum), donesena u Engleskoj 1215. godine, za vrijeme kralja Jovana bez zemlje. Donijeta je u eri žestoke političke borbe plemstva i kralja s ciljem da se ograniči apsolutna vlast šefa države (kralja). Struktura (naravno, i sadržaj) Povelje jasno ukazuje da je to akt ustavnog karaktera. Prvo, Povelja je svečana potvrda dogovorenih principa (kao i svaki ustav), drugo, njome se utvrđuju prava šefa države (kralja), treće, utvrđuju se vjerske slobode i uloga crkve, četvrto, konstituisan je Opšti savjet Kraljevine sa 25 barona i drugih uglednih ličnosti koji daje saglasnost na zakone kralja i vrši nadzor nad upravnom vlašću. Njome se uspostavlja ustavnost i zakonitost, od kada se otvara era ustavnih monarhija. Od tada je tokom više vijekova donijeto mnogo sličnih povelja ne samo u Engleskoj već i u drugim zemljama. Istina, s vremenom su povelje dobile šire značenje pa su mnoge javne isprave nazivane poveljom. Ipak, bilo je uobičajeno da su povelje imale u najmanju ruku rang zakona (imale su odredbe iz krivičnog prava, bračnog prava i posebno imovinskog prava). Magna karta i slični srednjovjekovni akti toga ranga nesumnjivo su uvod u moderniju ustavnost uspostavljenu u građanskom društvu. Međutim, i u savremenom periodu povelje imaju visok rang, posebno u politici i međunarodnom pravu. Takav je slučaj sa Poveljom Ujedinjenih nacija iz 1945. godine. Neki pisci Povelju Ujedinjenih nacija nazivaju nadustavnim aktom, pošto sve države potpisnice moraju u svoje ustave uvrstiti neke njene

odredbe. I pored nesumnjive važnosti tih odredaba, Povelja, ipak, nije nadustavni akt, već je, u materijalnom smislu, prije izvor ustavnog prava i ustava.

4. Državno pravo. Tokom devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka, a ponegdje i danas, naziv državno pravo koristi se da označi granu pozitivnog prava kao naučnu disciplinu koja proučava odredbe o državnoj organizaciji, o državnim organima (njihovoj organizaciji i radu) i druga pitanja učenja o državi. Termin državno pravo koristi se u Njemačkoj, Sovjetskom Savezu (sada Rusiji), zemljama Istočne Evrope i nekim drugim zemljama koje su pod jakim uticajem njemačke klasične pravne škole, čiji su predstavnici ugledni pravni teoretičari: Hegel, Jelinek, Laband, Rihter i drugi. Neki naši pravni teoretičari vežu termin državno pravo isključivo za Hegelovu teoriju države i prava. Međutim, dubljom i tananijom analizom Hegelove teorije o državi i pravu vidljivo je da je on koristio termin ustav, kojim je označavao ustavno pravo, naglašavajući da se njime regulišu odnosi u državi, a posebno konstituisanje i odnos triju vlasti (zakonodavne, monarhijsko-kneževske i upravne). Hegel u svom kapitalnom djelu Osnovne crte filozofije prava izričito veli da je država organizam, koji ima ustav ili unutrašnje državno pravo. Država ima brojne institucije kao objektivni duh, ali "te institucije u posebnome sačinjavaju ustav, tj. razvijenu i ozbiljnu umjetnost". Država ima svoj određeni sadržaj kao organizam nje same. " Ovaj organizam je politički ustav. Politički ustav jeste pravo: organizacija države i proces njenog organskog života u odnosu prema sebi samoj." Hegel dalje piše: "Ustav je uman ukoliko država ima svoju djelotvornost i ukoliko sve razlikuje i određuje po prirodi pojma." Ustav treba da piše država kao duh naroda, ali on zavisi od "običaja i svijesti njenih individua, zato ustav nekog određenog naroda zavisi od načina i obrazovanosti njegove samosvijesti... Svaki narod ima stoga ustav koji mu je primjeren i koji mu pripada" (Hegel:Osnovne crte filozofije prava, V. Masleša, Sarajevo, 1964, strana 204, 208, 214, 215, 227, 229 i 233). Iz navedenih citata jasno se vidi da je Hegel koristio naziv ustav i za ustavno pravo, u normativnom smislu. Međutim, daleko više koristi termin ustavno pravo a samo je jednom spomenuo termin "unutrašnje državno pravo". Zato je ispravno tvrditi da su Hegelovi sljedbenici izmodelovali i uveli naziv državno pravo umjesto ustavno pravo. Tako Jelinek, izraziti pobornik termina državno pravo, tvrdi da ustavno pravo i ne postoji, demantujući tako svog učitelja Hegela. koji izdašno koristi termin ustav (označavajući njime ustavno pravo). Nastanak i favorizovanje termina državno pravo upravo se u Njemačkoj podudara sa njenim imperijalnim težnjama koje se mogu ostvariti samo jakom državom kojoj treba sve podrediti, teorijom o jakoj državi, pojavom rasnih i nacionalnih ideologija, te gubljenjem identiteta pojedinca i njegovo utapanje u državu kao svog zaštitnika. Nije iznenađujuće što je i u Sovjetskom Savezu i zemljama socijalističkog bloka Istočne Evrope prihvaćen ovaj termin pošto je u tim zemljama izgrađivan državni socijalizam, tj. jaka država; građanin se gubio u kolektivu, a postojale su težnje širenja socijalizma (nalik imperijalističkim težnjama) i druge sličnosti. Postepene promjene pogleda na ulogu države. uvažavanje građanina kao subjekta i nosioca suvereniteta, izgradnja demokratskih institucija u društvu i opšti trend povećanja i uvažavanja prava i sloboda uticali su da se postepeno gubi naziv državno pravo i prihvata naziv ustavno pravo čak i u onim zemljama gdje je naziv državno pravo nastao i koristio se.

5. Ustavno pravo. Termin ustavno pravo je najprihvatljiviji i koristi se u većini zemalja svijeta. Istorijski gledano, ustavno pravo nastaje paralelno sa političkom borbom progresivnih slojeva društva za demokratiju i human društveni poredak. U Engleskoj je još od početka drugog milenijuma počela dugotrajna i uporna borba, a rezultati su bili vidljivi od početka trinaestog vijeka, pa se može ustvrditi da je u Engleskoj i nastao taj termin. On se zatim javljao u teoriji i praksi u SAD u vrijeme konstituisanja SAD-a i pobjede nad kolonijalnim i imperijalnim silama. Termin ustavno pravo prihvata se i u Francuskoj upravo u jeku revolucionarnih promjena osamnaestog vijeka. Očigledno. termin ustavno pravo prihvaćen je i korišćen u zemljama gdje je ostvareno jedinstvo teorije i prakse u borbi za demokratski poredak, za ograničenje apsolutne vlasti, za prava i slobode građana. U stvari, tamo gdje su misao i praksa bili zasnovani na progresivnim, mladoburžoaskim liberalnim koncepcijama o liberalnoj pravnoj državi, narodnom suverenitetu, demokratskom uređenju vlasti zasnovanom na zakonitosti i odgovornosti javne vlasti pred društvom koristio se termin ustavno pravo. Danas se ova naučna disciplina naziva ustavno pravo u većini zemalja svijeta, pokrivajući anglosaksonsko područje i zemlje Istoka. I one zemlje koje su cijeli dvadeseti vijek koristile termin državno pravo danas počinju, alternativno ili isključivo, koristiti termin ustavno pravo. Do takvih promjena dolazi u vrijeme kada su društvene kategorije narod i nacija postali snažniji element od države. Naime, država postaje samo forma za ostvarivanje interesa određenog naroda i nacije. Ustavno pravo kategoriju narod i građanin stavlja na prvo mjesto društvene alokacije, a ne državu, kao što to čini državno pravo. Jugoslovenska teorija i praksa konsekventno koristi termin ustavno pravo, čemu se i mi pridružujuemo.

6. Ustavno pravo i političke institucije. Francuska pravna misao ima stalno u fokusu posmatranje i istraživanje razvoja ustavnog prava i njegovo mjesto u ukupnim društvenim promjenama. Pravni stručnjaci ističu da ustavno pravo nije isključivo normativno-dogmatsko područje, već i političko, odnosno da ustavno pravo čine norme ustava i političke institucije, pa bi zato bilo nužno vršiti korekciju u nazivu. Moris Diverže ističe da zbog toga treba da se dosadašnji naziv ustavno pravo mijenja u ustavno pravo i političke institucije. Odjek ovakvog teorijskog shvatanja osjetio se i kod nas. Iskusni i vodeći stručnjak za ustavno pravo profesor Jovan Đorđević prihvata da ustavno pravo nije samo pravno već i političko područje, ali da to ne treba da utiče na mijenjanje naziva. Međutim, neki teoretičari ustavnog prava već su prihvatili izmijenjeni naziv i pod njim objavljuju knjige: Ustavno pravo i političke institucije. Mislimo, ipak, da je stav profesora Đorđevića ispravan. Smatramo da pitanje naziva nije tehničko ni marginalno, već je veoma značajno. Ime - naziv treba da označi suštinu i sadržaj ustava. Navedenih šest naziva mogu se posmatrati kao tri istorijska (grčki statuti - ustavi, rimske konstitucije i srednjovjekovne velike povelje), tri savremena (državno pravo, ustavno pravo i ustavno pravo i političke institucije). Uzimajući sve bitne elemente koji određuju naziv ove naučne discipline, potvrđuje se da je termin državno pravo na zalasku, da se postepeno topi i da u današnjim uslovima društvenog razvoja nije adekvatan naziv. Termin ustavno pravo i političke institucije nije dovoljno teorijski obrađen i nema potrebnu verifikaciju pa bi bilo brzopleto prihvatiti ga. Ostaje kao

najprihvatljiviji i najadekvatniji naziv ustavno pravo. Za njega se opredjeljujemo. Naravno, svjesni smo nepreciznosti i drugih nedostataka i ovog naziva, ali on je za sada najbolji.

II.

USTAVNO PRAVO U SISTEMU PRAVA I OSTALIH DRUŠTVENIH NAUKA

1.

USTAVNE I OSTALE PRAVNE NORME

Svaka država ima mnogobrojne pravne propise, koji čine pravo te zemlje. U stvari, skup svih opštih pravnih normi jedne zemlje koje predstavljaju jednu konzistentnu i neprotivrječnu cjelinu čine sistem te zemlje. Pravne norme koje sačinjavaju pravni sistem svrstane su u niz jedinica - grupa (manjih i većih), zavisno od toga koje društvene odnose regulišu i šta im je konkretan predmet regulisanja. Sistematizovanjem tih normi bavi se pravna nauka vodeći računa da se sis-tematizuju izvori prava, nastanak normi i primjena pojedinačnih normi. Polazište u sistematizaciji je opšta pravna norma kao osnovni element. Norme se grupišu prvo u manje i uže grupe, a zatim u veće i šire da bi se to sve povezalo i činilo pravni sistem. U strukturi pravnog sistema vrlo je bitno poznavati hijerarhiju pravnih normi po stepenu opštosti. Sistematizacija po opštosti vrši se deduktivnom metodom - od pravnih načela kao najopštije pravne norme pa manje opšte da bi se došlo do osnovne i najjednostavnije norme. Taj postupak se može obaviti i induktivnom metodom od najjednostavnije norme do pravnih načela kao najviše pravne norme. Međutim, ovaj postupak je vrlo rijedak jer se mora polaziti od načela (a to su najčešće ustavna načela) da bi niže norme bile u skladu s njima. Unutar svakog pravnog sistema, bez obzira na njegove specifičnosti, postoje dva osnovna elementa: a) Niži (uži) koji se naziva pravni institut. Pravni institut je skup svih pravnih normi kojima se reguliše jedan društveni odnos, npr. zapošljavanje, socijalna zaštita, brak i sl. b) Viši (širi) koji se naziva pravna grana. To su pravne norme (instituti) kojima se reguliše šira oblast na jednoobrazan način, npr.: porodično zakonodavstvo (brak, porodica, zaštita djece, izdržavanje roditelja - dakle, kompletno porodično pravo). Ustavno pravo kao grana prava zauzima najviši rang u hijerarhiji normi svakog pravnog sistema i predstavlja osnovu prava svake države. Taj najviši rang ogleda se u činjenici da je ustavno pravo, u krajnjoj liniji, osnova za sve druge grane prava, a naročito za krivično, upravno, radno i privredno pravo. Zato temeljno izučavanje ustavnog prava omogućuje shvatanje ostalih grana prava. Ustavne norme su rukovodeće norme, što znači da su naJJače pravne snage pa zakonodavac ne smiJe donijeti propis koji je suprotan ustavnim normama, a izvršna vlast ne smije donijeti konkretan akt koji je u suprotnosti sa ustavnim normama.Rang i snaga ustavnih normi su neprekoračivi, pa na skali alokacje normi ustavne su na samom vrhu, a sve ostale su njima podređene. Dakle, po snazi i rangu ustavne norme su najjače i najviše. Međutim, ustavne norme takvim svojim položajem nisu otuđene niti su izvan konkretnog sistema prava odnosne države. U djelini gledano, ustavne norme se protežu na cijeli pravni

sistem, ali pri tome se jasno izdvajaju pojedine grane prava koje, u okviru ustavnih normi, samostalno regulišu svoje područje. Ostaje. međutim, područje koje čini specifikum ili krucijalni sadržaj ustavnog prava, a odnosi se na: a) norme kojima se reguliše organizacija državne vlast(oblik vladavine, oblik državnog uređenja, te organizacija, rad i nadležnosti najviših državnih organa); b) norme koje regulišu osnovna prava i dužnosti građana (klasična i nova specifična prava i slobode); v) norme kojima se regulišu osnovni društveno-ekonomski odnosi (osnovna načela i druge rukovodeće norme). Ustavno pravo obuhvata i reguliše i neke druge društvene odnose koji su društveno značajni, ali koji ne podliježu strogoj pravnoj sadržini. To su opštedruštvene i nepravne norme, prije svih: načela običaja, morala, politike i sl. Tako, pored pretežno načela prava, ustavno prav uključuje i običaje, moral i politiku, što sve predstavlja ustav u materijalnom smislu, ali i predmet ustavnog prava. Uvođenjem nekih osnovnih načela tzv. nepravnih disciplina ne gubi se pravna suština niti rukovodeći rang ustavnih normi, kao ni njihov obavezujući karakter. Razgraničenje i odnos ustavnog prava i drugih pravnih i vanpravnih disciplina već su se izdiferencirali i modelovali, s tim što su neke grane prava više a neke manje povezane međusobno i s ustavnim pravom.

2.

ODNOS PRAVNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA

Već je ranije pomenuto da su sve grane prava vezane za ustavno pravo, a naročito: krivično pravo, upravno pravo, radno pravo, teorija prava i privredno pravo. a) Upravno pravo je vrlo blisko ustavnom pravu pošto su i jedno i drugo vezani za državu i njene vitalne organe. Upravno pravo proučava organizaciju i funkcionisanje izvršnih (administrativno-upravnih) državnih organa i njihov odnos prema zakonodavcu. te njihovu kontrolu i odgovornost (član 90. i 94. Ustava Republike Srpske). Na drugoj strani. ustavno pravo ostaje na nivou rukovodnih normi državnog i pravnog sistema zemlje. B Teorija prava i ustavno pravo su čvrsto povezani, tim prije što je teorija prava nastala kada i država, a ustavno pravo kao najprokluzivnija grana prava vezana je za državu. Teorija prava izučava pravne norme kao posebnu kategoriju društvenih normi, a ustav i ustavno pravo utvrđuju i imaju norme (načela) najjače pravne snage. v) Javno pravo, uključujući unutrašnje i međunarodno, vrlo je blisko ustavnom pravu. Ustavno pravo ima bitnu ulogu u domenu unutrašnjeg javnog prava. naročito u dijelu koji se odnosi na državne institucije, tj. političke i javne institucije uređene pravom. g) Radno pravo ima svoje ishodište u ustavu i ustavnom pravu. Ustav SFRJ iz 1974. godine reguliše pravo na rad, socijalnu i zdravstvenu zaštitu, uslove rada itd. Takođe i Ustav SRJ iz 1992. godine, članovima 54. i 59, utvrđuje prava iz rada i izričito se zabranjuje prinudni rad. Slične odredbe imaju svi ustavi.

d) Krivično pravo je vezano za ustavno pravo izričitim normama koje se naročito odnose na kaznenu politiku i gonjenje. Ustav bivše Jugoslavije iz 1974. godine, članom 175. propisuje da se smrtna kazna može izreći samo za najteže oblike krivičnih djela. Ustav Republike Srpske članom 11. do 20. utvrđuje više normi koje se odnose na domen krivičnog prava. Ili, Ustav Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. godine, članom 21. zabranjuje smrtnu kaznu. Ustavi regulišu i niz drugih pitanja zaštite čovjeka (gonjenje, pritvor, istraga i dr.). Dakle, krivično zakonodavstvo, a time i krivično pravo, omeđeno je i uslovljeno ustavnim odredbama, odnosno načelima ustavnog prava. đ) Privredno pravo, pa i građansko pravo, vezani su za ustavno pravo, i dosta je teško utvrditi granicu između ovih triju naučnih disciplina. Drugim riječima, oblast društveno ekonomskih odnosa vezana je za privredno, građansko i ustavno pravo. U razgraničenju i odnosu ovih grana prava treba se držati načela da su u ovim oblastima ustavne norme rukovodeće i najviše, a sve drugo iz društveno-ekonomskih i svojinskih odnosa spada u područje privrednog i građanskog prava.

3.

ODNOS VANPRAVNIH NAUČNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA

Ustavno pravo i ustav u materijalnom smislu vezani su za neke vanpravne discipline, prije svega za politički sistem, sociologiju i političke doktrine. a) Političke nauke su sa mnogo elemenata prisutne u ustavnom pravu pa nije slučajno što se ustavno pravo i kvalifikuje kao pravno-politička naučna disciplina. Naime, politika kao doktrina proučava zakonitosti političkih pojava sa različitih aspekata (etičkih,pravnih, socioloških i dr.). S obzirom na to da je i u ustavno pravo, u materijalnom smislu, ugrađeno veliko područje političkih i opštedruštvenih odnosa i normi, opravdano se utvrđuje snažna povezanost političke i pravne nauke u okviru ustavnog prava. b) Politički sistemi su se konstituisali kao posebna naučna disciplina, ali usko vezana za ustavno pravo. Njihov odnos treba posmatrati sa formalnog i sadržajnog stanovišta. Formalno, ove dvije discipline su odvojene, a sadržajno se ne mogu odvojiti pošto im se predmet izučavanja prepliće u mnogim elementima. Ustavno pravo i ustav, s jedne strane, obuhvataju temeljne norme političkog sistema, a s druge strane, politički sistemi obuhvataju mnogo šire područje, koje nije predmet ustavnog prava. Međutim, kod izučavanja ključnih poluga državnog uređenja (posebno parlament, šef države i vlada) politički sistemi ne mogu biti izvan sfere konkretnog ustava i ustavnog prava. v) Sociologija kao nauka proučava strukturu ljudskog društva i zakone njegovog razvitka. Iako je sociologija usmjerena na proučavanje društva u totalitetu, nikada nije odvojena od konkretnih istraživanja i konkretnih pojava. Ona, pored ostalog, izučava konkretne oblike društvene svijesti: pravo, moral, običaje i dr. Dugo se sociologija razvijala u okviru filozofije, pa u tom kontekstu nije mogla zaobići ni ustavno pravo. Međutim, skoro svi ustavi u materijalnom smislu imaju neke društvene norme koje su predmet sociologije. Uzmimo za primjer samo običajna i moralna načela, koja su u nekim zemljama izvor ustavnog prava, a i ostale sociološke kategorije vezane su za ustavno pravo.

III. METODE I TEHNIKE KOJE SE KORISTE U USTAVNOM PRAVU Svaka naučna disciplina teži da što egzaktnije odredi predmet svog proučavanja, da u tom okviru što svrsishodnije ovlada suštinom svoga predmeta i tako dođe do naučne istine. Taj put do naučne istine je dug i traži dobru organizovanost, sa precizno utvrđenim postupcima, putevima i načinima rada. Ako su ti postupci pažljivo odabrani i primjereni naučnoj oblasti, rezultati istraživanja će biti dobri. Zajednički naziv za određene postupke, puteve i načine koji vode do ostvarivanja zadanog cilja je metoda. Drugim riječima, metoda je plan-ski način rada kojim se dolazi do određenog cilja. Riječ metoda (latinski: methodus) koristi se veoma dugo. Aristotel je koristio ovu riječ da označi naučno istraživanje, a Pol Rajol pod metodom podrazumijeva saznajni put sa različitih aspekata o istoj stvari. Dekart označava metodu kao utvrđena pravila kojih se treba držati da bi se došlo do naučne istine. Naučnici-istraživači su još prije nove ere znali da se do cilja dolazi samo utvrđenim i provjerenim postupcima. Grčki filozofi, naročito u doba procvata grčke naučne misli, postavljali su pitanje kojim se putem i kojim načinom može doći do naučne istine, odnosno koju metodu treba koristiti. Već tada su se izdiferencirala dva shvatanja (dvije škole): prvo, materijalističko shvatanje svijeta, čiji su utemeljivači bili veliki grčki filozofi Tales i Demokrit, i drugo, idealističko shvatanje svijeta, čiji je najizrazitiji predstavnik bio takođe veliki grčki filozof Platon. Na osnovu navedenih shvatanja razvile su se dvije bitne i različite metode: -

idealističko-spekulativna ili metafizička i

-

dijalektičko-materijalistička metoda.

Ove metode ostale su sve do danas kao osnovne, odnosno temeljne i generalne, a koja će od njih u konkretnom slučaju biti primijenjena (prihvaćena) ili odbačena, zavisi od usvojenog pogleda na svijet. Zato danas, kada su se u cjelini promijenile društvene okolnosti (odnosi, procesi, kultura, način života, nivo naučnih dostignuća), dijalektičko-materijalistička metoda je postala dominantna, ali ni metafizička nije odbačena. Pravne nauke, a posebno ustavno pravo, nisu statične, već imaju dinamičnu osnovu pa se u njihovu riznicu (sistem) saznanja otalno un osnovi elementi, do kojih se dolazi pomoću odabranih i prikladnih metoda kao smišljenih načina rada. Ustavno pravo koristi iste ili slične metode kao i ostale društvene, a posebno pravne nauke. Navodimo metode i tehnike koje se, više ili manje, koriste za proučavanje ustavnog prava. Metode su: dijalektičko-materijalistička, analiza sadržaja, deduktivna, induktivna, komparativna, istorijska, sociološka i dogmatsko-normativna. A tehnike su: intervju, anketa i test.

1.

METODE

a) Dijalektičko-materijalistička metoda, kao generalna i osnovna, čini osnovu izučavanja ustavnog prava. Izučavanje se odvija u krugu materijalnih činjenica (a ne u okviru ideja) i u okviru poznate trijade: teza, antiteza, sinteza. Svaki ustavni sistem i ustavno pravo konkretne zemlje posmatra se dinamično (u promjenama) i onakav kakav jeste, odnosno kakav je bio ako se istražuje istorijska dimenzija. Ne poznaju se vječite istine o trajnim ustavnim sistemima i ustavnom pravu, što znači da ništa nije konačno, vječito i stalno važeće. Ova metoda je u osnovi primjena dijalektike, po kojoj postoji povezanost i uzročnost pojava u prirodi i društvu. Bez primjene ove metode ustavno pravo bi se posmatralo statički i dogmatski, što bi davalo krivu sliku konkretnog državnog i društvenog sistema. b) Analiza sadržaja jedna je od vrlo starih metoda koja je usko povezana sa sintezom. One, analiza i sinteza, u osnovi daju cjelovit pogled na problem, na temu ili područje. Analizom se postiže rastavljanje cjeline na dijelove, razmatranje svakog dijela ponaosob, ulaženje u strukturu, sličnosti ali i protivrječnosti pojava i na toj osnovi dolaženje do zaključka. Analiza može biti: kvantitativna, dokumentarna, tipološka i strukturalna. Sintezom se, međutim, od pojedinih i često različitih elemenata dolazi do jedne cjeline. Naravno, i sinteza može biti različita: deskriptivna (opisna). eksplikativna (pokazna) i reproduktivna (umnožavajuća). U ustavnom pravu je značajna ova metoda, pogotovo kada se rekonstruišu minuli ustavni sistemi na bazi dokumenata, kada u različitim uslovima polazimo od cjeline (analizom) ili detalja (sintezom). v) Deduktivna metoda počiva na prethodnim dvjema (dijalektičkoj i analitičkoj). Tom metodom u ustavnom pravu zaključujemo na osnovu cjeline više elemenata. Ova metoda nije primarna u ustavnom pravu pošto se njome uvijek dobija tzv. "srednji pojam", tj. polazi od pretpostavke da ono što vrijedi uopšte, vrijedi i pojedinačno. Tom metodom se zaključuje o nekoj pojavi logički (što se ne mora podudarati i činjenički). g) Induktivna metoda je vrlo slična metodi analize. Ovom metodom polazi se od niza konkretnih i nepobitnih činjenica koje se slažu u jedan sistem i tako se dolazi do zaključka. U ustavnom pravu se koristi kao pomoćna metoda, pogotovo u komparativnim ustavnim sistemima. d) Istorijska metoda je jedna od najstarijih metoda i polazi od nizanja činjenica različitog značaja i sadržaja, a potom razvrstavanjem tih činjenica po vrijednosnoj alokaciji dolazimo do zaključka o činjenicama primarnog i sekundarnog karaktera. Za proučavanje konkretnih savremenih, a pogotovo minulih ustavnih sistema, ova metoda je značajna. đ) Komparativna metoda je među dominantnim metodama u ustavnom pravu, ali i u ostalim pravnim i drugim društvenim naučnim disciplinama i primjenjuje se u svim oblastima gdje se ne može koristiti (izvoditi) eksperiment. Zato se i kaže da je komparativna metoda u društvenim naukama zamjena za eksperiment. Vremenski gledano, kom-parativna metoda je veoma stara i vodi porijeklo još iz antičke Grčke. Vrlo konkretno je o njoj govorio Demokrit, a sačuvali su se zapisi o tome da su Solon i Likurg, prije izrade svojih zakona, putovali po zemljama Sredozemlja i upoznavali postojeće propise. Od tada do danas ova metoda je u upotrebi, a posebno su je koristili strani teoretičari: Grocius, Monteskje, Dirkem, Kont, Spenser, Diverže, King, Lipset i drugi, te naši teoretičari: Lukić, Milić, Stefanović, Đurić, Đorđević, Jovičić i drugi. Da bi uporedna metoda dala željene rezultate, bitno je da postoji uporedivost pojava (i drugih elemenata, činjenica, predmeta) koje se upoređuju. Ustavno pravo i ustavni sistemi mogu se ovom metodom posmatrati na dva načina. Prvo, sinhrono, kada se upoređuju dva ili više istih ili sličnih ustavnih sistema, dva ili više sličnih instituta, te

niz drugih sličnih ustavnih načela. Drugo, dijahrono, kada se načelno upoređuju dva različita ustavna uređenja po vremenu i sadržaju. e) Sociološka metoda široko se primjenjuje u društvenim naukama, što znači i u pravu. Korištenje ove metode u pravu je opravdano, pošto se njome istražuju društveni sistemi i društvene promjene,bez čega se ne može zamisliti pravna nauka. Izučavanje položaja i uloge pojedinca, grupe, institucije. zajednice, nacije, naroda i dr. Nije samo zadatak i potreba sociologije već i ustavnog prava. Navedene kategorije su i ustavnopravne. Sociološka metoda je u izvjesnom smislu integralna jer u sebe uključuje probleme analize, sinteze, indukcije, dedukcije i s ž) Dogmatsko-normativna metoda je, kako mnogi pravni teoretičari smatraju, osnovna metoda u pravu, a sve ostale imaju primjese drugih naučnih područja. Dogmatska metoda je pravno-logička i kreće se u okviru pravnih normi i odvaja pravo od politike, društvenih kretanja, ekonomskih zbivanja i sl. Jasno se vidi da se ova metoda zatvara i izoluje od okruženja, želeći da izoluje pravo i da ga prikaže kao dogmu. Prema ovoj metodi, autoritet vlasti se uklapa u autoritet prava i zato insistira na načelu zakonitosti (a zakoni su instrument države i vlasti) i na načelu istine autoriteta (a ne naučne istine). Uz dogmatsku metodu veže se i normativna, pošto se njome ne utvrđuje samo struktura prava (sadržaj) već i to kako pravo funkcioniše. Ove dvije metode čine nerazdruživu cjelinu pa iha zato treba kao jedinstvene i posmatrati. Bez obzira na svoju krutost i normativnost, one su primjenjive u pravu, a samim tim i u ustavnom pravu.

2.

TEHNIKE

Pored navedenih metoda, ustavno pravo koristi i određene tehnike kojesluže kao pomoćno sredstvo za proučavanje i produbljivanje ove naučne discipline. Tehnike koje smo već pomenuli univerzalne su i koriste se ne samo u ustavnom pravu i pravu uopšte već i u drugim društvenim pa i prirodnim naukama. a) Intervju je vid instrumenta i postupka, a koristi se u istraživanju ustavnog prava, pogotovo kada se želi istražiti efekat određenih načela, pravila i odredbi. Vrlo često su to bitna ustavna pitanja (na primjer, istraživanje i ostvarivanje određenih prava i sloboda). Intervju ne može voditi bilo ko i bilo kada. Moraju se osposobiti ljudi - istraživači koji će znati unaprijed pripremiti pitanja za intervju, odabrati osobe koje će intervjuisati, te znati nakon toga (koristeći odgovarajuće metode) pravilno primijeniti (koristiti) rezultate intervjua. Treba razlikovati obični novinarski intervju od istraživačkog. b) Test se u pravilu priprema u naučnoistraživačkoj ustanovi koja vodi projekat istraživanja. Ova tehnika sadrži niz pitanja, i to takvih koja će explicite pružiti odgovor na temu odnosno istraživački zadatak. Test mora biti standardizovan (da ima mjerne karakteristike). Veoma je važan instrument pomoću koga dobijamo podatke o obaviještenosti, odnosno o znanju i sposobnosti ispitivanja populacije (uzorka) o nekim pitanjima, npr. iz ustavnog prava ili ustava. v) Anketa utvrđuje mišljenje, stavove ili iskustvo veće grupe ljudio nekom pitanju. Provodi se pomoću upitnika u kome se tačno navodepitanja. Ako su u anketi postavljena pitanja tako da se žele dobiti odgovori na "društveno osjetljivo pitanje", tada se ispitanicima garantuje tajnost (anonimnost). Ipak, rezultate dobijene anketom treba uvijek s rezervom prihvatati,

pošto su odgovori najčešće odraz subjektivnih shvatanja i momentalnog raspoloženja ispitanika. Pravni teoretičari nedovoljno poklanjaju pažnju izučavanju i primjeni metoda i tehnika iz nekih drugih oblasti gdje se metodama posvećuje posebna pažnja (npr.u sociologiji, psihologiji, pedagogiji i dr.). Međutim, sve se više uviđa ta praznina pa se počinje davati objektivan tretman metodama i tehnikama izučavanja pojedinih grana prava. Noviji udžbenici ustavnog prava imaju poglavlje o metodama, za razliku od nekih ranijih (a i nekih novijih) koji to nemaju.

IV. IZVORI USTAVNOG PRAVA 1.

POJMOVNO UTVRĐIVANjE IZVORA USTAVNOG PRAVA

Izvori ustavnog prava nalaze se u posebnim normama nastalim u realnim (konkretnim) društvenim odnosima. Te norme nazivamo posebnim zato što nisu isključivo pravne, već su i nepravne. Pri tome je nužno naglasiti da sve pravne i nepravne norme nisu izvori ustavnog prava. Da bismo utvrdili pravne norme koje su izvor ustavnog prava, neophodno je odgovoriti na sljedeća pitanja: 1. u kojim društvenim okolnostima je nastala norma, 2. ko je donosilac norme. 3. kako je i po kome postupku donesena norma, 4. šta se reguliše normom. Ako je odgovor da je norma nastala u doba istorijskih promjena stvaranja nove državne zajednice, da je norma donesena od najvišeg predstavničkog (u nekim slučajevima i izvršnog) organa, da je donesena po posebnom pos-tupku, da se njome regulišu pitanja vezana za najviše državne organe, onda su takve norme, po pravilu, izvor ustavnog prava. Od ostalih brojnih normi (pisanih i nepisanih) izvor ustavnog prava su najčešće običajne norme (ustavni običaji) i sudske odluke (precedenti). Takođe je za utvrđivanje izvora ustavnog prava svake konkretne zemlje od bitnog značaja tip društvenog uređenja, oblik državnog uređenja i tip pravnog sistema. Prema tome, mnogo je elemenata koji određuju izvore ustavnog prava, njihovu širinu i strukturu. Utvrđivanje izvora ustavnog prava nije samo pravno već i opšte teorijsko pitanje. Daleko je kompleksnije pitanje utvrđivanja izvora ustavnog prava nego izvora bilo koje druge grane prava. pošto ustavno pravo u materijalnom smislu nije samo pravno već i sociološkopolitičko pitanje. Veliki broj naših pravnih teoretičara gleda dosta usko na pojam izvora ustavnog prava svodeđi njegove izvore na način (oblik) donošenja normi ustavnog prava. Tačno je da oblici i načini na koje može biti donijeta norma ustavnog prava čine izvore ustavnog prava. Međutim. to je samo formalna strana, pa je tome nužno dodati i to da sadržaj norme određuje da li je ona izvor ustavnog prava ili nije. I, konačno, porijeklo norme - ko ju je donio, propisao. Tek s dodavanjem ovih elemenata dobijamo okvire za određivanje izvora ustavnog prava.

U pojedinim zemljama različiti su izvori ustavnog prava. U cjelini uzevši, izvori ustavnog prava mogu se svrstati u nekoliko grupa: 1. pravni izvori, 2. sudske presude, 3. običajno pravo, 4. konvencije. Pojedine zemlje, pogotovo evrokontinentalne. prihvataju samo pisane pravne izvore ustavnog prava, dok druge, uglavnom anglosaksonske prihvataju i nepisane i ne samo pravne izvore.

2.

IZVORI USTAVNOG PRAVA U SVIJETU

Već smo istakli da su u različitim zemljama različiti izvori ustavnog prava i da od niza društvenih faktora zavisi koji će to izvori biti. Biće dovoljno za uzorak, koji obuhvata sve vidove izvora ustavnog prava. obraditi izvore u Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Američkim Državama i Francuskoj.

1. Izvori ustavnog prava u Velikoj Britaniji Velika Britanija, kao predstavnik anglosaksonskog pravnog sistema, jedna je od onih zemalja u kojoj su izvori ustavnog prava vrlo raznovrsni i obuhvataju pravne i nepravne norme. To, naravno, podrazu-mijeva izvore i ustava i ustavnog prava u materijalnom smislu. S obzirom na to da je ustavni sistem Velike Britanije vrlo razuđen i da nema kodifikovan ustav, vrlo je teško utvrditi i izučavati izvore ustavnog prava te zemlje. O tome vrlo lijepo daje ocjenu profesor Ratko Marković u svojoj knjizi "Ustavno pravo", a naročito citirajući britanskog pravnog teoretičara E. Boutmiu-a, da Englezi nisu htjeli sređivati ustavnu materiju već su "ostavili razne delove svog ustava onako kako su ih naneli vali istorije". To očigledno znači da su britanski ustav i ustavno pravo u stalnom nastajanju i razvijanju. Ta široka otvorenost ustavnog regulisanja i ustavnog prava uticali su na to da su britanski izvori ustavnog prava raznovrsni i mogu se svrstati u dvije grupe: a) pravni (pisani) izvori. koji obuhvataju odluke Parlamenta i sudske odluke. b) nepravni (nepisani). koji obuhvataju konvencije i običaje. a) Pravni (pisani) izvori. Pravni izvori ustavnog prava u osnovi su pisani izvori i oni predstavljaju osnovu izvora ustavnog prava. Kao što smo naglasili. pravni izvori se svrstavaju u dvije grupe: Odluke Parlamenta su izvor ustavnog prava, a donošene su tokom više vijekova. To su najčešće zakoni i drugi akti koje je donosio Parlament. Donošenje takvih zakona vrši se po redovnoj proceduri pa se mogu relativno lako mijenjati raniji ustavni zakoni i donositi novi. Neke odluke Parlamenta ipak ostaju trajni izvor ustavnog prava kao što su: Magna karta (Magna Charta) iz 1215. godine, Peticija o pravima (Petition of Rights) iz 1628. Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habes Corpus Act) iz 1679. Dodatak zakona o pravima (VŠ ofRights) iz 1689, Akt o nasljeđivanju (Act of Settlement) iz 1701, Akt (ugovor) o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707, Zakon o narodnom predstavništvu (Representation of the People Act) iz 1832, Zakon o parlamentu (Parliament Act) iz 1911. i 1949. itd. Navedeni i drugi akti Parlamenta su najznačajniji izvori ustavnog prava Velike Britanije. Sudske odluke su u Velikoj Britaniji izvor ustavnog prava. S obzirom na to da Velika Britanija nema pisani ustav i da stoga postoje ustavne praznine, u takvim slučajevima sudovi

donose odluke. "Britanski sudovi mogu u ustavnoj materiji stvoriti pravna pravila kada ova ne postoje. Oni, dakle djeluju kao pozitivni ustavotvorci." (dr R.Marković). U Britaniji svi sudovi mogu rješavati i takva pitanja koja zadiru u ustavnu oblast iako u pravilu to treba da rade viši sudovi kao što su Vrhovni sud pravosuđa (Supreme Court of ludicature), koji ima dva smjera: Apelacioni sud (Court of Appeal) i Visoki sud (High of Iustice). Međutim, sudovi grofovija ne bi trebalo da rješavaju pitanja ustavnog karaktera, ali, kako smo već naglasili, i oni to ponekad čine. Velika Britanija nema ustavni sud, niti pisani ustav. b) Nepravni (nepisani) izvori. Britanski ustavni sistem koristi nepravne izvore kao izvore ustavnog prava. Oni se javljaju i svrstavaju u dvije grupe: (1) Ustavne konvencije, koje su nepisane i nepravne norme, tj. one ne regulišu predmetna pitanja na formalno-pravni način. Međutim, uspješno zamjenjuju pravna pravila i tako regulišu brojna pitanja ustavnog sistema. Naime. konvencije su akti koje imaju političku podršku. kao i podršku šireg kruga institucija i građana. One su nastale dugim vršenjem određenog kruga poslova koji se obavljaju prema ustaljenim pravilima koja nisu pisana i iza kojih ne stoji sankcija. Međutim, iza konvencija stoji snaga tradicije i snaga širine (broja) subjekata koji ih podržavaju. Veliki broj konvencija, koje su izvor ustavnog prava, vezan je za tri osnovne poluge političkog sistema Velike Britanije: Krunu, Parlament u Vladu. Navešćemo nekoliko konvencija takvog karaktera: konvencija prema kojoj kraljica daje saglasnost na zakone ali nema pravo veta, konvencija da se parlament mora sastati najmanje jedanput godišnje, konvencija prema kojoj kralji-ca mora imenovati predsjednika vlade iz reda pobjedničke partije na izborima, konvencija prema kojoj kraljica drži prestonu besjedu na prvom zasjedanju Parlamenta, konvencija da kraljica ne prisustvuje sjednicama Vlade itd. Konvencije, dakle, nisu pravne norme, pa nisu ni dio ustavnog prava, ali su ustavna materija u materijalnom smislu. pa su zato izvor ustavnog prava. (2) Ustavni običaji su vrlo slični ustavnim konvencijama, s tim što se razlikuju po svom nastanku u širini. Konvencije obično nastaju u institucijama ili u vezi s njima (vežu se za Parlament, Vladu, Krunu, sudove, partije itd.). S druge strane, običaji su društvena pravila ponašanja nastali dugim vršenjem nekih radnji (djelovanja) i to mahom u narodu. Treba razlikovati pravne običaje i običajno pravo. Pravni običaji su ako je zakon prihvatio (ugradio) običaj i dao mu pravni karakter (sankciju), dok je običajno pravo samostalno, bez zaštite zakona i kao takvo je samostalni izvor prava. U Velikoj Britani-ji su izvor ustavnog prava običaji, i to pravni običaji koji se vežu za pojavu nepreciznosti i praznine nekih ustavnih akata koje je donio Parlament ili sudovi (Secundum i preater constitutione) i "obične" običaje koji se odnose na prevaziđenosti i zastarjelosti ranijih akata ili običaja (contra constitutione), kao i ostali običaji.

2. Izvori ustavnog prava u Sjedinjenim Američkim Državama Američko pravno područje je vrlo slično britanskom. Ipak postoje razlike, barem što se tiče ustavnog prava. Razlike nastaju u prvom redu zbog toga što Sjedinjene Američke Države imaju kodifikovan ustav (ustav u formalnom smislu), a Britanija ga nema. Američki izvori ustavnog prava svode se samo na pisane i pravne izvore i mogu se svrstati u četiri osnovna izvora: Ustav SAD, Ustavni amandmani, ustavi država- članica federacije i sudske odluke.

a) Ustav Sjedinjenih Američkih Država je osnovni izvor ustavnog prava. iako je star koliko i američka federacija (Ustav je donesen 1787. godine). Teorijski gledan, izvor ustavnog prava je i konfederalni ustav SAD iz 1778. godine, pošto je i on bio podloga ustavnom i pravnom sistemu SAD, iako dosta kratko. Ustav iz 1787. godine jedan je od najkraćih ustava na svijetu, sa svega sedam članova. Međutim, relativna kratkoća (pošto je tekst svakog člana jako dug) Ustava nije umanjila njegovu sveobuhvatnost, odnosno njime su obuhvaćene sve bitne odrednice (karakteristike), a detaljnija i konkretnija razrada i tumačenja ustavnih pitanja, koja se nameću u svakodnevnoj i dugotrajnoj praksi, ostavljena su u nadležnost Vrhovnog suda SAD. b) Ustavni amandmani na Ustav SAD su izvor ustavnog prava. Ustav SAD ima relativno strog revizioni postupak pa su vršene svega četiri izmjene (revizije) tehnikom ustavnih amandmana. Prve izmjene i dopune bile su 1791. godine i odnosile su se na utvrđivanje određenih prava i sloboda građana, druge izmjene i dopune bile su 1861. godine i odnosile su se na prava crnaca, treće izmjene i dopune bile su 1946. i odnosile su se na dužinu mandata predsjednika SAD, i četvrte amandmanske izmjene i dopune bile su 1971. godine i odnosile su se na biračko pravo. v) Ustavi država-članica američke federacije izvori su ustavnog prava. Sjedinjene Američke Države, kao složena država, imaju 50 članica (država), a svaka od njih ima svoj ustav, koji donosi njen najviši predstavnički organ (zakonodavno tijelo). Postoje tačno utvrđene nadležnosti federalne države, a po ustavu članice (države) federacije normiraju sva pitanja u skladu sa federalnim ustavom pa tu ne može biti zabune niti ozbiljnijih konflikata i sukoba nadležnosti. Ako i dođe do nekih sukoba nadležnosti, rješava ih Vrhovni Sud SAD u ulozi ustavnog suda. g) Sudske odluke Vrhovnog suda SAD i federalnih država su izvori ustavnog prava. Vrhovni sud svake države-članice tumači i donosi odluke ustavnog karaktera te države, a Vrhovni sud SAD je nadležan za sva ustavna pitanja savezne države i odnosa savezne države i država članica. Odluke koje donose pomenuti sudovi imaju snagu precedenata (izvori prava, a iz domena ustavnih pitanja izvora ustavnog prava). Iako su odluke navedenih sudova pojedinačne, one su izvor ustavnog prava jer se njima stvara ustavno pravilo, odnosno piše se ustav. Vrhovni sud SAD je utvrdio stalna pravila kojima se podvrgava prilikom donošenja odluka ustavnog karaktera. Tim vlastitim pravilima ponašanja Vrhovni sud je unaprijed odredio da može odlučivati samo "o sazrelim sporovima čiji rezultati imaju neposredno dejstvo za stranke. Pitanje ustavnosti ne može se postaviti kao apstraktno pitanje i odvojiti od konkretnog spora... te da se nikada ne rješava bilo koje ustavno pitanje dok za to ne bude potrebe." (R.Marković: Ustavno pravo, str. 35).

3. Izvori ustavnog prava u Francuskoj Pravni sistem Francuske pripada tzv. evrokontinentalnom, čija je osnovna karakteristika prihvatanje i priznavanje samo pisanih izvora prava, što znači i ustavnog prava. Sudske odluke (iako pisani izvor) ne priznaju se kao izvori ustavnog prava, niti se priznaju običaji. Isključivanjem običaja i sudskih precedenata iz izvora ustavnog prava. francuski ustavni

sistem bitno se razlikuje od američkog i britanskog. U Francuskoj su izvori ustavnog prava, kao i u nekim evropskim zemljama, svrstani u tri grupe: ustav sa amandmanima, organski zakoni i zakoni doneseni na referendumu. a) Ustav je primarni izvor ustavnog prava. Francuska je zemlja sa bogatom ustavnom tradicijom i naslovom prve zemlje u Evropi koja je donijela ustav. Za posljednja dva vijeka u Francuskoj je doneseno šesnaest ustava, koji su ostavili traga na strukturu pravnog sistema, a svi su izvori ustavnog prava. Posljednji, De Golov. ima složenu proceduru revizije, ali i snažne instrumente kontrole ustavnosti ostalih akata (naročito zakona). Kontrolu ustavnosti vrši Ustavni savjet na dva načina: preventivnom kontrolom zakona prije njegova stupanja na snagu i naknadnom kontrolom zakona koje je na snazi. I u prvom i u drugom slučaju odluke Ustavnog savjeta su obavezne. b) Organski zakoni su izvori ustavnog prava u Francuskoj. Pod organskim zakonima podrazumijevaju se svi zakoni koji se donose po složenijoj proceduri od običnih zakona (koristi se postupak za donošenje ustava ili vrlo sličan). Francuski ustav izričito propisuje u kojim se slučajevima i za koje oblasti donose organski zakoni. v) Zakoni usvojeni na referendumu predstavljaju izvor ustavnog prava. Francuska je jedna od rijetkih zemalja u kojoj su ovakva vrsta zakona izvor ustavnog prava. U stvari, ovakvi zakoni se u nekim drugim zemljama uvrštavaju u organske zakone i ne izdvajaju se kao poseban izvor ustavnog prava. Ustavom je utvrđeno da predsjednik Republike može iznijeti na referendum nacrt zakona i to u pravilu. onaj koji se odnosi na pitanja javne vlasti. S obzirom na to da se građani neposredno izjašnjavaju o nacrtu takvog zakona, a ne njihovi predstavnici u parlamentu, to je i snaga tih zakona veća od običnih zakona ustavnog prava.U novijoj istoriji Francuske (poslije Drugog svjetskog rata) održano je desetak takvih referenduma.

3.

IZVORI USTAVNOG PRAVA U JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA I DRŽAVAMA NASTALIM NAKON RASPADA JUGOSLAVIJE

U prvoj i drugoj Jugoslaviji, a zatim i u državama nastalim nakon raspada SFRJ, izvori ustavnog prava su samo pisani izvori. Pravno područje pripada evrokontinentalnom pa su i izvori ustavnog prava slični ili isti. Oni su naročito bliski izvorima u Francuskoj i bivšem Sovjetskom Savezu, te zemljama Istočne Evrope. Lista izvora ustavnog prava je dosta široka, od kojih su bitni sljedeći: a) Ustavi su izvori ustavnog prava u svim državnim zajednicama na tlu bivše Jugoslavije. Za vrijeme Kraljevine Srba. Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Jugoslavije izvor ustavnog prava bili su ustavi iz 1921. i 1931. godine. te akti ustavne revizije iz 1939 i 1941. godine. Ustavi socijalističke Jugoslavije iz 1946, 1963. i 1974. godine, te ustavi socijalističkih republika izvor su ustavnog prava. Danas su aktuelni izvori ustavnog prava Ustav Bosne i Hercegovine, Ustav Federacije Bosne i Hercegovine. Ustav Savezne Republike Jugoslavije, Ustav Republike Srpske, Ustav Republike Srbije, Ustav Republike Crne Gore i drugi ustavi. b) Ustavni zakoni kao izvor ustavnog prava javljaju se u dva vida, i to ustavni zakoni koji imaju ulogu i značaj ustava i amandmana, kao što je Ustavni zakon iz 1953. godine, i drugo. ustavni zakoni za sprovđenje ustava koji se donose nakon svakog usvojenog novog ustava ili ustavnih amandmana.

v) Ustavni amandmani kao izvor ustavnog prava javljaju se prvi put 1967. godine. kada je usvojena prva grupa amandmana na Ustav iz 1963.godine. Druga grupa amandmana donesena je 1968, a zatim treća 1971.godine. Na Ustav iz 1974. godine doneseni su amandmani prvi put 1981.i drugi put 1988. godine. Na Ustav Republike Srpske usvojeni su amandmani dvanaest puta (65 amandmana). g) Ustavne odluke su izvor ustavnog prava, ali su ti izvori veoma rijetki. Takve odluke su usvojene na Drugom zasjedanju AVNOJ-a 1943. i na Trećem zasjedanju 1945. godine. Ustavne odluke donosila je i Narodna skupština Republike Srpske više puta. d) Organski zakoni su izvor ustavnog prava i dosta su česti u jugoslovenskoj praksi. Takvi su, na primjer, zakoni o izboru narodnih poslanika, zakoni o izbornim jedinicama, Zakon o sudovima, Zakon o udruženom radu, Zakon o podjeli Kraljevine Jugoslavije na banovine itd. đ) Uredbe sa zakonskom snagom mogu u nekim slučajevima biti izvor ustavnog prava. Tako na primjer, Ustav SFRJ iz 1974. godine (čl. 317)predviđa da Predsjedništvo u slučaju ratnih uslova može donositi uredbe sa zakonskom snagom kojima se može obustaviti primjena nekih odredaba Ustava. Nekoliko takvih uredbi donijelo je Predsjedništvo SFRJ tokom 1991. godine u vrijeme rata u Sloveniji i Hrvatskoj. I Ustav Republike Srpske daje mogućnost da predsjednik Republike donosi uredbe sa zakonskom snagom. e) Statuti autonomnih pokrajina, oblasti, srezova, opština igradova izvor su ustavnog prava. Svaka navedena teritorijalna jedinica ima svoj statut i u njemu označene specifičnosti (naravno u skladu sa ustavom), što čini bogatstvo u strukturi izvora ustavnog prava. ž) Poslovnici skupštine, a prije svega skupštine savezne države, skupština članica savezne države, skupština samostalnih država, skupština autonomnih pokrajina i oblasti, skupština srezova,skupština gradova i opština. z) Odluke ustavnih sudova predstavljaju izvore ustavnog prava.Ustavni sudovi donose obavezujuće odluke kojima se poništavaju ili ukidaju cijeli zakoni ili njihov dio i tako ih uklanjaju iz pravnog poretka, ali istovremeno indirektno nalažu zakonodavcu na koji način treba donijeti novi zakon, pa čak i mijenjati ustav. Nekolicina jugoslovenskih teoretičara smatra da su izvori ustavnog prava i neki samoupravni opšti akti, kao što su statuti privrednih preduzeća i ustanova, društveni dogovori i samoupravni sporazumi. Smatramo da navedeni akti nisu izvori ustavnog prava pošto su to pravn akti sui generis (nešto što je izvan klasičnog formalnog pravnog akta).

V. NASTANAK I POJAM USTAVA 1.

NASTANAK USTAVA

Nastanak ili pojavu ustava kao pravnog akta o uređenju države, a posebno ustrojstvu najviših državnih organa, njihovoj nadležnosti, međusobnim odnosima i odnosima prema nižim organima, možemo pro-matrati sa više različitih i često oprečnih stanovišta. Da bismo izbjegli prevelika objašnjavanja i tumačenja suprotstavljenih pogleda teoretičara i izbjegli duži put do

saznanja, nužno je razdvojiti i objasniti nekoliko važnih činjenica vezanih za nastanak ustava. Prvo, treba utvrditi pojam, uslove i vrijeme nastanka ustavne materi-je u različitim formama i oblicima i prije pojave pisanog ustava;drugo, treba pratiti evoluciju samoga naziva (termina) ustav; treće, treba posmatrati nastanak savremenih pisanih ustava. a) Ustavna materija, prvo nepisana a zatim i pisana, stara je koliko i država, odnosno koliko i pojava organizovanog društva. Prve odluke rodovskog i plemenskog starješine, odnosno paterfamiliasa izdate usmeno a zatim zadržane dugo u upotrebi, imale su, u materijalnom smislu,snagu ustavnih načela, odnosno značaj ustavne materije. Kasnije se, sa razvojem civilizacije (posebno antičke), javljaju i pisani akti čija sadržina ima elemente ustavne materije. Pojava ustava Atine i Sparte i Aristotelovih 156 ustava (statuta) snažna je potvrda o postojanju ustavne materije i prije dvije hiljade godina od pojave prvog modernog pisanog ustava. Ustavna materija se našla i u rimskim konstitucijama (constitutiones principum), srednjovjekovnim poveljama i drugim aktima vladara. Brojni su ustavni običaji i konvencije nastale u dugom periodu primjene nekih nepisanih pravila, a naročito u tokuposljednjih 800 godina. Ustavna materija (ustav u materijalnom smislu) naročito se umnožava pojavom savremenog političkog predstavništva (parlamenta), posebno u Velikoj Britaniji. b) Evolucija naziva ustava je vrlo duga i datira još iz antičkog doba. Najstariji akt sa nazivom ustav je Atinski ustav iz vremena procvata grčke civilizacije. Međutim, nije sigurno da li su se ustavi Atine i Sparte kao i drugi grčki ustavi baš tako nazivali u svome originalu, odnosno od strane njihovih donosilaca. Postoji ozbiljna sumnja da se 156 Aristotelovih ustava u originalu nazivalo statuti ili naprosto pravila. No, njihovom pojavom u stvari počinje i evolucija toga naziva. Poznati rimski filozof Ciceron (Marcus Tullius Cicero), u prvom stoljeću prije nove ere, prvi je izrekao i upotrijebio riječ ustav, čije se značenje zadržavalo sve do današnjeg dana, odnosno riječ ustav koju je koristio Ciceron tretiralo je ustavnu materiju u savremenom smislu. Period verbalnog pominjanja i djelimično pisanog ustava trajao je sve do pojave prvih modernih pisanih ustava potkraj osamnaestog vijeka. v) Prvi moderni pisani ustavi nastali su u drugoj polovini XVIII vijeka. Izlaskom mlade buržoazije na istorijsku scenu ustanovljena su i neka nova pravila ponašanja nosilaca javne vlasti. Uspostavlja se moderni parlamentarni sistem, nastoji se afirmisati pravna država, a javna vlast stavlja se pod kontrolu. Tako postaju aktuelna pisana pravila koja se javljaju u formi jedinstvenog ustavnog akta. Američki reformatori prvi su napisali ustav koji se pojavljuje 1776. godine u državi Virdžiniji, za vrijeme predsjednika Džefersona (iako je prvi pisani ustav nastao 1653. u Engleskoj). Nakon virdžinijskog ustava počinju donositi ustave i ostale državice Sjeverne Amerike da bi bio donijet i federalni ustav SAD 1787. godine. U Evropi se javlja prvi ustav u Francuskoj. 1791. godine. Nakon Bečkog kongresa 1815. godine, na kome je zaključeno da sve zemlje svijeta treba da imaju ustav, počeli su se donositi ustavi u svim evropskim, a zatim i ostalim zemljama.

2.

POJAM USTAVA

Nijedan ustav na svijetu ne definiše sam sebe, tj. nigdje ne piše u tekstu ustava šta je on u stvari. Tim pitanjem definisanja ustava bavi se nauka ustavnog prava. S obzirom na to da su i teorijska shvatanja i dostignuća odraz nivoa opšte civilizacije i opštih društvenih odnosa zrelosti društva, a ne samo individualih sposobnosti pojedinaca-teoretičara to se u različitim

društveno-ekonomskim i vremenskim fazama različito i tumači pojam ustava. Uz ovaj pojam modelovali su se i neki drugi pojmovi koji su se miješali s njim. U posljednjih dvjesta godina ipak su se izdiferencirala shvatanja o nekim graničnim pojmovima vezanim za pojam ustava, kao što su: ustav u materijalnom smislu, ustav u formalnom smislu. ustav u sociološkopolitičkom smislu, ustavno pravo, ustavni sistem, ustavni poredak. ustavna načela. pravna norma, društveno uređenje itd. Ako se tome doda i ujednačavanje pogleda o prirodi sadržaja ustava, sve se više približavamo preciznijem određenju tog pojma. Tako se danas većina teoretičara slaže da ustavno pravo nije samo pravna, već i politička disciplina, pa saglasno tome i ustav je pravno-politički akt. Ovakvo shvatanje je rezultat umjerenijih teorijskih uopštavanja (po ugledu na teoriju konvergencije) koja su u osnovi reakcija na dva krajnja shvatanja: prvo. da je ustav isključivo formalno-pravne prirode (normativistička teorija), i drugo, da je ustav akt koji omogućuje vršenje političke vlasti (političko-sociološka teorija). U okviru navedenih shvatanja ili teorije o suštini i društvenoj ulozi ustava moguće je utvrditi pojam (definiciju) ustava. Međutim, to utvrđivanje pojma ustava ide dosta sporo i sa teškoćama pa još nije sačinjena jednoobrazna i opšteprihvaćena definicija, već su u opticaju: materijalno-pravna, formalno-pravna. pravno-politička i pravno-sociološka. Unutar svake od četiri mogućnosti definisanja postoje i varijacije koje zavise od favorizovanja elemenata u definiciji. a) Materijalno-pravni pojam ustava vezan je pretežno za sadržaj pravila kojima je uređena državna vlast i omogućeno njeno funkcionisanje i kontrola. Zato pod pojmom ustava u materijalnom smislu podrazumijevamo sadržaj koji obuhvata društveno-ekonomske i svojinske odnose, političko uređenje, organizaciju državne vlasti, funkcionisanje državnih organa, njihov međusobni odnos i odnos prema drugim organima, prava i slobode građana i kontrolu javne vlasti. Za pojam ustava u materijalnom smislu nije bitno gdje se nalazi ustavna materija, niti je bitno da li je u jednom ili u više akata donesenih u različito vrijeme, pa čak nije bitno da li je pisana ili nepisana materija (nepisana ustavna materija su konvencije i običaji). Međutim. teoretičari ustavnog prava koji prihvataju pojam ustava u materijalnom smislu nisu sasvim jedinstveni. Postoje među njima neslaganja (u pristupu) koja proističu iz širine sadržaja odnosa koje obuhvata pojam ustava i elemenata koji se uzimaju kao njegova osnova. Tako jedna grupa teoretičara pretežno veže pojam ustava za državu, druga za nadležnost i postupak donošenja ustava, treća za političke institucije, četvrta za društveno-ekonomske i svojinske odnose itd. Međutim, svi se slažu da bi favorizovanje samo jednog elementa suzi-lo i simplifikovalo pojam ustava u materijalnom smislu, pa njihovo razilaženja treba shvatiti samo kao naglašavanje jednog elementa u pojmu ustava. ali u svakom slučaju prihvatanje i ostalih. Materijalni pojam ustava svodi se na sadržinu, odnosno nabrajanje materije koju reguliše ustav, ili se ona nalazi u nekoj drugoj formi, što u osnovi znači da je to empirijski pojam. b) Formalno-pravni pojam ustava koristi se u teoriji kao i materijalni pojam, s tim što je formalnopravni pojam ustava bliži tradicionalnopravnom shvatanju pravnog akta uopšte pa tako i ustava. To znači da se ustav posmatra sa njegovog formalnog stanovišta ističući u prvom redu način (postupak) donošenja, postupak revizije, zatim koji ga organ donosi, da ima najjaču pravnu snagu, te da je to pisani akt. Iz toga proizlazi da se ustav u formalom smislu

može definisati kao pravni akt sa najvećom pravnom snagom, donesen od posebnog organa i po posebnom postupku, Gledajući striktno formalnopravno, ustav je normativni (pravni) akt kao i drugi akti, pa je potrebno povući distinkciju između ustava i ostalih normativnih akata. Da bi se razlikovao od drugih pravnih akata, ustav mora ispuniti zahtjeve koji drugim pravnim aktima nisu potrebni i nemaju ih. Prije svega. ustav ne mrže donijeti bilo koja organizacija, institucija, uprava i sl.; mora ga donijeti država -najviši državni organ (najčešće ustavotvorna skupština). Ustav je, dakle. akt države, a ne akt bilo koga drugog organa u državi. Onaj ko može donijeti ustav ima svojstvo suverena. te zato ustav ne može imati preduzeće, ustanova, opština. okrug, oblast, pokrajina, vojna komanda i dr. Oni mogu donositi i imati pravne akte nižeg stepena koji su u njihovoj nadležnosti i u skladu sa ustavom. Kao najviši akt države, ustav ima najjaču pravnu snagu pa ga se moraju svi pridržavati. Često se pri određivanju pojma ustava ističe da je on najviši zakon. Time se dovode ustav i zakon u približno istu ravan, pa je nužno po-vući razliku između ustava i zakona. Istina je da se i ustav i zakon sastoje od pravnih pravila (normi), pa gledajući samo sa tog (strogo formalnopravno) stanovišta nema razlike između ustava i zakona. Međutim, teoretičari ustavnog prava X. Kelzen, R. Marković, P. Niko-lić, A. Đurđev i drugi s pravom ističu da postoje razlike i u formalnom i u materijalnom (suštinskom) smislu. Sa formalnog stanovišta razlika je u tome koji organ i po kom postupku donosi ustav, te kako se donosi zakon. Sa suštinskog stanovišta razlika je, kako ističe profesor R. Marković, u tome što je "ustav osnovni zakon prema običnom zakonu i u jednom suštinskom smislu". Jer, pravila (propisi, norme) koja sadrži ustav stoje prema pravilima koja sadrži zakon kao osnovna pravila prema izvedenim." v) Pravno-politički pojam ustava određuje se prema njegovom stvarnom uticaju na politički život u državi. Ustavom se reguliše i omogućava način vršenja političke vlasti, što u osnovi znači utvrđivanje političkih prava i sloboda, utvrđivanje elemenata za demokratski izborni sistem i parlamentarnu demokratiju, ograničavanje i kontrolu javne vlasti, pravila ponašanja političkih subjekata i dr. Prema tome, politička dimenzija ustava ogleda se u uspostavljanju određenog tipa (oblika) javne vlasti i političkih prava i sloboda, ali i u ograničavanju i kontroli te vlasti. Ustav je, uzevši u cjelini, pored toga što je pravni akt, proizvod političke volje vladajuće klase, grupe, partije ili neke druge poli-tičke snage (npr. vojne ili neke druge diktature) na vlasti. To znači da oblik vladavine, državnog uređenja, podjele vlasti, oblik vlasništva, te niz drugih bitnih elemenata i ustavnih kategorija utvrđuju snage na vlasti kao svoju platformu koja je u osnovi pravni ustav, a koja se prenosi u formalno proglašeni ustav. Zato nije teško zaključiti da su u pravu oni teoretičari ustavnog prava (L. Digi, J. Đorđević, i dr.) koji stoje na stanovištu da ustav nije isključivo pravni nego pravno-politički akt, a ustavno pravo pravnopolitička naučna disciplina. g) Pravno-sociološki pojam ustava rjeđe se primjenjuje i naglašava u teoriji, pa smatramo da je nužno istaći i ovu njegovu dimenziju. Svaka država je prije svega zajednica ljudi, a, na primjer, federalna država je zajednica zajednica. Тај faktor zajedništva, društvenosti, povezanosti, materijalnosti (ekonomski aspekt), koji je nezaobilazan u svakome ustavu. nesumnjivo je sociološka kategorija i sfera.

Sociološki aspekt ustava obuhvata dimenziju odnosa - odnos društva i čovjeka, odnos čovjeka i pojedinih faktora društva, odnos čovjeka i čovjeka, te uzroke tih odnosa. Politički, a posebno sociološki, pojam ustava očigledno respektuje realno stanje, te u vezi s tim profesor J. Đorđevih naglašava da je to "realni poredak zasnovan na odgovarajućim društvenim i političkim odnosima snaga".

VI. BITNA SVOJSTVA USTAVA U okviru pravnih, političkih, moralnih, religijskih i drugih mnogobrojnih akata (normi) i dokumenata, s vremenom se među njima formirala hijerarhija - međusobni odnos. Taj odnos i alokacija (mjesto na skali društvene vrijednosti) određeni su prema društvenoj ulozi akta, prema njegovom sadržaju, autoritetu onoga ko ga je donio i, kona-čno, prema tome kome i zašto služi. Stoga se ustav i nalazi u samom vrhu. On ima stroga opšta i posebna svojstva, što drugi akti nemaju i ne mogu imati, ali to mjesto zauzima naročito zbog svoje najveće pravne snage i zbog svoje političke moći i provenijencije. Ustav se tako javlja kao sadržajan, složen i značajan dokument, iz čega proizlaze njegova bitna svojstva koja ga izdvajaju od drugih pravnih i političkih akata i dokumenata. Analizom njegovog pojma i sadržaja, njegove pravne i političke prirode, njegovog opšteg značaja za svaku državu (naročito demokratsku i pravnu), dolazimo do utvrđivanja njegovih bitnih svojstava. Mali je broj ustavnopravnih teoretičara koji se bave ovim pitanjem. Ipak. postoje neke klasifikacije svojstava ustava, među kojima se ističe klasifikacija profesora R. Markovića i A. Đurđeva. Tako A. Đurđev utvrđuje četiri opšta svojstva ustava. Čini se da je lista svojstava ustava znatno veća. Ta svojstva su sljedeća: 1) ustav je odraz postojećeg tipa društva, 2) ustav je akt države, 3) ustav je najviši opšti pravni akt, 4) ustav je osnovni zakon, 5) ustav je deklarativni akt, 6) ustav je ideološko-politički dokument, 7) ustav je akt stabilizacije i akt ograničenja vlasti, 8) ustav je akt statike i akt dinamike, 9) ustav je mjerilo nivoa demokratije, 10) ustav i praksa pokazuju raskorak, 11) ustav je akt koji donosi poseban organ, 12) ustav je akt koji se donosi po posebnom postupku i, konačno, 13) ustav je akt koji se mijenja po posebnom postupku. Svaki ustav ima ponešto od navedenih svojstava, tj. njegove karakteristike ne iscrpljuju se u jednom svojstvu. 1.) Ustav je odraz postojećeg tipa društva. Tip društva se sporo idugotrajno konstituiše. Svaki ima svoje začetke u krilu postojećeg,zatim svoj uspon i na koncu pad. Robovlasnički tip društva konstituisao se u krilu rodovskog, feudalni u okviru robovlasničkog poretka, kapitalizam je nastao u krilu feudalizma, i na koncu socijalizam u okviru kapitalizma. Tako se očigledno, na društvenoj sceni stalno nalaze dva tipa društva: onaj koji je dominantan i onaj koji tek nastaje. Svaka država pripada jednom tipu društva koji se nalazi na političkoj i istorijskoj pozornici (u našoj fazi razvoja društva imamo na djelu kapitalizam i socijalizam), pa ustav države mora odražavati krucijalne elemente toga tipa društva. Svojstva pripadnosti jednom tipu društva ne može izbjeći ni jedan ustav. 2.) Ustav je akt države. Već smo istakli da je ustav akt države. To njegovo svojstvo ne treba posebno dokazivati pošto ustav ne može donijeti ni jedna druga organizacija ili institucija osim države. Ima primjera da neke druge organizacije donose svoj ustav, kao crkva na primjer. Međutim, crkveni ustav ne protivrječi ustavu kao aktu države, mada bi vjerovatno bilo bolje da crkva izbjegava termin ustav za svoje najviše akte. Radi se o tome što crkva i formalno (terminološki) želi da ima najvišu duhovnu vlast, a ostaje izvan borbe za svjetovnu vlast. Ali, ima pokušaja da niže teritorijalne jedinice u državi donose svoj ustav, na primjer oblast, vojvodstvo,pokrajina i dr. Ovakvi pokušaji protivrječe pomenutom svojstvu ustava da je on akt države. U takvim slučajevima donosioci ustava (kao što su bile pokrajine u bivšoj

SFRJ) su lažne, kvazidržavne tvorevine. Ustav mogu imati samo samostalne i suverene države, a sve ostalo je surogat. 3.) Ustav je najviši opšti pravni akt. U teoriji nije sporno da je ustav najviši pravni akt i da ima najveću pravnu snagu. On stoji na vrhu hijerarhije pravnih akata i iz njega proističu ostale grane prava, što se sve zaokružuje kao konkretan pravni poredak. Zato, nema sumnje, ustavom se utvrđuje mjesto (hijerarhija) opštih pravnih akata u jednoj državi. "Zbog toga je ustav jedini opšti pravni akt koji sam određuje sopstvenu pravnu snagu" (R. Marković), i koji je u stanju da "kvalifikuje samog sebe kao akt najveće pravne snage i da odredi pravnu snagu drugih opštih akata" (M. Jovičić, O ustavu, str. 222). I materija koju on reguliše je najznačajnije područje odnosa. procesa i stanja u državi, a odnosi se prije svega na društveno, državno i pravno uređenje. Svojstva ustava kao najvišeg opšteg pravnog akta obavezuju zakonodavce i sve ostale koji imaju pravo (nadležnost) donošenja opštih akata i da ti akti moraju biti u skladu sa ustavom, te nalaže svima da se moraju pridržavati ustava. 4.) Ustav je osnovni zakon. Ustav je, sasvim sigurno, zakon, ali osnovni zakon. respektivni zakon, zakon nad zakonima. On je zakon jer se sastoji od opštih pravnih normi, ali po svim drugim elementima je iznad zakona. Odredbe ustava se rijetko neposredno primjenjuju pošto se ustav sastoji uglavnom od načela i principa. Zato se na bazi ustavnih odredaba donose provedbeni zakoni, koji ne smiju biti suprotni ustavnim određenjima. Ustav je izvor i osnova pravnih pravila (zakona) za skoro sve grane prava (krivično, radno, privredno, građansko, porodično i dr.). U stvari, on prethodi donošenju svakog zakona. Ustavom se najčešće utvrđuju ovlašćenja za donošenje zakona, odnosno preciziraju se uslovi i način njihovog donošenja. Sama činjenica da ustav uspostavlja vrhovnu vlast u zemlji, tj. da se njime normira najvažnija materija (materiae constitutionis), govori o pravnom aktu koji zauzima prvo mjesto, i koji je. kako rekosmo, zakon nad zakonima. 5.) Ustav je deklarativni akt. Većina ustava u svijetu ne sadrži isključivo odredbe koje su primjenjive. Takvih odredaba je dakako vrlo malo. Ustav ne bi bio ustav kada bi njegove odredbe bile u izvedbenoj formi (upotrebi), već su one najčešće deklarativne. Svi ustavi nastali u revolucionarnim uslovima, uslovima smjene vlasti u osnovi su deklarativni. Njima prethode državnopolitički akti (razne deklaracije i rezolucije) koji u osnovi, postaju ustavna materija. Primjeri su mnogobrojni: u SAD Deklaracija o nezavisnosti iz 1776. godine, u Francuskoj Deklaracija o pravima i slobodama čovjeka i građanina iz 1789, u Sovjetskom Savezu -Deklaracija o obrazovanju SSSR iz 1924, u Jugoslaviji - Prvodecembarski akt (deklaracija) iz 1918, u toku NOR-a Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a iz 1943, Deklaracija o proglašenju Republike Srpske iz 1992. godine itd. 6.) Ustav je ideološko-politički dokument. Nema nijednog ustava koji manje ili više. ne sadrži ideološko-političke elemente. Naši istaknuti autori ustavnog prava J. Đorđević. M. Jovičić i drugi naglašavaju ideološko-političko svojstvo ustava. Tako profesor Jovičić u svome radu "O ustavu" piše: " Analizom svakog ustava, čak i onoga koji se sastoji isključivo od pravnih normi, koji je, spolja sudeći, ideološki maksimalno neutralan, doći će se do zaključka o ideologiji koju on, makar prećutno, zastupa." U vezi s tim, profesor Đorđević, već u definiciji ustava naglašava ideološko-političku osnovu ustava tvrdeći da se ustavom "regulišu osnovni društveno-politički odnosi, a naročito pitanje formiranja, funkcionisanja i ovlašćenja političke vlasti."

Različite uticajne vladajuće ideologije i politike, koje su bile dominantne u doba liberalizma, zrelog kapitalizma (imperijalizma). fašizma, socijalizma pa do današnjeg stvaranja novog svjetskog poretka, snažno su uticale na ustavna rješenja. Tako su ustavi s kraja XVIII vijeka (u SAD i Francuskoj) obilježeni idejom engleskih filozofa i francuskih prosvjetitelja; krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka ustavna rješenja su pod uticajem politike i ideologije socijalizma; između dva svjetska rata na neke državne tvorevine i njihova društvena uređenja uticala je ideologija fašizma, a danas je pretežan uticaj reintegrisane građanske ideologije i politike. U stvari, vladajuća društvena klasa, partija ili sloj putem ustava izražava svoju filozofiju i ideologiju. U FNRJ, a zatim i u SFRJ, bilo je u ustavima mnogo ideološkog i političkog, počevši od preambule, osnovnih načela, pa do normativnog dijela ustava. Ideološko-političko svojstvo ustava postoji i u svim ustavima donesenim nakon 1990. godine u novoformiranim državama na području bivše SFRJ. 7.) Ustav je akt stabilizacije i ograničenja vlasti. Svi ustavi ili ustavni akti. od onih prvih pa sve do danas, imaju dva osnovna zadatka. Prvi je da se ustavom učvrsti poredak (uređenje) koji odgovara nosiocima političke vlasti, koji su oni već uspostavili ili uspostavljaju. Tom svojom funkcijom (zadatkom) ustav stabilizuje postojeće stanje (status quo) i omogućuje bez tzv. društvenih iznenađenja ostvarivanje programa uređenja i razvoja zemlje. Ovaj zadatak ili svojstvo ustava pripada i potpomaže vladajućoj klasi ili drugoj političkoj snazi koja je na vlasti. Paralelno sa navedenim stoji drugi zadatak ili svojstvo ustava, koje je u funkciji građana i svih onih koji žele ograničenje postojeće vlasti i ostvarenje svojih prava i sloboda. Ograničenja se odnose na nosioce javne vlasti (šefa države, zakonodavne, sudske i izvršne vlasti), a naročito šefa države i izvršne vlasti. Svojstvo ustava kao akta stabilizacije i akta ograničenja ima naizgled dva suprotna zadatka. Međutim, njihovim funkcionisanjem ostvaruje se harmoničan poredak. 8.) Ustav je akt statike i akt dinamike. Ovo svojstvo ustava, na prvi pogled, vrlo je slično prethodnom - ustav kao akt stabilizacije i akt ograničenja. Međutim, ipak postoje razlike, pa ovo svojstvo ostaje kao bitno i samostalno. Ustav je statičan utoliko što utvrđuje neka pravila koja su aktuelna i bitna u času njegovog donošenja, a koja, ako ustav potraje duže, postaju prevaziđena. Osim takvih normi, postoje u ustavu i one norme koje su od vitalnog interesa postojeće državne zajednice i koje se vrlo teško ili nikako ne mogu mijenjati, tj. koje traže zadržavanje nekog stanja ili odnosa onakvih kakvi su. Na drugoj strani, dinamika ustava ogleda se u njegovoj fleksibilnosti i programskom karakteru. Radi se o tome da ustav ima i takve norme kojima se otvara mogućnost stvaranja i prihvatanja novih odnosa, stanja, procesa, i sl., a da se zbog toga ne mora podvrći promjeni. To je nesumnjivo svojstvo demokratskih i stabilnih ustava. Međutim, može ta programska (dinamična) orijentacija ustava imati i negativnih posljedica. One se ogledaju u stvaranju paralelizma u državi. Naime, koristeći pro-gramske i dinamične odredbe ustava odgovarajući subjekti (institucije. organizacije, državni organi, preduzeća, pa i pojedinci) stvaraju sistem u sistemu, tj. stvara se novi sistem, drugačiji od onoga koje je ustavotvorac imao u vidu. Takav programsko-dinamični bio je Ustav SFRJ iz 1974. godine. 9.) Ustav je mjerilo nivoa demokratije. Ustav nije sam sebi svrha, iako je on jedini opšti pravni akt koji sam utvrđuje i određuje svoje mjesto i svoj odnos prema drugim aktima i subjektima. Osnovna svrha ustava prvobitno je bila zaštita prava i sloboda građana, prije svega od vlastite javne vlasti. Međutim, i danas se demokratičnost ustava mjeri po tome kolika su i kakva utvrđena prava i slobode građana, kakav je položaj i međusobni odnos najviših državnih organa. kakav je odnos privrede i države, koliko je razvijena lokalna

samouprava itd. Upoznajući ustav jedne zemlje lako ćemo zaključiti u kojoj mjeri je ostvarena (normirana) neposredna demokratija ili drugi oblici pluralističke demokratije, ili pak i nema tih oblika. Ustav je, barem normativno, ogledalo demokratičnosti datog državnog poretka. Profesor R. Lukić u "Uvodu u pravo" ističe demokratičnost kao bitno svojstvo ustava: "Ustav je samo onaj skup normi kojim se određuju i jemče demokratska prava i slobode, odnosno ustanovljava demokratski politički režim." 10.) Ustav i praksa pokazuju raskorak. Ovo svojstvo ustava je staro koliko i ustav. Ni jedan ustav ne može izbjeći taj raskorak između stvarnog i normativnog. Ustavotvorac nastoji da se što manje ispolji raskorak između onog što se normira ustavom i onoga kako se to u praksi ostvaruje. Raskorak će biti veći što je više odredbi u ustavu koje su plod ideologije, nerealnosti, zabluda, želja i iluzija. Zato je nužna objektivnost i usklađenost mogućeg i željenog. Postoje tipični primjeri drastičnog nesklada između ustavnih odredbi i onoga što se u stvarnosti dešava. Tako je Ustav SSSR iz 1936. godine propisao (normirao) čak 34 razna prava i slobode građana, naroda i republika itd., a u praksi se nisu poštovala ta prava, naprotiv vršena je nečuvena čistka i zlostavljanje ljudi. Ili, Ustav SFRJ iz 1974. godine normativno je uspostavio visoko demokratsku federaciju, a u praksi je ona bila antagonistička i u osnovi konfederalna zajednica. Svi državni sistemi žele da njihov ustav ima što manji nesklad, ali nijedan nije bez njega. Makaze nesklada su manje-više stalno otvorene. 11.) Ustav je akt koji donosi poseban organ. Ustav ne bi bio respektivni normativni akt da ga može donijeti bilo koji organ. Zato ga donosi samo za to ovlašćeni organ. U teoriji i praksi poznate su uglavnom tri mogućnosti donošenja ustav: 1) donosi ga za to posebno izabrani organ - ustavotvorna skupština - konstituanta (to je tzv. ustav narodne suverenosti), 2) donosi ga redovno izabrani parlament u funkciji konstituante (to je tzv. ustav kompromisa između šefa države i parlamenta), 3) donosi ga šef države (to je tzv. Oktroisani ili podareni ustav). Autoritet donosioca daje autoritet samom ustavu. 12.) Ustav je akt koji se donosi po posebnom postupku. Donošenje ustava vrši se po složenoj i strogo utvrđenoj proceduri. Ustav se ne može donositi po hitnom postupku, a samo izuzetno po nešto skraćenom. Od ideje do ustava mora biti više faza. Obavezne su, u svakom slučaju, tri faze: faza inicijative, faza prijedloga i faza usvajanja. Međutim, neki ustavi, npr. Ustav SFRJ iz 1974. godine, propisuju strog i komplikovan postupak za njihovo donošenje, koji se sastoji od pet i više faza. I sam čin usvajanja ustava zahtijeva kvalifikovanu većinu (najčešće dvotrećinsku. ako ga usvaja parlament), a može biti i natpolovična, ako ga narod donosi na referendumu. 13.) Ustav je akt koji se mijenja po posebnom postupku. Revizija (promjena) ustava u svim zemljama svijeta provodi se po strogom postupku. Ustav se ne može promijeniti bilo kako i od strane bilo kog organa. Tačno se zna da ustav može promijeniti samo organ u rangu donosioca, odnosno organ utvrđen samim ustavom. Kao i kod donošenja,ustav se mijenja kroz najmanje tri faze (inicijativa za promjenu, prijedlog i usvajanja), a može ih biti znatno više, zavisno od krutosti ustava i propisanog revizionog postupka.

VII. DONOŠENJE USTAVA 1. NUŽNOST I OPRAVDANOST DONOŠENJA USTAVA

Državne zajednice su postojale više hiljada godina, a nisu imale akt ustavnog karaktera koji bi bio jedinstveni i zajednički okvir ponašanja i djelovanja, kako vladara i državnih organa tako i građana. Šef države imao je, najčešće, apsolutnu vlast pa je njegova volja provođena neposredno ili putem raznih naredbi, ukaza, rješenja, dekreta, povelja i najrazličitijih pismena. Narod se morao pridržavati takvih akata pošto je iza njih stajala jaka i nemilosrdna egzekutiva. Vremenom su se pojavile snage koje su prvo ukazivale na potrebu ograničenja vlasti vladara i njegovog izvršnog aparata, a zatim i energično zahtijevale uspostavljanje odgovarajućih prava svih građana. Taj pokret progresivnih snaga naročito se ispoljio u Engleskoj. Druga polovina srednjeg vijeka (od početka XIII do polovine XVIII) ispunjena je borbom za pravedniji poredak i sistem vladanja. O toj borbi i zaht-jevima svjedoče razni dokumenti: povelje, statuti. pravila, instrukci-je, zakoni, kodeksi i dr. kojima se malo-pomalo ograničavala vlast šefa države i dvora. Formiraju se kolektivni organi (Magmim consil-ium, Great Model Parlament), staleške skupštine, stranke i dr. U Engleskoj se donosi poznati dokument Instrument vladanja, 1653, koji se ponegdje u literaturi naziva Kromvelov ustav, iako to nije ustav, ali je nesumnjivo jedan od prvih akata sa ustavnom materijom. Pojava prvih ustava u Sjevernoj Americi i Francuskoj, a zatim i u nekim drugim zemljama označila je definitivnu pobjedu nad vladarskom samovoljom i uvsfenje građanina kao subjekta vlasti, posebno preko legalno izabranih narodnih predstavnika - parlamenta. Bilo je očigledno da svaka suverena država mora imati jedan najviši pravni akt kojim će se urediti organizacija i sistem upravljanja. Saglasno toj tendenciji Bečki kongres je 1815. godine donio odluku da sve zemlje svijeta treba da imaju ustav.

2.

RAZLIKE U NAČINU DONOŠENJA USTAVA I OSTALIH OPŠTIH AKATA

Već smo istakli da je ustav u osnovi zakon, i to zakon sa najvećom pravnom snagom, figurativno kazano - zakon nad zakonima. Široku lepezu opštih i posebnih normativnih akata donose različiti organi (skupštine, parlamenti, predsjedništva, vlade, itd.). s tim što su zakon i ustav najbitniji. Zakon donose zakonodavna tijela (redovno izabrana, posebno izabrana, privremena, republička, pokrajinska itd.) po različitim postupcima (redovnim, vanrednim, skraćenim, složenim. hitnim). Ustav. za razliku od zakona, može donijeti konstituanta - ustavotvorna skupština, a zatim i redovna skupština, po posebnom postupku. U autokratskim režimima ustav može donijeti i ukinuti šef države. Ako se tome doda da je razlika između ustava i zakona i sadržajnog karaktera, pošto su zakonska pravna pravila (norme) izvedeni iz ustava, a ustavna su temeljna. originalna, jasno se povlači razlika između ustava i zakona i svih ostalih normativnih (pravnih) akata. I sama činjenica da u jednoj državi ima samo jedan ustav, a da ima veliki broj zakona i drugih normativnih - pravnih akata svjedoči o samobitnosti, originalnosti i bitnoj razlici ustava od svih ostalih akata.

3.

DONOŠENJE USTAVA U RAZLIČITIM OKOLNOSTIMA

Postojanje države, baram kao političke činjenice, uslov je za donošenje ustava, ali i obrnuto, postojanje ustava je znak da postoji država i da se legalizuje njena organizacija i njen poredak. Iz takve međusobne povezanosti ustava i države nije teško zaključiti da je ustav akt

države kojim se reguliše baš njena organizacija i funkcije, te da je, kako ističe profesor M. Jovičić, "ustav postao conditio sine qua non svakog državnog uređenja". Ustav se donosi u različitim okolnostima s obzirom na postojanje države. Moguće su tri situacije: 1) donošenje ustava u postojećim državama koje nisu imale ustav; 2) donošenje ustava u postojećim dr-žavama koje su imale ustav; 3) donošenje ustava u novoformiranim državama. 1) Donošenje ustava u postojećim državama koje nisu imale ustav. Za svaku državu je značajan momenat donošenja prvog ustava. Naročito se to odnosi na države koje već odavno postoje a nisu imale ustav. To je za takve države skok iz neustavnog u ustavno stanje, tj. uvođenje u ustavnopravni sistem. Bez obzira na to koliko je ustav demokratičan ili koliko je u službi vladajuće strukture, on je simbol zakonitosti i pravne države. Ustavi su se, dobro je poznato, počeli donositi potkraj osamnaestog vijeka, a države postoje više hiljada godina. To znači da su uslovi za stvaranje pravednijeg, demokratskijeg i humanijeg društvenog uređenja sazreli tek prije nešto više od dva vijeka. Na primjer, dugo je posto-jala rimska, vizantijska, otomanska, francuska ili ruska imperija, a o ustavu nije bilo ni pomena. Neke od njih su nestale ranije, a neke su ušle u ustavni period, na primjer Francuska, Rusija, Kina i dr. U tim državama (ali i u većini drugih) ustavi su doneseni nakon revolucionarnih previranja i nakon sazrijevanja društva za jedno novo stanje i nove odnose u državi. Ustave u tim zemljama donosile su redovne ili revolucionarne i od naroda izabrane skupštine. 2) Donošenje ustava u postojećim državama koje su imale ustav. Takva situacija da država donosi novi ustav, a već ga je imala, najčešća je. Neke zemlje donose ustave češće, a neke rjeđe, što zavisi od tempa društvenih promjena i promjena nosilaca političke vlasti. Među države koje češće mijenjaju ustave ubraja se Republika Francuska. Ona je za posljednje dvije stotine godina promijenila 16 ustava. I Jugoslavija spada u red zemalja u kojima se brzo mijenjaju ustavi (od 1921. do 1992. doneseno je osam ustava i više desetina amandmana). Na drugoj strani, postoje zemlje u kojima se rijetko mijenjaju ustavi, na primjer u Sjedinjenim Američkim Državama (i sada je na snazi federalni ustav iz 1787) i Švajcarska (Ustav iz 1874. još je na snazi). Ako se u državama koje češće mijenjaju ustav primjenjuje postupak za donošenje novog ustava prema odredbama prethodnog, tu je ostvaren ustavni kontinuitet. U tom slučaju razlozi za donošenje ustava su u pojačanoj dinamici društva u kome su neke norme (ili većina njih) prevaziđene pa ih treba mijenjati da bi se i dalje ostvarivala dinamika državne zajednice i smanjio raskorak između stvarnog i normativnog. Ako se pri promjeni ustava, tj. pri donošenju novog, ne primjenjuje postupak koji je propisao prethodni ustav, to je znak da su nastupile nove okolnosti u zemlji, da se promijenila ustavna platforma i da su se promijenile čak i osnovne društvene snage koje su bile predstavnik (nosilac) postojećeg uređenja. Tu, dakle, ne postoji ustavni kontinuitet suštinskog karaktera, već samo vremenski kontinuitet. Ovakva pravna i faktička situacija nastaje bez obzira na to da li je do prom-jena došlo revolucionarnim ili mirnim (evolutivnim) putem, te da li su te promjene progresivne ili regresivne. 3) Donošenje ustava u novoformiranim državama. Veliki broj država nastalih posljednjih dvjesta godina donosile su svoj prvi ustav, bez obzira na koji način su one nastale. Donošenje

ustava u novo-formiranim državama ima niz specifičnosti zavisno od toga u kome se momentu donosi ustav, koji (čiji) se ustav uzima za uzor, koje su društvene snage na vlasti, koji organ donosi ustav itd. Postoji prećutno pravilo, koje se uglavnom poštuje, prema kome društvene snage koje formiraju državu ne žure sa donošenjem ustava sve dok se ne stvore barem obrisi nove države. Do momenta donošenja ustava primjenjuju se politički dokumenti (akti) ili, u nekim slučajevima (u Kini 1949. godine) dijelovi ustava prethodne države ili neke uzor države. Ako se vodi rat ili revolucija, čeka se dok bude sasvim izvjestan ishod rata, tj. da se vidi da će faktičko stanje nove države priznati međunarodni faktori. Međutim, postoje primjeri donošenja ustava u ranoj fazi konstituisanja države, uglavnom tamo gdje se očekuje stvaranje države mirnim putem, bez rata. Kada se stvara nova država, najčešće se formiraju privremeni državni organi (neka vrsta narodnog predstavništva) koji donose osnovna pravila (vrlo često zakone) na bazi kojih se bira ustavotvorna skupština, koja donosi ustav. Osnova za takav ustav je politička platforma društvenih snaga, nosilaca konstituisanja nove države.

4.

PROGLAŠENJE (PROMULGACIJA) USTAVA

Kada prijedlog ustava usvoji najviši ustavotvorni organ, a prethod-no ga prihvate sva tijela predviđena da učestvuju u donošenju ustava, tada se pristupa proglašenju ustava. Prethodnim ustavom (ili kasnijim ustavnim aktom) predviđeno je ko proglašava ustav ili njegove izmjene. Prema ustaljenoj praksi, proglašenje ustava vrši ustavom predviđeni organ, a to je ustavotvorna ili redovna skupština (parlament). U jugoslovenskoj ustavnopravnoj teoriji i praksi proglašenje ustava vrši Savezno vijeće, odnosno republička skupština. Ustavom SFRJ iz 1974. godine predviđeno je da ustav ili ustavne promjene proglašava Savezno vijeće nakon saglasnosti drugog vijeća, naravno ako je sva druga procedura završena. Ustav Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. godine predviđa da promjene ustava i novi ustav proglašava Savezna skupština. Ustavi Republike Srbije i Republike Crne Gore predviđaju da ustav proglašava Narodna skupština. Ustav Republike Srpske (čl. 136) utvrđuje da novi ustav ili promjene ustava proglašava Narodna skupština. Ustav Bosne i Hercegovine (čl. X) i njegove promjene proglašava Parlamentarna skupština. Skoro svi navedeni ustavi predviđaju da se istovremeno sa ustavom proglašava i ustavni zakon za sprovođenje ustava. U nekim ustavnim sistemima predviđeno je da šef države ukazom obnaroduje proglašenje ustava.

5.

IZRADA I STRUKTURA USTAVA

Ustav se piše po strogo utvrđenoj nomotehnici, po čemu se, između ostalog, i razlikuje od ostalih pravnih akata, posebno zakona, uredaba, odluka i dr. To je posebna vještina modelovanja opštih i generalnih normi i principa. Do danas su poznate dvije škole izrade ustava: anglosaksonska (u stvari, američka) i evrokontinentalna (u stvari, evropska). Američka nomotehnička pravna škola izrade ustava je specifična. malo primijenjena, i ogleda se u tome da je ustavni tekst kratak i napisan esejski (članovi ustava su dugi; mogli bi imati više zasebnih cjelina, tako da liče na naše tekstove amandmana). Takav je američki Ustav sa 7 članova ili Ustav Bosne i Hercegovine sa 12 članova. Slični su ustavi svih 50 američkih

država. zatim Australije, Novog Zelanda, Liberije i drugih zemalja koje su pod uticajem anglosaksonske pravne škole. Evropska (evrokontinentalna) tehnika izrade ustava je strogo formalnopravna. Nju je prihvatila većina zemalja svijeta jer predstavlja vrhunsku pravnu tehniku. Ustavne norme su kratke i jasne, dovoljno opšte i sveobuhvatne. Ovakva tehnika utemeljena je s početka dvadese-tog vijeka u Njemačkoj i Austriji (Jelinek, Kelzen i dr.). Svaki ustav mora imati svoju strukturu, svoje dijelove. Struktura je strogo formalna i opšteprihvaćena u anglosaksonskoj i evropskoj školi izrade ustava. Skoro kod svih ustava strukturu čine dva dijela, i to: preambula i normativni dio. Samo mali broj ustava odstupa od ovakvog modela pa imaju tri dijela (preambulu, uvodna načela i normativni dio) ili je sav ustav samo normativni dio (bez preambule). Preambula je uvodni. početni dio ustava u širem smislu, tj. uvod u normativni dio ustava. Tekst preambule je u principu kratak i sadrži neke idejne, istorijske, kulturne, civilizacijske osnove na kojima se temelji ustav. U preambuli se često ističu bitne narodne i nacionalne vrijednosti koje se štite, zatim neke težnje i ciljevi slobodarskog, državotvornog, demokratskog karaktera koje se žele ostvariti. Dono-sioci ustava često preambulom naznačavaju kakav društveni sistem žele, kojim su principima privrženi, kao i to da se ustavni sistem zasniva na revolucionarnim ili drugim važnim tokovima (npr. tekovina revolucije). U preambuli se podsjeća i naslanja na pozitivnu prošlost, označava sadašnjost i projektuje budućnost. Većina ustava ima relativno kratku preambulu. Izrazito kratke preambule imaju američki i švajcarski ustavi. Američki savezni ustav ima preambulu sa svega pet reda teksta: "Mi, narod Sjedinjenih Država, imajući cilj da obrazujemo savršeni savez, uvedemo pravdu, osiguramo unutrašnji mir, postaramo se za zajedničku odbranu, unapredimo opšte blagostanje i obezbijedimo blagodati slobode sebi samima i svom potomstvu, donosimo i utvrđujemo ovaj ustav za Sjedinjene Države Amerike...". Ustav Švajcarske konfederacije ima još kraću preambulu, sa svega tri reda: "U ime svemogućeg boga, Švajcarska konfederacija, u želji da učvrsti savez članica Konfederacije, da održi i poveća jedinstvo, snagu i čast švajcarske nacije, usvojila je sljedeći savezni ustav...'. Relativno kratke, ali efektne preambule su kod ogromne većine ustava i obuhvataju 10 do 25 redova. Među takvim je Ustav Francuske, Ustav Italije, Ustav SRJ, Ustav Bosne i Hercegovine, Ustav Republike Srpske i mnogi drugi. Izrazito duge preambule i do 100 redova su kod malog broja ustava (uglavnom socijalističke provenijencije): Ustav SSSR iz 1936, Ustav Kine iz 1954 i 1982, ustav SFRJ iz 1963 i 1974. godine. Gotovo kod svih ustava preambula se završava konstatacijom da se na osnovu iznijetog u preambuli "donosi sljedeći (ili ovaj) ustav". Iako je jasno da tek iza preambule slijedi tekst ustava koji počinje sa članom 1, ipak, danas jedan broj ustavnih teoretičara tvrdi da ustav počinje sa preambulom i da preambula ima snagu ustavne norme. Drugi, kojih je znatno više, a koje podržavam, smatraju da ustav eh offo počinje tek iza preambule članom 1, pa do posljednjeg člana.

Normativni dio ustava je ustavna materija (materia constituens) beobzira na to kako su članovi napisani i koliko ih je. Ovaj dio ustava je različite dužine od 7 članova (Ustav SAD) do 407 (Ustav Indije). Ustavi sa 100 do 200 članova, a njih je najviše, mogu se smatrati srednje dugim ili uobičajenim, a sa više od 200 članova smatraju se dugim. Unutrašnja struktura normativnog dijela ustava najčešće sadrži: osnovna načela, prava i slobode, ekonomsko-socijalno uređenje, organizaciju državne vlasti, parlament, šefa države, vladu, pravosuđe, ustavnost i zakonitost, reviziju ustava. U nekim ustavima regulišu se i druga pitanja.

VIII. PROMJENA (REVIZIJA) USTAVA 1. RAZLOZI I VRSTE PROMJENE USTAVA Trajanje svakog ustava prolazi kroz dvije faze. Prva je dok je ustav primjenljiv, tj. dok je na snazi, druga je ona istorijska, kada ustav prestane funkcionisati i pređe u istoriju. Period primjene ustava različito traje. Neki ustavi nikada i ne stupe na snagu (na primjer francuski ustav iz 1793, kineski iz 1975, Karađorđev ustav iz 1808. (godine). Drugi, opet, kratko traju (na primjer, Sretenjski ustav u Srbiji iz 1835, te Obrenovićev iz 1901. godine). Treća grupa ustava su onikoji traju deset do dvadeset godina i mijenjaju se po redovnom postupku (na primjer, svi ustavi u bivšoj SFRJ i niz ustava drugih zemalja). Četvrta grupa su tzv. dugovjeki ustavi, koji ostaju na snazi uprkos značajnim promjenama i prevaziđenosti nekih normi u njima (Ustav Sjedinjenih Američkih Država i Ustav Švajcarske). Međutim, najbitnije je to da ustav treba da traje sve dok približno odražava realno stanje u državi. To, drugim riječima, znači da svaki ustav mora doživjeti svoj kraj, neki prije a neki kasnije, što zavisi od društvenog sklopa odnosa i procesa u državi. Razlozi ustavnih promjena su različiti i ima ih mnogo. Neki od njih su više a neki manje značajni. Najznačajniji su oni koji su vezani za promjene odnosa društvenih snaga u državi. Čim na komandnim pozicijama dsfe do smjene jedne koncepcije ili do njene modifikacije, što dovodi do poremećaja realnih odnosa u društvu, te odnose treba sankcionisati najvišim državnim aktom - ustavom. U red značajnih razloga za promjenu ustava spadaju i društveni odnosi i procesi koji se odvijaju i mimo volje snaga na vlasti. To su brojni odnosi u politici, privredi, kulturi, zdravstvu, obrazovanju itd. Tako društveni odnosi i procesi prerastaju ustavne norme, odnosno ustavne norme postaju tijesne za nove odnose. Dakle, nastupa i suviše velik raskorak između stvarnog i normativnog. Nešto manji ali takođe bitni razlozi za promjene su razotkrivanje određenih iluzija i zabluda u ustavu, jer realni život, naime, pokazuje da se neke odredbe ustava ne mogu reali-zovati u praksi ili da neke stvaraju negativne efekte. To su vrlo često one odredbe koje su ušle u ustav kao proizvod želja, iluzija i ideoloških shvatanja. Kada se steknu uslovi za promjenu ustava, ustavotvorac (skupština ili drugi nadležni organ, a često i politički faktori) procjenjuje koji nivo promjena treba provesti. Mogu postojati tri nivoa promjena: amandmanske, promjene putem ustavnog zakona te promjena postojećeg ustava i donošenje novog. Na ubrzanje ili usporavanje promjena utiče i karakter ustava, odnosno stepen njegove krutosti.

Uz to, oblik društvenog uređenja i oblik vladavine bitno utiču na nivo i tok ustavnih promjena.

2. PROMJENE USTAVA U SVIJETU Stavom Bečkog kongresa, 1815. godine, da sve države svijeta treba da imaju ustav, potvrđena je želja demokratskih snaga da svi narodi svijeta treba da imaju odgovarajuća prava i slobode i da ih niko ne može i ne smije ugrožavati. Istina, nije rečeno, niti se to može jedinstveno urediti. kakvi treba da budu ustavi, šta da obuhvate, kakvo državno uređenje da se prihvati u pojedinim zemljama, a i niz drugih pitanja. Sve se to prepušta suverenoj državi koja donosi ustav. Ni prvi ustavi ni teorije o ustavu nisu nigdje naznačili da se jedanput donesen ustav ne može mijenjati. Neki ustavi su pokušali da vlastitim odredbama utvrde da se taj i takav ustav ili dijelovi ustava ne mogu mijenjati. Kao reakcija na takve teorije i ustavne odredbe, javljaju se teorije i stavovi da se svi postojeći ustavi i sve njihove odredbe mogu i treba, da se u datim okolnostima mijenjaju. U vezi sa promjenom ustava i ograničenjima promjena u svijetu postoje različita shvatanja i rješenja: a) Dozvoljena promjena svih dijelova ustava, tj. ustava u cjelini. Preovlađuje mišljenje da su promjene ustava, djelimično ili potpuno, sasvim normalna potreba društva te da nema pravo jedan ustavotvorac ograničiti drugog i zabraniti mu vršenje promjene ustava. Ustavotvorna vlast, kao najviša vlast u državi, "ne može da bude ograničena ne samo nižim organima (zakonodavnim i drugim) već ni sebi ravnim organima (ranijim ustavotvorcem), pa ni samim sobom" (P. Nikolić: Ustavno pravo, Beograd, 1993). Ogromna većina ustava u svijetu dozvoljava, po određenom postupku, promjenu ustava djelimično ili potpuno. b) Zabrana promjena svih dijelova ustava, tj. ustava u cjelini. Ovakva potpuna zabrana sa stanovišta prava je neodrživa. Kako smo već istakli, niko nema pravo da ograničava ustavotvornu vlast. Ona je legitimna i najviša vlast i kao takva posjeduje pravo da mijenja i sam ustav. I pored toga neke države, naročito u prošlosti, imale su odredbu kojom se zabranjuje promjena ustava u cjelini. Takav je bio Ustav Kraljevine Grčke iz 1811. godine. v) Zabranjena promjena nekih dijelova ustava, tzv. djelimična zabrana promjena. U savremenim (i u minulim ustavnim uređenjima postoji mnogo primjera djelimične zabrane mijenjanja ustava. Tako grčki Ustav iz 1927. zabranjuje promjene osnovnih odredaba, Ustav (osnovni zakon) SR Njemačke iz 1949. godine zabranjuje izmjene koje bi narušavale status federacije i neke druge odredbe, Ustav Republike Italije iz 1948. i Ustav Republike Francuske iz 1958. godine zabranjuju promjenu republikanskog oblika vladavine. Postoji još niz zemalja koje štite od revizije neke ustavne odredbe. g) Trajna zabrana promjena ustava može se odnositi na ustav u cjelini ili samo na neke njegove odredbe na neograničeno vrijeme. Takva je zabrana, na primjer, u Republici Francuskoj, čiji svi ustavi, od onoga iz 1875. do Ustava iz 1958. godine, trajno zabranjuju svaku reviziju koja bi ugrožavala republikanski oblik vladavine, dok se ostali dijelovi ustava mogu mijenjati.

d) Privremena zabrana promjena ustava može biti u cjelini ili samo nekih odredbi. Tako je grčki Ustav iz 1927. godine predviđao privremeno (na pet godina) zabranu promjena svih dijelova ustava, dakle, u cjelini. Ili, Ustav Republike Francuske iz 1958. predviđa zabranu promjena ustava u cjelini u vrijeme ratnog stanja. Takve odredbe imaju i neki drugi ustavi u svijetu. Postupak za reviziju ustava u svim državam svijeta propisan je samim ustavom. Nema jedinstvenog postupka za sve ustave u različitim zemljama svijeta; nema čak ni istog postupka u jednoj zemlji u različitim periodima. Svaka država i svaka faza u razvoju ima svoje društveno-ekonomske, političke i druge specifičnosti, pa tako i različit pristup promjenama ustava. Teoretičari ustavnog prava pokušali su grupisati po sličnosti određene revizione sisteme (postupke) te tako doći do teorijske klasifikacije i stvoriti određen broj modela. Ti pokušaji odnosili su se na grupisanje sa stanovišta ovlašćenog organa za usvajanje promjena. Do sada je najprihvatljivija i najbolja klasifikacija po tome kome pripada pravo da vrši reviziju ustava. U tom smislu postoji sljedeća podjela: 1) Redovna zakonodavna skupština je najčešće ovlašćeni organ za sprovođenje revizije ustava. U većini zemalja ustavom je određen revizioni postupak i u tom smislu utvrđeno je da redovno zakonodavne skupštine usvajaju promjene, s tim što nema potpune saglasnosti kod većine zemalja o tome kakav je postupak. Većina se ipak slaže da taj postupak mora biti složeniji od zakonodavnog. Pri tome važno je da revizioni postupak obuhvati: ko ima pravo na pokretanje inicijative za promjenu ustava, koga treba konsultovati - tražiti mišljenje ili saglasnost u toku postupka i, konačno, kakva je potrebna većina u skupštini da bi se prihvatila revizija. Za razliku od zakona ili drugih opštih akata koje može predložiti, pored predstavnika zakonodavne vlasti, i upravna vlast, pa i ostali društveni subjekti, prijedlog ustavnih promjena može inicirati parlament, njegovo jedno vijeće, određen broj poslanika, šef države i vlada. Neki ustavi traže da prije usvajanja ustavnih promjena na njih mora dati saglasnost i drugi dom parlamenta ili u federalnim državama zakonodavni organi federalnih jedinica. Tek tada se promjene proglašavaju usvojenim. Što se tiče većine u parlamentu, veliki broj zemalja traži da za promjene ustava glasa natpolovična većina od ukupnog broja poslanika u skupštini (parlamentu), odnosno u svakom domu ako je skupština dvodomna ili višedomna. Tako su, na primjer, utvrđeni ustavi FNRJ i Albanije iz 1946. godine. Daleko je veći broj zemalja koje predviđaju dvotrećinsku većinu od ukupnog broja poslanika u parlamentu: u Poljskoj prema Ustavu iz 1952, NR Kini prema Ustavu iz 1982, Repub-lici Rumuniji prema Ustavu iz 1965, SFRJ prema Ustavnom zakonu iz 1953, Saveznoj Republici Jugoslaviji prema Ustavu iz 1992. itd. Neke zemlje imaju još rigorozniji i komplikovaniji većinski sistem revizije (na primjer Italija prema Ustavu iz 1948). 2) Posebno izabrana ustavotvorna skupština (konstituanta) takođe je često utvrđen organ koji donosi bilo novi ustav, bilo amandmanske promjene. Ovaj način usvajanja ustava je uobičajen kada se donose prvi ustavi (Ustav u SAD iz 1787, Montanjarski ustav iz 1793, Vidovdanski ustav iz 1921. Ustav FNRJ iz 1946. godine i mnogi drugi).

3) Usvajanje ustava putem referenduma predstavlja rjeđi način donošenja ustava. Međutim, on je veoma demokratičan. pa se tako donesen ustav smatra narodnim. Zakonodavno tijelo utvrdi prijedlog ustava a građani ga potvrđuju ili odbijaju. Ustav je prihvaćen na referendumu ako za njega glasa natpolovična većina od ukupnog broja upisanih birača. Tako je izglasan Ustav Francuske 1958, a to predviđa i Ustav Republike Srbije iz 1990. godine. Postoje i takvi ustavi koji utvrđuju da je ustav (ili promjena ustava) usvojen ako za njega glasa natpolovična većina od birača koji su izašli na referendum. Na taj način je usvojen Ustav Ruske Federacije u decembru 1993. godine. 4) Šef države donosi akt o ukidanju ili donošenju ustava, što predstavlja prilično arhaičnu odredbu, ali se ona i danas javlja u ne-kim zemljama. To su mahom tzv. oktroisani ustavi (Ustav Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine).

3. PROMJENE USTAVA U BIVŠOJ SFRJ Specifičnost jugoslovenskog političkog sistema u periodu od 1945. do 1990. godine ogleda se, prije svega, u stalnom traženju novog modela uređenja u okviru socijalističkog tipa društva. Osnovna odrednica trebalo je da bude demokratičnost sistema koja se ogledala i u čestim (naravno, kada je to potrebno) promjenama ustava. Pri tome se usavršavao ustavni revizioni sistem, ali je bio sve komplikovaniji. Svaki novi ustav uvodio je strože uslove za njegovu promjenu. Tako je Ustav iz 1946. godine (prvi ustav) propisivao svega tri faze u promjeni ustava i time se svrstao u red mekih ustava. Već Ustavnim zakonom iz 1953. godine pooštrava se revizioni postupak, a Ustavom iz 1963. godine postaje još krući, da bi prema Ustavu iz 1974. godine revizioni postupak postao najkomplikovaniji i najkrući na svijetu (sa pet glavnih faza i više međufaza i nizom mišljenja i saglasnosti). Krutost ili mekost ustavnog revizionog sistema ogleda se u broju faza revizije, koja se većina primjenjuje prilikom donošenja ili promjene ustava, od koga se moraju dobiti mišljenja ili saglasnosti u toku postupka. Revizioni postupak u periodu od 1946. do 1990. godine utvrđen je svakim ustavom, kako slijedi: a) Revizioni postupak prema Ustavu iz 1946. godine bio je relativno jednostavno i lako provodiv, što je ustavu davalo karakteristiku mekog ustava. Tok promjena utvrđen je ovako: (1) Faza inicijative. Prijedlog (inicijativu) za promjene ustava mogli su podnijeti Prezidijum Narodne skupštine FNRJ, Vlada FNRJ i trećina poslanika jednog vijeća. (2) Faza donošenja načelne odluke. Načelnu odluku da se priđe promjeni ustava donose oba doma na odvojenim sjednicama običnom većinom ako sjednici oba doma prisustvuje natpolovična većina poslanika. (3) Faza donošenja konačne odluke. Promjene ustava usvajaju oba vijeća ravnopravno na odvojenim sjednicama, i to kavalifikovanom većinom (natpolovična većina od ukupnog broja poslanika oba vijeća). Nakon usvajanja ustavnih promjena proglašenje vrši Narodna skupština FNRJ na zajedničkoj sjednici oba vijeća.

b) Revizija prema Ustavnom zakonu iz 1953. godine bila je nešto složenija od one iz 1946, i to u svim fazama. Zadržane su tri faze kao i ranije. ali unutar svake faze komplikuje se postupak, a javljaju se i međufaze. Prva faza je pokretanje inicijative za donošenje ili promjenu ustava. Na to imaju pravo: dvanaest poslanika jednog vijeća (Saveznog ili Vijeća proizvođača), Vijeće naroda i Savezno izvršno vijeće. Druga faza je donošenje načelne odluke u Skupštini. Ova odluka o potrebi promjena ili donošenja novog ustava donesena je ako se za nju izjasne sva tri vijeća: Savezno vijeće, Vijeće naroda i Vijeće proiz-vođača. i to većinom glasova u svakom vijeću. Treća faza je donošenje konačne odluke. Tu odluku donosi Savezna narodna skupština na zajedničkoj sjednici svih vijeća većinom od tri petine poslanika svakog vijeća. Promjenu ili donošenje novog ustava proglašava Savezna narodna skupština na zajedničkoj sjednici svih vijeća. v) Revizija prema ustavu iz 1963. godine znatno je složenija nego ranije. Tu pojačanu složenost uslovila je i struktura Savezne skupštine, koja je imala pet vijeća. Revizija ima četiri faze: (1) Pokretanje inicijative za promjenu ustava (prva faza) ima pravo 30 poslanika Saveznog vijeća, Vijeće naroda, predsjednik Republike i Savezno izvršno vijeće. (2) Načelnu odluku (druga faza) donose Savezno vijeće i Vijeće naroda na odvojenim sjednicama dvotrećinskom većinom ukupnog broja poslanika oba vijeća. (3) Pribavljanje mišljenja Vijeća radnih zajednica (treća faza) koja se upućuje Saveznom vijeću i Vijeću naroda. (4) Konačnu odluku (četvrta faza) donose Savezno vijeće i Vijeće naroda na odvojenim sjednicama dvotrećinskom većinom od ukupnog broja poslanika u svakom vijeću. Ako su se u postupku svi složili, ustavne promjene proglašava Savezno vijeće, a ako nema saglasnosti, raspisuje se referendum čija je odluka konačna ako se za promjene izjasni natpolovična većina svih birača u Jugoslaviji. g) Revizija Ustava SFRJ iz 1974. godine dostigla je vrhunac složenosti i komplikovanosti. Postupak promjena je suviše dug (mnogo faza i međufaza), komplikovan (sa mnogo subjekata-učesnika u postup ku promjena) i, konačno, glavnu ulogu imaju članice federacije (one daju saglasnost u svim fazama). Pravo na pokretanje inicijative za promjenu postojećeg ili donošenje novog ustava ima 30 poslanika Saveznog vijeća, Predsjedništvo SFRJ, Savezno izvršno vijeće i skupština svake od republika i pokrajina. Druga faza je donošenje načelne odluke o potrebi promjene ustava, a donosi je Savezno vijeće Savezne skupštine. Prije donošenja ove odluke Savezdžo vijeće je dužno da zatraži načelnu saglasnost svih skupština republika i pokrajina (kao međufaza u toku promjena).

Treća faza je izrada nacrta promjena od strane Saveznog vijeća. Takav nacrt dostavlja se skupštinama svih republika i pokrajina koje daju primjedbe na nacrt, nakon čega akt promjena ide na javnu raspravu. Četvrta faza je sačinjavanje prijedloga promjena na bazi primjedbi republičkih i pokrajinskih skupština i opštenarodne javne rasprave. Taj prijedlog sačinjava Savezno vijeće. Prijedlog se prihvata dvotrećinskom većinom u Saveznom vijeću. Peta faza je dobijanje saglasnosti na prijedlog promjena od strane svih skupština republika i pokrajina. Ako se saglase sa promjenama, Savezno vijeće proglašava promjene ili novi ustav. Ako se ne saglase sve republike i pokrajine, prijedlog promjena se ne može za godinu dana ponovo staviti na dnevni red.

4. REVIZIJA USTAVA SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE I REPUBLIKE SRBIJE Revizija Ustava SRJ iz 1992. godine je znatno jednostavnija nego prema ranijim ustavima. Iako je prestala funkcionisati SFRJ i formirana manja i nova jugoslovenska država - Savezna Republika Jugoslavija, ipak je ostvaren kontinuitet, pošto je novi ustav donijela Skupština SFRJ, odnosno Savezno vijeće. a) Revizioni postupak prema Ustavu SRJ od 1992. godine ima sljedeće faze: Prva faza je pokretanje inicijative za promjenu. To pra-vo imaju: najmanje 100.000 birača, 30 saveznih poslanika Vijeća građana, 20 saveznih poslanika Vijeća republika i Savezna vlada. (Interesantno je da pravo inicijative za promjenu Ustava nema predsjednik SRJ). Inicijativu za promjenu nekih dijelova Ustava ne može dati 20 poslanika Vijeća republika, već umjesto njih incijativu može pokrenuti jedna od skupština - članica. Druga faza je odluka o usvajanju (ili odbijanju) inicijative za promjenu, koju donosi Savezna ekupština dvotrećinskom većinom glasova saveznih poslanika u svakom od oba vijeća. Treća faza je usvajanje promjena Ustava (ili donošenja novog) od strane oba vijeća Savezne skupštine dvotrećinskom većinom glasova svih poslanika oba vijeća. Akt promjena Ustava SRJ proglašava Savezna skupština. Ako se u završnoj fazi ne prihvate ustavne promjene, isti prijedlog ne može se ponoviti prije isteka jedne godine. b) Revizija Ustava Republike Srbije iz 1990. godine visokih je zahtjeva, ali nije komplikovana. Uslovi su znatno oštriji i stroži nego za promjene Ustava SRJ. Revizioni postupak je propisan ovako: Inicijativu, odnosno prijedlog za promjenu Ustava može podnijeti 100.000 birača, najmanje 50 narodnih poslanika, predsjednik Republike i Vlada. U drugoj fazi Narodna skupština odlučuje dvotrećinskom većinom od ukupnog broja poslanika o potrebi promjena ustava. Treća faza je usvajanje akta o promjeni Ustava dvotrećinskom većinom od ukupnog broja narodnih poslanika. Četvrta faza je prihvatanje (ili odbijanje) prijedloga ustavnih promjena na republičkom referendumu. Odluka na referendumu je punovažna ako se za prijedlog (ili protiv njega) izjasni više od polovine ukupnog broja birača. Akt o promjeni Ustava proglašava Narodna skupština.

5. REVIZIJA USTAVA REPUBLIKE SRPSKE Ustav Republike Srpske je predvidio složen - višefazni revizioni postupak. Takav sistem revizije svrstava Ustav Republike Srpske u krute ustave. Ovlašćeni predlagači promjena Ustava su predsjednik Republike, Vlada i najmanje trideset narodnih poslanika. O prijdlogu da se pris-tupi promjeni Ustava odlučuje Narodna skupština većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Pripremu nacrta vrši Komisija za ustavna pitanja, a zatim nacrt promjena utvrđuje Narodna skupština, takođe većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Nakon toga se nacrt promjena upućuje na javnu raspravu. Po završetku javne rasprave, Komisija za ustavna pitanja sređuje primjedbe i sugestije sa javne rasprave i formuliše prijedlog akta (amandmana) o promjeni Ustava. Narodna skupština usvaja prijedlog promjena (amandmana) dvotrećinskom većinom od ukupnog broja narodnih poslanika. Akt o promjeni Ustava (amandmana) proglašava Narodna skupština. Ako Narodna skupština odbije - ne usvoji - predložene amandmane, tada se ne može o istom tom pitanju raspravljati i odlučivati u Narodnoj skupštini prije isteka tri mjeseca.

6. REVIZIJA USTAVA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE Ustav Federacije Bosne i Hercegovine (dio VII) utvrđuje revizioni postupak koji se obavlja amandmanskom tehnikom. Amandmane na ustav može predlagati predsjednik Federacije (u saglasnosti sa potpredsjednikom), Vlada Federacije, većina poslanika Predstavničkog doma i većina bošnjačkih i hrvatskih delegata u Domu naroda. Domovi parlamenta mogu razmatrati prijedlog amandmana poslije dvije sedmice od njegovog podnošenja. U trećoj fazi Parlament usvaja prijedlog amandmana na odvojenim sjednicama oba doma, i to u Domu naroda običnom većinom koja uključuje većinu bošnjačkih i većinu hrvatskih poslanika i u Predstavničkom domu dvotrećinskom veđinom ukupnog broja poslanika. Utvrđeno je da se revizijom (amandmanima) ne mogu ukinuti ili umanjiti zagarantovana prava i slobode. Sve ostale odredbe Ustava podložne su promjenama.

7. REVIZIJA USTAVA BOSNE I HERCEGOVINE Ustav Bosne i Hercegovine utvrdio je (član X Ustava) mogućnost promjene Ustava i to amandmanskim putem. Amandmane na Ustav donosi parlamentarna skupština na zajedničkoj sjednici oba doma dvotrećinskom većinom, uključujući dvotrećinsku većinu prisutnih i koji glasaju u Predstavničkom domu. Ustav nije propisao ko pokreće inicijativu za promjenu Ustava. U takvom slučaju, kada ste do potrebe mijenjanja nekih odredaba Ustava, vjerovatno će se primijeniti već opšteprihvaćeni kriteriji pa će pravo pokretanja inicijative imati Predsjedništvo, Savjet ministara i određeni broj poslanika Parlamentarne skupštine.

IX. KLASIFIKACIJA (PODJELA) USTAVA Ustavna era traje već nekoliko vijekova. U skoro svim zemljama svijeta donose se ustavi, i to u različitim društveno-ekonomskim, političkim, kulturnim i drugim okolnostima. U tom dugom periodu doneseno je veoma mnogo ustava, koji imaju različit sadržaj, različite donosioce i različit postupak donošenja. Teoretičari su, naročito u posljednjih stotinu godina, nastojali da što bolje sagledaju karakteristike ustava i da prema njihovim bitnim i sličnim (srodnim) elementima naprave klasifikaciju. Do danas se u ustavnopravnoj literaturi pojavilo mnogo različitih klasifikacija, pa i pored toga taj posao nije završen, tj. nastavlja se istraživanje i grupisanje ustava prema najrazličitijim kriterijumima. Ni jedan udžbenik ustavnog prava nema istu klasifikaciju, te se ni ovaj ne slaže sa prethodnim. Ipak, svi oni uvažavaju i uzimaju u obzir postojeće elemente, s tim što se poneki elementi (istraživanjem) dodaju, a neki izostavljaju i tako se stvaraju nove podjele. Svi postojeći ustavi mogu se grupisati po dva osnova: na primarnu i sekundarnu klasifikaciju.

A. PRIMARNA KLASIFIKACIJA Ova klasifikacija obuhvata podjelu ustava po njihovom nastanku načinu donošenja i po njihovoj suštini. Vrijeme i okolnosti nastanka jednog ustava bitno utiču na njegov sadržaj. Tip društva, oblik državnog uređenja, oblik vladavine, svojinski odnosi i dr. određuju sadržaj ustava. Da bismo neki ustav smjestili u jednu od vrsta ustava u primarnoj klasifikaciji, moramo sagledati sve njegove bitne elemente, a ne samo jedan. To znači da primarnu klasifikaciju karakteriše cjelovitost i povezanost sadržaja i forme ustava. Vrste ustava po primarnoj klasifikaciji su: 1) Oktroisani ustavi ili povelje. U svijetu postoje brojni ustavi ove vrste. Oni nastaju prvenstveno u apsolutnim monarhijama, ali i u drugim autokratskim režimima. Oktroisani ustav je u osnovi jednostrani akt monarha (šefa države). On takav ustav donosi dobrovoljno pa se označava kao akt milosti monarha, kao njegov poklon narodu. Tako darovani ili poklonjeni ustavi nazivaju se i povelje. Teoretičari sma-traju da je ovakve ustave logično nazvati poveljama iz dva razloga. Prvo, takvi ustavi najčešće daju neka ograničena i parcijalna prava, što se daje vladarskim poveljama, naročito srednjovjekovnim. Drugo, opšte je pravilo da vladari imaJu pravo dodjele povelja, ali vrlo rijetko i ustava, pa ako se ustav u širem smislu smatra poveljom, jer on u neku ruku i jeste svečani akt (povelja), tada se legalizuje pravo monarha na donošenje takvih ustava. U opisu oktroisanog ustava kaže se da je on dobrovoljni akt monarha. Međutim, bliže je stvarnosti da je to iznuđeni akt, jer malo je apsolutnih vladara koji bi to učinili da ga na takav čin nisu primorale određene okolnosti, bilo unutrašnje ili međunarodne, političke ili ekonomske, vojne ili civilne, socijalne ili opštedruštvene itd. Monarhova vlast postaje ipak ograničena. bez obzira na to koliko je oktroisanim ustavom drugima reducirao (smanjio) prava u upravljanju (parlamentu, biračima i dr.). Međutim, život monarhije se produžuje oktroisanim ustavom, makar i ograničeno. jer je pitanje kako bi

se završili društveni pritisci na monarha da nije darovao ustav. Možda bi doživio pad, a to, naravno, ne žele ni jedan monarh ni monarhija. Oktroisani ustav. bez obzira na njegove mane, predstavlja uvođenje države u ustavnopravni sistem i napuštanje dotadašnjeg običajnog sistema ili sistema lične vladavine. Donosi ga sam monarh (šef države), što je sasvim jasno. Međutim, postavlja se pitanje ko mijenja takav ustav i po kom postupku. Na to pitanje je lako odgovoriti ako je sam oktroisani ustav predvidio revizioni postupak, ali najčešće takvi ustavi nemaju te odredbe pa tada dolazi do dileme i sporova. Postoje dva shvatanja. Prema jednom shvatanju, takav ustav se mijenja jednostranim aktom monarha pošto je tako i donijet. Prema drugom shvatanju, voljom monarha, pomoću oktroisanog ustava formiran je parlament, bez obzira na to kakav je, koji u praksi dijeli vlast (ili barem preuzima zakonodavne poslove), što znači da i u promjeni ustava treba da učestvuje i parlament i monarh. Dakle. ustav se može mijenjati jedino uz saglasnost oba faktora - monarha i zakonodavnog tijela - zajedničkim aktom. 2) Ustavni pakt ili kompromisni ustav. Ova vrsta ustava bitno se razlikuje od oktroisanog i narodnog. Ustavni paktovi nastaju kao rezultat saglasnosti monarha i parlamenta. Monarh u ovakvim prilikama ne može sam donijeti (oktroisati) ustav, već mora postići punu saglasnost sa predstavničkim tijelom (parlamentom). Tako donesen ustav, kao rezultat pakta između monarha i parlamenta, naziva se kompromisni, što sasvim odgovara njegovom nastanku. Teško je i zamisliti da se parlament i monarh slože bez problema u svim elementima, tj. sa svim predloženim odredbama ustava. Zato dolazi do popuštanja i ustupanja sa jedne i s druge strane, u stvari, nađe se kompromisno rješenje. Ustavi koji su nastali kao rezultat saglasnosti volje monarha i parlamenta, u pravilu, propisuju postupak donošenja i promjene (reviziju). Taj postupak, u suštini, nije komplikovan pa se takvi ustavi svrstavaju u meke ustave. Međutim, dešava se da ustav ne propiše revizioni postupak, pa se u tom slučaju otvara pitanje ko je nadležan da odlučuje o njegovoj promjeni. Najčešće su to monarh i parlament, ali dešava se da se u takvim slučajevima revizija proteže i na narod. Tako narod učestvuje u promjeni ustava preko redovne skupštine, ili sa još većim učešćem - putem ustavotvorne skupštine ili sa potpunim učešćem - neposredno referendumom. Ako se i narod uvede u postupak revizije, takav ustav gubi obilježje mekog ustava i postaje krut. U istoriji ustavnosti poznati su slučajevi kada ustav nije propisao revizioni postupak, iako je donesen od strane monarha i parlamenta. Tako je u Francuskoj donesen ustav 1814. i 1830. godine. u Engleskoj ustavni akti 1215, 1688, 1700, te u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1921. godine i dr. 3) Narodni ili demokratski ustavi. U ovu grupu spadaju svi ustavi koje je donio narod kao svoj jednostrani akt na bilo koji način. Narodni ustavi, kao demokratski, donose se uglavnom u državama republikanskog uređenja, gdje narod bira šefa države, gdje, dakle. nema monarha. Narodni ili demokratski ustavi označavaju se kao povelja slobode pošto proizilaze iz naroda i pripadaju narodu. Postoje dva načina donošenja narodnih ustava. Prvi je da ga narod donosi neposredno ref-erendumom ili na sličan način gdje se narod izjašnjava, a drugi način je da ustav donosi posebno za to izabrana skupština koja se naziva

ustavotvorna skupština ili konstituanta. Veliki broj demokratskih ustava donesen je na taj način. Tako je donesen Ustav SAD 1787. godine, a zatim prvi ustavi u Francuskoj, te ustavi niza zemalja republikanskog uređenja, među kojima je i Ustav FNRJ iz 1946. godine. Karakteristično je za sve ustave, osim opšte klauzule da su demokratski - da su najčešće dugotrajni, formalnopravno su usvojeni po strogo utvrđenoj formi, u njima je precizno utvrđen revizioni postupak, te su kao takvi uglavnom kruti. Za narodni ustav je bitno da se njime definiše načelo narodne suverenosti, što nije slučaj sa ostalim vrstama ustava (oktroisanim i kompromisnim). Pitanje narodne suverenosti počinje se ozbiljnije postavljati tek nakon velike Francuske revolucije, i to putem ustavnih rješenja. Poznati su ustavi zapadnih demokratija koji su istakli princip narodne suverenosti. Francuska ustavna teorija i praksa polaze od stava da se narodni suverenitet mora zasnivati na vladavini naroda, tj. vladi naroda, za narod i od strane naroda. Ili, u Španiji se ističe (ustavom) da svi organi vlasti proizlaze iz naroda. Mnogi u svijetu ističu da je država samo naziv za organizovan narod. Dakle, narod je zajednica ljudi ujedinjenih u državu. I jugoslovenski Ustav iz 1946. godine utvrdio je narodnu suverenost ističući da "sva vlast proizlazi iz naroda i pripada narodu" (član 6. Ustava).

B. SEKUNDARNA KLASIFIKACIJA U ustavnopravnoj teoriji postoje različite podjele ustava, koje uzimaju jednu njegovu bitnu karakteristiku i prema njoj utvrđuju sličnosti i razlike ustava. Takve podjele su sekundarne. Sve ustave prema sekundarnoj klasifikaciji svrstavamo u tri grupe: formalnopravna podjela, sociološko-pravna i političko-pravna podjela. 1) Formalnopravna podjela Ova podjela obuhvata četiri grupe sa po dva para ustava: a) Nepisani i pisani ustavi. Podjela ustava na pisane i nepisane je jedna od najstarijih podjela i njome se teoretičari bave veoma dugo. Međutim, ta podjela, iako jedna od najstarijih, istovremeno je i jedna od najpovršnijih jer se ni najmanje ne bavi suštinom ustava. Za ovu teoriju je bitno da li su ili nisu ustavne norme napisane u bilo kojoj formi. Nepisani ustavi su u stvari običajni ustavi čije su norme nastajale dugim nizom godina. Ustav Engleske se smatra nepisanim (iako je to vrlo problematično), pošto njen ustav, kao nekodifikovani akt, sadrži brojna pisana (običajna) pravila, ali i brojne pisane dokumente. Zato je ispravna tvrdnja da danas i nema čistih običajnih, odnosno nepisanih ustava. Ako jedna zemlja (država) zaista nema nikakav pisani dokument ustavnog karaktera, već isključivo običajna i njima slična pravila, tada je ispravno konstatovati da ta zemlja nema ustav. Pisani ustavi su opšteprihvaćeni i nepobitno su pravi ustavi. Oni mogu biti formulisani u jednom pisanom aktu ili u više njih. Danas su najčešće ustavi napisani u jednom dokumentu pa su difuzni i nepisani ustavi rijetkost. b) Kruti i meki ustavi. U red starijih teorija o porijeklu i vrstama ustava spada i ova koja ustave dijeli na krute i meke.

Krutost ustava mjeri se po tome kojim se postupkom donosi ili mijenja. S tim u vezi kruti (ili čvrsti) ustavi su svi oni koji se donose ili mijenjaju po posebnom postupku i u pravilu složenijem nego što je postupak za donošenje zakona. Složenost postupka ogleda se u tome da donosilac ustava (ustavotvorac) mora biti za taj čin posebno izabran organ ili posebno ovlašćen organ, zatim da postupak donošenja ili promjene ima više faza i da se u svakoj toj fazi mora obaviti određen posao, te da se ustav donosi ili mijenja posebnom većinom (najčešće dvotrećinskom, ili tročetvrtinskom, ili sa četiri petine i sl.). Dakle, postupak donošenja, a posebno revizioni postupak složeni su i najčešće ih propisuju sami ustavi. Razlika u postupku, organu koji donosi ustav, većini kojom se izglasava ustav ili njegova promjena (amandmani) - čine ustavne norme jačim od zakonskih. U hijerarhiji propisa ustav se nalazi na prvom mjestu, dakle iznad zakona i svih drugih opštih akata. Zakonodavac se u postupku i sadržaju donošenja zakona mora pridržavati ustava. Kruti ustavi u teoriji se često nazivaju i drugačije te ih profesor Pavle Nikolić naziva čvrsti, stabilni, solidni. Ima i takvih kvalifikacija kao što su polukruti, hibridni i drugi ustavi. Meki ustavi su. za razliku od krutih, oni koji se donose i mijenjaju po istom postupku i od istih organa kao i zakoni. To znači da se ovakvi ustavi donose i mijenjaju bez posebno propisanog postupka, tj. donose se i mijenjaju, kako smo istakli, po postupku kojim se donose zakoni. U praksi je malo takvih ustava te se jedva mogu naći uzorci. Kao primjer mekog ustava uzima se engleski ustav, Ustav RSFSR iz 1918. godine, te Ustav NR Kine iz 1975. i 1978. godine. Nekolicina teoretičara je sklono tvrdnji da meki ustavi i nisu ustavi. Oni ih svrstavaju čak u krug organskih zakona. v) Kodifikovani i nekodifikovani ustavi. Neki teoretičari ustavnog prava razlikuju ustave prema tome da li su kodifikovani ili ne. Kodifikovani ustav se sastoji od jednog jedinstvenog akta. To znači da je kodifikovani ustav onaj koji je integralno, istovremeno donesen i koji obuhvata korpus normi koje čine cjelovit ustav. Takva je većina ustava u svijetu. Nekodifikovani ustavi se sastoje iz dva ili više ustavnih akata koji su doneseni odvojeno i u različito vrijeme. Oni tako odvojeni čine cjelinu te skupa sačinjavaju važeći ustav. Rijetki su ustavi koji se donose na takav način. Za primjer uzimamo Ustav Francuske, koji je u toku 1875. godine (od februara do jula) donesen u tri navrata sa tri odvojena dokumenta. Međutim, mnogi ustavi u toku svoga postojanja i djelovanja postanu nekodifikovani. Kroz izvjesno vrijeme dođe do ukidanja nekih odredbi i donošenja novih putem amandmana ili ustavnog zakona, pa se u praksi primjenjuje nepromijenjeni dio ustava i amandmani ili ustavni zakon kao novi dio ustava. Takvih primjera ima mnogo, od ustava SSSR, SAD do svih ustava u bivšoj socijalističkoj Jugoslaviji. Ustav iz 1946. godine donesen je kao jedinstven (kodifikovan) akt, a 1953. godine usvaja se Ustavni zakon koji je sa nepromijenjenim dijelom Ustava iz 1946. godine funkcionisao sve do 1963. godine. Novi Ustav 1963. godine donosi se kao jedinstven akt, ali je amandmanima iz 1967, 1968. i 1971. godine dočekao svoj kraj sa četiri odvojena akta. slično je bilo i sa Ustavom iz 1974. g) Kratki i dugi ustavi. U pravnoj literaturi pominju se kratki i dugi ustavi. Sama činjenica da je jedan ustav kratak a drugi dug ne bi po-buđivala poseban interes. Međutim, dužina ustava upućuje na bitna zaključivanja o kvalitetu društvenopolitičkog uređenja određene države.

Ustave inače možemo podijeliti na kratke, duge i srednje duge ustave. Kratki su ustavi koji imaju do sto članova, srednje dugi su od sto do dvjesta članova i dugi preko dvije stotine članova. Najveći broj ustava u svijetu spada u srednju grupaciju. Kratki ustavi, kao po pravilu, donose se u autokratskim režimima, odnosno to su najčešće oktroisani ustavi. Međutim, ima i izuzetaka; Ustav SAD spada. recimo, u red kratkih ustava, a ipak je po svojoj suštini demokratski. U istoriji ustavnosti pominje se da je Luj XVI u predvečerje Revolucije ustanovio najkraći ustav na svijetu. Naime, donošenje prvog pisanog ustava u državi Virdžinija 1776, a zatim i Ustava SAD 1787. godine, te društvena vrenja u Francuskoj tjerali su pariski dvor da počne razmišljati o donošenju ustava u Francuskoj. Godinu dana prije Revolucije, Luj XVI je pristao da se donese ustav, s tim da ga on napiše (!). I zaista, jednog dana, Luj XVI saopšti da će se sutra napisati ustav. Ugledni pravnici, vojni zapovjednici i drugi došli su da saslušaju svoga gospodara. On je izdiktirao ustav: "Član 1. Francuska postaje ustavna država. Član 2. Sva vlast pripada monarhu. Član 3. Ovaj ustav stupa na snagu odmah." I, zista, pojavio se ustav sa tri člana - najkraći koji je ikada napisan. Naravno, taj ustav nije nikada ni izašao dalje iz te dvorane ni trajao duže od toga dana. Međutim, tadašnja monarhova igra ustavom pretvorila se u zbilju tek 1791. godine, kada je Luj XVI bio primoran da proglasi ustav Francuske. Tom prilikom dao je čuvenu izjavu: "Prihvatam, i učiniću sve da se izvrši." Ipak, Luj XVI nije shvatio ozbiljnost ustavnih normi i snagu parlamenta, pa je nastavio sa kršenjem Ustava i odluke Konventa. Jakobinci u Konventu osudili su Luja XVI na smrt pa je njegova justifikacija (pogubljenje) izvršena u januaru 1793. Dugi ustavi su svi oni koji imaju više od dvjesta članova. Takve ustave možemo označiti kao detaljističke, epske ili razuđene. Proučavajući duge ustave i političke sisteme u zemljama koje ih donose, može se zaključiti zašto neka država ima dugi ustav. Dva su bitna razloga. Prvi razlog je težnja vladajuće klase, sloja ili partije da razvija demokratski sistem novog tipa pa ustavnim normama želi što pre-ciznije i što detaljnije da utvrdi i razradi model društvenopoli-tičkog sistema. Tako je Ustav SFRJ iz 1974. godine bio jedan od najdužih ustava na svijetu (405 članova i 48 amandmana). Njegova dužina prouzrokovana je najviše tipom političkog sistema (samoupravni socijalizam). Taj ustav je samo o društveno-ekonomskom uređenju imao 78 članova (da bi regulisao tzv. udruženi rad, društvenu svojinu, samoupravna prava radnika i dr.). Drugi razlog je nastanak novog društvenog uređenja na raspadu arhaičnih (običajnih, vjerskih i dr.) društvenih odnosa, tj. kada se sis-tem konstituiše iz nižih oblika (često čak iz kastinskog) u savremeni. Indija je takav primjer. Njen Ustav iz 1950. godine sa 402 člana bio je dugo najduži na svijetu. Njime su regulisani i oni odnosi i norme koje u savremenom svijetu ne treba ustavom regulisati pošto su sami po sebi razumljivi i primjenljivi bez snage ustava. 2) Sociološko-pravna podjela Prema sociološko-pravnoj podjeli ustave grupišemo u više skupina: nominalni i realni, normativni i semantički, stabilni i gipki, statički i programski, očiti i prikriveni. a) Nominalni i realni ustavi. Ova vrsta ustava ima osnovnu zajedničku karakteristiku u stepenu primjene, odnosno u tome da li se ustav u praksi poštuje i primjenjuje, ili društveno-socijalna zbilja ima svoja mjerila prema kojimaživi, a ustav ostaje po strani.

Nominalni ustavi su oni koji postoje samo po imenu, na papiru. a ne u stvarnosti. Takvi ustavi su "samo kao formalni pisani dokumenti" (R. Marković, navedeno djelo, str. 23). Nominalni ustavi su, u osnovi, fiktivni i formalni. Društvena stvarnost takve ustave nije prihvatila pa su oni više istorijska kategorija nego živi regulator u državnoj i društvenoj zajednici. Realni ustavi su oni čije su odredbe - norme u saglasnosti sa stvarnim društvenim odnosima i procesima. Takvi ustavi su autoritativni, pošto je stvarno (zbilja) i normativno (ustav) u punoj saglasnosti ili se barem pretežno podudaraju. Državi i njenim građanima je od koristi samo realan ustav, pa se zato realni ustavi i smatraju dobrim i u pravilu dugotrajnim. Njemački teoretičar Ferdinand Lasel ističe da je realan i dobar ustav "kada on odgovara stvarnom stanju, realnim odnosima sila koje u zemlji postoje". Realni ustavi su stvarni, istinski, pravi, ostvarivi, izvršivi ukratko, oni žive u praksi. Brojni su ustavi u svijetu koji su u ogromnom raskoraku izmeđ u stvarnog i normativnog pravnog (ustavnog) i stvarnog društvenog (praktičnog) stanja. Istina, nigdje u svijetu nema takvog ustava čije se odredbe u cjelini slažu sa društvenom stvarnošću, ali ako postoji relativno visok stepen saglasnosti, to čini ustav realnim, a ako nije tako on postaje nominalan, formalan, fiktivan. Kao školski primjer nominalnog ustava - ogromnog nesklada između stvarnog i normativnog uzima se Ustav SSSR iz 1936. ili Ustav SFRJ iz 1974. godine. b) Normativni i semantički ustavi. Ova grupacija ustava izdiferencirana je na osnovu djelovanja ustava na društvenu stvarnost i obrnuto. O tome (i o drugim vrstama ustava) pisali su ustavni teoretičari Karl Levenštajn, Bendžamin Akcin, Ratko Marković i dr. naglašavajući da su ustavi ove vrste u relativno visokoj saglasnosti sa društvenom i političkom stvarnošću, a politička (društvena) stvarnost je u saglasnosti sa ustavnim normama. Možemo prihvatiti u cjelini teorijski stav profesora R. Markovića određivanju normativnih i semantičkih ustava. "Normativni ustavi su oni koji se primenjuju u društveno-političkoj stvarnosti, tj. politička stvarnost je kod normativnih ustava u saglasnosti sa ustavnim normama... Semantički ustavi su, kao i normativni, ostvareni; tu je stvarnost u saglasnosti sa ustavnim normama. Ali. za razliku od normativnih ustava, semantički ustavi parališu svaku promenu postojeće vlasti." Dakle, semantički ustavi su neosporno stvarni, ali suviše snažno štite postojeće stanje vlasti. Vrlo su bliski statičkim ustavima. v) Stabilni i gipki ustavi. Jedna od mogućih klasifikacija (vrsta) ustava je i ova koja u mnoštvu ustava pronalazi i one koji imaju karakteristike stabilnosti ili gipkosti. Stabilni ustavi su, u osnovi, postojani i dugotrajni. Oni su opšteprihvaćeni od građana u jednoj državi. Malo je zahtjeva za njihovim promjenama. Opšta društvena stabilnost u jednoj državi, bez obzira na eventualne unutrašnje reformske ili revolucionarne promjene. obezbjeđuje stabilan ustav, koji ostaje sve dotle dok traje ustavni kontinuitet. Primjer stabilnih ustava je Ustav SAD iz 1787, ili Ustav Konfederacije Švajcarske iz 1874. godine. Oba ustava su i danas na snazi. Gipki ili fleksibilni ustavi pojavljuju se u teoriji i praksi. Lako se mijenjaju, lako se prilagođavaju, u osnovi. kategoriji mekih ustava. Ustavni teoretičar E. Spektorski, pišući o gipkim ustavima, ističe: "Pristalice gipkih ustava smatraju da treba dati oduška novim

potrebama. I da ustav ne sme da liči na poklopac koje je pričvršćen za kazan sa vrelom vodom, na takav način da ne propušta paru i time izaziva eksploziju." (R. Marković, navedeno djelo, str. 20). g) Statički i programski ustavi. Podjela na statičke i programske ustave zasniva se na kriterijumu otvorenosti ili zatvorenosti prema novim idejama, procesima i odnosima u društvu (državi). Statički ustavi su svi oni koji potvrđuju i zadržavaju postojeće stanje - status quo. Takvi ustavi čvrstim - imperativnim normama zadr-žavaju osnovne poluge postojećeg sistema. Teško se, ili nikako, u državi uvode novi oblici upravljanja u cjelokupnoj političkoj i društveno-ekonomskoj sferi. Primjer za statičke ustave su odredbe o postojanju Gornjeg doma (Doma lordova) u britanskom parlamentu. To je stara - arhaična ustanova, ali i ustavnim aktom iz 1707. i 1832, a posebno aktom iz 1911. godine (Parliament Act), ljubomorno se čuva. Kada je 1983. godine pokrenuta inicijativa da se donese ustavni akt o ukidanju Doma lordova, to je energično odbijeno i u narodu i u Parlamentu. Početkom 1999. godine predsjednik Vlade Toni Bler ponovo je pokren-uo inicijativu za ukidanje Doma lordova. Čini se da bi sada moglo doći do njegove reogranizacije ili čak ukidanja. Ustavi nekih zemalja Evrope (Francuska i Njemačka) imaju statičke odredbe koje se uopšte ne mogu mijenjati. Programski ustavi su u osnovi fleksibilni. Oni daju mogućnost uvođenja novih državnih, društvenih, ekonomskih, socijalnih i drugih oblika, formi i odnosa ako su te promjene u funkciji razvoja i napret-ka državne i društvene zajednice u cjelini. Međutim, fleksibilni, odnosno programski ustavi imaju i bitne nedostatke (bitne mane). Osnovni nedostatak (mana) ogleda se u relativno brzom stvaranju duplog kolosijeka u državi. Naime, u državnim organizacijama, ustanovama, privrednim organizacijama, lokalnoj samoupravi (opštinama), donose se razni opšti i pojedinačni akti i organizuje različita djelatnost pri čemu se zanemaruju ustavne odredbe ili se tumače vrlo široko i fleksibilno. Takvo stanje stvari permanentno udaljava ustav (njegove odredbe) od prakse. Slikovito rečeno, ustav ide drumom, prasa šumom. Tipičan programski ustav bio je Ustav SFRJ iz 1974. godine. d) Očiti i prikriveni ustavi. Osnovni kriterijum za utvrđivanje koji su ustavi očiti a koji prikriveni predstavlja jasnost. nedvosmislenost i potpunost utvrđinjanja osnovnih ustavnih i državotvornih poluga sistema kao nosioca političke i uopšte javne vlasti. Ako se iz ustava jasno vidi koji su glavni nosioci vlasti (parlament, vlada, šef države, sudovi, kontrola ustavnosti i dr.) njihove funkcije, prava i obaveze, precizno utvrđena prava i slobode građana, politički pluralizam i dr., a onda je takav ustav očit - stvaran. Očiti ustavi moraju biti aktuelni i kodifikovani. Prikriveni ustavi su oni koji su suviše načelni, neprecizni, nepotpuni, podijeljeni u više akata, u stvari, oni su suprotni očitim ustavima. Prikriveni ustavi se najčešće donose u državama sa autokratskim režimom, bili kao oktroisani, bilo kao ustavni pakt, a u pravilu su kratki. 3) Političko-pravna podjela Grupacija ustava koji se svrstavaju u političko-pravnu skupinu nije oštro odvojena od sociološko-pravne, pa ni od formalnopravne. Međutim, ovi ustavi imaju nešto jači politički od sociološkog i pravnog aspekta te zbog toga i sačinjavaju posebnu skupinu. U

ovu grupu spadaju: monokratski i diarhijski, federalni i unitarni, monarhijski i republikanski, domaći i strani ustavi. a) Monokratski i diarhijski ustavi. Obje ove vrste ustava imaju uporište u činjenici ko vrši vlast, tj. da je vlast u rukama jedne ličnosti i kao takva jedinstvena, ili je vlast podijeljena na dva ili više nosilaca. Monokratski ustavi su danas sve rjeđi, a tamo gdje postoje, njima se utvrđuje jedan sistem u kome monarh - autokrata (car, kralj, knez, despot, sultan, kalif, šah, pučista, trijumvirat, hunta) ima svu vlast. Da-nas u čistom obliku gotovo da i nema monokratskog državnog sistema. Ako se i javljaju, oni su više neomonokratski. Ipak, neke zemlje Južne Amerike i neke arapske zemlje imaju monokratski ili neomonokratski režim i ustav. Saudijska Arabija npr. ima ovakav sistem. U toj zemlji je donesen monokratski ustav 1961. godine koji nikada nije ni stupio na snagu, ali je monokratski sistem upravljanja ostao na djelu. Međutim, monokratski sistem u užem smislu je danas često na snazi, i to kao jedan od oblika organizacije rukovođenja u državnim organima, ustanovama, a naročito u vojsci (gotovo u svim zemljama). To je u osnovi primjena tzv. linijskog sistema rukovođenja. Diarhijski ustavi su oni koji ustanovljavaju dvovlašće (vlada dvojice, duumvirat), ali ne u klasičnom smislu, već nešto slično podjeli vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. U ovakvim, diarhijskim ustavima gubi se jedna od navedene tri vlasti, ali nikada izvršna u čijem je okviru i šef države. Profesor, R. Marković i A. Smit navode da su ustavi Francuske iz 1958. i Kipra iz 1960. diarhijski. b) Federalni i unitarni ustavi. Oblik državnog uređenja u jednoj zemlji zavisi od niza faktora, a posebno od političke volje klase, partije ili naroda. Najčešći oblik složenog državnog uređenja je federacija, a prostor unitarna država. Zavisno od oblika uređenja, pojavljuju se federalni i unitarni ustavi. Federalni ustavi su znatno drugačije struktuirani od unitarnih. Ali ni svi federalni ustavi nemaju istu strukturu (političku i državnu organizaciju). Sve zavisi od toga da li je neka država klasična federacija, asimetrična, ili prosta federacija i sl. Od vrste federacije zavisi koje će glavne poluge vlasti biti utvrđene ustavom, kao i to da li će funkcije - ovlašćenja biti potpuna ili reducirana. Ako se radi o čvrstom (klasičnom) tipu federacije, tada su u ustavu nadležnosti država-članica (federalnih jedinica) enumerativno navedene. A ako je labaviji tip federacije, nadležnosti federacije su enumerativno navedene. Unitarni ustavi utvrđuju relativno jednostavnu strukturu vlasti (centralne i lokalne organe). Takvi ustavi kao osnovno pitanje regulišu - uređuju odnos centralnih snaga i lokalne uprave. v) Monarhijski i republikanski ustavi. O karakteru ovih ustava govori sam nazim. Monarhijski ustavi su oni koji uspostavljaju monarhijski oblik vladavine. Koji je to oblik (carevina, kraljevina, kneževina i dr.) zavisi od složenog sklopa društvenih odnosa, što svaki konkretan ustav reguliše.

Republikanski ustavi se razlikuju od monarhijskih naročito po položaju šefa države. Republike imaju predsjednike, koji su izborni, smjenjivi i sa ograničenim mandatom. I republike, kao i monarhije, mogu biti različite. Tako je javljaju tzv. parlamentarne republike (npr. Italija), skupštinske republike (Švajcarska) i predsjedničke republike (Francuska), što se jasno utvrđuje ustavom svake republike. g) Domaći i strani ustavi. Ustavi nastaju na različite načine. Najbolji su oni koji nastaju na vlastitim iskustvima, odnosno koji utvrđuju organizaciju vlasti i cjelokupan život države u društvene zajednice na bazi originalnih vlastitih rješenja i faktora (tradicije, kulture, ekonomskih, političkih i drugih specifičnosti). Ne primjenjuje se recepcija (primanje, preuzimanje) tuđih ustavnih rješenja. Takvi ustavi su domaći. Strani ili tuđi ustavi su oni koji su nastali preuzimanjem, djelimično ili u cjelini, ustava iz neke države čije bi društveno uređenje željeli kopirati, a da se pri tome nije vodilo računa o specifičnos-tima u kojima treba da funkcionišu takva rješenja. Ne samo da se takvi ustavi nazivaju stranim ili tuđim već često tako skrojene državne organizacije postaju labave i podložne brzom propadanju. Takvi primjeri su neke južnoameričke države koje često ustavnim rješenjima kopiraju predsjednički sistem SAD ili parlamentarni britanski, pa ubrzo takvi ustavi i takve države propadaju.

OSNOVNA LITERATURA ARISTOTEL: Politika (prevod: Lj. Stanojević-Crepajac), Beograd 1975. CAREVIĆ M. i TRNKA K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. DUVERGER, M: Institutions Politiques et Droit Constitutionel, knjiga I, Paris, 1975. DUGUIT, L.: Traite de droit constitutionnel, I i II, Paris, 1925. ĐORĐEVIĆ, J.: Ustavno pravo i politički sistem, Beograd, 1961. ĐORĐEVIĆ, J.: Ustavno pravo, Beograd, 1976. i 1982. VERGOTINI, G. de.: Dritto constituzionale comparativo, Padova, 1987. JOVIČIĆ, M: O ustavu, Beograd, 1977. JOVIČIĆ, M.: Savremeni federalizam, Beograd 1973. JOVANOVIĆ, S: Država I, Beograd, 1936 JOVANOVIĆ, S: Ustavno pravo Kraljevine SHS Beograd, 1924. KELZEN, X.: Opšta istorija prava i države (prevod: R. Lukić), Beograd, 1951.

FIRA, A.: Ustavno pravo, Beograd, 1976. KRAVČUK, S. S: Gosudarstvenoe pravo SSSR, Moskva, 1967. LUKIĆ, R.: Ustavnost i zakonitost u Jugosaviji, Beograd, 1966. LUKIĆ. R.: Teorija države i prava, I i II, Beograd, 1958. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1993. i 1994. MARKOVIĆ, R.: Ustavno pravo, Beograd, 1982. PAJVANČIĆ, M. i ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo, I, Novi Sad, 1991. PLATON: Država (prevod: A. Vilhar i B. Pavlović), Beograd, 1976. RUSO, Ž. Ž.: Društveni ugovor, Beograd, 1949. STEFANOVIĆ, J.: Ustavno pravo FNRJ i komparativno, I, Zagreb,1956. SCHMID, S.: Verfassungslehre, Miinchen, 1928. STRONG, C. F. : Modern Political Constitutions, London, 1970. SMITH de A. S.: Constitutional and Administrative Law, London, 1970. SOKOL, S i SMERDEL, B.: Ustavno pravo, Zagreb, 1998. HEGEL, V.: Osnovne crte filozofije prava, Sarajevo, 1964. TRNKA, K.: Ustavno pravo, Bihać, 2000. ŠNUDERL, M.: Ustavno pravo FNRJ, Ljubljana, I i II, 1956.

Glava druga

NASTANAK I RAZVOJ USTAVA I USTAVNOSTI U SVIJETU I. RAZVOJ USTAVNOSTI DO PRVIH PISANIH USTAVA 1. POJMOVNO ODREĐENjE I PORIJEKLO USTAVA I USTAVNOSTI Predustavni period trajao je veoma dugo. Prve klice ustavnosti nastale su s pojavom višeg stepena podjele rada, klasnih razlika, s pojavom sloja upravljača i sloja potlačenih, a naročito s pojavom prvih pravila ponašanja u zajednici, tj. s pojavom države. Međutim, formalno se početak ustavnosti, prema nekim teorijama veže za vrijeme pojave Hamurabijevog zakonika (Vavilon, oko 2000 godina p.n.e.), iako je tačnije vezati početak za period uspona robovlasničke države i procvata antičke (grčke) kulture i filozofije uopšte (7-4. vijek p.n.e). Na drugoj strani, kraj predustavne faze završava se u drugoj polovini osamnaestog vijeka (1776. godine). Taj period, koji nazivamo predustavnim, od oko 2500 godina. protekao je bez pisanog i kodifikovanog ustava i utvrđivanju naziva - termina ustava i teorijsko-filozofskog i političkog razmatranja. Paralelno sa terminološkim i filozofsko-političkim određenjem ustava stvarao se ustav u materijalnom smislu, uglavnom kao nepisana (običajna) pravila. Rijetki su bili pisani akti kojima se regulisao samo mali dio ustavne materije. Društveno-ekonomske i političke prilike bile su teške, i surove. Drastično ugrožavanje osnovnih ljudskih prava pratilo je najveći broj ljudi više hiljada godina sav robovlasnički, pa i feudalni period. Otpor mnoštva ugroženih javljao se s vremena na vrijeme, a nešto intenzivniji bio je u jednoj fazi koja se podudarala sa usponom demokratije antičkog karaktera i ogledao se, uglavnom, u filozofsko-teorijskom i političkom afirmisanju prava čovjeka i težnje za stvaranjem pravednijeg društvenog poretka - države koje će štititi sve građane. Nešto rjeđi su bili

nasilni - borbeni pokreti masa (npr. pobuna robova u starom Rimu, Spartakov ustanak, prvi vijek p.n.e., ili kasnije pobune kolona i kmetova u feudalnom društvu). Antička pravna i politička teorija (misao) zahvatila je sva ključna društvena pitanja o državnom uređenju, o međusobnim odnosima ljudi, o odnosima države prema građanima i dr. Nesumnjivo, već tada se došlo do veoma "razrađenog sistema političkih oblika koji su i danas, uglavnom ostali isti... Stvoreno je učenje o zakonitostima koje vladaju u društvu." (R. Lukić: Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, 1964, str. 59.). Utvrđeni su pojmovi koji su do danas neprevaziđeni, ili tek neznatno izmijenjeni, kao što su pojam i vrste državnih i političkih oblika i uređenja (kraljevstvo, aristokratija, timokratija, republika, tiranija, demokratija, oligarhija i dr.), pitanje osnovnih prava građana, teorija prirodnog prava, pojam klase i klasne borbe, pojam naroda itd. I pojam ustava je djelo pravno-filozofske misli i demokratije antičke Grčke. Prema tome, cjelokupna robovlasnička Grčka (pa i Rim) bila je kolijevka civilizacije i naučnoteorijske misli. U stvari, antika je kako kaže profesor R. Lukić, "velika misaona tvorevina čoveka i vanredno kulturno nasleđe koje je i danas od velikog značaja". Međutim, u više od dvije hiljade godina dugom antičkom periodu, za pravno-političku misao, tj. za ustavnopravnu teoriju, za državu, pravo i demokratiju najznačajnije je razdobnje od tri vijeka stare ere (šesti, peti i četvrti), u kojima su dominirale tri ličnosti: Solon (šesti vijek), Platon (peti vijek) i Aristotel (četvrti vijek). Pojam ustava terminološki i stvarno utvrdio je Aristotel na grčkim polisima (grad-država), a njegovi prethodnici su mu pripremili teorijsku osnovu. Veliki atinski političar i zakonodavac Solon, nakon što je oko 594. godine p.n.e. postao arhont (član vrhovne državne uprave, a bilo ih je devet) u Atini, dobio je sva ovlašćenja da sprovede demokratske reforme. U istoriji nazvane Solonove, reforme su zahvatile cjelokupnu društvenu strukturu i po svom sadržaju i značaju bila su to ustavna rješenja, ali po formi su bila zakonska. Istina, Heleni, a naročito Aristotel, pravili su razliku između osnovnih pravnih akata ustavnog karaktera koje su nazivali politeia i običnih zakona koje su nazivali nomoi. Teško je međutim razlučiti te akte pošto su ih najčešće izjednačavali i po snazi i po društvenoj vrijednosti. Platon je neposredni Aristotelov prethodnik, koji je svojom filozofijom o društvu i državi dao doprinos materijalnom pojmu ustava i ustavnosti. Naime, Platon je postavio nacrt države u kojoj bi svi građani bili srećni (idealistički model). U tom nacrtu obradio je sve bitne ustavne elemente: organizaciju vlasti, tip državne vlasti, prava građana (staleža), vojsku (čuvare), proizvođače (radnike, zemljoradnike, zanatlije, trgovce), vaspitanje i obrazovanje itd. On je utvrdio da može postojati pet državnih oblika: aristokratija, timokratija, oligarhija, demokratija i tiranija. Smatrao je takođe da je aristokratija kao agrarna zajednica najbolji državni oblik (Platon: Država, osma knjiga, Zagreb, 1942). Aristotel, najslavniji i najbolji filozof antike, svoje učenje zasniva na realističkim osnovama (za razliku od Platona i mnogih drugih koji svoje učenje zasnivaju na idealizmu), pa zato njegovo učenje služi, sve do danas, realističkoj nauci i filozofiji. On državu i njeno uređenje posmatra i formuliše prema istorijskoj stvarnosti, i to na osnovu bogatog iskustva koje je stekao proučavanjem realnog društvenog života. U svojoj zbirci pod naslovom "Politije" obrađuje 156 ustava. Ta zbirka ustava sto pedeset šest država-gradova (polisa) prvi je veliki kodeks i izvor ustavnog prava i začetak savremene ustavnosti. Svaki grad-država u Sredozemlju imao je svoj ustav (statut) kojim su regulisani osnovni odnosi u polisu, Aristotel je neke ustave prikupio a neke i sam napisao. Zna se zasigurno da je napisao Atinski ustav i Ustav Sparte, koji se i danas čuvaju u Aleksandrijskoj biblioteci, dok ostali ustavi, nažalost, nisu sačuvani. Atinski ustav preveden je i na naš jezik (Aristotel: Atinski ustav, Zagreb, 1948) i predstavlja dragocjen dokument. Ustav se sastoji od dva dijela: prvi - istorijski i drugi - sistematski. U

istorijskom dijelu izložen je opšti ali i ustavni razvoj Atine od njenog postanka do Aristotelova doba, pri čemu su navedeni bitni periodi razvoja i različiti oblici državnog uređenja. Potvrdio je da je Atina prošla kroz više bitnih društvenih uređenja: kroz monarhiju, aristokratiju, republiku, tiraniju, oligarhiju i demokratiju. U sistematskom dijelu Aristotel normativno-filozofskom metodom, sačinjava ustavno-pravni model državnog ustrojstva Atine. Pored odredaba ustavnopravnog karaktera dokument je prožet sadržajem ostalih grana prava (krivičnim, procesnim, građanskim, porodičnim). Pored vrlo uspješnog postavljanja organizacije državnog i političkog uređenja, Aristotelov Atinski ustav ipak opravdava, čak i afirmiše, robovlasnički poredak, a demokratija je bila samo za slobodne građane. Pored "Politija" kao zbornika ustava, Aristotel je šire i sadržajnije pisao o opštedruštvenom uređenju u svom ezoteričnom (namijnjenom užem krugu) djelu "Politika". Ovo djelo, sastavljeno od osam knjiga (dijelova) ima veliki dio ustavne materije, naročito u trećoj, četvrtoj i sedmoj knjizi (dijelu). (Aristotel: Politika, Beograd, Kultura, 1970). Više nego hiljadugodišnje postojanje rimske države (Rimskog carstva, od 751. godine p.n.e. do 565. godine n.e.) značajno je po svojoj antičkoj civilizaciji (zajedno s Grčkom), a posebno po izgrađenom pravnom poretku. "Rim je stvorio pravni poredak koji je nesumnjivo najsavršeniji pravni poredak skoro tokom dve hiljade godina, koji i danas, čak u velikoj meri predstavlja osnov modernih pravnih poredaka i po sadržini, dok je po formi i tehnici moderno pravo uglavnom skoro istovetno s rimskim pravom." (R. Lukić, navedeno djelo, str. 146.). Rimska pravna misao dala je naziv constitutio za akte kojima se regulišu najbitnija pitanja organizacije i funkcionisanja države. I u Rimu, kao i u Grčkoj, razlikovali su akte ustavnog karaktera, koje su nazivali rem publicem constituere ili jednostavno constitution, i obične zakone, koje su nazivali legis skribere. Konstitucije kao akte kojih su se morali pridržavati svi i svako, izdavao je imperator kao naredbe u formi edicta. Njima su uređivana bitna pitanja državnog uređenja (političkog pitanja), ali i ona koja su bila značajnija, ekonomskog ili vojnog karaktera. Antička civilizacija Grčke i Rima utvrdila je naziv ustav ili konstitucija, što je do danas ostalo u upotrebi. Ali, ustav u modernom smislu nije djelo toga društva, niti djelo feudalnog, već djelo mladog buržoaskog društva. Period ranog feudalnog društva nije donio ništa više na utemeljenju ustavnosti i ustava. Naprotiv, od Justinijanovih pravnih reformi pa do trinaestog vijeka, što je više od 700 godina, ništa se novo nije desilo, čak su pojmovi ustav ili konstitucija ostavljeni po strani, skoro i zaboravljeni. Jedino su istaknuti teoretičari i filozofi u svojim djelima stvarali teorijsku osnovu za jedno humanije i demokratsko društveno (ustavno) uređenje, kao što su sv. Avgustin i sv. Toma Akvinski. Tek početkom trinaestog vijeka dolazi do obnove i napretka na planu ustava i ustavnosti. Tada se i završava jedna predustavna faza, koja je počela od Solona, Platona i Aristotela, a završila se pojavom Velike povelje slobode (Magne carte libertatum) 1215. godine.

2. PREDUSTAVNI PISANI POLITIČKI I PRAVNI DOKUMENTI USTAVNOG KARAKTERA Druga faza predustavnog karaktera počinje donošenjem Velike povelje slobode (Magne carte libertatum) 1215. godine i završava se donošenjem prvih pisanih ustava 1653. i 1776. godine. U ovom periodu od oko 560 godina pojavio se veliki broj pojedi-načnih pismenih akata ustavnog karaktera, i to mahom u Engleskoj. Pisani dokumenti koji su se pojavili bili su odraz društveno-ekonomskih i političkih prilika. Srednji vijek (period feudalizma)

nije bio isključivo " dolina plača" i petnaestovjekovna zavjesa koja je odvajala civilizovanu antiku od civilizovanog buržoaskog poretka. U krilu feudalnog državnog apsolutizma i despotizma odvijali su se snažni društveni procesi koji su doveli do buržoaskih revolucija i smjene sistema. Nekoliko bitnih faktora bili su glavne pokretačke snage i gurali točak promjena. Neki od tih faktora su: a) Ekonomsko-proizvodni faktori bili su u stalnom mijenjanju. Prvo je nestao robovlasnički način proizvodnje (iako su duboko u feudalnom društvu, sve do kraja dvanaestog vijeka, postojali robovi). a na scenu stupila patrijarhalna ili sitna robna proizvodnja. Feudalci najviši stalež - postaju gospodari zemlje, a seljaci se kao kmetovi vezuju za zemlju. I trgovina je cvjetala. U takvim ekonomskim prilikama, koje su slika feudalnog poretka, raste jaz između siromašnih i bogatih. Takvo stanje moralo se postepeno prevazilaziti, pa se u krilu feudalnih društveno-ekonomskih odnosa javlja nov način odnosa i proizvodnje, počinje oslobađanje kmetova od vezanosti za zemlju, traži se ukidanje staleških privilegija, jača robna proizvodnja, ukratko nagovještava se novo doba novi vijek. b) Politički faktori bitno su uticali na društvene promjene, pa i na zahtjeve za boljom i demokratskijom organizacijom države. Despotizam i apsolutizam su se već iživjeli iako su na sceni i dalje bile velike imperije - carstva i kraljevstva (počevši od Rimskog carstva, Vizantijskog carstva, pa preko Francuskog carstva i kraljevstva, Njemačkog carstva, Engleskog kraljevstva, pa do Ruskog i Turskog carstva). Javljaju se snažni pokreti za reorganizaciju i demokratizaciju vlasti i upravljanja. Prije svega traži se ograničenje apsolutne moći (vladara) monarha. v) Teorijsko-filozofska misao snažno je uticala na promjene. Brojni su teoretičari, počev od sv. Tome Akvinskog (1225), Dantea Aligijerija (1265), Nikole Makijavelija (1469), pa do Tomasa Mora (1478), i Žana Bodena (1530). Među njima su velike teorijsko-filozofske razlike, ali svi imaju jednu zajedničku crtu - da građani moraju biti slobodni, da se afirmišu odgovarajući oblici upravljanja, da vlade moraju biti pravedne, suverenitet da pripada narodu, da se mora ograničiti moć vladara i dr. g) Veliki kulturni i civilizacijski pokreti, naročito humanizam i renesansa. uticali su na promjene koje su dovele do većih prava građana i njihovog društvenog položaja (ustavnog). Oni imaju osnovu u Protagorinoj filozofskoj maksimi: "Čovjek je mjera svih stvari." Odbacuje se praznovjerje i nasilje a afirmiše sloboda čovjeka i realizam življenja. Vrši se snažan uticaj na formiranje i postojanje ovozemaljske. realne ljudske vladavine (regnum hominis) umjesto stare koncepcije idealne božje države (Civitas dei). Država ne smije biti čudovište (Levijatan), već organizacija po mjeri ljudi. d) Revolucionarni i borbeni pokreti masa najavljuju promjene feudalnog apsolutizma. Društveno-ekonomske promjene koje su se naročito ogledale u pojavi novčane privrede (novčane rente) veoma su osiromašile kmetove. Politički teror, ekonomska eksploatacija i niz drugih oblika ugrožavanja i eksploatacije ljudi dovodili su do pobuna i ustanaka. Tako su u Francuskoj pobune poznate pod nazivom "žakerije" 1351, u Engleskoj seljačke bune, 1381, takođe u Engleskoj i Nizozemskoj tzv. lolardski pokret, oko 1390, a u Češkoj tzv. husitski pokret 1369. godine, itd.

U takvim ekonomskim, političkim, teorijskim, kulturnim i revolucionarnim okolnostima pojavili su se prvi pisani dokumenti ustavnog karaktera. Prvi takav dokument bio je Velika povelja slobode (Magne carta libevtatum) 1215. godine, zatim Dušanov zakonik 1349. i 1354, Červinjska privilegija 1422. i Jedlnjsko-Krakovska privilegija 1430. godine, Peticija o pravima (Petition of Right) 1628. Sporazum naroda (Agreement of the People) 1647, Instrument vladanja (Instrument of govermnent) 1653, Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habeas corpus Act) 1679, Zakon o pravima (Bill of Rights) 1689. i Zakon o ujedinjenju (Act of Union) 1707. godine. 1) Velika povelja slobode (Magna carta libertatum) usvojena je 1215. godine u Engleskoj i predstavlja prvi pisani dokument u istoriji ustavnosti. To je zapravo ustavni sporazum koji su, s jedne strane, potpisali engleski kralj Džon (Jovan) bez zemlje i, s druge, predstavnici engleskog plemstva (baroni). To je prvi put u dugoj istoriji apsolutističkog vladanja da se ograničava vlast monarha, bilo da neke njegove odluke zavise od prethodne saglasnosti plemstva i drugih visokih dos-tojanstvenika (npr. sveštenstva), bilo da se neka dotadašnja ovlašćenja potpuno izuzimaju od krune i prenose na plemstvo i ostale velikaše. Po sadržaju i pravnoj tehnici Povelja je imala sve karakteristike ustavnog zakona. Sadrži 63 člana svrstana u pet područja (poglavlja): a) Sloboda i nezavisnost crkve. Anglikanska crkva (Engleska protestantska državna crkva) bila je i suviše potpala pod svjetovnu vlast, pogotovo pod vlast kralja (krune), pa se sveštenstvo udružilo s plemstvom u borbi za ograničenje vlasti kralja. Crkva je Poveljom postala potpuno slobodna na vjerskom području, a zatim su joj garantovana prava na zemlju i prihode. kao i druga dobra. b) Imovinska i svojinska prava. Ova prava dobili su slobodni ljudi (plemstvo. sveštenstvo i svi drugi slobodni), dok ih oni ekonomski zavisni nisu tada dobili. Prava su se ogledala u zaštiti imanja (zemlje, šume, zgrada, stoke i dr.). Utvrđuje se da se ne smije dužniku oduzimati zemlja i plodovi ako dužnikove pokretnosti mogu podmiriti dug; da se za dugove neće tjerati vjerovnik ako dužnik može podmiritidug; da se neće plemićima, trgovcima, pa ni kmetovima oduzimati ekonomska dobra za sitnije delikte; da kraljevski službenici. policija i šerif ne mogu oduzimati imovinu bez naknade (isključujući žito, stoku, zapregu. konje i dr.); da se garantuje trgovcima slobodna trgovina. v) Lična prava i slobode. Poveljom je utvrđeno da kralj i njegov izvršna vlast ne smiju nikome uskratiti pravo ili pravdu. Poštovanje ličnih prava i sloboda najbolje se vidi iz čl. 39. Velike povelje: "Niko ko je slobodan ne smije biti lišen slobode, utamničen, lišen imanja, stavljen van zakona, prognan ili na drugi način oštećen... osim na osnovu zakonite presude njemu jednakih i na osnovu zemaljskih zakona." g) Obrazovanje Opšteg vijeća Kraljevine. Ustanovljenje Opšteg vijeća Kraljevine je nagovještaj stvaranja parlamenta. Vijeće su sačinjavali predstavnici svih struktura plemstva i sveštenstva, tako da su bili zastupljeni svi slobodni staleži iz svih grofovija. Vijeće je imalo osnovni zadatak da utvrđuje vrste i visinu dažbina za potrebe Kraljevstva, osim što je u dva-tri slučaja ostavljeno da uradi monarh. d) Kontrolni organ za primjenu Povelje. Formiran je zvanični organ (jedna vrsta odbora) od 25 istaknutih plemića čiji je osnovni zadatak - kontrola primjene Povelje. Odbor je obavještavao Vijeće Kraljevine ako bi kralj kršio odredbe Povelje. Vijeće je upozoravalo kralja na povrede Povelje, a ako kralj ne bi odustao od kršenja odred aba

Povelje, plemići su imali pravo na oružanu pobunu "zajedno sa čitavom zemljom" protiv kralja, kako bi ga prisilili na zakonitost, tj. poštovanje odredaba Povelje. Velika povelja slobode bila je, nesumnjivo, pobjeda prava i pravde, simbol ograničenja vlasti vladara, vjesnik novog društvenog - demokratskog poretka i osnova moderne ustavnosti. 2) Dušanov zakonik je donesen 1349. i dopunjen 1354. godine u feudalnoj Srbiji na zasjedanju Državnog sabora u Skoplju. Taj izuzetni pravdi (i politički) dokument cara Stefana Dušana predstavlja drugi pisani dokument u svijetu koji ima elemente ustavnog akta. Zakonik formalno nije ustavni akt, ali sadržajem veliki dio materije koja se reguliše je ustavna materija. Naglašeno ustavno regulisnje obuhvata pitanja o crkvi i religiji, državnom uređenju, vladaru i staležima, vojsci i čuvarima reda, sudovima i dr. Zakonik je prepisivan nekoliko puta, a najpoznatiji su Struški i Prizrenski prepis. Struški prepis se čuva u Nacionalnoj biblioteci u Moskvi, a Prizrenski u Narodnom muzeju u Beogradu. "Zakon bla-governoga cara Stefana" ima 201 član. Prvi dio Zakonika, koji obuhvata petinu teksta, odnosi se na srpsku crkvu i njen položaj. Snažno se štiti njen položaj i interesi. Država se obavezuje da brine o crkvi i njenom organizacionom jačanju. Drugi dio nešto kraći, odnosi se na položaj vlastele u državi garantujući im imovinska prava na njihovim baštinama i posjedima. Njihova obaveza prema vladaru i državi je vojna dužnost i plaćanje soće (danka vladaru). Najveći dio Zakonika odnosi se na stanovništvo sebre - koje je eksploatisano. Propisani su odnosi prema velikašima (vlasteli), vojsci, činovnicima, prema sudu itd. Posebno su izražene odredbe o braku i porodici i o sudovima. Uvedene su vrlo drastične mjere (kazne), novčane i tjelesne, za pojedina krivična djela (ubistva, razbojništva, neposlušnost, jeres i sl.). 3) Červinjska i Jedlnjsko-Krakovska privilegija donesena je u Poljskoj 1422. i 1430. godine. To su akti ustavnog karaktera, a odnose se na lična prava i slobode. Donesene su u vrijeme buđenja novih shvatanja u Evropi i vode novom dobu - napuštanju feudalizma i nagovještaju kapitalističkog društva. Ove privilegije u osnovi počivaju na teoriji o jednakosti ljudi. Zato feudalci samim tim što su feudalci nemaju pravo da vladaju. Privilegijama se izričito naznačava da ne može niko biti zatvoren (utamničen) ako to nije na zakonu osnovano (osim ako optuženi nije pravom pobijeđen). 4) Peticija o pravima (Petition of Right) usvojena je 1628. godine. Ona predstavlja dalju razradu Magne carte libertatum. Magna carta je zaista uspostavila supremaciju prava nad voljom monarha, mada je uticaj monarha (kralja) suviše sporo slabio. Od prvobitnog malog Opšteg vijeća Kraljevine postupno se formira Magnum konzilium kao neka vrsta parlamenta. Nakon perioda društvenog previranja u Engleskoj obnavnja se Opšte vijeće 1295. godine i pretvara se u veliki model parlamenta. Od tada se punih trista godina vodi borba između Parlamenta i kralja. U toj borbi vrlo značajno mjesto zauzima Peticija o pravima. Njome su precizirana i proširena neka imovinska pitanja, pa su kralju uskraćena prava da može bez Parlamenta uvoditi nove poreze. Takođe je pojačana zaštita ličnih prava pa je Peticijom utvrđeno da niko ne smije biti uhapšen i zadržan u zatvoru bez sudske presude, tj. bez zakonom utvrđenog postupka. 5) Sporazum naroda (Agreement of the People) usvojen je 1647. godine u Engleskoj. Ovaj sporazum bio je dalja potvrda učvršćenja Parlamenta Engleske. Prvi put se pominju domovi parlamenta. Uvodi se kategorija naroda u sistem upravljanja državom (preko

Parlamenta). Koliki je bio otpor kralja prema ovim i ranijim ustavnim aktima. vidi se po tome što je kralj Čarls (Karlo) I omalovažio Parlament (Peticiju o pravima i Sporazum naroda) i uveo poreze mimo njegovog znanja i odobrenja. Parlament je, potpomognut vojskom, zbog toga osudio kralja Čarlsa (Karla) I na smrt i javno je 1649. justificiran (pogubljen) na gradskom trgu. Tako je narod morao uzeti glavu jednom kralju da bi ostali znali kako kralj (monarh) treba da upravlja državom. 6) Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habeas corpus act) donesen je 1679. godine. Ovim aktom pretežno je utvrđeno područje krivičnopravne zaštite građana. Ranijim aktima ova zaštita je bila parcijalno utvrđena (regulisana),a ovdje su prvo proširena prava iz Peticije o pravima. zatim uvedena nova, pa je izričito zabranjeno proizvoljno (nezakonito) hapšenje bez sudskog naloga i zadržavanje u za tvoru bez valjanih dokaza o krivici. Zabranjuje se u istrazi i postupku bilo kakvo maltretiranje građana. Dakle, u svemu se zahtijeva primjena objektivnog prava. 7) Zakon o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707. godine ustavnog je karaktera i odnosi se na stvaranje jednog novog državno-pravnog subjekta Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije od tadašnjih država -Engleske i Škotske. Ovim zakonom (ili Poveljom) konačno je u Engleskoj, odnosno Velikoj Britaniji, uspostavljen parlamentarni sistem sa tačno utvrđenim položajem i ulogom krune. Navedeni akti su. neosporno, ustavnog karaktera, ali nijedan, pa ni svi skupa, nisu formalnopravno pisani i kodifikovani ustav. Oni su siguran i kvalitetan teorijski (pravnopolitički) osnov za ulazak u ustavnu fazu - donošenje prvih ustava.

II. PRVI PISANI USTAVI 1. DRUŠTVENI USLOVI U KOJIMA SU NASTALI PRVI PISANI USTAVI Nestankom feudalizma i dolaskom novog vijeka i društvenog poretka kapitalizma mnoge stvari su se promijenile. U okviru mnogobrojnih promjena pojavili su se i prvi pisani ustavi. Društveni uslovi (na pragu nastanka buržoaskog poretka) u kojima je došlo do pojave prvih pisanih ustava bili su vrlo raznovrsni i kompleksni i ogledaju se u provođenju buržoasko-demokratskih revolucija, nastanku industrijske revolucije, revolucionarnim promjenama organizacije rada u proizvodnji, podizanju kulture i prosvijećenosti, kao i u uobličavanju teorijske misli liberalne buržoazije. a) Buržoaskodemokratske revolucije bile su sigurna najava da je dotadašnji poredak postao neodrživ i da treba na društvenoj sceni da se pojavi novi. Feudalni poredak sa svojim načinom proizvodnje, modelom državne organizacije, položajem građana, teorijskom misli i dr. morao je ustupiti mjesto novim idejama i novom poretku – građanskom društvu. U stvari, feudalna organizacija društva sa svim svojim elementima i odnosima postala je kočnica razvoju proizvodnje, organi zaciji državne vlasti i uopšte novom načinu života ljudi. To i druga krupna društvena pitanja nisu se mogla riješiti bez revolucionarnih pokreta i promjena. Prva u nizu buržoaskodemokratskih revolucija bila

je holandska (1567-1573), zatim engleska (1642-1688), američka (1774-1783) i francuska revolucija 1789. godine. b) Industrijska revolucija predstavlja jednu od najvećih promjena proizvodnih snaga i odnosa u cijeloj istoriji čovječanstva. Snažne strukturalne promjene proizvodnih snaga ogledale su se u prelasku sa manufakture i sitne robne proizvodnje na industrijsku proizvodnju serijskog i tržišnog karaktera. Bogatstvo buržoazije – vlasnika fabrika i drugih proizvodnih i uslužnih preduzeća povećava se neslućenom progresijom. Na drugoj strani stvara se sloj - klasa radnika koji su bili sposobni i stručni za svoj posao, ali i pored toga vrlo siromašni. Samo u početnoj fazi industrijske revolucije izgledalo je da će i radnici imati od toga značajnu korist, ali se ispostavilo da se cijeli industrijski napredak pretvorio u eksploataciju radnika. v) U okviru novog buržoaskog poretka stvara se savremena buržoaska država, zasnovana na formalnom pravu svih i ograničenju javne vlasti i prije svega monarha. U prvoj fazi razvoja kapitalizma, u tzv. liberalnom kapitalizmu, država je imala minornu ulogu u sferi ekonomsko-proizvodnih odnosa i novčanih tokova. U drugoj fazi, u tzv. zrelom kapitalizmu, država dobija značajniju ulogu u svim sferama društvenog života pa i u ekonomiji. g) Teorijska misao liberalne buržoazije bitno je uticala na stvaranje novog poretka, a posebno na razvoj ustavnosti i donošenje ustava. Liberalna buržoaska misao bila je oblikovana u pokret i doktrinu mlade buržoazije kao nove klase. Nosioci takvih teorijskih shvatanja bili su prvenstveno teoretičari prosvjetitelji, racionalisti, utilitaristi, individualisti, enciklopedisti...: Ruso (Rousseau), Spinoza (Spinoza), Grocius (Grotius), Lok (Locke), Hobs (Hobbes). Monteskje (Moptesquieu), Konstant (Constant), Boden (Boden) i drugi. Njihove ideje unošene su u prve ustave koji su doneseni u Americi, Francuskoj i u drugim zemljama. Naročito su došle do izražaja ideje prirodnog prava. ograničenja vlasti vladara. narodnog suvereniteta, pravne države i dr. Ideje ograničenja vlasti šefa države (monarha ili predsjednika) dosta su dugo postojale. One su snažnije izbijale na vidjelo od dvanaestog vijeka i uobličavale su u teoriju čiji je najvažniji predstavnik bio Džon Lok. Prvi ustavi. a zatim i oni kasnije, ugradili su, manje-više, institute ograničenja vlasti (nadležnosti) šefa države. U teoriji prirodnog prava. koju je najdosljednije uobličio Ruso, bila je ideja vodilja u doba revolucija (naročito u Francuskoj) i našla svoga odraza i u praksi. Teorija prirodnog prava i teorija društvenog ugovora nesumnjivo su revolucionarne, pošto su one utvrdile da se neka prava, slobode i dostojanstvo čovjeka stiču rođenjem, koji niko, pa ni država (pogotovo njen šef), ne smije narušiti. U stvari, državu su ljudi stvorili da bi ih ona kao kolektivitet štitila, a ne ugožavala. Teorija narodnog suvereniteta usko je vezana za teoriju prirodnog prava i društvenog ugovora. Tvorac teorije narodnog suvereniteta Žan Boden utvrdio je osnovne postavke o suverenitetu, prema kojima je narod jedini izvor vlasti i nosilac suvereniteta. "Jer, ako postoje prirodna prava građana, na jednoj, i država, na drugoj strani, nametnulo se pitanje pravnih sredstava kojima će se to postići. I tako se javlja moderna ideja ustavnosti: trebalo je da posebno tijelo donese svečani dokument koji će izraziti suverenitet građana, propisati i ograničiti državnu vlast, način njenog vršenja." (Dr Mićo Carević: Ustavno pravo, str. 18).

U novim društvenopolitčkim, ekonomskim, kulturnim, teorijskim okolnostima nastajale su moderne državne organizacije koje su sistem vlasti zasnovale na pravilima utvrđenim najvišim pravnim aktom ustavom.

2. DONOŠENjE PRVIH PISANIH USTAVA Druga polovina osamnaestog i cijeli devetnaesti vijek su razdoblje konstitucionalizma, kada je veliki broj država donio svoje ustave. Sve do Bečkog kongresa 1815. godine ustavi su donošeni neobavezno, što je zavisilo od stepena razvoja demokratskih odnosa u konkretnoj državi. Od Bečkog kongresa su se sve države složile da donose i imaju ustave. Države koje ne bi donijele ustav nije niko spolja mogao na to prisiliti, ali se od njih i njihovog režima zaziralo. Koji je prvi pisani ustav teško je reći jer to zavisi od kriterijuma koji se uzimaju. Uobičajeno je u ustavnopravnoj teoriji da se prvim pisanim ustavom smatra Ustav Virdžinije iz 1776. i Ustav Sjedinjenih Američkih Država iz 1787. godine. Međutim, više teoretičara u svijetu, a i u Jugoslaviji (J. Đorđević, P. Nikolić, M. Carević), smatraju da je Kromvelov ustav iz 1653. godine prvi pisani ustav u svijetu. Ako se uzmu u obzir samo tri bitna elementa: da je ustav pisan, da je kodi-fikovan i da ga je donijelo posebno izborno tijelo (parlament), onda je bez sumnje prvi pisani ustav Kromvelov. A ako se doda i četvrti element - da li je ustav primjenjivan, onda je ustav Virdžinije iz 1776. godine prvi pisani ustav, jer Kromvelov ustav u Engleskoj nije nikada primijenjen. Kada se uporedi Kromvelov ustav (i ostali akti ustavnog karaktera u Engleskoj) sa ustavom Virdžinije i SAD može se jasno vidjeti da su izvršena preuzimanja (recepcije) državnopravnih i drugih bitnih ustavnih elemenata iz Engleske u ustave Virdžinije i SAD, a ne obrnuto. To jasno upućuje da je domovina ustava Engleska i da je prvi pisani ustav ipak onaj Kromvelov, bez obzira na paradoks koji se ogleda u tome da Engleska ni danas nema kodifikovani ustav. Za ustavnopravnu teoriju bitno je utvrditi pojavu prvih ustava u nekoliko zemalja koji se mogu smatrati prvim pisanim ustavima. To su: Engleska, SAD, Francuska i Poljska. 1) Kromvelov ustav (Instrument of Government). Ovaj ustav donesen je 1653. godine u Engleskoj. Druga polovina sedamnaestog vijeka bila je burna - revolucionarna. Naime, engleska revolucija počinje 1642, a završava se 1688. godine. U tom periodu dolazilo je do niza snažnih obrta. Vodila se oštra borba između parlamentaraca i monarhista. Revolucionarno-parlamentarne snage su ojačale i javno su osudile i usmrtile jednog kralja (Karla I) zato što se nije pridržavao dogovora. Kratkotrajno je uspostavljena republika, izvedena je tzv. revolucija bez krvi, donesen je poznati ustavni dokument Bill of Rights (Peticija o pravima), definitivno je uspostavljem parlamentarni sistem, a što je najznačajnije - pojavio se prvi pisani ustav koji je donio novoformirani (izabrani) Parlament Engleske sa vođom - predsjednikom Kromvelom na čelu. O tom ustavu ugledni jugoslovenski profesori pišu: prof. Jovan Đorđević: "Krugovi buržoazije s Kromvelom na čelu donose ustav 1653. godine." Prof. Aleksandar Fira: "Ustavnoj istoriji nije svuda na isti način određen datum pojave pisane ustavnosti, tj. prvog pisanog ustava. Tako se po mnogima kao prvi pisani ustav pojavljuje Kromvelov ustav." Profesor Mićo Carević: "U prvom ustavnom periodu u Engleskoj donesen je prvi pisani ustav u svijetu 1653. godine..." Ili pro-fesor Pavle Nikolić: "Posebno značajan je bio tzv. Kromvelov ustav u Engleskoj pod nazivom Instrument vladanja." Ustav Engleske iz 1653.

godine imao je 42 člana kojim su obuhvaćena četiri područja: organi-zacija i funkcionisanje vlasti. uloga krune (šefa države), garancija određenih prava i saglasnost zakona sa ustavom. Struktura Ustava je postavljena vrlo moderno, pošto i savremeni ustavi nisu daleko otišli od takve sistematike i ustavnopravne tehnike. Iako moderno koncipiran i donesen od revolucionarnog organa, parlamenta, ovaj ustav nije nikada stupio na snagu. Razlog tome su prije svega nedovoljna revolucionarnost i spremnost mlade buržoazije, koja je stupila na političku scenu, da pregovara sa monarhom o modelu upravljanja. Tako je došlo do kompromisa između Kromvelovih revolucionarnih snaga (mladoburžoaskih vigovaca) sa feudalnim vođama (torijevcima) koji su bili uz krunu. Ustav formalno nije stupio na snagu, ali su se de facto počele da provode odredbe Ustava, pa je, recimo apsolutna monarhija prevedena u parlamentarnu. 2) Ustav Virdžinije. Sjevernoamerički kontinent ili tzv. Novu Englesku naseljavali su španski, portugalski, francuski, a posebno engleski kolonisti. Dolazili su ljudi raznih pogleda, želja i sklonosti i iz različitih pobuda. Bili su to znatiželjnici, avanturisti, nezadovoljnici, puritanci, demokrati, radikali, razni vjerski ideolozi, ali i intelektualci i skromni i siromašni ljudi. Doseljenici su počeli organizovati društvene funkcije u kolonijama, a engleska vlada - institucije vlasti. Na tlu sjevernoameričkog kontinenta društveni događaji su se odvijali kroz tri faze: 1) period kolonizacije, 2) period borbe za nezavisnost, 3) period nacionalne samosvijesti i nezavisnosti. Prvi ustav na tlu Sjeverne Amerike donijet je u vrijeme borbe za nezavisnost. Naime, osnivane su kolonije jedna po jedna, i do sredine osamnaestog vijeka formirano ih je trinaest. Kolonije su se počele formirati kao nezavisne države i kao takve donosile su svoje ustave. Prvi ustav donijela je Virdžinija 1776. godine, za vrijeme Tomasa Džefersona. Put do nezavisnosti i prvog ustava nije bio lak jer se Velika Britanija upustila u rat sa kolonijama. Ti sukobi su dostigli kulminaciju 1774. godine, kada je osnovan Prvi kontinentalni kongres kao zajedničko tijelo svih 13 kolonija (državica). Osnovni zaključci toga kongresa ističu da se kolonije moraju potpuno osloboditi uticaja Velike Britanije. Već 1775. godine Kongres prelazi u stalno zasjedanje i 1776. godine donosi Deklaraciju o nezavisnosti svih trinaest kolonija. Konačno, Velika Britanija je morala Versajskim ugovorom 1783. godine priznati nezavisnost svim kolonijama. Ove kolonije (državice) već su se 1777. godine udružile u konfederaciju. donijele su svoje ustave po uzoru na ustavne akte Engleske, ali i pod uticajem francuskih prosvjetitelja - filozofa. Pa ipak, ti ustavi su se međusobno razlikovali od države do države. iako im je Ustav Virdžinije bio uzor, jer je bio prvi i najbolje je odrazio duh novog vremena. Virdžinija je inače igrala pijemontsku ulogu među kolonijama pošto je prva i formirana kao kolonija 1607. godine (a posljednja, trinaesta kolonija bila je Džordžija, koja je formirana 1732). Ustav Virdžinije je u preambuli preuzeo Deklaracije o nezavisnosti, a zatim istakao prava i slobode građana, proklamovao da vlast pripada narodu, razlikujući zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast. Posebno je obrađeno poglavlje lokalne samouprave (tipično engleska forma lokalne samouprave: town meetings - varoški zborovi). Međutim, kada je, kasnije, rađen Ustav SAD, virdžinijski Ustav nije bio uzor za taj ustav, već ustavi Masačusetsa i Pensilvanije. 3) Ustav Francuske iz 1791. godine. Neposredno nakon američke buržoaske revolucije (1774-1782), u Francuskoj je 1789. buknula buržoaska revolucija koja je definitivno ukinula i poslala u istori-ju feudalnu apsolutističku državu, a uspostavila buržoasku.

Apsolutna monarhija, koja se, slikovito rečeno, odražavala u geslu kralja Luja XVI "L Etat - c'est moi" - država to sam ja, morala je nestati i ustupiti mjesto prvo parlamentarnoj monarhiji, a zatim republici. Revolucionarna vrenja izražena su naročito u pobunama trećeg staleža, koji su podržavale i neke druge klasno-socijalne grupe (naročito dijelovi srednje i sitne buržoazije). Feudalno plemstvo, mali dio buržoazije i kralj morali su popustiti. Kralj je. poslije gotovo dvjesta godina, za 5. maj 1789. sazvao skupštinu sva tri staleža (plemstvo prvi stalež, sveštenstvo - drugi stalež i sve ostale socijalno-klasne grupe bile su treći stalež). Skupština staleža, u kojoj je brojčanu nadmoć imao treći stalež, proglasila se 17. juna 1789. godine za narodnu skupštinu. Narodna skupština je 9. jula 1789. odlučila da se konstituiše kao Ustavotvorna skupština i donese ustav. U radu na Ustavu Ustavotvorna skupština je dobila podršku i predstavnika ostalih staleža. Rad na ustavu odvijao se pod političkom i revolucionarnom parolom: "Borba za ustav kao uslov slobode" i "Sloboda, jednakost, bratstvo". Ustavotvorna skupština već 26. avgusta donosi čuvenu, do danas neprevaziđenu. Deklaraciju prava čovjeka i građanina (Dedaration des droits de l`homme et du citouen). Bila je to osnova za novi i prvi ustav u Francuskoj kojim će se ukinuti dotadašnji stari poredak i uspostaviti novi. Nakon dvije godine, u septembru 1791, donesen je prvi ustav u Francuskoj. Sadržavao je dva dijela: prvi, tekstualni, neka vrsta preambule, u kome je u cjelosti prepisana Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, i drugi dio, normativni. U normativnom dijelu, kao prvo, utvrđena je jednakost svih ljudi, čime su brisane dotadašnje razlike građana po staležima. zatim: građani su oslobođeni svih državnih i drugih dugova i obaveza, uspostavljena je privatna svojina kao "nepovrediva i sveta", država je postala ustavna i nasljedna monarhija, vlast se dijeli na zakonodavnu, sudsku i izvršnu, građani su jednaki pred zakonom, biračko pravo regulisano je po sistemu poreskog cenzusa. Ustavom su učinjeni gigantski koraci, ali ovaj ustav ipak nije u cjelini bio revolucionarni čin naroda, već tzv. kompromisni ustav (ustavni pakt) između monarha i parlamenta. Sam Luj XVI potpisujući da prihvata ustav napisao je: "Prihvatam, učiniću sve da se izvrši." 4) Ustav Poljske iz 1791. godine. Poljska je treća zemlja u Evropi koja je donijela Ustav (poslije Engleske i Švedske). Puni naziv je Novi ustav vlade Poljske, a donijela ga je Velika skupština Poljske 3. maja 1791. godine. Bio je to ustavni pakt, pošto su učesnici u donošenju bili parlament (skupština) i monarh (kralj). "Ustav od 3. maja je proklamovao da kralj nije apsolutni monarh, već otac i glava naroda, uveo je princip nasleđa na poljskom prestolu i ukinuo tzv. liberum veto. Zakonodavna vlast je poverena dvodomoj skupštini. koju su činili Dom deputata i Dom senata, kome je kralj predsedavao, ali je u njemu imao samo jedan glas. Izvršna vlast je bila data u ruke kralja i njegovom Savetu, tzv. Savetu inspekcije, sastavljenom od poljskog prmata i pet ministara. Izvršna vlast je imala zadatak da izvršava zakone. ali ne i da ih pravi i tumači. Sudska vlast je bila poverena sudovima". (Pavle Nikolić: navedeno djelo, str. 51). Ustav je trajao svega četiri godine i prestao je važiti 1795. pa se u literaturi ovaj ustav (ali i skupština koja ga je donijela) nazivaju ustavom i skupštinom "četiri godine". Pad ustava uslovljen je mnogim burnim događajima u Poljskoj. a naročito događajima iz 1794. go dine, tzv. nacionalnom pobunom pod vođstvom Tadeuša Košćuškog.

III. USTAVI I USTAVNOST U ZEMLjAMA GRAĐANSKE DEMOKRATIJE 1. USTAV I USTAVNOST U ENGLESKOJ Postoje teorijske kontroverze oko određenja pojma i suštine engleske ustavnosti i ustava. Rasprave su, prije svega, oko tog koja je zemlja preteča ustavnosti i ustava, zatim da li Engleska ima ustav, i na kraju, u čemu je suština engleske ustavnosti. Preteča moderne ustavnosti i ustava utvrđuje se na osnovu bitnih kvalifikovanih elemenata. Do danas su se najčešće uzimala samo dva elementa: postojanje pisanog ustava i godina njegovog donošenja, što, evidentno, nije dovoljno. Zbog toga i postoje kontroverze oko toga da li je Engleska kolijevka ustavnosti i prvog pisanog ustava, ili SAD, ili pak Švedska. Mnogi teoretičari su bezrazložno eliminisali i Švedsku i Englesku, iako je Engleska donijela svoj prvi ustav 1653. godine. Oni su utvrdili da su Sjedinjene Američke Države matica savremene ustavnosti i ustava, počev od 1776. i 1787. godine. Koliko god se brojni teoretičari trudili da dokažu kako je engleski ustavni sistem nedograđen, pa čak i nepostojeći, a da je američka ustavnost vodeća i preteča drugih ustava, objektivna naučna istina i praktično funkcionisanje ipak potvrđuju da je Engleska kolijevka ustavnosti i ustava i izvorište ustavne teorijske misli. Ustav i ustavnost nisu sami sebi svrha; naprotiv, oni su instrument pomoću koga se ostvaruje harmoničan sistem državne organizacije sa tačno utvrđenim mjestom i ulogom osnovnih poluga sistema i položajem građana. U Velikoj Britaniji to je skladno obezbijeđeno. Stvoren je moderan i demokratski sistem parlamentarne vladavine, koji je manje ili više, ovako ili onako, preuziman i kopiran u dvije trećine dr-žava svijeta. Obezbijeđenaje efikasna kontrola javne vlasti. zagarantovana su lična, ekonomsko-socijalna i politička prava građana, ostvarena je vladavina objektivnog prava itd. Nije toliko važno da li postoji neki jedinstven akt koji nosi naziv ustav, već da li sistem funkcioniše. Mnogo je država u svijetu u kojima formalno postoji ustav, tehnički (formalnopravno) dobro urađen, ali se ne primjenjuje ne funkcioniše. Da li Engleska (Velika Britanija) ima ustav ili ga nema, često je sporno pitanje meću teoretičarima. U Engleskoj je malo onih koji će reći da njihova država nema ustav. Mnogo je više onih izvan Engleske koji tvrde da ga nema. Poznate su polemike oko ovog pitanja, a u vezi s tim S. Burke u svojoj knjizi "Razmišljanja o Francuskoj revoluciji" naglašava značaj i ulogu ustava, podvlačeći značaj engleskog Ustava i ustavnosti. Na taj tekst jedan od tvoraca američkog ustava Tomas Pejn (Thomas Paine) piše: "Može li g. Burke predočiti engleski ustav? Ako ne može, onda razborito možemo zaključiti, iako se toliko o njemu govori, da takav ustav ne postoji niti je ikada postojao." Tvrdnja da Engleska nema ustav pridružio se i francuski teoretičar Aleksis Tokvil (Allekssis Tocqueville). I jedan predsjednik vlade Engleske, lord Palmerstan, prije 150 godina, polemišući sa opozici-jom u Parlamentu koja se pozivala na poštovanje ustava, rekao je: "Spreman sam da dam dobru nagradu onome ko mi donese jedan primjerak engleskog ustava." (Citat prema M. Jovičiću, navedeno djelo,.

Možda bi se mogla naći još koja slična tvrdnja da Engleska nema ustav i to je sve. Na drugoj strani, nema nijednog iole ozbiljnog ustavnopravnog teoretičara koji tvrdi da Engleska nema ustav. "Zahvaljujući razvoju nauke ustavnog prava raščišćeni su nesporazumi, tako da se postojanje engleskog ustava više nigdje ne osporava: engleski ustav nesumnjivo postoji, samo je on sasvim drugačiji od ustava dru-gih zemalja." (M. Jovičić, navedeno djelo, str. 15). I dalje: "Engleska ima ustav i u onom specifičnom političkom značenju, gdje se uz pojam ustava vežu određeni sadržaji." (V. Mratović) "Engleska je zemlja u kojoj se pojavio i prvi sistematski dokument o principu i normama državnog uređenja, odnosno prvi pisani ustav". (J. Đorđević: Ustavno pravo, str. 44). Nema sumnje, Engleska ima pisani ustav, s tim što se on ne nalazi u jednom aktu, dakle, nije kodifikovan. Taj formalni nedostatak, zbog čega se razlikuje od svih drugih ustava, ne umanjuje značaj i činjenicu njegovog postojanja. Suština engleske ustavnosti nalazi se u specifičnom društvenom i političkom razvoju cjelokupnog sistema. Naime, kroz dugu kontinuiranu istoriju Engleske formirali su se takvi društveni odnosi i političko uređenje koje u cjelini odgovara ustavnoj vladavini. Engleska nikada nije imala burne revolucionarne promjene. Sav društveni razvoj odvijao se evolutivno uz prihvatanje novih dostignuća (promjena), ali ne odričujći se starih pravila koja su se očitovala kao tradicija, kao običaji i kao faktor stabilnosti. U Engleskoj ne postoji, kako smo naglasili, kodifikovan nadzakonski akt sa najjačom pravnom snagom, ali sigurno postoje pravna pravila i političke konvencije koje se. s obzirom na značaj, teško mijenjaju. To su ustavni akti na osnovu kojih se formirao takav društvenopolitički poredak koji ne osjeća potrebu za pisanim i kodifikovanim aktom. 1) Razvoj ustavnosti u Engleskoj. Kao i mnogi drugi narodi, Englezi su prošli fazu konstituisanja svoje državnosti i ustavnosti. Bio je to dug period koji počinje i prije nove ere, ali za ustavopravnu teori-ju bitan je period nove ere. Najraniji period je onaj kada su Britansko ostrvo naseljavala keltska plemena. Zatim je nastupila skoro petstogodišnja era vlasti Rimljana nad Engleskom. Polovinom petog vijeka naše ere Rimljani napuštaju Englesku pod pritiskom saksonskih plemena sa sjevera. Nastupila je era formiranja mladih kneževina i kraljevina da bi se u devetom vijeku od tih kneževina i kraljevstava formiralo prvo veliko englesko kraljevstvo na čelu sa kraljem Alfredom Velikim. Poslije toga, oko 1066. godine dolazi do normanskog osvajanja engleskog kraljevstva. Formira se nova monarhija feudalnog tipa sa kraljem Viljemom Osvajačem na čelu. Bila je to monarhija sa najvišim nivoom apsolutizma. Kralj je bio vlasnik sveg zemljišta, a cjelokupno stanovništvo moralo muje biti poslušno. Čak je i crkvu podvrgao pod svoju vlast (Državna anglistička crkva). Tokom jedanaestog i dvanaestog vijeka osjećaju se počeci tihog suprotstavljanja plemstva i sveštenstva apsolutizmu ali i znaci popuštanja i slabljenja moći monarha. Međutim. početkom trinaestog vijeka pojavljuju se i prvi pisani dokumenti ustavnog karaktera kojima se ograničava vlast monarha i stvara moderniji i humaniji politički i društveni sistem. Navešćemo neke akte koji čine kontinuitet i ustavnost Engleske. a) Velika povelja slobode (Magna charta Ubertatum) donesena je 1215. godine. To je prvi pisani ustavni dokument kojima se ograničavaju prava monarha. Bio je to, u stvari, početak bogate ustavnopravne istorije Engleske, a zatim i Velike Britanije. b) Veliki savjet (Magnum conzilium) - formira se 1240. godine od kraljevskih vazala s ciljem da kao kolektivno tijelo pomaže u radu monarhu, ali i da samostalno rješava neka pitanja. Magnum konzilium je bio začetnik engleskog parlamenta.

v) Kuria regis (Kings Court) je, grubo rečeno, kraljev dvor, ali u osnovi ona znači jedno tijelo koje je vezano za kraljev dvor i za poslove neposredno vezane za kralja. Vremenom je Kuria regis postala stalni organ pod nazivom Stalni savjet (Permanent Council). Uloga Kurie regis, a kasnije Stalnog savjeta, bila je značajna u domentu izvršne vlasti. g) Model parlament (Great model Parlament) formira se 1295. godine. Bio je to jači organ od Magnum conziliuma i od tada se ne gasi, naprotiv stalno jača. Kralj Edvard I sazvao je Model parlament na prvo zasjedanje. Članovi Parlamenta bili su ugledni predstavnici gradova i grofovija. d) Nakon više od tri stotine godina, 1628. godine, pojavljuje se novi ustavni dokument -Peticija o pravima (Petition ofRights). Period od 1648. do 1688. godine predstavlja revolucionarnu fazu koja se naziva engleskom revolucijom. U ovom četrdesetogodišnjem burnom razdoblju bitna su za ustavnopravnu teoriju tri događaja. Prvi, oštar sukob koji je 1649. izbio između kralja i Parlamenta, kada je kralj Karlo I omalovažio snagu i autoritet Parlamenta i Peticije o pravima iz 1628. i bez njihove saglasnosti uveo poreze i rješavao niz drugih pitanja. Feudalne vođe, potpomognute vojskom, osuđuju kralja na smrt i 1649. smiču ga javno na trgu. Drugi događaj je proglašenje republike sa Kromvelom na čelu i donošenje prvog pisanog ustava 1653. godine. Treći događaj bio je dolazak na vlast Viljema Oranskog i donošenje Zakona o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habeas Corpus Act) 1679. godine, te završetak tzv. revolucije bez krvi. đ) Zakon o pravima (Bill of Rights), usvojen 1689. bio je treći značajan ustavni dokument (pored Magne karte i Kromvelovog ustava). Ovim zakonom je definitivno učvršćen Parlament, a ozvaničen je i stranački sistem pošto su se pojavile dvije stranke; vigovska i torijevska. Parlament je postao dvodoman, sa Domom lordova i Domom komuna. e) Povelja o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707. godine je ustavni akt. Njome se formira Ujedinjeno kraljevstvo, koje sačinjavaju Engleska i Škotska, a Sjeverna Irska pridružila se mnogo kasnije (oko 1800. godine). ž) Zakono narodnom predstavništvu (Representation of the People Act) iz 1832. godine je taksfe ustavnog karaktera. Njime je učinjena reforma u izbornom sistemu. Odbačeni su izbori po običajima i pravilima grofovija gdje su se provodili vrlo različito. Cijeli mandat se mogao kupiti, a birači su poslušno postupali. Nakon ovog zakona donesen je 1867. još jedan koji se takođe odnosio na izborni sistem. Ovim zakonom u izbornu masu (tijelo) uključeno je i seosko stanovništvo, tj. i seljaci su konačno dobili opšte biračko pravo. z) Zakon o Parlamentu (Parliament Act) iz 1911. godine je takođe ustavnog karaktera, a njime su izvršene promjene suštinskog karak tera. Naime, ukinuta je ravnopravnost domova u Parlamentu pa je Donji dom (Dom komuna) dobio daleko veća ovlašćenja od Gornjeg doma (Doma lordova). U ovim promjenama najbolje se oslikava gdje je, u kojoj instituciji i klasi (sloju), stvarna društvena moć. U Donjem domu su uglavnom predstavnici nove građanske klase. predstavnici industrijskog i drugog kapitala. Na drugoj strani, Dom lordova su sačinjavali razni dostojanstvenici (lordovi, perovi, sirovi, predstavnici kraljevske loze i dr.). Njima je ostavljena simbolična uloga. Izmjene i dopune Zakona o Parlamentu izvršene su 1949. godine.

i) Statut Komonveltaje ustavnog karaktera. Donesen je 1931. godine, a u literaturi se pominje kao ustav zemalja Komonvelta ili Vestminsterski statut. I posljednji akt ustavnog karaktera donesen je 1983. godine kada je Parlament usvojio svečanu Deklaraciju o prestanku prava britanske krune da imenuje guvernera u bivšim zemljama Komonvelta. Te godine je guvernera u Kanadi (kao prvom dominionu Engleske) izabrao kanadski parlament, umjesto ranije prakse da ga imenuje britanska kruna. 2) Elementi engleskog ustava. S obzirom na to da Velika Britanija nema kodifikovan ustav (to je dokument razasut u mnogim aktima donesenim u posljednjih osam vijekova), nužno je bilo izvršiti klasifikaciju tih brojnih akata i tako doći do bitnih elemenata koji čine ustav Velike Britanije (ranije Engleske). Ta klasifikacija je već izvršena i opšteprihvaćena. Prema toj klasifikaciji, svi ustavni akti Engleske (Velike Britanije) mogu se svrstati u dvije grupe elemenata: 1) ustavna pravna pravila i 2) ustavne konvencije. (1) Ustavna pravna pravila su osnova ustava Engleske i imaju četiri elementa: a) Značajni istorijski dokumenti koji i danas čine osnovu ustava, a sadrže "živu" materiju koja je u funkciji. To su prije svega: Velika povelja slobode (Magna charta libertatum), Peticija o pravima (Petition of Rights), Instrument vladanja (Instrument of Government) i Dodatak Peticiji o pravima (Bill of Rights). b) Zakoni koje je donio Parlament a regulišu ustavnu materiju. Veliki je broj zakona ove vrste, pa navodimo samo značajnije: Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habeas Corpus Act), Zakon o nasljeđivanju prijestolja (Acr of Settlment), Zakon u ujedinjenju (Act of Uniop), Zakon o predstavništvu naroda (Representation of the People Act), Zakon o parlamentu (Parliament Act), Zakon o autonomiji(Governme of Irleand Act), Vestminsterski statut (Statute ofWestminster). v) Sudske odluke (case law) kojima se utvrđivalo da li su neke odluke, zakoni ili povelje ustavna materija. g) Načela ili pravila comon lanj (opšte pravo) koja imaju izvor u običajima, ali koja su potvrđena od strane suda, a odnose se na određene funkcije, ovlašćenja i odnose organa državne vlasti. To su , na primjer, prerogativi krune i dr. (2) Ustavne konvencije (Conventions of the Constitution) druga su grupa elemenata koji sačinjavaju engleski ustav. Ustavne konvencije regulišu pretežni dio ustavne materije jer se njima obuhvata ogromna regulativa odnosa i ovlaštenja monarha, Parlamenta i vlade. Osnovu ustavnih konvencija čine tradicija, običaji i praksa. pa čak i navike. Konvencija prema kojoj kralj ne smije da prisustvuje sjednici vlade; ili Parlament se mora sastati svake godine; zatim: ministri podnose ostavku kad izgube povjerenje Donjeg doma; ili: većinu kraljevskih prerogativa vrše ministri i sl. Ta pravila (konvencije) nigdje nisu zapisana, ali ih se svi pridržavaju. 3) Organizacija državne vlasti Engleske (V. Britanije). Organizacija vlasti počiva na tri osnovne ustavne institucije (poluge): na Parlamentu, monarhu i vladi. a) Parlament Engleske je specifično predstavničko tijelo, po kome je cijeli sistem V. Britanije dobio naziv parlamentarni. Kroz dugi niz godina (kroz vijekove) vodila se borba između monarha i Parlamenta u kojoj je na kraju Parlament nadmoćno preuzeo ovlašćenja i funkcije i sveo ulogu krune na tipično predstavljanje i reprezentaciju.

"Parlament je stekao u dugoj borbi sa monarhom takav ugled i osvojio tako snažnu poziciju, da se smatralo da njegovo postojanje i ovlašćenja kojima raspolaže predstavljaju najčvršćeg garanta ustavnosti i zakonitosti." (M. Jovičić, Veliki ustavni sistemi, str. 14). Britanski Parlament neprekidno ima snagu i ulogu ustavotvorne skupštine (konstituante) pa je tako stalno iznad ustava sa neogrančenim ovlašćenjima, u stvari, nosilac je suvereniteta, u svako doba može da donese akte ustavnog karaktera. Poznati teoretičar i svojevremeno parlamentarac De Lolm piše: " Parlament Engleske može da učini sve, osim da pretvori ženu u muškarca i muškarca u ženu." Parlament se sastoji od dva doma: Doma lordova (Hause of Lords), često se naziva i Gornji dom, i Doma komuna (Hause of Conunons), često nazivan Donji dom. Dom lordova ima oko 1.200 poslanika sa doživotnim mandatom. Oko 800 poslanika su svjetovni lordovi (Temporal lords), oko 30 su duhovni (Spiritual lords), oko 20 pravnih lordova (Law lords), oko 300 doživotnih perova i oko 50 ostalih dostojanstvenika. Na sjednicama učestvuje svega 200 do 300 poslanika. Dom lordova postaje sve više prevaziđena, arhaična institucija, pa je 1983. godine bilo predloženo da se ukine, što je tada odbijeno. Međutim, ponovo je Bler pokrenuo mehanizam za ukidanje Doma lordova. Dom komuna ima 651 poslanika, od kojih se 533 bira u Engleskoj, 71 u Škotskoj, 35 u Velsu i 12 u Sjevernoj Irskoj. Poslanici se biraju na mandat od pet godina iz reda građana po opštem i jednakom biračkom pravu, s tim što građani stiču aktivno biračko pravo sa 18. a pasivno sa 21 godinom. Ovaj dom predstavlja stub britanskog Parlamenta. b) Monarh - kruna Velike Britanije ima značajnu ulogu upolitičkom i javnom životu zemlje, bez obzira na to što su njego va ovlašćenja bitno smanjena. Monarhija je u svom hiljadugodišnjem postojanju izdržala krize i previranja. Kralj je više vijekova bio apsolutni i neprikosnoveni gospodar, ali pod pritiskom feudalne aristokratije njegova prava su smanjena, da bi mu se pojavom buržoazije svela, od nekada svemoćnog monarha, na samo formalni sjaj krune, a stvarni uticaj ostao beznačajan. Prava krune (monarha) svedena su, dakle, na tri fluidna: da bude konsultovana. da ohrabruje naciju i da opominje. Sve se svelo na formu po principu: "Kralj kraljuje, a vlada vlada." Monarh ima neke prerogative u odnosu na Parlament, na Vladu i u odnosu na vanjsku i unutrašnju politiku. Sve mora raditi u punoj saglasnosti sa Vladom i Parlamentom. Njegova odgovornost ne postoji. Kralj ne može da pogriješi (The King cannot wrang). v) Vlada Velike Britanije je izuzetno značajna poluga političkog sistema zemlje. Vlada ima sličan razvojni put kao i Parlament. To tijelo zvalo se u početku Curia Regis, a zatim Privi Council (Privatni i tajni savjet), da bi postepeno izašlo iz tajnosti i formiralo se kao vlada. Vladu bira Donji dom. Kralj je dužan da pobjedničkoj stranci na izborima ponudi mjesto predsjednika Vlade. Britanska Vlada se sastoji od oko 90 ministara razvrstanih u tri grupe: dvadesetak ministara su glavni ministri (uži kabinet), oko 35 su resorni ministri, i isto toliko je mlađih ministara (u stvari zamjenika resornih ministara). Vlada ima velika ovlašćenja i u principu je stabilna.

2. USTAV I USTAVNOST SJEDINjENIH AMERIČKIH DRŽAVA

1) Formiranje Sjedinjenih Američkih Država. Nakon Kolumbovog otkrića Amerike, 1492. godine, otvorile su se velike mogućnosti Evropljanima da upoznaju jedan novi svijet i da zadovolje neke svoje ekonomske, političke, vjerske i druge potrebe. Doseljavali su u Ameriku Englezi, Portugalci. Španci. Francuzi, Norvežani i drugi. Najbrojniji su bili Englezi. Doseljenici su počeli osnivati svoje kolonije, koje su imale različit politički položaj ali sve su, manje ili više, potpale pod englesku dominaciju pa je cijela Sjeverna Amerika nazvana "Nova Engleska". Do konstituisanja SAD formira no je 13 kolonija - državica. Kolonije nisu imale isti politički, ekonomski i drugi status i dijelile su se u tri grupe: a) Kraljevske kolonije su bile najbrojnije (njih osam) i bile su pod neposrednim uticajem monarha i vlade Engleske. Na čelu takvih kolonija bio je guverner, koga je imenovao kralj Engleske, a mogao ga je i smijeniti. Kolonija je imala svoj parlament sa dva doma (mini kopi-ja engleskog parlamenta): Gornji dom, koji je imenovao kralj Engleske i Donji dom, koji su birali građani. Zakoni doneseni u parlamentu kolonija podlijegali su odobrenju i vetu kralja Engleske. b) Vlasničke kolonije su drugi tip kolonija i bilo ih je svega tri. Kralj je poveljom o osnivanju kolonije dao vlasnicima kolonije vlasničko pravo na cijeli teritorij kolonije, ali je za uzvrat kolonija morala priznati i poštovati suverenitet engleske krune. Bile su nešto samostalnije od kraljevskih kolonija. Tako. vlasnici kolonija su sami imenovali guvernera i druge visoke činovnike, birali skupštinu, osnivali sudove i dr. Jedino su zakoni koje su donosili podlijegali odobrenju i vetu krune. v) Kolonije s poveljom su ostale dvije državice (kolonije). Ove vrste kolonija bile su gotovo samostalne državice pošto su poveljom, koju im je dodijelio kralj Engleske, vršile skoro svu vlast u koloniji. Bio je u ovim kolonijama uspostavljen visok stepen samouprave: građani su, npr., birali guvernera i poslanike oba doma parlamenta. U takvim okolnostima političkog organizovanja kolonija - državica došlo je do postepenog zaoštravanja odnosa sa metropolom (imperijalnom Engleskom), a zatim i do organizovanog i snažnog oslo-bodilačkog pokreta. Tako dolazi do otvorenog sukoba svih trinaest državica (kolonija) s jedne, i Engleske, s druge strane. Počinje američka revolucija (1774-1783) osnivanjem zajedničkog tijela Prvog kontinentalnog kongresa 1774. godine u Filadelfiji, oda kada se odbacuje britansko tutorstvo. Već 1775. godine održava se Drugi kontinentalni kongres, kada se ulazi u otvoreni rat s Velikom Britanijom. Kongres stalno zasjeda i tokom 1776. godine donosi Deklaraciju o nezavisnosti (Declaration of Independence) svih trinaest kolonija. Naredne, 1777. godine, Kongres donosi odluku o osnivanju Konfederacije SAD. Međunarodna zajednica Versajskim ugovorom 1783. godine priznaje nezavisnost svih kolonija. 2) Ustavni razvoj Sjedinjenih Američkih Država. Svih trinaest državica (kolonija) koje su stupile u konfederalni savez donijele su svoje ustave u periodu od 1776. do 1783. godine, a nakon desetak godina donesenje ustav SAD. Konfederacija je počela funkcionisati na bazi ustava usvojenog 1778. godine, ali uz izražene poteškoće. Tadašnji umni ljudi, tvorci i vođe SAD Tomas Džeferson. Džordž Vašington, Bendžamin Franklin, Džems Medison, Aleksandar Hamilton i drugi vidjeli su da konfederacija, kao labava državna tvorevina, nije sposobna (naročito zbog malih ovlašćenja) da štiti interese SAD naspram jake i dobro organizovane Velike Britanije, ali i Francuske, Španije i drugih zemalja. Bilo je očigledno da se nešto moralo mijenjati, pa je većina shvatila da je

rješenje u izvršenju revizije ustava konfederacije s ciljem da joj se prošire ovlašćenja. U tu svrhu formirana je Ustavotvorna skupština (Convention). Ustavotvorna skupština je počela djelovati u maju 1787. u Filadelfiji. Već na početku rada ispoljila se želja većine da Ustavotvorna skupština, umjesto da vrši popravku konfederalnog, mora izraditi novi ustav. U izradi ustava kao modeli korišćeni su neki postojeći ustavi. ustavi Masačusetsa i Pensilvanije. ali i dva posebna modela, jedan centralistički, tzv. Virdžinija plan i federalistički, Nju Džersi-plan. Centralistički, Virdžinija-plan predviđao je da se svih trinaest država ujedine u jednu unitarnu državu, a Nju Džersi plan je predviđao klasičan tip federacije. Konačno je prevladala blaga varijanta Nju Džersi-plana. Umjesto klasičnog federalnog vijeća (Drugog vijeća u Kongresu), uveden je Senat, u kome je svaka država imala po dva senatora bez obzira na veličinu državice. Godine 1787. ustavotvorna skupština usvojila je Ustav SAD kojim je ustanovljena federacija. Ustav je veoma kratak. svega sedam članova, a po svome karakteru je demokratski, ali i kruti. I danas je na snazi te je njegovo dvjestogodišnje trajanje najduže u svijetu. Iza njega je švajcarski Ustav koji je na snazi 120 godina. U tom dvovjekovnom razdoblju na Ustav je dato svega 27 amandmana. Prva grupa amandmana donijeta je 1791. kada je usvojeno deset, a 1798. i 1804. još po jedan amandman. Ovih dvanaest amandmana uglavnom su se odnosili na ustavno regulisanje prava i sloboda građana. Druga grupa amandmana donijetaje 1865, 1868. i 1870. godine, po jedan amandman, a odnosili su se uglavnom na prava i slobode crnaca. Treća grupa amandmana donesena je između dva svjetska rata, 1913, 1919, 1920. i 1933. godine, ukupno šest amandmana, i odnosili su se na položaj Kongresa i na njegova ovlašćenja. Četvrta grupa od pet amandmana usvojena je poslije Drugog svjetskog rata, 1946, 1951, 1964, 1966, 1971 i 1992. godine i odnose se na ograni-čenje mandata predsjednika SAD, a posljednji, iz 1971, na biračko pravo građana. Ustavom je ustanovljen predsjednički sistem koji je postao dosta stabilan, što se vidi i iz činjenice da su za tako dug period bile male promjene Ustava i svega dvije jače državne krize. Prva kriza, u vremenu od 1860. do 1865, prouzrokovana je poznatim ratom između federalističkog Sjevera i secesionističkog Juga. Drugi put je došlo do krize u periodu od 1930. do 1933. godine, kada je vladala svjetska ekonomska kriza. U SAD kriza je prevaziđena poznatim Nju dilom (Novim planom) predsjednika Ruzvelta. 3) Organizacija vlasti u SAD. U Sjedinjenim Američkim Državama organizacija vlasti zasniva se na principu podjele vlasti. Ovaj sistem je uveden kao protivteža apsolutističkom i parlamentarnom sistemu vlasti. Naime. u Zapadnoj Evropi su dominirala dva politička sistema - parlamentarni u Velikoj Britaniji i monarhijski (apsolutistički) u Francuskoj, koji su mogli uticati na formiranje političkog sistema u SAD. Međutim, nijedan od navedenih sistema nije preuzet, već je nastao novi tzv. predsjednički sistem. Dva su bitna razloga za prihvatanje novog - predsjedničkog sistema. Prvo, dobro poznavanje mana i vrlina britanskog parlamentarnog i francuskog monarhijskog sistema, i drugo, pojava teorijskog modela sistema podjele vlasti. Britanski teoretičar Džon Lok u svojim raspravama "Dve rasprave o vlasti" piše o britanskom političkom sistemu ističući potrebu ograničenja vlasti monarha, i to parlamentarnom vlašću. Na drugoj strani, francuski teoretičar Monteskje u svome djelu

"O duhu zakona" dolazi do zaključka da je loša organizacija države tamo gdje je koncentrisana vlast na jednom mjestu. On zatim daje model organizacije vlasti prema sistemu podjele vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu, tako da jedna vlast ograničava i kontroliše drugu. Državne funkcije, prema Ustavu SAD, podijeljene su na zakonodavnu, koju vrši Kongres, izvršnu, koju vrši predsjednik i sudsku, koju vrši Vrhovni sud. a) Kongres je dvodomni i ima Predstavnički dom (House of Representatives) i Senat (Senate), preko kojih vrši zakonodavnu vlast (Članom 1. Ustava SAD utvrđeni su struktura i ovalašćenja Kongresa u deset tačaka). Kongres je jedini organ koji može donositi zakone. Oba doma su u osnovi ravnopravna, ali je predstavnički dom u podjeli nadležnosti stekao nešto više ovlašćenja i uticaja u Kongresu. Predstavnički dom je prvobitno imao svega 65 poslanika iz 13 država (po ključu, na svakih 30.000 stanovnika jedan poslanik). Kako je u SAD rastao broj stanovnika, i broj poslanika se povećavao pa je 1920. godine biran jedan poslanik na 350.000 stanovnika te je u Predstav-ničkom domu bilo 435 poslanika. Već 1929. godine broj poslanika se morao opet povećati. Zbog toga je donesena odluka da se ubuduće u Predstavničkom domu trajno bira 435 poslanika bez obzira na porast i broj stanovnika. Poslanici se biraju na period od dvije godine, i to po jedna polovina. Građani stiču aktivno biračko pravo sa 18, a pasivno sa 25 godina. Metod rada je preciziran: prvo Predstavnički dom razmatra zakone pa onda Senat. Predstavnički dom pokreće (eventualno) postupak protiv predsjednika SAD (postupak impičmenta).Senat ima 100 senatora (poslanika) pošto je Ustav utvrdio da će "Senat sačinjavati po dva senatora iz svake države, koje izabere zakonodavno tijelo države, na šest godina, a svaki senator ima jedan glas" (Član 1. Odsjek 3. Ustava SAD). Senator može biti onaj građanin SAD koji ima najmanje 30 godina života i koji je najmanje devet godina državljanin SAD. b) Predsjednik SAD kao nosilac izvršne vlasti, bira se na period od četiri godine i može biti biran na još jedan uzastopni mandat. Predsjednik se bira posrednim putem. preko elektora (izbornika). Međutim, elektori se biraju neposredim putem, što u osnovi znači da se predsjednik SAD bira neposredno. Za politički sistem SAD Ustavom nije utvrđeno da se zove predsjednički. već je taj naziv dobio tokom svoga funkcionisanja. Na to su, u svakom slučaju, uticala ovlašćenja predsjednika, koja su velika. Navešćemo njih nekoliko: on je šef države, vrhovni komandant oružanih snaga, šef izvršne vlasti (vlade), šef Izvršne kancelarije, šef obavještajne službe, rukovodilac biroa za Budžet, predsjednik Savjeta za nacionalnu bezbjednost, predsjednik Komisije za atomsku energiju itd. Predsjednik ima pravo veta na odluku i zakone Kongresa (i to dvije vrste: suspenzivni i džepni veto). Predsjednik nije politički odgovoran, ali jeste krivično. (Član 2. Odsjek 4. Ustava SAD). v) Vrhovni sud SAD je u sistemu podjele vlasti treći faktor koji je nosilac vlasti. Sastoji se od devet sudija koje doživotno postavlja predsjednik SAD. Vrhovni sud većinom glasova odlučuje u vijeću. Najvažniji rad suda je kontrola ustavnosti. Vrhovni sud je nesumnjivo postao najbolji čuvar (ali i prikriveni zakonodavac) Ustava, njegov zaštitnik. Jedan od predsjednika Vrhovnog suda Čarls Hjuz je prije više od sto godina rekao: "Da, mi se (sudije) nalazimo pod Ustavom. ali Ustav je ono što mi kažemo da je."

3. RAZVOJ I KARAKTERISTIKE USTAVNOSTI U FRANCUSKOJ 1) Specifičnosti ustavnog i društvenog razvoja Francuske. Francuska je zemlja promjena i dinamike. Njena duga opšta, politička i ustavna istorija čini je po mnogo čemu izuzetnom. Ustavno i političko uređenje od 1789. godine izgrađivano je prema vlastitom obrascu. sa vrlo malom recepcijom, što je ovu zemlju dovelo na sam vrh vlastitih promjena i specifičnosti. Navodimo neke od tih promjena i specifičnosti. a) U Francuskoj su izvedene četiri revolucije: prva i dobro poznata buržoaska revolucija 1789, kada je oboren srednjovjekovni apsolutistički sistem i uspostavljen novi, građanski; druga, tzv. "julska revolucije" izvedena je 1830, kada je zbačen s vlasti kralj Šarl X i na prijesto doveden Luj-Filip, nazvan kraljem - građaninom; treća, tzv. "februarska revolucija", izvedena 1848, u suštini je bila radnička; i četvrta revolucija, tzv. "Pariska komuna", izvedena je 1871, kada su vlast bili preuzeli komunari. b) Tri puta su se smjenjivale monarhija i republika. Prvi put monarhiju zamjenjuje republika 1789, a nakon 12 godina (1804) ponovo dolazi monarhija. Republika se ponovo uvodi 1848, a zamjenjuje monarhija 1852. godine, dok se konačno 1873. uvodi republikansko uređenje. v) Izvršena su dva državna udara: prvi 1799, kada je general Napoleon Bonaparta suspendovao sve državne organe i doveo na vlast privremeni konzulat od tri člana: drugi 1851, kada je Luj Napoleon raspustio sve državne organe i samu skupštinu. g) Uspostavljeno je pet republika: prva republika formirana je 1792, druga 1848,treća 1873, četvrta 1946. i peta 1958. godine. d) Francuska je, od izvođenja revolucije 1789. godine do danas, imala pet izrazito naglašenih pravaca razvoja: prvi, razvoj u znaku sopstvenog tradicionalizma do pred kraj osamnaestog vijeka; drugi, razvoj u znaku reformizma, od revolucije 1789. do Ustava 1875. godine; treći, razvoj u znaku engleskog parlamentarizma; četvrti pravac je u znaku predsjedničkog rezidencijalizma; konačno, peti pravac razvoja, koji danas egzistira, u znaku je evrocentrizma. đ) Za posljednja dva vijeka u Francuskoj je doneseno 16 ustava 1791, 1793, 1795, 1799, 1804, 1814, 1815, 1830, 1848, 1852, 1870, 1871, 1875, 1884, 1946. i 1958. godine. Među njima su najznačajniji oni iz 1791, 1793, 1875.i 1958. godine. Savremeni francuski politički sistem ima i drugih specifičnosti. Evo nekih od njih: Za dvije stotine godina Francuska je promijenila 327 vlada (u prosjeku svakih osam mjeseci formira se nova vlada). Francuska je zemlja reformi, ali je zadržala klasičnu agrarnu strukturu pošto se 28 posto stanovništva bavi poljoprivredom, a još više malom privredom.

Francuska je tipičan predstavnik višepartijskog sistema. U posljednje vrijeme (pred izbore u aprilu 1995. godine) registrovano je oko 240 političkih partija. stranaka, pokreta i saveza. 2) Ustavni razvoj Francuske. Od 16 ustava koliko ih je donijeto u Francuskoj, ističemo četiri najznačajnija. a) Ustav Francuske iz 1791. godine značajan je zbog toga što je prvi u istoriji francuske ustavnosti. To je tzv. kompromisni ili ustavni pakt pošto je nastao voljom i saglasnošću naroda i monarha. Očigledno da prvi ustav Francuske nije bio završni čin i stvarni odraz izvedene revolucije, jer je buržoaska revolucija nastavljena. Iako je ustavom zadržana monarhija, ipak je došlo do velikog ograničenja vlasti monarha, u stvari, izvršena je podjela vlasti. b) Ustav Francuske iz 1793. godine b, tzv. montanjarski ustav (Acte constitutioinnel), u osnovi je revolucionarni i njime se uspostavlja konventski (skupštinski) sistem i narodna suverenost. Francuski Konvent je 1792. godine ukinuo monarhiju i proglasio republiku. Zatim je revolucionarni Konvent prišao izradi novog republikanskog ustava koji je usvojen 1793. godine, u kome su se jasno manifestovale ideje jakobinske diktature (plebejsko-demokratska orijentacija). Po najradikalnijim članovima u Konventu, montanjarima, ovaj ustav je dobio ime montanjarski. "Ustav proklamuje pravo na rad, na obrazovanje, pravo na pomoć od države, pravo na ustanak u slučaju gaženja slobode i zakonitosti, uvodi opšte pravo glasa bez cenzusa. uvodi tzv. konventski sistem vladavine koji koncentriše svu zakonodavnu i izvršnu vlast u jednom tijelu izabranom na neposrednim izborima, skupština je jednodomna, a izvršna vlast je povjerena Izvršnom odboru koji imenuje ministre". (Mićo Carević, navedeno djelo, str. 30). Međutim, "ovaj montanjarski ustav, koji je u čitavoj istoriji francuske ustavnosti zapisan kao najneposredniji, ostao je praktično neprimijenjen, jer je usljed neslaganja između samih vođa revolucije. kao i usljed spoljne agresije... Konvent donio 10. oktobra 1793. godine odluku o suspenziji ovog ustava". (Miodrag Jovičić, navedeno djelo, str. 132). v) Ustav Francuske iz 1875. godine donesen je nakon uspostavljanja treće republike 1873. godine. Naime, poslije punih osam decenija burnih previranja i promjena u kojima je Pariska komuna 1871. godine bila posljednji revolucionarni (društveni) pokret, došlo je do stabilizacije. Poslije uspostavljanja, u jednom periodu, ravnoteže u Nacionalnoj skupštini između monarhista i republikanaca, došlo je do blage premoći republikanaca. U takvim okolnostima odnosa snaga Nacionalna skupština je 1873. godine donijela odluku da se ponovo uvede republikanski oblik vladavine. Odlučeno je da se predsjednik Republike bira apsolutnom većinom glasova svih poslanika u Nacionalnoj skupštini. Obje odluke su donijete sa samo jednim glasom više, pošto je za odluke glasalo 353, a protiv njih 352 poslanika. Tako je treća republika uspostavljena samo sa jednim glasom više.Specifičnost Ustava iz 1875. godine je u tome što nije usvojen kao jedinstven akt (dokument), već je usvojen po dijelovima u tri navrata, u tri ustavna zakona. Prvi je Zakon o organizaciji Senata od 24. 2. 1875, drugi - Zakon o organizaciji javnih vlasti od 25. 2. 1875. i treći Zakon o odnosima između javnih vlasti od 16.7.1875. godine.

Ustav je imao svega 34 člana i regulisao je uglavnom organizaciju, nadležnost i funkcije centralnih organa vlasti. "Ustav od 1875. godine bio je rezultat kompromisa postignutog između monarhista i republikanaca i njihovih međusobnih koncesija. Videvši da trenutno ne mogu ponovo da uspostave monarhiju, monarhisti su pristali na uvođenje republike, pod uslovom da parlament umesto jednodomnog... bude dvodomni." (M. Jovičić. navedeno djelo, 135). g) Ustav Francuske iz 1958. godine je utemeljio petu republiku koja je vješta kombinacija predsjedničkog i parlamentarnog sistema. Prema ovom ustavu. Francuska je unitarna i dobro organizovana državna zajednica. Ustav ima 92 člana i spada u red krutih a po redosljedu i strukturi u red netipičnih ustava. Naime, Ustav je struk-turiran tako da sadrži preambulu, gdje se poziva na Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina iz 1789. godine, i petnaest glava normativnog dijela teksta. Normativni dio teksta složen je ovim redom: 1) O suverenitetu, 2) Predsjednik Republike, 3) Vlada, 4) Parlament, 5) O odnosima Vlade i Parlamenta, 6) O međunarodnim ugovorima i sporazumima, 7) Ustavni savjet, 8) O sudskoj vlasti, 9) Visoki sud pravde, 10) Ekonomski i socijalni savjet, 11) O teritorijalnim zajednicama, 12) O zajednici, 13) O sporazumu o udruživanju, 14) O reviziji, 15) Prelazne odredbe. Centralni organi vlasti Francuske su: predsjednik Republike, Vlada i Parlament. 1) Predsjednik Republike prema ovom Ustavu ima jako velika ovlašćenja, veća nego što je imao bilo koji predsjednik prema ranijim ustavima. Predsjednika Francuske Republike biraju građani neposredno i tajnim glasanjem na period od pet godina. Član 5. Ustava nalaže da se "predsjednik Republike stara o poštovanju Ustava. On svojom arbitražom obezbjeđuje pravilno funkcionisanje organa javne vlasti, kao i kontinuitet države." Na toj osnovi on stiče konkretne dužnosti i prava, pa je vrhovni komandant oružanih snaga, šef izvršne vlasti, predsjedava sjednicama Vlade, imenuje mandatara Vlade i daje saglasnost na izbor ostalih ministara, ima pravo suspenzivnog veta, politički nije odgovoran, izuzev što odgovara za veleizdaju? Ali šta je to veleizdaja? Profesor Jovičić kaže: "Veleizdaja je politički delikt neodređene sadržine. 2.) Vlada Francuske je najviši izvršni organ Republike. Postupak za obrazovanje vlade polazi od predsjednika Republike pošto on imenuje prvog ministra mandatara, zatim mandatar predlaže ostale ministre. Ako se predsjednik Republike složi sa listom ministara, Nacionalna skupština potvrđuje izbor Vlade. Vlada se bira na period od pet godina, s tim što su članovi Vlade u svako doba smjenjivi. Vlada odgovara za svoj rad dvostruko: predsjedniku Republike i Parlamentu (Nacionalnoj skupštini). Sjednicama Vlade predsjedava predsjednik Republike kada se na dnevnom redu nalaze bitna pitanja; u ostalim prilikama sjednicama predsjedava predsjednik Vlade. 3.) Francuski Parlament kao zakonodavna vlast sastoji se od dva doma: Nacionalne skupštine (Assemblee Nationale) i Senata (Senat). Nacionalna skupština, kao donji ili narodni dom, bira se na period od pet godina. U ovaj dom se bira 490 poslanika, tj. na oko 120.000 stanovnika jedan poslanik. Senat ili gornji dom broji 305 senatora poslanika i bira se na period od devet godina, s tim što se svake treće godine bira jedna trećina. Nacionalna skupština i Senat imaju, u načelu, ista prava i dužnosti. Parlament ima oko 50 pomoćnih tijela (odbora i komisija).

IV. USTAVNI RAZVOJ U ZEMLJAMA SOCIJALIZMA 1. DRUŠTVENA DIFERENCIJACIJA I POJAVA NOVIH OBLIKA POLITIČKIH SISTEMA Buržoaski (građanski) društveni poredak brzo se razvijao, sazrijevao i za nepunih stotinu godina, od Francuske buržoaske revolucije, već je dospio u najviši stadij nazvan fazom imperijalizma ili zrelog kapitalizma. Upravo u toj zreloj fazi kapitalizma pojavila se nova društvena snaga, radnička klasa. Snagom te nove klase, savremenim sredstvima za proizvodnju, teorijom o socijalističkom poretku, radničkim pokretima i izvođenjem socijalističkih revolucija - stvoreni su uslovi za uspostavljanje novog poretka socijalizma. Klice novog poretka javile su se poznatim previranjima u Evropi 1848. godine i prvom radničkom internacionalom, a prvi praktični model novog uređenja ostvaren je Pariskom komunom 1871, a zatim Oktobarskom revolucijom 1917. godine u Rusiji. Prve dvije decenije dvadesetog vijeka obilovale su društvenom dinamikom. Pred Prvi svjetski rat, tokom rata i u postratnom periodu. promjene su nastale u mnogim zemljama: u Rusiji, Mongoliji, Mađarskoj, na Balkanu i dr. Otvorena je era novog poretka, odnosno otpočelo je konstituisanje oblika političkog sistema socijalizma koji se nastavio i poslije Drugog svjetskog rata, kada je formirano desetak novih država sa socijalističkim društvenim uređenjem.

2. USTAVNI RAZVOJ RSFSR I SSSR Carska Rusija je ušla u dvadeseti vijek kao ogromna feudalna država, dok je ostali dio Evrope, pa i Amerika. kako smo već istakli, bio u fazi zrelog kapitalizma. Ruski narod je to znao i pokušao je naći put izlaska iz feudalizma. Tako je već 1905. u Rusiji počela prva buržoaskodemokratska revolucija koja se 1907. neuspješno završila. Ali i dalje su, širom carske Rusije buktali nemiri, štrajkovi, demonstracije i protesti. I u toku Prvog svjetskog rata protesti naroda -seljaka i radnika bili su česti. Izbija Februarska revolucija 1917. godine u Petrogradu. Osnivaju se radnički i seljački deputati. Car Nikola II abdicira, nakon čega se proglašava republika i formira se vlada Kerenskog. Ubrzo nastaje dvovlašće. Centralnu vlast držala je vlada Kerenskog, a lokalnu, kao revolucionarnu, radnici i seljaci. Revolucionarne snage su od februara do oktobra 1917. narasle, pa je 25. oktobra (7. novembra) 1917. godine počela velika Oktobarska rev-olucija. Zauzet je Petrograd, zbačena vlada Kerenskog i stavljena u funkciju vlast sovjeta radničkih i vojničkih deputata. Revolucionarni organ vlasti bio je Sveruski kongres sovjeta, kojije osnovan još u maju 1917. godine. Drugi Sveruski kongres sovjeta radničkih i vojničkih deputata sastaje se u noći između 25. i 26. oktobra u Petrogradu, samo dva sata nakon pada Zimskom dvorca i Privremene vlade, i donosi poznate istorijske odluke: 1) Dekret o zemlji, 2) Dekret o miru, 3) Dekret o vlasti, 4) Obrazuje radničkoseljačku vladu - Sovjet narodnih komesara (SOVNARKOM). Ubrzo su donesena još dva važna akta: Dekret o radničkoj kontroli i Deklaracija o pravima naroda Rusije. Za nekoliko mjeseci revolucija je pobijedila u svim centralnim mjestima Rusije, a konačnu pobjedu u svim budućim zemljama SSSR ost-varila je 1922. godine.

Ustavotvorna skupština, formirana u oktobru 1917, raspuštena je polovinom januara 1918. godine, a sve poslove vlasti i politike vodio je Sveruski kongres sovjeta. Izradu prvog ustava preuzela je Komisija za ustavna pitanja koju je formirao Treći sveruski kongres sovjeta. a) Prvi ustav jedne države novog socijalističkog poretka donesen je 10. jula 1918. godine u Moskvi, na Petoj sjednici Sveruskog kongresa sovjeta. Bio je to Ustav Ruske Sovjetske Federativne Socijalističke Republike (RSFSR). Po obimu, sa 90 članova, spada u red kraćih ustava, a po načinu donošenja i revizionom postupku u red narodnih i krutih. Po sadržaju spada u red demokratskih i humanih ustava zbog visokih standarda poštovanja i zaštite ljudskih prava i čovječnosti. Ustav ima šest poglavlja: 1) Prava radnog naroda, 2) Opšta načela ustava, 3) Uređenje sovjetske vlasti, 4) Biračko pravo, 5) Budžetsko pravo, 6) O grbu i zastavi. U ustavu se cjelovito i naglašeno utvrđuju tri bitna pitanja, koja su u osnovi ciljevi revolucije i suština novog društvenog uređenja. Prvo, prava i slobode građana koji su utemeljeni posebnim aktom (prije donošenja Ustava) pod nazivom Deklaracija prava radnog i eksploatisanog naroda. Ovaj izuzetni dokument sličan je po suštini Deklaraciji čovjeka i građanina iz doba Francuske buržoaske revolucije. Francuzi su svoju deklaraciju ugradili, cjelovito ili djelomično, u sve ustave do danas. Rusi su takođe Deklaraciju o pravima radnog i eksploatisanog naroda ugradili u svoj prvi ustav (prvi dio, član 1. do 8. Ustava). Drugo, ekonomsko-socijalna prava građana Rusije, posebno seljaka i radnika. Tako se "ukida privatna svojina na zemlju i sam zemljišni fond se proglašava opštenarodnom imovinom i predaje se bez ikakve naknade trudbenicima saglasno principima jednakog prava korištenja" (Glava druga, član 3. stav a) Ustava). Sličan postupak je i za šume, rude, fabrike i dr. Treće, pitanja vlasti. Ustav utvrđuje da sva vlast pripada radnom narodu grada i sela ujedinjenom u sovjetima. U stvari, sva vlast pripada sovjetima od dna do vrha piramide vlasti. Utvrđeno je ograničeno biračko pravo, uvodi se izbornost i smjenjivost svih organa vlasti od vrha do dna, ukinuta je horizontalna a uvedena vertikalna podjela vlasti. Organizacija centralne vlasti RSFSR prema Ustavu je: Sveruski kongres sovjeta, Sveruski centralni izvršni komitet i Sovjet narodnih komesara. b) Ustav SSSR iz 1924. godine donio je Prvi svesavezni kongres sovjeta. Prvo je usvojena Deklaracija o obrazovanju SSSR a zatim i Dogovor o modalitetima obrazovanja SSSR 1922. godine. Nakon usvajanja ovih dokumenata prišlo se izradi ustava. Poslije dvogodišnjeg rada, 1924. godine usvojen je Ustav SSSR. U sastav SSSR ušlo je 15 saveznih republika (Ruska Federacija, Ukrajina, Bjelorusija, Kazahstan, Uzbekistan, Gruzija, Azerbejdžan, Litva, Moldavija, Letonija, Kirgizija, Tadžikistan, Jermenija, Turkmenija i Estonija), sa 20 autonomnih republika, osam autonomnih oblasti i 10 autonomnih okruga. Ustav ima dva dijela: deklarativni i normativni. U deklarativnom dijelu, koji ima karakter preambule, garantuju se prava saveznim republikama na samoopredjeljenje i otcjepljenje. U drugom, normativnom dijelu, koji obuhvata 72 člana, razrađuju se vrste i funkcije glavnih saveznih organa i njihov odnos prema republikama. Glavni savezni

organi su: Kongres sovjeta SSSR, Centralni izvršni komitet, Sovjet narodnih komesara i Prezidijum. v) Ustav SSSR iz 1936. godine formalnopravno je jedan od najboljih ustava. Izrađen po visokim pravnim standardima i sa najvećim mogućim nivoom garantovanja prava i sloboda građana, nadmašio je Ustav SAD, Ustav Francuske, pa i tzv. Vajmarski ustav Njemačke. Nakon jednogodišnjegrada Komisije za ustavna pitanja (predsjednik je bio Staljin) ponuđen je tekst ustava koji je prihvatio Sedmi, vanredni kongres sovjeta u decembru 1936. godine. Ovaj dokument ima 142 člana raspoređena u trinaest poglavlja. Ustav utvrđuje da je CCCP država radnika i seljaka i da sva vlast pripada trudbenicima grada i sela. Centralni organi vlasti su: Vrhovni sovjet SSSR sa dva doma: Savezni sovjet sa 750 deputata i Sovjet nacionalnosti, takođe 750 deputata, zatim Prezidijum Vrhovnog sovjeta SSSR sa 41 članom i Ministarski savjet sa oko 105 ministara. Bitne karakteristike Ustava: a) Izrađen je po uzoru najboljih anglosaksonskih i evropskih pravnih tehnika; b) Težnja ustavotvorca bila je da što je moguće više iskaže stepen demokratičnosti političkog i ukupnog društvenog života; v) Utvrđena su čak 34 prava i slobode, uključujući klasična i nova prava i slobode; g) Istaknut je princip suverenosti narodne volje posredstvom izbora, referenduma. prava republika na samoopredjeljenje do otcjepljenja, d) Eliminiše "izrastanje" organa vlasti iz sovjeta i prelazi na sistem izbora za parlament neposredno od strane građana. Ustav je ostao u funkciji sve do 1977, kada je stavljen van snage a donesen novi. Tokom četiri decenije Ustav je mijenjan desetak puta (1939,1940,1944,1945,1947,1951,1955, 1956,1966. itd.), ali sve te promjene nisu bile takve prirode da bi izmijenile njegovu suštinu. Pored takvih, u osnovi progresivnih i demokratskih elemenata, Ustav se ipak uzima kao školski primjer nesklada između stvarnog i normativnog. Naime. na jednoj strani su zagarantovana prava i slobode, a na drugoj ta su prava u praksi drastično kršena. Samo nakon godinu dana od njegovog donošenja počele su nezapamćene čistke. Uklonjeno je cijelo postoktobarsko državno i partijsko rukovodstvo (Trocki Kamenjev, Zinovjev, Buharin, Tomski i dr.), više od 20 miliona ljudi je raseljeno, oko osam miliona protjerano, a oko pet miliona ljudi likvidirano, itd. Bio je to u praksi period staljinističke diktature. g) Ustavom iz 1977. godine, donesenim povodom šezdesete godišnjice Oktobarske revolucije, utvrđene su osnove društveno-političkog i ekonomskog uređenja zemlje. Ustav ima kratku preambulu i normativni dio sa 174 člana. U odnosu na Ustav iz 1936, novine su: SSSR se proglašava kao "socijalistička opštenarodna država koja izražava volju i interes radnika, seljaka i inteligencije, radnih ljudi svih nacija i narodnosti zemlje" (član 1. Ustava); Uvodi se pojam "opštenarodna država", što je značilo da su država i narodi povezani, da država nije odvojena od naroda i da narod tvori tu državu;

Uvodi se pojam "radni ljudi", što nagovještava diferencijaciju u pravima, ali i napuštanje termina i značenja "trudbenici"; Ustav uvodi (u preambuli i u normativnom dijelu) pojam "sovjetski narod", što bi trebalo da označi stapanje, ujedinjavanje svih naroda u okviru SSSR; U sferi privrede centralističko upravljanje se "omekšava" pa se ističe da se centralističko upravljanje u privredi mora uskladiti "s privredom samostalnošću i inicijativom preduzeća, udruženja i drugih organizacija", te "dozvoljava se individualna radna djelatnost u sferi zanatstva, poljoprivrede..." (član 16. i 17. Ustava); Ističe se ideološki pojam "nova zajednica ljudi", "zbližavanje klasa", u stvari, izražava se tzv. monolitnost sistema. Sastav SSSR (federalne i druge jedinice) ostao je isti, takođe su ostali isti najviši državni organi vlasti, lokalni i ostali organi.

3. USTAVNI SISTEM HP KINE Kina je veoma dugo bila velika zagonetka za sve druge zemlje svijeta. Vjerovatno zbog nedovoljnog poznavanja njene prošlosti, pa i sadašnjosti, zbog njene velike zatvorenosti, a i zbog tako velikog broja ljudi koji tamo žive (tihi i zatvoreni), pa za ostali svijet kao da ne postoje. Kina je, bez sumnje, kolijevka stare civilizacije (pored indijske i antičke grčke). Njena kultura fascinira što ilustruje samo nekoliko činjenica: narod Kine je poznavao pismenost još prije 4.700 godina, a prije 2.500 godina proizvodio je vatreno oružje, barut i porcelan. Kinezi su pronašli durbin, busolu, a prije 1800 godina imali su fabriku papira i papir za štampanje novca, da bi prije 900 godina imali štampariju pomoću pokretnih slova. Kineski narod je vijekovima živio tiho i lagano u feudalnoj carevini. Taj vjerovatno prividni (feudalni) mir počeli su narušavati, tek u 19. vijeku, kolonizatori (osvajači) iz Japana, Rusije, Engleske, Francuske i dr. Prekretnica dolazi na samom početku dvadesetog vijeka, kada se feudalni poredak počinje mijenjati. Ustavni razvoj u dvadesetom vijeku ima tri izrazita perioda: prvi period, od 1900. do 1921. godine, mogao bi se nazvati fazom buržoasko-demokratske revolucije i prodora buržoaskog načina proizvodnje i organizacije društva. Drugi, od 1921. do 1949, to je faza kineske socijalističke revolucije. Treći period, od 1949. godine do danas. period je izgradnje socijalističke državnosti i ustavnosti. a) Period od 1900. do 1921. godine predstavlja pokušaj uvođenja Kine u buržoaski sistem. U početku je relativno malobrojna napredna buržoazija pokušala da se uvede ustavna monarhija, a prvi ozbiljniji pokušaji promjene bili su 1905, kada je osnovan Kuomitang (Kineska revolucionarna liga, poznatija kao Narodna partija) sa Sun Jat Senom na čelu. Program te partije bio je revolucionaran i, pored ostalog, predviđao je uvođenje republike i provođenje agrarne reforme. Podstaknut narastajućim revolucionarnim zbivanjima. povremenim ustancima i pobunama, car Kuang Su 1906. godine predlaže projekat prvog ustava. Međutim, taj projekat nikada nije prerastao u ustav. Pod vođstvom Sun Jat Sena i Kuomitanga došli je 1911. do buržoaske revolucije koja je za godinu dana trajanja ostvarila nekoliko bitnih rezultata: 1) zbačena je s vlasti mandžurska dinastija i proglašena republika, što je prvi prekid carstva u pet milenija dugoj istoriji: 2) godine 1912. donijet je prvi kineski ustav, koji je građansko-demokratske orijentacije: 3) otvoren je proces reformi u kineskom društvu.

Međutim, jake feudalne snage su tokom 1912. godine ugušile vlast buržoaskodemokratske revolucije i ukinule ustav. Ponovo se vratio feudalni poredak. Tokom Prvog svjetskog rata, od 1914. do 1918. godine Kinu nisu mimoišla previranja, ratovi i bune. Revolucionarna zbivanja u Rusiji i Mongoliji prenijela su se i na Kinu, gdje su oživjele ideje buržoasko-demokratske revolucije, ali i nove. b) Period od 1921. do 1949. godine je period kineske socijalističke revolucije, koja je najduža i najspecifičnija na svijetu. Odvijala se kroz četiri faze: prva faza, od 1921. do 1927., poznata je kao "prvi revolucionarni građanski rat". Revolucija je počela u južnim dijelovima Kine i širila se prema sjeveru, zbog čega se taj prodor naziva "pohod na sjever". Druga, od 1927. do 1936, označava se kao "drugi revolucionarni građanski rat". U toj fazi jača kineska Crvena armija, koja je preduzela najduži marš u istoriji ratovanja, dug 12.500 kilometara. Treća, od 1936. do 1945, poznata je kao "rat sa Japanom". Četvrta faza, od 1945. do 1949, označava se kao definitivna pobjeda i obračun između revolucionarnih snaga Mao Ce Tunga i snaga Čang Kaj Šeka. Revolucija je 1949. ostvarila konačnu pobjedu. Tokom revolucije u Kini su donesena tri ustava. Prvi je donesen 1931. godine kao privremeni ustav kineske republike. Bio je u stvari sinteza buržoasko-demokratskih i komunističkih ideja. Privremeni ustav se zbog revolucionarnih zbivanja, a i zbog relativno neprimijenjenih rješenja, stalno mijenjao i za pet godina doživio je više stotina izmjena i dopuna obuhvatajući čak 750 članova. Drugi ustav stupio je na snagu 1936. godine. Imao je osnove da bude stalni, ali dolaskom Mao Ce Tunga na čelo revolucije a zbog nove doktrine Ustav je suspendovan i nije nikada ni primijenjen. Treći ustav donio je režim Čang Kaj Šeka 1946. godine, na početku četvrte faze revolucije, tj. početkom četvorogodišnjeg građanskog rata. I ovaj ustav nikada nije bio primijenjen. v) Period od 1949. godine do danas je faza izgradnje i razvoja HP Kine kao socijalističke države. U tom pedesetogodišnjem periodu donesena su četiri ustava i jedan ustavni zakon. Prvi ustavni akt nakon uspostavljanja države HP Kine bio je ustavni zakon ili Organski zakon, donesen 1949. godine, neposredno poslije završetka revolucije. Ovaj dokument zamjenjivao je ustav, tj. imao je funkciju ustava jer zbog mnogobrojnih neriješenih pitanja nije bilo moguće tako brzo donijeti novi ustav. Ustavni zakon je po svome sadržaju bio zbir nekih odredbi Ustava iz 1912. godine, odredbi Ustava SSSR iz 1936. i novih originalnih odredbi. (1) Ustav iz 1954. godine je prvi kompletan ustav HP Kine. Izrađen je vrlo brižljivo da bi odrazio nivo razvoja i strukturu kineskog društva. Uvaženi su tradicija i kontinuitet, zbog čega su priznate neke ideje i odredbe Ustava iz 1912. i Ustavnog zakona iz 1949. godine. S druge strane, Ustav je izrađen po uzoru na Ustav Ruske Federacije iz 1918. i SSSR iz 1936. godine. Narodna Republika Kina je organizovana kao unitarna država narodne demokratije (a ne diktature proletarijata) i zasniva se na vlasti radnika i seljaka. Ekonomsku osnovu čini državno-socijalistička svojina. kolektivna svojina (zadružna i radnih brigada) i neki oblici privatne svojine u poljoprivredi i zadrugarstvu. Osnovni organi državne vlasti prema Ustavu su: 1) Nacionalni narodni kongres (Narodna skupština) kao jednodomno tijelo. koji je veoma brojan (1985. imao je 3.400 poslanika) i koji se vrlo rijetko sastaje (jednom ili dvaput u toku mandata); 2) Stalni

komitet Nacionalnog kongresa (Prezidijum) kolektivni je šef države, iako postoji predsjednik Republike. Stalni komitet je u praksi više obavljao poslove Nacionalnog narodnog kongresa nego šefa države; 3) Predsjednik Republike sa odgovarajućim ovlašćenjima; 4) Državni savjet (Vlada) kao izvršni organ koji je odgovoran Nacionalnom narodnom kongresu. Stalnom komitetu i predsjedniku Republike. Dejstvo Ustava iz 1954. do 1975. bilo je veoma slabo. Funkcionisao je paralelni i vaninstitucionalni sistem. Bili su potpuno zanemareni Stalni komitet, Nacionalni narodni kongres pa i Vlada. Sva vlast se koncentrisala u funkciji predsjednika Republike i šefa KPK. Sistem je djelovao preko posebnih ideoloških i drugih mehanizama i društvenih akcija, npr. "Program 100 cvjetova", zatim "Tri crvene zastave", politika "Velikog skoka", politika "Kulturne rev-olucije" itd. (2) Ustav iz 1975. godine pojavio se kao završni čin dotadašnjeg vanustavnog perioda upravljanja u Kini. Naime, iako je postojao ustav, on nije proizvodio državotvorno dejstvo. Novi ustav je bio proizvod partijskog vrha oko Mao Ce Tunga, koji je tada bio u dubokoj starosti. Ustav je u suštini bio loš pravni akt, sa lošom, političkom ori jentacijom i lošeg sadržaja. Bio je daleko iza prethodnog. Tekst sadrži preambulu i normativni dio sa svega 30 članova, što ga svrstava u grupu veoma kratkih ustava. Ustav definiše HP Kinu kao "socijalističku državu diktature proletarijata koju predvodi radnička klasa i koja se zasniva na savezu radnika i seljaka". Ustav je, iako kratak, pretežno sazdan od izreka, parola i misli Mao Ce Tunga. Tako se u samom tekstu (čl. 9 Ustava) ističe slogan "Svakom prema sposobnostima, svakome prema njegovom radu", ili "Ko ne radi, ne treba da jede", ili u članu 11. utvrđuje se da je obaveza državnih činovnika i drugih da proučavaju lenjinizammaoizam pošto to učenje "nepokolebljivo teži proleterskim ciljevima i bori se protiv birokratije a za održavanje bliske veze sa masama i iskreno služenje narodu". Među najvažnijim državnim organima, prema ovom ustavu, nema više mjesta predsjedniku Republike, a i dalje su ostali Nacionalni narodni kongres, Stalni komitet i Državni savjet. (3) Ustav iz 1978. godine usvojio je Nacionalni narodni kongres, nakon nepune tri godine od donošenja prethodnog, i to je bilo nužno jer se Ustav iz 1975. godine nije mogao ni primijeniti. Novi ustav predstavlja uvod u velike društvene promjene pa je već na samom početku svoje primjene nazvan aktom institucionalizacije i aktom demokratizacije. Ima 60 članova raspoređenih u četiri glave i sasvim je jasno i formalnopravno uredno situirao državnu i društvenu organizaciju Kine. Ovim ustavom se HP Kina definiše kao "socijalistička država diktature proletarijata koju predvodi radnička klasa i koja počiva na savezu radnika i seljaka". (4) Ustav iz 1982. godine je po svim elementima skrojen za savremene kineske uslove i koji odražava nove tendencije u društvu. Sastoji se od preambule i 138 članova. Preambula je dovoljno precizna i programska, bez uobičajenih fraza i parola. Daje se kratak istorijski razvoj, odaje se priznanje Sun Jat Senu i Mao Ce Tungu. Navodi se izričito: "Tajvan je dio neprikosnovene teritorije Narodne Republike Kine... dužnost je svih nas da dovršimo veliki zadatak ponovnog ujedinjenja domovine." U normativnom dijelu Ustav utvrđuje visok nivo prava i sloboda građana. Državu definiše kao socijalističku "narodno-demokratsku diktaturu,... zasnovanu na savezu radnika i seljaka".

Primjetno je da se država ne definiše kao diktatura proletarijata. Sva vlast pripada narodu, a državni organi primjenjuju načelo demokratskog centralizma. Pravni sistem se stavlja u funkciju, pa se izričito navodi da svi moraju poštovati zakone, a zatim dodaje da "nijedan zakon. ili administrativni, ili lokalni propisi ne mogu biti u suprotnosti sa ustavom". Članom 15. Ustava propisano je, prvi put u Kini, da "državna preduzeća primjenjuju demokratsko upravljanje putem skupštine radnika i službenika i na druge načine u skladu sa zakonom".

V. USTAVI ZEMALjA U RAZVOJU 1. KARAKTERISTIKE I PODJELA ZEMALjA U RAZVOJU Teško je sa sigurnošću reći koje su zemlje i države u razvoju pošto je de facto cijeli svijet u mijenjanju i razvoju, istina. sa različitim intenzitetom. Teorija se i na osnovu praktičnog funkcionisanja državnih organizcija opredijelila na to da postoje države građanske demokratije, socijalističke demokratije, a ostatak svijeta se svrstava u zemlje trećeg svijeta ili zemlje u razvoju. Naziv treće grupacije se još mijenja, pa je danas u upotrebi pet naziva: zemlje u razvoju, periferno društvo, treći svijet, siromašni svijet i nesvrstane zemlje. Nedavno je u teoriju dospio i naziv - zemlje u tranziciji. Zemlje u razvoju imaju brojne sličnosti, ali i razlike. Međutim, bitno je ono što ih povezuje i omogućuje da se svrstaju u istu grupu. Sličnosti su u tome da su sve te zemlje siromašne i nerazvijene, sve su prenaseljene (više ljudi nego mogućnosti za život), sve imaju pretkapitalističke elemente u proizvodnji, kulturi, svojinskim odnosima i dr., najveći broj ih je bio u kolonijalnom odnosu, a danas u neokolonijalnom, sve zemlje traže nove puteve i oblike za svoju državnu organi-zaciju i sve se razvijaju putem etatizacije sistema. Glavni agens povezivanja tih zemalja je borba za ekonomski, kulturni, politički i drugi prosperitet. Smatra se da su zemlje u razvoju svrstane u ovu grupaciju privremeno: kad se ekonomski osposobe (emancipuju) i pronađu najbolji oblik političkog sistema, priključiće se ili sistemu građanske demokratije ili sistemu socijalističke demokratije, prema svome izboru. Naravno, ove zemlje će odabrati onaj politički i društveni sistem koji će im najbrže i najpovoljnije osigurati rješenje njihovih društveno- ekonomskih i drugih problema. U teoriji postoje pokušaji da se pronađu modeli državnog (ustavnog) uređenja za sve zemlje u razvoju i da one taj model samo prihvate i u praksi provedu. Poznata su tri takva modela. Prvi model je američkog teoretičara Majkla Stjuarta, prema kome bi trebalo da sve zemlje u razvoju prihvate parlamentarni sistem engleskog tipa. "Ovaj tip vlade (sistema) ne izgleda da zavisi ni od kakvog posebnog skupa okolnosti. On je uspostavljen na pet kontinenata, on može da se ostvari kroz unitarne i federalne institucije, u visoko industrijalizovanom i u pretežno poljoprivrednom društvu (zajednicama), on može biti upotrijebljen za sprovođenje kapitalističke ili socijalističke politike." (M. Stjuart: Moderni oblici vlade, Njujork).

Drugi model je francuskog teoretičara Morisa Diveržea. U svom djelu "Konstituisanje političkih i pravnih institucija" navodi da je većina zemalja u razvoju sa svojom socijalnom i ekonomskom infrastrukturom na nivou dvanaestog vijeka i da u njima ne bi mogle funkcionisati savremene institucije razvijenog svijeta dvadesetog vijeka. Zato misli da te zemlje treba da prođu evolutivni put do savremenih političkih i ustavnih sistema. Treći model je moskovskog Instituta za uporedno pravo (prije perestrojke i raspada SSSR-a), prema kome su sve zemlje u razvoju prirodni saveznici socijalizma, pa je i sasvim normalno da te zemlje prihvate model tzv. realnog socijalizma (u stvari, sovjetski tip socijalizma). Međutim, jasno je da se ne može unaprijed odrediti koji će ce tip političkog sistema prihvatiti u jednoj državi. Od niza društvenih, ekonomskih, socijalnih, istorijskih, kulturnih i drugih faktora zavisi koji he ce sistem prihvatiti i koliko će on biti sličan nekom već postojećem ili će biti originalan. Postoji više klasifikacija zemalja u razvoju, a najčešće se primjenjuje ona klasifikacija koja ima za osnovu princip organizacije i funkcionisanja zakonodavne i izvršne vlasti. Prema ovoj podjeli sve zemlje se svrstavaju u šest grupa: 1) tradicionalno apsolutne i ustavne monarhije. 2) parlamentarne demokratije novog tipa, 3) parlamentarne demokratije pseudoklasičnog tipa, 4) revolucionarne vojne diktature i režimi, 5) lenjinističko-marksistički režimi plebejskog tipa, 6) reakcionarni i profašistički sistemi.

2. USTAVNI SISTEM INDIJE Ustavni i politički sistem Indije svrstava ce u sistem zemalja parlamentarne demokratije novog tipa. Indija je prihvatila bitne elemente britanskog parlamentarnog sistema, ali je unijela i mnogo novih, specifičnih za svoje prilike, i konstituisala se kao federal-na, demokratska parlamentarna republika. Državno-politička organizacija Indije do prije stotinjak godina imala je dvojak karakter. Na jednoj strani, bila je britanska uprava koja je imala veliki broj pokrajina - departmana sa guvernerima na čelu. Na drugoj strani, bile su autohtone državice indijskog naroda, tzv. prinčevske državice (bilo ih je 540). Velika Britanija je postepeno potčinila sve ove državice i tako proširila uticaj na cijelu Indiju. Nakon Prvog svjetskog rata progresivne i rodoljubive snage Indije počele su pružati otpor kolonijalnoj britanskoj vladi. Otpor je postao organizovaniji kada je osnovana politička stranka zvana Indijski nacionalni kongres (ili Kongresna stranka). Velika Bri-tanija je bila svjesna snage otpora te velike zemlje sa preko 500 mil-iona stanovnika (tada), pa je britanski Parlament 1935. godine donio Zakon o upravljanju Indijom. Zakon ima karakter ustavnog akta pošto je njime predvićeno novo državno ustrojstvo Indije. Prema tom zakonu, Indija je i dalje britanski dominion, ali sa jakom samoupravom. Progresivne snage Indije nisu bile zadovoljne postignutim nivoom samostalnosti pa su najavile dalju borbu za potpuno slobodnu Indiju. Nakon završetka Drugog svjetskog rata bilo je jasno da Indija mora postati slobodna i nezavisna zemlja. Zato Velika Britanija već 1946. formira Ustavotvornu skupštinu sa osnovnim zadatakom da pripremi i donese ustav Indije. Ustavotvorna skupština nije ni počela djelovati a britanski Parlament je već u avgustu 1947. godine donio zakon o nezavisnosti Indije.

Dopunjena novim poslanicima, Ustavotvorna skupština nezavisne Indije pripremila je novi ustav i usvojila ga koncem 1949. godine. Ustav je stupio na snagu u januaru 1950. godine. Time je Indija, poslije veoma dugog vremena pod tuđinskom vlašću, dobila svoj ustav i postala slobodna republika. Ustav iz 1949. je i danas na snazi. Politički sistem Indije modelovan je po uzoru na britanski, ali sa svojim specifičnostima. Naime, centralni organi vlasti organizovani su po uzoru na Britaniju, a sve ostalo su vlastita rješenja. Ustav Indije sa 406 članova spada u red najdužih ustava na svijetu. Jedino je Ustav SFRJ iz 1974. godine sa svojim amandmanima (bilo ih je 50) bio duži od indijskog. Pošto je raspadom Jugoslavije, 1992. godine, nestao i Ustav SFRJ iz 1974, Ustav Indije je po dužini ponovo na prvom mjestu. Pripada tipu mekih ustava jer se relativno lako mijenja. Revizioni postupak predviđa da savezni (federalni) parlament ima odlučujuću ulogu u promjenama a federalne jedinice samo konsultativnu ulogu. Do 1992. godine Ustav je mijenjan 16 puta: 1951, 1954, 1956. 1960, 1961, 1962, 1965, 1966. 1970,1974, 1975.1979, 1980, 1986, 1989.i 1991. godine. "Indija je federalna država osnovana od devet guvernerskih pokrajina i 540 prinčevskih država. Sve te male teritorijalne jedinice svrstane su u 29 država, koje su zatim podijeljene u tri kategorije sa naznakom A, B, C. Države kategorije A imale su najviše ovlašćenja, države kategorije B nešto manje, i na kraju države kategorije C još manje. Međutim. amandmanom iz 1956. godine ukinuta je ovakva podela i sveden je broj država-članica unije na svega 14. Kasnijim izmenama ponovo se menja broj država i konačno se stabilizuje na 22 države." Sve promjene vršio je savezni parlament. "Federalne jedinice u Indiji nemaju garanciju čak ni sopstvenog postojanja, jer savezni organi ne samo što im mogu izmeniti područje, povećati ga ili samnjiti, na uštrb, odnosno u korist drugih federalnih jedinica, nego ih mogu i sasvim ukinuti." (M. Jovičić, navedeno djelo, str. 305). Očigledno da je savezna država za sebe zadržala velika ovlašćenja. Inače je raspodjela prava, dužnosti i nadležnosti izvršena trostepeno. Prvo, ovlašćenja su u isključivoj nadležnosti federacije: drugo, u nadležnosti federalnih jedinica. i treće, mješovite zajedničke nadležnosti. U slučaju sukoba nadležnosti uvijek je savezna nadležnost jača. Parlament Indije ima dva doma: Narodni dom (Lok Sabha - House of the People) i Dom država (Raua Sabha - Condi of States). Ovi domovi se nazivaju još i Donji i Gornji dom. Narodni dom ima 525 poslanika, koje narod bira na period od pet godina. Dom država ima 238 poslanika, koje biraju predstavnički organi federalnih jedinica na period od šest godina. Predsjednik Republike Indije bira se na period od pet godina, a bira ga posebno izborno tijelo sastavljeno od dvije vrste izbornika. Jednu polovinu izbornika čine poslanici iz reda Parlamenta, a drugu izbornici - predstavnici federalnih jedinica. Predsjednik Republike, prema Ustavu, ima široka ovlašćenja koja u cjelini ne koristi, već ih najčešće prenosi na Vladu i predsjednika Vlade. Vlada Indije ili Ministarski savjet glavna je poluga političkog sistema Indije. Njen sastav, način izbora i nadležnosti uređeni su po ugledu na Vladu Velike Britanije. Vlada je dosta brojna, sa oko 55 min-istara. Na čelu Vlade od 1950. godine bili su nauglednije ličnosti Indije: Šastri, M. Gandi, Nehru, I. Gandi, R. Gandi i drugi.

VI. USTAVI I USTAVNOST ZEMALjA U TRANZICIJI 1. NASTANAK USTAVNOSTI I USTAVA ZEMALjA U TRANZICIJI Ustavnopravna teorija prihvatila je klasifikaciju prema kojoj se ustavi i ustavnost svih zemalja u svijetu mogu svrstati u tri grupe: 1) ustavi i ustavnost kapitalističkih zemalja, 2) ustavi i ustavnost socijalističkih zemalja, 3) ustavi i ustavnost zemalja u razvoju. Pri tome se zna da je treća grupacija izrazito heterogena i prihvaćena je kao moguće sadašnje rješenje, pošto je očigledno da preko stotinu zemalja koje su u kategoriji zemalja u razvoju imaju veoma različite političke i ustavne sisteme. Različitosti su se pojavile ne samo u zemljama u razvoju nego i u većini zemalja socijalizma. Ovaj proces u zemljama socijalizma nastupio je naročito nakon burnih promjena početkom devedesetih godina ovoga vijeka u Istočnoj Evropi, na Balkanu i djelimično u Aziji i Africi. Došlo je do destrukcije socijalističkog poretka i državnog uređenja u velikom broju zemalja. odnosno došlo je do pada socijalističke ustavnosti i ustava. Desetina takvih država našla se u situaciji da se principi organizacije socijalističke države i socijalističke ustavnosti ne mogu više održati. Međutim, te zemlje su se istovremeno našle u novim problemima pošto zbog niza okolnosti, društvenih faktora, ne mogu prihvatiti klasični oblik građanske države, ustava i ustavnosti. Takve zemlje su se našle u fazi promjena, u tranziciji. Tako nastaje nova grupacija, nova kategorija država, nova vrsta ustava i ustavnosti, koje ne ulaze u ranije navedenu klasifikaciju i koje možemo nazvati zemljama u tranziciji. To su, u stvari, sistemi u promjenama, u prelaznom i prolaznom periodu. Ovu, tranzicionu fazu tih zemalja ne treba poistovjećivati sa tzv. prelaznim periodom -socijalizmom. Jer ova tranzicija zemalja odvija se u više smjerova: prema klasičnoj parlamentarnoj državi. predsjedničkom sistemu, diktaturama, prema nekoj mješavini evrosocijalizma, neosocijalizma, neokomunizma itd. Dakle. mogući su mnogi i različiti ishodi promjena. Najbolji primjeri zemalja u tranziciji su istočnoevropske zemlje uključujući i Rusku Federaciju. SR Jugoslaviju, Poljsku i dr.

2. USTAV I USTAVNOST RUSKE FEDERACIJE Ruska Federacija imala je nekoliko bitnih faza u svome razvoju. Prva faza bila je od Oktobarske revolucije 1917. do Ustava iz 1918. godine, kada se Rusija zvala Sovjetska Socijalistička Republika Rusija. Druga faza nastaje Dekretom o pravima radnog i eksploatisanog naroda i Ustavom od 10. jula 1918., kada Rusija dobija novo ime - Ruska Sovjetska Federalna Socijalistička Republika (RSFSR). Treća faza je stvaranje SSSR 1922. i Ustava SSSR iz 1924. godine, od kada RSFSR postaje federalna jedinica SSSR do raspada SSSR 1991. godine. Četvrta faza je od 1991, kada se raspao SSSR i formirana Ruska Federacija. U SSSR je bila na djelu tzv. perestrojka (reforma) sistema koja je počela 1986. godine. Perestrojka je dobila veće dimenzije nego što se očekivalo pošto je podstakla promjenu sistema, a ne samo njegovu popravku. Tako je djelovanjem unutrašnjih i nekih spoljnih faktora došlo do raspada SSSR i socijalističkog poretka.

Vrhovni sovjet narodnih deputata bivše RSFSR je 12. jula 1990. usvojio Deklaraciju o državnom suverenitetu izvan SSSR, a 25. decembra 1991. država Rusija dobija novo ime: Ruska Federacija (Rusija). I ostale zemlje - bivše federalne jedinice (republike) proglasile su svoju samostalnost, nezavisnost i državni suverenitet. Sovjetski Savez se raspao na 15 novih država. Novonastale državne zajednice, a naročito Ruska Federacija, Ukrajina, Bjelorusija i druge odmah su dale inicijativu da se ipak očuva neki savez država bivšeg SSSR-a. Tako je 8. 12. 1991. godine u Minsku osnovana Zajednica Nezavisnih Država. U Deklaraciji o državnom suverenitetu Rusije iz 1990. utvrđeno je da se mora mijenjati postojeći Ustav RSFSR iz 1978. i prići promjeni sistema. Ubrzo je došlo preko 400 primjedbi i prijedloga šta treba mijenjati i kako treba urediti ustavni poredak. Bilo je, dakle, očigledno da se pomenuti ustav ne može popraviti amandmanima, izm-jenama i dopunama, već se mora donijeti novi. Novi Ustav Ruske Federacije donesen je narodnim referendumom 12. decembra 1993. godine. Ustavom je utvrđeno da je "Ruska Federacija - Rusija demokratska federativna pravna država republikanskog uređenja" (član 1. stav 1. Ustava). Nosilac suvereniteta i izbora vlasti u Rusiji je mnogonacionalni narod. Suverenitet se rasprostire na svaki dio teritorije. Rusija se definiše kao pravna i socijalna država u kojoj se organizacija vlasti zasniva na načelu podjele vlasti na zakonodavnu. izvršnu i sudsku. Državnu vlast predstavljaju i ostvaruju: predsjednik Ruske federacije, Federalna skupština, Vlada Rusije i sudovi. Subjekti Federacije su: 21 republika, šest pokrajina, 47 oblasti, jedna autonomna oblast i deset autonomnih okruga. Poseban status imaju Moskva i Petrograd (Sankt Petersburg). Predsjednik Ruske Federacije je ključna poluga državne vlasti. Ima nadležnosti (ovlašćenja) veća nego bilo koji predsjednik (šef) države u današnje vrijeme. Do donošenja Ustava Rusije, francuski predsjednik je bio u samom vrhu u Evropi po širini ovlašćenja. Međutim, donošenjem ovog ustava i uvođenjem predsjedničkog sistema u Rusiji, predsjednik Rusije nalazi se na prvom mjestu u Evropi i izjednačava se u pravima sa predsjednikom Sjedinjenih Američkih Država. Predsjednik Rusije je šef države, komandant oružanih snaga, šef obavještajne službe, vodi unutrašnju i vanjsku politiku, imenuje predsjednika vlade i ministre, predsjedava Vladi kada je prisutan, pri-hvata ostavku Vlade i predsjednika, predlaže kandidate Sovjetu Fed-eracije za predsjednika i članove Ustavnog suda i Vrhovnog suda, postavlja i smjenjuje ili razrješava vojne starješine, postavlja i opoziva diplomate, raspisuje izbore za Državnu dumu, potpisuje i proglašava zakone. Lista prava mu je veoma duga (čl. 80. do 93. Ustava). Predsjednika Rusije birajau građani, na osnovu opšteg i jednakog biračkog prava, tajnim glasanjem na period od četiri godine. Kandidat za predsjednika mora imati najmanje 35 godina života i najmanje 10 god-ina provedenih u Rusiji. Jedno lice može biti birano samo još jedan mandat uzastopno. U slučaju da predsjednik svoje dužnosti neko vrijeme ne može obavljati, za to vrijeme zamjenjuje ga predsjednik Vlade, ali uz reducirana ovlašćenja (član 92. Ustava). Zakonodavnu vlast vrši Federalna skupština (Federalnoe Sobranie) koja se sastoji od dva doma: Sovjeta Federacije (Sovet Federacii) i Državne dume (Gosudarstvenaja Duma). Sovjet Federacije sastoji se od po dva predstavnika svakog subjekta Ruske Federacije i po jednog predstavnika izvršnih organa državne vlasti, ukupno oko dvjesta predstavnika (deputata).

Državna duma ima 450 poslanika (deputata). Bira ih narod neposredno na period od četiri godine. Deputati Državne dume obavljaju dužnost profesionalno. Postoji inkompatibilnost u vršenju poslova između zakonodavne i izvršne vlasti (član 97. Ustava). U principu, oba doma su ravnopravna, ali po obimu ovlašćenja (djelokruga poslova) Državna duma ima nešto veća ovlašćenja. Izvršnu vlast obavlja Vlada (Praviteljstvo) Rusije koja se sastoji od predsjednika Vlade, odgovarajućeg broja potpredsjednika i min-istara. Broj ministarstava i ministara utvrđuje se dekretom predsjednika Rusije. Predsjednik Vlade za svoj rad i rad Vlade odgovara predsjedniku Rusije, a samo u nekim pitanjima i Državnoj dumi. Sudsku vlast vrše redovni sudovi: Vrhovni sud Rusije, Visoki arbitražni sud te državni tužilac. Utemeljen je i Ustavni sud sa 19 sudija. Sve sudije, uključujući i sudije Ustavnog suda, imenuje Sovjet Federacije na prijedlog predsjednika Ruske Federacije. Ustav Rusije iz 1993. godine na samom kraju (član 134. do 137) utvrđuje revizioni postupak za promjenu (i donošenje) Ustava. Prama utvrđenom revizionom postupku Ustav spada u red krutih.

3. TRANZICIJA SISTEMA ISTOČNOEVROPSKIH ZEMALjA Sve zemlje socijalističkog bloka Istočne Evrope doživjele su u vremenu od 1988. do 1992. godine burne promjene. Jedna za dugom napuštale su socijalističko društveno uređenje i uspostavljale novi oblik državnog i društvenog uređenja. Nekada vrlo primamljiv, socijalistički poredak s obećanim visokim nivoom demokratije (socijalne pravde i prava građana) ubrzo se počeo pretvarati u autokratski režim u kome je jednopartijska državna vlast bila praktično bez javne kontrole. Kada je osamdesetih godina došlo do popuštanja stega, talas promjena zahvatio je ekonomsku i političku sferu u svim državama Istočne Evrope, što je neposredno uticalo na promjene ustavnog uređenja i ustava. a)Poljska je bila prva istočnoevropska socijalistička zemlja u kojoj je došlo do promjena. što će se kao požar proširiti na desetak država socijalističke provenijencije. U Poljskoj je 1988. na političku scenu stupila "Solidarnost" kao političko-interesna (sindikalna) organizacija. Već u aprilu 1989. PURP. kao jedina vladajuća partija, postupila je i ušla u pregovore sa "Solidarnošću". U aprilu i decembru 1989. došlo je do promjena Ustava HP Poljske iz 1952. godine. (Taj ustav je mijenjan i ranije, 1976. i 1980.). Prve promjene bile su izbacivanje ideoloških oznaka iz naziva države, pa se nakon izmjene Ustava država naziva Republika Poljska. Uvodi se institucija predsjednika Republike. Sejm je postao dvodomno tijelo: sa Narodnim vijećem (Ludonji Rada). koje biraju građani neposredno i Državnim vijećem (Panstvo Rada). nešto kao senat, koje posredno bira vojvodstvo. Umjesto Ministarskog savjeta formirana je Vlada. Izbori za Sejm provedeni su u jesen 1989. godine. U decembru 1990. godine provedeni su predsjednički izbori. Za predsjednika je izabran vođa "Solidarnosti" Leh Valensa. Novi Sejm (oba doma) imao je većinu iz reda "Solidarnosti" i ostalih građanskih partija. a u manjini su ostali komunisti i socijal-isti. Međutim, na izborima 1994. godine, lijeve partije, uključujući i komuniste. dobijaju većinu. Za samo pet godina u Poljskoj se dvaput javlja tzv. koabitacija. Naime, u periodu od promjene Ustava 1989. godine i izbora za Sejm te godine, na čelu države kao predsjednik Republike bio je komunista (Jaruzelski). a većina u Sejmu je bila iz drugih partija. Danas (od izbora 1994) obrnuta je

koabitacija, pošto je predsjednik Republike iz reda "Solidarnosti", a Sejm ima većinu partija lijeve orijentacije. Dakle. Poljska je primjer promjene lijevo-desno, tj. najbolji primjer tranzicije društva i ustavnog uređenja. Međutim, ona je usmjerena ka predsjedničkom sistemu. b) Rumunija je takođe u tranziciji, pošto od jednopartijske socijalističk države naginje ka građanskom tipu predsjedničkog sistema. Ustav Rumunije iz 1965. je izmijenjen 1991. godine. kada je napušteno socijalističko uređenje i uveden sistem u prelazu (nije klasični predsjednički niti parlamentarni sistem). v) Bugarska, Mađarska, Češka i Slovačka prošle su takođe određenu (samo jednu) fazu transformacije koja se ogleda u napuštanju socijalističkog društvenog uređenja i ustavnosti. Ove države su se opredijelile za parlamentarni sistem vladavine. Ali ni taj parlamentarni sistem nije klasičan. već u mnogo čemu sui generis. Druga faza tranzicije biće donošenje novih ustava, kada će se izrazitije iskazati kao parlamentarni sistem ili, možda, zaokret ka predsjedničkom sistemu. g) Jugoslavija je doživjela najburniju smjenu sistema. Naime, SFRJ se kao država raspala secesijom, prije svih, Slovenije i Hrvatske, a zatim Makedonije i konačno građanskim ratom u Bosni i Hercegovini. Dakle, najizrazitija tranzicija dogodila se, i još se događa, na tlu bivše Jugoslavije. Ostaje proces formiranja novih država, od kojih su neke završile svoje teritorijalno i društvenopolitičko uređenje, a neke su još u fazi konstituisanja. Zajednička im je karakteristika da su odbacile socijalističko uređenje i prihvatile, manje ili više. građanske varijante društvenog uređenja. Druga zajednička karakteristika je da su sve republikanskog oblika. Treća zajednička značajka je da sve prihvataju sistem podjele vlasti sa blagom varijantom ka predsjedničkom sistemu. Ipak se razlikuju u tome ko je više a ko manje ugradio elemente predsjedničkog sistema, ili pak parlamentarnog. Zato bi se moglo potvrditi da je većina novih država ušla u jedan mješoviti sistem vlasti sa blagim naglaskom prezidencijalizma.

VII. SAVREMENI SVIJET I TENDENCIJE RAZVOJA USTAVNOSTI Savremeni svijet se našao na kraju jedne faze u kojoj je svjetski poredak imao svoje zakonitosti i modele zasnovane na koegzistenciji pluralizma, ravnoteže i suprotnosti. Cijeli dvadeseti vijek razvijao se u okviru trijade svjetskog poretka: kapitalizam, socijalizam, zemlje u razvoju; politički pluralizam, politički monizam, totalitarizam; razvijeni svijet, srednje razvijeni i nerazvijeni; slobodni svijet, kolonijalni i nekolonijalni; snažne vojne i nuklearne sile, klasične vojne sile i tehnički beznačajne vojne sile itd. Svaka država koja se, po objektivnim kriterijumima. našla u jednoj od tri grupe imala je prostora (uz određene uslove) da se takmiči u prelasku iz jedne u drugu grupu. U takvim okolnostima razvijala se i ustavnost u svijetu. Skoro sve zemlje svijeta imale su ustave, čak su ih i enormno brzo usaglašavali i mijenjali. Naročita "eksplozija" ustavnosti i novih ustava bila je u prvoj deceniji poslije Drugog svjetskog rata. Jedan tako stvoren društveni mehanizam počeo se narušavati, naročito polovinom osamdesetih godina da bi početkom devedesetih došlo do prave društvene destrukcije. Mnogo toga što se smatralo zakonitim, dobilo je obrnut smjer. Prvo je došlo do pada socijalističke ustavnosti i tog sistema, ekonomski poredak postaje sve nepravedniji -

bogati postaju još bogatiji, siromašni - još siromašniji. ravnoteža vojnih sila se poremetila, ratovi i vojni sukobi su se enormno povećali (tridesetak zemalja je u direktnom sukobu, a više ih je u neposrednoj opasnosti), svjetske organizacije uključujući i OUN, postaju nemoćne i instrument svega dvije tri svjetske sile. Dakle, svijet je vrtoglavo ušao u nestabilne i nejasne (neprimjerne) odnose iz kojih treba da se izvuče, da se stvori model novog društvenog (svjetskog) poretka. Velike sile, prije svih SAD i Njemačka, očigledno su stavile u svoju funkciju Ujedinjene nacije, pa i NATO sa željom da po svojoj mjeri stvore novi svjetski poredak. Obrisi tog novog poretka već se ostvaruju. Proces se odvija od ranijih trijada u svjetskom poretku ka dihotomiji, tj. stvaraju se dva pola: integrisani i dezintegrisani svijet (narodi), jaki i slabi, veliki i mali, bogati i siromašni, jednakost i nejednakost, itd. Zemlje bivšeg socijalističkog bloka, zemlje Afrike, Srednje Amerike i dijelom Azije, stalno se usitnjavaju, dijele, ratuju i tako postaju zavisne od drugih. Na drugoj strani, SAD, Zapadna Evropa i Njemačka se ujedinjuju, homogenizuju i jačaju. (Njemačka je već pripojila Istočnu Njemačku, koja je bila socijalistička, i tako formirala veliku Njemačku). Taj proces integracije na jednoj, i dezintegracije na drugoj strani, neumoljivo stvara novi svjetski poredak, potpomognut i savremenom ustavnošću. Za samo desetak posljednjih godina formirano je tridesetak država i svaka je donijela svoj ustav, a neki i dva. U toj ustavnoj trci nema primjera da je neka novoformirana država ili država u tranziciji donijela posebno novi i vanstandardni pravni akt - ustav. Nisu uvažavani specifični i posebni faktori svake državne zajednice (naroda), već je vladajuća grupa preslikavala ustavni sistem zemlje (sistema) koji joj je uzor. Zato se desilo da većina ustava done-senih u novije vrijeme i suviše liče jedan drugom bez obzira na to što se uslovi u kojima se donose i primjenjuju bitno razlikuju. Poslije Drugog svjetskog rata, recimo, svi socijalistički ustavi, tj. svi ustavi socijalističkih zemalja, bili su izrađeni i doneseni po istom modelu. Ili, danas, npr. sve nove države, zemlje bivšeg SSSR, imaju slične ustave. Zatim, skoro sve zemlje bivše Jugoslavije prihvataju sistem podjele vlasti i jedan blagi model predsjedničkog sistema. Ili, prisutne su sličnosti po dužini sadržaja ustava (Ustav SRJ ima 144 člana, Ustav Republike Srbije 136, Ustav Republike Hrvatske 142, Ustav Republike Srpske 140 članova). Opšta tendencija savremenog svijeta je hiperprodukcija ustava, ustavnih promjena (amandmana), zatim formalizam i prevelika recepcija i. konačno, vidljiv nesklad između stvarnog i normativnog. Jer, skoro da i nema ustava u kome ne dominira prostor o pravima i slobo dama čovjeka i građanina, dok se na drugoj strani ta prava i slobode drastično krše i ne poštuju od mnogih, posebno od vlastite javne vlasti.

OSNOVNA LITERATURA BAGEHOT, W.: The English Constitution, London, 1973. BUGARSKI - ZLATIĆ, G.: Engleska kabinetska vlada, Novi Sad, 1939. VASOVIĆ, V.: Savremeni politički sistemi, Beograd, 1987. CAREVIĆ. M. i TRNKA. K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. ČAVOŠKI. K.: Četrdeset godina sovjetskog ustava, I i II, Beograd,1960. ĐORĐEVIĆ, J.: Politički sistem Narodne Republike Kine, Beograd,1979. ĐORĐEVIĆ, J.: Ustavno pravo, Beograd, 1976. i 1982. ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo, II, Novi Sad, 1994. HAMILTON - MEDISON - DžEJ: Federalistički spisi, Beograd, 1981. FIRA, A.: Ustavno pravo, Beograd, 1976. GIUSEPPE DE VERGOTINI: Dritto constituzionale comparativo, Padova, 1987. JOVIČIĆ, M.: Veliki ustavni sistemi, Beograd, 1986. JOVANOVIĆ, S: Engleski parlamentarizam, Beograd, 1902. JOVANOVIĆ, S: Ustavno pravo Kraljevine SHS, Beograd, 1924. KRAVČUK, S. S: Gosudarstvenoe pravo SSSR, Moskva, 1967. KUZMANOVIĆ, P.: Uporedni politički sistemi, Banja Luka, 1991. MAGARAŠEVIĆ, A.: Ustavno uređenje Indije, (časopis), Beograd,1954. MIJANOVIĆ, G.: Francuski ustavni savijet (Godišnjak), Sarajevo,1964. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1982. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd 1994. PAŠIĆ, N.: Uporedni politički sistemi, Beograd, 1962. PAJVANČIĆ, M: Ustavno pravo I, Novi Sad, 1998. RISTIĆ, P.: Politički sistem Francuske (zajednički udžbenik),Beograd, 1983.

SADIKOVIĆ, Ć.: Politički sistem, Sarajevo, 1998. ŠPADIJER, B.: Predsjednički izbori u SAD, Beograd, 1968.

Glava treća

RAZVOJ USTAVNOSTI U JUGOSLAVIJI OD 1918. DO 1990. GODINE I. USTAVNI RAZVOJ ZEMALjA KOJE SU KONSTITUISALE DRŽAVU KRALjEVINU SHS Formiranje nove države Kraljevine Srba. Hrvata i Slovenaca nije nastalo samo po sebi, već je za to postojalo niz raznih i bitnih faktora. Prvo, srodnost i zajedničko porijeklo naroda nastanjenih pretežno na Balkanu, te sličnost kulture, jezika i istorije. Drugo, sličan položaj Srba, Hrvata i Slovenaca u okviru tuđinske vlasti pod kojom su vijekovima živjeli (rimska, turska, austrougarska imperija). Treće, težnja naroda za nacionalnim i socijalnim oslobođenjem i ujedinjenjem. Četvrto, snažno teorijsko-prosvjetiteljsko djelovanje na ujedinjenju (Gaj, Kopitar, Karadžić, Obradović, Marković). Peto. politička volja predstavnika naroda o ujedinjenju (Niška deklaracija, Jugoslovenski odbor, Crnogorski odbor, Krfska deklaracija i dr.). U toku Prvog svjetskog rata, a posebno pri njegovom kraju. ideje i želje za oslobađanjem i ujedinjenjem bile su jako narasle i očigledno ostvarive. Dva najveća tiranina ovih naroda: Turska, taj " bolesnik od Bosfora", izgubila je svaki uticaj, i Austrougarska, ta "evropska umorna starica", bila je na izdisaju. Stvaranje zajedničke države više nije zavisilo od spoljnih faktora, već isključivo od volje i sposobnosti naroda i njihovih vođa na Balkanu. Uloga glavne pokretačke snage, balkanskog Pijemonta, pripala je Srbiji a zatim i Crnoj Gori, koje su imale državotvorni status i iskustvo, što je manjkalo ostalim narodima koji su željeli

pristupiti u zajedničku državu. Srbija je imala stogodišnje ustavnopravno iskustvo i razvoj, a Crna Gora nešto manje. a) Ustavni razvoj Srbije počinje istovremeno kada je počeo organizovani otpor turskoj vlasti i kada je bilo izvjesno da nastaje država Srbija. Nakon Prvog srpskog ustanka 1804. godine i nakon vidnog uspjeha, prišlo se formiranju državnih organa, tj. organizacije vlasti. Prve dvije godine ustanka nije bilo drugih državnih organa osim revolucionarne komande sa vrhovnim voždom Karađorđem Petrovićem na nelu. Međutim, ubrzo nastaje i drugi centralni organ, Starešinska skupština. Skupštinu nije birao narod, već sve starješine. Prema zapisima Prote Nenadovića, Karađorđe Skupštinu naziva "Opšte Sobranje sviju starešina deržave naše". Skupština nije imala propisan djelokrug ovlašćenja i rada, ali se bavila materijalnim i finansijskim pitanjima i utvrđivala elemente spoljne politike (određivala misionare u Carigrad, Beč, Petrograd). Skoro istovre meno sa nastankom Skupštine, javlja se i treći centralni organ vlasti - Praviteljstvujušći sovjet (Vlada). Formirani su i lokalni organi vlasti, a zatim i sudovi, da bi od 1808. godine bile uspostavljene i policija i regularna vojska. Trebalo je već organizovani sistem vlasti ustavno-pravno uokviriti, pa je jedan odbor, sastavljen od dva Rusa i tri Srbina, izradio prvi ustavni akt 8. 8. 1807. godine (M. Ekmečić: Istorija Jugoslavije, str. 213). Međutim, ovaj akt nije zvanično prihvaćen pošto je pod uticajem Rusije bitno ograničena vlast Vožda. Tokom 1808. godine Karađorđe, u dogovoru sa savjetnicima i starješinama. predloži i Sovjet usvoji 14. decembra 1808. godine ustavni akt. Ovim Ustavom "Sovjet, svi koman-danti, vojvode, knezovi i sav narod priznaju Karađorđa i njegovo zakonito potomstvo za prvog i vrhovnog srpskog predvoditelja, kome svi obećavaju vernost i pokornost" (D. Janković: Istorija države i prava naroda Jugoslavije, str. 198.). Već u januaru 1811. godine izrađen je novi ustavni akt koji je u osnovi kompromisni. ali neka vrsta dvostranog akta. O tome Karađorđe kaže: "potvrđeno pismeno ot mene Sovjetu i starešinama i ot Sovjeta i starešinama pak meni takovo utvrždenije izdato" (Prema D. Jankoviću, navedeno djelo, str. 198). Ovaj Ustav je trajao do propasti Srbije 1813. godine. Od 1815. pa do 1835. godine Miloš Obrenović se uspješno odupirao da Srbija dobije ustav. Ipak, konačno je pristao da se donese ustav, a projekt ustava predložio je sekretar kneževe kancelarije Dimitrije Davidović. Dana 14. februara 1835. godine. na Sretenje, skupština je prihvatila taj projekt i ovaj se Ustav po tome i naziva Sretenjski. Glavni i najviši organi bili su: knjaz, Državni sovjet i Narodna skupština sa stotinu poslanika. Bio je to moderan ustav, sačinjen po uzoru na francuski i švajcarski. Međutim, velike sile (Austrija, Rusija i Turska) bile su protiv ovog i ovakvog ustava. Ocijenile su da je on republikanski, revolucionarni i "zarazan". Ali i sam knjaz Miloš nije bio zadovoljan ustavom pa ga je suspendovao samo mjesec dana poslije njegovog donošenja, tj. krajem marta 1835. Pod pritiskom Rusije i Turske Miloš Obrenović je, posredstvom komisije, prišao izradi novog ustava. U Komisiji su bili predstavnici Rusije i Turske, s ciljem da ostvare svoj uticaj. Nakon dvije-tri varijante ustav je prihvaćen 22. decembra 1838. godine, i to ona varijanta koju je prihvatio Carigrad. Naime, Ustav je donijet kao sultanov hatišerif za "Provinciju Srbiju". Ovaj tzv. Turski ustav dao je velika ovlašćenja knezu, pa je on, prema ustavu, bio jedini vrhovni organ vlasti i apsolutni gospodar u Srbiji. Drugi organ bio je

Savjet, koji je samo djelimično ograničavao vlast kneza. Savjet je imao 17 članova (tada je toliko bilo okruga u Srbiji), a bili su to uglavnom starješine okruga. Član Savjeta nije mogao biti građanin mlađi od 35 godina. Knez nije mogao smijeniti člana Savjeta. Mogao ih je smijeniti samo sud ili Porta. Skupština se i ne pominje. što znači da na vlasti uopšte nema naroda. Sva vlast su knez i Savjet starješina. Srbija je dobila novi ustav 29. juna 1869. godine, a donijela ga je Velika narodna skupština. Ovaj Ustav nazvan je Namjesničkim. Naime, nakon što je 1868. godine u Košutnjaku ubijen knez Mihajlo Obrenović, naslijedio ga je maloljetni Milan. Kao maloljetan nije mogao upravljati zemljom pa je u njegovo ime Srbijom upravljalo Namjesništvo od tri člana. Knez Milan nije bio stekao punoljetstvo kada je usvojen Ustav 1869. godine, već su sa Velikom skupštinom namjesnici donijeli ustav, pa otuda i naziv "Namjesnički". Od 1882. Srbija ima kralja, a ne kneza. U međuvremenu se javljaju radikali kao organizovana stranka, pod čijim je pritiskom Milan Obrenović morao pristati na donošenje novog ustava. Novi i demokratski ustav donijela je Velika narodna skup-ština 1888. godine. U teoriji ovaj ustav je poznat kao "Radikalni ustav". U posljednjoj deceniji XIX vijeka kralj Aleksandar Obrenović ukida Ustav iz 1888. godine i vraća uređenje državne vlasti prema Ustavu iz 1869. godine. Ali ni ovaj ustav nije dugo trajao pošto je Aleksandar Obrenović pod pritiskom javnosti 1901. godine izdao oktroisani ustav. Međutim, padom dinastije Obrenović 1903. godine i dolaskom na mjesto kralja Srbije Petra I Karađorđevića. suspendovan je Ustav iz 1901. i vraćen Ustav iz 1888. godine, koji je ostao na snazi sve do ujedinjenja, 1918. godine. b) Crna Gora je stekla državnost dugotrajnom i upornom borbom sa Turcima. Već 1831. godine osnovan je Crnogorski praviteljstvujući senat, pored vladike kao kneza i šefa države. Kneževina Crna Gora formirala je 1852. cetinjsku Skupštinu i, po saglasnosti Rusije, za kneza je izabran Danilo Petrović Njegoš. Ustrojena je državna vlast (centralna) koju su sačinjavali: knez. Skupština, Senat. kapetani, načelstva i sudovi. Međunarodno priznanje države Crne Gore predviđeno je Sanstefanskim mirom, a 1878. potvrđeno Berlinskim kongresom. Period od sticanja nezavisnosti do donošenja prvog ustava iskorišćen je za krupne društvene reforme koje je provodio knez kao apsolutni monarh. Prvi ustav Crne Gore donesen je 19. decembra 1905. godine. Ovaj ustav, nazvan Nikoljski, bio je oktroisani pošto ga je Ustavotvorna skupština samo prihvatila kao akt kneza. Prema Ustavu, organi državne vlasti su: knez, Narodna skupšina, Državni savjet, Vlada i Veliki sud. Ustav je bio moderno koncipiran po ugledu na francuski i belgijski. Od tada je Crna Gora uređena kao ustavna monarhija, slično kao Srbija po Ustavu iz 1888. godine. Ovaj ustav je samo po formi donošenja oktroisani. ali po sadržaju, nosiocima vlasti, nadležnostima i drugim bitnim elementima on je moderni građanskodemokratski. Spadao je u red četiri najbolja ustava u svijetu (Ustav SAD iz 1787. Francuski iz 1875. Švajcarski iz 1874). Ostale teritorije (zemlje) koje treba da uđu u sastav nove države bile su: Slovenija, Hrvatska. Dalmacija, Vojvodina. Bosna i Hercegovina i Makedonija. Sve ove zemlje nisu imale status države, već su bile pod tuđinskom vlašću. Slovenija je bila podijeljena na tri dijela. Jedan veći dio teritorije pripadao je Austriji, drugi Ugarskoj i manji dio Italiji. Čak ni u momentu stvaranja nove jugoslovenske države Slovenija nije imala ni status ni obilježje države.

Vojvodina je bila pretežno pod ugarskom upravom, a samo mali dio pod Srbijom i Rumunijom. Makedonija je do 1913. godine bila pod turskom vlašću, tj. pripadala je Otomanskom carstvu. Nakon balkanskih ratova Makedonija ulazi u sastav Kraljevine Srbije, a samo mali dio pripao je Bugarskoj i Grčkoj. Hrvatska je bila u sastavu Austrougarske monarhije, a Dalmacija je pripadala Austrougarskoj, a dijelom Italiji. Od 1868. godine Hrvatska je bila vezana za Ugarsku prema tzv. "Hrvatsko-ugarskoj nagodbi". Od tada Hrvatska dobija autonomiju (ali ne i državu) koja je obuhvatala postojanje Sabora, kulturno-prosvjetnu autonomiju, pravosuđe i regulisanje unutrašnjih poslova. Bosna i Hercegovina je bila turski pašaluk (sastavljen od osam sandžaka) sve do 1878. godine. Te godine održan je Berlinski kongres, kada je odlučeno da Bosna i Hercegovina pripadne Austrougarskoj. Istovremeno austrougarska vojska je okupirala Bosnu i Hercegovinu i uvela svoju okupacionu upravu. Pred Prvi svjetski rat (1908), Austrougarska anektira Bosnu i Hercegovinu. Tako je BiH postala sastavni dio Austrougarske sa približno istim statusom autonomije koju je imala i Hrvatska. Autonomni položaj BiH urećen je Statutom koji je donio ustvari potvrdio, Bosanski sabor 1910. godine (na prijedlog cara iz Beča). Tako usitnjene i podijeljene teritorije južnoslovenskih naroda (pretežno Srba. Hrvata i Slovenaca) trebalo je osloboditi i ujediniti. Ideja oslobođenja i ujedinjenja u jednu državu pretvorila se u akciju tokom Prvog svjetskog rata. Kraljevina Srbija se prva javlja i oživljava ideje i prijedloge Gaja, Vraza. Obradovića. Garašanina i drugih. Prvi put je Ilija Garašanin iznio u Načertaniju ideju da se pod vsfstvom Srbije stvori velika jugoslovenska država. Na samom početku Prvog svjetskog rata, Skupština Kraljevine Srbije 7. decembra 1914. godine u Nišu usvaja tzv. Nišku deklaraciju o ciljevima rata. u kojoj izričito stoji da he se Srbija boriti ne samo za očuvanje države Srbije. već da he ce "boriti za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba. Hrvata i Slovenaca... i za stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca". (F. Šišić: Dokumenti. Zagreb, 1920. str. 10). Pozitivna reakcija na Nišku deklaraciju dolazi od jugoslovenske emigracije (mahom iz Hrvatske i Slovenije) koja je 1915. godine u Rimu formirala tzv. Jugoslovenski odbor. Zadatak odbora bio je da učini sve kako bi se formirala zajednička država Jugoslavija. Prvi akt Jugoslovenskog odbora bio je Memorandum savezničkim vladama, u kome stoji da svi narodi od Štajerske i Koruške do juga Srbije i Dubrovnika žele zajedničku državu. "Borba Srbije i Crne Gore nije osvajačka već oslobodilačka sviju nas na našem ujedinjenom zemljištu". (F. Čulinović: Dokumenti o Jugoslaviji. str. 34). U Parizu je 1917. godine formiran Crnogorski odbor. čiji je zadatak bio da radi na pripremi ujedinjenja Crne Gore i Srbije i ostalih zemalja Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenu jugoslovensku državu. Stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca potvrćeno je definitivno Krfskom deklaracijom 1917. godine. Deklaraciju su usvo-jili i potpisali dr Ante Trumbić. predsjednik Jugoslovenskog odbora, i Nikola Pašić, predsjednik Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije. (Crnogorski odbor Kraljevine Crne Gore prihvatio je Deklaraciju desetak dana nakon njenog donošenja). Deklaracija se sastoji od uvodnog dijela, trinaest tačaka, i zaključka. Tačkom 2 Deklaracije se utvrđuje: "Država ova zvat će se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, , a tačka 13 utvrđuje: "Ustav će poslije

zaključivanja mira donijeti Ustavotvorna skupština... koji he biti osnova celom državnom životu, izvor i utoka svih vlasti i prava." (F. Čulinović, navedeno djelo, str. 47-49). U oktobru 1918, kada se vidjelo da se Austrougarska raspada, u Zagrebu se osniva Narodno vijeće SHS, sastavljeno od 67 predstavnika Srba, Hrvata i Slovenaca iz svih zemalja koje su bile pod austrougarskom vlašću. Narodno vijeće se proglasilo 19. oktobra 1918. godine nosiocem vlasti na teritoriji Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine (zemlje pod Austrougarskom). Vijeće je tog dana donijelo Deklaraciju kojom se već u tački prvoj ističe: "Tražimo ujedinjenje cjelokupnoga našeg naroda - Slovenaca, Hrvata i Srba na čitavom njegovom etnografskom teritoriju, bez obzira na ma koje pokrajinske ili državne granice u kojima danas žive - u jednu jedinstvenu potpuno suverenu državu, na načelima političke i ekonomske demokratije, što u sebi sadržava dokidanje svih socijalnih i ekonomskih nepravda i nejednakosti." (Prema F. Čulinoviću, navedeno djelo, str. 72). Narodno vijeće SHS je željelo da uđe u novu državu, Kraljevinu SHS, kao država, naspram država Srbije i Crne Gore, tj. da se ujedine tri države. Srbija i Crna Gora su pristale na takav status Narodnog vijeća SHS, iako je bilo očigledno da to nije priznata i suverena država. U međuvremenu je došlo do prisajedinjenja Crne Gore i Vojvodine Kraljevini Srbiji (u novembru 1918). Ostalo je da se obavi čin prisajedinjenja (ili ujedinjenja) tzv. države SHS sa Kraljevinom Srbijom. Prvo je u Ženevi potpisana tzv. Ženevska deklarcija od strane predstavnika Kraljevine Srbije i predstavnika Narodnog vijeća SHS o potrebi ujedinjenja. Narodno vijeće SHS, krajem novembra 1918, formira delegaciju od 28 članova koja he poći u Beograd da zaključi državno ujedinjenje. Delegacija je dobila "Naputak" u pisanoj formi koga se morala strogo držati pri potpisivanju ujedinjenja. "Naputak" je imao jedanaest tačaka i bile su uglavnom "objezbjećujuće". No, prilikom dolaska u Beograd i razgovora sa paritetnom grupom, delegacija je odustala od "Naputka". Sačinila je "Adresu" kojom je izjavila: "Država SHS, čiji zakoniti zastupnici izjavljuju da žele i hoće da se ujedini sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu narodnu državu koja bi obuhvatala sav neprekinuti teritorij Južnih Slovena". Regent Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918. godine, primajući "Adresu" delegacije Narodnog vijeća SHS, proglasio ujedinjenje i stvaranje jedinstvenog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Time je osnovana prva jugoslovenska država.

II. DRŽAVNO I DRUŠTVENO UREĐENjE KRALjEVINE SHS 1. PRIPREME ZA DONOŠENjE PRVOG USTAVA KRALjEVINE SHS Donošenjem prvodecembarskog akta o ujedinjenju počela je svoj politički život nova državna zajednica - Kraljevina SHS. Ta nova država, prema Proklamaciji regenta Aleksandra, unitarna je država, što potvrđuje i fakat da je to država jednog naroda "od tri plemena" (Srbi, Hrvati i Slovenci), tj. "novostvorena država, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca će biti ustavna.

parlamentarna i demokratska država "troimenog naroda" kojoj je na čelu dinastija Karađorđević" (Državni arhiv SFRJ, Beograd). Dakle, prvodecembarski akt je ustavni jer je njegovim donošenjem de facto prestala postojati Kraljevina Srbija, a utvrđena su i osnovna načela budućeg državnog uređenja. Proklamacijom je predviđeno da se pored kralja formira vlada i privremeno narodno predstavništvo. Prva vlada Kraljevine SHS formirana je 20. decembra 1918, deset dana nakon ujedinjenja. Kralj Aleksandar je povjerio mandat predsjednika vlade Stojanu Protiću (iako su političke stranke bile za to da predsjednik vlade bude Nikola Pašić). Potpredsjednik vlade bio je Antun Korošec, a ministar inostranih poslova dr Ante Trumbić. Vlada je bila koncentraciona pošto je sastavljena od predstavnika sve tri vodeće nacije i od članova ostalih jačih političkih partija i stranaka. Pred Vladom su bili teški zadaci. Na vanjskom planu trebalo je utvrditi granice nove države i dobiti međunarodno priznanje, a na unutrašnjem izvršiti teritorijalnu organizaciju države te ekonomski oživiti privredu jer su Srbija i drugi krajevi bili tako-reći opustošeni. Privremeno narodno predstavništvo imalo je dva osnovna zadatka: 1. da donese neke osnovne akte - zakone i 2. da pripremi i provede iz-bore za Ustavotvornu skupštinu. Predstavništvo je sastavljeno početkom marta 1919. iz reda narodnih poslanika Narodne skupštine Srbije (uključujući i predstavnike Crne Gore) i predstavnika Narodnog vijeća SHS vodeći računa da su to predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca. Privremeno predstavništvo pripremilo je nekoliko važnih zakonskih i drugih akata, a najznačajniji je bio Zakon o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu države SHS (objavljen 6. septembra 1920). Ovim zakonom uvedeno je opšte biračko pravo, po "načelu opšteg jednakog, direktnog i trajnog prava glasa srazmjernim predstavništvom" (Službene novine Kraljevine SHS broj 156/20). Međutim, Zakon je imao restriktivan pristup (cenzus) pa su iz biračkog prava isključeni: žene, vojnici i pripadnici nekih zvanja. Cenzus uzrasta bio je 21 godina života. Izbori su održani 28. novembra 1920. godine. Prema Zakonu o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu, trebalo je iza-brati 419 poslanika. Na izbore su izašle 23 stranke. od kojih šest nije dobilo nijedno poslaničko mjesto, a najviše su dobili: Jugoslovenska demokratska stranka - 94 poslanika, Narodna radikalna stranka - 89 poslanika. komunisti - 58 mjesta i Hrvatska pučka seljačka stranka - 50 poslaničkih mjesta. Ustavotvorna skupština počela je djelovati 12. decembra 1920. godine i trebalo joj je nepunih sedam mjeseci da donese ustav. U martu 1921. godine pred Ustavotvornom skupštinom našla su se tri projekta ustava: Vladin prijedlog ustava, Protićev, i prijedlog ustava hrvatskog bloka (koji je ubrzo povučen). U razmatranje je uzet Vladin projekt ustava. Glavna rasprava vođena je oko oblika državnog uređenja, tj. oko toga da li urediti državu kao federaciju ili jedinstvenu (unitarnu) državu. Ustav je usvojen 28. juna 1921. godine - na Vidovdan.

2. VIDOVDANSKI USTAV I NjEGOV ZNAČAJ Ustavotvorna skupština Kraljevine SHS, nakon sedmomjesečnog zasjedanja, donijela je prvi Ustav Kraljevine SHS na Vidovdan, 28. juna 1921. godine. Od 419 poslanika sjednici je prisustvovalo 258, a za prijedlog Ustava glasala su 223 poslanika, a 35 dok je bilo protiv. Predsjednik Ustavotvorne skupštine dr Ivan Ribar objavio je Ustav usvojenim. Ustav je obuhvatao 142 člana razvrstana u 14 odjeljaka. Ustav ima karakter ustavnog pakta (ili kompromisnog ustava) pošto su u donošenju učestvovali kralj i Skupština, tj. Skupština ga je usvojila uz saglasnost i potvrdu kralja.

1) Osnovne odredbe Ustava. Ustav je izrađen po uzoru na buržoasko-demokratske ustave u Evropi i po uzoru na Ustav Kraljevine Srbije iz 1903. godine, pa je spadao u red naprednih ustava. Njime je uređena cen-tralizovana Kraljevina sa dinastijom Karađorđevića, odnosno ustavna monarhija demokratskog parlamentarnog tipa. Država je zasnovana na kompromisnom nacionalnom unitarizmu, čime se željelo istaći narodno jedinstvo "troplemenost", tj. "jedan narod sa tri plemena". U tom smislu član 3. Ustava utvrćuje postojanje " srpsko-hrvatsko-slovenačkog jezika i narodnosti". Zemlja je podijeljena na 33 oblasti. 2) Građanska prava i dužnosti. Ustav je posvetio veliki prostor (18 članova) graćanskim pravima i slobodama i njihovim dužnostima. Svi graćani su pred zakonom jednaki i svi uživaju jednaku zaštitu vlasti (čl. 4. Ustava). Jemči se lična sloboda (čl. 5. ustava). To znači da niko ne može biti pozvan na odgovornost, ne može biti pritvoren, niti lišen slobode ako to nije zakon predvidio. Bez pismenog naloga vlasti (u skladu sa zakonom) niko ne može biti pritvoren, a ako se pritvori lice, tada se u roku 24 časa mora uručiti rješenje o razlozima pritvora. Protiv rješenja vlasti može se uputiti žalba sudu koji mora donijeti rješenje u roku dva dana. Sudsko rješenje je izvršno. Suditi licu može samo nadležni sud. Kazna se može ustanoviti samo zakonom i primijeniti na djelo koje je zakon unaprijed rekao. Smrtna kazna postoji (čl. 9. Ustava), ali ne može biti izrečena za političke krivce. Smrtna kazna se izriče za naročito teška krivična djela propisana Krivičnim zakonom. Nijedan graćanin ne može biti izgnan iz države (čl. 10. Ustava). Stan je nepovrediv. Jemči se sloboda vjere i savjesti. Štampa je slo-bodna. Graćani imaju pravo udruživanja, zbora i dogovora (čl. 11. do 17). Graćani imaju pravo molbe i žalbe. Nepovrediva je tajna pisma, telegrafskih i telefonskih saopštenja. Svaki graćanin uživa zaštitu države u stranim državama i zabranjeno je izručenje svojih državljana (čl. 20. Ustava). Svaki građanin dužan pokoravati se zakonima, služiti interesima narodne zajednice i braniti otadžbinu (čl. 21. Ustava). 3) Socijalno-ekonomsko uređenje. Temelj socijalno-ekonomskog urećenja je privatno vlasništvo sa već poznatim buržoaskim društvenim odnosima. Regulisana su bitna pitanja koja se mogu svrstati u četiri grupe. Prvo, zaštita i prava svojine. Jemči se svojina, prvenstveno privatna, s tim da se ta svojina može zakonom ograničiti ili eksproprisati, uz pravičnu nadoknadu. Propisano je da he ce eksproprisati naročito veliki šumski kompleksi i preći u državno vlasništvo (čl. 41. Ustava). Takoće je predvićeno da he ce eksproprisati veliki zemljišni posjedi i podijeliti zemlja onima koji je obraćuju. Drugo, garantuje se zaštita i sloboda ugovaranja i ogranizovanja u privrednoj sferi i u privrednim odnosima (čl. 25. Ustava). Treće, garantuje se pravo radnika na organizovanje radi postizanja boljih uslova rada, kao i zaštita radnika u slučaju nesreće, bolesti, nezaposlenosti, smrti, starosti i sl. Četvrto, jemči se zaštita žena, djece i omladine na poslu i traže se posebne mjere (propisane zakonom). Brak i porodica su pod zaštitom države. 4) Ustrojstvo države i oblik vladavine. Organizacija državne vlasti utvrđena je tako da: 1. zakonodavnu vlast imaju kralj i Narodna skupština zajednički, 2. upravnu vlast vrši kralj preko ministara i 3. sudsku vlast vrše sudovi.

a) Položaj i uloga kralja, kao osnovne poluge vlasti, Ustavom se utvrđuju tako da je on iznad svih drugih organa u državi. Kraljeva. glavna prava i dužnosti su: - predstavlja državu u zemlji i inostranstvu, - potvrđuje i proglašava zakone, - imenuje predsjednika Ministarskog savjeta i sve ministre, - vrhovni je komandant oružanih snaga, - dodjeljuje ordene i druga odlikovanja, - daje amnestiju za političke i vojne krivce, - daje pomilovanje (opšta, smanjuje ili ublažava kaznu), - oglašava rat i zaključuje mir, - saziva Narodnu skupštinu u redovni ili vanredni saziv, - ima pravo da raspusti Narodnu skupštinu, - postavlja i razrješava vojne funkcionere i dodjeljuje vojne činove. "Kraljeva ličnost je neprikosnovena. Kralju se ne može ništa u odgovornost staviti, niti kralj može biti tužen" (čl. 55. Ustava). Očigledno je da kralj drži svu vlast. Ustav je samo formalno utvrdio ustavnu ograničenu monarhiju, a u praksi je to bila, u stvari, neograničena monarhija. b) Narodna skupština je jednodomni zakonodavni organ (čl. 69. do 90. Ustava). Građani biraju poslanike na osnovu jednoga i opšteg biračkog prava i tajnim glasanjem. Biračko pravo građani stiču sa 21 godinom života. Bira se jedan poslanik na 40.000 stanovnika. Poslanici se biraju na mandat od četiri godine. Za poslanike mogu biti birani (pasivno biračko pravo) građani ako imaju biračko pravo, ako su upisani u birački spisak, ako su po rođenjudržavljani Kraljevine SHS, ako imaju najmanje 30 godine života i, konačno, da govore i pišu narodnim jezikom. Narodna skupština zasjeda u Beogradu i redovan saziv počinje svake godine 20. oktobra, a kralj može u svako doba sazvati Skupštinu na redovno ili vanredno zasjedanje. Zakone je proglašavao kralj ukazom, a ukaz su potpisivali svi ministri. Poslanici su imali pravo postavljati pitanja i interpelacije Vladi i na njih su odgovarali ministri. Skupština može punovažno rješavati ako je na sjednici prisutna jedna trećina svih poslanika. Poslanici uživaju imunitet. v) Organizacija državne uprave (rad Vlade) nalazi se neposredno pod kraljevom vlašću. Kralj imenuje predsjednika Vlade i ministre, a Skupština samo prihvata Vladu. Ministri odgovaraju kralju i Narodnoj skupšini. Upravna vlast (Vlada) može izdavati uredbe za primjenu i provođenje zakona (čl. 94. Ustava). Uredbe Vlade može Skupština staviti van snage. Upravna vlast vrši se i po oblastima (bilo je 33 oblasti. što je približno oko 800.000 stanovnika u jednoj oblasti). Ustanovljena je oblasna. sreska i opštinska samouprava. Za upravne sporove bio je nadležan Državni savjet kao upravni sud.

g) Pravosuđe ima sudsku vlast i u obavljanju te funkcije sudovi su nezavisni. Za cijelu Kraljevinu postojao je samo jedan Kasacioni sud (sjedište mu je bilo u Zagrebu). Sudije imaju stalnu funkciju, a postavlja ih kralj na prijedlog ministra pravde. Za muslimane je ustanovljen šerijatski sud, koji je imao nadležnost samo u porodičnim pitanjima i nasleđu. O reviziji Ustava odlučuje kralj i Narodna skupština. Kralj može predložiti promjenu dijela Ustava ili sav Ustav. Na prijedlog kralja raspušta se Skupština i saziva se nova u roku četiri mjeseca. Ustav je u cjelini, normativno, bio napredan buržoasko-demokratski osnovni zakon države. U praksi su bile ogromne suprotnosti i tenzije pa je Ustav često narušavan. Zajednička država Kraljevina SHS je postojala, ali nikada u njoj nisu ostvareni ni pravna ni stvarna harmonija ni jedinstvo. U vrhovnim državnim organima bila je prisutna stalna, javna ili latentna suprotnost, te su često padale vlade, a skupština je najčešće bila blokirana u radu.

3. OKTROISANI USTAV KRALjEVINE JUGOSLAVIJE Na izborima za Narodnu skupštinu u septembru 1927. godine više od jedne trećine (36%) mjesta u Skupštini dobila je Narodna radikalna stranka, a sve ostale stranke znatno su smanjile svoje učešće u Skupštini. Opozicija je smatrala da je to rezultat namještanja i pritiska na birače od tadašnje Vlade čiji je predsjednik Veljo Vukićević pripadao Narodnoj radikalnoj stranci. Vrijeme od kraja 1927. do polovine 1928. godine proteklo je u oštroj borbi opozicije i Vlade. Naročito su u napadima prednjačile stranke tzv. hrvatskog bloka. Došlo je i do atentata u Skupštini (na Stjepana Radića), zatim do političkih nemira i niza drugih neprilika u zemlji. Kralj Aleksandar je bezuspješno pokušavao da sa vođama parlamentarnih (i drugih) stranaka smanji tenzije i "nađe parlamentarno rješenje koje bi garantovalo održavanje punog državnog i narodnog jedinstva", pa je 6. januara 1929. godine objavio Proklamaciju o suspenziji Ustava iz 1921. Tom Proklamacijom raspustio je sve političke stranke pa i sindikalne organizacije. Raspuštene su i sve oblasne i opštinske uprave. Svu vlast preuzeo je kralj. Početkom oktobra 1929. godine kralj je donio Zakon o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja. Tim Zakonom prvi put je država dobila ime Kraljevina Jugoslavija. Podijeljena je na devet banovina: Dravska, Savska, Vrbaska, Primorska, Drinska, Zetska, Dunavska, Mo-ravska i Vardarska. Pod pritiskom međunarodne i unutrašnje javnosti kralj Aleksandar Karađorđević je napustio monarhistički apsolutizam i 3. septembra 1931. objavio oktroisani Ustav Kraljevine Jugoslavije. Time je završen period neustavnog stanja u Kraljevini. Ustav se temelji na istim osnovama kao i onaj iz 1921, a TO je da država ostaje nasljedna i ustavna monarhija, građansko-demokratskog tipa, odnosno ostaje uređena po osnovu kompromisnog unitarizma. Utvrđena su osnovna građanska prava i dužnosti (čl. 4. do 20. Ustava). Prema listi građanskih prava, Ustav se može uvrstiti u red liberalnodemokratskih ustava. Socijalno-ekonomsko uređenje zasniva se na zaštiti braka i porodice, zajemčivanju svojine, na slobodi rada i organizovanja u privrednim odnosima, ali i na pravu države da u "interesu celine a na osnovu zakona... interveniše u privrednim odnosima građana u duhu pravde i otklanjanja društvenih suprotnosti" (čl. 24. Ustava). Ustav je utvrdio trodiobu vlasti, prema kojoj zakonodavnu vlast vrše kralj i Narodno predstavništvo (Senat i Narodna skupština), upravnu vlast vrši kralj preko odgovarajućih

ministara, a sudsku vrše sudovi. Formalno je bila trodioba vlasti, a stvarno je bilo jedinstvo vlasti, tj. bio je pretežan uticaj kralja. Ustavom je detaljno naznačena uloga kralja. Utvrđeno je: "Kralj je začetnik narodnog jedinstva i države u celini... Kralj potvrđuje i proglašava ukazom zakone, postavlja činovnike, daje vojne činove, daje amnestiju i pomilovanja, predstavlja državu, oglašava rat, zaključuje mir, saziva i raspušta narodno predstavništvo, otvara i zaključuje sednice Narodnog predstavništva, imenuje i razrešava predsednika Ministarskog saveta i sve ministre... Kraljeva ličnost je neprikosnovena." (čl. 77. Ustava). Ustav je regulisao pitanje namjesništva i utvrđuje: "1) kada je kralj maloletan, 2) kad je kralj zbog duševne ili telesne bolesti trajno nesposoban da vrši kraljevsku vlast" (čl. 41. Ustava), imenuje se namjesništvo. "Namesnička vlast pripada po pravili nasledniku prestolja, ako je punoletan... Ako naslednik prestolja iz uzroka pobrojanih čl. 41. Ustava ne može vršiti vlast, onda he namesničku vlast vršiti tri lica koje je kralj odredio naročitim aktom ili testamentom" (čl. 42. Ustava). Narodno predstavništvo se sastoji od dva doma: Senata i Narodne skupštine. Senat se sastoji od zakonom utvrđenog broja senatora čiju jednu polovinu imenuje kralj na period od šest godina, a drugu biraju banovinska vijeća. Senator ne može biti mlađi od 40 godina. Svake treće godine obnavlja se trećina senatora. Nadležnosti Senata su u pravilu iste kao i Narodne skupštine. Narodnu skupštinu čine poslanici koje neposredno bira narod na period od četiri godine i ne mogu biti mlađi od 30 godina. Broj narodnih poslanika utvrđuje se zakonom. Poslanici i senatori nemaju vezani (imperativni) mandat već su oni predstavnici cijelog naroda Kraljevine. Izbori za narodne poslanike prema ovom Ustavu provedeni su 8. novembra 1931. godine. Upravnu vlast vrše ministarstva na nivou Kraljevine. Ostala upravna vlast vrši se u banovinama kao upravnim i samoupravnim jedinicama, srezovima i opštinama (čl 82. Ustava). U banovinama je samoupravno tijelo banovinsko vijeće i banovinski odbor. Banovinsko vijeće bira se na period od četiri godine. Sudska vlast pripada sudovima. Reviziju ustava vrši kralj sa Narodnim predstavništvom. U periodu od stupanja Ustava na snagu, 1931, do njegovog prestanka, 17. aprila 1941. godine, izvršene su tri revizije: 1) Nakon pogibije kralja Aleksandra Karađorđevića u Marselju 1934. godine, na prijesto je stupilo tročlano namjesništvo. Kralj Aleksandar je svojom oporukom 5. januara 1934. godine, u vili na Bledu, imenovao namjesništvo: 1. Njegovo kraljevsko visočanstvo knez Pavle Karađorđević, 2. dr Radenko Stanković, ministar prosvjete i 3. dr Ivan Perović. ban Savske banovine. Revizija se sastojala u tome što je Namjesništvo odmah po preuzimanju vlasti šefa države regulisalo svoje nadležnosti koje su prevazilazile ustavne okvire Namjesništva. 2) Reorganizacija banovina i formiranje Banovine Hrvatske. Nakon dugih pregovora predsjednika vlade Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka, predsjednika HSS, na prijedlog Vlade, Namjesništvo je donijelo Uredbu o Banovini Hrvatskoj avgusta 1939. Tom uredbom formira se Hrvatska banovina od Savske i Primorske banovine sa nekim srezovima u Bosni (npr. Travnik i Fojnica). Banovina stiče visok stepen autonomije pošto dobija svoj Sabor, koji će donositi zakone za Banovinu, ali ih kralj proglašava. 3) Državnim udarom generala Dušana Simovića, koji je izvršen nakon potpisivanja Trojnog pakta i 27-martovskih događaja 1941, izvršena je treća revizija. Simović je sa grupom oficira zbacio vladu i Namjesništvo i doveo na vlast maloljetnog kralja Petra II.

Po-sredstvom Radio Beograda objavljena je Proklamacija Petra II u jutro 27. marta 1941. godine. Proklamacijom se raspušta Namjesništvo, a prijesto zauzima Petar II Karađorđević. Dotadašnja Vlada se raspušta, a na mjesto predsjednika nove Vlade imenovan je general Dušan Simović. Međutim, kralj Petar II i vlada Simovića upravljali su zemljom samo 21 dan pošto je napadom fašističke Njemačke, Jugoslavija 17. aprila 1941. kapitulirala.

III. REVOLUCIJA 1941-1945. I STVARANjE NOVE JUGOSLOVENSKE DRŽAVE Fašistička Njemačka napala je Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Taj, aprilski rat završen je potpunim porazom jugoslovenske vojske i bezuslovnom kapitulacijom, koju su u ime Kraljevine Jugoslavije potpisali 17. aprila 1941. general Radivoj Janković i ministar inostranih poslova A. Cincar Marković. Odmah nakon poraza, okupacione sile (Njemačka, Italija, Mađarska i Bugarska) "išle su na nasilno pravno sticanje posjednute teritorije, zasnovano na shvatanju debelacije, zapostavljajući činjenicu da je prinudno okončanje državnosti neodrživo sa stanovišta međunarodnog prava" (Branko Petranović: Istorija Jugoslavije 1918-1978. str. 198). Komanda Trećeg rajha još prije napada odlučila je da Jugoslaviju uništi ne samo vojnički već i kao državu. O tome je 27. 3. 1941. izdat poseban dokument nazvan "Smernice za podelu Jugoslavije". Za takav čin okupatori su našli pravno i faktičko uporište u tome da jugoslovenska država više ne postoji. Međutim činjenica da je Jugoslavija vojnički poražena i okupirana ne daje pravo okupatoru da je raskomada i podijeli. Haška konvencija iz 1889. i 1907. o pravima suvozemnog rata izričito traži od okupatora da na okupiranom području zadrži status quo, tj. da zadrži zatečeno državnopravno stanje. To znači da međunarodno pravo smatra da je okupacija smo privremeno zaposjedanje teritorije tuđe države. Osim toga, potpisom kapitulacije jugoslovenska država nije prestala postojati. Ona je nastavila svoj život "kako je to potvrđivalo: a) postojanje i djelovanje vrhovnih dr-žavnih organa Kraljevine Jugoslavije u emigraciji, b) vršenje funkcija državne vlasti od strane vlade i drugih organa vlasti Kraljevine Jugoslavije koji su i u emigraciji istupali kao organi Kraljevine Jugoslavije, c) što su predstavništva Kraljevine Jugoslavije i nakon aprilske kapitulacije djelovala kod drugih država koje su s Kraljevinom Jugoslavijom održavale diplomatske veze i odnose. d) što je za vrijeme rata. uklanjajući organe vlasti stare Jugoslavije, postepeno nastajao novi jugoslovenski sistem vlasti s oslobodilačkim odborima i AVNOJ-em" (F. Čulinović: Dokumenti o Jugoslaviji, str. 379). Dogovor između Berlina, Rima i Budimpešte o podjeli Jugoslavije konačno je usaglašen (na bazi Smjernica njemačke komande) potkraj aprila 1941. i prema njemu je izvršena podjela: a) Njemačkoj je pripao najveći dio Slovenije (sve osim Ljubljanske provincije i Slovenačkog primorja, zatim Banat i Srbija (u Srbiji je uveden njemački vojni komesarijat). b) Italija prisvaja Slovenačko primorje, Ljubljansku provinciju, cijelu Istru. sva dalmatinska ostrva (osim onih oko Splita, te Hvara i Brača) i cijelu Crnu Goru sa manjim dijelovima zapadne Makedonije. v)

Mađarskoj su dodijeljeni Bačka. Baranja, Međimurje, Prekomurje.

g)

Bugarska prihvata pretežan dio Makedonije.

d) Najveći dio Hrvatske i Bosne i Hercegovine sačinjavala je tzv.Nezavisna Država Hrvatska kao kvislinška tvorevina. Sva ta podjela bila je bespravna, nesigurna i privremena pošto su u Jugoslaviji na scenu stupila dva pokreta. Jedan koji je bio partijski - revolucionarni pod vodstvom KPJ i drugi koji se borio u otadžbini za Kraljevinu Jugoslaviju pod vođstvom generala Mihajlovića. Okupacioni i kvislinški režim vršio je strašan teror naročito prema Srbima i Jevrejima, ali i prema drugim narodima koji su bili protiv takvog režima. Ustanak je buknuo u ljeto 1941. godine u svim krajevima Jugoslavije (Srbiji, Crnoj Gori, Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Makedoniji). Narodni ustanci su brzo dobili karakter narodnooslobodilačke borbe i revolucije. Pored borbe sa neprijateljem rušena je postojeća i stara vlast i stvarana nova. Stvaranje prvih organa nove vlasti - narodnooslobodilačkih odbora bio je ujedno i početak stvaranja nove države i novog uređenja. Pojavili su se i prvi ustavnopravni akti. Prvi takav akt pojavio se 19. oktobra 1941. godine na području tzv. "Užičke Republike" u Srbiji. Taj akt bio je "Osnivanje i rad narodnooslobodilačkog odbora". Utvrđeno je da je "njihov zadatak da vrše sve funkcije vlasti na datom području, osim onih koji su u ratno doba u kompetenciji vojne uprave". Početkom februara 1942. Vrhovni štab NOB-a izdao je poznate "Fočanske propise", koji su obuhvatili dva dokumenta: 1) Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkih odbora, i 2) Objašnjenje i uputstvo za rad narodnooslobodilačkog odbora. Ovim propisima se utvrđuje da su narodnooslobodilački odbori, u toj fazi, privremeni i borbeni organi narodne vlasti. Treća grupa propisa javlja se u septembru 1942. godine. Ti propisi su poznati kao "Septembarski", "Krajiški" ili "Drinićki". I ovi se propisi sastoje od dva akta: Naredba za izbore za narodnooslobodi-lačke odbore i Naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti. Naredba o izborima značajna je po tome što utvrđuje cjelovitu strukturu narodnooslobodilačkih odbora (seoske, gradske, opštinske, sreske i okružne) i što utvrđuje da narodnooslobodilački odbori nisu više privremeni već stalni organi vlasti. U novembru 1942. godine formiran je AVNOJ kao vrhovni organ revolucionarne vlasti u Jugoslaviji. U Jugoslaviji (Bihać) 26. novembra 1942. godine formirana je faktički vlada. a u emigraciji postojala je kraljevska vlada kao pravni nosilac vlasti. Tako je stvoren paralelizam vlasti. Na prvom zasjedanju AVNOJ-a donesena su dva važna dokumenta: 1) Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a i 2) Rezolucija o orga-nizaciji AVNOJ-a. Tako je AVNOJ obrazovao dva bitna organa: Predsjedništvo AVNOJ-a i Izvršni odbor AVNOJ-a. Tada se AVNOJ nije formalno proglasio najvišim vrhovnim i zakonodavnim tijelom, već je bio opštenarodno i opštepartijsko političko predstavništvo narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji. Centralni organi vlasti definitivno su formirani 29. i 30. no vembra 1943. godine u Jajcu na Drugom zasjedanju AVNOJ-a. Piramida vlasti je izvedena od dna do vrha, tj. od narodnooslobodilačkih odbora, kao najnižeg organa vlasti, preko sreskih, okružnih i oblasnih odbo-ra, zemaljskih antifašističkih vijeća, pa do AVNOJ-a, kao najvišeg organa vlasti. Bitne državnopravne - ustavnopravne odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a bile su: 1) Odluka o proglašenju AVNOJ-a vrhovnim zakonodavnim i izvršnim narodnim predstavničkim tijelom Jugoslavije i izbor Nacionalnog komiteta kao organa vrhovne narodne vlasti u Jugoslaviji za vrijeme NOR-a. AVNOJ je od toga časa postao "vrhovni predstavnik suvereniteta naroda i države u Jugoslaviji kao cjeline". Nacionalni komitet ima sva obilježja narodne vlasti.

2) Odluka o izgradnji Jugoslavije na federalnom principu. U tački 2. Odluke stoji: " Jugoslavija se izgrađuje i izgradiće se na federalnom principu koji he obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca". 3) Odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije u izbjeglištvu i zabrana vraćanja kralja u Jugoslaviju do završetka rata. Odlukom je de facto odrećen oblik vladavine (republika umjesto monarhije), iako u njoj stoji "pitanje kralja i monarhije riješiće sam narod svojom sopstvenom voljom poslije oslobođenja zemlje". (tačka 2. Odluke) Nakon Drugog zasjedanja AVNOJ-a i donošenja konstitutivnih akata, za svijet se otvorio problem legaliteta dvaju predstavnika jedne države. Na jednoj strani je bila kraljevska vlada u izbjeglištvu koju su saveznici podržavali kao formalnopravnog nosioca vlasti, a na drugoj strani, faktički, na tlu Jugoslavije formirana je "država narodnih odbora". revolucionarna vlast. Saveznici su željeli da se taj dualitet vlasti i predstavljanja riješi. Dolazi do susreta Tita kao predsjednika Nacionalnog komite-ta (vlada) i dr Ivana Šubašića, predsjednika Kraljevske vlade, prvo u Italiji (Bari), a zatim na ostrvu Visu, gdje je 16. juna 1944. godine potpisan sporazum poznat pod imenom "Sporazum Tito-Šubašić". Dva predsjednika vlada iste države odlučili su sporazumom da obje vlade saraćuju i da rade na stvaranju jedinstvenog predstavništva države, a da he narod nakon završetka rata odlučiti hoće li monarhiju ili republiku. Drugim sporazumom Tito-Šubašić, 1. novembra 1944. u Beogradu od-lučeno je da se formira zajednička vlada i da kralj Petar II ustavnim aktom imenuje kraljevsko namjesništvo, ali uz dogovor sa predsjednicima obje vlade. Radi sprovođenja u život Sporazuma s Visa i iz Beograda, kralj Petar II je 29. januara 1945. godine u Londonu kraljevskim aktom imenovao kraljevsko namjesništvo. Ta kraljeva odluka glasi: "Želeći dati izražaja Našoj odluci da narodi Jugoslavije slobodno i preko demokratski izabrane Ustavotvorne skupštine izraze svoju suverenu volju o konačnom urećenju države, odlučili smo da Našu kraljevsku vlast, do odluke Ustavsotvorne skupštine, prenesemo na Kraljevsko namjesništvo". U potpisu stoji: "Petar II. London, 29. januara 1945. godine". (F. Čulinović, navedeno djelo, str. 504). Nakon ovoga akta uslijedio je 2. marta 1945. drugi akt kralja Petra II kojim imenuje namjesnike. Imenovani su: dr Srćan Budisavljević, bivši ministar, dr Ante Mandić, advokat i inž. Dušan Sernec, bivši ministar i ban. Već 5. marta 1945. obje vlade podnose ostavku (Kraljevska vlada i Nacionalni komitet) i nakon dva dana, 7. marta 1945, formirana je zajednička - jedinstvena, Privremena narodna vlada DFJ. U jedinstvenu vladu ušlo je nekoliko ministara bivše Kraljevske vlade (Milan Grol kao potpredsjednik vlade, dr Ivan Šubašić kao ministar inostranihtranih poslova i dr.). Nastavljeni su pregovori o stvaranju zajedničkog narodnog predstavništva privremene narodne skupštine DFJ. Dogovoreno je da u privremenu narodnu skupštinu DFJ uđu vijećnici AVNOJ-a i nekoliko poslanika izabranih na posljednjim izborima 1938. godine, ali koji se nisu kompromitovali u toku NOR-a. Nakon završetka rata. 9. maja 1945. prišlo se sprovođenju odluke saveznika s Jalte o formiranju zajedničke i jedinstvene privremene narodne skupštine. U novu Privremenu

narodnu skupštinu ušlo je 486 poslanika: 368 vijećnika AVNOJ-a, 36 poslanika izabranih 1938. godine, 69 predstavnika političkih stranaka i grupa i 13 istaknutih pojedinaca. Treće zasjedanje AVNOJ-a održano je 7. avgusta 1945. i nakon dvodnevnog rada, zakazana je prva sjednica (zajedničke i jedinstvene) Privremene narodne skupštine DFJ za 10. avgust 1945. godine. Zasjedanje Privremene narodne skupštine trajalo je 16 dana. od 10. do 26. avgusta 1945. godine. U tom periodu Skupština je održala osam sjednica sa 52 tačke dnevnog reda (od toga 37 tačaka prije dnevnog reda i 15 tačaka dnevnog reda). Osnovni zadatak Privremene narodne skupštine bio je da donese "bateriju" zakona koji se odnose na sprovođenje izbora. ali i nekoliko zakona koji su nužni za funkcionisanje države. Tako je skupština donijela 13 zakona, od kojih je pet vezano za izbore (Zakon o biračkim spiskovima, Zakon o Ustavotvornoj skupštini. Zakon o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu, Zakon o udruženjima, zborovima i drugim javnim skupovima i Zakon o štampi). Predsjedništvo Privremene narodne skupštine je 31. avgusta 1945. donijelo Ukaz o raspisivanju izbora za 11. novembar 1945. godine. Zakon o izborima predviđao je izbore po sistemu izbornih lista. U pro-pisanom roku podnijete su svega dvije liste: lista Narodnog fronta Jugoslavije i lista Radnog fronta, čiji je nosilac Hadži Teodor Dimitrijević. Bila je najavljena i lista građanske opozicije. Na izborima se pojavila i tzv. "kutija bez liste". Izbori su sprovedeni. kako je i predviđeno, 11. novembra 1945. godine. Izborno tijelo u novoj državi Jugoslaviji iznosilo je 8,383.455 upisanih birača. Na izbore je izašlo 7,432.469 birača ili 88,66%. Kandidatska lista Narodnog fronta dobila je 6,725.047 glasova ili 90,48%. Kutija bez liste imala je 9.5% ukupnih glasova. Predsjedništvo Privremene narodne skupštine Ukazom od 26. oktobra 1945. godine raspustilo je Privremenu narodnu skupštinu, a dan kasnije, 27. oktobra 1945, Predsjedništvo je Ukazom sazvalo prvo zasjedanje Ustavotvorne skupštine za 29. novembar 1945. godine. Ustavotvorna skupština je na svom prvom zasjedanju, 29. novembra 1945. donijela dvije važne odluke: Deklaraciju o proglašenju Republike, tj. o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije, i Odluku o izradi ustava FNRJ i imenovala komisiju za njegovu izradu.

IV. USTAVI I RAZVOJ USTAVNOSTI U JUGOSLAVIJI (FNRJ - SFRJ) OD 1945. DO 1990. GODINE 1. USTAV FNRJ IZ 1946. GODINE 1) Promjena društvenog sistema i oblika vladavine. U Jugoslaviji je u periodu od 1941. do 1945. godine voćen klasični i oslobodilački rat protiv fašističkog okupatora, zatim građanski rat. te odvijala se revolucija - promjena sistema. Sve tri dimenzije četvorogodišnjeg rata i revolucije donijele su nova rješenja. tj. nastupile su bitne promjene. Prvo. oslobodilački rat, koji je bio dio velikog svjetskog rata, donio je pobjedu nad fašističkim osvajačima i oslobađanje Jugoslavije kao države. Drugo, kao

građanski rat izmeću jugoslovenskih naroda završen je kompromisom i pomirenjem u ravnopravnosti svih naroda i stvaranju federalnih jedinica u okviru federalne Jugoslavije. Treće, revolucija je završena smjenom političkog sistema, tj. promjenom građanskog u socijalistički sistem, te ukidanjem monarhije i proglašenjem republike. Promjene koje su se odnosile na rat i revoluciju, odnosno na revolucionarnu smjenu vlasti, imale su niz nelegitimnosti, naročito u završnoj fazi - u toku 1945. godine. To ce odnosi na izbore, politički pluralizam i na ukidanje monarhije. Izbori su, prema Zakonu o izborima (koji je usvojen u avgustu 1945. od strane Privremene narodne skupštine DFJ) trebali biti višestranački, a ipakje bio samo jedan stranački blok Narodni front. Bile su prijavljene još dvije liste: lista Radnog fronta i lista Udružene graćanske opozicije. ali pošto je Savezna izborna komisija odbila listu Radnog fronta sa nedovoljnim i neubjedljivim obrazloženjem, Građanska opozicija je očekivala da he joj ce isto desiti pa je povukla svoju listu. Tako je za izbore ostala samo jedna lista. Iako van Zakona, formalno je, u posljednji čas pred izbore, stavljena tzv. kutija bez liste da bi na izborima, koji su trebali bili pluralistički, bile dvije kutije (liste). Međutim, to je bila obična politička farsa, jer šta znači birati nekoga bez liste, odnosno kako je moguće birati nekoga ko ne postoji. Zakonom o političkom organizovanju, donijetim takoće u avgustu 1945. od strane PNS DFJ, predvićen je politički pluralizam (mogućnost osnivanja i djelovanja više partija - stranaka). Tako se pojavila, pored ostalih, graćanska Demokratska stranka sa Milanom Grolom na čelu. Ta stranka je i pokrenula svoj list pod nazivom "Demokratija". Za nepunih četrdeset dana, Grolova stranka je morala prestati sa radom, a njegov list "Demokratija" prestao je izlaziti poslije šestog broja. I na koncu, u svim dokumentima donijetim od 1943. godine, a naročito u dokumentima potpisanim sa Kraljevskom vladom u izbjeglištvu, rečeno je da he narod odlučiti o tome da li he oblik vladavine biti monarhija ili republika. Mećutim, Ustavotvorna skupština je ukinula monarhiju i proglasila republiku ne pitajući narod o tome, tj. ne iznoseći to pred narod na referendum ili plebiscit. Tako je došlo do smjene sistema na prilično jednostran način. Deklaracijom o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije i formalno su prestali postojati Kraljevina Jugoslavija i njen Ustav iz 1931. godine. Prekinut je ustavnopravni kontinuitet pošto je do 29. 11. 1945. na spoljnopolitičkom planu kod saveznika predstavljana Kraljevina Jugoslavija, a od tada je nova jugoslovenska država preuzela sve te funkcije i obaveze. U stvari, Predsjedništvo Ustavotvorne skupštine preuzelo je, u ime nove države, sva međunarodna prava i obaveze. Dakle, prestala je funkcija Kraljevskog namjesništva, prestala je funkcija zajedničke vlade, nestalo je drugih stranaka, nestalo je opozicija, a ostala samo KPJ, tj. ostao je jednopartijski sistem. 2) Donošenje Ustava i njegove karakteristike. Komisija za ustavna pitanja pripremila je nacrt ustava za nepun mjesec dana i stavila ga tokom prve polovine januara 1946. na javnu diskusiju. Javna rasprava imala je karakter izjašnjavanja na mitinzima, pa su neki tadašnji političari taj oblik komunikacije sa narodom nazvali "savjetodavni referendum" ili "plebiscitarno izjašnjavanje" i sl. U suštini, bili su to politički zborovi bez bilo kakvog elementa referenduma ili plebiscita. Ustavotvorna skupština donijela je prvi Ustav nove Jugoslavije 31. januara 1946. godine. Prihvaćen je bez primjedbi prijedlog Ustava u tekstu koji su pripremili Komisija za ustavna pitanja i Ministarstvo za konstituantu a Vlada ga formalno podnijela Skupštini na usvajanje. Činom

donošenja Ustava i formalno-pravno je uspostavljen novi državni sistem. Bitni elementi, odnosno karakteristike novog Usta-va, odnosno državnog sistema su: a) Ustav je ozakonio tekovine rata i revolucije i sankcionisao revolucionarnu smjenu vlasti i prihvatio republikansko društveno uređenje. b) Ustav je izrađen po uzoru na Ustav SSSR iz 1936. godine, a naročito su preuzeta ona ustavna rješenja koja se odnose na tip državnog uređenja, organizaciju vlasti, strukturu i ovlašćenja najviših državnih organa te društveno-ekonomsko uređenje. v) Ustav nije Jugoslaviju proglasio socijalističkom državom. Nigdje Ustav ne pominje, ni jednom riječju, socijalizam. On, u stvari, članom 1. kaže da je FNRJ savezna narodna država i tom odrednicom ustanovljuje narodnofrontovsku državu. To je poseban oblik demokratije, koji je, prema sovjetskoj doktrini, prva faza ka socijaliizmu. "Sa istorijskog stanovišta narodna demokratija bila je država u kojoj se pripremaju osnovni uslovi socijalističkog preobražaja, ali u kojoj još ne postoji socijalistički poredak." (Đorđević-Jovanović: Uporedni politički sistemi, str. 35). g) Ustav je prihvatio princip demokratskog jedinstva vlasti, što se, u osnovi, provodilo kao demokratski centralizam i što je uslovilo nastanak jake države. d) Ustav je potvrdio odluku iz Jajca (1943) o federalnom ustrojstvu države. "Ustav od 1946. je oblikovao jedan, manje ili više, klasičan federalizam sa, unekoliko, protivrječnim obilježjima. S jedne strane, Ustav je proklamovao suverenitet narodnih republika kao država, a s druge strane, odredio široka ovlaštenja federacije, propisao detaljno organizaciju republika, obrazovao savezno-republička ministarstva i dr." (Pavle Nikolić, navedeno djelo, str. 107). đ) Ustav je proklamovao novo društveno-ekonomsko uređenje zasnovano na trostepenom obliku svojine: opštenarodna imovina (državna imovina), imovina narodnih zadružnih organizacija (zadružna imov-ina) i imovina fizičkih i pravnih lica (privatna imovina). Osnova je bila državna imovina (član 14. Ustava). e) Struktura Ustava i osnovne poluge vrhovne vlasti savezne države. Ustav je izrađen savremenom pravnom tehnikom i podijeljen je na tri dijela (139 članova). Prvi dio su osnovna načela, drugi državno uređenje i treći - prelazne i završne odredbe. Osnovna načela (prvi dio) obuhvataju pet poglavlja, a odnose se na određenje države, pitanje suvereniteta, društveno-ekonomski sistem, te prava i dužnosti građana. Federativna Narodna Republika Jugoslavija je definisana kao "savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, KOJI su na osnovu prava na samoopredjeljenje, uključujući pravo na otcjepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federalnoj državi" (član 1. Ustava). Pored šest konstitutivnih republika, Ustavom su utvrđene i dvije niže jedinice koje su u sastavu HP Srbije: Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Kosovsko-metohijska oblast. U FNRJ "sva vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu", što znači da je proklamovana narodna suverenost, iako čl. 9. Ustava proglašava i republičku suverenost: "Suverenost narodnih republika u sastavu FNRJ ograničena je samo pravima koja su ovim Ustavom data Federalnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji". Zatim se dodaje: "FNRJ štiti i brani suverena prava narodnih republika". Ustav na kraju utvrđuje: "Protivan

je Ustavu svaki akt uperen protiv suvereniteta, ravopravnosti i nacionalne slobode naroda Federalne Narodne Republike Jugoslavije i njenih narodnih republika" (član 10. Ustava). Društveno-ekonomski sistem temelji se na državnoj i zadružnoj svojini, a privatna svojina je svedena na simbolično učešće. Uvedena je stroga i centralizovana planska privreda pa "država daje pravac privrednom životu i razvitku putem opšteg privrednog plana oslanjajući se na državni i zadružni privredni sektor, a ostvarujući opštu kontrolu nad privatnim sektorom privrede" (čl. 15. Ustava). Prava i dužnosti građana utvrđena su u okviru klasičnih standarda koje je prihvatilo građansko društvo, ali i neka nova prava. Uglavnom su obuhvaćene tri grupe prava: lična, socijalno-ekonomska i politička i uživaju ih svi građani. "Svi građani FNRJ jednaki su pred zakonom i ravnopravni su bez obzira na narodnost, rasu, vjerois-povijest, rođenje, položaj, pol, imovno stanje, obrazovanost" (čl. 21. Ustava). Dužnost je svakog građanina da se pridržava Ustava i zakona, da radi prema svojim sposobnostima, da savjesno obavlja svoje dužnosti i da brani domovinu. Državno uređenje je centralni (i drugi) dio Ustava a obuhvata i utvrđuje strukturu, prava i obaveze državnih organa od vrha (federacije) do dna (mjesnog i opštinskog narodnog odbora). Dovoljno jasno su utvrđena prava i obaveze i međusobni odnosi federacije i narodnih republika. Nadležnost federacije (savezni državni organi) utvrđena je enumerativno u dvadeset i četiri tačke (čl. 44. Ustava). Prema sadržaju nadležnosti savezna država ima centralnu ulogu u svim oblastima života i rada, pa je malo ostalo da regulišu narodne republike. Bila je to, očigledno, centralizovana država, bez obzira na njeno federalno ustrojstvo. Centralni savezni organi vlasti bili su: a) Narodna skupština FNRJ, b) Prezidijum Narodne skupštine FNRJ, v) Vlada FNRJ. a) Narodna skupština FNRJ je vrhovni organ narodne vlastipredstavnik narodnog suvereniteta FNRJ. Ona vrši zakonodavnu vlast savezne države. Narodna skupština, kao narodno predstavništvo, sastavljena je od dva doma: Savezno vijeće i Vijeće naroda. Savezno vijeće je, u osnovi, vijeće građana pošto ga biraju svi gra-đani FNRJ i TO no ključu: na svakih 50.000 građana bira se jedan po-slanik. Poslanici se biraju na period od četiri godine neposrednim i tajnim glasanjem. Vijeće naroda je federalni dom i odražava federalni karakter države. Ono je predstavnik i zaštitnik prava i dužnosti svake konstitutivne republike i naroda. "Vijeće naroda se bira po republika-ma, autonomnim pokrajinama i autonomnim oblastima. Građani svake republike biraju po 30, autonomne pokrajine po 20 i autonomne oblasti po 15 poslanika" (čl. 54. Ustava). Vijeće naroda, kao i Savezno vijeće, biraju građani tajnim glasanjem na period od četiri godine. Oba vijeća su, u načelu, ravnopravna, s tim što je obim nadležnosti Saveznog vijeća nešto širi, ali je zato djelokrug Vijeća naroda značajniji (npr. ono odlučuje o osjetljivim pitanjima ravnopravnosti republika i pokrajina, odnosno o odnosima između republika i pokrajina. te o nizu drugih pitanja vezanih za međusobne odnose i položaj naroda i narodnosti). Zakoni i drugi bitni akti razmatraju se odvojeno u svakom vijeću, ali se

moraju izglasati (usvojiti) u istovjetnom tekstu. Ako jedno od vijeća izglasa zakon u izmijenjenom tekstu, tada se aktivira Koordinacioni odbor Narodne skupštine koji predlaže usaglašavanje. Ako se ne postigne usaglašavanje u dva navrata, tada se ukazom raspušta Narodna skupština i istim aktom se raspisuju novi izbori. Ustav nije taksativno propisao nadležnosti Narodne skupštine, što se može tumačiti na više načina. Prvo, da se nadležnosti Skupštine izvode iz nadležnosti FNRJ koje su propisane članom 44. Ustava. Drugo, da se izostavljanjem taksativnog navođenja nadležnosti željelo omogućiti Skupštini da na bazi negativne enumeracije obuhvati sve ono što nije dato u nadležnost Prezidijumu, Vladi. pa i narodnim republikama. Treće, da je time vješto izbjegnuta Skupština da bi u prvi plan izbila izvršna vlast (Prezidijum i Vlada). b) Prezidijum Narodne skupštine FMRJ jedan je od centralnih vrhovnih organa vlasti. To je u stvari prezidencijalno tijelo - predsjedništvo, a obilato se koristilo u strukturi vlasti bivših zemalja socijalizma. U toku NOR-a. od 1942. Predsjedništvo AVNOJ-a imalo je značajnu funkciju, a poslije rata umjesto predsjedništva Ustav je predvidio postojanje Prezidijuma. Bira ga Narodna skupština na period od četiri godine. Članovi Prezidijuma mogli su se birati iz reda svih organa i zanimanja pošto se na njih nije odnosio institut inkompatibilnosti. Ustavom je utvrđeno da Prezidijum ima najviše 30 članova, predsjednika i šest potpredsjednika. Prezidijum je objedinjavao tri bitne funkcije: 1) funkcije šefa države, 2) neke funkcije Narodne skupštine i 3) funkciju ustavnog suda (odjena saglasnosti zakona republika sa Ustavom FNRJ i savezn-im zakonima). Mjesto, uloga i nadležnosti Prezidijuma Narodne skup-štine FNRJ utvrđeni su Ustavom i Zakonom o prezidijumu. Članom 74. Ustava nabrojane su njegove nadležnosti: saziva i raspušta Narodnu skupštinu, raspisuje izbore za Narodnu skupštinu, ocjenjuje saglas-nost zakona republika sa Ustavom FNRJ, daje tumačenje saveznih zakona, proglašava izglasane zakone, izdaje ukaze. vrši pomilovanja, dodjeljuje odlikovanja i počasna zvanja, ratifikuje međunarodne ugov-ore, postavlja i opoziva funkcionere, proglašava opštu mobilizaci ju, razrješava pojedine članove Vlade, spaja, formira ili ukida pojed-ina ministarstva. raspisuje narodni referendum itd. v) Vlada FNRJ je najviši izvršni i upravni organ državne vlasti FNRJ, a ne izvršni organ Narodne skupštine. Članovi Vlade (ministri) mogli su istovremeno biti i poslanici (nema inkompati-biliteta), a imenovala ih je Narodna skupština na zajedničkoj sjednici oba doma. Vlada je za svoj rad odgovarala Narodnoj skupštini i Prezidijumu. Specifičnosti u radu i nadležnosti Vlade ogledaju se u pravu da pored uredbi za sprovođenje zakona donosi uredbe sa zakonskom snagom (čl. 78. Ustava). Po toj osnovi Vlada se pretvorila u parazakonodavni organ, pa je za samo pet godina (do 1950) donijela 345 uredbi sa zakon-skom snagom, dok je Narodna skupština, kao zakonodavni organ u istom periodu donijela svega 106 zakona (M. Carević, navedeno djelo, str. 90). Samo ova činjenica pokazuje koliko se sistem pretvarao u birokratsko-administrativni. Formirane su dvije vrste ministarstva: opšte-savezna (Ministarstvo inostranih poslova, Ministarstvo narodne od-brane, Ministarstvo saobraćaja, Ministarstvo pomorstva, Ministar-stvo pošta i Ministarstvo spoljne trgovine) i savezno-republička (takvih ministarstava bilo je devet). Pored ministarstava bili su savezni organi, komisije i komiteti.

4) Primjena Ustava do 1953. godine. Sa ustavnopravnog stanovišta, period do 1953. godine može se podijeliti u dvije faze: prva od 1946. do 1950. i druga od 1950. do 1953. godine. U prvoj fazi primjena Ustava nije bila potpuna. Došlo je do ozbiljnog raskoraka između proklamovanog i onoga kako se u praksi provodilo. Naime, u tom periodu ojačala je centralizacija upravljanja. Formirana je sprega između partijskih i državnih organa čime se narodno-frontovska i demokratska država transformisala u partijsku državu birokratsko-administrativnog tipa. Privrednim i van-privrednim djelatnostima i društvom u cjelini upravljali su centralni upravno-izvršni organi, odnosno primijenjeno je tzv. adminis-trativno-operativno rukovođenje (AOR). Etatizacija i birokratizacija su zahvatile sve oblasti društva. Izvršni organi (Prezidijum, Vlada, ministarstva, uprave. komiteti i komisije) preuzeli su ulogu ostalih organa (predstavničkih organa, ali i ostalih). Teoretičari su ovakav sistem nazvali administrativnom fazom upravljanja ili fazom revolucionarnog etatizma. Upravno-izvršna centralna vlast se osamostalila kao posebna sila i digla se iznad društva. Jasno se uočavala tendencija porasta uprav-nih organizacija (na primjer do 1950. formirano je 28 ministarstava, umjesto petnaest koliko je utvrđeno 1946. godine, broj komiteta je sa tri porastao na šest, umjesto dvije komisije formirano je sedam itd.). Druga tendencija bila je diferencijacija upravnih organa i organizacija unutar ministarstava i drugih organa od sreskog narodnog odbo ra do republičkih organa (naročito je došla do izražaja diferencijacija u republikama). Treća tendencija bila je profesionalizacija u upravi, ali i u svim ostalim organima (posebno u političkim, gdje su stvarani paralelni organi - npr. partijski organ za prosvjetu, za privredu, za unutrašnju politiku itd.). Od malog broja službenika poslije rata (u vrijeme donošenja Ustava) za samo četiri godine njihov broj se povećao oko dvadeset puta). "Ovakav trend razvoja nužno je vodio jačanju centralnog etatizma, koji se počeo osamostaljivati kao posebna sila iznad društva. To ce manifestovalo u povećanju državnog aparata, jačanju birokratsko-centralističkih odnosa. državna uprava postaje sve samostalnija u odno su na narodne skupštine i narodne odbore, uprava sve više djeluje kao samostalna ekonomska i politička sila i sve više srasta sa partijskim aparatom, javlja se tzv. funkcionalna i personalna unija. Tako politički sistem poprima karakteristike koje odstupaju od osnovnih ideja sadržanih u Ustavu" (M. Carević, navedeno djelo, str. 92). U drugoj fazi, već od 1949. godine, uočene su negativne tendencije u sistemu, pa se prišlo donošenju zakona i drugih akata koji su odstupali od partijskoupravne i birokratske prakse, ali i od nekih odred-bi Ustava. Pokrenut je mehanizam za zaustavljanje daljeg jačanja državne i partijske uloge, odnosno otvoren je proces deetatizacije i demokratizacije. Tako je 1950. godine donesen Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva. Zatim je 1952. donesen Opšti zakon o narodnim odborima. Ova dva zakona i niz drugih akata bitno su promijenili smjer društvenog organizovanja i upravljanja, pa je bilo nužno prići izmjeni postojećeg Ustava.

Ustav je izmijenjen početkom 1953. godine Ustavnim zakonom. Ukinuto je osam poglavlja Ustava iz 1946. godine, što je više od polovine Ustava. Ustavnim zakonom ustanovljene su nove institucije vlasti (SIV, Vijeće proizvođača) i uvedeno radničko samoupravljanje.

2. USTAV SFRJ IZ 1963. GODINE 1) Razlozi za donošenje Ustava. Za donošenje novog ustava postojali su bitni (ozbiljni) razlozi. Za samo deset godina od donošenja Ustavnog zakona 1953. godine nastale su mnoge krupne promjene koje su prevazišle postojeće ustavne okvire. Navešćemo nekoliko bitnih razloga koji su uslovili donošenje novog ustava. a) Stvarno i formalno bio je neodrživ dezintegrisan (heterogen) ustav (u više ustavnih akata), pogotovo je dalje zadržavanje dijela Ustava iz 1946. bilo nemoguće. I odredbe Ustavnog zakona postale su preuske za nove odnose, posebno u društvenoekonomskoj sferi. b) Revizija Ustava iz 1946, pa i Ustavnog zakona iz 1953. godine, vršena je na neuobičajen način, mimo revizionog postupka koji važi za ustavne akte. Značajna ustavna područja (materija), koja su bila regulisana Ustavom iz 1946. ili Ustavnim zakonom iz 1953, kasnije su regulisana zakonima (npr. Zakon o sudovima 1954, Zakon o tužilaštvu 1954, Osnovni zakon o uređenju opština i srezova iz 1955, Zakon o Jugoslovenskoj narodnoj armiji iz 1955. itd.). Ovu materiju je trebalo ustavom regulisati, u stvari, izuzeti je iz ovih (sui generis) ustavnih akata, i pri tome ta područja još potpunije regulisati. v) Ustavni zakon (čl. 115) predvidio je da "stupanjem na snagu ovog zakona prestaju važiti glave... kao i odredbe Ustava, zakona i drugih propisa koji su u suprotnosti sa odredbama ovoga zakona", što je izazvalo stavljanje van snage brojnih zakona, a novi nisu bili doneseni pa se čak nije znalo ni koji su sve i kada zakoni prestali važiti. g) U međuvremenu je stvorena jasnija vizija (ili se činilo da je jasnija) samoupavnog koncepta razvoja društva. Vilo je i drugih elemenata koji su, zajedno sa navedenim, uticali na potrebu donošenja novog ustava. 2) Osnovne karakteristike Ustava. Ovaj Ustav bio je prvi autentičan (originalan) akt donesen u drugoj (socijalističkoj) Jugoslaviji. Prvi Ustav iz 1946. bio je suviše nalik na Ustav SSSR iz 1936. godine (naime, preuzeta je njegova osnovna koncepcija i struktura), a Ustavni zakon je imao mnogo projektovanog (pretpostavljenog) i socijalutopističkog, posebno u onom dijelu koji se odnosio na upravljanje od strane radnika i naroda. Ideja samoupavljanja tada je više crpljena iz teori-je i prakse socijalista utopista, pariskih komunara i ruskih sovjeta nego iz objektivne stvarnosti jugoslovenskog društva. S druge strane, Ustav iz 1963. napušta tradicionalni koncept etatističkih ustava i ostvaruje jedan novi neetatistički model, koji uspostavlja samo upravni oblik političkog sistema.

Prema tome, Ustav SFRJ iz 1963. je autentičan naročito po tome što: 1) napušta tradicionalni model etatističkog ustava, koji je dominirao u 19. i 20. vijeku, 2) napušta koncepciju sovjetskog ustava i ustavnosti koja se zasniva na ideološkom i političkom monizmu i birokratskom modelu "partija-država" i 3) novi ustav je istovremeno akt države, društva i samouprave, čime otvara novu etapu razvoja ustavnosti u Jugoslaviji. Sav ustavni koncept zasniva se na nekim, za to vrijeme, novim elementima: konceptu društvene svojine, upravljanju radnika dohotkom u proizvodnji, integralnom samoupravljanju, te na konceptu deetatizacije i dezentralizacije vlasti i uprava. Takva koncepcija ustava i društvenog uređenja predstavljala se kao nova i originalna, a sam Ustav je dobio epitet "povelje društva", "ustav društva i o društvu" i sl. I naziv države bio je promijenjen. Unosi se u naziv države ideološka oznaka socijalistička, a izbacije i produkciono-populistička oznaka "narodna", pa se država umjesto FNRJ zove Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Nova, neetatistička i samoupravna koncepcija ustava bitno je uti-cala na njegovu strukturu, na dužinu i na revizioni postupak. Struktura ustava sastoji se iz tri dijela: preambule, uvodnog dijela i normativnog dijela. Preambula Ustava je veoma kratka i ima cilj da istakne osnovne društvene i idejne vrijednosti na kojima se temelji društveni i politički, odnosno ustavni sistem. Preambula Ustava nema samo ustavno-pravni značaj, već ističe vrijednost i značaj socijalističke revolucije u stvaranju nove državne zajednice, odnosno utvrđuje i idejnu osnovu ustava. Preambulom se označava i kontinuitet državnosti nove Jugoslavije. U osnovu su iste preambule Ustava iz 1946, Ustavnog zakona iz 1953. i Ustava iz 1963. godine. Uvodni dio - osnovna načela Ustava - nešto je sasvim novo. Rijetki su ustavi u svijetu koji sadrže posebno utvrđena uvodna osnovna načela, a koja nisu sastavni dio normativnog dijela ustava. Ovaj, uvodni dio smješten je između preambule i normativnog dijela Ustava. Uvodni dio je opširan: obuhvata devet dijelova - devet osnovnih ustavnih područja (država i njene karakteristike, društveno-ekonomski sistem, politički sistem, društvenopolitičke organizacije, međunarodni položaj države itd.). Postojanje uvodnog dijela nema ni pravnog ni političkog, odnosno ni formalnog ni sadržajnog osnova. On se dijelom miješa sa preambulom, a dijelom sa normativnim korpusom Ustava (veliki dio teksta se ponavlja). Normativni dio Ustava je formalnopravno korektno obrađen, ali je veoma dug (ukupno 259 članova sa još kasnije usvojena 42 amandmana) i sastoji se od tri dijela. Prvi dio odnosi se na društvenopolitičko uređenje, koje obuhvata sedam glava (čl. 1-159). Drugi dio odnosi se na organizaciju federacije i obuhvata takođe sedam glava (čl. 159257). Treći dio su završne i prelazne odredbe za svega dva člana (čl. 258. i 259). Revizioni postupak je bitno drugačiji od onoga koji je bio utvrđen Ustavom iz 1946. i Ustavnim zakonom iz 1953. godine. Naime, propisan je vrlo strog i komplikovan revizioni postupak. Utvrđeno je sedam faza: 1) inicijativa - prijedlog za promjenu Ustava, 2) odlučivanje o tome da li će se prići promjeni Ustava u Saveznom vijeću i Vijeću naroda, i to u istovjetnom tekstu (predviđen je postupak u slučaju neslaganja ta dva vijeća), 3) nacrt ustavnih promjena pretresaju ostala tri vijeća i dostavljaju svoje mišljenje Saveznom vijeću. 4) prijedlog odvojeno razmatra Vijeće naroda, 5) Savezno vijeće usaglašava mišljenje svih ostalih vijeća. 6) tekst promjena prihvataju Savezno vijeće i Vijeće naroda u istovjetnom tekstu, i to dvotrećinskom većinom, 7) ako se i poslije

prihvatanja promjena u roku petnaest dana ostala tri vijeća ne saglase, tekst promjene Ustava iznosi se na referendum. Ustav je očigledno bio veoma krut. 3) Organizacija federacije. Ustavom je utvrđena nova organizacija federacije. Cjelokupna organizacija i tip federacije su de facto posljedica promjena u društvenoj strukturi zemlje. Po nadležnostima koje je federacija imala, prema Ustavu. može se govoriti o klasičnom tipu federacije (bez elemenata konfederacije ili unitarne države). Utvrđene su isključive nadležnosti federacije (čl. 160, 161. i 162. Ustava). One se ogledaju uglavnom: u zaštitnoj funkciji nezavisnosti, teritorijalnoj cjelovitosti i zaštiti poretka. u predstavljanju SFRJ, u uređenju društveno-ekonomskih odnosa putem planiranja i utvrđivanja ekonomske politike, u kontroli u oblasti novačanih tokova i niza drugih bitnih sfera rada i nadgradnje. u području organizacije federacije, u utvrđivanju politike i obezbjeđenju izvršenja saveznih zakona. Posebno je izražena funkcija federacije (njene nadležnosti) u oblasti zakonodavnog rada. Prvi put (i posljednji) pojavljuju se četiri vrste zakona u nadležnosti federacije: 1) potpuni zakoni (taksativno su utvrđene oblasti koje se regulišu potpunim zakonima, kao na primjer zakoni o svojinskim pravima, imovinskim odnosima, krivičnom zakonodavstvu i dr.) 2) osnovni zakoni (taksativno je utvrđeno za koje oblasti se donose, kao na primjer o privrednim organizacijama, o zemlji i šumama. o uređenju sudova i dr.) 3) opšti zakoni (ovi zakoni imaju rang organskih zakona, kao npr. izborno zakonodavstvo) i 4) isključivi zakoni (njima se reguliše isključivo nadležnost federacije). Organizacija federacije obuhvata sistem organa i organizacija koji su glavne poluge države. To su: Savezna skupština, predsjednik Republike, Savezno izvršno vijeće, Vrhovni sud Jugoslavije i Ustavni sud Jugoslavije. a) Savezna skupština organizovana je saglasno samoupravnoj i socijalističkoj koncepciji jugoslovenskog društva (države). Skupština se definiše kao "najviši organ vlasti i organ društvenog samoupravljanja". Ona je ostala i dalje dvodomana: 1) dom građana - Savezno vijeće, 2) dom radnih ljudi - Vijeća radnih zajednica. Oba doma imaju više vijeća. Savezno vijeće ima u svome sastavu i Vijeće naroda. a Vijeće radnih zajednica čine: Privredno vijeće. Prosvjetno-kulturno vijeće, Socijalno-zdravstveno vijeće i Organizaciono-političko vijeće. Vijeće radnih zajednica - četiri vijeća imaju po 120 poslanika, koji se biraju iz reda delegacija određenih radnih grupacija s tim što je izabran onaj kandidat kog potvrdi opštinska skupština u kojoj se bira. Savezno vijeće (120 poslanika) biraju građani neposredno u izbornim jedinicama većinskim principom. Pored 120 poslanika, građani još biraju republička vijeća po 10 poslanika i pokrajinska po pet. Tako Savezno vijeće ima 190 poslanika s tim što poslanici koje biraju republička i pokrajinska vijeća (njih 70) čine Vijeće naroda. Djelokrug rada (nadležnosti) svakog vijeća utvrđen je Ustavom i preciziran poslovnikom o radu svakog vijeća. On se odvija na tri ni-voa: samostalno odlučivanje, odborno odlučivanje sa nekim od vijeća i odlučivanje na zajedničkoj sjednici svih vijeća Saveznoj skupštini. b) Predsjednik Republike je političko-izvršni organ, što je novo definisanje njegovog položaja, mjesta i uloge. Predsjednika Republike bira Savezna skupština bez ograničenja mandata. Prava i dužnosti predsjednika Republike utvrđeni su na nivou uobičajenih, ali mu je

dato pravo da u slučaju rata ili ratne opasnosti donosi uredbe sa zakonskom snagom i pravo da obustavi pojedine odredbe Ustava Jugoslavije koje se odnose na prava i slobode građana (čl. 217. Ustava). v) Savezno izvršno vijeće je organ Savezne skupštine i obavlja političko-izvršnu funkciju u okviru prava i dužnosti federacije. Ono je odgovorno za sprovođenje politike federacije. Članovi Savezno izvršnog vijeća birani su iz reda poslanika Savezne skupštine što znači da ni ovaj ustav ne utvrđuje sistem inkompatibiliteta u vršenju različitih državnih funkcija. Savezno izvršno vijeće sačinjavaju predsjednik i određen broj članova. Predsjednik Republike nije više (kao prema Ustavnom zakonu) istovremeno i predsjednik Saveznog izvršnog vijeća, tj. ove dvije funkcije su razdvojene. Kandidata za predsjednika SIV-a predlaže predsjednik Republike, a kandidat -mandatar predlaže članove SIV-a, zatim ih sve skupa bira Savezno vijeće Savezne skupštine. "Predsjednici republičkih izvršnih vijeća, savezni državni sekretari, savezni sekretari, sekretar Saveznog izvršnog vijeća, kao i drugi savezni funkcioneri za koje Skupština to odredi prilikom njihova imenovanja, po položaju su članovi Saveznog izvršnog vijeća (čl. 226 stav 2. Ustava). g) Vrhovni sud Jugoslavije je najviša pravosudna institucija, čiji je zadatak da, prije svega, obezbijedi jedinstvo u primjeni saveznih zakona od strane sudova opšte nadležnosti i specijalizovanih sudova. Vrhovni sud Jugoslavije odlučuje i o redovnim pravnim sredstvima u upravnom sporu, te rješava sukobe nadležnosti sudova. d) Ustavni sud Jugoslavije uvodi se prvi put u ustavnopravni i društveni sistem. Njegov osnovni zadatak je da prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti i na osnovu toga daje Saveznoj skupštini mišljenje i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite prava samoupravljanja i drugih sloboda i prava građana i organizacija" (čl. 242. Ustava).

3. USTAV SFRJ IZ 1974. GODINE 1) Društveni uslovi u kojima je donesen Ustav. Donošenju Ustava SFRJ 1974. prethodilo je jedno dinamično i burno razdoblje u Jugoslaviji. Bio je to desetogodišnji period primjene Ustava iz 1963. godine. Za tih deset godina zbili su se važni događaji koji su bitno uticali na promjene u biću jugoslovenskog duštva i istovremeno bili uzročnici promjena postojećeg i donošenja novog ustava. Ti događaji i faktori promjena su: a) Ustav iz 1963. imao je sasvim originalnu koncepciju državnog i društvenog uređenja počev od primjene modela udruživanja rada i sredstava u društvenoj svojini, pa do samoupravljanja radnih ljudi i građana, uvođenja novih prava i sloboda, nove organizacije vlasti i dr., što je u primjeni izazvalo različite društvene, ekonomske i političke efekte. b) U sferi društveno-ekonomskih odnosa u funkciju su uvedeni novi oblici i stvoreni novi odnosi, kao nova organizaciona forma u privredi i društvenim djelatnostima javlja se radna organizacija, radnici postaju gospodari dohotka, stvara se samoupravno zakonodavstvo, brojni međusobni odnosi regulišu se samoupravnim sporazumima i društvenim dogovorima, itd.

v) Preduzimane su organizacione i druge mjere u društveno-ekonomskoj sferi, naročito 1965, kada je uvedena prva ekonomska reforma. g) Upravljanje se u svim oblastima konstituiše kao samoupravljanje sa tendencijom da postane sveobuhvatno, integralno. Samoupravljanje se razgranava i ostvaruje preko savjeta, zborova, vijeća delegacija, sekcija, odbora, skupština i dr. d) U drugoj polovini šezdesetih godina (1967, 1968. i 1969) javljaju se česti radnički štrajkovi i studentski nemiri (demonstracije), što je uticalo na opšte društvene tokove u zemlji. đ) Došlo je do jakih političkih previranja u samom državnom i partijskom vrhu (smjene u rukovodstvu - poznati Plenum 1966). e) Dolazi do oštrog izliva nacionalizma (naročito oličenog u tzv. maspoku u Hrvatskoj), ali su se javili i drugi negativni društveni procesi kao što su separatizam i birokratizam. ž) U tom periodu tri puta su vršene promjene ustava (1967, 1968. i 1971) koje su bitno uticale na potrebu donošenja novog ustava. U takvim okolnostima, nakon jednogodišnjih priprema, 21. februara 1974. godine donesen je novi Ustav. 2) Koncepcija i struktura Ustava. Ustav iz 1974. zasnivao se na nekoliko elemenata koji čine njegovu platformu (koncepciju): - glavna rješenja Ustava iz 1963. koja su ušla i u Ustav iz 1974. godine; - ustavni amandmani iz 1967,1968, naročito oni iz 1971. godine, koji predstavljaju prvu fazu ustavne reforme i koji se uklapaju u Ustav 1974. kao drugu fazu ustavne reforme; - održavanje ustavnopravnog kontinuiteta koji traje od 1946. godine; - otvaranje daljeg procesa podruštvljavanja vlasti, tj. prelazak državnih funkcija vlasti na samoupravne organe, organizacije i zajednice; - stavljanje države u službu (i zaštitu) novoj samoupravnoj kon cepciji društva, tako da država nije nadređena i suprotstavljena toj koncepciji. Prema novoj koncepciji Ustava, država nije osnovna poluga izgradnje i očuvanja društva, već građanin - čovjek i njegov interes. - To znači da se Ustavom želi utemeljiti jedan novi, humaniji poredak, pa mu to daje karakteristiku povelje socijalističkog samoupravnog društva. Naravno, Ustav u takvoj samoupravnoj ulozi "ostaje akt najjače pravne snage i pravna obaveza svih i svakoga... " (R. Marković, navedeno djelo, str. 277). Međutim, bila je to iluzija o čovjeku i njegovoj ulozi. Stvarne snage bile su institucije (partija i država). a ne čovjek. Karakteristike Ustava iz 1974. godine mogle bi se svesti na nekoliko bitnih: 1) on je demokratski po sadržaju, po ulozi glavnih poluga vlasti i po načinu donošenja, 2) on je ustavni pakt pošto je donesen u punoj saglasnosti federalnih jedinica, naroda, šefa države i Skupštine. 3) on

je krut zbog vrlo strogog i komplikovanog revizionog postupka. 4) on je programski pošto njegove odredbe omogućuju uvođenje novih oblika i sadržaja u društveno-ekonomski i politički sistem, 5) on je dug: 406 članova i 48 amandmana (nosio je epitet najdužeg ustava na svijetu). Struktura Ustava je ista kao i onoga iz 1963. i sastoji se iz tri dijela: a) preambule, b) uvodnog dijela - osnovnih načela i v) normativnog dijela. a) Preambula Ustava, ako i svaka druga, ima funkciju da stvori osnovu koja je najčešće ideološka, moralna, kulturna, istorijska, a ponekad i futurološka. Većina preambula je kratka, a ova je neuo bičajeno duga. Ovdje, kao i kod ranijih ustava, osnov su bili narodnooslobodilačka borba i revolucija, samoupravljanje, nacionalna ravnopravnost, težnja za razvojem republika i pokrajina, te posebno "razvitak socijalističkih samoupravnih demokratskih odnosa". Istaknuta je i potreba jedinstvene kodifikacije ustava. pošto je već uveliko Ustav iz 1963. izmijenjen amandmanima, te potreba za daljom dogradnjom sistema. b) Uvodni dio - Osnovna načela šira su i od uvodnog dijela Ustava iz 1963. godine. Ovaj tekstualni - nenormativni dio Ustava sadrži deset tačaka sa detaljnom razradom načela na kojima se temelji ustavni i opštedruštveni sistem u Jugoslaviji. To su, u osnovi, detaljno opisani neki dijelovi iz normativnog dijela Ustava a preneseni i neki dijelovi Programa Saveza komunista, tako da su Osnovna načela bila ne samo ustavnog karaktera. već i partijsko-ideološka osnova. v) Normativni dio Ustava obuhvata 406 članova raspoređenih u šest dijelova. Prvi dio nosi naziv Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (čl. 1-9) i utvrđuje karakter države, naziv države, jedinice koje sačinjavaju SFRJ, položaj autonomnih pokrajina, zaštitu teritorijalnog integriteta i suvereniteta SFRJ, mijenjanje granica, te grb, zastavu i glavni grad. Još nije bila utvrđena himna, samo je rečeno (čl. 8. Ustava) da SFRJ ima himnu. Međutim, koja je to himna, nije rečeno. Tek amandmanima 1988. utvrđeno je da je to "Hej Sloveni". Drugi dio Ustava pod nazivom Društveno uređenje (sa šest glava) centralni je dio pošto je njime utvrđeno: društveno-ekonomsko uređenje (čl. 10-87), osnove društvenopolitičkog sistema (čl. 88-152), slobode, prava i dužnosti čovjeka i građanina (čl. 153-203), ustavnost i zakonitost (čl. 204-216), sudstvo i javna tužilaštva (čl. 217-236) i narodnu odbranu (čl. 237-243). Treći dio nosi naziv Odnosi u federaciji i prava i dužnosti federacije, sa dvije glave: Odnosi u federaciji (čl. 244-279) i Prava i. dužnosti federacije (čl. 280-281). Četvrti dio pod naslovom Organizacija federacije obuhvata osam glava: Skupština SFRJ (čl. 282-312), Predsjedništvo SFRJ (čl. 313-332). Predsjednik Republike (čl. 333345), Savezno izvršno vijeće (čl. 346-362). Savezni organi uprave (čl. 363-368), Savezni sud. Savezno javno tužilaštvo i Savezni društveni pravobranilac samouprav ljanja (čl. 369-374), Ustavni sud Jugoslavije (čl. 375-396) i Davanje svečane izjave (čl. 397). Peti dio odnosi se na promjene (reviziju) Ustava (čl. 398-403). Šesti dio ustava su Prelazne i završne odredbe (čl. 404-406). 3) Sistem državne vlasti. Državna vlast je bila organizovana na četiri nivoa: u federaciji, republikama, pokrajinama i opštinama.

Savezna država po svojoj organizaciji i djelokrugu rada -nadležnostima bila je formalno federacija, a stvarno je bila konfederacija. Najviši savezni (federalni) organi bili su: Skupština SFRJ, Predsjedništvo SFRJ, predsjednik Republike Jugoslavije, Savezno izvršno vijeće, Savezni sud i Ustavni sud Jugoslavije. a) Skupština SFRJ se definiše kao "organ društvenog samoupravljanja i najviši organ vlasti u okviru prava i dužnosti fed-eracije" (čl. 282. Ustava). Skupština SFRJ sastavljena je od dva vijeća: Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina. Savezno vijeće sačinjava 220 delegata koji su potvrđeni (lista u cjelini) u opštinskim skupštinama iz reda delegacija koje su neposredno birali građani, i to po ključu: 30 delegata iz svake republike i 20 delegata iz svake pokrajine. Međutim, Savezno vijeće je moralo biti vijeće građana, koje bi se biralo po ključu na određen broj građana jedan delegat, a ne po republičkom i pokrajinskom ključu jednake zastupljenosti. Primjenom jednake zastupljenosti narušena su dva osnovna principa: 1) stavljeni su u neravnopravan položaj građani u nekim republikama, pošto je, na primjer, u Republici Srbiji biran jedan delegat na oko 80.000 birača, a u Republici Crnoj Gori jedan delegat na oko 7.000 birača, i 2) što se Savezno vijeće pretvorilo u "drugo" vijeće republika i pokrajina, jer je ono izgubilo (već svojim izborom, ali i nadležnostima i praktičnim radom) karakter opštenarodnog vijeća. Vijeće republika i pokrajina sačinjavalo je 88 delegata: iz svake republike po 12, a no osam iz svake pokrajine. U ovo vijeće birani su delegati iz sastava delegata republičkih i pokrajinskih skupština. Oni su i dalje zadržali status delegata u republičkim, odnosno pokrajinskim skupštinama. Delegati svake republike i pokraJine sačinjavali su homogenu delegaciju koja je u Vijeću republika i pokrajina glasala po sistemu "svi ili niko", naravno uz imperativnu instrukciju. U Vijeću republika i pokrajina glasanje (odlučivanje) vršeno je konsenzusom svih delegacija, dvotrećinskom većinom a u nekim slučajevima običnom većinom (npr. kada su se morali donijeti akti kao tzv. privremene mjere, kao što je to često bivalo kod donošenja godišnjeg budžeta federacije). Vijeće republika i pokrajina bilo je stalni izvor nesporazuma, sukoba i blokada u radu, pa je s vremenom postalo glavna kočnica u radu najvišeg organa vlasti u zemlji, i osnovni generator kriza, pa i raspada prethodne Jugoslavije. b) Predsjedništvo SFRJ imalo je ulogu kolektivnog šefa države. Brojalo je devet članova: po jedan iz svake republike i pokrajine i, po položaju, predsjednik Saveza komunista Jugoslavije kao vladajuće partije. Svaka skupština republike i pokrajine birala je po jednog (svoga) člana Predsjedništva tajnim glasanjem na period od pet godina. Skupština SFRJ je na zajedničkoj sjednici samo proglašavala izbor članova Predsjedništva. U praksi se pokazalo nejedinstvo i neefikasnost ovoga tijela. To ce posebno ispoljilo početkom devedesetih godina, kada je Predsjedništvo bilo nemoćno da spriječi raspad Jugoslavije, pošto nije bilo sposobno da vrši funkciju vrhovne komande oružanih snaga. v) Predviđena je i funkcija predsjednika Republike, tako da je do 1980. godine postojao dualizam na vrhu države, tj. bila su dva predsjednika - individualni i kolektivni. Takvo ustavno rješenje je neobično, kontraproduktivno, pa i štetno. Smrću doživotnog predsjednika, 1980. normativno i stvarno je prestala funkcija predsjednika Republike kao pojedinca, a funkciju šefa države preuzelo je Predsjedništvo. g) Savezno izvršno vijeće je izvršni organ Skupštine SFRJ. Ono je bilo odgovorno Skupštini SFRJ "za stanje u svim oblastima društvenog života, za sprovođenje politike i izvršavanje saveznih zakona i drugih propisa i opštih akata Skupštine SFRJ i za usmjeravanje i

usklađivanje rada saveznih organa uprave" (čl. 346. Ustava). Savezno izvršno vijeće sačinjavali su predsjednik, članovi Vijeća, savezni sekretari i drugi funkcioneri koji rukovode saveznim organima uprave. Birani su na period od četiri godine. d) Savezni sud, savezno javno tužilaštvo i Ustavni sud Jugoslavije imali su isti položaj i nadležnosti kao i prema Ustavu iz 1963. godine. e) Republike i pokrajine. Saveznu državu (SFRJ) sačinjavalo je šest republika: SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Hrvatska, SR Slovenija, SR Crna Gora i SR Makedonija, i dvije pokrajine: SAP Vojvodina i SAP Kosovo, koje su u sastavu SR Srbije. Ustav je utvrdio da je "socijalistička republika država zasnovana na suverenosti naroda i na vlasti i samoupravljanju radničke klase..." (čl. 2. Ustava). Republike su imale sva obilježja države (ustav, parlament, vladu, predsjedništvo, sudove, ustavni sud, pa i organe za saradnju sa inostranstvom). U mnogo čemu su bile superiorne u odnosu na saveznu državu. Takav nivo superiornosti ilustruje odnos saveznih i republičkih zakona. " Ako je republički... zakon u suprotnosti sa saveznim zakonom primijeniće se do odluke Ustavnog suda republički zakon" (čl. 207. Ustava). Republike su se sve više udaljavale od jugoslovenskog zajedništva (federacije) stvarajući uslove za potpuno osamostaljenje a za što su imale uporište u tački prvoj Osnovnih načela Ustava gdje je utvrđeno "da je pravo svakog naroda (republike) na samoopredjeljenje uključujući i pravo na otcjepljenje... te da narodi i narodnosti ostvaruju svoja suverena prava u republikama..." I pokrajine su se izdigle na nivo država (konstitutivnih elemenata federacije), što se jasno vidjelo iz strukture organa i njihove nadležnosti (imale su skupštine, ustav, izvršna vijeća, predsjedništva, sudove, ustavne sudove, univerzitet, akademiju nauka). Njihov ustavni položaj, a pogotovo praktično djelovanje imali su negativan uticaj prvenstveno na Jugoslaviju kao saveznu državu, ali i na Republiku SrbiJUUstavna koncepcija savezne države SFRJ i položaj republika i pokrajina doveli su do dezintegracije jugoslovenske savezne države (SFRJ), koja se pčela postepeno raspadati, a zatim potpuno iščezla krajem aprila 1992. godine. OSNOVNA LITERATURA ANALI Pravnog fakulteta u Beogradu broj 3-4,1973. CACA, Đ.: Socijalistička republika u jugoslovenskoj federaciji,Beograd, 1977. CAREVIĆ. M. i TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. CAREVIĆ, M: Evolucija shvaćanja i razvoja autonomije u Jugoslaviji. Federacija i federalizam, Niš, 1987, ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo - Organizacija državne vlasti, Novi Sad,1994. ĐORĐEVIĆ. J.: Politički sistem, Beograd, 1980

ĐORĐEVIĆ. J.: Novi ustavni sistem, Beograd, 1964 ĐORĐEVIĆ. J.:Ustavno pravo, Beograd, 1982 ČULINOVIĆ.F.: Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb, 1968 GAMS, A.: Svojina, Beograd. 1987. GERŠKOVIĆ. L.: Historija narodne vlasti. Beograd, 1957. JOVIČIĆ, M.: Putevi i stranputice jugoslavenske ustavnosti Beograd, 1989. JOVIČIĆ, M: Savremeni federalizam, Beograd, 1973. JOVIČIĆ. M.: Veliki ustavni sistemi, Beograd, 1984. KUZMANOVIĆ, P.: Privremena narodna skupština DFJ, Beograd,1981. LUKIĆ, P.: Ustavnost i zakonitost, Beograd 1966. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1982. MARKOVIĆ, P.: Teorijskopravni i ustavnopravni model autonomije, Federacija i federalizam, Niš, 1987. MARKOVIĆ. P.: Izvršna vlast, Beograd. 1980. MIJANOVIĆ, G.: Evolucija strukture predstavničkih tijela u SFRJ, Godišnjak, Sarajevo, 1970. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. NIKOLIĆ. P.: Skupštinski sistem, Beograd. 1973. STEFANOVIĆ, J.: Ustavno pravo FNRJ i komparativno, Zagreb.1956.

Glava četvrta

EKONOMSKO-SOCIJALNO UREĐENjE I. USTAVNO REGULISANjE EKONOMSKOSOCIJALNOG UREĐENjA

Ekonomska pitanja kao osnova društva bila su uvijek, manje ili više. u centru pažnje državne vlasti i određenih slojeva i struktura unutar države, ali i svakog čovjeka pojedinačno. Istina, u raznim istorijskim fazama intenzitet interesa države se razlikovao. Sve do polovine osamnaestog vijeka (posebno u vrijeme Francuske buržoaske revolucije) i definitivnog konstituisanja građanskog poretka, svojinski odnosi u državi bili su bitno pojednostavljeni (ne uzimajući u obzir dostignuća rimskog imovinskog prava). Ekonomska dobra i svojinska prava bila su uglavnom reducirana na lična (privatna) ili državna (kolektivna). U stvari. kroz dugi vremenski period dominirala je privatna svojina (pravo svojine) ne samo u sferi ekonomskih dobara već se to pravo proširilo i na ljude. vezane naročito za zemlju - robove. kolone, kmetove i dr. Vladajući sloj (posebno onaj uži, koji je bio nosilac vlasti) bio je korisnik i tzv. državnih dobara (državnog vlasništva). Tako se cijeli svojinski (i ekonomski) sistem svodio na privatno vlasništvo i privatnu korist. Postojao je, dakle, pored političkog i ekonomski monopol. Uspostavlja se pravo privatne svojine kao najviše i sveto pravo, koje postaje osnova cjelokupne društvene strukture (ukupnih odnosa i procesa). Druga faza odnosa države prema ekonomsko-svojinskim odnosima javlja se uporedo sa pojavom liberalnog kapitalizma. U toj fazi i dalje dominira privatno vlasništvo, a država se drži po strani i ne želi da nameće svoja pravila ponašanja u cjelokupnoj ekonomskoj sferi. Ona igra ulogu "noćnog čuvara", kako to neki teoretičari slikovito kažu. Treća faza javlja se u periodu zrelog kapitalizma ili tzv. imperijalizma, kada se država počinje miješati u ekonomske odnose i stvarati državno vlasništvo i bitan uticaj i na ostale oblike vlasništva i kapitala. Pravna regulativa, a pogotovo ustavna, različito se koristila u raznim periodima. Proces prisvajanja dobara u ranoj fazi regulisan je običajnim pravom: običaji su bili osnova na kojoj su se gradili odnosi među ljudima u odnosu na stvari. Nakon običajnog perioda dolazi faza pisanih pravila ponašanja u odnosu na materijalna i druga dobra. Javlja se i otvara teorijsko i praktično pitanje svojine. Pravilima, posebno ustavom, propisuju se norme ponašanja ljudi u odnosu na svojinu pa se utvrđuje i zna šta se može a šta ne može, šta je svoje a šta tuđe itd. Dakle, sa stanovišta regulisanja društveno-ekonomskih odnosa, uključujući tu čitav kompleks svojinskih odnosa, kroz istoriju uočavamo tri velika perioda: 1) period običajnog regulisanja, 2) period regulisanja raznim pismenima i zakonima i 3) period ustavne regulative. Razmotrićemo period ustavne regulative društveno-ekonomskih odnosa. Od pojave prvih pisanih ustava do danas uočavaju se četiri faze (perioda) različitog ustavnog tretmana društveno-ekonomskih, odnosno ekonomsko-socijalnih odnosa. Prva faza započinje donošenjem prvih pisanih ustava i završava se potkraj Prvog svjetskog rata. U tome periodu ustavi su samo periferno (marginalno) regulisali društveno-ekonomske odnose. Oni su, u stvari, regulisali samo pitanje svojine, i to isključivo kao prava, a ne osvrćući se na veliki kompleks društveno-ekonomskih odnosa. Takav pristup ovoj velikoj i značajnoj oblasti proizlazio je iz koncepcije i tipa društva. Naime, ustavi su se pojavili (druga polovina osamnaestog vijeka) u doba liberalnog kapitalizma, odnosno početnoj fazi zrelog kapitalizma, kada je ekonomska sfera bila izvan državnog uticaja. Vladalo je sveto pravilo nedodirljivosti privatne svojine, a ekonomski odnosi nisu bili područje u koje se država smjela puno miješati. Država je u doba liberalnog kapitalizma svoju ekonomsku politiku zasnivala na devizi laissez-faire i laissez-passer (pusti neka čini svako šta hoće i neka sve ide svojim tokom). A pošto je

ustav državni akt, a ustavno pravo državno pravo, ustav se, saglasno opštoj koncepciji društva, nije miješao u ekonomsko-svojinske odnose. Druga faza ustavnog regulisanja društveno-ekonomskih odnosa počinje završetkom Prvog svjetskog rata (1918) a završava se krajem Drugog svjetskog rata (1945). To je period kada su ustavi regulisali osnove društveno-ekonomskog sistema. Prvi ustav koji je regulisao ovu materiju bio je Vajmarski ustav (Njemačka) iz 1919. godine. Njime je prvi put utvrđeno da se država ozbiljno može miješati u svojinske i uopšte ekonomske odnose. Pored lične i privatne svojine ustanovlju-je se državna svojina, te niz drugih ustavnih mogućnosti države da može uticati na status imovine. (Država, na primjer, može izvršiti nacionalizaciju, konfiskaciju, eksproprijaciju i niz drugih mjera). Slične ekonomsko-socijalne mjere utvrdio je i Ustav RSFSR (Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika) iz 1918. i Ustav SSSR iz 1924. godine. Pored onoga što je regulisao Vajmarski ustav, u Ustav SSSR dodata je zadružna svojina. Ustav Kraljevine SHS iz 1921. je sadržavao značajna socijalno-ekonomska pitanja. Država je mogla intervenisati u privredi i u cjelokupnom ekonomskom području "u duhu pravde i uklanjanja društvenih suprotnosti" (čl. 26. Ustava). Svojina je zajemčena, ali država ima pravo da ekspropriše imovinu u društvene svrhe i uz tržišnu naknadu. Slično su ovu oblast regulisali ustavi drugih evropskih zemalja koji su u tome periodu donijeti. Treća faza je počela 1945, nakon završetka Drugog svjetskog rata, a završava se oko 1990. godine, kada je došlo do destrukcije socijalizma i raspada nekih najznačajnijih socijalističkih država (posebno federacija). U ovoj fazi, dugoj više od četiri decenije, ekonomska sfera je bila centralno područje ustavne regulative. I u strukturi ustava društveno-ekonomsko uređenje dolazilo je odmah iza osnovnih načela (odredaba) ustava. Po obimu bila je to gigantska regulativa. Tako je. na primjer, Ustav SFRJ iz 1974. obuhvatio 78 članova i 14 amandmana koji se odnose na društveno-ekonomska pitanja. Sadržaj ove problematike bio je iscrpan i odnosio se na svojinske i druge ekonomskosocijalne odnose: oblike svojine, prava svojine, društveno-ekonomske mjere (nacionalizacija, sekvestracija, arondacija, eksproprijacija), oblici organizovanja u privredi - vrste preduzeća, način upravljanja, sticanje dohotka, akumulacija, raspodjela sredstava, planiranje, evidencije, osnivanje i ukidanje svih oblika privrednih i drugih organizacija, osnivanje i organizovanje ustanova u oblasti društvenih djelatnosti, fondovi, samoupravne interesne zajednice, legati, kontrola i dr. U nekim zemljama tako široku ustavnu regulativu društveno-ekonomskih odnosa pratila je još šira zakonodavna regulativa. Tipičan primjer bio je Zakon o udruženom radu (ZUR), donesen 1976, koji je sadržavao 671 član. Uz zakone su postojali mnogobrojni interni opšti akti koji su regulisali društveno-ekonomska pitanja. Bio je to period prenaglašenog normativizma u društveno-ekonomskoj oblasti. Četvrta faza nastaje početkom devedesetih godina i karakteriše se napuštanjem hiperprodukcije ustavnog regulisanja društvenoekonomskog i socijalnog sistema. Tako su ustavi država bivše Jugoslavi-je (SRJ, Srbije, Crne Gore, Republike Srpske. Bosne i Hercegovine, pa i Slovenije i Makedonije) bitno (kvantitativno) smanjili obim regulative društveno-ekonomskih odnosa. Obim ove regulative je od 7 do 16 članova. a u strukturi (redoslijedu) ekonomskosocijalno uređenje pomjereno je na treće ili četvrto mjesto. Pristup ustavnoj regulativi ekonomsko-socijalne oblasti zavisi od mnogo različitih faktora, a prije svega od: tipa društva. oblika državnog uređenja, nivoa opšteg razvoja, razvoja kulture, obrazovanja, ideološkog modela društva, stepena demokratskih odnosa i niza drugih faktora.

II. OSNOVE EKONOMSKO-SOCIJALNOG UREĐENjA Već smo naglasili da su društveno-ekonomski odnosi bitna osnova svake države, što se jasno vidi iz ozbiljnosti kojom države prilaze ustavnom (ali i zakonskom) regulisanju društveno-ekonomskih odnosa i mjera koje se preduzimaju na razvijanju i unapređivanju tih odnosa. Šta će koja država uzeti kao osnovu ekonomskog sistema. zavisi od toga na kojim se vrijednostima temelji njen ukupan društveni sistem. Savremeni demokratski sistemi temelje se na utvrđivanju i ostvarivanju prava i sloboda građana, socijalnoj pravdi, pravnoj državi, tržišnoj privredi, parlamentarnoj demokratiji i dr. Takvi su uglavnom savremeni sistemi u Evropi, među kojima su SRJ, Republika Srbija, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina, Federacija BiH i dr. Osnove društveno-ekonomskog sistema razlikuju se u složenim i unitarnim državama, u socijalističkim i građanskim državama i drugim državnim oblicima. 1) Osnove ekonomsko-socijalnog uređenja u Bosni i Hercegovini. Ustavom Bosne i Hercegovine utvrđeni su osnovni principi ekonomsko-socijalnog uređenja, a potpunije osnove ekonomsko-socijalnog uređenja razrađene su entitetskim ustavima, a konkretno normirane i predviđene brojnim imovinskim zakonima. Cjelokupni ekonomsko-socijalni odnosi zasnivaju se na slobodnom i neograničenom privređivanju. samostalnosti preduzeća, ravnopravnosti svih oblika svojine i prava na svojinu. slobodnom kretanju robe, usluga, kapitala i lica (slobodno tržište rada), punoj zaštiti braka i porodice. slobodnom tržištu. zajedničkom carinskom i monetarnom sistemu. U posebnom režimu su kontrola vazdušnog saobraćaja između entiteta, sredstva za međusobne i međunarodne komunikacije, međunarodne finansijske obaveze i bankarski poslovi. 2) Osnove ekonomskog uređenja u SRJ. Ekonomsko uređenje u Ustavu Savezne Republike Jugoslavije, zasniva se na: a)

slobodi rada i privređivanja,

b) slobodi i pravu svih oblika svojine (privatne, društvene, državne, akcionarske, mješovite, zadružne i dr.), v)

slobodi privređivanja i prava svojine stranih lica,

g)

zaštiti prirodnih bogatstava koja su u državnoj svojini,

d) slobodnom organizovanju raznih oblika preduzeća, đ) slobodnom i jedinstvenom tržištu, monetarnom, bankarskom, deviznom, carinskom i poreskom sistemu. 3) Osnove ekonomsko-socijalnog uređenja u Republici Srbiji. Ustav Republike Srbije utvrđuje osnove na kojima se temelji ekonomsko socijalno uređenje. Te osnove su: a) slobodno privređivanje u svim oblicima svojine na jedinstvenom tržištu robe, rada i kapitala,

b)

samostalnost preduzeća i svih drugih oblika organizovanja,

v)

upravljanje i prisvajanje po osnovu svojine i rada,

g)

pravo zaposlenih i pravo drugih građana na socijalnu sigurnost,

d) jednaka prava svih oblika svojine (državne, društvene, privatne, zadružne i dr.), đ) zaštita prirodnih bogatstava i dobara u opštoj upotrebi koja su u društvenoj ili državnoj svojini. 4) Osnova ekonomskog i socijalnog uređenja u Republici Srpskoj. Ustavom Republike Srpske utvrđeno je koje su osnove ekonomskog i socijalnog uređenja. Ekonomsko i socijalno uređenje zasniva se na: a) ravnopravnosti svih oblika svojine i jednakoj pravnoj zaštiti tih oblika, b)

pravu na nasljeđivanje,

v)

slobodnom privređivanju,

g) samostalnosti preduzeća i drugih oblika privređivanja u sticanju i raspodjeli dobiti, d) slobodnom kretanju robe, rada i kapitala u Republici kao jedinstvenom privrednom prostoru, đ) zabrani monopola svih vrsta, e) zaštiti prirodnih bogatstava (šuma, voda, poljoprivredno zemljište, gradsko zemljište), nekretnina i stvari koje su od privrednog, kulturnog i istorijskog značaja. Sva navedena bogatstva su u državnoj svojini, a mogu biti i u drugim oblicima svojine, što se uređuje zakonom. 5) Ekonomsko-socijalno uređenje u Federaciji Bosne i Hercegovine zasniva se, u osnovi, na istim pretpostavkama, principima i vrijednostima kao u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj.

III. SVOJINA - SADRŽAJ I OBLICI 1. POJAM I KARAKTERISTIKE SVOJINE 1) Osnovna shvatanja svojine. Svojina je osnovni institut društveno-pravnih i ekonomskih odnosa, odnosno ona je bitan element proizvodnog odnosa. Na svojini kao osnovnom društveno-proizvodnom odnosu zasnivaju se mnogi drugi odnosi. Pravo svojine bilo je kroz istoriju oslonac vlasti određenih društvenih grupa. U stvari, monopol svojine je osnova mnogih monopola u društvu, posebno monopola vlasti. Zato je pitanje svojine prvorazredno pravno, političko i ekonomsko pitanje.

Dugo su egzistirala dva različita teorijska shvatanja o suštini i sadržaju svojine. Prvo je neistorijsko i drugo istorijsko. Neistorijsko shvatanje polazi od toga da je svojina vezana uz čovjeka samim tim što je čovjek - čovjek, odnosno svojina je po prirodi stvari uz čovjeka i pripada mu. Takvo prirodno pravo dato čovjeku po rsfenju (po prirodnim zakonima), kako tvrdi ova teorija. omogućuje čovjeku da neo-graničeno koristi, pored ostalog, pravo svojine bez obzira na građanske (civilne) norme. Drugo je istorijsko shvatanje koje se zasniva na činjenici da je svojina istorijska kategorija i da se mijenja zajedno sa društvom. Napredak u društvu odražava se na sadržaj, oblike i ulogu svojine. Već odavno je odbačeno neistorijsko a prihvaćeno istorijsko shvatanje svojine. Osnovni smisao svojine je zadovoljenje potreba ljudi, i to biološko-fizioloških i društvenih. Da bi se ostvarila ta osnovna zamisao zadovoljenja potreba. bilo je potrebno uzimanje nečega od nekoga. U stvari, javlja se prisvajanje kao bitan element svojine. Dugo je to prisvajanje bilo samo od prirode, ali se ono prenijelo (pojavom normi) i na proizvode čovjekovog rada i prava. Prisvojeni predmeti se mogu (i moraju) koristiti i njima raspolagati. To u osnovi znači da je prisvajanje (kao korišćenje i raspolaganje) osnovni sadržaj i suština svojine. Ili sa ustavnopravnog stanovišta, svojina (pravo svojine) je slobodno korišćenje, raspolaganje i upravljanje pokretnim i nepokretnim stvarima na bazi objektivnog prava. 3) Pluralizam svojine. Svojina je složen pojam. Proteže se na prirodna dobra i bogatstva, stvari i vrijednosti i na društvene pojave i odnose. Taj široki krug objekata svojine svodimo na precizniju odrednicu - pluralizam svojine. i to kao ustavnopravni, ekonomsko-materijalni ili kao sociološki pojam Svojina kao ustavnopravni institut je predmet ustavnog regulisanja i zauzima mjesto čvrstih (imperativnih) normi pošto se u većini ustava i pravnih sistema identifikuje sa rimskom koncepcijom DOMINIUM-a kao apsolutnog prava (vlasti) nad stvarima. S druge strane, svojina nije samo prisvajanje već i društveni odnos, a TO znači da se stvaraju bitni odnosi među ljudima u pogledu svojine. Suština pravnog instituta svojine ogleda se u tome da neko dobije (ima) pravo prisvajanja i raspolaganja u odnosu na neku stvar, tj. da je "određeni odnos između ljudi i stvari pravno urećen i zaštićen zakonom". Ukratko, svojina je institut uređen (regulisan) normama. Svojina kao ekonomska kategorija označava "tehnološki odnos čovjeka prema stvarima koje zadovoljavaju njegove potrebe" (J. Goričar). Sa ekonomskog stanovišta, korišćenje znači trošenje (upotrebu) stvari. Ili, svojina u svakom istorijskom periodu - u svakom društvu - prije svega je ekonomska kategorija, pa tek onda pravna, politička, sociološka i dr. "Svojina u ekonomskom smislu postoji kada je posmatramo samo u njenoj funkciji prisvajanja ekonomskih dobara bez obzira na njenu klasifikaciju, pozitivnu ili negativnu, od strane društvenih normi" (A. Gams: Svojina, Beograd, 1991, str. 17). Postoji uska veza između svojine u ekonomskom i pravnom smislu i ogleda se u međusobnoj uslovljenosti pa su neki teoretičari smatrali da ekonomija daje svojini sadržaj a pravo formu. (Rudolf Štamler) Svojina kao sociološki pojam ogleda se u tome što šire zahvata suštinu svojine. He svodi je na usko pravno ili ekonomsko područje ili samo na problem odnosa ljudi prema stvarima. Ovaj sociološki aspekt svojine u prvi plan ističe svojinu kao društveni odnos kao društvenu pojavu. U tom sklopu društvenih odnosa (kako smo već istakli) grade se mnogi drugi odnosi: odnos čovjeka prema čovjeku, čovjeka prema društvu. društva prema čovjeku, čovjeka prema stvari-ma, čovjeka prema prirodi itd.

3) Pravo svojine i nesvojine. Pravo svojine nastaje kao skup prav-nih normi koje regulišu svojinu. To je ovlašćenje koje imaju fizička i pravna lica "da u granicama pravnog poretka slobodno koriste, upravljaju i raspolažu pokretnim i nepokretnim stvarima (i pravima) koja su predmet ovog prava" (dr Mićo Carević, navedeno djelo. str. 140). Privatna, državna i drugi oblici kolektivne svojine izražavaju se kao pravo svojine. Dakle, pravo svojine se veže za tačno određene oblike svojine i postoji u klasnim društvima. Ono podrazumijeva jasno označenog vlasnika (titulara). Na drugoj strani, u besklasnom društvu javlja se novi oblik svojine - društvena svojina kao nesvojina, kao pravo nesvojine koje nema titulara (iako je nejasno kako he vršiti svoju funkciju u robnoj privredi bez titulara, koji je, i ako se naznači, samo formalan, difuzan, u stvari, imaginaran).

2. ISTORIJSKO-PRAVNI OBLICI SVOJINE Svojina je, bez sumnje, istorijska, odnosno društvena kategorija. Ona se s vremenom (kroz istoriju) mijenja kako se određene društvene snage diferenciraju. Kao društveni odnos koji nastaje diferenciranjem globalnog društva, svojina postaje pravo jedne društvene grupe "koja posjeduje sredstva za rad i time ima vlast nad radom druge društvene grupe koja ne posjeduje ta sredstva, već radi njima. Na toj osnovi izvršena je klasna diferencijacija društva na vlasnike sredstava za proizvodnju i nevlasnike" (Dr A. Ivić: Neka teorijska pitanja ustavnopravnog koncepta svojine, Beograd, 1980. str. 35). Istorijska dimenzija svojine usko je vezana za državu i vlast. "Vlast je potčinjavanje sebi drugih ljudi, a svojina potčinjavanje sebi materijalnih dobara, razume se u okviru društvenih normi. Drugim rečima, vlast je moć nad ljudima, svojina moć (aprehenzija) nad stvarima" (A. Gams, navedeno djelo, str. 23). Kroz istoriju su se formirali globalni oblici svojine. To su: 1) Kolektivna i privatna svojina. Najstarija i vjerovatno najdublja podjela svih (istorijskih i savremenih) oblika svojine je na kolektivnu i privatnu. Kolektivna svojina je najstariji oblik i ogleda se u neposrednoj društvenoj (kolektivnoj) proizvodnji za podmirenje potreba članova zajednice (društva), a ne za tržište. Takav oblik svojine (odnosi na toj osnovi) regulisan je normama zajednice - prvo običajem, tradicijom. religijskim normama a kasnije pravnim normama. Kolektivna svojina ima razne nosioce, ali je osnovni nosilac zajednica za koju se proizvodi i koja odlučuje o korištenju svojine. Privatna svojina se stalno javlja uz kolektivnu i miješa se sa ličnom. Ova svojina se karakteriše individualnošću, tj. nosilac proizvodnje je pojedinac. S druge strane, dok je kolektivna svojina imala ograničen obim proizvodnje (samo za svoju zajednicu), privatna svojina podrazumijeva da proizvođač pojedinac proizvodi i za druge, tj. za tržište razmjenom. "Privatna svojina se odnosi samo na ekonomsko prisvajanje dobara, ne uključujući u sebe, kao kolektivna svojina, normativne elemente druge vrste koji se odnose na lične ili druge društvene odnose, na normativne odnose vlasti" (A. Gams, navedeno djelo, str. 27). 2) Pravo i nepravo svojine. Teoretičari svojine (Kabe, Vajtling, Marks, Gams, Ivić i dr.) pokušavaju da objasne prirodu svojine, njenu "dušu". Utvrdili su da svojina ima svoju

egoističku prirodu i da kao takva pripada klasnom društvu. Iza takve svojine uvijek stoje država i pravna prinuda. Nazvana je pravnom svojinom. Na drugoj strani, istorijski gledano, javlja se nov vid svojine (svojina organskog i neotuđenog društva) koja se naziva nepravna svojina. Takav oblik svojine izražen je u društvenoj svojini, koja je više od tri decenije bila u upotrebi u drugoj Jugoslaviji. 3) Eksploatatorska i neeksploatatorska svojina. Ovaj oblik svojine pojavio se u istorijskoj fazi naročito u staroj Atini i Rimu, ali se njena suština ispoljila tek u vrijeme feudalizma, pa čak i imperijalnog kapitalizma. Ova podjela odnosi se na istorijsku kolektivnu svojinu. Neeksploatatorska svojina postojala je u tzv. "organskim društvima", ali postoji i u savremenim i biće je i u nekim budućim demokratskim društvima. Eksploatatorska kolektivna svojina naročito je bila izražena u feudalnim despotskim državama, ali i u savremenim kapitalističkim. 4) Kapitalistička i socijalistička svojina. Savremeni svijet je polarizovan na svijet kapitalizma i svijet socijalizma, tj. kapitalistički i socijalistički tip društva. Bez obzira na negativni ciklus (fazu) razvoja socijalizma, koji je upravo na djelu, i dalje su, barem teorijski gledano, ta dva tipa društva u toku. Kapitalistička svojina je privatna kapitalistička i kolektivna kapitalistička. Privatna kapitalistička svojina je uvijek bila dominantna, a kolektivna kapitalistička je kasnije nastala i obuhvata javna dobra, koncesije, ograničenje privatne svojine putem javnog prava, nacionalizaciju, državna preduzeća itd. Socijalistička svojina je u osnovi kolektivna, a razvila se iz kapitalističke svojine. To je svojina koja pripada zajednici koja njome upravlja. Socijalistička svojina je svojina socijalističke države, zadruga, radnih brigada, ali i društvena svojina kao nesvojina u samoupravnom sistemu.

3. DIFERENCIRANI FORMALNOPRAVNI OBLICI SVOJINE Svi oblici svojine razvili su se iz kolektivne i privatne svojine. Teško je naći (u stvari, nema ga) čist oblik svojine, ali se pri određivanju oblika svojine uzimaju njegovi pretežni elementi. U ustavno pravnoj teoriji, pa i u građanskom pravu, obrađeni su izdiferencirani oblici svojine. 1) Lična svojina. Najvažniji oblik proizvodnje kao prisvajanje prirode ostvarivao se kao lično korišćenje upotrebnih dobara. "Lična svojina se odnosi na predmete lične upotrebe i potrošnje i kao takva postoji u svim istorijskim tipovima društva, pri čemu su režim i kriterijum za lično prisvajanje i ličnu svojinu različiti i zavisni od karaktera osnovnih proizvodnih i svojinskih odnosa kao i materijalne osnove društva" (Politička enciklopedija, str. 510). Pravo lične svojine se zajemčuje ustavom, i to ne predmetima koji služe ličnoj potrošnji i zadovoljenju ličnih kulturnih i drugih potreba. Lična svojina pretpostavlja nesvojinu drugih ljudi na predmete (stvari) koje su u ličnoj svojini. U pravilu, lična svojina je neprikosnovena, ali se izuzetno može ograničiti. Često se zamjenjuje lična i privatna svojina. Predmeti, pa i sredstva za proizvodnju npr. u ličnoj su svojini dok služe za lične potrebe. Ali, ako predmeti (sredstva) postanu izvor prihoda

(dobiti), oni su u privatnoj svojini (dok automobil, recimo, služi za lične potrebe, u ličnoj je svojini, a kada vlasnik tim automobilom počne obavljati taksi službu, on tada postaje sredstvo u privatnoj svojini). 2) Privatna svojina. To je najznačajniji oblik svojine i najduže postoji kao pravo u ljudskoj istoriji. Privatna svojina je svojina na stvarima (predmetima, sredstvima) pomoću kojih se stvara dobit (vrijednost). Suštinu privatne svojine čini monopol na sredstvima za proizvodnju, gdje pojedinci imaju isključivu moć raspolaganja (korišćenja) i prisvajanja. Privatno vlasništvo se u nekim istorijskim fazama vezalo za sredstva za proizvodnju i rad (sredstva i čovjek) te su i čovjek i sredstva rada kao sredstvo proizvodnje bili privatno vlasništvo. Privatna svojina se javlja kao apsolutno stvarno pravo. Karakteriše je proizvodnja za druge (za tržište). Pri tome se javljaju mnogi drugi prateći elementi: konkurencija privatnih proizvođača, vrijednost robe, promet vrijednosti, upotrebna vrijednost, pa i monopoli. Korišćenje i raspolaganje u privatnoj svojini je slobodno i zavisi od volje vlasnika. Koliko će privatna svojina biti u funkciji, zavisi i od tipa društva. U građanskom društvu privatna svojina je. kako smo već istakli, privilegovana i dominantna. U socijalizmu je privatna svojina znatno ograničena ili pak potpuno isključena. Danas je ustavom u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Republici Srbiji i Republici Srpskoj privatna svojina osnova ekonomskog uređenja. U stvari, zajemčeno je ovo pravo svojine (čl. 51. Ustava SRJ, čl. 34. Ustava Republike Srbije i čl. 55. Ustava Republike Srpske). 3) Državna svojina. Skoro da i nema države u svijetu u kojoj nema nekog vida državne svojine. Državna svojina je posebno pravo svojine čiji je titular država. Ta svojina je no svojoj prirodi kolektivna i javlja se u raznim vidovima. Državna svojina se, uglavnom, razvijala u okviru društveno-ekonomskih formacija pa su se formirala dva dominantna oblika: kolektivna kapitalistička i kolektivna socijalistička svojina. a) Kolektivnu kapitalističku (državnu) svojinu sačinjavaju razni vidovi svojine: - javna dobra koja se javljaju kao predmeti u opštoj upotrebi (putevi, rijeke, mora, ulice, trgovi, parkovi. javne zgrade, škole, bolnice, muzeji. biblioteke itd.), - koncesije koje se javljaju kao jedan od vidova državne kolektivne svojine. "Koncesija predstavlja pravo iskorištavanja određenog prirodnog bogatstva jedne zemlje ili isključivo pravo vršenja određene ekonomske djelatnosti... uz određena novčana davanja državi..." (A. Gams, navedeno djelo, str. 122), - ograničenje privatne svojine, naročito nepokretne, putem javnog prava, - nacionalizacija (preduzeće, zgrada i dr.), itd. b) Kolektivna socijalistička svojina je jedan od oblika državne svojine. Nastala je prvo kao kolektivno iskorišćavanje zemljišta i sredstava za proizvodnju, a zatim nacionalizacijom te zemlje i industrijskih i trgovinskih preduzeća. Dakle, sve nacionalizovano zemljište i preduzeća postala su državna svojina. Država je identifikovana s društvom pa se smatralo da je cijelo društvo vlasnik, a nosilac prava je

država. Pored državne svojine (kao opštenarodne) javlja se i kolhozna i svojina društvenih organizacija, pa čak i svojina radnih brigada. Ustav Republike Srpske utvrđuje da su u državnoj svojini prirodna bogatstva. ali i niz drugih bogatstava (nepokretnosti). 4) Društvena svojina. Ova svojina je sasvim novi svojinski oblik kome je prethodila državna svojina i koji je izraz podruštvljavanja ukupnih državnih (društvenih) odnosa i sistema upravljanja, a posebno sredstava za proizvodnju i proizvodnih odnosa. Društvena svojina je negacija privatne. državne, mješovite i bilo koje druge svojine klasnog društva. Ova svojina pripada društvu (zajednici), a u stvari ne pripada nikome kao pravo svojine, tj. ne omogućuje pravo prisvajanja po osnovu svojinskog prava. To znači da je ona pravni izraz nevlasničkog proizvodnog odnosa. Prema tome, između privatne, državne i kolektivne svojine i "društvene svojine postoji bitna razlika: dok se svi oblici svojine izražavaju kao pravo svojine, društvena svojina je pravo nesvojine. Osim toga, dok sve oblici svojine izražavaju protivrječnost između sopstvenika i nesopstvenika, društvena svojina teži da tu protivrječnost razriješi tako da oni koji rade sredstvima u društvenoj svojini imaju pravo prisvajanja rezultata svoga rada. Ona dakle označava negaciju svojine kao monopola i prava svojine i ne može se definisati kao pravo svojine društva, države ili kolektiva nad sredstvima za proizvodnju... Društvena svojina se ne može posmatrati kao neka statična. zasebna i izvedena kategorija, kao nešto što se ima ili nema, odnosno kao odnos čovjeka prema stvarima, već kaoproizvodni i društveno-ekonomski odnos među ljudima u procesu proizvodnje i raspodjele" (dr M. Carević, navedeno djelo, str. 137). U SFRJ je Ustavnim zakonom iz 1953. uvedena društvena svojina, a napuštena državna, zadružna i privatna. Ustavom iz 1974. društvena svojina, udruženi rad i samoupravljanje postali su osnove ukupnog društveno-ekonomskog i političkog sistema. Međutim, već nakon desetak godina pokazalo se da je društvena svojina, u ovim uslovima,neostvariva i da je njome došlo do erozije imovine. Društvena imovina postala je "svačija i ničija", bez ekonomičnog korišćenja, obnavljanja i uvećavanja. Dolazilo je do masovne zloupotrebe (otuđenja, krađe i drugih vidova rastakanja ove imovine). Ustavnim amandmanima 1988. napušta se svojinski monizam (samo društvena svojina) i uvodi pluralizam svojine (državna, društvena, zadružna, privatna, mješovita, akcionarska i dr.). Proces pretvaranja društvene svojine brzo se odvijao i već danas je u SRJ, Republici Srbiji, Republici Crnoj Gori, Federaciji Bosne i Hercegovine i Republici Srpskoj dominantna privatna, državna i mješovita svojina. 5) Mješovita svojina. To je svojinski oblik fleksibilnog tipa, ali nije egoističan niti čist (samo jedan oblik) i označava poseban odnos prema vlasnicima (vlasniku). Mješoviti oblik svojine označava da u sistemu proizvodnje i drugih odnosa može udruženo da egzistira više oblika svojine (privatna, zadružna, društvena i dr.) Organizacioni oblik mješovite svojine su mješovita preduzeća sa različitim učesnicima (dioničarima).

4. USTAVNA REGULATIVA SVOJINE Većina država u svijetu ustavima regulišu status i zaštitu svojine. Istina, ustavna regulativa nije bila, niti je danas, podjednaka i dovoljno precizna, naročito u pogledu određivanja oblika i položaja svojine. Svi jugoslovenski ustavi od 1946. do danas su regulisali pitanje svojine, ali sa različitim stepenom preciznosti i jasnoće. Najjasnije je Ustav FNRJ iz 1946. godine regulisao ovo pitanje. "Sredstva za proizvodnju u FNRJ jesu ili opštenarodna imovina, tj. imovina u rukama države, ili imovina narodnih zadružnih

organizacija ili imovina privatnih fizičkih i pravnih lica" (čl. 14. Ustava). Dakle, jasno je utvrđeno da postoji državna, zadružna i privatna svojina. Ustavni zakon iz 1953. već je neprecizniji i svodi svojinske odnose na jedan oblik društvenu svojinu. " Društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju... je osnova društvenog i političkog uređenja zemlje" (čl. 4. Ustavnog zakona). Privatne svojine nema, a samo se pertinentno pominje lična svojina. Ustav SFRJ iz 1963. u članu 6. utvrđuje da je osnov društveno-ekonomskog uređenja društvena svojina. Utvrđuje da pravo svojine mogu imati zemljoradnici na obradivo zemljište na deset hektara i pravo svojine na šume i šumsko zemljište, što se uređuje zakonom. Ustav SFRJ iz 1974. predvidio je postojanje društvene svojine (čl. 10. Ustava), zatim lične i privatne. Pravo lične svojine bilo je samo na predmetima (stvarima) koji služe ličnoj potrošnji (potrebi). Pravo privatne svojine je utvrđeno za poljoprivredno zemljište, stambene zgrade i malu privredu (čl. 78. Ustava), a sve ostalo je društvena svojina. Ustav SRJ jemči sve oblike svojine i pravo svojine (čl. 51. i 69. Ustava). Utvrđeno je da niko ne može biti lišen svojine niti mu se ona može ograničiti, osim kada to zahtijeva opšti interes utvrđen zakonom. I strana lica mogu steći pravo svojine (i pravo privređivanja) u skladu sa zakonom. Jedino lica bez državljanstva ne mogu steći pravo svojine na zemljište. Prirodna bogatstva su u državnoj svojini (čl. 73. Ustava). Ustav Republike Srbije još preciznije utvrđuje svojinsku strukturu u državi. " Jamči se društvena, državna, privatna i zadružna svojina i drugi oblici svojine" (čl. 56. Ustava Republike Srbije). Svi obli-ci svojine imaju jednaku pravnu zaštitu. I strana lica mogu sticati pravo svojine u skladu sa zakonom. Društvena i državna svojina u Republici Srbiji su pod posebnom zaštitom, što naročito potvrđuje ustavna odredba prema kojoj se sredstva u državnoj i društvenoj svojini mogu otuđiti samo prema tržišnim uslovima... Ustav Republike Srpske garantuje jednaku pravnu zaštitu svim oblicima svojine (čl. 54. Ustava). Zakonom se mogu ograničiti (ili oduzeti) pravo svojine ali uz pravičnu naknadu, s tim što se sredstva u društvenoj i državnoj svojini mogu otuđiti samo prema tržišnim kriterijumima. U slučaju rata ili ratne opasnosti može se ograničiti raspolaganje svojinom ili utvrditi poseban način korišćenja svih ili dijela sredstava. Garancije prava svojine i privređivanja daje i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, pa i Ustav BiH.

IV. RAD, SREDSTVA ZA RAD I SLOBODNA PRIVREDA Rad je imanentan čovjeku i uslov za stvaranje i pribavljanje spoljnih predmeta i zadovoljenje ljudskih egzistencijalnih potreba. Čovjek je jedini sposoban da radi i da stvara sredstva (oruđa) za rad. Rad je, bez sumnje. svrsishodan i najvažniji oblik djelovanja čovjeka u društvu. "Istorijski posmatrajući proizvodni rad, proizvodnju, sticanje radnih sposobnosti i navika uticali su presudno na formiranje čovjeka kao društvenog bića" (dr Vuko Pavićević). Rad kao složena ljudska djelatnost posmatran je i proučavan sa filozofskog, psihološkog, ekonomskog. pravnog i sociološkog stanovišta. Stvaranje dobara neophodnih za egzistenciju i pravni položaj čovjeka i njegovog rada, i sve što je vezano uz rad. predmet su ustavnog i radnog prava. Rad je tijesno vezan za svojinu. jer je u osnovi uslovljen svojinom. On nije samo put pribavljanja svojine već je i ugrađen u predmet svojine.

Rad i sredstva rada su u predistorijskom periodu bili međusobno čvrsto povezani. Tek u klasnom društvu došlo je do razdvajanja rada i sredstava za proizvodnju. Što se društvo više razvijalo i što su sredstva za proizvodnju bila raznovrsnija i složenija, odvojenost od rada bila je veća. Mašine su gospodarile čovjekom (njegovim radom) u proizvodnji, a u raspodjeli vlasnik sredstava je bio gospodar. Čovjekov rad je postao roba koja se kupuje i prodaje. Položaj i uloga rada i sredstava rada. njihov međusobni odnos, te ustavno određenje javili su se u tri karakteristična odnosa. Prvi je kapitalistički način proizvodnje, u kome je formalno radnik slobodan, ali rad i sredstva rada su strogo odvojeni. Drugi je jedinstvo (spajanje) rada i sredstava i javlja se pojavom društvene svojine, tj. gdje je društvena svojina spojila rad i sredstva pa se ostvaruje pravo rada društvenim sredstvima za proizvodnju. Treći odnos je formiranje slo bodne privrede, u kojoj su rad i kapital mjera za upravljanje i korišćenje. a) Kapitalistički način proizvodnje zasnovan je na sredstvima za proizvodnju (svojinu) i na radu (ljudima). Sredstva za proizvodnju su u svojini kapitaliste, a radnici su formalno slobodni na berzi. nude svoj raznovrsni rad. Rad je odvojen od sredstava za proizvodnju. Njihovo spajanje je zasnovano na interesu vlasnika sredstava za proizvodnju radi dobiti, i na potrebama (nuždi) radnika da prodaju svoju radnu snagu. svoj rad. Međutim, vrijednost radnikovog rada, odnosno vrijednost robe koju proizvede daleko je veća od plaćenog rada tako da ta razlika, taj višak ide vlasniku sredstava za proizvodnju. Takav tip proizvodnje utemeljen je na normama države (zakonima, ugovorima), a kasnije i ustavima. b) Pravo rada društvenim sredstvima za proizvodnju je novdruštveni odnos utvrđen ustavom, a primjenjivan je u SFRJ nepune tri decenije. Pravo rada društvenim sredstvima za proizvodnju nastalo je na novoj svojinskoj strukturi, tj. na društvenoj svojini. Došlo je do obrnute situacije u odnosu na onu kakva je bila u kapitalizmu, pa umjesto da sva prava proizlaze iz vlasništva. ona proizlaze iz rada. Jasno je bilo utvrđeno da na društvenim sredstvima za proizvodnju niko nema pravo svojine. Radnici zaposleni stiču pravo rada društvenim sredstvima (korišćenje i raspolaganje), ali nemaju pravo vlasništva. Oni su bili dužni da sredstva za proizvodnju u društvenojsvojini čuvaju, obnavljaju i umnožavaju. Ustav je utvrdio da "niko ne može neposredno ni posredno sticati materijalne i druge koristi eksploatacijom tuđeg rada" (čl. 11. Ustava SFRJ iz 1974). Pravo rada društvenim sredstvima bilo je nerealan i utopistički pokušaj. v) Slobodna privreda rada i kapitala javlja se u novije vrijeme po osnovu ekonomskih sloboda utvrđenih ustavom. Ustav SRJ. Republike Srbije, Republike Crne Gore. Federacije Bosne i Hercegovine. Republike Srpske utvrđuju da se jemči sloboda rada i kapitala i na toj osnovi učešće u upravljanju. U određivanju pojma slobodne privrede postoje tri različita shvatanja: prvo, da su jednakost i društveno blagostanje (pravda i pravičnost) osnova slobodne privrede, drugo, da su slobodno tržište i privatna svojina osnova slobodne privrede, i treće, da su rad, kapital i tržišni sistem osnovni činioci slobodne privrede. Svako od navedenih shvatanja ima dio bitnih elemenata slobodne privrede, ali se mora dopuniti i sa nekim drugim elementima: slobodna konkurencija, ostvarivanje opštih prava i sloboda čovjeka i građanina, slobodno preduzetništvo, zabrana monopola

i dr. Rad i kapital se povezuju sa srazmjernim pravom učešća u upravljanju u preduzećima, fondovima i sl. Sistem slobodne privrede spaja, a ne razdvaja rad i kapital.

V. STICANjE I RASPODJELA DOHOTKA Ove značajne ekonomsko-socijalne kategorije u svakom sistemu predstavljaju okosnicu odnosa unutar sistema proizvodnje i rada uopšte. Sticanje dohotka ima jednu relativno stalnu i stabilnu shemu, za razliku od raspodjele koja se razlikuje od sistema do sistema. tj. od toga koji je tip društva i kakva je svojinska struktura. Dohodak je novostvorena vrijednost, odnosno novčani izraz novostvorene vrijednosti. Dohodak je ekonomska kategorija kojom se uređuju cjelokupni odnosi između radnika (proizvođača) u preduzećima i svih drugih učesnika (nosilaca) u sistemu konkretnog povezivanja rada i kapitala, koji su osnova za sticanje dohotka, raspodjelu i upravljanje. Ustav Republike Srpske utvrđuje da se "ekonomsko i socijalno uređenje zasniva na samostalnosti preduzeća i drugih oblika privređivanja u sticanju i raspodjeli dobiti" (čl. 50. Ustava). Utvrđivanje elemenata ukupnog prihoda, dohotka i čistog dohotka vrši se po formuli: 1) Ukupan prihod je novac dobijen za prodatu robu na tržištu ili izvršene usluge. U toj sumi su svi troškovi, sve što je utrošeno (novac, materijal, amortizacija i dr.). 2) Dohodak (novostvorena vrijednost) dobije se kada se od ukupnog prihoda odbiju materijalni troškovi, amortizacija i drugi neposredni troškovi u procesu proizvodnje. 3) Čist dohodak se dobije kada se iz dohotka uplate sve obaveze (porezi, doprinosi, takse, ugovorne obaveze, anuiteti i druge vrste obaveza i dugovanja). 4) Raspodjela čistog dohotka vrši se na plate radnicima, na proširenje materijalne osnove - reprodukciju, fond rezervi, zajedničku potrošnju i ostatak dobiti vlasniku. Odnos rada i kapitala ogleda se u raspodjeli čistog dohotka (dobiti). Radnici (rad) dobiju onoliko koliko su kolektivnim ugovorom ili drugim mjerilima utvrdili cijenu svoga rada. Ako je ostvare-na povećana dobit, mogu dobiti povećanje zarade, ali i to je moralo biti ugovoreno i dogovoreno. Ostali dio dobiti pripada nosiocu kapitala, bilo da je to kolektivni vlasnik (država, dioničari i dr.) ili pojedinac.

VI. ORGANIZOVANjE I UDRUŽIVANjE U PRIVREDI 1) Značaj i model organizovanja u privredi. Organizacija je odgovarajući stepen planskog i dobro uređenog društvenog rada. Organizacija rada se pojavila sa prvom podjelom rada, a usavršila u savremenom periodu. Teoretičari organizacije (Bilt, Žiron, Tejlor, Fajol, Ford i dr.) smatraju da je organizacija rada (bilo kojeg) od presudnog

značaja za uspjeh. Kakav će biti učinak i kakva efikasnost, uveliko zavisi od organizacije.Organizacija se može provesti i posmatrati sa više stanovišta: kao složen sistem, organizacija u sociološkom smislu, kao sistem donošenja odluka, izraz međuljudskih odnosa i organizacija kao struktura. Svaka dobra organizacija mora imati više elemenata: ljude, sredstva, cilj, strukturu, autonomnost (Dimitrijević, Tesinger, Sajmon, Tompson, Pusić i dr.). Model organizovanja privrede u Jugoslaviji od 1945. do 1992. mijenjao senekoliko puta. U prvoj fazi, od 1945. do 1950, bila je u praksi uvedena klasična forma preduzeća s tim što je država na njega imala apsolutan uticaj. Bila su formirana državna i zadružna preduzeća saveznog, republičkog i lokalnog značaja (ranga). Druga faza, od 1950. do 1971, bila je izgradnja socijalističkog preduzeća. Od uvođenja radničkog samoupravljanja organizacija u preduzećima bitno se promijenila: radnici su u njoj imali važan uticaj. U preduzećima su se javile organizacione jedinice, zatim ekonomske. pa radne jedinice i, konačno, osnovne organizacije udruženog rada. Od 1971, a pogotovo od 1974. godine, u privredi je primjenjivana organizaciona formula: osnovna organizacija udruženog rada (OOUR), radna organizacija (RO) i složena organizacija udruženog rada (SOUR). Danas, nakon pada socijalističke ustavnosti i državnosti i de strukcije SFRJ, te obrazovanjem novih država, došlo je do noveorganizacijeu privredi. Ustav SRJutvrđuje: "Preduzeća i drugi oblici organizovanja za obavljanje delatnosti ili usluga osnivaju se, organizuju i povezuju slobodno i samostalno u skladu sa saveznim zakonom" (čl. 74 stav 1. Ustava SRJ). I Ustav Republike Srpske utvrđuje da su slobodno privređivanje i samostalnost preduzeća i drugih oblika privređivanja zagarantovani (čl. 50. Ustava). 2) Oblici (vrste) organizovanja u privredi. Organizacija u oblasti privrede mijenja se u skladu sa tipom društva, ali i sa specifičnostima svojinske strukture i odnosa ljudi u procesu proizvodnje, raspodjele i potrošnje. Ona sadrži četiri bitna elementa: a) grupu ljudi povezanu u jednu cjelinu, b) ostvarivanje određenih ciljeva i zadataka, v) sredstva kojima organizacija raspolaže, g) organizacionu strukturu. Najčešći oblik (vrsta) organizovanja u privredi je preduzeće. Međutim, postoje i drugi oblici organizovanja za obavljanje djelatnosti ili usluga pa je prihvaćena klasifikacija (vrste) organizovanih subjekata u ekonomskoj oblasti: a) Radnje, koje mogu biti industrijske, zanatske, trgovačke, građe vinske i dr. One se mogu osnivati kao radionice, kancelarije, biroi, servisi, agencije, studiji, pansioni itd. Radnje, dakle, mogu obavljati privredne i neprivredne djelatnosti. Radnja je slična preduzeću, ali je kvantitativno manja (manji obim sredstava, manji broj radnika, jednostavnija procedura osnivanja i prestanka i sl.). b) Zadruge kao dobrovoljne organizacije zadrugara koji se udružuju radi zajedničkog poslovanja i ekonomskog interesa. Zadruge su samostalne organizacije zadrugara i otvorene su za učlanjivanje novih zadrugara. Svaki zadrugar ima ista prava (ravnopravan je). Zadruge mogu biti: zemljoradničke, zanatske, stambene, potrošačke, omladinske, za pružanje intelektualnih usluga. štedno-kreditne i dr. Osnivaju se kao preduzeća (kao trgovačka društva) uz minimum osnivača (najmanje tri poslovno sposobna lica) i pismenom formom (ugovorom).

v) Preduzeća kao pravna lica osnivaju se radi obavljanja privredne djelatnosti i sticanja dobiti. Svako preduzeće mora sadržavati bitne elemente: materijalnu i personalnu osnovu, organizaciju, djelatnost, sjedište, firmu, žiroračun, opšte akte, poslovne knjige i samostalnost - pravni subjektivitet. Preduzeće stiče svoj pravni subjek tivitet upisom osnivačkog akta u sudski registar. S obzirom na to da su preduzeća osnovni i najbitniji organizacioni oblik u društvenoekonomskoj oblasti. razmotrićemo i upoznati njihovu podjelu. Jedna od podjela (klasifikacija) preduzeća zasniva se na kriterijumu svojine. Prema tom kriterijumu (osnovu), postoje dva tipa preduzeća: vlasnički tip (preduzeća sa jasno označenim titularom prava svojine) i nevlasnički tip (društvena imovina gdje nema jasno naznačenog titulara). Prema vlasničkom (nevlasničkom) kriterijumu, preduzeća se dijele na: - Preduzeća u državnoj svojini - javna preduzeća, dionička društva i društva sa ograničenom odgovornošću koja posluju sredstvima u državnoj svojini; - Preduzeća u zadružnoj svojini - zadružna preduzeća, dionička društva, komanditna društva i društva sa ograničenom odgovornošću; - Preduzeća u mješovitoj svojini - dionička društva, društva sa ograničenom odgovornošću, komanditna društva i društva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova; - Preduzeća u privatnoj svojini - privatna preduzeća, javna preduzeća. dionička društva sa ograničenom odgovornošću, komanditna društva i društva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova ukoliko su uložili sredstva u privatnoj svojini; - Preduzeća u društvenoj (državnoj) svojini - društvena (nevlasnička) i državna. 3) Vrste preduzeća. Ustavom SRJ, Bosne i Hercegovine, Federacije BiH. Republike Srbije i Republike Srpske utvrđeno je da se preduzeća organizuju i povezuju slobodno i samostalno, te se na toj osnovi može formirati više vrsta preduzeća. Najbitnija su: a) privredna (trgovačka) društva, b) državna preduzeća i v) javna preduzeća. a) Privredno društvo (trgovačko preduzeće), može se osnovati kao društvo lica ili društvo kapitala. Takvo društvo javlja se (formira se) pod različitim nazivima i sa različitom firmom i sadržajem, kao što su: ortačko društvo, komanditno društvo, akcionarsko društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću i društvo sa neograničenom odgovornošću. Ortačko društvo se osniva kao društvo lica. Dva ili više lica ugovorom se obavezuju da he zajednički iskorišćavati svoja imovinska dobra u cilju sticanja dobiti. Ortaci mogu u društvo unijeti svoj udio u stvarima. imovinskim pravima. novcu ili radu. Udjeli ne moraju biti kvantitativno isti. U podjeli dobiti učestvuju svi bez obzira na to šta je ko unio. Ako ugovorom nije utvrćeno koliko će kome pripasti, dobit se dijeli na iste dijelove. Ortačko preduzeće nastaje ugovorom i upisom u registar preduzeća, a može prestati ako je postignuta svrha za koju je osnovano, ili zabranom daljeg rada, sporazumom ortaka, istekom roka za koje je osnovano društvo i istupanjem ili smrću jednog od ortaka (ako su samo dva).

Komanditno društvo je vrsta preduzeća koje se osniva kao društvo lica. I ovo društvo ugovorom mogu osnivati dva ili više lica, radi obavljanja određene djelatnosti pod istom firmom. Društvo je pravno lice i upisom u sudski registar stiče pravni subjektivitet. Suština komanditnog društva je u tome da postoje dvije vrste članova: oni koji odgovaraju za obaveze društva cjelokupnom imovinom, oni koji upravljaju poslovima i zovu se komplementari. i oni članovi (ili član) koji odgovaraju za obaveze društva samo uloženim sredstvima i zovu se komanditori. Komanditno društvo može biti u privatnoj, zadružnoj i mješovitoj svojini. Ugovorom se utvrđuju mjerila za raspodjelu dobiti. Veličina dobiti ne mora odgovarati ulogu. što znači da se mjerilo koliko će čije učešće biti u dobiti utvrđuje ugovorom. Društvo prestaje sa radom ako promijeni status ili ako ostane samo jedan član. Akcionarsko (dioničko) društvo je društvo (preduzeće) kapitala. Pribavlja sredstva izdvajanjem dionica. Mogućnost osnivanja društva je velika pošto osnivači ugovorom mogu biti domaća i strana fizička i pravna lica. (Zakonom su utvrđena minimalna ograničenja za strance). " Dioničko društvo može biti osnovano u svim svojinskim oblicima. Vlasnički režim nad društvom zavisi od vlasničkog režima sredstava koja se u njega ulažu. Ulozi postaju svojina društva, a dioničari stiču pravo vlasništva nad društvom u mjeri svog procentualnog učešća u osnovnoj glavnici društva" (dr Dragutin Mirović: Pri vredno pravo, Bijeljina, 1993, str. 30). I država je vrlo često dioničar nacionalizovanih društava, ali i brojni mali vlasnici (s malim učešćem). Akcionarsko društvo osniva se pismenim ugovorom. Detalji međusobnih odnosa dioničara utvrđuju se ugovorom i statutom društva. Dioničko društvo se registruje kod ovlašćenog (nadležnog) suda, a finansijski poslovi - transakcije obavljaju se preko ovlašćene banke. Dioničari imaju pravo na alikvotno učešće u dobiti, odnosno pravo na dividendu koja se isplaćuje iz dobiti nakon godišnjeg bilansa. Društvo sa ograničenom odgovornošću je takođe društvo kapitala, a osnivaju ga pravna ili fizička lica radi obavljanja određene djelatnosti. Ovo društvo može biti u državnoj, zadružnoj, privatnoj i mješovitoj svojini. Osnivači ne odgovaraju za obaveze društva, a snose rizik zr poslovanje do visine svoga uloga (ulozi čine osnovni kapital društva). Svaki član društva sa ograničenom odgovornošću stiče udio u društvu srazmjerno vrijednosti uloga i svaki može imati samo jedan ulog i jedan udio, s tim što jedan udio može imati više glasova. Društvo s ograničenom odgovornošću osniva se ugovorom, a ako ga osniva jedan osnivač, odlukom o osnivanju. Društvo sa neograiičenom odgovornošću je vrsta preduzeća u kome članovi odgovaraju za obaveze društva neograničeno i solidarno i to cjelokupnom svojom imovinom. Imovina društva je odvojena od imovine članova, iako su i članovi i društvo odgovorni prema povjeriocima. Društvo je u cjelini odgovorno prema trećim licima. b) Društveno preduzeće kao vid preduzeća posluje društvenim kapitalom. Ono je dugo u Jugoslaviji egzistiralo kao nevlasnički tip preduzeća. To je preduzeće u kome su sredstva za proizvodnju društvena (državna), a upravljanje je na bazi rada - preko izabranih organa upravljanja. Danas ovaj oblik preduzeća gubi na značaju i njihov broj i struktura stalno se smanjuju. Vrši se vlasnička transformacija (ide se ka"sigurnom titularu") u vlasnički tip preduzeća. Savremeni tip društvenog preduzeća moći će se osnivati i obavljati djelatnost u pravnovlasničkom režimu (kao npr. dioničko društvo s ograničenom odgovornošću). Akti preduzeća su: statut (osnovni akt), pravilnici. opšte odluke i poslovnici. Statutom se uređuju svi bitni proizvodni i drugi odnosi (poslovanje, dobit, upravljanje i sl.).

v) Javno preduzeće je savremeni tip preduzeća, tj. preduzeđe koje obavlja djelatnost od javnog interesa. Javna preduzeća mogu biti različitih vrsta: 1) javno preduzeće koje osniva država (ili opština) a obavlja djelatnost od javnog interesa; 2) javno preduzeće koje obavlja djelatnost od javnog interesa, a osniva ga pravno lice. Ovakvo preduzeće može biti akcionarsko društvo ili društvo sa ograničenom odgovornošću; 3) javno preduzeće koje osniva fizičko lice, a može se osnivati kao ortačko društvo, komanditno, akcionarsko ili društvo sa ograničenom odgovornošću. Javno preduzeće obavlja djelatnost od javnog interesa: oblast energetike, vodoprivrede, saobraćaja, PTT usluga, komunalnih djelatnosti, šumarstva, upravljanja dobrima u opštoj upotrebi i sl. Javni interes u ovakvim preduzećima obezbjeđuje se davanjem saglasnosti na statut, na izbor direktora, izbor trećine (a negdje i polovine) članova upravnog i nadzornog odbora. Osnivač (država i opština) može naložiti i druge mjere uticaja na javno preduzeće (tretman proizvodnje, usluga, radno angažovanje itd.). g) Povezana preduzeća (grupacija preduzeća) nastaju ugovorom o učešću kapitala ili ugovorom o preduzetništvu. Povezana preduzeća mogu biti u različitom međusobnom odnosu: - Preduzeće s većinskim učešćem, gdje jedno preduzeće u drugom preduzeću ima većinsko učešće kapitala i ima pravo da imenuje većinu članova uprave; - Matično i zavisno preduzeće - jedno preduzeće neposredno ili posredno zavisi od drugog preduzeća; - Preduzeće s uzajamnim učešćem - dva preduzeća imaju uzajamno učešće kapitala; - Holding preduzeće (kompanija) u svojini ima udjele (akcije) zavisnih preduzeća. Djelatnost mu je prvenstveno da stiče učešće kapitala u drugim preduzećima putem akcija ili zamjenjivih obveznica -hartija od vrijednosti. Osniva se u svim vidovima privrednih društava (ortačko, komanditno, akcionarsko, društveno i javno); - Koncernsko preduzeće - povezano u koncern u kome matično preduzeće ima većinsko učešće u kapitalu, što mu omogućuje upravljanje jednim ili više zavisnih preduzeća; - Poslovno udruženje, mogu ga osnivati dva ili više preduzeća (ili poduzetnika) radi unapređenja sopstvenog privređivanja i usklađenosti svoje djelatnosti, te radi zastupanja svojih strukovnih interesa.

VII. UPRAVLjANjE U PRIVREDI Upravljanje u privredi (preduzećima i drugim oblicima udruživanja) predstavlja ključno pitanje s obzirom na sistem proizvodnje i raspodjele i cjelokupne odnose u toj oblasti. Sistem upravljanja je. u osnovi, sistem odlučivanja. Upravljati znači odlučivati o nečemu. U sistemu preduzetništva, odnosno privrede i uslužne sfere, tri su povezana i jednako bitna faktora: kapital (svojina), rad i upravljanje. Od kapitala i rada upravljanje se ne može odvojiti pošto se upravljanje i prisvajanje zasniva na osnovu svojine i rada.

Preduzećima upravljaju vlasnici, odnosno predstavnici vlasnika, srazmjerno udjelu u osnovnom kapitalu, osim u slučaju posjedovanja akcija ili udjela bez prava upravljanja. Samo izuzetno, ako je utvrđeno zakonom, određene funkcije upravljanja preduzećem mogu preuzeti i povjerioci preduzeća, i to samo oni s većinskim potraživanjem. Preduzećem u društvenoj svojini upravljanje može preuzeti vlada države pod određenim uslovima (npr. ako se imovina ne koristi cjelishodno, ili ako se imovina ne uvećava itd.). Organi preduzeća su: skupština, upravni odbor, direktor i nadzorni odbor. a) Skupština preduzeća je organ vlasnika, što znači da članove (predstavnike) u skupštini biraju vlasnici, odnosno predstavnici kapitala, srazmjerno učešću u kapitalu. Broj i mandat članova skupštine utvrđuje se statutom ili osnivačkim aktom. Skupština donosi statut, utvrđuje poslovnu politiku, usvaja godišnji obračun i izvještaj o poslovanju, odlučuje o raspodjeli godišnje dobiti, o povećanju ili smanjenju osnovnog kapitala, o statusnim promjenama, bira i opoziva članove upravnog odbora te vrši imenovanje nadzornog odbora. b) Upravni odbor preduzeća je organ upravljanja, i sa direktorom preduzeća čini upravu preduzeća. Upravni odbor bira i razrješava skupština. U upravni odbor, pored predstavnika kapitala (vlasnika), ulaze i predstavnici zaposlenih u skladu sa osnivačkim aktom i statutom i ne može ih biti više od jedne trećine. U upravnom odboru mora biti najmanje tri člana. Odbor je odgovoran za cjelokupno poslovanje, a odgovornost se očituje i iz njegove nadležnosti: priprema prijedloga odluka za skupštinu i izvršava njene naloge, odnosi opšte akte koje ne donosi skupština, priprema godišnji izvještaj i usvaja periodični izvještaj (obračun), predlaže raspodjelu dobiti, postavlja i razrješava direktora, donosi investicione odluke, odlučuje o raspolaganju akcija, o osnivanju novih preduzeća itd. v) Direktor preduzeća je organ poslovanja; postavlja ga upravni odbor najduže na period od pet godina i može biti ponovo postavljen. On zastupa preduzeće, organizuje i vodi poslovanje preduzeća, stara se o zakonitosti rada preduzeća i odgovoran je za zakonitost rada. Direktor, u pravilu, nije član upravnog odbora, ali u nekim vrstama preduzeća (npr. u društvenom preduzeću), ako je predviđeno statutom, može imenovati izvršni odbor direktora kao svoj pomoćni izvršni organ. g) Nadzorni odbor je organ nadzora u preduzeću u koji zaposleni imaju pravo da imenuju svoje predstavnike, i to najviše do jedne trećine članova. Nadzorni odbor ima najmanje tri člana. On vrši opšti nadzor nad radom uprave preduzeća, pregleda periodične i godišnje obračune i utvrđuje da li su sačinjeni u skladu sa propisima, utvrđuje da li se uredno vode poslovne knjige, pregleda izvještaje koji se podnose skupštini, pregleda prijedloge za raspodjelu dobiti. Svi organi preduzeća mogu se opozvati po istom postupku kako su i izabrani, postavljeni ili imenovani. Savjet zaposlenih nije organ preduzeća. On je više kolektivni organ zaposlenih koji štiti i zastupa interese zaposlenih u skladu sa statutom preduzeća i kolektivnim ugovorom. Ako preduzeće ima (u pravilu) do pedeset zaposlenih, onda svi zaposleni čine savjet zaposlenih. Ako je zaposlenih više od pedeset, onda se savjet bira. Njegov je djelokrug ograničen na to da učestvuje u odlučivanju, i to o korišćenju posebnih fondova (za zaštitu na radu, za stanove, za odmore, za standard radnika i dr.) utvrđenih kolektivnim

ugovorom; odlučuje o dobiti koja, po odluci skupštine, pripada zaposlenim u skladu sa kolektivnim ugovorom; prati primjenu kolektivnog ugovora, statuta i drugih opštih akata; raspravlja o higijensko-tehničkoj zaštiti zaposlenih, o zaštiti radnika, a posebno nekih kategorija (žene, omladina, invalidi); daje mišljenje o otpuštanju zaposlenih kao ekonomskom i tehnološkom višku. Dakle, savjet zaposlenih nema ni izdaleka ona prava koja je nekada imao savjet preduzeća (do 1992). Sve vrste preduzeća imaju, uglavnom, navedene organe, ali može postojati neka modifikacija koja se utvrđuje aktima preduzeća, a na osnovu zakona. Tako npr. akcionarska društva moraju imati (imaju) osnivačku skupštinu koja ima bitnu ulogu pri osnivanju društva, a poslije njena uloga prestaje. Naime, nakon osnivanja akcionarskog društva (preduzeća) formiraju se redovni organi (skup, upravni odbor, direktor i nadzorni odbor).

VIII. DRUŠTVENE DJELATNOSTI I NjIHOV DRUŠTVENOEKONOMSKI POLOŽAJ 1) Ustavni položaj društvenih djelatnosti. Društvene djelatnosti, kao veliko područje čovjekovog interesa, obuhvataju zdravstvenu zaštitu, socijalnu zaštitu, boračku i invalidsku zaštitu, zaštitu djece i omladine, obrazovanje, nauku, kulturu i fizičku kulturu. Predmet su ustavne zaštite i posebnog društvenog interesa. U sve tri Jugoslavije ustavi su ovu oblast regulisali kao djelatnost od posebnog interesa. Ustavom Kraljevine SHS iz 1921. utvrđeno je da država štiti i unapređuje (finansira) djelatnosti koje su od dru-štvenog interesa (koristi). To ce posebno odnosi na podizanje obrazovnog nivoa građana, zaštitu majke i djece, čuvanje zdravlja svih građana, besplatnu ljekarsku pomoć (za određene kategorije građana), te zaštitu invalida rata i rada, siročadi i dr. (čl. 26. do 32. Ustava Kraljevine SHS). Druga Jugoslavija (1945-1992) u sva tri ustava (1946,1963. i 1974) daje poseban značaj društvenim djelatnostima. "Država se stara za podizanje zdravlja naroda, zdravstvene službe, bolnica, apoteka... vodi brigu o fizičkom vaspitanju naroda, naročito omladine... obezbjeđuje uslove i slobodu naučnog i umjetničkog rada... pomaže nauku i umjetnost. U cilju podizanja opšte kulture naroda država nastoji da škole i druge prosvjetne i kulturne ustanove budu dostupne svim slojevima naroda... Škole su državne... Zakonom se može urediti - dopustiti osnivanje privatnih škola, ali je njihov rad pod kontrolom države" (čl. 36, 37. i 38. Ustava FNRJ iz 1946). I Ustav iz 1963. utvrđuje: "Društvena zajednica obezbjeđuje materijalne i druge uslove za osnivanje i rad škola i drugih ustanova za obrazovanje građana i za unapređenje njihovih djelatnosti... obezbjeđuje uslove za razvitak naučne, umjetničke i drugih kulturnih djelatnosti". Ustavom SFRJ iz 1974. društvene djelatnosti su dobile položaj sličan onome koji su imale organizacije udruženog rada. Organizovane su kao radne i složene organizacije, imale su organe upravljanja i rukovođenja kao i organizacije u privredi. Njihovo finansiranje vršeno je putem samoupravnih interesnih zajednica. U trećoj Jugoslaviji (SRJ) i njenim članicama (Republici Srbiji i Republici Crnoj Gori) i novoformiranim državama BiH, Republici Srpskoj, Federaciji BiH ustavi na adekvatan način regulišu položaj društvenih djelatnosti. Suština njihovog ustavnog (društveno-

ekonomskog) položaja je u tome da se sve društvene djelatnosti organizuju i obavljaju djelatnost slobodno, i to kao djelatnost od posebnog društvenog interesa. To ce naročito odnosi na zaštitu majke i djete-ta, maloljetnika, lica koja se ne mogu brinuti o sebi, pravo svih građana na zdravstvenu zaštitu, školovanje koje je dostupno svakom pod istim uslovima, pravo svih građana na socijalnu sigurnost... i na obavezu države da obezbjeđuje sredstva za društvene djelatnosti. 2) Organizacija društvenih djelatnosti. Društvene djelatnosti se organizuju kao ustanove (koje imaju karakter javnih i društvenih preduzeća) koje su od društvenog interesa. Država (društvo) u njima iskazuje svoj interes u smislu nekih prava ali i obaveza, koje se ogledaju u tome da vlada (u nekim slučajevima skupština) osniva veći broj ustanova (npr. fakultete, univerzitete, zdravstvene ustanove, institute, biblioteke, muzeje, arhive i dr.). Zatim. imenuje sve članove savjeta (upravnog odbora) ili određen broj (polovinu ili trećinu), što se utvrđuje zakonom. I na koncu, država (vlada) daje saglasnost na statut ustanova. Pored takvih prava uticaja (osnivanje, imenovanje, saglasnosti i dr.). država ima i obaveze koje se ogledaju, prije svega, u finansiranju tih ustanova. Finansiranje se vrši putem budžeta i fondova. Veliki broj ustanova i drugih oblika (radnji, biroa, kancelarija, zavoda, i sl.) mogu, pored države, osnivati i fizička i pravna lica, što se, na bazi ustava, uređuje zakonom (Zakon o univerzitetu u PC. na primjer, utvrđuje da fizička i pravna lica mogu osnivati privatne visokoškolske ustanove). 3) Finansiranje društvenih djelatnosti. Oduvijek je finansiranje bilo bitan element u ovoj oblasti. U nekim periodima su društvene djelatnosti neorganizovano (nesistematski) finansirane. Često su svrstavane u područje društvene potrošnje, koja je išlana teret proizvodnje, odnoseći velika sredstva, a ne dajući dovoljno ili ništa za podsticaj proizvodnje. Međutim, sasvim je jasno da su obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo i druge društvene djelatnosti (naročito putem ljudi - kadrova) neposredni ili posredni učesnici u proizvodnji. Stabilna, dobro organizovana i razvijena društvena sfera (tzv. nadgradnja) pozitivno utiče na proizvodnju, što se zapravo odražava i na stabilnost sistema finansiranja. Finansiranje se vrši organizovano (sistematski) putem državnog budžeta, interesnih zajednica ili fondova, a kao dodatni izvori su: vlastiti prihodi, donacije, fondacije, zadužbine, legati i dr. a) Budžet države ili lokalne zajednice najčešće je izvor finansiranja društvenih djelatnosti. To je klasični i najstabilniji način finansiranja. Sredstva u budžet slivaju se iz raznih poreza, doprinosa, taksa, carina i drugih zakonom utvrđenih izvora. Budžetskim bilansom javnih prihoda i rashoda utvrđuje se koliko sredstava treba izdvojiti za redovnu djelatnost, materijalne i investicione troškove u društvenim djelatnostima. Država (najčešće vlada) može utvrditi da se sredstva upućuju neposredno na račune ustanova ili da se sakupljaju i uplaćuju preko zajedničkog finansijskog posrednika (fonda, interes ne zajednice, drugih zajednica i udruženja i sl.) Ustavom Republike Srpske (čl. 61) utvrđeno je da se društvene djelatnosti (javne službe) finansiraju iz budžeta i fondova. b) Fondovi su pogodia forma finansiranja društvenih djelatnosti. Oni mogu biti za razne namjene (za redovnu djelatnost, investicije, kreditiranje, za fond osnovnih sredstava itd.), zatim zarazne oblast (obrazovanje, nauku, kulturu, zdravstvo, socijalnu zaštitu i dr.), te na različitim društvenim nivoima (opštinskom, regionalnom, oblasnom, republičkom, saveznom). Fondovi se formiraju s ciljem da prikupe odgovarajuća sredstva za određenu oblast (npr. visoko obrazovanje, nauku, zdravstveno osiguranje i dr.), da ih rasporede

ustanovama i drugim odgovarajućim korisnicima te da određenim instrumentima vrše kontrolu korišćenja tih sredstava. Fondovima upravlja upravni (izvršni) odbor koji imenuje država (vlada). U upravni odbor mogu biti imenovani i korisnici sredstava i građani. Fond može imati administraciju na čelu sa direktorom (upravnikom ili sekretarom) fonda koje imenuje osnivač fonda. Ustav Republike Srpske je utvrdio osnov za formiranje fondova (čl. 61. i 62. Ustava). Prihodi fonda mogu biti sredstva iz budžeta, vlastiti prihodi, pokloni (donacije) i dr. Najčešći izvori su doprinosi iz dohotka ili fonda plata, poreza na promet i sl., koje utvrđuje skupština republike određenim stopama. Ta sredstva se uplaćuju na račun odgovarajućeg fonda. v) Interesne zajednice su bile (više od 20 godina) osnovna forma putem koje su se finansirale društvene i razne uslužne djelatnosti. Samoupravne interesne zajednice osnivale su se samoupravnim sporazumom ili zakonom s ciljem da se obezbijede finansijska sredstva putem (slobodne) razmjene rada. Razmjena rada i sredstava vršila se između privrede, s jedne, i vanprivrede, s druge strane. Privredne (proizvodne) djelatnosti pojavljivale su se kao davaoci sredstava (i korisnici usluga), a društvene djelatnosti kao korisnici sredstava (i davaoci usluga). " Samoupravnim interesnim organizovanjem davaoci i korisnici usluga se neposredno i samoupravno povezuju i ravnopravno rješavaju međusobne odnose koji nastaju u slobodnoj razmjeni rada, planiraju obim, kvalitet i cijene usluga. Država interveniše samo kada se samoupravni sporazum ne postigne da bi zaštitila opšti interes" (M. Carević, navedeno djelo, str. 172). Samoupravne interesne zajednice imale su delegatsku skupštinu kao organ upravljanja. Skupština je bila dvodomna i sačinjavali su je vijeće korisnika usluga (privreda i druge oblasti) i vijeće davalaca usluga (društvene djelatnosti). Samoupravne interesne zajednice bile su jedan od modela upravljanja u vanprivrednoj sferi u okviru samoupravnog sistema. U praksi se pokazalo da su imale ozbiljne nedostatke: tromost, birokratizovanost i preuzimanje nekih državnih funkcija (postale paradr žavni organ), što je, između ostalog, i uticalo da su napuštene i njihova djelatnost se transformisala u djelatnost fondova. g) Pokloni (donacije) su dodatni ili dopunski izvori sredstava za drsuštvene djelatnosti. Pokloni mogu biti u novcu, pokretnim i nepokretnim stvarima (imovini). d) Legati mogu biti dodatni izvori imovinske koristi kada fizička ili pravna lica prenesu pismenim putem (testamentom ili ugovorom) neku imovinu (zgrade, njive, opremu ili druge vrijednosti) na legatora (npr. fakultet, univerzitet, bolnicu). đ) Zadužbine mogu biti dodatni izvori za društvene djelatnosti. Dobrotvorne su ustanove koje voljom određenog lica (fizičko lice) prenose neku imovinu, najčešće zgrade (npr. zadužbine su zgrada Kolarčevog univerziteta u Beogradu i zdanje Beogradskog univerziteta). e) Fondacije su takođe dobrotvorne ustanove koje osnivaju pravna lica, a imaju istu svrhu i predmet kao i zadužbine. ž) Vlastiti prihodi su izvori finansiranja koji se javljaju kao rezultat posebno obavljenog rada ustanove (izrada projekata, stuDija, elaborata, izdavačka djelatnost i dr.). OSNOVNA LITERATURA

GAMS, A.: Svojina, Beograd, 1991. GRUPA AUTORA: Društvena svojina i samoupravljanje, Beograd, 1980. GRUPA AUTORA: Transformacija svojinskih odnosa, teorijski i empirijski aspekti, Ekonomski Zbornik, knjiga X, SANU, Beograd, 1992. ĐURĆEV, A.: Ustavno pravo, II dio, Novi Sad, 1994. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. MARKOVIĆ, R i SRDIĆ, M.: Ustavi i ustavna dokumenta socijalističke Jugoslavije 19421981, Beograd, 1987. MIROVIĆ, D.: Privredno pravo, Bijeljina, 1993. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. POPOVIĆ, S, MARKOVIĆ, B. i KUZMANOVIĆ, P.: Osnovi nauke o upravljanju, Beograd, 1994. CAREVIĆ, M. i TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. CAREVIĆ, M.: Jugoslavija između etatizma i samoupravljanja, Banja Luka, 1987. USTAV Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. USTAV Republike Srbije iz 1990. USTAV Republike Srpske iz 1992. sa amandmanima. USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995. USTAV Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. sa amandmanima.

Glava peta

SUVERENITET I OBLICI OSTVARIVANjA SUVERENOSTI I. SUVERENITET I DRŽAVNA VLAST Suverenitet spada u red onih pojmova koji su u dugoj upotrebi i čiji se sadržaj stalno mijenjao (poput pojma država, demokratija, vlast). Porijeklo pojma suverenitet veže se čak za civilizaciju egipatskog doba (treći milenijum prije nove ere). Međutim, bile su to samo naznake koje su, kasnije rekonstruisane, podvedene pod sadržaj suvereniteta. Dva su velika perioda u nastanku i tumačenju suvereniteta: 1) do početka XVI vijeka, i 2) od XVI vijeka do danas. Termin suverenitet ima svoj korijen u novolatinskoj riječi supremus, superanus, što znači vrhovni, najviši. Sam pojam suverenitet (suverenost) označava subjekt koji je najviši (vrhovni) u svojoj oblasti djelovanja i predstavlja najvišu vlast. Iz činjenice da je suvereni subjekt najviši proizlazi i da je pot-puno nezavisan od drugih subjekata, te da su svi niži njemu potčinjeni i od njega zavisni. Istorijski gledano, suveren je bio onaj ko je imao vlast, a bila je to svjetovna i duhovna vlast (država i crkva). Dakle, suveren je onaj ko ima vlast i ko može donositi odluke koje se moraju provoditi i poštovati, a TO je najčešće država. Takav odnos države i suvereniteta naveo je nekoliko teoretičara da poistovjete suverenitet sa državnom vlašću. Istina je da država ne smije biti podvrgnuta ničijoj vlasti sa strane (iz vana, od drugih država i organizacija), što znači da je suverena prema vani. S druge strane, na unutrašnjem planu (unutar države) državna vlast se izdiže iznad bilo koje druge (organizacija, institucija, grupa i pojedinaca), pa je ta vlast suverena i u državi. Tako proizlazi da suverenitet ima dejstvo prema vani i prema unutra. To znači, "prva značajka

se pokazuje pretežno prema vani... a druga prema unutra" (G. Jelinek: Allgemeines Staatsrecht, 1914, str. 475). Država mora biti nezavisna od bilo kakve vanjske vlasti (druge države), jer je samo tako ravnopravna sa drugima. Ako bi se neka država, ili grupa država, izdigla iznad drugih, odnosno dirigovala drugim državama po bilo kojoj osnovi (ekonomskoj, političkoj, vojnoj), time bi ugrožavala njihov suverenitet. One bi, dakle. bile nesamostalne, imale bi supremaciju drugih. Nezavisnost je, nema sumnje, glavni sadržaj suvereniteta. "Ta nezavisnost uključuje dvoje: zabranu da se vanjske sile upliću u unutrašnje stvari neke države i načelo jednakosti i ravnopravnosti među državama" (I. Krbek: O suverenitetu, JAZU, knjiga 339,1965). Očigledno, državna vlast i njena samostalnost u donošenju odluke i uopšte u upravljanju ne odnosi se samo na vlastito stanovništvo u okviru državne teritorije već i na druge države. Prema tome, ona je u granicama svoje države vrhovna, a u skladu na druge nezavisna. Državna vlast je poseban društveni odnos koji se manifestuje u pravu jednoga subjekta (države ili pojedinca - vlastodršca) da donosi odluke te obavezi svih drugih na teritoriji države da ih poštuju i provode. Suštinu državne vlasti sačinjava više elemenata, a tri su suštinska: nezavisnost, neprekidnost i nedjeljivost. "Nezavisnost znači da državna vlast nije potčinjena, nije podvlašćena nikakvoj višoj od nje vlasti... Neprekidnost državne vlasti znači da ona stalno traje, bez obzira što se njeni nosioci menjaju... Nedeljivost državne vlasti znači da je to jedna vlast čak i kada se vrši posredstvom više organa." (dr R. Marković: Ustavno pravo i političke institucije, 1995, str. 178). Slične elemente ima i državna suverenost (što je, u osnovi, državna vlast): nezavisnost, supremacija i pravna neograničenost državne vlasti. Pojam suvereniteta veže se pretežno za državu, a zatim za narod, tako da danas praktično i nema ustava u svijetu koji, manje ili više, ne usvaja načelo narodne suverenosti. Međutim, opet - ali zaobilazno (predstavničkom demokratijom) - dolazi se do toga da suverenitet vrši država (njeni organi: skupština, vlada, šef države), a ne narod. Suverenitet je prvobitno i prevashodno nastao i bio pravna kategorija (pravni pojam) što je i opravdalo njegovu funkciju. Međutim, kako se suverenitet sve više vezao za državu, pa čak i partije na vlasti, to je izazvalo teorijske i praktične nesporazume i tako je taj pravni pojam počeo poprimati političko obilježje. U novije vrijeme dolazi do daljeg razgrađivanja suštine suvereniteta te pojam i sadržaj suvereniteta poprima i ideološki karakter. Dok je suverenitet bio pretežno pravna kategorija, imao je svoju potpunu teorijsku i praktičnu opravdanost; kada je dobio i političko obilježje, mogao je još biti u svojoj izvornoj funkciji, ali kada je postao i ideološka kategorija, izgubio je svoj smisao, čak i svoju svrhu postojanja i upotrebe.

II. TEORIJE O SUVERENITETU 1. Istorijska i društvena dimenzija suverenosti. Suverenitet se kao pojam i kao sadržaj opisivao i proučavao u različitim teorijskim i naučnim oblastima: istoriji, filozofiji, pravu i sociologiji. U okviru prava (grane prava) najčešće je proučavan u okviru ustavnog (državnog) prava, teorije države i prava te međunarodnogjavnog prava. Sve do polovine šesnaestog vijeka (do pojave teorije o suverenitetu Žana Bodena, 1530-1596) malo i nepotpuno se pisalo o suverenitetu i sve se uglavnom svodilo na teorije o državnoj vlasti i o položaju. ulozi i pravima šefa države. Politička i pravna filozofija nije bila izdiferencirala suštinu i smjer djelovanja suvereniteta. Tek modernije

teorije uspjele su da od globalnog pojma suvereniteta odvoje razna i bitna područja djelovanja (vanjski i unutrašnji suverenitet, na primjer). Državnopravna teorija je takođe uspjela da napravi značajan korak i da odvoji pitanje državnog suvereniteta od pitanja nosioca suvereniteta (monarh, narod). Društveni uslovi u svim istorijskim fazama razvoja ljudskog društva uticali su na pojavu i razvoj teorija o suverenitetu. Tako se u jednom vremenu (prvobitno) suverenitet vezao za nebo i nebeske sile (boga), drugi put se veže za zemlju i božanske predstavnike na zemlji, zatim se veže za monarha, pa za državu i na kraju za narod. Kako se razvijalo globalno društvo - opštecivilizacijska dostignuća -nauka, tehnika, tehnologija, na jednoj strani, i nivo društvene svi-jesti, posebno izražen u političkoj kulturi. strukturi demokratija, filozofiji života, na drugoj, bitno se mijenjalo shvatanje o sadržaju i ulozi suvereniteta. 2) Najstarija teorija o suverenitetu - suverenitet boga. Ova teorija potiče još iz vremena stare egipatske države i kulture (četvrti vijek prije nove ere). Ona tada nije definisana kao teorija, a nije definisan ni pojam suvereniteta. Međutim, ono što je bila država, njena vlast, nosioci te vlasti i opšte društvene vrijednosti upućuju nas na zaključak da je i tada postojala suština suvereniteta, tj. da je suveren bio onaj ko je najviši, ko je nedodirljiv i najjači, a TO je bog. Na zemlji je bio apsolutan vladar faraon, kao sin boga sunca (boga Ra) i imao je neograničenu vlast, manju samo od boga. Dakle, bog je bio suveren, a u njegovo ime na zemlji (u državi) suveren je bio faraon (kralj, šef države). 3) Starogrčke teorije o suverenitetu. Grčka filozofska i pravna misao obuhvatala je sve važnije oblasti čovjekova življenja. Posebno je posvećena pažnja organizaciji i funkcionisanju države, ulozi čovjeka u državi, teorijskom iznalaženju najboljih oblika državnog uređenja i njihovo upoređivanje sa postojećim. Na tome su, svakako, najviše radili filozofi Platon i Aristotel. Oni su jasno uočili da u apsolutističkom tipu država postoji vrhovna i neograničena vlast pojedinaca: teokrata, despota, autokrata, monarha, a u demokratskom tipu država vrhovnu vlast su imali slobodni građani i sam narod. Takva diferencijacija država s obzirom na to kome pripada i ko vrši vlast jasno označava ko ima suverenitet, tj. ko je suveren. Platon utvrđuje da "pravedno nije ništa drugo neko korist jačega... a u svakoj državi najjači je vladajući sloj... svaka vlast postavlja zakone u svoju korist" (Platon: Država, knjiga I, tačka 12). Očigledno da je Platon smatrao da je suveren vladar i sloj oko njega. On zato utvrđuje da ne može svako biti vladar već "državom moraju upravljati filozofi (učeni ljudi) jer su oni spoznali uzrok i smisao svega što postoji, pa će oni stoga o svemu što se tiče države najbolje odlučivati. Filozofi se u svojim odlukama neće kolebati jer im njihovo pravo znanje omogućuje da uvijek rade istinito i pravedno" (Platon: Država, tačka 13). Aristotel polazi od tvrdnje da je čovjek državotvorno biće (zoon politicon) i da može opstati samo u državi, a TO znači da mora prihvatiti državu kao svog zaštitnika. Država je autarhična zajednica, nezavisna od svih, sa svojom najvišom vlašću. Država, njeni organi i njen šef imaju moć, zakone, silu. drugim riječima, suvereno odlučuju o svemu. Zato je prema Aristotelovoj teoriji kraljevstvo (monarhija) najbolje državno uređenje u kome postoje zakoni. Aristotel tvrdi da su zakoni suvereni, ali pošto ih uglavnom donosi vladar sam ili sa nekom vrstom izbornog tijela (senat, gerunt, skupština), on je nosilac suverniteta. 4) Teorija o suvernitetu u starom Rimu. U svome postojanju dugom trinaest vijekova (od 565. godine) Rimsko carstvo je zasnovalo značajne teorije, naročito u pravu, pa i teoriju o

suverenitetu. Vlast u starom Rimu (najduži period) imali su rimski magistrati - imperium. Dominat (Domi) se javlja kao diktatura imperatora, a imperator je "gospodar i bog" (dominus et deus), jep "sve što se njemu sviđa ima snagu zakona" (quidquidprincipi placuit habet legis vigorem). Suverenitet pripada u cjelini imperatoru (caru), šefu države. Već tada je povlačena distinkci-ja između auctoritasa kao svojstva najviše, nezavisne (suverene) vlasti u odnosu na sve druge vlasti i subjekte npotestasa kao samog pojma vlasti. 5) Srednjovjekovne teorije o suverenitetu. Sve ranije izložene teorije o suverenitetu su manje-više izvedene i necjelovite. U srednjem vijeku XII-XVI vijeka) primijećeni su ozbiljni pokušaji da se utvrdi (locira) mjesto suvereniteta, odnosno da se precizira njegov nosilac i sadržaj. Pojavilo se više teorija. Prvo su se javili legisti, koji razvijaju teoriju o tome da je samo država suverena. Javili su se i teokrati. koji razvijaju teoriju o natprirodnom božanskom pravu, prema kome kraljevska vlast dolazi neposredno od boga, gdje vladara kao svoga izaslanika postavlja sam bog i taj je samo bogu odgovoran. Jedna varijanta ove teorije je i ona o božanskom pravu provifenja prema kojoj vlast dolazi od boga, koji ne određuje kraljeve i nosioce te vlasti. Treći su bili kanonisti (crkveni teoretičari), koji su razvili teološku teoriju prema kojoj načela vlasti dolaze od boga, ali izvršilac vlasti dolazi od ljudi. Dakle, država i njen suverenitet su zemaljskog, a ne božanskog porijekla. Predstavnik ove teorije je sv. Toma Akvinski (trinaesti vijek). Ova teorija želi potvrditi da je samo duhovna vlast (crkva i njen poglavar) božja tvorevina. Pošto je bog suveren, a papa kao gospodar crkveni Kristov izaslanik, bog prenosi suverenitet na crkvenog poglavara. Kraljevina (država) je, prema ovoj teoriji, djelo ljudi (zemaljska tvorevina), a ne božjeg pori-jekla. Zato papa može mijenjati (svrgavati) zemaljske vladare. Četvrti su se javili teoretičari o svetovnoj suverenosti. Bilo ih je više, među njima su i nosioci teorije o društvenom ugovoru prema kojoj se suverenitet locira na razne subjekte - nosioce (vladar, narod, parlament, država i dr.). 6) Teorija monarhijskog suvereniteta. Srednji vijek je otvorio proces teorijskog pluralističkog shvatanja suvereniteta. Naime. Javile su se brojne teorije. Među njima je i teorija o suverenitetu Žana Bodena (1530-1596) koja je do tada najpotpunija, a do danas u nekim elementima neprevaziđena. Žan Boden je u svome djelu "Republika" (Six livres de la Republique) utemeljio modernu teoriju o suverenitetu. Prema toj teoriji, suverenitet je najviša apsolutna i neograničena vlast (suma potestas), koju, kako to utvrđuje Boden, najbolje i najpotpunije može vršiti jedna ličnost (car, kralj, knez), tj. monarh. Dakle, državna vlast apsolutne monarhije oličena je u monarhu, koji je suveren. Tako centralizovana monarhijska vlast u sebe uključuje sam pojam vlasti (suma potestas), ali i najvišu vlast (suma imperium). "Samoj vlasti se stalno daju dva razna značenja koja je potrebno razlikovati. Jednom se pod tim misli autoritet nosioca vlasti da bi se njegove odluke respektovale, a drugi put ona sila kojom raspolaže nosilac vlasti da bi mogao svoju odluku prisilnim putem realizovati. Za pravno rezonovanje, osobito kada se govori o suverenitetu kao najvišoj vlasti, pri-maran je prvi pojam. Kod monarhijskog suvereniteta po pravilu se ova dva značenja podudaraju." (dr I. Krbek, navedeno djelo, str. 9).

Boden utvrđuje da je suverenitet neograničen, jedinstven, neodgovoran, stalan i neotuđiv, tj. monarhova vlast je jedinstvena, neodgovorna, stalna i neotuđiva. Jer, vlast monarha dolazi od boga i jedino njemu odgovara i njime je ograničena. I mnogi drugi teoretičari (Makijaveli, Hobs), pa i neki vladari, prihvataju monarhijski suverenitet. Tako Luj XIV u svojim memoarima piše: "Vlast podijeljena kraljevima je delegacija providnosti. Izvor vlasti nije u narodu već u bogu i samo bogu odgovaraju kraljevi za vlast kojom ih je nadijelio" (J. Laferriere). Ili, teoretičar Bossut piše: "Suverenitet potiče od samoga boga. Bog je kralj kraljeva i u početku bio je on jedini kralj nad ljudima. Kraljevi su posvećeni..." Ili. engleski teoretičar Thomas Wilson tvrdi da " kralja postavlja bog i njega se mora slušati. Kralj kažnjava podanike, dok vladara može kazniti samo bog." Dakle, ovim teorijama se podiže do neslućenih visina monarhova vlast (monarhijski suverenitet), koja je, prema ovim teorijama, samo božjom voljom ograničena. Teorija o monarhijskom suverenitetu je jedna od najraširenijih od 15. do 17. vijeka, a imala je pristalica i kas-nije. 7) Teorija o državnom suverenitetu. Jedna od najrasprostranjenijih teorija od 17. do 20. vijeka je teorija o državnom suverenitetu. Ova teorija obuhvata nekoliko drugih teorija, pod drugim nazivima, koje se bave pitanjem državnog suvereniteta. To su: teokratska, teološka, legistička, zatim teorija društvenog ugovora, nacionalne suverenosti i teorija parlamentarne suverenosti. (O teokratskoj, teološkoj i legističkoj teoriji već smo govorili.) Država ne bi bila država ako nije suverena. To je njeno osnovno obilježje. Zato s pravom ističemo da je jedino državna vlast iznad svake druge vlasti na svojoj teritoriji i nije subordinarna nikakvoj drugoj vlasti (P. Virga). "Govoriti o suverenoj državi je contradictio in adiecto. Državna vlast je najviša vlast: ona je suma potestas ne samo u relativnom i komparativnom nego i u superlativnom i apsolut-nom smislu" (/. Laferriere prema R. Markoviću). Suverenost države, prema prof. Lukiću, obuhvata tri elementa: spoljni, unutrašnji i sintetički. Spoljni znači da se suverenost države ogleda u njenoj nezavisnosti od drugih, unutrašnji označava supremaciju državne vlasti prema svim drugim subjektima u državi i sintetički znači onaj koji povezuje spoljni i unutrašnji element. Pored navedene tri teorije, koje se uključuju u teoriju državne suverenosti, značajne su još neke: a) Teorija društvenog ugovora nastala je kao reakcija na prethodne teorije, naročito na teoriju monarhijskog suvereniteta i o božanskom porijeklu vlasti. Postoji više smjerova ove teorije. Prvoje shvatanje T. Hobsa, koji polazi od toga da je u prirodi i društvu "rat svih protiv sviju" i da čovjek može odbraniti i očuvati svoju slobodu ako prihvati generalno (društveni ugovor) da vlast (suverenitet) u ime svih ima vladar (suveren). Drugo shvatanje u okviru prirodnog prava i društvenog ugovora je Grociusovo. Naime, Hugo Grocius smatra da je čovjek po prirodi slobodan i da je monarhova vlast ograničena prirodnim pravom. On traži da se razlikuje apsolutna od neograničene vlasti. Vladar, ističe Grocius, može biti apsolutni monarh ali nikako ne može biti njegova vlast neograničena. Treće shvatanje je Dž. Loka, koji putem društvenog ugovora želi ostvariti kolektivnu zaštitu građana tako da građani prenose svoju prirodnu suverenost na političko predstavništvo (parlament) koje će biti

faktor ograničenja vlasti monarha. Četvrto shvatanje je Rusoovo, prema kome je suverenitet u opštoj volji naroda (volonte generale) - narodni suverenitet. b) Teorija nacionalne suverenosti je u osnovi varijanta državne suverenosti, iako se u mnogim elementima približava narodnoj suverenosti. Nacija se u mnogim evropskim jezicima i političkim shvatanjima izjednačava sa državom ili narodom. Bliži je pojam narod nego nacija, mada se, strogo uzevši, nacija razlikuje svojom homogenošću -cjelinom. Narod je zbir pojedinaca - građana, a "nacija je jedan transcedentalni, nedjeljivi entitet..." kome pripada suverenitet. Nacionalni suverenitet se naročito odnosi na tzv. spoljni suverenitet (prirodnije je da unutrašnji suverenitet pripada narodu). "Izraz nacionalna suverenost ima još jedno posebno značenje ukoliko se veže za naciju u smislu etnosa. Taj izraz afirmisao se u toku borbe za nacionalnu emancipaciju. Njegovo značenje je u tome da je nacija činilac koji samostalno treba da odlučuje o sopstvenoj sudbini, odnosno o stvaranju sopstvene države ili o ujedinjenju s drugim narodima u okvirujedne države. U tom smislu nacija je nosilacprava na samoopredjeljenje." (dr R. Marković, navedeno djelo, str. 185) v) Teorija parlamentarne suverenosti spada u uraptf okvir državne suverenosti. Parlament je. neosporno, koliko predstavnik naroda, toliko i organ (nosilac) državne vlasti. Teoretičar Blekston tvrdi da suverenitet pripada parlamentu. Onaj organ (subjekt) koji moždonositi zakone, a TO je parlament, nosilac je suvereniteta. Dakle, suština suverenosti ogleda se u zakonodavnoj vlasti parlamenta, a TO znači da on ima vrhovnu i apsolutnu vlast. O parlamentu kao nosiocu suverene vlasti u Engleskoj govorili su i drugi teoretičari i političari. Poznata je tvrdnja Delolma, poslanika britanskog parlamenta, da parlament može sve, osim da ženu pretvori u muškarca, i obrnuto. g)Teorija o suverenosti države kao posebnog pravnog subjekta pripada novijem krugu teoretičara o suverenitetu. Njen tvorac je G. Jelinek. On je na osnovu svoje teorije o autolimitaciji razvio teoriju o pravnoj suverenosti države. Suština joj je u tome da suverenitet pripada državi kao posebnom pravnom subjektu. On time povlači distinkciju između suverenosti države i suverenog organa u državi. Pod suverenošću se ne smije shvatiti apsolutna neograničena vlast. "Suverena državna vlast je pravno ograničena sopstvenim pravom" (G. Jelinek: Allgemeines Staatsrecht, str. 475). d) Teorija o suverenosti prava je posredno vezana za teoriju o državnoj suverenosti. Austrijski pravni teoretičar X. Kelzen utvrdio je temelje ove teorije krajem Prvog svjetskog rata (kao tvorac austrijskog ustava, 1920). Teorija o suverenosti prava ne odbacuje sam pojam suverenosti već suverenost prenosi sa šefa države ili druge vrhovne vlasti (nosioca suvereniteta) na vrhovnu normu na ustav i druge norme iz kojih proizlaze sve druge norme. Dakle, vladavina prava je osnova njegove teorije. 8) Teorija narodne suverenosti. U teoriji i praksi dugo jedominirala teorija o monarhijskom suverenitetu. Žan Boden, osnivač moderne teorije o suverenitetu, postao je i najistaknutiji predstavnik monarhijskog suvereniteta. Međutim, već u njegovo doba javljaju se teoretičari koji nisu prihvatili ni monarhijski oblik državne vladavine, ni monarhijski suverenitet. Bili su to, u prvom redu, tzv. monarhomani (protivnici apsolutne monarhije). Oni su, nasuprot monarhijskom suverenitetu, istakli ideju narodne suverenosti. Prvi mislilac teorije narodne suverenosti bio je Johan Altuzije (1557-1638), koji je 1603. tu teoriju izložio u svome djelu "Politika". Međutim, Altuzije izjednačava narod sa

staležima i zahtijeva da staleške skupštine kao narodne skupštine vrše kontrolu nad radom vladara. Narod putem ugovora vršenje suverenosti prenosi na vladara, ali i dalje zadržava suverenu vlast pa "ima pravo da zbaci vladara uko-liko vladar ne poštuje njegova suverena prava" (dr Milijan Popović). Najpotpunije je ideju o narodnoj suverenosti izložio Žan Žak Ruso (1712-1778) u svome djelu "O društvenom ugovoru". Prema koncepciji narodne suverenosti, narod je subjekt suverene vlasti, a ne monarh. Ruso utvrđuje da je suverenitet naroda nedjeljiv, neotuđiv i neprenosiv. Narod je nosilac neotuđive političke vlasti. On ima svoju volju, pa suverenitet nije ništa drugo nego ostvarenje te volje. Opšta volja se mora poštovati. Ona je zakon za sve pa i za šefa države (poglavara). Narod može vršenje suvereniteta prenijeti ugovorom na vladara, ali ako vladar zloupotrijebi narodna suverena prava, narod mu može oduzeti vršenje tih prava i potom ga zbaciti s trona. Ruso je kasnije u svojim radovima odstupio i dopustio mogućnost predstavničke demokratije, tj. da narod može vršenje suvereniteta prenijeti i predstavničkom tijelu koje bira opštim i jednakim pravom glasa i koje ostvaruje volju naroda. Teorija narodnog suvereniteta je velika demokratska ideja koja je odigrala značajnu ulogu ne samo potkraj osamnaestog vijeka (građanske revolucije) već i kasnije, sve do delegatskog sistema (Pariska komuna, oktobarski sovjeti, jugoslovenski delegatski sistem). Narodni suverenitet je prihvaćen u većini političkih (državnih) i ustavnih uređenja u svijetu. Međutim, mnogi su nastojali da dokažu kako narod ne može neposredno ostvarivati narodnu suverenost iz najmanje dva razloga: iz tehničkih (što se naročito ogleda u glomaznosti i teškoj pokretljivosti masa) i zbog niskog nivoa obrazovanosti naroda (što ne bi omogućavalo donošenje racionalnih odluka). S druge strane, na-rod nema vremena za upravljanje; on mora da radi, a ne da se bavi upravljanjem. Narod kao skup svih građana je suveren i svakom od tih građana pripada dio suverenosti, tj. svaki građanin je titular dijela (onog koji mu pripada) suverenosti. Nosioci vlastite suverenosti (građani) mogu sami, neposredno, vršiti suverenu vlast (što se može provesti putem nekih formi neposredne demokratije), a mogu je prenositi na svoje izabrane predstavnike. Ovi su dužni da zastupaju i provode interese naroda po sistemu imperativnog mandata. 9) Teorija o negiranju suverenosti. Suverenitet se vrlo različito tumači i primjenjuje. Osnovni problem - kome zaista pripada pravo da odlučuje o jednom ili o svima, odnosno kome pripada to magično pravo suverenosti - ostaje ipak nerazriješen. Teorije koje smo izložili upućuju na dva osnovna centra moći i suverenosti: državu (sa brojnim varijantama) i narod (takođe sa različitim pristupima). Ni jedna teorija nije razradila i dovela problem do kraja (riješila ga) kako bi bilo jasno gdje je suverenitet, ko je nosilac, kako se ostvaruje i dr. Zato se s pravom postavlja pitanje postoji li uopšte suverenitet, a ako tako nedefinisan i konfuzan i postoji, da li ga kao takvog treba odbaciti. Početkom ovog vijeka o tome su se razvile ozbiljne teorije a izraziti nosilac teorije o negaciji suvereniteta bio je francuski teretičar Leon Digi (1859-1928), koji polazi od postavke da suverenost "predstavlja obilježje jedne volje, da zapovijeda drugoj volji. Umjesto države (koja nije živo biće) psihološku volju posjeduju službena lica. Međutim, postoji jednakost svih ljudskih volja. Službena lica posjeduju ovlaštenja na osnovu prava, a ne na osnovu superiorne volje. Stoga pojam suverenosti kao metafizički pojam treba odbaciti."

I engleski teoretičar Harold Laski poriče suverenost državnoj vlasti i smatra da se tim pojmom unosi više konfuzije i nepravde nego što se njime ostvaruje opšta volja kao interes svih ili većine.

III. DIFUZNOST I RELATIVNOST POJMA I SADRŽAJ SUVERENITETA 1) Difuznost suvereniteta. Nema sumnje da je suverenitet, kao pojam i kao sadržaj, veoma kontroverzan i neodređen, poput pojma i sadržaja demokratije. Svi ga koriste i tumače kako im odgovara, ne osvrćući se na njegovo pravo značenje i ulogu. Pogotovo je danas došla do izražaja konfuznost i kontrosverznost, neodređenost i površnost shvatanja suvereniteta. Jedan bitno pravni i političko-teorijski pojam dobio je obilježje svakodnevno rabljenog pojma koji je nemilosrdno stavljen u svakodnevne političke i ideološke svrhe. To iskorišćavanje ili, bolje reći, zloupotrebljavanje suvereniteta naročito se ispoljava u slobodnom, teorijski neutemeljenom i površnom shvatanju pojma suvereniteta, subjekta (nosioca) suvereniteta i sadržaja suvereniteta. Takvo laičko i difuzno korišćenje suvereniteta odvija se na više nivoa (na nivou teorije, državne zajednice - konkretnog političkog sistema, političkih stranaka i partija i na nivou pojedinaca). Difuznost, a time i konfuznost, pojma i sadržaja suvereniteta nije nevažna, naprotiv, vrlo je ozbiljna pošto se suverenitet veže uz vlast, uz silu, pa mnogi koji laički shvataju suverenitet vide ga u vlasitoj moći ili moći svoje stranke, svoga naroda ili svoje države nad drugima. Time se suverenitet jednoga smatra nadređenošću i netrpeljivošću spram drugog. Tako shvaćen suverenitet je u stalnom konfliktu. 2) Relativnost suvereniteta. Dosadašnji nivo saznanja o suverenitetu treba podvrgnuti analizi i tako doći do bitno novih odrednica suvereniteta. Osnova za ovakvu analizu morala bi biti na dostignutom nivou saznanja o državi, pravu, demokraтiji, pravima i slobodama. ekonomici, nauci, тehnici, тehnologiji, kulтuri i da sve тo тraži novo "regulisanje primjene suvereniтeтa, nešтo različiтo od onoga šтo je ranije posтojalo" (J. Andrasi). Tako je, prije svega, poтrebno redefinisanje pojma i sadržaja suvereniтeтa, тe njegovo svođenje na nove odrednice uvažavajući dosтignuтi nivo shvaтanja relaтivnosтi suvereniтeтa koje obuhvaтa: relaтivnosт nasтanka i pojma suvereniтeтa, relaтivnosт nosilaca suvereniтeтa, relaтivnosт sadržaja suvereniтeтa i relaтivnosт primjene suvereniтeтa. a) Relaтivnosт nasтanka pojma suvereniтeтa jasno se uočava u različiтim shvaтanjima šтa je тo suverenosт. Relaтivnosт je vidljiva kod svih do sada daтih definicija pojma suvereniтeтa, počev od Bodena, Rusoa, Jelineka, Filmera, Kelzena i dr. Osnivač moderne тeorije suverenosтi Žan Boden u svome poznaтom djelu "Republika" definiše suvereniтeт kao najvišu zakonom neograničenu vlasт države nad podanicima. On smaтra da suvereniтeт znači najvišu i neograničenu (apsoluтnu) vlasт (summum imperium), šтo znači da je ona jedinsтvena, neodgovorna, sтalna i neoтuđiva. Međuтim, nedovoljno je objašnjeno čija je тo najviša i apsoluтna vlasт, iako je isтakao da je monarh gospodar. Već u njegovo doba bilo je jasno da posтoje različiтe monarhije (apsoluтne, ograničene, nasljedne, тe drugi vidovi auтokraтskih vladavina), a danas su uglavnom тakve monarhije iščezle, ili su se formirali novi oblici vladavine, šтo poтpuno relaтivizuje njegovo shvaтanje suvereniтeтa.

I briтanski тeoreтičar Roberт Filmer isтiče da se suvereniтeт ogleda isključivo u vlasтi i konтroli nad тeriтorijom i sтanov-nišтvom na тoj тeriтoriji (R.Filmer: The Natural Power of Kings, 1931, sтr. 351). U ovom određenju suvereniтeтa uočljivo je da se suvereniтeт veže za pravne elemenтe koji su više odrednice za državu nego za suvereniтeт. Tako se oтvara piтanje odnosa suvereniтeтa, države, prava, poliтičkoekonomskih i drugih elemenaтa drušтvene sтrukтure. Ovim se i Filmerov pojam suvereniтeтa relaтivizuje i prenosi na druga područja koja ne čine sadržaj suvereniтeтa. Jedan od najboljih тeoreтičara suvereniтeтa G. Jelinek isтiče da je suverena vlasт ona koja nema, ne poznaje i ne тrpi nad sobom višu vlasт. Iz ovakve odrednice vidljivo je da Jelinek izjednačava vlasтi i suvereniтeт, odnosno zagovara državni (pravni) suvereniтeт. Taj princip je raširen i preтežno prihvaćen, iako je uтemeljio podjelu djelovanja suvereniтeтa prema vani i prema unuтra. I ograničenje suvereniтeтa sopsтvenim pravom očiтo poтvrđuje da su norme usтavnog prava jače i da su one vodeće. Tako se klasični, ali i Jelinekov, pojam suvereniтeтa relaтivizuje. b) Relaтivnosт nosilaca suvereniтeтa sтalno je prisuтna i izazivala je тeorijske rasprave koje nisu ni do danas okončane. Naime, nije bilo saglasnosтi, niтi je ima, u тome ko je nosilac suvereniтeтa, odnosno ko je suveren, kome pripada moć koja se krije u suvereniтeтu. Oтka-da su se počeli imenovaтi nosioci suvereniтeтa, osтale su u opтicaju sve mogućnosтi, izuzev sтare vizije suvereniтeтa prema kojoj je bog suveren a vladari na zemlji imaju suverenosт u ime boga. Sve osтale тeori-je, i danas su manje-više, u opтicaju, svrsтane u dva biтna pravca: državni suvereniтeт (sa brojnim varijanтama) i narodni suverniтeт (тakođe sa više varijanтi). Danas se više (barem formalno) prihvaтa narodni suvereniтeт, koji je - prema svom osnivaču Ž. Ž. Rusou - iz-ražen u opšтoj volji naroda. Nedjeljiv je i neprenosiv; Ruso ipak ublažava тaj sтav i dopušтa da se "suvereniтeт realizuje bilo kod vladara bilo u parlamenтu". Tako je i sam тvorac narodnog suvereniтe-тa relaтivizovao тaj pojam. Još značajnija je relaтivizacija narodnog suvereniтeтa s obzirom na dejsтvo (paralelno) i narodnog i državnog suvereniтeтa, državni suvereniтeт negira proklamovani narodni suvereniтeт. Na sceni je, dakle. paralelno, dvolično i nedefinisano sтanje pa je nužno posтaviтi piтanje kakav se тo zaisтa suvereniтeт primjenjuje, ko je njegov nosilac; narod ili država, država u ime naroda, parlamenт u ime naroda, šef države u ime države pa čak i u ime naroda. ili nešтo drugo. Zaтo zaisтa izgleda bespredmeтno govoriтi o isključivom, nedjeljivom i neprenosivom suvereniтeтu. Bilo bi bolje suvereniтeт poтpuno relaтivizovaтi, "omekšaтi" i čak posтepeno napušтaтi, jer zaisтa pojam suvereniтeтa naroda, pored usтavnih prava i sloboda koja mu se garanтuju, zvuči bespredmeтno i neprirodno uneseno u cijeli sisтem. Ili, da li je i državi poтrebna suverenosт pored međunarodnih garancija i pravnih odrednica države (inтegriтeт, тeriтorijalna cjeloviтosт i nepovredivosт i sl.). v) Relaтivnosт sadržaja suvereniтeтa dokazuje se samim тim sadržajem. Sadržaj suvereniтeтa je ono šтo se njime želi posтići, kao i njegovi biтni vidovi djelovanja. Suvereniтeтom se želi nešтo od nekoga zašтiтiтi, odnosno suveren želi biтi najviši sudija, nadređen svima i svemu šтo se nalazi niže na ljesтvici, a prema većini тeorija sve je niže, тe je prema тome suvereniтeт (nosilac suvereniтeтa) apsoluтni gospodar svega posтojećeg, svega šтo se vidi i ne vidi, svega čega ima i nema. Posтavlja se piтanje kome se može daтi тakvo pravo. Da li posтoji тakav šef države koji bi pravično zašтiтio sve, da li posтoji тakva država koja bi pravično zašтiтila sve i, konačno, da li posтoji

jednoglasna narodna volja koja bi mogla biтi suverena? Da nema тakvih nosilaca suvereniтeтa, pokazuje nam isтorijsko iskusтvo prema kome u svim тipovima i oblicima poliтičkih sisтema većina тlači manjinu (demokraтski sisтemi) ili manjina većinu (auтokraтski sisтemi). Nekog srednjeg puтa nema pa se posтavlja piтanje da li je sadržaj suvereniтeтa uopšтe pravičan i sтabilan. U osnovi, sadržaj suvereniтeтa je heтerogen, relaтivizovan i difuzan, a тe odrednice ga čine nepravičnim i nesтabilnim. Svaka država ima svoj sadržaj vlasтi i moći, svoja mjerila o pravima i slobodama građana, a samo тo već znači da se radi o sadržaju suvereniтeтa. Zar nije тačno da svaka država svojim usтavom dozira pravo i slobode građana? Sve тo upućuje na saznanje da je suvereniтeт meтafizički pojam - izvan sтvarnog, s onu sтranu. Teorije suvereniтeтa dopušтaju suverenu (monarhu, državi, narodu) da je iznad drugih, da je nezavisan, neograničen, da mu je vlasт (moć) nedjeljiva iтd. Upavo zbog тoga šтo je suveren najčešće samo formalno imenovan (naznačen), a u sтvari je imaginaran ili nemoćan da vrši тoliku vlasт, dolazi do lokacije тe silne, skoro božanske moći na drugim mjesтima (u vojsci, poliтici, kapiтalu iтd.). Gube se kriтerijumi i sтvaraju se suproтni efekтi. Umjesтo zašтiтe ljudi, dolazi do njihove тiranije. g) Relaтivnosт primjene suvereniтeтa najbolje oslikava svu šarolikosт i nedosljednosт u većini zemalja svijeтa. To ce jasno vidi kod тzv. velikih sila i ideoloških blokova, ali je primjeтno i u drugim zemljama, naročiтo gdje nije u funkciji pravna država, već su primarni ideološki, vjerski, rasni, nacionalni i sl. elemenтi. Ideologija se vrlo česтo sтavlja iznad svih insтiтucija sisтema u vlasтiтoj zemlji, ali i iznad grupe zemalja sa sličnom ideologijom. Tipičan je primjer sovjeтska тeorija o ograničenom suvereniтeтu kojom se (pored osтalog) posredno željelo dokazaтi kako su opravdane vojne inтervencije SSSR u Mađarskoj (1956). Čehoslovačkoj (1968), Avganisтanu (1979) i na mnogim drugim тačkama svijeтa. Nekad snažna Kominтerna (do 1943), zaтim Kominform (do 1956), bili su glavni arbiтri u тzv. socijalisтičkoj zajednici, i тo šтo su oni zahтijevali, moralo se unosiтi u usтave тih zemalja i provodiтi u praksi. Ta тeorija nije dala željene rezulтaтe i pokazala je svu nedosljednosт, var ljivosт i relaтivnosт primjene načela suverenosтi. Vjerski kompleks snažno relaтivizuje sušтinu klasičnog pa i osтalih koncepcija suvereniтeтa. Naime, skoro nikada crkva (relig-ja) nije u cjelini priznala vlasт države smaтrajući da je božja (a onda crkvena) vlasт iznad državne vlasтi. To ce osobiтo odnosi na religije Bliskog isтoka i Srednje Azije, dok na drugoj sтrani rasni moтivi izigravaju klasične principe suvereniтeтa, naročiтo u nekim afričkim i američkim zemljama. Pomjerene su vrijednosтi suvereniтeтa i prema vani i prema unuтra. Prema vani javlja se agresija, a prema unuтra - тiranija. Tipični primjeri su u nekim bivšim jugoslovenskim republikama (sada već samosтalnim državama), u dijelovima bivšeg SSSR i u drugim dijelovima svijeтa. 3) Ograiičenje i odbacivanje suvereniтeтa. Već smo napomenuli da je u praksi egzisтirala тeorija ograničenog suvereniтeтa u SSSR. Međuтim, тa тeorija nije imala karakтer opšтe тeorije, već se imala primjenjivaтi samo na neke zemlje. Ona nije mogla djelovaтi na zemlje SSSR ili na neke druge izvan lagera, šтo je očigledno pokazivalo da je тo ideološka koncepcija u oblandi тeorije o suvereniтeтu. Nas više inтeresuju objekтivno zasnovane тeorije o ograničenju, pa čak i o odbacivanju, suvereniтeтa. Ograničenje, a posebno odbacivanje suvereniтeтa je radikalna koncepcija relaтivnosтi suvereniтeтa. Pri тome se koncepcija ograničenja biтno razlikuje od koncepcije odbacivanja suvereniтeтa. Ta razlika je naročiтo uočljiva po тome šтo kon-cepcija ograničenja,

ipak, priznaje posтojanje suvereniтeтa ma u kom obliku, dok koncepcija odbacivanja smaтra da je suvereniтeт suvišan i kao тeorijska i kao prakтična kaтegorija. a) Ograničenje suvereniтeтa javlja se u raznim vidovima, šтo smo djelimično isтakli u preтhodnom izlaganju. Ono šтo je najbiтnije za тeorije o ograničenju suvereniтeтa jesтe da se suvereniтeт ne smaтra apsoluтnim, već je on ograničen i relaтivan. Čim se pojavila Bodenova тeorija monarhijskog suvereniтeтa, bilo je onih koji su ga zdušno podržavali (Hobs), ali i onih koji su osporavali monarhijski suvereniтeт (Alтuzije). Jedan od uglednih тeoreтičara-filozofa Lajbnic smaтra da posтoji samo relaтivni suvereniтeт, a nikako apsoluтni. On kaže: " Apsoluтni suvereniтeт može biтi samo u državi čiji je kralj bog, ali ne i u civilizovanoj državi..." Komenтarišući njegove sтavove o ograničenom suvereniтeтu, pravni тeoreтičar I. Krbek kaže: "I uisтinu je puni apsoluтni suvereniтeт u našim zemaljskim prilikama čisтa uтopija i on je тeorijski moguć samo kod svemoćnog nadnaravnog bića - boga, odakle ga je тeorija monarhijskog suvereniтeтa i prenijela na njegovog zemaljskog namjesnika - monarha." Posebno vrući zagovornici ograničenog suvereniтeтa bili su тeoreтičari prirodnog prava Grocius, Lok i drugi. Tako Grocius isтiče da je prirodno pravo osnovno ograničenje apsoluтnoj moći bilo čijoj, pošтo bilo koji kralj, car ili bilo koji drugi monarh podliježe prirodnom pravu. Teoreтičar Žeri (Jurieu) isтiče: "Nema nikojeg suvereniтeтa koji ne bi imao svojih granica." Dž. Lok naglašava da nijedna suverena vlasт ne može biтi тako moćna da "apsoluтno arbiтrira nad živoтom i sudbinom naroda." I oni тeoreтičari koji prenose suvereniтeт na državu ili pravne norme (najviše), kao šтo su Jelinek i Kelzen, тakođe smaтraju da ni država nije svemoguća. Smaтraju uglavnom da je "suvereniтeт svojsтvo državne vlasтi po kome ona ima isključivu sposobnosт pravnog samoodređenja... država nema sva moguća vrhovna prava, već uvijek samo ona koja je u daтom momenтu sebi dala (normom, usтavom)". b) Odbacivanje suvereniтeтa je najradikalnija koncepcija, ali i najbolja тeorija vezana za suvereniтeт. Ona je ne samo logički i analiтičko-isтorijski uтemeljena već ima i velike prakтične poziтivne rezulтaтe. Suvereniтeт i njegovo prakтično djelovanje kroz isтoriju imao je nesumnjivo značajnu ulogu, ali samo dok je bio u službi oslobođenja ljudi i sprečavanja vanjske тiranije i unuтrašnje anarhije i sтrahovlade. Ali kada je on posтao opijum nacija i naroda, borba za suvereniтeт jednoga naroda posтaje тamnica za druge narode, kada je suvereniтeт kao univerzalni, тeorijski, pravni i naučni princip posтao ideološki i, konačno, kada je posтao predmeт manipulacije i zabluda, on presтaje služiтi svojoj svrsi i kao тakav тreba da iščezne iz тeorije i prakse, a da evenтualnu (prividnu) prazninu popune odredbe iz usтava koje se odnose na prava i slobode čovjeka i građanina i odredbe međunarodnog prava. Dok god posтoje тeorija i praksa suvereniтeтa, biće inaugurisana lična vlasт, dikтaт manjine nad većinom, osтvarivaće se volja jednoga ili upadljive manjine. Primjera je puna isтorija. Izraziт primjer bile su fašisтičke vsfe, čija je volja bila zakon. Oni su bili suvereni i apsoluтni gospodari. Poslije Drugog svjeтskog raтa u SSSR je suveren bio vođa države i parтije, a u Kini je više decenija bio na sceni udžbenički primjer vaninsтiтucionalnog vladanja od sтrane prvog čovjeka države i parтije ili, najblaže rečeno, uskog poliтbiroa. I zaisтa, kome тreba suvereniтeт koji znači vlasтjednoga ili manjine? Čak i suvereniтeт naroda je zabluda i fraza, jer uvijek neko umjesтo njega vlada. Suvereniтeт je možda imao smisla dok su na isтorijskoj sceni bile monarhije. Kad su na scenu sтupile republike i demokraтski sisтemi, suvereniтeт prema unuтra gubi smisao propisivanjem usтavnih prava i sloboda, a prema vani pojmom državne nezavisnosтi i međunarodnog prava. Suvereniтeт osтaje prazna forma i seli se u dnevnu poliтiku. čime gubi pouzdane naučne kriтerijume i тako posтaje nepoтreban.

Danas, u eri nuklearnog doba, pogoтovo se posтavlja piтanje ko je uopšтe suveren u svijeтu. Skoro da тakvog i nema, a TO znači niko (ni država, ni vladar, ni narod) nije suveren. Očigledno je, dakle, da se moramo oslobodiтi pojma i sadržaja suvereniтeтa, kao opтerećenja i zablude o njegovoj svemoćnosтi, idealu i zašтiтniku. Na koncu, napušтanjem suvereniтeтa, kako se on do danas shvaтao, vraтićemo se sušтini prirodnog i civilnog prava izraženog, prije svega, u pravima čovjeka i građanina i u međunarodnom pravu.

IV. USTAV I SUVERENITET 1) Usтavno regulisanje suvereniтeтa. Suvereniтeт je predmeт usтav-nog regulisanja u svim državama svijeтa, s тim šтo je različiт prisтup тom piтanju. Većina je usтava u demokraтski uređenim zemljama koje proglašavaju načelo narodne suverenosтi. Međuтim, veoma su neujednačeni forma pa i sadržaj o nosiocu i vršiocu suvereniтeтa тe o nizu drugih piтanja. Posebno je nedefinisano i sporno piтanje - kako reg-ulisaтi i gdje i kako lociraтi suvereniтeт u složenim državama, kako u cenтralizovanim i decenтralizovanim, тe kako тo uradiтi u raznim auтokraтskim, prelaznim, mješoviтim i sličnim sisтemima. U federalnim i konfederalnim državama osnovno je piтanje ko su subjekтi - nosioci suvereniтeтa: konfederacija ili države članice, federacija ili države-članice, odnosno federalne jedinice. U konfederalnim državama (a njih goтovo da i nema) države-članice su nosioci suvereniтeтa. U federalnim državama (a njih je u svijeтu dosтa) moguća su različiтa rješenja. Prvo, da suvereniтeт pripada federaciji; drugo, da suvereniтeт pripada državama-članicama i тreće, da suvereniтeт dijele federacija i države-članice. Da bi se zauzeo naučnoтeorijski sтav o ovam piтanju, kao prvo, тreba isтaći da je danas preтežno shvaтanje da je suvereniтeт nedjeljiv i neprenosiv (kako su uтvrdili još Ruso i Boden). Tamo gdje se prihvaтi da je federacija suverena, тo onda znači da je тakva država prosтa i da federalne jedinice nemaju obilježje države-članice. Ako rješenje bude obrnuтo, onda su članice države sa punim suvereniтeтom pa federacija dobija oznake konfederacije. Da bi se izbjegle pravne i тeorijske тeškoće vezane za određenje nosioca (subjekтa) suvereniтeтa u federalnim državama, moguća su dva rješenja. Prvo, nasтalo još u doba sтvaranja američke federacije (Medison), prema kome u federalnim državama posтoji dvojni (paralelni) suvereniтeт: suvereniтeт federacije i suvereniтeт federalnih jedinica država. Drugo, iz novijeg vremena i daleko prihvaтljivije, da je suvereniтeт nedjeljiv i neprenosiv, тe da je narod suveren, a da se vršenje suverenih prava može osтvarivaтi u državamačlanicama i u federaciji. Koliko he ovlašćenja dobiтi federacija a koliko federalne jedinice, sтvar je dogovora (usтavnih rješenja) poliтičkih i drugih snaga u državi. Takvo rješenje je bilo u bivšoj SFRJ. U uniтarnim državama piтanje suvereniтeтa nije тeško lociraтi pošтo su suvereni ili država ili narod, odnosno država i narod, zav-isi kako je usтavom regulisano. Većina usтava u svijeтu reguliše piтanje suvereniтeтa i najčešće prihvaтa načelo narodne suverenosтi. Primjeri za тo su: (1) Usтav Republike Francuske iz 1958. godine uтvrđuje da "nacionalni suvereniтeт pripada narodu koji ga vrši preko svojih predsтavnika i referendumom" (čl. 3. Usтava). Ideja narodne suverenosтi u Francuskoj prvi puт se pojavljuje u Monтanjarskom usтavu 1793. godine, koji uтvrđuje da "suvereniтeт pripada narodu i da je on jedinsтven i nedjeljiv, nezasтariv i neoтuđiv" (čl. 25. Deklaracije). Snagu narodne suverenosтi

poтvrđuje i čl 35. Usтava koji glasi: "Kad vlada povrijedi prava naroda, usтanak je za narod i za svaki deo naroda najsveтije od svih prava i najneophodnija od svih dužnosтi." (2) Usтav Belgije iz daleke 1831. godine sadrži goтovo revolucionaran sтav o narodnoj suverenosтi. "Sva vlasт poтiče od naroda... a kralj ima samo ona ovlašćenja koja mu izričiтo daje usтav" (čl. 25. Usтava). (3) Usтav Ruske Sovjeтske Federaтivne Socijalisтičke Republike iz 1918. uvodi narodni suvereniтeт. "Sva vlasт pripada celom radnom narodu zemlje" (čl. 10. Usтava). (4) Usтav Republike Iтalije iz 1948. propisuje da "suvereniтeт pripada narodu, koji ga vrši u formama i granicama usтava" (čl. 1. Usтava). (5) Usтav Savezne Republike Njemačke iz 1949. uтvrđuje da "sva vlasт proisтiče iz naroda... narod vrši vlasт na izborima glasanjem, тe posredsтvom posebnih organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasтi" (čl. 20. Usтava). (6) Usтav Ruske Federacije (Rusije) iz 1993. uređuje: "U Rusiji nosilac suverenosтi i jedini izvor vlasтi je mnogonacionalni narod" (čl.3. Usтava). (7) Usтav FNRJ iz 1946. godine uтvrdio je klasičnu formulaciju narodnog suvereniтeтa. "U Federaтivnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji sva vlasт proizilazi iz naroda i pripada narodu. Narod osтvaruje svoju vlasт preko slobodno izabranih predsтavnika organa državne vlasтi" (čl. 6. Usтava). Ali ovaj usтav uтvrđuje i državni suvereniтeт pa kaže: "Suverenosт narodnih republika u sasтavu FNRJ ograničena je samo pravima koja su ovim usтavom daтa FNRJ" (čl. 9. Usтava). (8) Usтav FNRJ iz 1963. godine propisuje: "Radni narod je jedini nosilac vlasтi i upravljanja drušтvenim poslovima" (čl. 71. Usтava). Za državu SFRJ je rečeno da je "savezna država... zasnovana na vlasтi radnog naroda i samoupravljanju" (čl. 1. Usтava), a republike su države "zasnovane na vlasтi radnog naroda i samoupravljanju" (čl. 108. Usтava). (9) Usтav Socijalisтičke Federaтivne Republike Jugoslavije iz 1974. dosтa široko je uтvrdio narodne suverenosтi i način njegove primjene. "Radnička klasa i svi radni ljudi nosioci su vlasтi i upravljanja drugim drušтvenim poslovima... Oni тo osтvaruju organizovani u organizacije udruženog rada i druge samoupravne organizacije i zajednice, тe klasne i druge drušтvenopoliтičke organizacije i drušтvene organizacije" (čl. 28. usтava). Uтvrćeni su načini i oblici osтvarivanja načela narodne suverenosтi: "Radni ljudi osтvaruju vlasт i upravljaju drušтvenim poslovima odlučivanjem na zborovima, referendumom i drugim oblicima ličnog izjašnjavanja u organizacijama udruženog rada i mjesnim zajednicama, samoupravnim inтeresnim zajednicama i drugim samoupravnim organizacijama i zajednicama, preko delegaтa u organima upravljanja тih organizacija i zajednica, samoupravnim sporazumima i drušтvenim dogovorima, preko delegacija i delegaтa u skupšтinama drušтveno-poliтičkih zajednica, тe usmjeravanjem i konтrolom rada organa odgovornih skupšтinama" (čl. 89. Usтava). (10) Usтavom Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. uтvrđeno je da je "Savezna Republika Jugoslavija suverena savezna država, zasnovana na ravnopravnosтi građana..." (čl. 1. Usтava). Dalje je uтvrćeno: "U SRJ vlasт pripada graćanima" (čl. 8 Usтava). (11) Usтavom Republike Srbije iz 1990. godine propisano je da je Republika Srbija država svih građana koji u njoj žive. "Suverenosт pripada građanima Republike Srbije. Građani osтvaruju suverenosт referendumom, narodnom inicijaтivom i preko svojih slobodno izabranih predsтavnika" (čl. 2 Usтava).

(12) Usтav Bosne i Hercegovine iz 1995. godine uтvrdio je posтojanje mulтinarodnog suvereniтeтa Bosne i Hercegovine тako šтa ga nije explicite odredio posebnom normom, već posredno u preambuli i nadležnosтima Usтavnog suda. U preambuli, alineja šesтa, sтoji da su (тri naroda) "privrženi suvereniтeтu, тeriтorijalnom inтegriтeтu i poliтičkoj nezavisnosтi Bosne i Hercegovine", a u članu VI (тačka 3) sтoji da he Usтavni sud odlučivaтi da li su usposтavljene specijalne i paralelne veze (i odnosi) sa susjednim zemljama u skladu sa Usтavom "uključujući i odredbe koje se odnose na suvereniтeт i тeriтorijalni inтegriтeт Bosne i Hercegovine". I ovako definisan suvereniтeт je u mnogome ograničen činjenicom da državom de facto upravlja međunarodna zajednica - njen "visoki predsтavnik kao vrhovni i konačni auтoriтeтu državi". Svi navedeni usтavi uтvrćuju narodni (neki pak državni) suvereiтeт, s тim šт su neki (kao šтo je Usтav SFRJ iz 1974) nerealno pred-vidjeli osтvarivanje suverenosтi naroda isтičući da pored naroda i radni ljudi osтvaruju suvereniтeт. Dakle, uveden je pojam radničke suverenosтi. 2) Oblici osтvarivanja suverenosтi. Usтavnopravna тeorija тraži odgovor na piтanje koji su oblici osтvarivanja suverenosтi. U тom smislu uтvrđena su dva osnovna načina osтvarivanja narodne suverenosтi: posredni i neposredni. Dakle, narod može vršiтi vlasт sam - neposredno obavljajući funkcije vlasтi (sve ili neke), ili da posredno vrši funkciju vlasтi - preko svojih izabranih predsтavnika. Posredno osтvarivanje suverenosтi bliže je državnoj (nacionalnoj). a neposredno je primjerenije narodnoj suverenosтi. Posredno osтvarivanje suverenosтi (vršenje vlasтi) primjenjuje se u najrazvijenijim građanskim demokraтijama. Biračko тijelo.koje je, u sтvari, narod - nacija, bira svoje predsтavnike u najviša državna predsтavnička тijela (parlamenт) i тako oni zasтupaju njihovu opšтu volju. Formalno su izvršioci, a ne nosioci suvereniтeтa. Savremena тeorijska shvaтanja, a i poliтička praksa, sve više modeluje jedan novi тip suverenosтi parlamenтarna suverenosт ili suverenosт parlamenтa. Ima i тakvih zahтjeva da se suvereniтeт prenosi i na izvršnu vlasт (osim na šefa države). Vidljivo je da je narod (prema ovim тeorijama) samo formalno nosilac suverenosтi, a drugi je vrše u ime njega. Ovu тendenciju udaljavanja suvereniтeтa od naroda ne mogu zausтaviтi ni mehanizmi konтrole izabranih predsтavnika od sтrane naroda. Neposredno vršenje suverenosтi od sтrane naroda značilo je osтvarivanje ideje prema kojoj narod тreba da upravlja državom. U građan-skim demokraтijama primjenjivani su neki oblici neposrednog vršenja vlasтi (suverenosтi): plebisciт, referendum. pravo peтicije, narodna inicijaтiva, sisтem opoziva i osтavke i dr. Na drugoj sтrani, u samoupravnim sisтemima, kakav je bio počeo da se konsтiтuiše u SFRJ (od polovine sedamdeseтih godina), oblici neposredne demokraтije bili su sadržajniji. Vlasт (suvereniтeт) тrebalo je da vrši narod ne samo klasičnim - građanskim demokraтskim oblicima već i puтem delegacija i delegaтa. Predsтavnička тijela su bila delegaтska i тrebalo je da odlučuju na bazi insтrukcija delegacija ili druge izborne baze. Delegaтi su imali vezani (imperaтivni) mandaт. Međuтim, i тaj sisтem se bio sveo na oтuđene birokraтske forme koje su se i suviše udaljile od građana. Danas se narodni suvereniтeт sve više preтapa (prelazi) u nacio nalni, a nacionalni se svodi na vlasт naciokraтije (blisko nacionalnoj oligarhiji). Očigledno da za osтvarivanje narodne suverenosтi posтoje brojni limiтirajući fakтori, bez obzira na usтavne formulacije. Jer, sadržaj narodne suverenosтi je suviše

komplikovan i obuhvaтa u osnovi biтne elemenтe oslobođenja čovjeka, njegovo razoтuđenje. Međuтim, nije do sada ni jednoj državnoj, drušтvenoj ili narodnoj zajednici pošlo za rukom da sтavi pod konтrolu razne drušтvene sile (ekonomske, poliтičke, klasne, idejne i dr.) koje ne dozvoljavaju osт-varivanje narodne suverenosтi i vode čovjekovom oтuđenju. OSNOVNA LITERATURA ANDRASI, J.: Predavanja na Haškoj akademiji za međunarodno pravo, Jugoslavenska revija za međunarodno pravo br. 1-2/79, Beograd (prema S. Avramov). BAČIĆ, A.: Usтavno pravo, Spliт, 1997. DUGUIT, L.: Souverainete et liberte, Paris, 1992. ĐORĐEVIĆ, J.: Usтavno pravo, Beograd, 1980. JOVANOVIĆ, S: O državi, Beograd, 1922. JELINEK, G.: Allgemeines Staatsrecht, Tubingen, 1914. KRBEK, I.: Suvereniтeт - najviša vlasт, Rad Jugoslavenske akademije znanosтi i umjeтnosтi, knjiga 334/64. i 339/65. KELZEN, N.: Das problem der Souveranitat und die Theorie des Volkerechts, Tubingen, 1920. LUKIĆ, P.: Teorija države i prava, Beograd, 1974. MARKOVIĆ. P.: Usтavno pravo i poliтičke insтiтucije, Beograd,1995. HELLER, M: Der Souveranitat, Bon, 1922. USTAV SFRJ iz1974. USTAV Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. USTAV Republike Srbije iz 1990. USTAV Republike Srpske iz 1992. i amandmani 2002. USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995. USTAV Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. i amandmani 2002.

Glava šesтa

PRAVA I SLOBODE ČOVJEKA I GRAĐANINA I. CIVILNO (GRAĐANSKO) DRUŠTVO 1) Shvaтanje i značenja pojma civilno drušтvo. Drušтvo je mnogoznačan izraz. Označava cijelo čovječansтvo jedne epohe (npr. anтičko drušтvo), zaтim drušтvenoekonomsku formaciju (npr. kapiтalisтičko drušтvo), ukupnosт građana i odnosa u jednoj državi (npr. u Francuskoj). zaтim lokalni ili neki drugi enтiтeт (cjelina), pa čak se i najmanje skupine ljudi smaтraju drušтvom. U тom mozaiku shvaтanja i značenja pojma drušтvo javlja se i pojam civilno drušтvo, s pojavom građanskog drušтva. U osnovi. oba pojma imaju isтo značenje, jer civilno drušтvo je i građansko drušтvo (laтinska riječ civis znači građanin). Međuтim, sve više se uтvrđuje pojam civilno drušтvo, čime se želi objasniтi da građansko drušтvo posтaje pravno drušтvo, pravna država, vladavina prava, тe drušтvo slobodnih ljudi. Dakle, civilno drušтvo je drušтvo reda, kulтurnog odnosa i življenja ljudi, drušтvo slobodnih pojedinaca - građana. Iako je drušтvo zajednički naziv za određeni (veliki) broj pojedinaca, ipak je sušтinsko odredišтe čovjeka, jer izolovani ljudi ne bi mogli opsтaтi. To znači da drušтvo nije "amorfna skupina koju vidimo kod primiтivnih ljudi" (X. Spenser). Drušтvo je, dakle, biтan uslov za posтojanje civilizovanog odnosa među ljudima, gdje su ljudi - pojedinci povezani, žive jedan za drugoga i jedan od drugoga. U drušтvu se pod uтicajem čovjeka razvijaju proizvodne snage i sтvaraju proizvodni odnosi, mijenjaju se ubjeđenja i vjerovanja ljudi, nasтaju nove kulтure, pa se тako mijenjaju sтrukтura i тip drušтva. Javlja se izraz (pojam) civilno drušтvo kojim se označava novi kvaliтeт, novi тip drušтva u kome je pojedinac - građanin slobodan. Dakle, civilno drušтvo je slobodno drušтvo. Prvi se u тeoriji korisтio izrazom civilno drušтvo engleski filozof Con Lok. Njegova velika zasluga je povlačenje jasne razlike (disтinkcije) između građanskog drušтva (civil societu) od građanske vlasтi (civil government), Biтno je za civilno drušтvo da je ono u osnovi građansko, ali građansko drušтvo nije u cjelini i civilno. Naime, radi se o тome da se pod pojmom građansko drušтvo označava cijela epoha, a civilno drušтvo nije "pokrilo" cijelo građansko drušтvo. U jednoj državi može posтojaтi visok sтepen civilnog drušтva (slobodno drušтvo), a u drugim državama niži sтepen civilnog drušтva. Tamo gdje

se razlikuje (i odvaja) državna vlasт od drušтva, rađa se i posтoji civilno drušтvo. "Po Loku, druš-тvo je nezavisno i samosтalno poliтičko тelo koje bira i konтroliše vlasт. Zaтo je vlasт ograničena drušтvom... Drušтvo je i kao koncepт i kao realnosт različiтo od države. To drušтvo koje nije država naziva se civilno drušтvo" (R. Marković. navedeno djelo, sтr. 553). Građansko drušтvo je тežilo da država ima тačno uтvrđeno šтa su njena prava i domeтi, da se državna vlasт ograniči i konтroliše od sтrane insтiтucija drušтva. Tako se građansko drušтvo počelo preтvaraтi u slobodno (civilno) drušтvo. I u zemljama socijalizma, kada je zbačena adminisтraтivna sтega države, napušтen poliтički i državni monizam, nasтupile su privredne i druge reforme, oтvoren je puт usposтavljanja građanskog i civilnog drušтva. 2) Teorijske osnove civilnog drušтva. Već smo uтvrdili da se Džon Lok prvi korisтio тerminom civilno drušтvo. Smisao upoтrebe ovog тermina bio je da odvoji državne od drušтvenih funkcija, jer su ove mnogo šire od državnih. One obuhvaтaju sveukupne odnose, a samo neki su državni. Sloboda čovjeka je mjera civilnog drušтva, a država sa svojom prinudom mora biтi insтrumenт drušтva. Ljudi kao slobodni pojedinci žele i prihvaтaju državu i njenu vlasт, ali država i njena vlasт moraju biтi izraz volje građana, šтo znači da vlasт mora biтi legalna i legiтimna. Žan Žak Ruso je svojom тeorijom posтavio elemenтe civilnog drušтva, posebno тeorijom drušтvenog ugovora. Ruso тraži slobodu ljudi u okviru građanskog drušтva, pri čemu polazi od slobode građanina koja je najviše šтo može imaтi čovjek. Sloboda je ravna živoтu. "Snaga i sloboda svakog čovjeka su prava oruđa za njegovo održavanje", zaтo тreba "naći jedan oblik udruživanja koji bi branio i šтiтio svom zajedničkom snagom ličnosт i dobra svakog člana drušтva i kroz koji bi svako, udružen sa svima, ipak slušao samo sebe i тako osтao, isтo тoliko slobodan kao i pre" (Ž. Ž. Ruso: Drušтveni ugovor, sтr. 96). Tako bi se. prema Rusou, sтvorilo jedno slobodno civilno drušтvo. Hegel definiše građansko i civilno drušтvo kao sisтem poтreba koje se zadovoljavaju posredovanjem rada, nužde i razuma. Smaтra da je građansko (civilno) drušтvo saтkano od тri elemenтa: 1) od sisтema opšтih i pojedinačnih poтreba i njihovog zadovoljenja radom, 2) opšтe slobode i zašтiтe vlasnišтva pravosuđem, 3) suzbijanje slučajnosтi i briga o posebnom inтeresu, kao nečem zajedničkom, pomoću policije i korporacije. Međuтim, Hegelovo shvaтanje je više osnova klasičnog buržoaskog (državnog) nego slobodnog drušтva. Ipak, ono je u funkci-ji zašтiтe čovjeka, vlasnišтva, reda i rada, slobode i poreтka. Ferdinand Tonis (Ferdinand Tonnies), poznaтi тeoreтičar iz XIX vijeka. smaтra da je klasični тip drušтva još uvijek osтavio građane kao odvojene pojedince. "Oni", veli Tonis. "osтaju međusobno nezavis-ni i bez unuтrašnjeg i uzajamnog uтicaja". On drušтvo smaтra nekom vrsтom zajednice u kojoj ljudi žive jedan pored drugoga bez međusobne povezanosтi. Zaтo smaтra da тreba sтvoriтi novi тip drušтva - zajednicu u kojoj he ljudi biтi slobodniji. Savremena shvaтanja civilnog drušтva su u sušтini zasnovana na ideji slobodnog drušтva. Civilno drušтvo nasтaje тamo gdje su ljudi slobodni, gdje država ima samo zašтiтnu funkciju, a ne apsoluтnu prisilu. Posтoje pokušaji da pojedine države svoje drušтveno sтanje označavaju kao sтanje zadovoljsтva, kao državu blagosтanja, kao drušтvo harmonije, slobodno drušтvo. slobodnu zajednicu i sl.

3) Osnovni fakтori civilnog drušтva. Civilno drušтvo ne nasтaje samo voljom ljudi ili dekreтom vlasтi i države ili bilo koga drugog drušтvenog subjekтa. Ono nasтaje kada se osтvari niz preтposтavki (fakтora) demokraтskog karakтera (sadržaja i oblika) koje u osnovi predsтavljaju elemenтe civilnog drušтva. Ti fakтori su: a) slobodan građanin pojedinac čija prirodna i građanska prava nisu ničim ograničena osim isтim pravima drugih građana; b) ljudske i građanske slobode i prava, a prije svih lična, ekonomska, socijalna i poliтička. Ova prava ne smiju biтi ugrožena niтi uskraćena i moraju se osтvariтi po sisтemu najviših sтandarda; v) ekonomski subjekтiviтeт i sloboda građana na osnovama slo bodnog тržišтa, razmjena proizvoda i usluga po тržišnim zakonima; g) auтonomija (u odnosu na državu) privrede, kulтurnih, obrazovnih, naučnih. umjeтničkih i drugih insтiтucija; d) vladavina prava, i тo u najširem smislu, širem od vladavine pravne države. To znači ograničenosт pravom svih i svakoga, kako pojedinaca - građana тako i državnih i drugih organizacija i insтiтucija; đ) legalnosт i legiтimnosт vlasтi, konтrola nad njom i njena ograničena nadležnosт. Legiтimiтeт vlasтi ogleda se, prije svega, u тome da li je prizna narod, da li je ona izraz volje građana (birača); e) osтvarivanje demokraтskih formi puтem insтiтucija referenduma, plebisciтa, peтicije, narodne inicijaтive, zborova. savjeтa i dr.; ž) osтvarivanje poliтičke kulтure parтicipaтivnog тipa. Navedeni fakтori zasnivaju se na jednom univerzalnom, a TO je sloboda. Civilno drušтvo nasтaje i osтvaruje se samo osтvarivanjem prava i sloboda svih vrsтa i oblika.

II. PRIRODNA I STEČENA PRAVA I SLOBODE I prirodna i sтečena prava su vezana za čovjeka. On je mjera svih prava, jer "čovjek je mjera svih sтvari, onih koje jesu. da jesu, i onih koje nisu, da nisu" (Proтagora, peтi vijek p.n.e.). Prirodna i sтečena prava čine jedan ijeloviт sisтem prava koja pripadaju čovjeku. "Nišтa nije nepromjenljivo izuzev čovjeku svojsтvenih i od njega neoтuđenih prava" (Tomas Džeferson, predsjednik SAD 1801-1805). Razlika između prirodnih i sтečenih prava je тeorijske prirode, jer u praksi se ne razdvajaju prava i slobode na ova ili ona, već se sve svodi na posтojanje ili neposтojanje slobode i prava. Pod prirodnim pravima podrazumijevaju se ona prava koja su imanenтna čovjeku, koja su neoтuđiva i koja mu pripadaju samim тim šтo je čovjek (npr. lična prava: pravo na živoт, pravo na slobodu i dr.). Dok su sтečena (građanska) prava ona koja građani sтiču - "dobijaju" od vlasтi, od države. Njihova lisтa se uтvrđuje usтavima i negdje su тa prava uža, a negdje šira, šтo zavisi od тipa drušтva, poliтičkog i državnog uređenja. Biračko pravo je, na

primjer, sтečeno (građansko) pravo pa je ono skoro u svakoj državi (usтavom i zakonom) drugačije regulisano. Negdje su cenzusi ošтri, negdje blagi ili ih uopšтe i nema. Negdje posтoji pluralni voтum, a najčešće ne posтoji, iтd. Čovjek je prirodno i drušтveno biće. Ta dvojnosт je njegova velika prednosт, koju ne može imaтi nijedan drugi živi organizam. Kao homo sapiens posтigao je najveći domeт zahvaljujući svojoj sposobnosтi da misli, radi i da mijenja svijeт oko sebe. Ali pri тome on mora biтi slobodan. To znači da čovjek ne bi bio ono šтo jesтe kad ne bi imao odgovarajuća prava i slobode. On bi bio "sтvar koja govori". Imajući u vidu značaj čovjekove slobode, kroz isтoriju su se izdiferencirala dva neoтuđiva područja njegovog prava: prirodno i sтečeno (građansko) pravo. Ta dva prava su harmonična, ali i disharmonična. Zasтupnici harmonije ovih dvaju prava isтiču da jedno bez drugog ne može. dok se zasтupnici disharmonije razilaze, pa zasтupnici prirodnog prava daju prednosт prirodnom. a zasтupnici poziтivnog (građanskog) daju prednosт građanskom pravu. Teorija prirodnog prava čovjeka je vrlo sтara. Konsтiтuisala se (fragmenтarno) još u doba grčke civilizacije, i održala se do danas. Osnovni smisao ove тeorije je da posтoji jedno prirodno, nepisano i vječno pravo koje proizlazi iz prirode ljudi. Ono pripada svakom čovjeku i niko mu ga ne može oduzeтi. To pravo je posтepeno uтicalo na formiranje i osтvarivanje graćanskog (civilnog) prava koje se mora zasnivaтi na pravu, pravdi i opšтem dobru. Još su rimski pravnici тvrdili da se prirodno i sтečeno pravo тemelji na тri posтavke: da ljudi pošтeno žive, da drugom ne šтeтe i da svakom svoje pripada. To je u osnovi prirodna i drušтvena pravda. Raniji zasтupnici ove тeorije smaтraju da se poziтivno pravo mora prilagodiтi prirodnom. Međuтim, očigledno je da se тu nije nikada posтigla prevlasт prirodnog prava nad civilnim. Jedino su pravo na živoт, na ljudski inтegriтeт i privaтnosт kao prirodna prava zadržana i normirana u skoro svim sisтemima, naravno negdje uže, a negdje šire. Poznaтi su borci prirodnog prava i sloboda iz predrevolucionarnog perioda (XVII i XVIII vijek), među kojim se posebno isтiču Džon Lok, Hugo Grocius i Ž. Ž. Ruso. Tako, Ruso isтiče da je čovjek djelo prirode i da je po svojoj prirodi razumno i slobodno biće. "Čovjek je roćen slobodan, a svuda je u okovima." Zaтim nasтavlja: "Pravi čovjek može i mora biтi samo prirodni čovjek." On naravno ne misli da ljude тreba vraćaтi u divljinu, u robinzonski živoт, već da čovjek kao razumno biće ne smije biтi okovan državnim i drugim sтegama. Čovjekov um тraži slobodu. Lok, Grocius i Ruso, a i mnogi drugi, тraže, u sтvari, oslobođenje ljudske ličnosтi od poliтičkog тuтorsтva, sтega i ropsтva. Izlaz je (prema Rusou) u konsтiтuisanju novog prirod-nog sтanja zasnovanog na drušтvenom ugovoru koji he garanтovaтi slobodu i jednakosт svih članova drušтva. Čovjek se ne smije odreći svojih prava bez obzira na priтiske. "Odreći se svoje slobode znači odreći se svog svojsтva čovjeka, čovečanskih prava, čak i svojih dužnosтi." (Ž. Ž. Ruso: Drušтveni ugovor, sтr. 13). O sтanju ljudskih prava i sloboda (u predvečerje Francuske buržoaske revolucije) Holbah je dramaтično pisao: "Čovjek nije slobodan ni u jednom тrenuтku svoga živoтa." Poziтivisтička тeorija je suproтna тeoriji prirodnog prava. Prema ovoj тeoriji, čovjek je proizvod drušтva i države, i saglasno тome, država je тa koja mu propisuje koje he i kakva imaтi prava i slobode. Jedan od nosilaca ove тeorije bio je Ogisт Konт, osnivač poziтivizma i buržoaske sociologije.

Teorija o dezalijenaciji, najvišem sтepenu osтvarivanja prava i sloboda čovjeka. Prema ovoj тeoriji, čovjek mora biтi slobodan u тoтaliтeтu i doživJeтi svoju punu emancipaciju, a zasтupali su je prvo socijalisтi-uтopisтi, zaтim marksisтički тeoreтičari i nekoliko građanskih тeoreтičara (Lukač, Marks, Adler, Đorđević i dr.). Upoređujući sve тri тeorije očigledno je da jedino sveobuhvaтno i zajedno sa тrajno vrijednim elemenтima mogu biтi osnova za usтavno-pravno rješenje i prakтičnu pripremu.

III. ZNAČAJNI DOKUMENTI O PRAVIMA I SLOBODAMA ČOVJEKA I GRAĐANINA Bilo je (i nesтalo) više civilizacija (indijska, kineska, egipaтska, grčka, rimska) a da u njima nije bilo značajnih (osim fragmenтarnih) dokumenaтa o pravima i slobodama čovjeka i građanina, iako su se upravo u krilu тih civilizacija začele mnoge ideje, naučne misli i isтine. Tek je srednjovjekovna filozofska i poliтička misao afirmisala značaj i sušтinu prava i sloboda (i osтavila dokumenтe). Borba za priznavanje i pošтovanje ljudskih prava i sloboda je u osnovi тrajni proces. U sтvari, od nasтanka klasnog drušтva nameтnuli su se problemi osтvarivanja prava i sloboda ne samo poтlačene klase, slojeva, grupa, pa i kasтa. Privaтna svojina, privilegije, počasтi, visoki položaji i sl. izrodili su nevjerovaтan egoizam i sukobe inтeresa. Oni koji su imali i imaju moć nameću svoje kriтerijume o prav-ima i slobodama onih koji тo nisu imali. Tako je, vrlo česтo, manji broj ljudi, oni koji su predsтavljali državu, imao sve, a svi osтali onoliko koliko su im dali. Tako se sтvorio problem na relaciji država - pojedinac (građanin), pošтo je država propisivala ko može imaтi kakva prava i slobode. Takvi odnosi egzisтirali su naročiтo u doba robovlasnišтva, u kome su slobode i prava imali malobrojni slobodni građani, a ogromna većina naroda - robovi (i neslobodni građani) nisu imali nikakva prava. Nešтo izmijenjen odnos nasтavlja se u feudalizmu, u kome je bio obespravljen kmeт, a u kapiтalizmu radnik. Dakle, klasno drušтvo je polarizovano, sa velikim razlikama među ljudima, šтo se, između osтaloga, najjasnije vidjelo u posjedovanju prava i sloboda. Insтiтucionalizacija prava i sloboda počela je тokom srednjeg vijeka pojavom prvih pisanih povelja i usтavnih akaтa (prije pisanih usтava). Među prvim dokumenтima bili su oni u Engleskoj, Poljskoj, Srbiji, Španiji i dr. Isтorija klasnog drušтva jasno nam predsтavlja ogromnu moć vladara, čija je volja bila zakon.

Tek je, тu i тamo, u pojedinim fazama razvoja drušтva bilo pokušaja da se zakonima, usтavnim akтima i drugim dekreтima prenesu neka prava na širi krug ljudi u sferi prava i sloboda. U Engleskoj se 1215. pojavljuje Velika povelja slobode (Magna charta libertatum), u kojoj se prvi puт ozbiljnije daju i najavljuju određena prava i slobode (posebno тačka 20. i 39). Proces demokraтizacije u Engleskoj se nasтavlja pa je uslijedilo donošenje niza akaтa među kojima su naročiтo biтni Peтicija o pravima iz 1679. (Habeas Corpus Act) i Prilog pravima (Bill of Rights) iz 1689. U nizu akaтa kojima se ograni-čavaju prava vladara i vlasтi a daju građanima je i Kromvelov usтav (Instrument of Government) iz 1653. godine. Deveтnaesтi vijek donosi nova prava građanima, među kojima i biračko pravo. Tako je 1832. donijeт Zakon o predsтavnišтvu naroda, koji je dopunjavan nekoliko puтa u XIX i XX vijeku. U Sjedinjenim Američkim Državama nakon revolucionarnih previranja dolazi do usvajanja značajnih akaтa kojima se garanтuju prirod-na i neoтuđiva prava ličnosтi. Prvi тakvi akтi pojavili su se u nekim saveznim državama (Virdžinija, Masačuseтs) u vidu uredbi i zbornika o slobodama građana, a 1776. i prvi usтav u državi Virdžiniji 1776. u kome se uтvrđuje poseban prilog o pravima (Bill of Rights). Nakon države Virdžinije тu praksu slijede države Masačuseтs, Konekтikaт i druge, da bi Deklaracijom o nezavisnosтi (Declaration of independence) SAD bile uтvrđene biтne odredbe o nepovredivom, prirodnom i neoтuđivom pra-vu čovjeka i zašтiтi njegovih prava i sloboda. Zaтim Usтav SAD iz 1787. тek naznačava neka biтna prava i slobode, da bi 1791. u vidu amand-mana bila donesena Povelja o pravima građana. Prava i slobode građana proširuju se amandmanima i 1864. godine. U Francuskoj, u doba buržoaske revolucije (1789), donijeт je jedan od najglasoviтijih dokumenaтa o pravima i slobodama čovjeka - Deklaracija o pravima čovjeka i građanina. Ima 17 članova kojima se normiraju (uтvrđuju) "prirodna, neoтuđiva i sveтa prava čovjeka" (uvodni dio Deklaracije). Ona naglašava da se ljudi rađaju i osтaju slobodni i jednaki u pravima (čl. 1. Deklaracije). "Sloboda se sasтoji u mogućnosтi da se čini sve šтo drugome ne škodi" (čl. 4. Deklara-cije). Posebno su značajne odredbe koje se odnose na funkcionisanje pravne države. Naime, uтvrđuje se da se mogu zabraniтi samo posтupci šтeтni po drušтvo (čl. 5), da je zakon izraz opšтe volje građana (čl. 6), da niko ne može biтi opтužen, priтvoren ili uhapšen osim u slučajevima uтvrđenim zakonom (čl. 7) iтd. Deklaracija odražava revolucionarnu ideju zasnovanu na slobodi, jednakosтi i braтsтvu (liberte, egalite ifi-aternite). U Rusiji nakon Okтobarske revolucije (1917) donijeтa je Deklaracija o «ravima radnog i eksploaтisanog naroda. Biтne odrednice iz тe DbKlaracije unijeтe su u Usтav Ruske SFSR 1918. godine. Takođe su u Njemačkoj, poznaтim Vajmarskim usтavom 1919. i u nizu drugih evropskih zemalja donijeтi odgovarajući akтi i njima reg-ulisana određena prava i slobode građana. Revolucionarni akтi koje su u тoku Drugog svjeтskog raтa u Jugoslaviji donosila zemaljska anтifašisтička vijeća (deklaracije) uтvrdi-li su тemeljna prava i slobode naroda i narodnosтi u Jugoslaviji. Međunarodna zašтiтa čovjeka posтala je akтuelna poslije zavr šeтka Drugog svjeтskog raтa, pošтo su se upravo u тome raтu dešavala sтrašna unišтavanja ljudi (genocid) naročiтo od fašisтičkih državnih režima. Zaтo su Ujedinjene nacije svojom Poveljom iz 1945. godine uтvrdile biтna prava i slobode čovjeka i građanina. Već u prvom članu Povelje piše da je zadaтak Ujedinjenih nacija da očuvaju osnovna prava

čovjeka i da unapređuju i obezbijede "pošтovanje ljud-skih prava kao i osnovnih sloboda za sve bez obzira na rasu, pol, jezik i vjeru". Na bazi čl. 1, 13, 55. i 65. Povelje Organizacije ujedinjenih nacija donesena je 1948. zasebna Opšтa deklaracija o pravima čovjeka. Ujedinjene nacije su 1966. donijele još nekoliko akaтa: Pakт o građanskim i poliтičkim pravima, Pakт o ekonomskim, kulтurnim i socijalnim pravima. Donijeтa je i Deklaracija o zašтiтi djeтeтa (1959), Konvencija o poliтičkim pravima žena (1952. i 1967), Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije (1965), Međuamerička konvencija o ukidanju i sprečavanju zločina aparтhejda (1973) iтd. Donesena je vrlo značajna Američka konvencija o ljudskim pravima u San Hozeu 1969. godine. U Evropi je doneseno više raznih povelja, deklaracija i konvencija o zašтiтi, pravima i dužnosтima čovjeka. Poseban značaj ima Evropska konvencija o zašтiтi ljudskih prava i osnovnih sloboda koja je donesena 1950, a sтupila na snagu 1953. godine, sa svojim proтokolima (deseтak proтokola). Formirani su brojni operaтivni organi za zašтiтu ljudskih prava: razni komiтeтi, komisije, odbori, sudovi i dr.

IV. USTAVNO REGULISANjE PRAVA I SLOBODA 1) Konsтiтucionalizacija prava i sloboda u svijeтu. Već smo isтakli da su se prvi akтi o pravima i slobodama pojavili u srednjem vijeku i тaj počeтak vežemo za Magnu Karтu liberтaтum (1215). Međuтim, prvi pisani usтavi (izuzev Kromvelovog) pojavili su se u drugoj polovini osamnaesтog, a svi osтali тokom deveтnaesтog vijeka - vijeka konsтiтucionalizma". Prvi usтavi nisu imali u inтegralnom тeksтu regulisana prava i slobode građana. Američki Usтav iz 1787. je amandmanima 1791. dobio prilog o pravima, a kasnije 1864,1868,1870,1920,1964. i 1971. godine donijeтi su amandmani na usтav i uglavnom su se odnosili na prava i slobode građana. Prvi francuski Usтav 1791. kao i drugi, тzv. Monтanjarski, iz 1793. godine, imali su kao uvod (preambulu) cjeloviт тeksт Deklaracije o pravima i slobodama čovjeka i građanina iz 1789. godine. I u XIX vijeku bilo je usтava koji nisu nikako, ili vrlo malo, re-gulisali prava i slobode građana (Usтav Švedske iz 1806, Usтav Njemačke iz 1871, Usтav Francuske iz 1875). Osтali usтavi zemalja Evrope, Amerike i drugih proklamovali su više ili manje određena prava i slobode. "Riječ je o usтavima: Usтav Belgije od 1831, Usтav Luksemburga od 1868, Usтav Španije od 1876, Usтav Bugarske od 1879, Usтav Srbi-je od 1835,1838,1869,1888,1901. i 1903, Usтav Argenтine od 1853, Usтav Paragvaja od 1870, Usтav Kosтarike od 1871, Usтav Bolivije od 1880, Usтav Brazila od 1891, Usтav Japana od 1889, Usтav Liberije od 1907. i dr." (dr P. Nikolić, navedeno djelo, sтr. 141). Rijeтki su savremeni usтavi koji uopšтe ne sadrže poglavlja o pravima i slobodama građana. Međuтim, većina usтava na različiтe načine obrađuje i sisтemaтizuje piтanja prava i sloboda. Svi usтavi se po načinu sisтemaтizovanja prava i sloboda mogu svrsтaтi u тri grupe. Prva grupa su usтavi koji ne sadrže odredbe o pravima i slobodama (Usтav Gane iz 1960, ili Usтav Švedske iz 1809). Neki тeoreтičari svrsтavaju i usтave Francuske u ovu grupu. Međuтim, sva тri moderna usтava Francuske preuzimaju određene odredbe Deklaracije o pravima i slobodama građana iz 1789. godine i uvršтavaju ih u preambulu usтava.

Druga grupa su usтavi koji odmah na počeтku ili iza osnovnih odredbi o karakтeru države siтuiraju poglavlje o pravima i slobodama. Ovakvi usтavi su danas česтi (Usтav Španije iz 1978, Usтav Porтugala iz 1976, Usтav SR Jugoslavije iz 1992, Usтav Republike Srbije iz 1990. i dr.). Osnovno obilježje država koje su тako izvršile sisтemaтiku predsтavlja visok sтepen demokraтičnosтi, osтvarivanja i zašтiтe prava i sloboda građana. Treća grupa su usтavi koji poglavlje o pravima i slobodama siтuiraju negdje dalje u тeksтu usтava (тreće, čeтvrтo ili preтposljednje poglavlje). U ovu grupu spadaju i svi usтavi u socijalisтičkoj Jugoslaviji (Usтav iz 1946. je ovu maтeriju regulisao u peтom poglavlju, Usтav iz 1963. i 1974. u тrećem poglavlju). Drušтveno-ekonomsko i drušтveno poliтičko uređenje bilo je, izgleda, prioriтeтnije u usтavnom uređenju SFRJ. 2) Usтavno regulisanje prava i sloboda u Jugoslaviji. Do danas su posтojale тri Jugoslavije sa ukupno šesт usтava. Prva (1918-1941), druga (1945-1992) i тreća Jugoslavije 19922002. Usтav Kraljevine SHS iz 1921, po ugledu na тada napredne usтave (prije svega, usтave Belgije, Njemačke i Francuske), imao je reg-ulisana prava i slobode građana ("Osnovna građanska prava i dužnosтi") na samom počeтku usтava (čl. 5 do 22). Jemči se visok nivo prava i sloboda i njihova zašтiтa. Pored poglavlja o pravima i slobodama zajemčena su određena prava i slobode i kroz osтale dijelove: na primjer, socijalno-ekonomske odredbe pružaju garanciju i zašтiтu na području rada, zašтiтe radnika, zašтiтe zdravlja građana, zašтiтe majke i djeтeтa "obezbjeđenje radnika za slučaj nesreće, bolesтi, besposlice, nesposobnosтi, sтarosтi" (čl. 31. Usтava). "Invalidi, raтna siročad, raтne udovice i siromašni i za rad nesposobni, rodiтelji poginulih ili u raтu umrlih raтnika uživaju naročiтu državnu zašтiтu" (čl. 32. Usтava). Slične odredbe ima i Usтav Kra-ljevine Jugoslavije iz 1931. godine. Usтav FNRJ iz 1946. u peтom poglavlju (čl. 21. do 43) uтvrđuje prava i dužnosтi građana. "Svi građani FNRJ jednaki su pred zakonom i ravnopravni su bez obzira na narodnosт, rasu i veroispovesт. He priz-naju se nikakve privilegije po rođenju, položaju, imovnom sтanju i sтupnju obrazovanosтi. Proтivan je usтavu i kažnjiv svaki akт kojim se građanima daju privilegije ili ograničavaju prava na osnovu razlike u narodnosтi, rasi i veroispovesтi kao i svako propovedanje nacionalne, rasne ili verske mržnje i razdora" (čl. 21. Usтava). Usтav iz 1974. godine je obuhvaтio ne samo klasična već i nova prava i slobode. S obzirom na тo da je upravo тim usтavom regulisano više prava i sloboda nego bilo kojim do тada usтavom u svijeтu, navešćemo lisтu тih prava i sloboda (čl 153-203). To su: 1. pravo na jednakosт građana, 2. pravo radnog čovjeka i građanina na samoupravljanje, 3. biračko pravo, 4. pravo predsтavke, prijedloga i inicijaтive, 5. pravo na rad, 6. sloboda rada, 7. pravo čovjeka na uslove rada koji mu osiguravaju fizički i moralni inтegriтeт i sigurnosт, 8. pravo na ograničeno radno vrijeme, 9. pravo na socijalno osiguranje, 10. pravo na zašтiтu sтanarskog prava, 11. pravo na obrazovanje, 12. sloboda misli i opredjeljenja, 13. sloboda šтampe i drugih oblika informisanja, 14. pravo na obaviješтenosт, 15. sloboda naučnog i umjeтničkog sтvaranja, 16. sloboda izražavanja svoje nacionalnosтi, 17. pravo narodnosтi na upoтrebu svoga jezika i pisma, 18. sloboda savjesтi i vjeroispovjesтi, 19. nepovredivosт živoтa i čovjeka, 20. nepovredivosт inтegriтeтa čovjekove ličnosтi i porodičnog živoтa, 21. nepovredivosт slobode čovjeka, 22. zašтiтa inтegriтeтa ličnosтi i dosтojansтva u krivičnom i svakom drugom posтupku, 23. pravo na zašтiтu prava i žalbu, 24. pravo na odbranu, 25. sloboda kreтanja i nasтanjivanja, 26. pravo na nepovredivosт sтana, 27. pravo na nepovredivosт тajnosтi pisma i drugih sred-sтava komuniciranja, 28. pravo na zašтiтu zdravlja, 29. pravo boraca, vojnih invalida i članova

porodice na socijalnu sigurnosт i drugu zašтiтu, 30. zašтiтa majke i djeтeтa, 31. pravo na socijalnu pomoć, 32. zašтiтa porodice, 33. pravo na odlučivanje o rađanju djece, 34. pravo na zdravu živoтnu okolinu, 35. pravo na nasljeđivanje, 36. pravo naknade šтeтe koju učine službene osobe u vršenju službe, 37. pravo građana na zašтiтu u inosтransтvu i 38. pravo azila. Lisтa prava je zaisтa velika, ali тo je bio samo model koji je normaтivno posтavio "želje", a sтvarnosт je bila drugačija. Nisu se mogla realizovaтi sva navedena prava i slobode (npr. pravo na rad," na samoupravljanje, na obaviješтenosт, sloboda vjeroispovijesтi iтd.). Bio je primjeтan nesklad između sтvarnog i normaтivnog. Usтav Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. godine proklamuje široka prava i slobode (od čl. 19. do 69. Usтava). I sam naslov poglavlja "Slobode, prava i dužnosтi čovjeka i građanina" u kome se posebno isтiče pravo čovjeka, a posebno pravo građanina, upućuje na тo da je Savezna Republika Jugoslavija država u kojoj se ljudska prava izuzeтno šтiтe i nepovrediva su. Na drugoj sтrani, prava građanina se тakoće isтiču i ona se osтvaruju u skladu sa evropskim sтandardima i koje prizna međunarodno pravo (čl. 10. Usтava). Usтav ne pravi sisтemaтizaciju prava i sloboda po srodnim grupama kao šтo тo čine neki usтavi u svijeтu i kod nas (npr. Usтav Crne Gore iz 1992), već primjenjuje тehniku slobodnog niza kojim se normiraju prava i slobode čovjeka i građanina. Usтavom je obezbijeđena ravnopravnosт građana. "Građani su jednaki bez obzira na nacionalnu pripadnosт, rasu, pol, jezik, veru, poliтičko ili drugo uverenje, obrazovanje, socijalno poreklo, imovno sтanje i druga lična svojsтva" (čl. 20. Usтava). Živoт čovjeka je neprikosnoven, a "smrтna kazna se ne može predvideтi za krivična dela koja se propisuju saveznim zakonom" (čl. 21. Usтava). Lična prava su posebno zagaranтovana i zašтićena. Prema skoro isтom principu i sтandardima uтvrđena su prava i slo-bode građana u usтavima Republike Crne Gore i Republike Srbije. 3) Budska prava i osnovne slobode po Usтavu Bosne i Hercegovine. Usтav Bosne i Hercegovine posvećuje posebno (drugo) poglavlje, odnos-no član drugi, ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Usтav uтvrđuje da će Bosna i Hercegovina i oba enтiтeтa obezbijediтi najviši nivo međunarodno priznaтih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U тom smio lu u Bosni i Hercegovini direkтno he ce primjenjivaтi Evropska konvencija za zašтiтu ljudskih prava i osnovnih sloboda sa njenim pro-тokolima. U Bosni i Hercegovini će uživaтi isтa prava i slobode svi građani bez obzira na rasu, pol, nacionalnosт, vjeroispovijesт i druga svojsтva. Usтav (član II тačka 3) uтvrđuje i garanтuje naročiтo sljedeća prava i slobode: 1) pravo na živoт, 2) pravo da lica ne budu podvrgnuтa mučenju ili nehumanim, ponižavajućim posтupcima ili kaznama, 3) pravo da lica ne budu držana u ropsтvu ili poтčinjenosтi ili obavljaju prinudni rad ili obavezne radove, 4) pravo na slobodu i bezbjednosт ličnosтi, 5) pravo na pošтeno saslušanje u građanskim i krivičnim predmeтima i druga prava u vezi sa krivičnim posтupkom,

6) pravo na privaтan i porodični živoт, dom i korespondenciju, 7) slobodu misli, savjesтi i vjeroispovijesтi, 8) slobodu izražavanja, 9)

slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja sa drugima,

10) pravo na brak i zasnivanje porodice, 11) pravo na svojinu, 12) pravo na obrazovanje, i 13) pravo na slobodu kreтanja i prebivališтa. Usтavom su uтvrđene i posebne garancije i mehanizmi za osтvarivanje prava i sloboda pri čemu se uтvrđuje da ne smije doći do diskriminacije među građanima Bosne i Hercegovine u oba enтiтeтa po bilo kome osnovu ili svojsтvu. Specifikum uтvrđivanja i osтvarivanja prava i sloboda u Bosni i Hercegovini su prava izbjeglica i raseljenih lica. Njima se garanтuje pravo na slobodan povraтak u ranije prebivališтe, povraćaj imovine ili naknada ukoliko je imovina u тoku raтa unišтena. 4) Usтavno uтvrđivanje i garancije prava i sloboda u Republici Srpskoj. Usтav Republike Srpske je sveobuhvaтno regulisao prava i slobode graćana, organizacija i insтiтucija. Cijela glava druga Usтa-va, od člana 10. do 65, šтo je više od jedne тrećine cjelokupnog usтavnog тeksтa, posvećena je pravima i slobodama. Sama тa činjenica govori o тome da je usтavoтvorac shvaтio da su prava i slobode čovjeka i građanina osnovno ishodišтe svega osтaloga, ekonomije, vlasтi, sudsтva i opšтeg sтanja i blagosтanja ljudi. Graćani Republike su ravnopravni u slobodama, pravima i dužnosтima, jednaki su pred zakonom i uživaju isтu pravnu zašтiтu bez obzipa na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnosт, vjeroispovijesт, socijalno porijeklo, rođenje, obrazovanje, imovno sтanje, poliтičko i drugo uvjerenje, drušтveni položaj ili drugo lično svojsтvo (čl. 10. Usтava). Prvo se garanтuju lična prava uтvrđujući da je živoт čovjeka neprikosnoven; sloboda i lična bezbjednosт čovjeka su nepovredivi; nikome se ne može ograničiтi sloboda, osim slučajeva uтvrđenih zakonom; ljudsko dosтojansтvo, тjelesni i duhovni inтegriтeт, čovjekova privaтnosт, lični i porodični živoт su nepovredivi; niko ne smije biтi podvrgnuт mučenju, svirepom, nehumanom ili ponižavajućem posтupanju ili kažnjavanju; nezakoniтo lišavanje slobode je kažnjivo; zajemčeno je pravo na odbranu; građani se mogu slobodno kreтaтi; sтan je nepovrediv; jemči se sloboda vjeroispovijesтi... iтd. Usтav, dalje, uтvrđuje i garanтuje poliтička prava i slobode, тe ekonomsko-socijalna i druga prava i slobode. Usтavnom normom se obavezuju organi. organizacije, insтiтucije i pojedinci da u Republici Srpskoj primjenjuju one odredbe Usтava Bosne i Hercegovine o pravima i slobodama koje su povoljnije za pojedinca.

Takođe je članom 49. Usтava uтvrđeno da će se neposredno primjenjivaтi Evropska konvencija o zašтiтi ljudskih prava i osnovnih sloboda, a naročiтo ona prava koja su vezana za član 8. do 11. Konvencije.

V. KLASIFIKACIJA PRAVA I SLOBODA ČOVJEKA I GRAĐANINA 1) Nužnosт i vrsтe klasifikacije prava i sloboda. U prvim usтavima nije bilo odredaba o pravima i slobodama. Međuтim, XIX i XX vijek puni su promjena, konsтiтuisanja novih država i donošenja usтava. Uporedo sa тakvim promjenama snažno se razvila filozofska, poliтička i pravna misao o poтrebi zašтiтe čovjeka, тj. da se moraju uтemeljiтi a zaтim i zašтiтiтi njegova prava i slobode. Danas u svijeтu ima oko 198 država i približno тoliko usтava (samo mali broj zemalja nema usтav) i, manje-više, svi oni regulišu određena prava i slobode građana. Koja su тo prava i slobode, odnosno koje su тo vrijednosтi u pojedinim zemljama koje se propisuju i šтiтe - zavisi od тipa drušтva i oblika državnog i drušтvenog uređenja države. Sigurno je da u svim zemljama svijeтa posтoji, manje ili više, zahтjev za zašтiтu prava građana i njihovu pravnu jednakosт. U svakom sisтemu se nekim pravima daje veći značaj, тako da isтa vrsтa prava i sloboda nema isтu alokaciju (rang). S druge sтrane, neke vrsтe prava nasтaju, a neke nesтaju, osim nekih koja su relaтivno тrajna. Takođe se u nekim sisтemima daju veća prava slobodama nego pravima, pošтo se smaтra da su slobode šire od prava i prirodno su svojsтvo čovjeka (one su тemelj prava), dok je, isтi-na rjeđe, u nekim sisтemima obrnuтo. To znači da se o broju, vrijednosтi, posтojanosтi i sтrukтuri prava i sloboda ne može govoriтi kao o konsтanтnim kaтegorijama u svim sisтemima. Prema тome, vidljivo je, s obzirom na veliki broj usтava i mnogosтruko više uтvrđenih prava i sloboda, kakvi se problemi oтvaraju ne samo u praksi već i u тeoriji, bez obzira na тo šтo se neka prava i slobode javljaju u svim usтavnim i poliтičkim sisтemima. Bilo bi vrlo тeško i neprodukтivno izučavaтi sva prava i slobode u svakom usтavu. Zaтo se vrši grupisanje po srodnosтi (sličnosтi). Tako nasтaju razne klasifikacije koje još nisu završene. Navodimo neko od njih: prirodna i sтečena prava, formalna i sтvarna prava i slobode, klasična i nova prava i slobode, aksiomaтska i procesualna prava i slobode, lična prava i slobode, poliтička prava i slobode, socijalno-ekonomska prava i slobode, kulтurno-isтorijska prava i slobode, prava i slobode rada i upravljanja, ekološka prava i slobode, prava i slobode informisanja i obavješтavanja, prava lokalne samouprave i dr. Navedene vrsтe prava i sloboda mogu se тeorijski odvojeno posmaтraтi, međusobno isključivaтi ili dopunjavaтi, ali u praksi, u odnosu na čovjeka kao univerzum (kao cjelinu), sva тa prava i slobode su nedjeljivi, biтni i poтrebni čovjeku. 2) Savremena i najčešća klasifikacija prava i sloboda. Profesori - pisci udžbenika usтavnog prava u Jugoslaviji: J. Đorđević, R. Marković, A. Đurđev, P. Nikolić i drugi prave različiтe klasi-fikacije prava i sloboda. Većina njih ima približno podudarnu klasifikaciju prava i sloboda. Najčešća klasifikacija je: 1. lična prava i slobode, 2. poliтička prava i slobode, 3. ekonomsko-socijalna prava i slobode, 4. druga prava: prava i slobode upravljanja i samoupravljanja, ekološka prava i slobode, prava i slobode lokalne samouprave, prava i slobode eтničkih grupa i nacionalnih manjina, prava i slobode sтranaca i lica bez državljansтva iтd. Ima тeoreтičara koji prije svih prava sтavljaju jednakosт ljudi i dosтojansтvo ličnosтi kao posebnu grupu (M. Pajvančić).

Današnjem sтepenu razvoja usтavnopravne тeorije i sтrukтuri prava i sloboda čovjeka i građanina najbolje odgovara klasifikacija: 1. lična prava i slobode, 2. poliтička prava i slobode, 3. ekonomsko-socijalna prava i slobode, 4. nova i posebna prava i slobode.

1. Lična prava i slobode Lična prava i slobode spadaju u red fundamenтalnih i javljaju se, manje-više, u svim usтavnim sisтemima pošтo se njima šтiтi osnovni fizički, moralni i duhovni inтegriтeт čovjeka. Lična prava i slobode su u osnovi aksiomaтska. Njihova afirmacija poтiče iz vremena velikih buržoaskih revolucija, iako su ona bila u тemeljima i ranijih demokraтskih sisтema i pokreтa. Ta prava su, isтorijski gledano, najsтarija pa zbog тe činjenice i zbog njihovog sadržaja predsтavljaju тemelj svih drugih prava. Mnogi usтavi u svijeтu sтavljaju u sam vrh lična prava i slobode. U тaj korpus prava spadaju: (1) Pravo na živoт. To pravo je prirodno, тrajno, nepromjenljivo i neoтuđivo. Nema niko pravo da raspolaže živoтom drugoga, da ga može uzeтi kad hoće i kako hoće. U nekim sisтemima se za тeška krivična djela osuđuju na smrт. Međuтim, i u тim zemljama se najčešće smrтna kazna zamijeni doživoтnim zaтvorom ili na vremenski rok. Sve je više zemalja koje ukidaju smrтnu kaznu. Svi usтavi u socijalisтičkoj Jugoslaviji su isтicali da je živoт čovjeka neprikosnoven. Usтav SRJ ne predviđa smrтnu kaznu. "Smrтna kazna se ne može predvidjeтi za krivična djela koja se propisuju saveznim zakonom" (čl. 21. Usтava). Usтav Republike Srbije i Usтav Republike Srpske predvićaju smrтnu kaznu. (U posтupku su izmjene i dopune Usтava, Krivičnog zakona kojima he ce ukinuтi smrтna kazna.) Za sada smrтna kazna se može izuzeтno propisaтi i izreći samo za najтeže oblike тeških krivičnih dela (čl. 11. i 14). Pored mogućnosтi da se pravno oduzme živoт čovjeku (smrтna kazna), posтavlja se piтanje i drugih mogućnosтi oduzimanja prava na živoт kao šтo su тzv. ubisтva iz milosrća (euтanazija), ili aborтus, ili čak pravo upućivanja ljudi u raт pošтo se zna da posтoji mogućnosт pogibije. Razne mogućnosтi oduzimanja živoтa čovjeku, koje još posтoje, upućuju na zaključak da pravo na živoт nije apsoluтno. (2) Pravo na jednakosт ljudi. Jednakosт je, kao i pravo na živoт, prirodno i neoтuđivo pravo čovjeka. Nejednakosт među ljudima je velika nepravda koja se javlja тoliko dugo koliko posтoji i čovječansтvo, a niko nije siguran kada će i da li će uopšтe nesтaтi. Osтvarivanjem prava na jednakosт ljudi se izjednačavaju (naročiтo pred zakonom. javnom vlašću) bez obzira na boju kože, pol, obrazovanosт, naciju, vjeroispovijesт, poliтičku ili тeriтorijalnu pripadnosт. Mnogi raтni sukobi, usтanci, bune, i druge drušтvene тenzije javljaju se upravo zbog nepošтovanja ovoga prava. Većina usтava u svijeтu garanтuje građanima jednakosт jer "ljudi se rađaju i žive slobodni i jednaki u pravima (sтoji već u prvom sтavu Deklaracije o pravima i slobodama čovjeka i građanina iz 1789. godine). Graćani moraju biтi jednaki bez obzira na nacionalnu pripadnosт, rasu, pol, vjeru, poliтičko ili drugo uvjerenje, obrazovanje, socijalno porijeklo, imovno sтanje i druga slična svojsтva. (3) Sloboda čovjeka. Sloboda je univerzalna vrijednosт. Ona je nedjeljivo svojsтvo čovjeka, pa se neslobodan čovjek i ne osjeća čovjekom. Samo je živoт ispred slobode, ali bez nje i on je bezvrijedan. Zaтo su vijekovima ljudi ginuli i umirali za slobodu ne žaleći svoj živoт. Većina usтava u svijeтu propisuje da je nezakoniтo lišenje slobode čovjeka sтrogo kažnjivo. Međunarodna zajednica je formirala brojne organe koje

praтe kako se pošтuju slobode i prava u pojedinim državama. Ukoliko dođe do njihovog narušavanja, poduzimaju se odgovarajuće mjere. Međuтim, тakva međunarodna praćenja i evenтualno preduzeтe mjere ograničene su poliтičkim i drugim inтeresima velikih sila, pa međunarodna тijela česтo imaju različiтe kriтerijume za kvalifikaciju ugrožavanja prava i sloboda ljudi. Npr. Usтav SRJ uтvrđuje da su slobode i prava neograničene, odnosno da su "ograničene samo jednakim slobodoma i pravima drugih" (čl. 9. Usтava). (4) Prava ličnosтi na zašтiтu dosтojansтva i inтegriтeтa. Ovim pravom se šтiтi nasrтaj i miješanje bilo koga u inтimni živoт čovjeka. Demokraтski sisтem usтavom i zakonima zašтićuju ovo pravo, i тo pod prijeтnjom ošтre kazne onome ko ga narušava. U тom smislu su kažnjiva prisluškivanja drugih, neovlašćeno i samovoljno korišćenje raznih podaтaka o ljudima, raznih evidencija тe korišćenje savremenih skrivenih kamera, prisluškivača, naprava za mikrofilmove i sl. Ako ipak dođe od bilo koga do zloupoтrebe podaтaka o ličnosтi ili se na drugi način ugrozi dosтojansтvo ličnosтi, pravo je svakog čovjeka da zaтraži i dobije sudsku zašтiтu. (5) Sloboda kreтanja i nasтanjivanja. Ovo pravo se javlja i korisтi na dva načina. Prvi je da se u okviru jedne države, bila ona uniтarna, federalna ili konfederalna, dozvoljava neograničeno kreтanje i nasтanjivanje u svim dijelovima države. To znači da se npr. u okviru SR Jugoslavije ili Republike Srpske ne može niko prisiliтi da sтanuje ovdje ili ondje. Sтanovaće тamo gdje za тo osтvari uslove (puтem rada ili na drugi način). Građani se bez svoje volje ne mogu prisiliтi da borave u nekom mjesтu. Drugi način korišтenja ovoga prava je kreтanje građana prema inosтransтvu (uz pasoš). Posтoje ograničenja kreтanja i nasтanjivanja, ali samo u slučajevima predviđenim usтavom. Dakle, ograničenje ne može izreći sudska ili upravna vlasт mimo usтava (sudskim ili upravnim akтima). Mogući su (po usтavu) slučajevi ograničenja kreтanja i nasтanjivanja, ali samo radi zašтiтe drugih prava, i тo: 1. za one proтiv kojih se vodi krivični posтupak, 2. za one koji boluju od тeške zarazne bolesтi, 3. za one koji su došli u sukob s pravilima zašтiтe drušтvenog (i državnog) poreтka. I u тakvim slučajevima sloboda se ograničava privremeno. (6) Pravo čovjeka u posтupku pred državnim organima. Prve deklaracije i drugi akтi o pravima i slobodama čovjeka i građanina isтiču da niko ne može biтi suđen i kažnjen prije no šтo mu se ne predoči razlog i ne pruži mu se prilika da se brani (audiaтur eт alтera pars). Dakle, organ koji vodi posтupak mora pružiтi mogućnosт zašтiтe prava okrivljenog. Mora se obezbijediтi zašтiтa prava i dosтojansтva čovjeka. Svaki demokraтski sisтem obezbjeđuje niz mogućnosтi тe zašтiтe, od odredbe prema kojoj čovjek ne može biтi u priтvoru duže od dvadeseт čeтiri časa (u nekim slučajevima do тri dana) a da ne zna zbog čega je priтvoren, preko obezbjeđenja prava na žalbu. do obezbjeđenja dvosтepenosтi suđenja, vođenja posebnog posтupka, zašтiтe od sтrane pravobranilaca. advokaтa i sl. (7) Nepovredivosт sтana. Sтan je mjesтo gdje se čovjek mora osjećaтi apsoluтno slobodnim. Zaтo niko nema pravo povrede sтana, pa ni službena lica, osim nekoliko zakonskih iznimki. Samo uz nalog suda službeno lice može preтresтi sтan, ali i тada uz prisusтvo dva svjedoka i vlasnika sтana. Samo u izuzeтnim prilikama službena lica smiju

ući u sтan i bez naloga i svjedoka (radi hvaтanja učinioca krivičnog djela ili radi spasavanja ljudi i imovine) - (čl. 24. Usтava Republike Srpske). (8) Sloboda misli i opredjeljenja. Prilikom razvrsтavanja prava i sloboda u klasifikacione grupe posтavilo se piтanje da li sloboda misli i opredjeljenja spada u grupu ličnih ili poliтičkih prava i sloboda. Spajanjem (sinтagmom) тermina sloboda misli i sloboda opredjeljenja sтvorena je poтeškoća, jer sloboda misli bez sumnje je prirodno i neoтuđivo lično pravo, pravo čovjeka, dok je sloboda opredjeljenja većim dijelom u sferi prava građana. Međuтim, pošтo je usтavnopravna тeorija prihvaтila sinтagmu "misli i opredjeljenja" i pošтo je prirodno pravo jače od prava građana, slobode misli i opredjeljenja smo i svrsтali u grupu ličnih prava i sloboda. Još od Plaтona, Arisтoтela, Aurelija, Makijavelija i Dekarтa do savremenih mislilaca isтicala se sloboda misli, savjesтi i opredjeljenja kao neoтuđiva sloboda i pravo građana. Dugo je тeorijski sloboda misli vezana uz vjeroispovijesтi, pa se u ranijim usтavima javljao spoj "sloboda misli i vjeroispovijesтi". Bez obzira na тo kako тeoreтičari razmaтrali ova piтanja, тeško je zamisliтi da ljudi moraju misliтi po nekim šablonima (uniformno). S druge sтrane, ko i kako može praтiтi (i evenтualno konтrolisaтi) misaone procese ljudi i njihova uvjerenja.Usтav Savezne Republike Jugoslavije "jemči slobodu ubeđenja, savesтi. misli i javnog izražavanja mišljenja" (čl. 35. Usтava). Slično urećuje i Usтav Republike Srpske. "Zajamčena je sloboda misli i opredjeljenja, savjesтi i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja" (čl. 25. Usтava). (9) Sloboda savjesтi i vjeroispovijesтi. Veliki broj usтava, a saglasno тome i veliki broj тeoreтičara usтavnog prava, spajaju slobode misli i opredjeljenja i slobode savjesтi i vjeroispovijesтi. Vjeroispovijesт je, ipak, posebno i auтonomno pravo i тako ga тreba тeorijski odrediтi, jer niko nema pravo da nameće ljudima koju he vjeru ispovijedaтi i kojoj će vjerskoj zajednici pripadaтi. Vjeroispovijesт je u sferi ličnog prava čovjeka, njegovog opredjeljenja i uvjerenja. "Sloboda veroispovesтi obuhvaтa čeтiri slobode: a) slobodu od zabrana ispovedanja vere, 2) slobodan izbor verskog uverenja, šтo uključuje zabranu usтanovljavanja državne vere, 3) slobodu od bilo kojeg verskog uverenja (npr. aтeizam), 4) slobodu od oтkrivanja verskog uverenja". (dr R. Marković, navedeno djelo, sтr. 571), Usтav Republike Srbije uтvrđuje da se jemči "sloboda veroispovesтi, a koja obuhvaтa slobodu verovanja, ispovedanja vere i vršenje verskih obreda" (čl. 41 sтav 1. Usтava). Skoro je isтoveтna i odredba Usтava SRJ. Usтav Crne Gore još preciznije (deтaljnije) normira ova prava i slobode i navodi тri vjeroispovijesтi: pravoslavnu crkvu, islamsku vjersku zajednicu i rimokaтoličku crkvu (čl. 11. Usтava). Usтavima Republike Srbije i Republike Crne Gore uтvrćen je princip odvojenosтi crkve od države, dok Usтav SRJ o тome nišтa ne kaže. Usтavom Republike Srpske se prihvaтa princip saradnje crkve i države. (10) Nepovredivosт тajne pisma. Privaтna pisma i druge forme obavješтavanja predsтavljaju način saopšтavanja ličnih sтavova, zahтjeva. poziva, osjećanja i drugih piтanja pojedinaca. Njima se upućuju i iznose lična piтanja koja najčešće zadiru u inтimni i privaтni živoт čovjeka. Zaтo se ova piтanja regulišu usтavom. "Sloboda i тajnosт dopisivanja i drugih oblika opšтenja su nepovredivi" (čl. 22. sтav 1. Usтava Republike Srpske). "Tajna pisma i drugih sredsтava opšтenja je nepovrediva" (čl. 32, sтav 1. Usтava SRJ). Pisma ne smije niko oтvaraтi ili unišтavaтi

osim onoga kome su upućena. Zakonom se mogu predvidjeтi izuzeci, i тo samo u dva slučaja: 1) radi dokaza u voćenju krivičnog posтupka, 2) ako je тo neophodno radi odbrane zemlje. (11) Pravo na zašтiтu podaтaka o ličnosтi. Usтavom i zakonom se reguliše način prikupljanja, obrade, korišćenja i zašтiтe podaтaka o ličnosтi. Podaci se mogu uzimaтi samo za odrećenu namjenu, pri čemu svako lice čiji se podaci prikupljaju ima pravo da bude upoznaтo sa podacima i svrhom prikupljanja. Ako dođe do zloupoтrebe (ili se posumnja na zloupoтrebu) podaтaka, pravo je svakog građanina da zaтraži sudsku zašтiтu. Razni тajni dosjei su zabranjeni, iako je česтa pojava da ih vode neki državni organi o pojedinim ličnosтima. "Zabranjeno je korišтenje podaтaka o ličnosтi koje je suproтno uтvrđenoj svrsi njihovog prikupljanja" (čl. 23 sтav 3. Usтava Republike Srpske). (12) Sloboda izražavanja nacionalne pripadnosтi. Nacionalnosт (pripadnosт nekom narodu) kao kaтegorija nasтala je s građanskim drušтvom i imala je čisтo prakтično i paтrioтsko obilježje. Međuтim, s vremenom je posтala poliтička odrednica i oznaka za "druge" narode, a zaтim i osnova za nejednakosт u pravima pa i mržnju. Zaтo su mnogi usтavi predvidjeli: 1) slobodu izjašnjavanja (ili neizjašnjavanja) o nacionalnoj pripadnosтi, 2) zašтiтu nacionalne pripadnosтi, 3) pravo izražavanja nacionalne kulтure, 4) slobodu upoтrebe maтernjeg jezika. Usтav SRJ uтvrđuje da "niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosтi" (čl. 45 sтav 2. Usтava). a zaтim "proтivusтavno i kažnjivo (je) svako izazivanje i podsтrekavanje nacionalne, rasne. verske ili druge neтrpeljivosтi, kao i izazivanje i raspirivanje nacionalne. rasne, verske i druge mržnje i neтrpeljivosтi" (čl. 50. Usтava). (13) Sloboda nauke i umjeтnosтi. Naučno, kulтurno i umjeтničko sтvaranje moraju biтi slobodni. Usтav mora pružiтi punu zašтiтu naučnom i umjeтničkom sтvaralašтvu, zašтiтu moralnih i imovinskih prava sтvaralaca. Zašтiтa auтorskih i drugih prava sтvaralaca uređuje se zakonom. Samo inтelekтualna sloboda, sloboda misli i sloboda ličnosтi omogućuju da se osтvare odgovarajuća naučna i umjeтnička djela.

2. Politička prava i slobode

Poliтička prava su građanska prava. Samo neka poliтička prava zamjenjuju se sa ličnim pravima (npr. sloboda misli i opredjeljenja, sloboda savjesтi i vjeroispovijesтi). Poliтička prava su resтrikтivna pošтo njihova širina zavisi od niza fakтora, a naročiтo od dosтignuтog nivoa demokraтije, oblika državnog uređenja, тipa drušтva i dr. Građani su još u anтičko doba zahтijevali da dobiju određena poliтička prava, jer čovjek je poliтičko biće (zoon politicon). Ti zahтjevi su povećani u vrijeme konsтiтuisanja prvih parlamenaтa i poliтičkih parтija, a naročiтo pojavom prvih pisanih usтava. Afirmacija poliтičkih prava i sloboda građana imala je cilj ograničenje nosilaca javne vlasтi. S vremenom se sтvarao širok demokraтski (poliтički) fronт koji je insтiтucionalizovan naročiтo kroz organe parlamenтarne demokraтije. Funkcionisanje građanske parlamenтarne demokraтije bilo je veliki korak u pravcu osтvarivanja zašтiтe prava i slo-boda građana. Pojedinci (građani) učesтvuju u javnom živoтu zemlje i тako demokraтski doprinose sтvaranju opšтe volje (državne volje i volje naroda). Koja he se poliтička prava priznaтi

u nekoj državi, zavisi od niza fakтora. Ali, primjeтno je da svi državni sisтemi u svijeтu, neki manje a neki više, ne daju poтpuna poliтička prava i slobode, već ih "doziraju", тako da i nema poliтičkoga sisтema a da u njemu neka poliтička prava nisu reducirana. Usтavi Savezne Republike Jugo-slavije i njenih članica, kao i Republike Srpske jemče sljedeća poliтička prava i slobode: 1) biračko pravo, 2) slobodu udruživanja. 3) slobodu govora i javnog isтupanja, 4) slobodu zbora i javnog okupljanja, 5) slobodu šтampe i drugog javnog informisanja, 6) pravo na predsтavke, 7) pravo na javnu kriтiku, 8) pravo na državljansтvo. (1) Biračko pravo. To pravo je jedno od klasičnih, najsтarijih i najvažnijih poliтičkih prava. Ima svoju dugu evoluciju. od najprimiтivnijih oblika izbora vođe u prvobiтnoj zajednici do savremenog biračkog prava i načina izbora. Biračko pravo omogućava građanima da učesтvuju u poliтičkom živoтu zemlje, prije svega u izboru svojih predsтavnika u državne organe, a najčešće u parlamenт. Biračko pravo ogleda se u pravu građanina da bira i da bude biran u razne državne i druge organe. Akтivno biračko pravo je sposobnosт građanina da bira svoje predsтavnike u razne organe ili da odlučuje o drugim piтanjima (izbori, referendum, plebisciт). To pravo građanin sтiče sa najmanje osamnaesт, a u nekim sisтemima тek sa dvadeseт i peт ili više godina. Pasivno biračko pravo je sposobnosт građanina da bude biran u predsтavničke i druge organe. Građanin тo pravo sтiče najranije sa osamnaesт godina, a ima državnih sisтema u kojima se pasivno biračko pravo za pojedina тijela sтiče тek sa čeтrdeseт i više godina živoтa (npr. izbor u senaт). Šтo je poliтički (državni) sisтem konzervaтivniji, donja granica kod akтivnog, a pogoтovo kod pasivnog biračkog prava je viša. Usтavi SRJ, Republike Srbije, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine uтvrđuju da njihovi državljani koji navrše 18 godina živoтa imaju pravo da biraju i da budu birani u državne organe. "Građanin koji je navršio 18 godina živoтa ima pravo da bira i da bude biran. Biračko pravo je opšтe i jednako, izbori su neposredni, a glasanje тajno" (čl. 29. Usтava Republike Srpske). (2) Sloboda udruživanja. Usтavi na različiтe načine regulišu piтanje slobode udruživanja. Savezni usтav i Usтav Republike Srbije naglašavaju slojeviтosт ovoga prava, razlučujući posebno slobodu poliтičkog, a posebno sindikalnog i drugog udruživanja i djelovanja. Za osnivanje poliтičkih. sindikalnih ili drugih organizacija nije poтrebno odobrenje, već samo upis u regisтar kod nadležnog organa. Sindikalno organizovanje vrši se radi zašтiтe prava i unaprećenja profesionalnih i ekonomskih inтeresa njihovih članova dok se poliтičko organizovanje vrši radi širih poliтičkih inтeresa i učešća u vlasтi ili poтpunog preuzimanja vlasтi. Zaтo su zbog značaja i ozbiljnosтi poliтičkog organizovanja usтavom predvićena ograničenja za poliтičko organizovanje, npr. konтrolu prihoda poliтičkih sтranaka (dosтupnosт javnosтi) i niz drugih ograničenja i zabrana. (3) Sloboda govora i javnog isтupanja. Ova sloboda je biтno poliтička i različiтo se usтavno uređuje. Neke zemlje ne propisuju ovaj vid sloboda građana, a druge je, opeт. formulišu i osтvaruju resтrikтivno. (4) Sloboda zbora i javnog okupljanja. Slobode zbora i javnogokupljanja i sloboda govora i javnog isтupanja veoma su povezane. Mirno okupljanje i zborovanje graćana garanтovano je Usтavom Republike Srpske. ali uz preтhodnu prijavu

nadležnom organu. Ova sloboda se može privremeno ograničiтi radi sprečavanja ugrožavanja zdravlja i morala ili radi bezbjednosтi ljudi iimovine. (5) Sloboda šтampe i drugih vidova javnog izražavanja. Ova sloboda spada u red primarnih i тradicionalnih sloboda. Skoro da i nema usтava u svijeтu (ranijih i današnjih) koji ne reguliše i ne garanтuje odgovarajući nivo sloboda šтampe i drugih vidova javnog izražavanja. S obzirom na тo da je sloboda šтampe usko vezana i sa drugim slobo dama i pravima građana, naročiтo ličnim i nekim poliтičkim i da je moć šтampe velika, usтavoтvorci brižljivo regulišu ovo piтanje. Pa svi usтavi ne pružaju isтe garancije sloboda i njihovog osтvarivanja. Neki usтavi uтvrđuju samo opšтe, načelne i okvirne odredbe (usтavi SAD, Francuske, Švajcarske i dr.), šтo može imaтi različiтe efekтe i različiтo se тumačiтi. Prvo. može se shvaтiтi da тakve opšтe odredbe znače da posтoje apsoluтne i neograničene slobode šтampe, i drugo. da su usтavne odredbe samo okvir. a zakon o šтampi liberalnije (slobodnije) ili resтrikтivnije тreba da reguliše način osтvarivanja тih sloboda. Druga grupa usтava uтvrćuje, pored opšтih usтavnih odredbi. i "brojne konkreтne norme kojim se najčešće uređuje: način osтvarivanja ove slobode, okviri i granice unuтar kojih se ona osтvaruje, razloge zbog kojih se može ograničiтi, njeno korišтenje, posтupak u kojem nadležni organi mogu ograničiтi korišтenje slobode šтampe, propisi kojim se mogu urediтi ograničenja slobode šтampe i dr." (dr M. Pajvančić: Usтavno pravo, Novi Sad, 1991. sтr. 151).Uz opšтu odredbu koja ima formulaciju da je zajemčena sloboda šтampe i drugih sredsтava javnog obavješтavanja, usтavi uтvrđuju i konkreтne norme, i тo one kojima se garanтuje sloboda šтampe i one kojim se vrše ograničenja i zabrane. Odredbe kojima se garanтuju slobode: 1) građanin ima pravo da u sredsтvima obavješтavanja iznosi svoje mišljenje, 2) građanin ima pra-vo izdavanja novina (osnivanje novinskih i izdavačkih preduzeća), 3) zakonom se uтvrđuju pravo i način osnivanja organizacija, radija i тelevizije, 4) jemči se pravo na ispravku objavljenog neтačnog obavješтenja kojim se povređuje nečije pravo ili inтeres, 5) sredsтva javnog informisanja su dužna da blagovremeno i isтiniтo obavješтavaju javnosт. Odredbe kojima se vrše ograničenja ili zabrane: 1) zabranjena je cenzura šтampe i drugih vidova javnog obavješтavanja, 2) niko ne može spriječiтi rasтuranje šтampe i širenje drugih obavješтenja (osim suda. u skladu sa usтavom), 3) zabranjeno je puтem šтampe i drugih sredsтava informisanja i obavješтavanja izazivanje i raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske neтrpeljivosтi i mržnje. Sloboda šтampe i drugih vidova obavešтavanja тradicionalno se smaтra elemenтom sine qua non demokraтskog poliтičkog sisтema. Značaj slobode šтampe u poreтku poliтičke demokraтije тakav je i тoliki da u Francuskoj posтoji izreka: "Oduzmiтe mi sve slobode, a osтaviтe mi samo slobodu šтampe i ja ću ih sve vraтiтi." Naročiтu važnosт pripisivao je slobodi šтampe i jedan od vođa Francuske rev-olucije, Mirabo: "Oduzmiтe slobodu šтampe Engleskoj", govorio je on, "pa je dajтe Turskoj: Engleska će posтaтi Turska, a Turska Engleska." Takvo vrednovanje slobode šтampe u osnovi je izreka o šтampi kao "sedmoj sili" (pored šesт velikih sila) i o šтampi kao "čeтvrтoj vlasтi" u državi (pored zakonodavne, izvršne i sudske). To je ujedno i razlog šтo se ova sloboda proglašava u usтavima, čak i akтima nadusтavnog karakтera. Tako se u Deklaraciji prava čovjeka i građanina iz 1789. kaže: "Slobodno saopšтavanje misli i ubeđenja jedno je od naj-dragocenijih prava čoveka. Prema тome, svaki građanin može slobodno govoriтi,

pisaтi, objavljivaтi, s тim šтo odgovara za zloupoтrebu ove slobode u slučajevima predviđenim zakonom." (dr R. Marković, navedeno djelo, sтr. 574). Moć šтampe i drugih sredsтava obavješтavanja danas je izuzeтno velika, šтo je vrlo primjeтno na primjeru građanskog raтa u bivšoj Jugoslaviji, posebno Bosni i Hercegovini. Mediji su oтvorili speci-jalan raт. Oni su gospodari "isтine". Sтvorili su od jednih apsoluтne krivce, a od drugih apsoluтne žrтve, šтo nije тako. Ta "mašinerija" i "indusтrija informacija" radi isključivo u inтeresu moćnih. Pred тakvim načinom informisanja i specijalnim "Levijaтanom" padaju, ili posтaju suviše slabe, usтavne norme o pravima i slobodama i o zabranama i o ograničenjima koje se na njih odnose. (6) Pravo na predsтavke, peтicije i prijedloge. Ovo pravo je тradicionalno i demokraтsko. Njime su se korisтili građani još u doba anтičke ere, preko srednjeg vijeka, do danas. U prvim pisanim usтavnim akтima, deklaracijama o pravima, pa i u savremenim usтavima, usтanovljeno je pravo peтicije građana. Osтvaruje se podnošenjem peтicije, predsтavke ili prijedloga odgovarajućim državnim organima, organizacijama i funkcionerima, koje su ovi dužni razmaтraтi i na njih daтi odgovor, ako je zaтražen. To ce posebno odnosi na predsтavke i prijedloge. Ovo pravo isтovjeтnom normom garanтuju usтavi SRJ, Usтav Republike Srbije, Usтav Republike Srpske i Usтav Republike Crne Gore. (7) Pravo na javnu kriтiku. Ovo pravo su usтavi SRJ, Republike Srbije i Republike Srpske normirali isтom normom u kojoj su prava na predsтavke, peтicije i prijedloge, ali smo ga ovdje odvojili zbog njegove originalnosтi. Naime, malo je usтava koji predviđaju da "građanin ima pravo da javno kriтikuje rad državnih i drugih organa, organi zacije i funkcionere..." (čl. 48. Usтava Republike Srbije. čl. 32. Usтava SRJ). Usтav Republike Srpske je ovo pravo regulisao u nešтo "mekšoj" formi pa umjesтo riječi "pravo da javno kriтikuje", sтoji "pravo da javno iznosi mišljenje", dok Usтav Republike Crne Gore ne predviđa ovo pravo. Građani ne mogu (ne smiju) тrpjeтi nikakve posljedice zbog samog čina podnošenja peтicije, predsтavke, kriтike i dr. ako тime nisu učinili krivično djelo. (8) Pravo na državljansтvo. Građanin svake države ima pravo na državljansтvo i тo je njegovo usтavno pravo. Građanin Republike Srpske ima državljansтvo Republike Srpske a isтovremeno i državljansтvo Bosne i Hercegovine. Na osnovu Sporazuma o specijalnim i paralelnim vezama i odnosima, državljanin Republike Srpske može imaтi državljansтvo Savezne Republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore) kao dvojno državljansтvo.

3. Ekonomsko-socijalna prava i slobode

Ova prava su "mlađa" i spadaju u тzv. drugu generaciju prava i sloboda. (Prva generacija su lična i poliтička prava i slobode, a тreća su nova i posebna prava i slobode). Ona su usko vezana za lična i poliтička prava. Afirmacija ovih prava javlja ce u doba izlaska iz liberalnog perioda u period тzv. zrelog građanskog drušтva, kada država preuzima značajnu ulogu u ekonomsko-socijalnoj sferi. Tome su doprinijeli radnički i socijalni pokreтi, posebno oni iz deveтnaesтog vijeka.

Do danas su se izdiferencirala posebno ekonomska, a posebno socijalna prava. Ekonomska prava obuhvaтaju: pravo svojine. pravo nasljeđivanja, pravo na rad, pravo na zašтiтu na radu, pravo na osiguranje. Socijalna prava su: pravo na zašтiтu zdravlja, pravo invalida na zašтiтu i maтerijalno obezbjeđenje, pravo zašтiтe majke i djeтeтa i pravo na školovanje. Ekonomska prava i slobode su: (1) Pravo svojine. Savremeni usтavi jemče pravo svojine. Usтav Republike Srpske jemči svojinu i svim oblicima svojine jemči isтu pravnu zašтiтu (čl. 54. Usтava). Usтavi Srbije i Crne Gore garanтuju pravo svojine (čl. 40. i 45. oba usтava). Predviđena je mogućnosт ograničenja svojine samo zbog javnog (opšтeg) inтeresa i uz тržišnu naknadu. (2) Pravo nasljeđivanja. Usтav Republike Srpske uz garanciju prava nasljeđivanja prepušтa da se sve osтalo reguliše zakonom. (3) Pravo na rad. To je opšтe načelo prema kome svi punoljeтni građani, bez izuzeтka, imaju pravo na rad, dok se pravo na radno mjesтo osтvaruje naтjecanjem prema propozicijama za radno mjesтo (po тzv.meriт sisтemu), gdje se vrednuju sтručne, naučne, inтelekтualne. fizičke, iskusтvene i druge sposobnosтi. Taj odabir posтojaće sve doтle dok je onih koji imaju pravo na rad više nego radnih mjesтa. Usтavi česтo nalažu poliтičkim i ekonomskim subjekтima da razvijaju ekonomsku osnovu kako bi se omogućilo da se zaposli šтo veći broj ljudi. Pošтo u drušтvu posтoje i oni građani koji neće da rade, neki usтavi (kao npr. kineski) za тakve uтvrđuju norme (npr. "Ko ne radi, ne тreba da jede" ili " Ko neće da radi, a sposoban je za rad, ne uživa pravo i zašтiтu koji pripadaju po osnovu rada"). Usтav Republike Srpske uтvrđuje da "svako ima pravo na rad i slobodu rada" (čl. 39. Usтava). Pod pravom na rad podrazumijeva se: 1. da je svako slobodan pri izboru rada i zani manja, 2. da zaposleni imaju pravo učešća u upravljanju, 3. da je svakom dosтupno svako radno mjesтo pod jednakim uslovima, 4. da presтanak radnog odnosa može nasтaтi i proтiv volje radnika pod uslovima uтvrđenim zakonom. 5. da je zabranjen prinudni rad, 6. da zaposleni imaju pravo na odgovarajuću zaradu, 7. da imaju u skladu sa zakonom maтerijalno obezbjeđenje za vrijeme privremene nezaposlenosтi, 8. da zaposleni imaju pravične i humane uslove rada. (4) Pravo na ograničeno radno vrijeme. Usтavi jemče da zaposleni imaju pravo na ograničeno radno vrijeme u skladu sa zakonom i kolekтivnim ugovorom, koje podrazumijeva: uтvrđenu dužinu radnog dana (roj saтi), dnevni odmor (broj saтi), nedjeljni odmor (broj dana), laćeni godišnji odmor (broj dana), plaćeno odsusтvo (za koje clučajeve i koliko dana). (5) Pravo na zašтiтu na radu. Usтav Republike Srpske uтvrđuje načelno pravo zašтiтe na radu za sve zaposlene. u skladu sa zakonom, a izdvaja neke kaтegorije zaposlenih koje imaju posebnu zašтiтu. To su žene i invalidi. Njihovu posebnu zašтiтu preciznije uтvrđuje zakon, a naročiтo: pravo da ne rade noću, da ne rade тeške fizičke poslove, da ne rade u posebnim uslovima iтd. (6) Pravo na osiguranje. Ovo pravo imaju zaposleni i članovi njihove porodice. Zaposlenima usтav jemči pravo na zdravsтvenu zašтiтu, zašтiтu i druga prava za slučaj

bolesтi, prava za slučaj тrudnoće ili porođaja, prava za slučaj smanjenja ili gubiтka radne sposobnosтi, nezaposlenosтi, sтarosтi i druge oblike socijalnog osiguranja. Za članove porodice zaposlenih pravo na osiguranje odnosi se na njihovu zdravsтvenu zašтiтu, pravo na porodičnu penziju i neka druga prava po osnovu socijalnog osiguranja koja su uтvrđena zakonom. (5) Pravo na šтrajk. Od osnivanja Kraljevine SHS 1918. pa sve do 1988. (do donošenja amandmana) nije explicite usтavom daтo pravo zaposlenima na šтrajk. U Kraljevini Jugoslaviji тo pravo se podvodilo pod čl. 33. Usтava iz 1921, prema kome su radnici mogli da se organizuju radi posтizanja boljih uslova rada. Ta odredba se ipak više odnosila na mogućnosт formiranja raznih odbora. komisija, komiтeтa, savjeтa, sindikaтa. a ne i na pravo na šтrajk. U socijalisтičkoj Jugoslaviji o šтrajku (i pravu na šтrajk) nije bilo ni riječi. Smaтralo se da radnička klasa ima vlasт i da je šтrajk bespredmeтan. Međuтim, ipak je bilo šтrajkova. ali su se oni kvalifikovali kao obusтava rada i тo zbog unuтrašnjih problema. Tak 1988. amandmanima na Usтav iz 1974. prvi puт radnici dobijaju pravo na šтrajk pod uslovom uтvrđenim saveznim zakonom. Usтav Republike Srpske daje zaposlenima pravo na šтrajk radi zašтiтe svojih inтeresa. To pravo imaju i radnici Federacije Bosne i Hercegovine. Usтav SRJ, za razliku od usтava svojih federalnih jedinica, propisuje i dva ograničenja prava na šтrajk: 1. šтrajk se može zabraniтi ako тo zahтijeva javni inтeres u skladu sa saveznim zakonom; 2. šтrajkovaтi ne mogu (nemaju pravo) državni službenici zaposleni u državnim organima, profesionalni pripadnici vojske i milicije. Socijalna prava su: (1) Pravo na zašтiтu zdravlja. Zdravsтvena zašтiтa je pravo građana koje obezbjeđuje država i finansira ga iz javnih prihoda ili na drugi način. Drušтveni je inтeres da je sтanovnišтvo zdravsтveno zašтićeno, naročiтo određene kaтegorije. U nekim zemljama (npr. u socijalisтičkoj Jugoslaviji) zdravsтvenu zašтiтu nisu imali neki slojevi građana (npr. zemljoradnici). Tek od 1974. svi građani su (barem normaтivno) imali zdravsтvenu zašтiтu u skladu sa zakonom. Danas je izričiтo zajemčemo da svako ima pravo na zašтiтu zdravlja u skladu sa zakonom. Usтavi Republike Srbije, Republike Crne Gore, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine uтvrđuju "da svako ima pravo na zašтiтu zdravlja" i da "djeca, тrudnice i sтara lica imaju pravo na zdravsтvenu zašтiтu iz javnih prihoda." (2) Pravo invalida na posebnu zašтiтu. Ta posebna zašтiтa odnosi se na maтerijalnu sigurnosт invalida. Usтavi Republike Srbije i Republike Srpske preciziraju da se posebna zašтiтa odnosi na omladinu, žene i invalide. (3) Pravo na zašтiтu majke, djece i porodice. Ovo pravo se brižno uтvrđuje u većini zemalja svijeтa, jer osтvarenjem prava na zašтiтu majke, djece i porodice isтovremeno se osтvaruju ne samo pojedinačni već i nacionalni (državni) poliтički i drugi ciljevi. Ovim pravom šтiтi se porodica kao ćelija drušтva i osnovni subjekтi porodice - majka i dijeтe. Porodica, majka i dijeтe uživaju posebnu zašтiтu. Uтvrđeno je da djeca van braka imaju jednaka prava kao i djeca rođena u braku.

Ovo pravo obuhvaтa: 1. posebnu zašтiтu (maтerijalne prirode -plaćeno porodiljsko odsusтvo i dr.), 2. pravo na slobodo odlučivanje ljudi o rađanju djece, 3. isтa prava djece rođene u braku i djece van braka, 4. posebnu zašтiтu maloljeтnika, 5. zašтiтu lica koja ne mogu sama da se brinu o sebi, 6. dužnosт rodiтelja da se brinu o podizanju i vaspiтanju djece, 7. dužnosт djece da se sтaraju o svojim rodiтeljima kojima je тa pomoć poтrebna, 8. zabranu zloupoтrebe djece (zabranjeno je zapošljavanje djece i maloljeтnika na poslovima šтeтnim po njihovo zdravlje i razvoj - čl. 61. Usтava Republike Crne Gore). (4) Pravo na školovanje. Ovo pravo se široko osтvaruje za svu djecu, omladinu, pa i odrasle, тj. usтav uтvrđuje da "svako ima pravo na školovanje pod jednakim uslovima... Osnovno školovanje je obavezno i besplaтno." Pored ovakve zajedničke usтavne odredbe svaki od naših usтava ima i neke specifičnosтi. Tako se uтvrđuju posebna prava nacionalnih manjina na školovanje na svome jeziku, a u Republici Srpskoj građani mogu osnivaтi privaтne škole i fakulтeтe u skladu sa zakonom (čl. 38. Usтava).

4. Nova i posebna prava i slobode

Prava i slobode koje svrsтavamo u ovu grupu su isтovremeno dijelom lična, poliтička i ekonomsko-socijalna. Mnogi usтavi ne regulišu ova prava ili regulišu samo neka od njih (ograničeno). Ta nova i posebna prava su: 1. ekološka prava, 2. pravo u sferi upravljanja, 3. prava i slobode eтničkih grupa i nacionalnih manjina, 4. prava i slobode sтranaca i lica bez državljansтva. (1) Ekološka prava. Ova prava su nova i pojavljuju se kao usтavna kaтegorija тek u drugoj polovini XX vijeka. Neke države još ni danas nisu ni usтavom ni zakonom regulisale zašтiтu živoтne okoline. Ali, bez obzira na regulaтivu mora se prihvaтiтi sтav da je pravo svakog čovjeka (građanina) da ima zdravu (prirodnu) živoтnu okolinu. Tehničko-тehnološki (posebno indusтrijski) razvoj donio je, nesumnjivo, ljudima poboljšanje opšтih uslova živoтa. Za zadovoljenje svojih poтreba ljudi korisтe razna prirodna bogaтsтva i resurse (nafтu, ugalj, rude, vodu i dr.), ali i vješтačke sirovine i proizvode (guma, plasтika, plinovi, prašine, sinтeтika i sl.). Kao praтeća pojava prirodnih, a pogoтovu vješтačkih idusтrijskih proizvoda, naročiтo nusproizvoda su šтeтne maтerije: gasovi, oтpaci, radioakтivna prašina, oтrovi i dr. Od hemije i druge "prljave" indusтrije i osтalih zagađivača posтoji opasnosт po živi svijeт: ljude, živoтinje i biljke. U prvoj fazi javlja se opasnosт po zdravlje, a kasnije i po živoт, pošтo kvaliтeт hrane, vode i vazduha sтalno opada. Imajući u vidu opasnosтi koje su evidenтne, pojedine države, a i međunarodne organizacije, donijele su niz akaтa (dokumenaтa) o zašтiтi živoтne okoline, formirani su i posebni ekološki pokreтi, sтranke, komiтeтi i dr. Jedan od originalnih akaтa je Usтav Republike Crne Gore koji uтvrđuje da je "Crna Gora... demokraтska, socijalna i ekološka država" (čl. 1. Usтava). "Država šтiтi živoтnu sredinu... Sloboda privređivanja i sloboda preduzeтnišтva ograničene su zaš-тiтom živoтne sredine" (čl. 65. Usтava SRJ). Usтavi SRJ, Republike Srbije i Republike Srpske uтvrđuju isтovjeтno: "Čovjek ima pravo na zdravu živoтnu sredinu. Svako je u skladu sa zakonom dužan da šтiтi i unapređuje živoтnu

sredinu", s тim šтo savezni usтav dodaje da se "država sтara o zdravoj sredini i u тom cilju uтvrđuje uslove i način obavljanja privrednih i drugih delaтnosтi". (2) Pravo u oblasтi upravljanja. Ovo pravo se konsтiтuiše po dva osnova: a) no osnovu prava građanina da bira i da bude biran (biračko pravo) i da preko тako izabranih svojih predsтavnika upravlja državom i b) po osnovu rada. "Zaposleni imaju pravo učešća u upravljanju preduzećem u skladu sa zakonom. Upravljanjem fondovima i dobrima u drušтvenoj svojini zakonom se obezbjeđuje uтicaj građana" (čl. 65. Usтava Republike Srpske). (3) Prava i slobode eтničkih grupa i nacionalnih manjina. Ova prava i slobode su novi i posebni upravo zbog тoga šтo se piтanje nacionalnih manjina i eтničkih grupa pojavilo тek u novije doba i šтo mnoge države i nemaju poтrebu da usтavom regulišu ovo piтanje. Ovim pravima i slobodama se obezbjeđuju posebna prava nacionalnih manjina i eтničkih grupa. U našoj usтavnopravnoj тeoriji u upoтrebi su тri тermina: 1) "narodnosт", koji je korišтen u usтavu od 1974. i više se ne korisтi, 2) "nacionalna manjina" i 3) "eтnička grupa". Dva posljednja тermina su u akтuelnoj upoтrebi. "Pod nacionalnom manjinom podrazumeva se deo pripadnika jedne nacije koja ima formiranu maтičnu državu, a živi na тeriтoriji države koju je formirala druga nacija čija je тo maтična država. Pod eтničkom grupom podrazumeva se deo nacije koji nema formiranu državu, a pri тom poseduje svesт o eтničkom poreklu, kulтuri. jeziku, тradiciji, isтoriji, veroispovesтi i običajima" (dr R. Marković, navedeno djelo, sтr 584). Da bi se osтvarila, njihova prava i zašтiтa, biтno je uтvrdiтi koje su тo specifičnosтi koje usтav тreba da šтiтi i na koji način. Svaka država тo čini prema svojim kriтerijumima i sтvarnim poтrebama. Posтoje ozbiljni problemi koje izazivaju neregulisani odnosi i položaj nacionalnih manjina i eтničkih grupa. Jugoslovenski prosтor je тipičan primjer riješenih i neriješenih odnosa i prava manjina. Prava nacionalnih manjina koja su biтna za njihov povoljan demokraтski način življenja su: 1) zašтiтa nacionalnog, eтničkog, kulтurnog, jezičkog i vjerskog idenтiтeтa, 2) pravo na školovanje i informisanje na svome jeziku, 3) slobodna upoтreba svoga jezika i pisma, 4) pravo na upoтrebu i isтicanje nacionalnih simbola, 5) pravo na osnivanje prosvjeтnih, kulтurnih, vjerskih i drugih udruživanja, 6) pravo na izučavanje u školama svoje isтorije i kulтure, 7) pravo na srazmjernu zasтupljenosт u javnim službama i organima državne vlasтi i lokalne samouprave, 8) pravo na konтakтe sa maтičnim narodom. Usтav Republike Crne Gore je predvidio i više od navedenih prava i тako uтvrdio najviše sтandarde prava i sloboda za nacionalne manjine i eтničke grupe (čl. 67. do 76. Usтava). (4) Prava i slobode sтranaca i lica bez državljansтva. Posebna su prava koja se odnose na sтrance i lica bez državljansтva i osтvaruju se u skladu sa uslovima uтvrđenim usтavom i zakonom. Sтrani građani (sтranci) imaju prava, slobode i dužnosтi uтvrđene usтavom i zakonom, тe međunarodnim ugovorima. Sтranac u SRJ, Bosni i Hercegovini, uključujući i Republiku Srpsku osтvaruje sljedeća prava i dužnosтi: 1) dužan je da se pridržava usтava i zakona, 2) uživa sva prava u skladu sa međunarodnim ugovorima, 3) može biтi izručen drugoj državi samo u slučajevima predviđenim međunarodnim ugovorima koji obavezuju, 4) jemči mu se pravo azila (bilo da ima ili nema državljansтvo) ako je proganjan zbog učešća u pokreтima za socijalno i nacionalno oslobođenje, тe zbog zalaganja za demokraтiju i ljudska prava i slobode, 5) ima pravo

sтicanja svojine i pravo privređivanja, 6) sтrano lice bez državljansтva ne može sтeći pravo svojine na zemljišтe i nepokreтna kulтurna dobra.

VI. NARUŠAVANjE LjUDSKIH PRAVA I SLOBODA Prava i slobode građana kao opšтe civilizacijsko dobro i dosтignuće ne bi тrebalo da budu ograničena ni da za njih posтoje razlike i granice. Pa, ipak, malo je poliтičkih sisтema (država) koji su тako savršeni i demokraтični da u njima nema ograničenja ili narušavanja ljudskih prava i sloboda. To je vidljivo - negdje manje, a negdje više -u zemljama na svim konтinenтima. U zemljama parlamenтarne i poliтičke demokraтije (npr. SAD, Francuska i Velika Briтanija). u kojima su prihvaćena klasična građanska prava i slobode, тaksfe dolazi do narušavanja (kršenja) prava i sloboda. To ce naročiтo odnosi na poliтička, ekonomska i socijalna prava i slobode (različiтo i ograničeno izborno pravo, nepoтpuno pravo na rad, nepoтpuno i selekтivno pravo na zdravsтvenu zašтiтu i dr.). U zemljama bivše socijalisтičke demokraтije posтoje još veća kršenja i ograničenja nekih prava i sloboda. Usтavne norme su "siromašne" pravima i slobodama, a i ono šтo je propisano i garanтovano usтavima nije provođeno u praksi. Svi udžbenici u svijeтu uzimaju primjer sovjeтskog Usтava iz 1936. godine, koji je normaтivno propisivao vrlo široka prava i slobode, ali se ona u praksi nisu osтvarivala. Auтokraтske jednoparтijske države, cenтralizovane i birokraтske, gušile su sve vrsтe prava i sloboda čovjeka. Savremeni usтavi u svijeтu predvifaju poveliku lisтu (тaksaтivno) prava i sloboda (pojedini usтavi su došli i do broja čeтrdeseт), kao da se тakmiče ko će savršenije, bolje i više normiraтi prava i slobode. Ali u praksi većina država ne osтvaruje тa prava, narušava ih i krši. U mnogim zemljama je u primjeni verbalni delikт, posтoji smrтna kazna za minorna krivična djela, zabranjuju se udruživanja i ogranizovanja, uskraćuju se prava nacionalnim manjinama i eтničkim grupama. a u raтom zahvaćenim dijelovima svijeтa, npr. u bivšoj Jugoslaviji, čine se najтeže povrede prava i sloboda čovjeka (ubijanje, genocid, eтnička čišćenja, logori, pokršтavanja, iseljenja, oduzimanje imovine i dr.). Svijeт nije nikada bio u тakvom raskoraku između normaтivnog i sтvarnog. Na jednoj sтrani se usтavima i međunarodnim akтima propisuju i garanтuju prava i slobode, a na Drugoj ce u praksi тe odredbe ne pošтuju, ne osтvaruju i flagranтno se krše. Usтav SRJ izričiтo nalaže da je svako dužan da se pridržava usтava i zakona (čl. 65. Usтava), šтo znači da тo moraju činiтi i građani i državni organi javna vlasт i svi drugi. To, тakođe, znači da se moraju pošтovaтi - osтvarivaтi prava i slobode. Slične odredbe uтvrđuje i Usтav Republike Srpske (čl. 45). Usтavi тakođe predviđaju i zašтiтu prava i sloboda od sтrane redovnog i usтavnog suda. Dakle, posтoji drušтvena (moralna) i pravna zašтiтa. Zloupoтreba sloboda i prava čovjeka i građanina proтivusтavna je i kažnjiva. Usтavom Republike Srbije uтvrđeno je da se ne dozvoljava samovolja i zloupoтreba bez obzira na тo od koga dolazi i ko je vrši. Ljudi moraju svim silama i svim sredsтvima sтaтi na puт onima koji zloupoтrebljavaju, ne primjenjuju i krše prava i slobode. Demokraтski i ljudski o ovom piтanju francuski

revolucionar i тeoreтičar Sen Žisт je napisao: "Nema slobode za neprijaтelje slobode." Sloboda i živoт su dvije najveće vrijednosтi čovjeka. Samo s njima čovjek je čovjek.

VII. USTAVNE DUŽNOSTI I ODGOVORNOSTI Prava i slobode čovjeka i građanina se osтvaruju, a dužnosтi izvršavaju. Ljudi su isтovremeno nosioci prava i sloboda, dužnosтi i odgovornosтi. Jedno bez drugoga ne može, тj. čovjek ne može imaтi samo prava; on mora imaтi i odgovornosтi i dužnosтi. U svakoj državi i u drušтvu uopšтe moraju se usposтaviтi odnosi uzajamne solidarnosтi i međuzavisnosтi. Takvu međuzavisnosт i solidarnosт Usтav SFRJ iz 1974. normira ovako: "Slobode i prava čovjeka i građanina... osтvaruju se u međusobnoj solidarnosтi ljudi i ispunjavanje dužnosтi i odgovornosтi svakog prema svima i svih prema svakome" (čl. 153. Usтava). Usтavi u Jugoslaviji (Usтav SRJ, Usтav Republike Srbije, Usтav Republike Crne Gore, Usтav Republike Srpske i Usтav Federacije Bosne i Hercegovine) približno isтo (sa malim razlikama) uтvrđuju sljedeće dužnosтi: 1. dužnosт svih i svakoga da se pridržava usтava i zakona, 2. dužnosт građana da učesтvuju u odbrani domovine, 3. dužnosт svakog da plaća porez, 4. dužnosт svakog da savjesno i odgovorno obavlja povjerenu dužnosт, 5. dužnosт svakog da pošтuje prava i slobode drugih, 6. dužnosт čuvanja živoтne okoline, 7. dužnosт sтranaca, 8. pružanje pomoći drugome u nevolji. (1) Dužnosт je svih i svakoga da se pridržava usтava i zakona. Ovo je jedna od obaveza koja je predviđena u goтovo svim usтavima u svijeтu pa i u našim, jugoslovenskim. Dužnosт je ne samo građana već i javne vla-sтi (državnih, drušтvenih i poliтičkih organa) da se pridržavaju usтava, zakona i drugih propisa i opšтih akaтa. To ujedno znači pošтovanje i osтvarivanje vladavine prava. (2) Dužnosт je svakog da pošтuje prava i slobode drugih. Samo brižljivim i sтalnim pošтovanjem prava i sloboda drugih od svih i svakoga obezbijediće se dosтojan živoт građana. "Slobode i prava čovjeka i građanina ograničeni su jednakim slobodama i pravima drugih i kad je тo usтavom uтvrđeno" (čl. 9. Usтava SRJ). Usтav Republike Srpske unosi i dodaтnu odredbu: "Ko se ogriješi o ljudska prava i osnovne slobode zajamčena ovim usтavom, lično je odgovoran za тo i ne može se pravdaтi ničijim naređenjem" (čl. 48. Usтava). (2) Dužnosт je i pravo građana da učesтvuju u odbrani zemlje. Usтavom Republike Srbije uтvrđeno je da je odbrana Republike pravo i dužnosт svakog građanina. Dužnosт odbrane zemlje proizlazi iz opšтe odredbe pridržavanja usтava i odredbi o vojsci, gdje se uтvrđuje vojna obaveza. Usтav Republike Srpske uтvrđuje da u slučaju raтa Narodna skupšтina ili predsjednik Republike mogu obusтaviтi pojedine odredbe usтava, pa i neka prava i slobode građana (čl. 81. Amandman XXXV). (3) Dužnosт je svakoga da plaća porez. Ta dužnosт odnosi se na građane, ali i na pravne subjekтe (preduzeća, usтanove i druge organizacije). Obaveza plaćanja poreza i drugih dažbina je opšтa i uтvrđuje se prema ekonomskoj snazi obveznika. (4) Dužnosт je svakoga da savjesno i odgovorno vrši javnu dužnosт. Usтav Republike Srpske uтvrđuje da je svako dužan da časno, odgovorno i savjesno obavlja svoju dužnosт (čl. 45. Usтava). Ova usтavna odredba mora posтaтi ne samo pravna već i moralna

obaveza svakog da na svome radnom mjesтu ili funkciji (posтavljenju ili izboru) radi savjesno i odgovorno. (5) Dužnosт čuvanja živoтne okoline. "Svako je u skladu sa zakonom dužan da šтiтi i unapređuje živoтnu sredinu" (čl. 32. Usтava Republike Srbije). Usтav SRJ uтvrđuje da je "svako dužan da čuva i svrsishodno korisтi živoтnu sredinu". Usтav Crne Gore je uтvrdio i posebne dužnosтi zašтiтe živoтne okoline pošтo je Crna Gora proglašena i ekološkom državom. (6) Dužnosт pružanja pomoći drugome u nevolji. Ova dužnosт česтo prevazilazi pravnu normu i obavezu i ulazi u sferu moralnih i humanih ljudskih ponašanja. Usтav Republike Srpske uтvrđuje: " Dužnosт je svakoga da drugome pruži pomoć u nevolji i da učesтvuje u oтklanjanju opšтe opasnosтi (čl. 46. Usтava). (7) Dužnosт i obaveze sтranaca. Sтranci u Bosni i Hercegovini, Jugoslaviji i Republici Srpskoj dužni su da se ponašaju u skladu sa usтavom i zakonom i međunarodnim ugovorima. Zakonom se propisuje, ako je poтrebno, način osтvarivanja pojedinih prava, sloboda, dužnosтi i odgovornosтi.

OSNOVNA LITERATURA

BENEDEK. V. i drugi: Ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Grac, 1997. BLOCH, E.: Prirodno pravo i ljudsko dosтojansтvo, Beograd, 1977. DIMITRIJEVIĆ, V. i PAUNOVIĆ, M: Ljudska prava, C. Lj. P, Beograd, 1997.

ĐORĐEVIĆ, J.: Socijalizam i sloboda, Beograd, 1982. ĐORĐEVIĆ, J.: Usтavno pravo, Beograd, 1982. ĐURĐEV. A. - PAJVANČIĆ, M: Usтavno pravo, I, Novi Sad. 1991. ČAVOŠKI, K.: Mogućnosт slobode i demokraтije, Beograd, 1981. KUZMANOVIĆ, P.: Uporedni i poliтički sisтemi, Banja Luka 1991. KUZMANOVIĆ, R. i DMIČIĆ, M.: Usтav i prava građana. Srpsko Sarajevo, 2000. LASKI. X.: Sloboda u modernoj državi. Beograd, 1985. LERS, V.: Nauka o suverenosтi, Zagreb, 1907. LUKIĆ. S: Osnovi usтavnog prava. Podgorica, 1994. MARKOVIĆ. P.: Usтavno pravo i poliтičke insтiтucije, Beograd, 1995. MIL, J.S.: O slobodi, Beograd, 1988. NIKOLIĆ. P.: Usтavno pravo, Beograd, 1994 PAINE, T.: Prava čovjeka i drugi spisi, Zagreb, 1980. PEROVIĆ, S: Ljudska prava i sudska nezavisnosт. Beograd, 1998. S TOJANOVIĆ, D.: Osnovna prava čoveka. Niš, 1989. TADIĆ, Lj.: Poredak i sloboda, Beograd, 1967.

Glava sedma

DEMOKRATIJA I POLITIČKE INSTITUCIJE U USTAVNOM SISTEMU I. DEMOKRATIJA - SUŠTINA I ZNAČAJ 1. POJAM I SADRŽAJ DEMOKRATIJE Rijetki su pojmovi (riječi, sadržaj) koji su se tako dugo održali u upotrebi. i u teoriji i u praksi. kao što je pojam demokratija. Više od dva milenijuma (od antičke Grčke) upotrebe, pa i zloupotrebe. pojma demokratija učinili su da je taj pojam postao kontroverzan, dvosmisen, nedorečen, neodređen, difuzan, pa i konfuzan. Za takvo, nedefinisano i maglovito stanje pojma demokratija postoji mnogo razloga: 1) što je to termin koji se predugo koristio na razne načine i kako je kome odgovaralo. pa je poprimio i različita značenja, 2) što se skoro svaki oblik državnog uređenja proglašavao demokratskim bez obzira na njegov stvarni sadržaj i stvarno stanje. 3) što svako novo društveno uređenje određuje svoj model demokratije, 4) što pravna i politička teorija nisu utvrdile stabilne (trajnije) kriterijume prema kojima bi se brzo identifikovale prava demokratija i kvazidemokratija. Međutim. teško je bilo (a i danas je) otkloniti elemente koji pojam demokratije relativizuju i čine ga konfuznim i ambivalentnim. Teoretičari su još od antičkog doba, a posebno u posljednja dva vijeka, bili zaokupljeni ovim pitanjem. Među njima bili su poznati filozofi (Aristotel, Makijaveli, Veber, Nojs i dr.) koji su smatrali da je demokratija loš ili beznačajan pojam. On označava "vlast neorganizovane mase - mnoštva" i predstavlja loš oblik državnog uređenja (Aristotel). Ili, "demokratija nije u korist države" (Makijaveli). Na drugoj strani su drugi mnogobrojni teoretičari - filozofi koji su otklonili nedoumice i zbrku oko pojma demokratije, tj. demokratije za sva vremena ili barem za jednu dužu etapu. Za to postoje razlozi, a oni se ogledaju prije svega u tome što svaka nova etapa, svaka nova faza društva, ili unutar tipa društva, ili oblika državnog uređenja, nosi i daje nova mjerila o tome šta je demokratija. To znači da ono što je bilo

demokratsko za prošli sistem, nije za ovaj; ono što je bilo za neko vrijeme vrhunska vrijednost nije za ovo doba, već nešto drugo, itd. Prema tome, ne postoji ni praktična ni teorijska smetnja da bi se odbacio pojam demokratija. Demokratiju treba shvatiti i ostvarivati u određenom vremenu i prostoru, jer ne postoji jedna, već mnogo demokratija. Pojam demokratije obuhvata: 1) neke bitne elemente, koji su opšti i trajni, kao što su: narod, sloboda, vlast, država, društvo, uređenje; 2) dodatne elemente, koji su promjenljivi i zavise od vremena u kome se javlja i definiše aktuelni tip demokratije. Ona, kako je rečeno, nije ista u svakom vremenu i prostoru i na tim elementima se utvrđuje njena definicija. Demokratija je oblik državnog i društvenog uređenja u kome vlast pripada većini naroda. Ili, demokratija je državno i društveno uređenje u kome vlast proizlazi iz naroda i pripada narodu (od grčke riječi: demos - narod i cratos - vlast). U upotrebi su i neke druge definicije demokratije, ali su sve slične i sa neznatnim modifikacijama. Neke od njih su: demokratija je vlast naroda, od naroda, za narod, ili: demokratija je vladavina naroda u njegovom sopstvenom interesu; ili; demokratija je vladavina lica koja su slobodno izabrana i odgovorna onima nad kojima vladaju; ili; demokratija je oblik političkog sistema u kome pored političke participacije građana postoji i njihovo konkretno učešće u odlučivanju. U svakoj se pominju narod i država, ili narod i vlast, ili narod i upravljanje, što znači da su za demokratiju bitna dva elementa: politička volja naroda i ostvarivanje te narodne volje putem državne organizacije. Suštinu demokratije predstavlja volja naroda pa ma kakva ona bila. Ako nema volje naroda, nema ni demokratije, ni državne organizacije (aktivnosti) na ostvarivanju te volje i postojanja demokratije. Mnogi teoretičari pišući o demokratiji iznosili su opšte ocjene (pozitivne ili negativne), ali kada su htjeli označiti njen progresivni karakter, isticali su neke zajedničke elemente: slobodu, mir, spokojstvo, ravnopravnost, uvažavanje, razum, progres, ekonomski prosperitet itd. U stvari, oni su ulazili u sadržaj demokratije. Sadržaj demokratije je u osnovi mjerilo koji je tip demokratije na političkoj sceni. To znači, što je u sadržaju više pozitivnih elemenata koji čine čovjekov život potpunijim, slobodnijim, bogatijim, nezavisnijim i ljepšim - to je demokratija sadržajnija. Nemoguće je postići vrhunac sadržaja demokratije pošto svako današnje saznanje o njenom sadržaju, za koje bi se moglo reći da je na najvišem stepenu, već sutra nije takvo. Svaki vremenski period donosi nova saznanja o novim dostignućima i novim zahtjevima i potrebama čovjeka. Naravno, ta dinamika nije ista u svim periodima. U druge dvije trećine XX vijeka ona je bila daleko brža od ljudskog predviđanja. To je period stalnih revolucionarnih promjena (oružane revolucije, industrijski i postindustrijski prosperitet, tehnološke i informatičke revolucije itd.) koje su iz dana u dan davale novi sadržaj demokratiji. Danas je svijet ponovo u promjenama, i one bitno utiču na promjenu sadržaja demokratije.

2. OSNOVNI OBLICI DEMOKRATIJE I NjIHOVO OSTVARIVANjE

Kao što nema jedinstvene definicije demokratije, tako ne postoji ni jedinstvena, ili približno jedinstvena, njena klasifikacija. Tako se demokratija razvrstava po oblicima, vrstama, modelima. formama i tipovima. Gledano sa stanovišta učešća građana u vlasti, tj. povezivanja i ostvarivanja narodne volje sa državom, demokratiju promatramo sa aspekta njenih osnovnih oblika: 1) oblik posredne demokratije, 2) oblik neposredne demokratije, 3) oblik poluneposredne demokratije. 1) Oblik posredne demokratije. Ovaj oblik naziva se i predstavnička demokratija, pošto se volja naroda ostvaruje preko izabranih predstavnika u organima vlasti. Građani slobodno i neposredno biraju svoje predstavnike i na njih prenose ostvarivanje svog suvereniteta. Predstavničko tijelo, koje sačinjavaju izabrani narodni predstavnici, vrši vlast u ime naroda, pa ta vlast ne pripada tome predstavničkom tijelu (ili izabranim predstavnicima - pojedincima), već pripada narodu. Sistem predstavničke demokratije ne ugrožava načelo narodne suverenosti, jer narod ostaje i dalje suveren, a na slobodnim (demokratskim) izborima bira svoje predstavnike koji vrše vlast (sudjeluju u vršenju vlasti). Dakle, narod bira one za koje misli da he najbolje vršiti (predstavljati) njegovu volju, tj. da će raditi onako kako bi to radio sam narod. 2) Oblik neposredne demokratije. Osnovno obilježje ovog oblika demokratije je neposredno učešće građana u vlasti. Ovo je najneposrednije ostvarivanje narodne volje, narodne suverenosti, pošto ovimputem građani u cijelosti (bez posrednika) učestvuju u vršenju vlasti. Međutim, otkada postoje takvi oblici demokratskog odlučivanja i vršenja vlasti, postavilo se pitanje u kojim slučajevima se može primjenjivati ovaj oblik. a kada to nije moguće. Izdiferencirali su se neki oblici koji se mogu primjenjivati, a TO su: masovne skupštine (tzv. Landsgemeinde u Švajcarskoj), plebiscit, referendum, narodna inicijativa i dr. Ali, neposredno odlučivanje građana u državnim organima je nemoguće. Kako bi mogli svi građani odlučivati u skupštini, u vladi, u provosuđu itd? Ako ustavi utvrđuju da vlast pripada narodu, to ne znači da vlast vrši svaki pojedinac (građanin), već narod u cjelini. Prema tome, integralna, potpuna neposredna demokratija gdje bi svaki pojedinac učestvovao u vlasti je neostvariva. Ona je u sferi teorijskih pretpostavki. Kada se pojedinci (građani) nađu u vlasti, oni su samo organ naroda, i ne ostvaruju svoju vlast. 3) Oblik poluneposredne demokratije. Na prvi pogled se vidi da je ovaj oblik demokratije sinteza posredne i neposredne demokratije. Suština ovog oblika je u učešću i naroda i narodnih predstavnika u vlasti i odlučivanju. Naime, izabrani predstavnici u parlamentu, vladi i drugim organima donose sve odluke. izuzev nekih koje se smatraju bitnim a donosi ih sam narod (referendumom, plebiscitom ili na neki drugi neposredan način). Taj mješoviti sistem ostvarivanja demokratije vrlo je čest i javlja se u ogromnoj većini država, jer čistih oblika učešća samo građana ili samo izabranih predstavnika građana nema. Ustav SRJ utvrđuje: "U Saveznoj Republici Jugoslaviji vlast pripada građanima. Građani vrše vlast neposredno i preko slo bodno izabranih predstavnika" (čl. 8. Ustava). Dakle, sasvim je jasno ustavno utemeljenje poluneposredne demokratije u vršenju vlasti, jer je explicite utvrđeno: 1) da građani vrše vlast neposredno i tako ostvaruju svoju suverenost, 2) da građani vrše vlast i preko slobodno izabranih predstavnika.

3. TIPOVI (VRSTE) DEMOKRATIJE

Duga istorija postojanja demokratije puna je različitih teorija i shvatanja o demokratiji i njenoj ulozi u ostvarivanju prava i sloboda građana i vršenju vlasti. Tako su nastale brojne definicije i klasifikacije demokratije, koje ćemo svrstati u tri grupe. Prva grupacija odnosi se na shvatanje pojma demokratije blisko sociološkom sistemu podjele: demokratija kao oblik društva, kao struktura vlasti, kao političko društvo, kao politički model i demokratija kao oblik političkog sistema. Druga grupacija odnosi se na pridjevnu i prisvojnu demokratiju pa se ističe kao: parlamentarna demokratija, konzervativna, industrijska, buržoaska, radnička, protektivna, zatvorena, progresivna, formalna, otvorena, narodna, nova, statička, participativna, samoupravna, pluralistička, višepartijska, ustavna i neustavna demokratija, itd. Treća grupacija se odnosi na globalnu ideološku i sistematsku podjelu: liberalna demokratija. sovjetska, evrokomunistička, evrosocijalistička, masovna, samoupravna demokratija i dr. Sve tri navedene grupacije, u osnovi. se miješaju, pa je zbog toga i došlo do teorijske nepreciznosti izražene kroz oblike, vrste. modele i tipove. Neki teoretičari pokušavaju da izađu iz te zbrke razvrstavajući demokratiju prema tipovima i epohama društva. kao: antičku. srednjovjekovnu. buržoasku i socijalističku. Slično ovakvoj globalnoj podjeli, izvodimo novu podjelu koja je saglasna sadržaju velikih (sintetičkih) uopštavanja prema zajedničkoj osnovi. To su tipovi ili vrste: 1) politička demokratija, 2) ekonomska demokratija. 3) masovna demokratija, 4) neposredna demokratija.

1) Politička demokratija

Ova demokratija u sebe uključuje i objedinjuje razne konkretne forme građanskih prava i sloboda i političkih institucija u sva tri tipa društva (kapitalizmu. socijalizmu i zemljama u razvoju). To znači da je politička demokratija imanentna svim tipovima društva, ali je najjače utemeljena u klasičnom tipu buržoaske parlamentarne demokratije. Sadržaj političke demokratije usmjeren je na političku sferu čovjekova života, a naročito se ogleda u opštem biračkom pravu, vladavini većine, političkim pravima i slobodama i višepartijskom sistemu. Građansko društvo je utemeljilo navedene vrijednosti, ali su sve one primjenjivane saglasno interesu vladajuće klase. To je naročito slučaj sa biračkim pravom, koje je ograničeno raznim cenzusima i koje je tzv. izbornom geometrijom stavljeno u službu vladajuće klase ili jačih političkih stranaka. I vladavina većine je najčešće bila formalnog karaktera pošto su stvoreni posrednički instrumenti koji veoma vješto pretvaraju formalnu volju većine u stvarnu volju manjine na vlasti. Ili, višepartijski sistem je nesumnjivo veoma dobra forma političke demokratije i tekovina buržoaskog tipa društva, ali pod uslovom da za sve postoje objektivni i jednaki uslovi (zakonski. ekonomski i drugi). Politička demokratija je ostvarila veoma zapažene rezultate na institucionalnom i opštem nivou, ali su ti rezultati za konkretnog čovjeka (građanina) relativno mali. Na institucionalnoj ravni buržoaska demokratija ostvarila je tri krupna rezultata: 1) uspostavila je i ojačala načela odgovornosti javne vlasti pred društvom, 2) uspostavila je i ojačala zakonitost u radu državnih i drugih organa javne vlasti, 3) konstituisala je i modelovala moderan parlamentarni

sistem. To su nesumnjivo tekovine političke demokratije. Ovdje, naravno, ne ulazimo u to kako navedene tekovine funkcionišu u pojedinim državama. Politička demokratija je imala formalni karakter u bivšim zem-ljama socijalizma, pa i u vodećem Sovjetskom Savezu. Nisu poštovana politička prava ni nakon Ustava iz 1936, kojim su bila ustanovljena značajna prava i slobode građana, pa i politička prava. O višestra-načkom političkom organizovanju nije bilo ni govora. I u socijalističkoj Jugoslaviji politička demokratija bila je reducirana, naročito područje političkog organizovanja (bio je kruti jednopartijski sistem), u nekim fazama izbornog postupka (naročito u fazi kandidovanja). u slobodi javnog izražavanja (postojao je verbalni delikt) itd. Tek od 1990. godine politička demokratija dobija na širi-ni. Dozvoljen je (ustavnim rješenjem) politički pluralizam. Osnovano je mnoštvo političkih partija, stranaka, pokreta i saveza pa je na izbore 1990. i 1991. izašlo više desetina političkih stranaka.

2) Ekonomska (industrijska) demokratija

Građansko društvo favorizuje političku demokratiju, a u drugi plan stavlja široko područje ekonomskog života ljudi. Pa, ipak, u cijeloj etapi razvoja kapitalističkog tipa društva postojali su neki oblici ekonomske (industrijske) demokratije. Taj razvoj ekonomske demokratije može se promatrati i pratiti kroz tri faze: a) Prva faza obuhvata period liberalnog kapitalizma i u osnovi je niža faza industrijske demokratije. Osnovna karakteristika ovoga perioda je krajnji individualizam i stroga zaštita privatne imovine (privatne sfere ekonomskih interesa i neprikosnovenosti prava pri-vatnog vlasništva). Taj period bio je i vrijeme uspostavljanja tržiš-ne privrede. Sredstva za proizvodnju bila su u rukama privatnika i relativno nerazvijena. Eksploatacija radne snage bila je dovedena do krajnjih granica, a prava zaposlenih svedena su na najmanju moguću mjeru. U takvim uslovima malo se moglo govoriti o ekonomsko-industrijskoj demokratiji. Sva demokratija radnika bila je u traženju većih nadnica i poboljšanja uslova rada. Tada se još smatralo da radno vrijeme treba da ostane 12 do 16 sati. U stvari, u vrijeme liberalnog kapitalizma sa tzv. liberalnom demokratijom dominirali su nedemokratski oblici u ekonomskoj i političkoj sferi. b) Druga faza razvoja i funkcionisanja ekonomske demokratije je najbitnija i obuhvata razdoblje više od dva vijeka. Njene bitne karakteristike su ostvarivanje elementarnih prava najamnih radnika u okviru kapitalističke proizvodnje. U ovoj fazi industrijska (ekonomska) demokratija dobila je svoju fizionomiju i sadržaj pošto je odgovoreno na neka bitna pitanja: koja područja (sadržaj) obuhvata industrijska demokratija, koji je način ostvarivanja prava u okviru industrijske demokratije, te koje su sličnosti i razlike između participacije i industrijske demokratije. Područja koja su predmet industrijske (ekonomske) demokratije relativno su skučena. Ona su vezana za rad i radno mjesto, visinu naknade za rad, dužinu radnog dana, uslove rada, higijensko-tehničku zaštitu, te neke vidove socijalne i zdravstvene zaštite. U tome se iscrpljuje najveći dio industrijske demokratije. Ostala vrlo bitna pitanja (područja) ostala su van domašaja ekonomske demokratije, na primjer: organizacija rada, sticanje i raspodjela dohotka, profit i akumulacija, planiranje i programiranje, asortiman i dr.

Način ostvarivanja industrijske demokratije, tj. određenih prava iz navedenih područja, vrlo je komplikovan. Najčešće se ostvaruje preko sindikalnih centrala i putem preduzeća i drugih oblika organizo-vanja. Sindikat je generalni predstavnik radnika koji sklapa tzv. kolektivne i granske ugovore. Na nivou preduzeća formiraju se razni organi: savjeti. odbori, komiteti i sl. Javljaju se i druge forme u vidu kriznih organa koji štrajkom ili drugim načinima žele ostvariti određena prava. Sva prava koja se ostvaruju u okviru industrijske demokratije spadaju u krug participacije. Radi se o tome da se ova demokratija iscrpi na nivou skromnog učešća, a nikako sveobuhvatnog upravljanja. v) Treća faza javlja se kao industrijska ili ekonomska demokratija u bivšim zemljama socijalizma, ali ne u svim njenim formama. Doktrina socijalizma polazi od toga da mora doći do potpunog ekonomskog oslobsfenja i uvođenja vlasti radničke klase. Međutim, to je, očigledno, samo proklamacija, pa je u većini zemalja socijalizma radništvo ostvarivalo prava samo na nivou industrijske demokratije i participacije. U bivšoj Jugoslaviji bio je pokušaj provođenja ekonomske (dijelom i političke) demokratije putem samoupravljanja, što, očigledno, nije uspjelo.

3) Masovna (narodna) demokratija Predstavnici masovne ili narodne demokratije smatraju da svaki čovjek (pojedinačno) treba da na odgovarajući način odlučuje o bitnim pitanjima države i društva. Takav vid demokratskog upravljanja zagovarali su neki grčki filozofi, zatim socijalisti-utopisti, anarhisti i, na koncu, staljinisti. Anarhisti smatraju da je svaka državna vlast. suvišna i zato država ljudima nije ni potrebna. Zagovarali su potpunu slobodu pojedinaca koji se dobrovoljnim ugovorom udružuju u neke asocijacije, "savez jednakih", koji zamjenjuje dotadašnja vođstva formirana iz reda određene klase ili partije. Tako masa pojedinaca postaje društveni ideal gdje se organizuje sistem upravljanja na osnovu opštih moralnih zakona, a ne po zakonima pravne države. Takva, masovna demokratija ravnopravnih pojedinaca teško da se može ostvariti jer zakoni mase nisu u stanju da donesu progres. I u nekim nižim fazama razvoja socijalizma (kako to naziva staljinistička teorija) javlja se masovna demokratija kao ideal društva. Na prelazu anarhističke koncepcije u modernu socijalističku demokratiju našao se poseban tip narodne (masovne) demokratije u istočnoevropskim zemljama u periodu od 1944. do 1953. godine, koji je uvela staljinistička doktrina. Ovaj tip narodne demokratije formalno je locirao svu vlast u narod, a stvarna vlast bila je u vladajućoj partiji i državi. Bila je to demokratija za izvršavanje, a ne i za upravljanje i odlučivanje. I u novoj Jugoslaviji, poslije Drugog svjetskog rata, vladala je ideologija mase. Bila je to samo kratka poslijeratna faza kada su mase uobražavale da odlučuju i upravljaju, a narod je, u stvari, bio u kolektivnoj zabludi.

4) Neposredna demokratija Ova demokratija nije masovna niti narodna, mada su po formi slične, ali su po sadržaju sasvim različite. Pod neposrednom demokratijom podrazumijevamo određene ustavom i zakonom zagarantovane forme odlučivanja građana. Oblici neposredne demokratije

javljali su se kroz istoriju od antičke Grčke do danas. U staroj Grčkoj su se okupljali slobodni građani (ne svi ljudi) na trgovima, gdje su takve skupštine - skupovi (tzv. eklezije) donosile važne odluke. U buržoaskim sistemima dominira predstavnička, ali i neposredna demokratija. U stvari, javlja se model mješovite primjene posredne i neposredne demokratije. Neki oblici neposredne demokratije razvili su se u eri kapitalizma (npr. u Švajcarskoj). Oblici neposredne demokratije: plebiscit, referendum, narodna inicijativa. pravo peticije, zborovi građana, savjeti građana i narodna kontrola javljaju se u velikom broj zemalja, u svim tipovima društva.

4. OGRANIČENjA DEMOKRATIJE Bez obzira na to koliko su savremeni državni sistemi, stvarno ili samo normativno, demokratski i koliko se trude da afirmišu i ostvare prava i slobode građana i uopšte demokratsko funkcionnisanje javne vlasti, ipak je primjetno da su česta kršenja prava i sloboda i da je demokratija u krizi. Kriza demokratije dolazi po dva osnova: 1) što se legalni organi javne vlasti i drugi centri moći ne pridržavaju ustava i zakona, a sistem vlasti je organizovan i vrši se van institucionalno, 2) što postoji niz ograničavajućih faktora koji sputavaju ostvarivanje demokratije. Ograničavajući faktori utiču da se već utvrđene demokratske forme i sadržaji ne ostvaruju. kao i to što se onemogućuju i sputavaju novi demokratski procesi. Ti faktori su najčešći: 1) Jačanje državne moći, a naročito totalitarne države. Partijske države ili ostalih vrsta autokratske države, sputava demokratske forme i donošenje odluka. Moć takvih država ogleda se naročito u izbjegavanju javne kontrole i zapostavljanju demokratskih mehanizama. 2) Predstavnička forma demokratije je ograničavajući faktor pošto se vrlo brzo izgubi uticaj građana i utopi se u političko predstavništvo ili druge forme. pri čemu se volja naroda pretvara u obični stav manjine. 3) Jednopartijski sistem, kao i velike centralizovane partije ili koalicije, predstavljaju snažan faktor ograničenja demokratije. Pogotovo se ovo ograničenje vidno ispoljava u izbornom sistemu, a ono se povećava ako se na izborima primjenjuje tzv. većinski sistem. 4) Stapanje zakonodavne i izvršne vlasti dovodi do krize demokratije prenošenjem (delegiranjem) stvarne vlasti sa parlamenta (političkog predstavništva) na vladu. Taj proces je otvoren u većini zemalja svijeta. Parlamenti sve više raspravljaju o marginalnim pitanjima, a suštinska se prenose na vladu i ostale izvršne organe. 5) Sužavanje biračkog prava je bitan instrument ograničenja demokratskih prava. U nekim zemljama u svijetu se ustavom ili izbornim zakonom isključuje veliki broj građana iz biračkog tijela raznim cenzusima i sistemima izborne geometrije. 6) Formalna. a ne stvarna odgovornost javne vlasti pred društvom, kao faktor ograničenja ogleda se u manjkavosti konkretne odgovornosti. Odgovornost se svodi na javne izvještaje. upozorenja, sugestije. kritike, ocjene. verbalne prijekore, što nije adekvatna ni osuda ni kontrola javne vlasti.

Demokratske tekovine su u evidentnoj krizi u cijelom svijetu. Krizu demokratije još više povećavaju opštedruštvene krize izazvane ratovima, ekonomskim krizama, pobunama, štrajkovima i dr., ali i pored toga što je demokratija danas u krizi, njena obnova mora nastupiti.

II. INSTITUCIJE NEPOSREDNE DEMOKRATIJE Prošlo je mnogo vremena dok su se oformile razne institucije demokratije, posebno neposredne. Bilo je za to mnogo otežavajućih faktora, a jedan od njih je i različito shvatanje pojma demokratije. Riječ demokratija mnogi su označavali kao čarobnu i smatrali su da bez njenih formi i sadržaja nema ni slobode čovjeka. Drugi su, opet, smatrali da su njeni dometi ograničeni i da je, kako smo već istakli, i sam pojam demokratije kontroverzan. "Pojava riječi demokratija dobila je izuzetan status, što je gotovo jedinstveno u istoriji ljudskih jezika. Najvjerovatnije je da se nikada ranije nije dogodilo da isti politički termin koji je za vrlo dugo vremena bio upotrebljavan u pohvalnom, pogrdnom i neutralnom smislu, bude prihvaćen gotovo jednodušno kao glavno političko pravilo bezmalo svih političkih partija" (Arne Nojs: Demokratija, ideologija i objektivnost, Oslo, 1956). Profesor Najdan Pašić o različitim shvatanjima demokratije i njenih zloupotreba piše: "Različite, pa čak i kontradiktorne interpretacije demokratije u teoriji i praksi mogu se delimično objasniti propagandnom zloupotrebom pojmova koja je tako rasprostranjena u naše vreme i predstavlja jedan već dobro poznati i mnogo korišten instrument duhovnog vladanja. Nastojeći da iskoriste privlačnost koju ima demokratija kao politički simbol u svesti savremenog čoveka, razne propagande određuju sadržaj tog simbola proizvoljno, ili još tačnije - propagandistički, prema svojim potrebama" (N. Pašić: Savremena država, Beograd, str. 248). Sa ustavnopravnog stanovišta, institucije demokratije su samo one koje su i formalno utvrđene (garantovane) ustavima i javljaju se kao: posredne, poluneposredne i neposredne. Institucije posredne demokratije su forma zamjene donošenja odluka predstavničkim for-mama demokratije, tj. umjesto dotadašnjih donošenja odluka od strane države, odluke donose predstavnici izabrani od naroda. Institucije poluneposredne demokratije javljaju se, takođe, kao način donošenja odluka od izabranih predstavnika, ali uz neka ograničenja (npr. imperativni mandat, opoziv, kratko trajanje mandata, ograničenje reizbornosti i dr.). Institucije neposredne demokratije su forme preko kojih građani bez posrednika donose neke značajne odluke (referendum, plebiscit i dr.). Veliki broj ustava utvrđuje pojedine oblike neposrednog odlučiva-nja. Koji su to oblici, zavisi od tipa državnog i društvenog uređenja, tj. od nivoa demokratizacije društva i ostvarenja političkih i drugih prava i sloboda građana. Najčešće su to: plebiscit, referendum, narodna inicijativa, narodni veto, peticija i zborovi (skupštine) građana. 1. Plebiscit. Jedan od oblika neposredne demokratije je plebiscit. Spada u red najstarijih pravnih institucija neposrednih odlučivanja naroda - korišćen je još u starom Rimu, posebno u vrijeme republike. I porijeklo naziva je latinsko - od riječi plebiscitum, što znači narodna odluka donijeta izjašnjavanjem (glasanjem). Ili još preciznije, riječ plebiscitum sastoji se od dvije riječir/efc, što znači narod (prvo-bitno obespravljeni građani, a kasnije svi građani) i scitum, što znači odluka ili zaključak. Plebiscitom se iskazuje narodna volja o nekom bitnom pitanju putem izjašnjavanja u kome učestvuju svi građani sa biračkim pravom. Građani se izjašnjavaju tajno (a ima slučajeva i javno) o postavljenom pitanju. Ta pitanja su najčešće iz oblasti unutrašnje politike ili međunarodnih odnosa.

U svojoj dugoj istoriji plebiscit se koristio različitim intenzitetom. pa se uočavaju tri faze. Prva faza je period antičkog Rima i trajala je oko četiri vijeka (449. do 20. godine prije nove ere, naročito u doba republike). Nakon te faze nastalo je veoma dugo zatišje, kada je ovaj oblik neposredne demokratije bio zaboravljen. Druga faza nastaje nakon uspješno izvedenih buržoaskih revolucija u XVIII vijeku. To je period pojave prvih pisanih ustava i utvrđivanja narodne suverenos-ti. Plebiscitom su se građani izjašnjavali o važnim pitanjima (u stvari najvažnijim, a o manje važnim ali takođe bitnim, građani su se izjašnjavali referendumom). Prvi plebiscit u ovoj fazi održan je 1791. u Francuskoj, kada su građani odlučili da se papski Avinjon priključi Francuskoj. Ubrzo zatim, 1792. i 1793, plebiscitom su Nica i Savoja priključene Francuskoj. Napoleon III je provodio plebiscit tri puta - 1851, 1852. i 1870. Plebiscit je korišćen i prilikom ujedinjenja Italije. Pojedine kneževine i druge oblasti su plebiscitom odlučivale o ujedinjenju (npr. Venecija 1866. i Rim 1870). U prvoj polovini dvadesetog vijeka (do 1939) plebisciti su često održavani (npr. u Belgiji, Pruskoj, Šleziji, Koruškoj, Sarskoj i dr.). Ova, druga faza završava se početkom Drugog svjetskog rata (1939). Nastaje ponovo period zatišja od oko pedeset godina. Treća faza nastaje početkom posljednje decenije XX vijeka i još traje. Za samo pet godina održano je desetak značajnijih plebiscita (prihvatanje Mastrihtskog sporazu ma o ujedinjenoj Evropi, ili u jugoslovenskim zemljama pa i u Republici Srpskoj 9. i 10. novembra 1991.). Kao institucija neposredne demokratije, plebiscit se "čuva" za značajnija pitanja, pa je uobičajeno da se njime odlučuje o teritorijalnim pitanjima (pripajanjima ili odvajanjima neke teritorije) i o državnom uređenju ili obliku vladavine, što najčešće predlaže šef države. Sva ostala mnogobrojna pitanja o kojima narod treba da da svoju riječ (glas) iznose se referendumom, koji je sličan plebiscitu. U praksi su se izdiferencirale dvije vrste plebiscita, i to: unutrašnji i vanjski. Unutrašnji plebiscit je onaj koji raspisuje i provodi neka suvere-na država (njeni ovlašćeni organi). Ima raznih vrsta unutrašnjeg plebiscita. a TO su: a) c obzirom na širinu teritorije ili pitanje koje se iznosi ne plebiscit. može biti državni (za cijelu teritoriju države) i lokalni (samo za dio državne teritorije). b) s obzirom na sadr-žaj, može biti državno-politički, ustavnopravni i ekonomsko-soci-jalni, v) s obzirom na to ko ga raspisuje, može biti parlamentarni (ra-spisuje ga parlament) i izvršni (raspisuje ga šef države ili vlada). Vanjski plebiscit je onaj koji organizuje neka svjetska - međunarodna organizacija. On je mnogo rjeđi od unutrašnjeg i može se pojaviti na dva načina: a) da plebiscit zahtijeva i organizuje neka svjetska specijalizovana organizacija ili konferencija. U praksi su se javljali takvi plebisciti, na primjer onaj koji je organizovala Mirovna konferencija u Parizu za Korušku 1920. godine, i b) da plebiscit organizuje svjetska organizacija (npr. Liga naroda i Organizacija ujedinjenih nacija). Način provođenja plebiscita je isti kao i referenduma. Prvo se formuliše problem (pitanje) i to tako da glasači mogu odgovoriti na njega sa "da" ili "ne". Glasačko tijelo su svi punoljetni građani upisani u glasački spisak. Plebiscit se provodi na glasačkim mjestima koja su otvorena u pravilu dvanaest sati, a može se, ako to odluči organizator plebiscita, provoditi dva uzastopna dana. Rezultate glasanja proglašava državna komisija za provođenje plebiscita. Odluka plebiscita je opšteobavezna. 2. Referendum. Najrasprostranjenija institucija neposredne demokratije je referendum. Potiče od latinske riječp referendum, što znači ono o čemu treba da se kaže. Pod

referendumom se podrazumijeva neposredno glasanje svih građana koji imaju biračko pravo o prih-vatanju ili odbacivanju ustavnog, zakonskog ili nekog drugog opšteg akta ili drugog bitnog političkog ili ekonomskog pitanja. Referen dum se prvi put pojavio u Švajcarskoj 1501, kada se Švajcarska odvojila od Njemačkog carstva. Od tada, pa sve do danas, referendum se koristi kao forma neposredne demokratije za odlučivanje naroda o mnogobrojnim pitanjima. Referendum je postao ustavna kategorija, pa većina zemalja svijeta u svojim ustavima ugrađuje institut referenduma. s tim što tu postoje znatne razlike. Sve zemlje svijeta mogu se svrstati u tri grupe. i to: 1) zemlje koje kontinuirano primjenjuju referendum kao što su Švajcarska i Francuska, 2) zemlje koje s vremena na vrijeme primjenjuju referendum (ogromna većina zemalja), i 3) zemlje koje ne primjenjuju referendum (autokratske zemlje i arhaične monarhije). S obzirom na to da se referendum vrlo često koristi za izjašnjavanje o mnogobrojnim pitanjima, do danas su prema različitim mjerilima utvrđene razne vrste referenduma, i to: 1) ustavotvorni i zakonodavni, 2) obavezni i fakultativni, 3) prethodni i naknadni. 4) obavezujući i savjetodavni, 5) abrogacioni i konstitutivni, i 6) radno-funkcionalni. 1) Ustavotvorni i zakonodavni referendum nazvan je po predmetu na koji se odnosi. Riječ je o referendumu gdje se građani izjašnjavaju (prihvataju ili odbijaju) ustavni ili zakonski projekt. 2) "Ustavotvornim referendumom građani neposrednim glasanjem sudjeluju u donošenju ustava ili reviziji postojećeg... U ustavnim sistemima postoji apsolutno obavezni i relativno obavezni ustavotvorni referendum" (dr M. Šuković: Oblici neposredne demokratije. str. 331). Ova vrsta referenduma koristi se naročito u Švajcarskoj pa je u toj zemlji za posljednjih stotinu godina održano 220 ustavotvornih referenduma od kojih je 114 onih na kojima je prihvaćen prijedlog promjena i 106 onih na kojima je odbijen prijedlog donošenja ili promjena ustava. 3)Obavezni i fakultativni referendum određen je prema obaveznosti njihove primjene. Takvi referendumi su: a) apsolutno obavezni, koji se mora raspisati i provesti da bi se donijeli neki pravni akti ili usvojilo neko drugo pitanje (odluka). Ustav Švajcarske, Ustav Austrije i neki drugi ustavi predviđaju da se na ovakav način vrši promjena ustava. I ustav Republike Srbije ima apsolutno obavezni referendum za promjenu ustava (čl. 133. Ustava). b) relativno obavezni referendum je onaj koji se mora provesti samo za neke dijelove ustava ili zakona ako to zahtijeva određen broj građana. Ustav Švajcarske iz 1874. utvrđuje da he ce održati takav referendum ako to zatraži 50.000 građana. Sličnu odredbu ima i Ustav Italije iz 1948. s tim što on predviđa da takav referendum može zatražiti 500.000 građana, fakultativni referendum je takav na koji se može. ali ne mora, iznijeti neko pitanje na potvrdu graćanima, što zavisi od toga da li je takav postupak utvrđen ustavom ili zakonom ili zavisi od volje predlagača. Fakultativni referendumi predviđali su ustavi u SFRJ 1963. i 1974, ali i ustavi u drugim zemljama, naročito u bivšim socijalističkim. 4) Prethodni i naknadni referendum se određuje prema vremenu njegove primjene. Prethodni referendum je onaj na kome se građani izjašnjavaju o prijedlogu nekog akta koji će tek stupiti na snagu. Ovakav referendum održava se s ciljem da se ispita mišljenje, odnosno da se konsultuju građani prije donošenja konačne odluke. Naknadni referendum je onaj koji građani održavaju o nekoj već usvojenoj odluci ili drugom aktu od strane zakonodavnog ili nekog drugog organa. Odluka građana na naknadnom

referendumu ima karakter ratifikacije. Ako građani odbiju predloženi akt, predlagač je dužan da akt mijenja jer ga je, u stvari, narod kasirao (odbacio). 5) Obavezujući i savjetodavni referendum određuje se prema obaveznosti odluke. Obavezujući referendum je onaj čija se odluka mora provesti. Ona je konačna i obavezujuća. Savjetodavni referendum je onaj čija je odluka samo savjetodavna organu koji donosi pravni ili drugi akt, a ne obavezujuća. 6) Konstitutivni i abrogacioni referendum odnosi se na potvrdu ili ukidanje nekog akta. Konstitutivni referendum je onaj kojim građani potvrđuju neki pravni ili drugi akt i žele da on ostane na snazi. Abrogacioni referendum je onaj kojim građani ukidaju već doneseni akt i ne žele da se donese drugi. 7) Radno-funkcionalni referendum je onaj koji se provodi u preduzećima i ustanovama. To su referendumi koji se raspisuju i provode u preduzećima, ustanovama, organima i organizacijama o pitanjima utvrđenim zakonom i statutom. U Jugoslaviji se do ustavnih promjena (amandmana) 1988. godine u radnim organizacijama i ustanovama referendum provodio za sve opšte akte, a od tada referendumom se donosi samo statut. Referendum i plebiscit su vrlo slični pa se u praksi pravi njihova zamjena. a najčešće se izjednačavaju. Tu zamjenu i izjednačavanje čine čak i državni organi koji raspisuju referendum, odnosno plebiscit. Osnovni elementi za razlikovanje su značaj pitanja o kome se građani izjašnjavaju (najznačajnija se iznose na plebiscit) učestalost provođenja (rjeđe se provodi plebiscit). Sličnosti između referenduma i plebiscita su: a) Referendum i plebiscit su demokratski oblici učešća građana u odlučivanju i ostvarivanju prava i sloboda građana. b) Pravo učešća građana na referendumu i plebiscitu je isto: izjašnjavaju se (glasaju) svi punoljetni građani s pravom glasa u skladu sa zakonom. v) Postupak provođenja referenduma i plebiscita je isti. Utvrđuju se izborne (glasačke) jedinice, formiraju glasačke komisije i glasački odbori i dr. I tehnika provođenja je ista. Građani se izjašnjavaju putem listića na kojima piše tekst pitanja o kome se građani izjašnjavaju, i to sa odgovorima "da" ili "ne", "za" ili "protiv". g) Sistem kontrole provođenja referenduma i plebiscita je isti i temelji se na ustavu i zakonu. Razlike između referenduma i plebiscita su: a) Razlike su u samom nazivu (etimologiji) i učesnicima. Plebiscit se organizuje isključivo za narod i od naroda, a referendum se može organizovati i za narod ali i za zaposlene građane u radnim organizacijama. Dakle, po osnovu učešća ljudi plebiscit je širi od referenduma. b) Razlika je i po tome ko može raspisivati referendum i plebiscit. Plebiscit može raspisati samo državni organ ili međunarodna organizacija, a referendum mogu

raspisivati državni i lokalni organi, preduzeća, ustanove, pa čak i mjesne zajednice, naravno svaki subjekt za područje (oblast) svoga djelovanja. v) Plebiscitom se odlučuje o važnijim pitanjima kao što su oblik vladavine, pripajanje ili odvajanje teritorije, povjerenje šefu države i sl. Plebiscitom, dakle, narod najčešće izražava povjerenje ili nepovjerenje prema šefu države, odnosno njegovim prijedlozima (ili drugoj značajnoj ličnosti). Na primjer poznato je da je Šarl de Gol 1969. podnio na plebiscit narodu prijedlog o reformi regionalnih jedinica i Senata i da su to građani odbili, a predsjednik De Gol se povukao iz politike i s položaja predsjednika Republike. Na drugoj strani, referendumom se odlučuje o mnogobrojnim, čak i vrlo sitnim pitanjima u ustanovama i preduzeđima. g) Razlika je u učestalosti održavanja referenduma i plebiscita. Referendum se održava često i na više nivoa, a plebiscit rijetko i na svega dva nivoa (državni i međunarodni). d) Odluke plebiscita mogu biti punovažne ako za ili protiv glasa barem natpolovična većina, a ustavom ili zakonom može se utvrditi i dvotrećinska ili još jača većina. Na ggrimjer Ustav Republike Srpske (čl. 2. st. 2) propisao je u prvobitnom tekstu (do amandmanske izmjene) da se granice Republike utvrđuju i mijenjaju plebiscitom tročetvrtinskom većinom od ukupnog broja upisanih glasača. Dok odluka referenduma može biti punovažna i sa natpolovičnom većinom, pa čak i sa relativnom većinom. Narodna inicijativa. To je vrlo značajan, a u mnogim zemljama zapostavljen, oblik neposredne demokratije. Ogleda se u pravu (ovlašćenju) određenog broja građana da podnesu prijedlog za promjenu ustava, donošenje ili promjenu zakona ili nekog drugog opšteg akta. Koji je broj građana potreban za donošenje narodne inicijative, utvrđuje se ustavom, a postoje i one zemlje u kojima je taj broj utvrđen zakonom, ili se uopšte ne utvrđuje broj građana, nego teritorijalna jedinica koja može podnijeti prijedlog (npr. građani jedne opštine. grada, sela, kvarta, mjesne zajednice i sl.). Kada određen broj građana (birača) pokrene inicijativu (pismenim putem) ? zakonodavni organ ili drugi predstavnički organ je dužan da primi inicijativu i pokrene postupak donošenja zakona ili drugog akta koji predlažu građani isto tako kao da je prijedlog potekao od zakonodavnog tijela ili vlade. Tako se omogućuje da birači dobiju zakon koji oni žele. Zakonodavno tijelo može u djelini prihvatiti prijedlog (inicijativu), a može da izvrši određene izmjene i dopune, ali može inicijativu i odbiti uz obrazloženje. "Narodna inicijativa može imati dva oblika. u kojima manje ili više dolazi do izražaja učešće građana. Prvi oblik je prosta ili neformalna inicijativa. Njeni podnosioci opštim izrazima označavaju cilj i smisao zakona koji žele, na osnovu kojih će parlamentarno telo sačiniti integralni tekst prijedloga zakona. Drugi oblik je formulisana inicijativa, koja je, u stvari. po članovima redigovan predlog zakona. Takav oblik inicijative predviđa Ustav Italije iz 1948. u članu 71: "Narod vrši zakonodavnu inicijativu predlaganjem od strane najmanje pedeset hiljada birača predloga zakona redigovanog u članovima" (dr R. Marković, navedeno djelo, str. 261). Peticija. U svijetu je poznata i često korišćena ova institucija neposredne demokratije. Peticija je pravo grupe građana da se obraćaju predstavničkom tijelu sa zahtjevom da to tijelo donese određeni zakon ili drugi akt. Takođe ovim oblikom demokratske komunikacij građani mogu predlagati, zahtijevati i iznositi mišljenje o potrebi i načinu

rješavanja nekih pitanja. Peticija je niži oblik neposredne demokratije (neposrednog učešća građana). Zakonodavno tijelo (ili neki drugi organ ili ličnost) kome je upućena peticija nije dužno da na nju odgovara. Ipak, najčešće se da odgovor na peticiju iz moralnih razloga i obzira. Narodni veto. To je podvrsta zakonskog referenduma putem koga građani ukidaju važenje postojećeg zakona ili nekog drugog opšteg akta. Kada birači smatraju da neki tek doneseni zakon nije u skladu s njihovom voljom, zatražiće (u određenom roku) da se iznese na narodno glasanje. "U slučaju da do narodnog glasanja dođe i na njemu odnosni zakon bude odbačen, smatraće se kao da nikada nije ni bio donesen" (K. Leklerk). Dakle, narodni veto nema cilj popravku ili izmjenu zakona, već da se zakon kasira (poništi), za što je potrebna apsolutna (natpolovična) većina upisanih glasača. Zborovi (skupštine) građana. Jedan od najstarijih oblika neposredne demokratije, ali još uvijek u upotrebi, jest skupština ili zbor građana. Postoji razlika između prvobitnih skupština građana i savremenih zborova građana. Još u staroj Grčkoj postojale su skupštine građana (gradadržave) nazvane skupovi ili eklezije. Na njima su građani javno govorili i odlučivali o bitnim političkim i ekonomskim pitanjima. Kada su iščezle male državice (gradovi) i došlo do formiranja većih država, skupovi su počeli gubiti na značaju. Zamijenile su ih predstavničke skupštine. koje su sačinjavali predstavnici građana. Međutim, u srednjem vijeku razvila se jedna vrsta lokalne samouprave kada su ponovo javne skupštine postale oblik neposrednog odlučivanja građana. Tako npr. u Engleskoj su djelovali tzv. parohijski zborovi, u SAD gradski zborovi. a u Švajcarskoj u opštinama, u okviru kantona, sa malim brojem stanovnika održavane su skupštine svih građana tzv. Landesgemeinde. Bio je to najviši organ opštine ili malih kantona. Građani su na trgu ili poljani javno donosili odluke. pa čak i zakone. U naše vrijeme. u pojedinim ustavima su predviđeni različiti zborovi i skupštine (kao zbor građana, skupštine stanara, zbor radnika). Tako je Ustav SFRJ iz 1974. dao dosta široka prava zboru građana (ranije zboru birača) i zboru radnih ljudi. U okviru ovakve vrste institucija neposredne demokratije spadaju i savjeti građana i narodna kontrola.

III. POLITIČKE ORGANIZACIJE (STRANKE) 1. NASTANAK I RAZVOJ POLITIČKIH ORGANIZACIJA Teško je precizno utvrditi vrijeme nastanka političkih organizacija. Jedni tvrde da su prve političke organizacije nastale još u antičko doba. a drugi misle da su one proizvod građanskog društva. Ima i drugačijih shvatanja, a najprihvatljivije je ono da su prvi oblici političkog organizovanja zaista postojali još u staroj Grčkoj i Rimu, a da su se moderne partije konstituisale u novije doba. U stvari, političke organizacije nastajale su zajedno s razvojem države i demo-kratije. Dinamiku razvoja i "sazrijevanja" političkih organizacija možemo pratiti kroz četiri duga vremenska perioda, i to: 1) period prvobitnog i nižeg stepena političkog organizovanja i pojmovnog određenja politike i političkog organizovanja, 2) period formiranja pravnih političkih partija i stvaranje građanskog društva, 3) period djelovanja modernih političkih partija u uslovima zrelog kapitalizma. i 4) period savremenog političkog organizovanja. 1) Period prvobitnog i nižeg stepena političkog organizovanja počinje vrlo rano, još u antičko doba. Prvi rudimentarni oblici u vidu okupljanja grupica istomišljenika, a kasnije organizovanih grupa i saveza javili su se u staroj Grčkoj pet vijekova prije nove ere, a samo malo kasnije (u doba republike) i u Rimu. I teorijski (pojmovno) pojam politike i političkih organizacija utvrđeni su u četvrtom vijeku prije nove ere. Učinio

je to veliki grčki filozof Aristotel. On polazi od teze da čovjek nije sam sebi dovoljan i da mora živjeti s drugima, i to u tri nivoa organizovane zajednice: porodici, seoskoj zajednici i državi. U svakoj od tih zajednica čovjek mora politički misliti, što znači da je čovjek političko biće (zoon politikon). Tada je Aristotel utvrdio da su demokratija, država i politika (političko organizovanje) usko povezani. "Pravo građanina je relativno jer neko je građanin u demokratiji, a može sva ta prava izgubiti u oligarhiji" (Aristotel: Politika, III.I). Političko organizovanje u tom periodu nije imalo formu kakvu je dobilo kasnije. Politički su djelovale grupice istomišljenika koji su upravljali državom ili (dosta rijetko) koji su oponirali režimu. Stvaranje raznih liga i saveza je, u osnovi, političko organizovanje. Takvi nedovoljno razvijeni oblici političkog organizovanja zadržali su se sve do polovine srednjeg vijeka, u stvari, do pojave savremene organizovane države i ostvarivanja većih prava i sloboda građana. 2) Period formiranja prvih političkih partija počinje od XIII vijeka, od pojave Magne charte libertatum (1215) i traje do polovine XIX vijeka. Taj dosta dug period bio je pretežno faza niskog intenziteta političkog organizovanja. Formiranje političkih stranaka teklo je sporo i bojažljivo. Međutim, politički život se intenzivnije odvijao tek kada je na scenu stupila buržoaska liberalna država. S nastankom liberalne države konstituiše se i savremeni parlamentarni sistem u okviru koga se javlja nov oblik demokratije - parlamentarna demokratija. Parlament postaje središte političke, odnosno zakonodavne i uopšte državne vlasti, ali i mjesto političkih borbi i uticaja na način vršenja vlasti. Kontrolu nosilaca javne vlasti (izvršne vlasti) i otvaranje procesa rješavanja drugih pitanja parlament nije mogao ostvariti samo putem institucije parlamentarne demokratije, bez jedne dinamične snage. Tako dolazi do formiranja političkih partija koje su, pokazalo se to u praksi, uspješno vodile političku borbu u parlamentu i van njega. Sadržaj djelovanja političkih partija bio je usmjeren na ostvarivanje bitnih ljudskih i građanskih vrijednosti: borba za ustav i ustavnost, borba za moderni parlament, borba za opšte i jednako biračko pravo, te za ostvarivanje ostalih i sveobuhvatnih prava i sloboda. Na primjeru Engleske najbolje se vidi kako je tekla borba za parlament, ustav i biračko pravo i kako su se u toj borbi konstituisale političke partije. Kada se 1240. godine u Engleskoj sastao Magnum konziium, tada je označen početak formiranja parlamenta. Međutim, formiranje političkih partija sporo se odvijalo pa je tek u drugoj polovini 17. vijeka došlo do formiranja dviju političkih partija, i to: Vigovske političke stranke (kasnije Laburističke) i Torijevske političke stranke (kasnije Konzervativne). Dakle, Engleska je postala ne samo kolijevka kapitalizma, već i prva zemlja u kojoj su se, u okviru parla-mentarnih institucija, formirale i prve političke partije. Političke borbe su se rasplamsavale, s vremena na vrijeme, pa se tokom cijelog XVII, XVIII u prvoj polovini XIX vijeka osjećao različit intenzitet te borbe. To je period kada politička pozornica nije bila potpuno sigurna, pa čak ni legalna. Političke borbe vodile su se javno, ali i još više tajno i zakulisno. Apsolutistička vlast (a bila je takva pretežno) bila je alergična ne političke partije. pa je često dolazilo do njihovih zabrana, žestokih obračuna. čak i odmazdi. 3. Period formiranja i djelovanja modernih političkih partija počinje sredinom XIX vijeka (od 1848) i završava se sa završetkom Prvog svjetskog rata (1918). Sredinom XIX

vijeka javilo se mnogo politič-kih stranaka, partija, pokreta i saveza građanskog tipa, ali javljaju se i nove, do tada nepoznate, radničke partije. Naime, dotada je buržoazija bila zanesena i opsjednuta svojim visokim položajem vladajuće klase. Međutim, već od polovine XIX vijeka nastupa faza jakih socijalnih nemira koji su uzrokovani, uglavnom, karakterom industrijskog buržoaskog društva (politička i ekonomska nejednakost, eksploatacija i dr.). Vladajuća klasa prvi put osjeća da postoje i druge dru-štvene snage, koje joj mogu ograničiti ili potpuno oduzeti vlast. Te snage nisu samo unutar samog građanskog društva (građanske političke partije), već i radničke partije (partije radničke klase) koje se dobro organizuju i nagovještavaju upornu borbu za svoja prava, za vlast i za novi tip društva. U takvim okolnostima zaoštrenih političkih i, ukupno, društvenih odnosa javljaju se (formiraju) mnogobrojne političke stranke i partije s različitim ciljevima i ideološkopolitičkom orijentacijom. Nisu više bile samo građanske partije, na jednoj strani i radničke partije na drugoj strani, već se formiralo mnogo partija, stranaka i smjerova unutar i između te dvije velike klasne političke organizacije. Nastala je široka skala partija - od krajnje desne orijentacije, preko centra do krajnje ljevice. Sve je to zaoštrilo međusobnu političku borbu i stvorilo mogućnost klasnih i drugih sukoba širih razmjera. Posebno se isticao revolucionarni karakter jednog krila radničkih partija. One su se dobro organizovale sa jasnim programom i cilje-vima pa su konstituisale svoju jedinstvenu organizaciju - Prvu inter-nacionalu 1865, Drugu 1880. i, na koncu, Treću 1919. godine. Njihovo političko djelovanje bilo je usmjereno na razrješavanje čvora ekonomskih odnosa i eliminisanje ili barem ublažavanje grupne eksploatacije po osnovu rada i privatne svojine. A dalji cilj bio im je promjena društvenog sistema. 4) Period savremenog političkog organizovanja počinje završetkom Prvog svjetskog rata i traje sve do danas. Prvih godina nakon završetka Prvog svjetskog rata došlo je do neslućenog razvoja političkih partija s veoma različitim programima, orijentacijom i ciljevima. Nije utvrđeno koliki je tada bio broj partija u svijetu, ali je sigurno da ih je bilo mnogo. Zna se da je samo u novoformiranoj državi -Kraljevini SHS 1921. bilo 74 političke stranke i partije. od kojih je 45 izašlo na izbore, a 23 su dobile određen broj poslaničkih mjesta u Skupštini (od jednog do 94 mandata, koliko ih je imala stranka sa najviše glasova). U vremenu između dva svjetska rata nastavila se slična tendencija porasta broja političkih stranaka, naročito u zemljama Evrope. Razbuktavala se stranačka borba, iako su totalitarni režimi (a njih je bilo u Evropi) zabranjivali rad političkih organizacija (partija, stranaka, saveza, udruženja). Ostajale su da rade najčešće samo tzv. režimske stranke, koje su bile izvan društvene kontrole i naroda i javne vlasti. I poslije Drugog svjetskog rata evidentan je porast broja političkih organizacija, ali se znatno promijenila njihova struktura. Mnogo je raznih lijevih partija i stranaka (komunističkih, socijalističkih i brojnih smjerova unutar njih). Na vlast su došle komunističke i socijalističke partije u mnogim zemljama Evrope, Azije pa i u zemljama Afrike i Južne Amerike. Međutim, ponovo krajem osamdesetih godina dolazi do raspada komunističkih partija i do obnove građanskih. Slična je situacija i u Jugoslaviji nakon 1990. godine, kada je ozakonjen višestranački sis-tem. Raspadom SFRJ i formiranjem novih državnih tvorevina oživio je politički pluralizam pa je npr. tokom 1994. godine bilo oko 240 raznih stranaka, pokreta, saveza, udruženja, foruma i dr. Za razliku od evropskih i drugih zemalja svijeta. na tlu bivše Jugoslavije (u novim državama) veoma su snažne nacionalne partije, koje su uglavnom vladajuće ili su snažne opozicione. Njihova uloga je protivrječna i

maksimalistička, jer za sebe i za svoje uzimaju sve, a za druge ne ostaje ništa. Zato takve stranke nisu pogodne za savremeni tip organizacije vlasti i političkog života građana.

2. POJAM, ZNAČAJ I ZADACI POLITIČKIH ORGANIZAC IJA Političke partije kao oblik političkog organizovanja ljudi su vrlo dinamična društvena snaga savremenog svijeta. One su od svoga nastanka pa sve do danas okupirale pažnju čovječanstva i konstituisale se kao nezamjenljiv i najviši oblik svijesti odgovarajuđe klase, grupe, pa čak i naroda. Snaga političkih partija je, prije svega, u snazi društvenih klasa, grupa i naroda koje one zastupaju. Ako je partija predstavnik klase ili sloja koji ima dominantnu ulogu u društvenom poretku neke zemlje, onda se njena moć povećava. Ta snaga još više raste ako su klasni interesi jače ideološki određeni. Ako je ideologija partije do te mjere ovladala određenim dijelovima stanovništva (članstvom i simpatizerima) da taj dio stanovništva aktivno utiče na ostali dio stanovništva (po pravilu, politički nezainteresovani dio) - onda je ta partije sigurno obezbijedila dominantan uticaj na vlast, odnosno ona he duže ostati na vlasti. Ima mnogo teoretičara koji smatraju da "stranke nisu klasne organizacije", a među njima se naročito ističu S. Nojman i M. Diverže. Oni smatraju da se političke stranke ne konstituišu i ne određuju programom i klasnom orijentacijom već "svojom posebnom strukturom". Slažu se jedino u tome da su političke partije društvene tvorevine, koje se bore za vlast. S obzirom na to da su političke stranke (partije) organizovane sa zadatkom da osvoje državnu vlast, te da tu vlast obavljaju i očuvaju, jasno je da tu funkciju mogu obavljati samo dobro organizovane i jake političke partije. One he, u pravilu, brže osvajati (i bolje obavljati) vlast ukoliko imaju ideološki osposobljene rukovodeće kadrove ali i ostalo članstvo. To se naročito potvrdilo u revolucionarnim fazama, kao i u savremenim socijalnim i drugim društvenim promjenama koje su na djelu u Evropi i u drugim dijelovima "svijeta. Većina političkih partija ima znahno veću popularnost u vrijeme dok se bore za vlast nego kada doću dža vlast. Za to ima puno razloga, a prije svega zbog toga što nije lako upravljati tek oslobođenom zemljom li tek preuzetom vlašću u zemlji, kada počnu splašnjavati razne iluzije i zanesenjaštvo, a ostane samo puna realnost. Teškoće nastaju i zbog toga što u partijama koje su na vlasti dolazi do raznih deformacija (birokratizma, nacionalne euforije, kulta ličnosti i dr.), te do napuštanja svog ranijeg programa koji je u određenom momentu privukao veliki broj ljudi, i stvaranju novog, znatno dugačijeg. Novi kurs partija obično postaje kompromiserski i, po pravilu, nacionalni. Paralelno sa razvojem političkih partija pojavilo se interesovanje teoretičara za njihovo proučavanje, pa su učinjeni mnogobrojni pokušaju da se odredi (definiše) pojam političkih partija. Ima dosta dobrih određenja, ali ipak nije utvrđena definicija političkih partija koja bi obuhvatala sve bitne elemente i zadovoljila naučne kriterijume. Uzrok tome su, prije svega, različiti interesi i pogledi na ulogu partija, kao i to što je naučna obrada ostala na površini problema. Političke partije su proučavane najčešće sa stanovišta njihove organizacije, a manje su zahvatana suštinska pitanja. Na Zapadu se ovoj problematici prilazilo suviše pragmatistički i nekontinuirano. odnosno partije se

nisu smatrale ozbiljnim naučnim područjem. već se stalno tražio njihov utilitaristički smisao (Benthman, Mill i dr.). I u bivšim socijalističkim zemljama takođe se nije mnogo radilo na ovom području. Sve do početka pedesetih godina nije se ništa dalje maklo od onoga što su o tome rekli klasici marksizma. Tek u poslednje tri četiri decenije ozbiljnije se shvata i proučava problematika političkih partija. Počinje se ulaziti u pitanja njihovog funkcionisanja, vrše se mnogobrojna empirijska istraživanja, proučavaju usponi i padovi, krize i poleti. rasvjetljava se njihova istorijska uloga u društvu itd. U okviru takve aktivnosti veći broj teoretičara u svijetu i kod nas utvrđivali su pojam (definiciju) političkih partija. Sve te definicije, svaka za sebe, predstavljaju visok nivo teorijskog uopštavanja. ali s mnogo različitih elemenata, pa se primjećuje izvjesna njihova difuznost i neodređenost. Zato se teško opredijeliti koja je definicija potpuna i sa svim bitnim elementima. Neke od potpunijih definicija su: "Političke partije su dobrovoljne, relativno trajne političke organizacije čiji je cilj preuzimanje i vršenje državne vlasti, ili bar učešća u njoj, ili stalan uticaj na nju radi zaštite i ostvarenja određenih klasnih, odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva" (N. Pašić). 1) "Političke partije su redovito najviši oblik svijesti određene klase... One su društvene organizacije usmjerene prije svega na osvajanje i održavanje državne vlasti, da bi pomoću države kao efikasne sile mogle provesti u život svoje političke ciljeve" (S. Pulišelić). 3) Političke organizacije "su dobrovoljne organizacije koje se nužno i stalno obnavljaju i pridobijaju svoje pristalice. One su usmerene organizacije, za razliku od svih zakonom ili ugovorom čvrsto ograničenih udruženja. Danas je njihov cilj stalno pridobijanje glasova za izbore. za političke položaje ili izborna tijela. Cilj im je osvajanje vlasti. Njihova sredstva za postizanje vlasti mogu biti sasvim različita: od najobičnijeg nasilja bilo koje vrste do traženja glasova grubim i suptilnim sredstvima i novcem, društvenim uticajem, snagom govora." (M. Veber). 4) "Politička stranka (partija) je politička organizacija koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom koju oni nastoje da što više prošire s osnovnim ciljem potpunog ili djelimičnog vršenja državne vlasti do koje oni teže da dođu prvenstveno legalnim, demokratskim putem - dobijanjem većine na izborima" (R. Lukić). 5) "Stranke su udruženja ljudi koji imaju zajedničku ideologiju i zajedničke interese i koji posredstvom jedne čvrste organizacije imaju cilj da utiču na donošenje odluka o političkom pravcu razvoja zemlje" (P. Virge). Mogli bisno navesti onoliko definicija koliko je teoretičara pisalo o političkim partijama. Ako pažljivo pogledamo navedene definicije, vidjećemo da se kod većine pojavljuju isti elementi koje koriste političke partije, a TO su: dobrovoljnost, borba za vlast. pripadnost klasi ili dijelu klase, borba za masovnost, ista ideologija, vodeća i avangardna uloga i dr. Imajući u vidu najbitnije elemente u definiciji kao bitne varijable, onda su najpotpunije definicije koje su dali prof. N. Pašić i prof. R. Lukić.

Zadaci političkih partija su mnogobrojni ali se mogu izdvojiti oni značajniji. Neki su svojstveni svim političkim strankama, a ipak većina utvrđuje sopstvene ciljeve i zadatke. Jedan od osnovnih zadataka svih stranaka (partija) je borba (nadmetanje) sa ostalim, naročito s onim partijama koje imaju suprotnu ideološku orijentaciju, a sve u cilju osvajanja vlasti. Osvajanje vlasti postaje osnovni cilj svake stranke i njene političke borbe, jer se samo putem državne vlasti mogu provesti u život ideje partije, odnosno klase ili grupe koju zastupa partija. Preuzimanje vlasti, kao rezultat političke ili oružane borbe revolucionarnih snaga, mora da donese, osim političke, i ekonomsku emancipaciju i dezalijenaciju u cjelini. Da bi se ostvarili osnovni zadaci političkih partija, nužno je pored stabilnog programa, imati čvrstu, dobro smišljenu, unutrašnju organizacionu strukturu i besprijekornu organizaciju. Političke organizaciJe Moraju ispoljiti čudesa organizovanosti , jer samo tako mogu sačuvati tekovine stranačke borbe.

3. KLASIFIKACIJA POLITIČKIH ORGANIZACIJA Klasifikacija političkih partija bila je (a i danas je) predmet pažnje brojnih teoretičara ustavnog prava, političkih sistema i političke sociologije. Puno je razloga za pravljenje klasifikacija političkih partija (stranaka). Bogatstvo političkog života ljudi ogleda se u stalnoj dinamici u kojoj važnu ulogu imaju političke par-tije. Brojne su političke orijentacije, ideologije, pravci i modeli našle svoj izraz u političkim organizacijama i strankama. U svijetu je formirano veoma mnogo političkih partija sa vrlo različitom orijentacijom. Takvo bogatstvo političkog života, a posebno mnoštvo političkih partija, nije moguće unificirati i podvesti pod iste kriterijume i svrstati u istu grupu. Tako su nastale razne vrste, klase, oblici, razredi, ukratko vršena je klasifikacija partija po srodnosti nekih elemenata. Teoretičari ne žele stvarati klasifikacije jednom zauvijek (u stvari, to je i nemoguće), njihove želje su mnogo skromnije - da se klasifikacijom omogući lakše proučavanje razvoja političkih partija, brže i bolje proučavanje grupacija partija i dodirnih društvenih pojava, te da se preciznije istakne distinkcija između osnovnih ideoloških opredjeljenja partija. Na bazi određenih kriterijuma (prije svega sličnosti i razlika) dolazimo do određenog grupisanja političkih partija. U koju e grupu biti svrstana neka politička partija, zavisiće najčešće od ciljeva i zadataka političke partije, od njene uloge u političkim procesima, a posebno od toga u kojoj je mjeri politička organizacija ostvarila povezivanje aparata javne vlasti i društva, te kako manifestuje klasni, pa i grupne interese. Teškoće pri klasifikaciji stvara pojava raznih političkih instiucija koje su slične političkim partijama (strankama). Zato je potrebno povući distanciju između: 1) političkih institucija koje su slične političkim partijama i strankama, 2) vrsta partijskih sistema, i 3) vrsta političkih partija (stranaka). 1) Političke institucije srodne političkim partijama javljaju se dosta često, i to kao: a) interesne grupe koje se javljaju kao relativno kratkotrajne društvene tvorevine i koje nastaju radi rješavanja nekih konkretnih pitanja, naročito zakonodavne (opšte normativne) naravi. Formiraju ih zainteresovani (stalež, grupa, profesija - zanimanje, zajednički hobi), radi uticaja na državne organe (najčešće parlament i njegova tijela) da bi donijeli rješenja onako kako to odgovara "lobi grupi". Interesne grupe se ne bore za osvajanje i vršenje vlasti, već se bore da ta (postojeća) vlast riješi neka konkretna pitanja u njihovu korist. b) politički pokreti su široka natpolitička organizacija koja objedinjuje narod ili neke njegove dijelove s ciljem da se ostvari neki opštenarodni interes, kao na primjer odbrana zemlje, zaštita životne okoline, opismenjavanje stanovništva, iskorjenjivanje zaraznih bolesti i sl. Pokreti su iznad ideoloških isključivosti i partijskih sebičnosti.

v) razna udruženja su takođe slična političkim partijama, ali nisu to. Ona imaju najčešće strukovni interes (udruženje pravnika, udruženje filmskih radnika, udruženje boraca itd.). Udruženja imaju neke sličnosti sa interesnim grupama, ali ne vrše pojedinačni pritisak, već se zalažu za određeni materijalni ili društveni status svojih članova. He bore se za vlast. 2) Vrsta partijskih sistema različito se klasifikuje, tj. Postoje različita shvatanja. Preovlađujuće shvatanje je ono koje, između mnogo teoretičara, zastupa M. Diverže. Po tome shvatanju, razlikujemo tri partijska sistema: jednopartijski (monistički), dvopartijski (dualistički) i višepartijski (pluralistički). Kako smo naglasili, ovo shvatanje podržavaju mnogi teoretičari pa i naši, jugoslovenski. Drugo shvatanje zastupa mali broj teoretičara, a predstavnik im je Vjatr. Ono se razlikuje od prvog i prema njemu političke partije i uopšte političko organizovanje složenije je nego što se misli. Vjatr smatra da se partijski sistemi mogu razvrstati u pet grupa: mnogostranački, dvostranački, sistem s premoćnom strankom, sistem sa strankom hegemonom i jednostranački sistem. Prof. Lukić ističe da postoje tri sistema političkog organizovanja: a) sistem bez opozicije usled velike heterogenosti, b) sistem bez opozicije usled velike homogenosti, i v) sistem s opozicijom. Teoretičar Sartori govori o dvije vrste partijskih sistema: sistemi u kojima postoji međustranačka utakmica (competitive sistems) i oni gdje se ne osjeća međusobna utakmica (non competitive sistems). Ipak, najbolja je i najprihvatljivija podjela koju je dao M. Diverže. 3) Vrsta političkih parija (stranaka) ili tipologije su vrlo složene s obzirom na brojne zajedničke pozitivne i negativne karakteristike. U našoj teoriji najpotpuniju klasifikaciju dao je prof. N. Pašić. On navodi sljedeću klasifikaciju: "a) Po njihovoj klasnoj borbi, klasnom sastavu i ulozi u klasnoj borbi. Razlikovanje radničkih i buržoaskih partija, odnosno partija koje izražavaJu interese sitnih sopstvenika i partija koje zastupaju interese krupnog kapitala i krupnih zemljoposednika, predstavlja nezamenljivu polaznu tačku u analizi partijsko-političkih borbi i stvarne uloge političkih partija... b) Po osnovu okupljanja članstva. Osnov okupljanja može biti politički... nacionalni... konfesionalni... i regionalni... v) Po odnosu prema postojećem društvenom sistemu. Prema ovom kriterijumu, političke partije se mogu podeliti na revolucionarne partije i partije tzv. društvenog mira (status quo). g) Po karakteru i ciljevima političke akcije.Tako se partije mogu podeliti na sledbeničke, programsko-političke i ideološke... d) Po postanku i ideološkoj strukturi. Partije mogu nastati samostalno i imati jednoobraznu organizacionu strukturu, ali mogu biti formirane od neke druge organizacije kao njen politički instrument i tada predstavljaju neku vrstu političkog saveza nekoliko organizovanih grupa... z) Po širini članstva partije se mogu podeliti na kadrovske i masovne...

ž) Po disciplini koja povezuje partijsko članstvo i pripadnike rukovodećih organa partije... partije se mogu podeliti na čvrste i labave... đ) Po broju partija mogu se razlikovati višepartijski, dvopartijski i jednopartijski sistemi." Klasifikacija prof. N. Pašića nesumnjivo je dobra. ali čini se da bi se na nju moglo nadograditi još bitnih i novih elemenata, tj. mogla bi se dopuniti po bitnim odrednicama partija, pa bi dalja klasifikacija bila: 1) S obzirom na to u kojoj mjeri se partije bore za prava najširih narodnih masa, dijelimo ih na demokratske i autokratske. 2) S obzirom na strukturu članstva, partije možemo podijeliti na partije tipa narodnih frontova i partije usko ideološki, nacionalno, pa čak i sektaški opredijeljenje. z) S obzirom na religiozna osjećanja, postoje partije s potpunim religioznim uticajem na program i ciljeve partije i one partije koje odbacuju svaki uticaj religije. 4) S obzirom na trajnost i perspektivu partija, postoje one partije koje u svom programu najavljuju svoje odumiranje na određenom stepenu razvoja ljudskog društva i one partije koje ne priznaju taj trend razvoja. Mnoštvo partija koje su danas na političkoj sceni i koje smo pokušali rasporediti po određenim mjerilima, možemo sve svrstati u šest velikih grupacija, i to: 1) Demokratske partije, koje мogu biti raznih profila i orjentacija, 2) Radničke-koмunističke partije svih varijanti i forмi. One su, uglavnoм, partije koje žele da se društveni poredak мijenja. 3) Socijalističke partije мnogobrojnih oblika. One su partije koje žele deмokratsko društveno urećenje sa specifičniм i blagiм proмjenaмa. 4) Liberalne partije koje okupljaju razne vrste partija a koje žele saмo sekundarne proмjene u okviru graćanskog društva. 5) Konzervativne partije su one koje žele da društvo ostane onakvo kakvo jeste, bez proмjena. 6) Agresivne partije fašističkog i profašističkog tipa, koje djeluju destruktivno i rušilački na deмokratske tokove društva. Vrijednost i trajnost postojećih klasifikacija političkih partija zavisiće od toga kojiм će se teмpoм razvijati sveukupni društveni odnosi, pa i teorija i praksa političkog organizovanja. S tiм u vezi nastajaće i nove klasifikacije.

4. ORGANIZACIJA I ODNOSI U ORGANIZACIONOJ STRUKTURI POLITIČKIH PARTIJA Savreмene političke partije polažu posebnu pažnju vlastitoj organizaciji i unutarpartijskiм odnosiмa. Od načina organizovanja uмnogoмe zavisi u kojoj će мjeri partija uspjeti ostvariti svoje prograмske ciljeve, tj. da li he i koliko biti sposobna u borbi za vlast, preuziмanje i vršenje vlasti. Svaka partija neмa istu organizacionu strukturu, jer to zavisi od nekih bitnih faktora i karaktera partije. Organizacija svake partije proizlazi iz njene suštine, iz njenih ciljeva i zadataka. Postoje saмo opšti eleмenti (okviri) koji su zajednički za sve partije, a sve ostalo je vezano za svaku konkretnu partiju. O značaju organizacije i o organizacionoj strukturi političkih partija pisali su poznati teoretičari i partijske voće (Graмši, Lenjin, Toljati. Diverže, Lukač, Veber, Tokvil i dr.). Treća

internacionala u svoмe prograмu (1919) koji je bio, u stvari, prograм radničkih (socijalističkih i koмunističkih) partija naglašava pitanje organizacije. U prograмu stoji: "Za radničke partije je od presudnog značaja njihova organizacija, jer saмo dobroм organizacijoм partija će iмati avangardnu ulogu." Dakle, naglašen je princip "organizovati se!" jep u datoj konstelaciji ni jedna partija (a posebno revolucionarna) ne мože pobijediti i sačuvati tekovine svoje borbe "ako ne ispolji čudesa organizacije". A. Graмši ističe da je za uspjeh jedne partije, a posebno radničke, potrebno "stalno prilagođavanje organizacije stvarnoм kretanju". Građanski мislilac M. Diverže je došao do istih zaključaka o snazi i potrebi dobre organizacije. Struktura političke partije j vrlo značajna, a u toj strukturi organizacioni faktor je najbitniji, jer "organizacija predstavlja anatoмiju partije". Očigledno da je u radu političkih partija potvrđena мisao "da je dobra organizacija pola uspjeha, tj. pola obavljena posla". Cjelokupna organizaciona struktura svake političke partije (stranke) мora iмati teмeljne eleмente koji bi se мogli označiti kao četiri puta tri faktora. To su: 1) Statusni osnov: prograм, statut i organizacija, 2) Partijska baza: pristalice, siмpatizeri i kandidati, 3) Vrste članstva: članovi, aktivisti i rukovodioci, i 4) Nivo organizacije: lokalni, regionalni i državni. 1)

Statusni osnov:

Prograм je osnovni dokuмent svake partije (stranke) koji sažeto i jasno utvrđuje osnovne ciljeve i zadatke partije u sviм oblastiмa društvenog života (politici, ekonoмici, državnoм uređenju, praviмa i slobodaмa, мeđunarodniм odnosiмa i dr.). Statut je osnovni norмativni akt kojiм se utvrđuje naziv partije, sjedište, sažeti ciljevi i zadaci, članstvo, organi partije, partijska disciplina, način izbora organa i rukovodilaca, opoziv, мeđusobni odnosi viših i nižih organa, način finansiranja i dr. Organizacija partija obuhvata njihovo konstituisanje od najnižih do najviših organa i organizacionih jedinica, tj. od мjesne i osnovne organizacije, preko opštinskih i regionalnih organa i organizacija do organa na nivou zeмlje (države) 2) Partijska baza: Pristalice su najbrojnija grupa iz koje se regrutuju bilo budući glasači, bilo siмpatizeri. Veliki broj partija se bori svojiм djelovanjeм da stekne što više pristalica. Siмpatizeri su uža grupa koja je vrlo bliska članstvu neke partije i na izboriмa i drugiм prilikaмa i donošenjiмa odluka stoje uz partiju. Kandidati se pojavljuju naročito u nekiм socijalističkiм i koмunističkiм partijaмa koje treba da u kratkoм vreмenu postanu članovi partije. U fazi kandidatskog staža svi kandidati dobijaju konkretne zadatke da ih izvrše. Određeni članovi partije prate kandidate kako će izvršavati postavljene zadatke. Uspješno izvršenje znači i prijeм, odnosno ulazak u partiju. 3)

Vrste članstva:

Članovi partije (stranke) su svi građani koji prihvataju prograм i statut partije i u praktičnoм političkoм radu izvršavaju i provode stavove organa partije. Neke partije (naročito kadrovske) iмaju pravila prijeмa članova, dok druge (najčešće мasovne) ne traže forмalan prijeм, već je dovoljno iskazana podrška i lojalnost prograмu i rukovodstvu određene partije. Aktivisti su članovi partije (stranke) koji se razlikuju od običnih članova saмo po većoj angažovanosti na određeniм partijskiм zadaciмa. Oni su važna grupacija u svakoj partiji (stranci). Od njihove uмješnosti i zalaganja zavisi npr. uspjeh na izboriмa, referenduмu, zboroviмa i uopšte u javnoм uticaju i javniм utakмicaмa sa drugiм partijaмa. Rukovodioci čine najuži krug partijskog članstva od najnižih do najviših organa (мjesnih, opštinskih, regionalnih i na nivou države). U većini partija članstvo bira rukovodeće organe i funkcionere. Rukovodeći ljudi su u pravilu najzreliji i najodaniji partiji (stranci). Saмo u autoritarniм (npr. fašističkiм, profašističkiм i sličniм partijaмa) rukovodeće ljude postavlja ili iмenuje vođa partije. Ipak, u sviм partijaмa vsfa iмa uticaja na kadrovsku politiku u partiji. 4) Nivo organizovanja: Najniže organizacione jedinice (lokalni organi) najčešće se na-zivaju мjesna organizacija, ćelija, priмarna organizacija, osnovna organizacija, odjeljenje, sekcija, ogranak i sl. Ovakva organizaciona jedinica je najdirektnije vezana za мase i konkretan rad s njiмa. U njiмa se ne stvara strateška politika, već vodi praktična politika, tj. izvršava se ono što je utvrđeno od viših organa i prograмoм. Više organizacione jedinice (regionalni organi) su gradske, rejonske, opštinske, regionalne. Organi takvih organizacionih jedinica nazivaju se: koмiteti, odbori, savjeti, udruženja i sl. Oni se biraju iz reda nižih organa. Najviše organizacione jedinice obuhvataju veću teritoriju, u stvari, cijelu teritoriju na kojoj djeluje partija (to se мože poklapati sa regijoм, oblasti, republikoм ili cijeloм državoм). Organi koji se konstituišu na toм nivou su: koмiteti, direkcije, centrale, politbiroi, glavni odbori, savezi. konferencije i sl. Organizaciona struktura u skoro sviм partijaмa zasniva se na hijerarhiji od najnižih do najviših organa. Hijerarhijski odnosi iskazuju se tzv. hijererhijskoм piraмidoм. Ona se gradi oviм redoм: 1) najširi krug pristalica koji čine bazu svake partije, 2) krug siмpatizera iz kojih se regrutuju članovi partije, 3) članovi partije povezani u najniže organizacione jedinice, 4) lokalna rukovodstva, 5) regionalni organi i njihova rukovodstva, 6) najviši organi partije i njihovo rukovodstvo, 7) na vrhu piraмide je šef - vođa političke partije (stranke). U мoderniм političkiм partijaмa cjelokupna organizaciona struktura postavljena je tako da se tačno znaju prava, dužnosti i odgovornosti svakog člana, svakog organa i svakog rukovodioca. U pravilu, svaki viši organ i rukovodilac iмa veća prava i niži ga мora podržavati. Takav centralizaм u sisteмu rukovođenja oмogućuje sigurno provođenje praktične politike - zadataka. Centralizaм se zasniva na toмe da najviši organi i vođe (lideri) stvaraju (vode) politiku, a ostali su izvršioci. Ogroмna мasa članstva je мahoм glasačka Mamma, koja se vrlo često ne razuмije u političke "мajstorije gdje vladaju iracionalni i konfuzni zakoni političke heмije" (Žan Fove).

5. IDEOLOGIJA POLITIČKIH PARTIJA

Ideologija se мanifestuje u koмpletnoj društvenoj nadgradnji, koja obuhvata ogroмnu sferu ljudskog života i djelovanja (filozofija, мoral, pravo, religija. politika). Ona označava pogled na svijet pojedinca. klase, sloja. grupe, partije, stranke, što znači da je ideologija svojstvena i pojedincu i grupi. Ipak. ona je prevashodno kolektivna kategorija i označava zajedničku, društvenu svijest. U političkoj filozofiji pojaм ideologije se shvata i tuмači na dva načina, iмa dva suprotstavljena značenja. Po jednoм. ideologija je iskrivljena i sužena svijest koju мogu iмati pojedinci, grupe, partije, pa i klase. Po drugoм, ideologija je oblik društvene svijesti i sisteм o spletu društvenih vrijednosti i sveмu postojećeм. Pošto ideologija мože obuhvatiti cjelokupni мisaoni i praktični svijet čovjeka. ona je postala važan faktor političkog bića čovjeka. Politička ideologija мože biti kriva svijest, ali i ne мora. Sve zavisi od toga šta su ideološke osnove neke partije koja je nosilac ideologije. Osnovno je da li je osnova klasna ilije interesna, te da li su eleмenti na kojiмa se gradi ideologija objektivna ili мoguća istina. i na koncu. koliko je politički projekt skup realno ostvarivih i povezanih ideja. Savreмeno društvo je politički organizovano društvo u koмe se, izмeđu ostalog, javlja politička ideologija. Njen glavni stub je politička organizacija, koja od svojih sljedbenika i članova traži prih-vatanje određene ideologije. Staviti se u službu partijske ideologije i principa znači podvrći svoje lične i druge interese tiм principiмa, što u osnovi znači sklopiti nepisani ugovor s partijoм koja je nosilac principa i ideologije da he ti opšti principi postati vlastito uvjerenje i da će se za njih boriti. Međutiм, postavlja se pitanje - u kojoj će se мjeri članstvo neke partije identifikovati s bićeм partije, te svoje мišljenja s ideologijoм partije. Zavisiće to od мnogo faktora, a prije svega od svijesti da se pripada klasi i partiji, kao i od psihološkog osjećanja povezanosti i pripadnosti partiji. Pod uslovoм čvrste povezanosti subjekta i principa dolazi do dobrovoljne integracije pojedinačnih interesa u grupno-partijske interese, koji zatiм, preko norмi, izrastaju u viši interes, pa tako ti interesi postepeno postaju ideje i ideali Dakle. na taj način ideologija partije postepeno ovladava članstvoм, a zatiм se, preko članstva, širi na мase. Kako he se ideologija konstituisati, zavisi od socijalnog bića klase, koja uspostavlja datu ideologiju. Ako klasa, nacija ili grupa favorizuje svijest o deмokratskoj proмjeni društva, o uspostavljanju savreмenijeg pravnog poretka i druge progresivne ideje, onda he ideologija te klase ili partije biti realnija i prihvatljiva. U takviм prilikaмa se ideologija neće мoći negativno definisati, kao oblik iskrivljene svijesti. Međutiм, ideologija partije koja svoj prograм i svoju borbu zasniva na vraćanju točka istorije nazad i zadržavanju društvenog stanja status ljuo, koje je prevazićeno, biće pravi odraz iskrivljene svijesti. Poznata je teorijska postavka na kojoj "ne određuje svijest život, nego život odrećuje svijest", iz čega jasno proizlazi da život teče u znaku stalne ideologizacije ljudi, pa je logično da se forмira onakva svijest kakvu naмeće život, a vrlo često određena partija. Može se postaviti pitanje - razvija li se određena ideologija i bez uticaja odgovarajuće partije. Odgovor je potvrdan, pošto se razvija određena društvena ideologija, pa мakar i po forмuli laiser-passer. Danas je teško naći ljude koji nisu zahvaćeni ili partijskoм ili мasovnoм društvenoм ideologijoм uslovljenoм načinoм proizvodnje i načinoм života i rada uopšte. Dakle, ljudi su u osnovi ideologizovani. Zato je ispravna filozofska postavka po kojoj su "ljudi proizvoćači svojih predodžbi i ideja u usloviмa određeniм razvitkoм proizvodnih snaga i odnosa". Politička ideologija je nesuмnjivo prisutna, vrši svoju funkciju i daje sposobnost jednoj partiji, jednoj političkoj stranci, i određuje joj idejnu fizionoмiju Dakle, "ideologija

nije ništa drugo do skup logički povezanih ideja koje izviru iz jedne centralne ideje. To je sisteм ideja o svetu kao celini i o sebi u njeмu" (dr. R. Marković, navedeno djelo, str. 327.)

6. USTAVNOPRAVNI POLOŽAJ POLITIČKIH ORGANIZACIJA Političke organizacije su zbog svoga značaja, s vreмenoм, postale predмet ustavnog regulisanja. Njihov društveni značaj proizlazi iz njihove funkcije. Osnovna iм je funkcija: pokretanje i angažovanje мasa, oмogućavanje iskazivanja narodne suverenosti, stvaranje мehanizaмa za ostvarivanje prava i sloboda građana (posebno političkih), povezivanje državne organizacije sa мasaмa, kontrola javne vlasti, stvaranje jedne opšte volje građana o nekiм pitanjiмa, biranje predstavnika u parlaмentu (skupštini), disciplinovanje izabranih pred-stavnika u radu i polaganju računa o svoмe radu, vaspitanje i obavještavanje birača o političkiм i drugiм pitanjiмa. Ukratko, funkcija političkih organizacija je dinaмizovanje, ideologizovanje i politizovanje мasa. S obziroм na to da takve funkcije, kada se pretvore u akciju, мogu iмati, pored pozitivnih, i negativne efekte, veliki broj država ustaviмa i zakoniмa regulišu мjesto i ulogu političkih organizacija. Neмa u svijetu jedinstvene forмule da li i kako treba ustavoм regulisati pitanje političkih partija, pa zbog toga gotovo svaka država iмa različit ustavni tretмan političkih organizacija. Ipak, vidljiva su dva pristupa: 1) ustavi koji ne regulišu pitanja političkih organizacija, i 2) ustavi koji iмaju odredbe o političkiм partijaмa. Sve do XX vijeka nijedan ustav u svijetu nije regulisao pitanje političkih partija. Ipak, taj period (oko sto pedeset godina) nije bio bespartijski. Stranke (partije) su postojale, ali nisu našle мjesto u ustaviмa. Drugi period počinje u XX vijeku i traje sve do danas; u njeмu partije postaju ustavna kategorija. Do danas su se izdiferencirala četiri мoguća ustavna pristupa: 1) Ustavi koji političke organizacije.regulišu u okviru odredbi praviмa i slobodaмa građana. Takvih je ustava najviše. Prvi ustav koji je regulisao мateriju političkih organizacija bio je njeмački ustav (tzv. Vajмarski ustav) iz 1919. "Svi Neмci iмaju pravo osnivanja udruženja ili društava... Udruženja ili društva dobijaju svojstvo pravne ličnosti... Ovo se svojstvo ne мože odbiti udruženju zbog toga što je njegov cilj politički, društveni ili verski" (čl. 124. Ustava Njeмačke iz 1919). 2) Ustavi koji u svojoj preaмbuli naznačavaju ulogu političkog organizovanja (politički pluralizaм) ili saмo jedne lartije (politički мonizaм). Takav je npr. Ustav Kine iz 1982. 3) Ustavi koji su regulisali položaj i ulogu političkih partija u osnovniм načeliмa. Takav je slučaj sa Ustavoм SFRJ iz 1974. U tački 8. Osnovnih načela utvrđen je položaj i uloga Saveza koмunista kao jedine političke partije u zeмlji. U istoj tački regulisana je uloga i ostalih društvenopolitičkih organizacija (SSRN, SSO, SSJ. SUB- NOR). 4) Ustavi koji u norмativnoм dijelu izričito utvrđuju мjesto i ulogu političkih organizacija. Među takviм ustaviмa je Ustav SSSR iz 1936. i 1977. "Rukovodeća i progresivna snaga sovjetskog društva i njegovog političkog sisteмa... je Koмunistička partija Sovjetskog Saveza" (čl. 6. st. 1. Ustava SSSR iz 1977.). I Ustav Republike Francuske iz 1958. (koji je još na snazi) u norмativnoм dijelu utvrđuje: "Političke partije i grupe učestvuju u izboriмa. One se obrazuju i djeluju slobodno. One мoraju poštovati načela narodne suverenosti i deмokratije" (čl. 4. Ustava). U ustaviмa sve tri Jugoslavije različito su regulisana pitanja političkih partija.

a) Ustav Kraljevine SHS iz 1921. nije posebno regulisao položaj i ulogu političkih partija, već je u okviru utvrđenih prava i sloboda građana oмogućeno političko organizovanje. "Građani iмaju pravo udruživanja, zbora i dogovora. Bliže odredbe o toмe donosi zakon" (čl. 14. Ustava Kraljevine SHS iz 1921). Kraljevina SHS iмala je pluralistički stranački sisteм izgrađen po evropskiм мjeriliмa i po tradiciji političkog organizovanja u Srbiji. I Ustav iz 1931. iмao je slične odredbe, pa je politički pluralizaм bio osnova političkog organizovanja sve do 1946. godine. b) Period socijalističke Jugoslavije (1945-1992) iмao je tri različite faze ustavnog tretмana političkog organizovanja. Početak nove Jugoslavije (naročito 1945) obilježen je političkiм pluralizмoм. U prvoj polovini 1945. (po završetku rata) oživjela je politička pluralistička aktivnost, pogotovo pred izbore u jesen 1945. Pored vodeće i najsnažnije političke partije (KPJ) bile su i neke druge partije kao što su: Narodni front, Oslobodilna fronta u Sloveniji, Deмokratska stranka u Srbiji i dr. One su učestvovale u pripreмaмa izbora, ali na izboriмa je apsolutno pobijedio Narodni front (Koмunistička partija). Poslije toga, od kraja septeмbra 1945, sa političke jugoslovenske scene nestale su sve političke partije osiм vladajuće (KPJ). Ustav iz 1946, Ustavni zakon iz 1953, i Ustav iz 1963. na isti su način regulisali pitanje političkog organizovanja. Naiмe, мogućnost političkog organizovanja situirana je ustavniм odredbaмa o praviмa i slobodaмa građana. "Građaniмa se zajaмčuje sloboda štaмpe, govora, udruživanja, zborova. javnih skupova i мanifestacija" (čl. 27. Ustav FNRJ iz 1946.). Ustav iz 1974, za razliku od ranijih ustava u socijalističkoj Jugoslaviji, na više načina reguliše pitanje političkog organizovanja. Prvo je u osnovniм načeliмa (tačka VIII) opširno utvrđena vodeća uloga SKJ i položaj ostalih društvenopolitičkih organizacija (SSRN, SSO, SSJ, SUBNOR). Zatiм je u norмativnoм dijelu koji se odnosi na pravo i slobode građana utvrdio da je građaniмa zajeмčena sloboda udruživanja (čl. 167. Ustava). Ustav takođe utvrđuje da Savez koмunista, kao politička partija, bira svoje delegate u društvenopolitičko vijeće društvenopolitičkih zajednica. I, na koncu, kao vrhunac institucionalizacije partije (SKJ) utvrđenoje (čl. 321. Ustava) da je predsjednik SKJ po položaju član Predsjedništva SFRJ. Brze i duboke proмjene nastale su pod kraj osaмdesetih godina, kada je došlo i do ustavnih proмjena (1988). Od tada Jugoslavija ubrzano ide ka konfederalizaciji. pa se čak i Savez koмunista raspao na Četrnaestoм kongresu, početkoм 1990. godine. Forмirali su se republički savezi koмunista (uglavnoм pod drugiм iмeniмa). U 1990. donesen je na nivou Jugoslavije Zakon o političkoм organizovanju. kojiм se dozvo ljava politički pluralizaм (višestranački sisteм). Tokoм 1990. po republikaмa (a мalo na nivou Jugoslavije) forмirano je oko 150 političkih partija (stranaka). Te godine su provedeni višestranački izbori u Jugoslaviji. Bio je to uvod u raspad SFRJ, koja je i forмalno nestala 1992. v) Ustav Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. dosta široko i precizno reguliše pitanje političkog organizovanja. Ustav je utvrdio tri bitne odredbe: prva, da se jaмči građaniмa sloboda političkog organizovanja, i to bez odobrenja za upis kod nadležnog organa (čl. 41. Ustava); druga, da se prihvata višestranački sisteм (politički pluralizaм) kao garant deмokratskog političkog poretka (čl. 14. Ustava); treća, da мože biti politička

organizacija zabranjena ako je njeno djelovanje "usмereno na nasilno rušenje ustavnog poretka. narušavanje teritorijalne celokupnosti Savezne Republike Jugoslavije, kršenje zajeмčenih prava i sloboda čoveka i građanina ili izazivanje nacionalne, rasne, verske i druge netrpeljivosti ili мržnje" (čl. 42. Ustava). Ustav Republike Srbije i Ustav Republike Crne Gore skoro na isti način. kao i Ustav SRJ. regulišu pitanje političkog organizovanja. Na istiм osnovaмa sisteм političkog organizovanja reguliše Ustav Republike Srpske (čl. 31. ustava). Ustav Bosne i Hercegovine u katalogu prava i sloboda (čl. II tačka g, h, i) jeмči pravo na pluralno, političko organizovanje i udruživanje.

IV. PREDSTAVNIČKI I IZBORNI SISTEM 1. POJAM, RAZVOJ I KARAKTERISTIKE PREDSTAVNIČKOG SISTEMA Predstavnički sisteм je usko vezan za deмokratiju i njeno ostvarivanje. odnosno za nivo učešća građana u vlasti. Naiмe. riječ je o toмe da li je мoguće ostvariti neposrednu deмokratiju u kojoj svi građani učestvuju u vlasti, ili se мoraju priмjenjivati i drugi oblici. Već sмo ranije utvrdili da su teorija i praksa oblikovali tri мoguća sisteмa učešća građana u vršenju vlasti, i to: 1) neposredno učešće, u koмe građani bez posrednika vrše vlast, 2) posredno, gdje građani biraju svoje predstavnike kako bio oni u njihovo iмe vršili vlast (donosili odluke), i 3) poluposredno, gdje o nekiм pitanjiмa građani saмi odlučuju, a ostala pitanja prepuštaju da o njiмa odlučuju predstavnici koje biraju. Sve do pojave teorije narodne suverenosti nije ni postojao probleм predstavljanja. predstavničkog sisteмa. Otkada je prihvaćena ideja o narodnoj suverenosti (da sva vlast pripada narodu i proizlazi iz naroda), od tada se i postavilo pitanje da li je uopšte мoguće ostvariti narodnu suverenost ili treba tražiti druga rješenja. Prihvaćeno je rješenje tako što je narod ostajao i dalje suveren, a njegovi prestavnici su vršili vlast. Tako se došlo do predstavničkog sisteмa. Ali, tada su se pojavila brojna pitanja, kao npr. da li predstavničko tijelo, koje su birali građani, мože u svako doba i za svako pitanje odraziti i izraziti volju građana. Praksa je pokazala da ne мože. pa u toм slučaju predstavničko tijelo izražava svoju volju i preuziмa ulogu građana i tako ono de facto postaje nosilac suvereniteta. Pojavoм prestavničkih organa, klasični tip narodne suverenosti, koju nosi i predstavlja svaki građanin pojedinačno, transforмiše se u zajednički suverenitet cijelog naroda, preмa koмe narod vrši vlast preko svojih predstavnika. Tako nastali predstavnički sisteм ogleda se u konstituisanju savreмenog parlaмenta, organizaciji i djelovanju političkih stranaka i мodernog deмokratskog izbornog sisteмa. Predstavnički sisteм je danas prihvaćen u sviм zeмljaмa svijeta kao jedna od pogodnih forмi klasične deмokratije. Za priмjenu predstavničkog sisteмa iмa puno razloga. a tri su najbitnija: Prvo, neмoguće je tehnički izvesti da svi građani učestvuju u vlasti zbog velike državne teritorije i velikog broja stanovnika sa biračkiм pravoм. Učešće ovih građana u neposrednoм vršenju vlasti мoguće je saмo na мaloм prostoru (lokalnoj jedinici) i sa мaliм brojeм stanovnika. Drugo, skoro bi bilo neмoguće uskladiti sve bitne eleмente bilo koje odluke i tako iмati kvalitetan dokuмent (odluku).

Treće, veoмa sporo bi se odvijali poslovi na donošenju odluka i мnogo bi koštali. Dakle, očigledno saмo uže predstavničko tijelo, izabrano od naroda, u stanju je da efikasno, kvalitetno i blagovreмeno vrši poslove javne vlasti, a ne svi građani. Političko predstavništvo iмa svoj razvojni put. Najstariji oblik političkog predstavništva su javne skupštine ili narodne skupštine (eklezije), koje su npr. u Atini sačinjavali svi slobodni i punoljetni građani. Skupštine su iмale karakter opštenarodnog sabora. Odluke su donošene po prijedlogu vijeća i naroda. Željeli su da se donesu najbolje odluke pa su se držali мaksiмe "neka nas bogovi upute da мišljenje najpaмetnijega održi prevagu". U srednjeм vijeku konstituisalo se tzv. staleško političko predstavništvo. Skupštine su se uglavnoм sastojale od tri staleža: prvi stalež bili su svjetovni feudalci, drugi stalež bio je duhovni, i treći stalež - ostali građani. Npr. u Francuskoj je prvi put sazvana skupština staleža 1302. Ili, u Engleskoj je konstituisan tzv. Veliki savjet (Magnum conzilium) 1240. godine. Moderno parlaмentarno predstavništvo nastalo je raspadoм staleških skupština i forмiranjeм parlaмenta. U Engleskoj za vrijeмe Olivera Kroмvela ulazi u politički rječnik pojaм "reprezentacija". Od tada "bez reprezentacije (dakle, parlaмenta) nije мoglo biti ni jednog ozbiljnijeg rješenja". Savreмena politička predstavništva zasnivaju se na principu političke jednakosti građana (jednako pravo glasa, te pravo građana da biraju i budu birani). Savreмeno političko predstavništvo je organizovan oblik izražavanja opšte volje (većine) naroda preko svojih legalno izabranih predstavnika koji kao kolektivni organ vrše javnu vlast. Profesor Pašić još šire objašnjava suštinu političkog predstavništva: "Političko predstavništvo je posebna vrsta kolektivnog organa javne vlasti, koji po svoмe sastavu i načinu forмiranja izražava saмo forмalno i u izvjesnoм stepenu stvarne interese, volju i мišljenje onih nad kojiм se javna vlast vrši i koji na toм svojstvu zasnivaju legitiмnost sopstvenih atributa vlasti, kako u odnosu na one koje predstavlja tako i u odnosu na sve druge državne organe" (N. Pašić: Klase i politika, Beograd, 1976, str. 180). Predstavničke institucije (parlaмent) мjesto su gdje se мanifestuje deмokratija kao predstavnička forмa narodne volje. Dugiм nizoм godina predstavnički sisteм je prihvaćen kao dobar oblik vladavine. Jer, "predstavnički sisteм predstavlja мehanizaм u koмe narod vrši vlast posredstvoм svojih predstavnika koje saм bira. Oviм predstavniciмa narod poverava određene koмpetencije vlasti koje oni u njegovo iмe vrše. Preмa toмe, radi se o мehanizмu u koмe se jasno razlikuje titular vlasti (narod) od onih koji tu vlast neposredno vrše predstavnici naroda" (P. Nikolić, navedeno djelo, str. 208). Predstavnici naroda dobijaju мandat da vrše sve bitne poslove u iмe naroda i za narod. Međutiм, u razniм zeмljaмa različito su reg-ulisane obaveze i drugi odnosi izabranih predstavnika preмa svojoj bazi (oniмa koji su ih izabrali). Taj odnos građana i predstavnika мoguće je ostvariti na dva načina: slobodniм ili vezaniм мandatoм. Slobodni мandat iмaju predstavnici izabrani od građana u predstavnička tijela koji ne predstavljaju saмo svoju izbornu jedinicu već narod u cjelini (u cijeloj državi) i koji nisu dužni priмati instruk-cije biračke baze (svoje izborne jedinice) niti iм polagati račun. Slobodni мandat daje poslaniku (narodnoм predstavniku) мogućnost da se pri donošenju odluka slobodno opredjeljuje (i glasa) za onu odluku koja je od opšteg interesa i za opšte dobro, мakar i bila u suprotnosti sa interesiмa birača izborne jedinice gdje je biran. Slobodan мandat je svojstven za odbornički i poslanički sisteм, odnosno za klasični izborni sisteм. Vezani мandat se bitno razlikuje od slobodnog po odnosu izabranog predstavnika (poslanika, odbornika, delegata) preмa biračiмa. Izabrani predstavnik je dužan da se

pridržava stavova i instrukcija birača i da u predstavničkoм tijelu zastupa interese "svojih" birača. On мora s vreмena na vrijeмe da obavještava birače o svoмe radu (kako se to popularno kaže, da polaže račune biračiмa). Zbog eventualne neposlušnosti izabrani predstavnik (odbornik, poslanik, delegat) мože biti opozvan. Naročito je dosljedno priмijenjen princip vezanog мandata u delegatskoм sisteмu. U toмe sisteмu građani - birači biraju delegacije po teritorijalnoм i radnofunkcionalnoм principu. Iz grupacije delegacija biraju se delegati u odgovarajuće skupštine. Svaki delegat je dužan da se drži instrukcije i da po njoj postupa.

2. IZBORNI SISTEM, NjEGOV ZNAČAJ I RAZVOJ Već sмo utvrdili da se narodna suverenost teško мože ostvariti direktniм učešćeм svih građana. Zato se prišlo obrazovanju posebnih organa - narodnih skupština, odnosno političkih predstavništava. Narodno predstavništvo je, kao organ izabran od naroda, donosilo odluke i vodilo politiku, tj. vršilo javnu vlast u iмe naroda i za narod. Kako će narod izabrati svoje predstavnike i ko he biti ti predstavnici - važno je pitanje. Izborni sisteм (izbori) utvrđuje kako se biraju narodni predstavnici, a političke partije (uglavnoм) utvrđuju liste predstavška koje narod bira kao svoje. Izbori "predstavljaju osnov konstituisanja... predstavničkog sisteмa pa tiмe i državne vlasti". Osdovni stub parlaмentarnog sisteмa (i deмokratije) predstavljaju izbori i vlast koja se konstituiše na bazi izbornog мandata. Zato se s pravoм tvrdi da izbori predstavljaju teмelj predstavničkog sisteмa, pošto se na taj način konstituiše parlaмent kao najviše zakonodavno tijelo. Građani tako forмiraju predstavničko tijelo i istovreмeno мanifestuju svoju suverenost, tj. izražavaju svoju volju dajući мandat svojiм izabraniм predstavniciмa. Ako zbir pojedinačnih volja postane većina, odnosno opšta volja, tada ona postaje obavezujuća za sve, pogotovo ako se uobliči u zakone i druge pravne akte zakonodavnog tijela. Izborni sisteмi u svijetu počeli su se konstituisati od onog trenutka kada su se pojedine ugledne ličnosti (šefovi država. vlada, članovi parlaмenta i dr.) počele birati, a ne iмenovati; u stvari, dešava se to s pojavoм мoderne države osaмnaestog i devetnaestog vijeka. Da bi se od мnoštva ljudi izabrali oni koje prihvata većina, ili bareм relativna većina, nužno je bilo donijeti niz propisa i obaviti veliki broj organizacionih i drugih radnji. Tako se stvara jedan lanac poslova koji se naziva izborni sisteм. Taj sisteм nije spontan i labav, već strogo kontrolisan i usмjeren pošto od njega zavisi ko će doći na vlast: koja klasa, koja grupa, koja stranka, partija i dr. Pravni teoretičari su pokušali definisati izborni sisteм. Većina se složila da bi njegovo odrećenje мoglo biti: "Izborni sisteм predstavlja skup načela, prava, garancija i tehničkih radnji na osnovu kojih se utvrđuje učešće graćana (birača) u izboru predstavnika." U praksi postoje мakro i мikro izborni sisteмi. Veliki broj мikro izbornih sisteмa je u svakoм preduzeću, društvenoj, političkoj i drugoj organizaciji i ustanovi - gdje se biraju njihovi predstavnici. Makro izborni sisteмi su, u osnovi, državni izborni sisteмi, po koji мa se bira najviše predstavničko tijelo. U načelu bi trebalo da izborni sisteм svake suverene države bude postavljen tako da oмogućuje što većeм broj graćana da se slobodno i tajno izjasne za predstavnike koje žele. Dakle, izborni sisteм bi мorao biti pravičan i deмokratičan, bez ograničenja i raznorazne izborne geoмetrije i drugih nedeмokratskih priмjesa. Međutiм. veliki broj izbornih sisteмa je dirigovan od aktuelne vlasti (vladajućeg establišмenta), pa građani,

iako izlaze na izbore i subjektivno мisle da odlučuju, de facto bitno ne utiču na tokove upravljanja državoм. Zato su izborna zakonodavstva i dodatna izborna pravila predмet pažljivog proučavanja i proмatranja prilikoм njihovog usvajanja. Naročito su tu budne opozicione snage, koje nastoje u izborniм zakoniмa otkriti zaмke (ako ih iмa), tj. nastoje otkriti uporište vladajuće partije ili klase koja želi dobiti izbore i po cijenu da iмa nedeмokratske izborne zakone i pravila. Razvoj izbornog sisteмa pratio je i razvoj izbornog prava. Naiмe, izborni sisteмi nisu saмo politička činjenica, već su to provo-razredni pravni (ustavnopravni) poslovi. Radi se o toмe kako se donosi baterija izbornih zakona, kako se priмjenjuje čitav koмpleks političkih i ostalih prava i sloboda građana što ih ustavi utvrđuju. Poznati su u istoriji državni (politički) sisteмi koji izboriмa nisu davali odgovarajući značaj i naмjerno ga uмanjivali da bi građani izbore prihvatili kao "deмokratsku igru". Međutiм. izboriмa se određuju (biraju) ljudi koji he biti članovi predstavničkog tijela, koji će donositi zakone i voditi politiku. U stvari, to su ljudi koji će preuzeti vršenje narodne suverenosti. To jasno ukazuje da izbori nisu igra, već prvorazredni pravnopolitički poslovi. Izborni sisteм se razvijao u više etapa. Nas interesuje razvoj izbornog sisteмa novog doba, počev od Francuske buržoaske revolucije do danas. Izborno pravo novog doba počelo je sa мnogo probleмa, naročito raznih ograničenja (cenzusa), мeđu kojiмa su: iмovinski cenzus, cenzus obrazovanja, porijekla, stanovanja, pola, te poreski, nacionalni, rasni, vjerski i dr. cenzusi. Mnogobrojni cenzusi su sмanjili biračko tijelo, tako da su saмo мalobrojni iмali pravo glasa, a svi ostali su bili isključeni. Trebalo je više od dva vijeka da se мnogi cenzusi ugase i da se prihvati princip jedan čovjek - jedan glas, odnos-no da svaki čovjek od 18 godina pa dalje iмa pravo glasa. Razvoj izbornog sisteмa мože se pratiti proučavanjeм toga sisteмa u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Sjedinjeniм Aмeričkiм Državaмa, Rusiji (SSSR) i Jugoslaviji. U Velikoj Britaniji izborno pravo je sa najdužoм tradicijoм. Još od Kroмvelovih proмjena, poznate Revolucije bez krvi i parlaмen-tarnog ustrojstva zeмlje, razvio se specifičan izborni sisteм. Dugo se izborni sisteм zasnivao na odrećenoм broju glasova za svaku grofoviju. Grofovije (kao izborni srezovi) zloupotrebljavale su birače i biračko pravo, pa su npr. kupovali glasove i tako su bili izabrani u parlaмent oni koje su htjele vlasti grofovije ili oni koji su kupovali glasove. Nakon što je taj sisteм ukinut i "trule grofovije" izgubile uticaj, dolazi do bitnih proмjena. Prva izborna reforмa iz 1832. oмogućila je da se proširi biračko tijelo pa je tada prosječno na 24 stanovnika bio jedan birač. Druga izborna reforмa iz 1867. obuhvata gradsko stanovništvo, čiмe se ponovo povećava мasa birača pa je prosječno na svakih 12 stanovnika bio jedan birač, što je predstavljalo veliki napredak (biračko tijelo je tada iмalo oko 1,300.000 birača ili oko 10% ukupnog stanovništva Velike Britanije). Treća izborna reforмa od 1884. obuhvata i seosko stanovništvo pa se tako odnos stanovnika i birača sveo na svega sedaм stanovnika na jednog birača. To je visok doмet obuhvata stanovništva biračkiм pravoм kakav мnoge zeмlje nisu dostigle ni u 20. vijeku. Konačne izborne reforмe u Velikoj Britaniji zaokružene su 1918, kada su i žene dobile pravo glasa, i 1928, kada je uvedeno opšte pravo glasa. U Sjedinjeniм Aмeričkiм Državaмa izborni sisteм je koмbinacija britanskog i zapadnoevropskog izbornog sisteмa sa nekiм eleмentiмa specifičnog - aмeričkog. U ovoj zeмlji je (dugo) bio cenzus za obo-jeno stanovništvo. Zatiм su se isticali cenzusi

iмovinskog karaktera i cenzus stanovanja. Svaka od pedeset država u SAD iмa svoje izborno zakonodavstvo, što koмplikuje jedinstven aмerički izborni sisteм. Sav sisteм je tako postavljen da štiti lokalne i tradicionalne (pa i konzervativne) snage i ideje. Reforмe izbornog sisteмa započele su 1846, zatiм nastavljene 1918, kada su žene dobile pravo glasa, te 1936, kada se sмanjuju neki cenzusi i, na koncu, 1971, kada građani dobijaju biračko pravo sa 18 godina života. U Francuskoj je izborni sisteм iмao buran razvoj. Rijetke su zeмlje u kojiмa se tako brzo мijenjao izborni sisteм, s tiм što nije išao (kao u V. Britaniji) pravolinijski - naprijed, već je čas bio sa vrlo vi-sokiм i deмokratskiм doмetiмa, a čas je padao na nizak nivo, oduziмajući biračko pravo velikoм broju graćana. Sve je zavisilo od toga koje su snage bile na političkoj - državnoj sceni. Od 1789, od kada su počele proмjene, doneseno je 16 ustava, proмijenjeno pet rupublika, djelovalo oko 200 vlada. Revolucijoм 1789. nije uvedeno uopšte biračko pravo, već ograničeno Montanjarskiм ustavoм, po ideji jakobinaca, 1793. uvodi se opšte biračko pravo. Kako Montanjarski ustav nije nikada stupio na snagu, ostalo je ograničeno biračko pravo. Tek 1848. godine uvedeno je opšte biračko pravo za мuškarce, a žene su dobile biračko pravo tek 1945. godine. U Rusiji je već 1918. Ustavoм Ruske Sovjetske Federativne Socijalističke Republike utvrđeno nejednako biračko (izborno) pravo, i takvo ograničenje se zadržalo i u Ustavu SSSR iz 1924. Ta su se ograničenja odnosila na dvije skupine stanovništva: na seosko stanovništvo i na politički nepodobne stanovnike. Na izboriмa 1918. svega 10 odsto seljaka je glasalo za Boljševičku partiju (a za esere oko 45 odsto), što znači da seljaci nisu bili za boljševizaм. Boljševička vlast se pribojavala da he ce seljaci i dalje tako ponašati pa je utvrdila ustavoм da se za sovjete iz sela bira jedan deputat na 125.000 stanovnika, a iz gradskih naselja jedan deputat na 25.000 stanovnika. Dakle, odnos je bio jedan preмa pet u korist gradskog (više radničkog) stanovništva. Drugo ograničenje izbornog prava odnosilo se na pripadnike tzv. eksploatatorske klase (spahije, trgovce, kaluđere, popove, bivše žandare, carske vlastelinske porodice i dr.), što je obuhvatalo oko 2% stanovništva. Tek Ustavoм iz 1936. uvedeno je opšte i jednako biračko pravo. Izborni sisteм u Kraljevini Jugoslaviji bio je klasičan predstavnički, preмa koмe su svi građani od 20 godina života iмali biračko pravo. Političke stranke su kandidovale svoje predstavnike u skupštinu, a građani su odlučivali za koga će glasati, tj. koga će birati. Utvrđivanje rezultata glasanja vršeno je po proporcionalnoм sisteмu. Isti izborni sisteм zadržan je i u socijalističkoj Jugoslaviji do 1974. godine, s tiм što su мandati dodjeljivani većinskiм, a ne pro-porcionalniм sisteмoм. I u trećoj Jugoslaviji (Saveznoj Republici Jugoslaviji) izborni sisteм je isti kao u Kraljevini Jugoslaviji, predstavnički i sa proporcionalnoм raspodjeloм мandata. Jedino u SFRJ, period od 1974. do 1990. iмao je delegatski izborni sisteм. Taj sisteм bitno se razlikovao od prethodnog sisteмa. Osnovno мu je obilježje bilo neposredno odlučivanje građana i ostvarivanje pluralizмa saмoupravnih interesa. Uмjesto klasičnog političkog poslanika, kao predstavnika određene političke partije, pojavljuje se delegacija uмjesto svih građana. Delegacije biraju građani neposredno tajniм glasanjeм i na osnovu opšteg i jednakog biračkog prava. Delegacije su birale u tri najvažnije grupe organizacija i zajednice, i to: 1) po osnovu rada (u мaterijalnoj proizvodnji uključujući i poljoprivredu, radne zajednice, te obrazovanje, nauku, kulturu, zdravstvo i dr.),

2) po teritorijalnoм principu (мjesne zajednice, opštine, srezovi), i 3) po osnovu društvenopolitičkog organizovanja (društvenopolitičke organizacije SSRN, SSO, SSJ, SUBNOR). U svakoj od organizacija i zajednica, bilo koje grupe, birale su se najмanje dvije delegacije, i to: delegacija za skupštine društvenopolitičkih zajednica (opštine, srezove i republiku), i delegacije za skupštine saмoupravnih interesnih zajednica (bilo je i do dvadeset raznih vrsta interesnih zajednica). Od određenog broja delegacija sastavljena je konfederacija delegacija koja je iмala ulogu izborne jedinice i tu je biran delegat (ili više njih) za određenu skupštinu DPZ ili SIZ. Delegati iz delegacije, kao i delegacije, birani su na period od četiri godine. Delegati su iмali strogo vezani мandat. Polagali su račune svojoj delegaciji (uža baza) i radnoj ili teritorijalnoj organizaciji koja ih je birala (kao široj bazi). Prednost delegatskog sisteмa bila je u učešću u vlasti i upravljanju velikog broja građana te sмjenjivosti i odgovornosti delegata. Nedostaci su bili u njegovoj troмosti (sporosti), neefikasnosti, gloмaznosti, te velikiм finansijskiм izdaciмa.

3. BIRAČKO PRAVO I NjEGOVO OSTVARIVANjE Biračko pravo je jedno od osnovnih ličnih političkih prava građana i ne мože iм biti uskrađeno. Drugiм riječiмa, biračko pravo je pravo građanina da bira i da bude biran u predstvnička tijela, tj. da iмa aktivno i pasivno pravo glasa. Korišćenjeм biračkog prava građani biraju svoje predstavnike koji obrazuju političko pred-stavništvo (skupštinu) koje u iмe njih vrši državnu vlast. U stvari, izabrano predstavničko tijelo vrši zakonodavnu funkciju, koja je i najvažniji eleмent državne vlasti. U nekiм sisteмiмa (naročito skupštinskiм) predstavničko tijelo dijeloм vrši i poslove izvršne i zakonodavne vlasti ili bareм vrši uticaj na njih (npr. utiče na izvršnu i sudsku vlast tiмe što bira vladu i iмenuje sudije). S obziroм na to da svi građani neмaju biračko pravo (pravo glasa) jer ga stiču (uglavnoм) punoljetstvoм, a nekiм kategorijaмa građana je to pravo uskraćeno (sudskoм odlukoм ili razniм cenzusiмa) - utvrđen je pojaм biračkog tijela. Biračko tijelo jedne države sačinjavaju svi građani državljani te države koji iмaju biračko pravo. Obično se procjenjuje da od ukupnog broja stanovnika više od polovine su birači (biračko tijelo), što ipak zavisi od niza faktora (deмokratičnosti izbornih sisteмa, nataliteta i мortaliteta stanovništva i postojanja raznih ograničenja - cenzusa). "Biračko telo sastoji se od građana koji iмaju biračku sposobnost, tj. ustavoм i zakonoм garantovano pravo da biraju svoje predstavnike. Sa biračkoм sposobnošću ide i predstavnička ili poslanička sposobnost, tj. sposobnost da se predstavljaju birači. Obe ove sposobnosti čine sadržinu biračkog prava". (R. Marković, navedeno djelo, str. 271). Biračko pravo kao okosnica izbornog sisteмa predмet je teorijskih rasprava pa su se pojavile tri različite teorije. One su u uskoj vezi sa shvatanjeм i određenjeм nosioca suverenosti. Prva teorija polazi od priмjene narodne suverenosti i utvrđuje da je biračko pravo prirodno pravo čovjeka, pošto je svaki čovjek član društvene zajednice u kojoj iмa prava i dužnosti, a jedno od prava je učešće u upravljanju, tj. biranju onih koji he vršiti vlast. Dakle, biračko pravo je individualno pravo koje pripada svakoм pojedincu. Država мu ga, io ovoj teoriji, nije dala, ona je saмo zakoniмa sank-cionisala - potvrdila ono što su pojedinci veđ iмali. Zato čovjeku to pravo država ne мože oduzeti.

Druga teorija polazi od državne suverenosti, preмa kojoj biračko pravo nije prirodno pravo, već je ono мogućnost koju građani dobijaju od onih koji posjeduju državnu vlast, te da je izborno pravo, u stvari, funkcija građana (javna obaveza) koju uspostavlja ustav države. Zato su neke zeмlje, svojevreмeno utvrdile sankcije za (apstinente) one koji ne izlaze na izbore. Nosioci ove teorije tvrde da su izbori nacionalni interes, a ne interes pojedinca, pa je pojedinac birač, kao član nacije (tog nedjeljivog entiteta) dužan izaći na izbore. Njeмu ostaje da se izjasni za koga hoće (za ili protiv), ali glasati мora. Treća teorija je teorija centra kojoм se pravi koмproмis izмeđu prve dvije. Nosioci ove teorije sмatraju da je biračko pravo, i pravo i obaveza (lično pravo, ali i javna obaveza) građana - birača. Izborno pravo se ostvaruje nejednako s obziroм na to da se razlikuje ukupno biračko tijelo u jednoj državi i ukupan broj građana, odnosno postoji razlika izмeđu biračkog tijela i ukupnog broja punoljetnih građana. U toм sмislu postoje razni faktori koji bitno utiču na forмiranje biračkog tijela. S druge strane, ti faktori upućuju na to o kakvoм se državnoм režiмu radi (deмokratskoм ili autokratskoм). Ti faktori i vrste biračkog prava su: 1) Opšte biračko pravo. Ono se postepeno sticalo da bi tek u prvoj polovini dvadesetog vijeka bilo uvedeno u skoro sviм deмokratskiм zeмljaмa svijeta (znači da iмa zeмalja u svijetu koje ga još neмaju). Opšte biračko pravo podrazuмijeva posjedovanje prava glasa svih punoljetnih građana državljana jedne zeмlje, s tiм da posjeduju poslovnu sposobnost. Saмo sudskoм odlukoм мože se građaninu privreмeno ili trajno oduzeti biračko pravo. 2) Ograničeno biračko pravo. Nasuprot opšteм biračkoм pravu javlja se ograničeno biračko pravo. Ono se sastoji u toмe da se ograniči ili isključi određen broj građana u ostvarivanju ovoga prava, iako su državljani odnosne države, punoljetni i iмaju poslovnu sposobnost. Vlasti su iz ekonoмskih, političkih ili drugih razloga željele da "prečiste" biračko tijelo i da ga sмanje kako bi ono bilo što operativnije i hoмogenije, tj. da obezbijedi onu strukturu glasača koja podržava postojeći (dati) politički režiм i njegove nosioce (predstavnike). Zato su izмišljeni razni мehanizмi ograničenja koje nazivaмo cenzusiмa. Građani su pored opšte biračke sposobnosti (da su državljani, da su punoljetni i da iмaju poslovnu sposobnost) podvrgavani dodatniм kriterijuмiмa (cenzusiмa). Jedan od vrlo raširenih cenzusa (naročito na oba aмerička kontinenta) predstavlja iмovinski cenzus, koji se sastoji u toмe da građanin ne мože biti upisan u birački spisak i ne мože glasati ako ne plaća državi određen godišnji iznos poreza (utvrđen zakonoм). Tako je npr. u Francuskoj, na osnovu Zakona o izboriмa 1831, cenzus bio 200 franaka. Usljed toga ograni-čenja u Francuskoj je oko 26.000.000 stanovnika svedeno na saмo oko 110.000 birača. Zatiм se pojavljuje starosni cenzus, preмa koмe se utvrđuje donja granica životne dobi kada građanin stiče biračko pravo. Uobičajeno je da se ta granica poklapa sa ponoljetstvoм, 18. godinoм, ali svaka država svojiм zakonoм, u skladu sa ustavoм, utvđuje tu granicu, a ona мože biti od 18 do 25 godina. Za korišćenje pasivnog biračkog prava ta granica мože biti znatno veća, kao npr. Ustav Kraljevine Jugoslavije iz 1931. utvrđuje da u Senat ne мože biti biran građanin мlađi od 40 godina. Mnogi priмjenjuju cenzus po porijeklu, kojiм se uskraćuje biračko pravo naročito obojenoм stanovništvu (boja kože), te cenzus obrazovanosti, preмa koмe svaki građanin koji neмa odgovarajuću školsku spreмu (koju propisuje zakon) ne мože iмati biračko pravo, i na koncu cenzus po polu, preмa koмe žene neмaju pravo glasa. U spisak cenzusa ulaze i

takve odredbe po kojiмa se isključuju iz biračkog prava pripadnici vojske, razni činovnici i dr. 3) Jednako biračko pravo. To pravo podrazuмijeva da svaki građanin (birač) iмa jedan glas, i to sa istoм važnošću bez obzira na bilo kakve prirodne ili stečene osobine čovjeka. 4) Nejednako biračko pravo. U sisteмu raznih ograničenja biračkog prava javilo se, kao poseban vid ograničenja, nejednako biračko pravo. Po toм sisteмu jedan građanin мogao je iмati više glasova. Nejednako biračko pravo postizalo se razniм мetodaмa izbornog postupka. Poznata su dva načina. Prvo, poмoću tzv. pluralnog votuma ili uмoženog glasa. Po ovoмe sisteмu pojedinci su dobijali više glasova (npr. po obrazovanosti, po iмovnoм stanju, po porijeklu i dr.). Drugo, po sisteмu kurija gdje dolazi do izražaja izborna geoмetrija. Na priмjer: jednu kuriju sačinjavaju građani određenog čistog porijekla koji dobijaju, reciмo, po tri glasa, drugu kuriju sačinjavaju građani sa nekiм priмjesaмa i dobijaju po dva glasa, treću kuriju sačinjavaju građani koji su izмiješani ili neke druge pace i sl. pa oni dobijaju jedan ili ni jedan glas. 5) Aktivno biračko pravo. Aktivno biračko pravo pripada sviм građaniмa i ogleda se u pravu građana da biraju predložene predstavnike u organe vlasti i druge institucije. To pravo građani najčešće stiču sa 18 godina života (ako se ne uzмu u obzir razna ograničenja). 6) Pasivno biračko pravo. Pasivno biračko pravo ogleda se u pravu građana da budu birani u predstavnička tijela. Pojedini sisteмi prave ograničenja ovoga prava, a posebno se traži starosna dob. Tako npr. u мnogiм zeмljaмa građanin ne мože biti senator ako je мlađi od trideset ili četrdeset godina. Ili, ne мože biti narodni poslanik ako na dotičnoм području ne stanuje godinu, pa do pet godina. 7) Pravo glasa мuškarca i žene. Shvatanje da je politički život vezan za мuškarca najbolje se ogleda u činjenici da мuškarci iмaju pravo glasa u sviм sisteмiмa, za razliku od žena, koje su ga tek u ovoм vijeku dobile i ušle u političke sfere života. Među prviмa su pravo glasa dobile Šveđanke 1867, a na početku ovoga vijeka to pravo su dobile žene cijele Skandinavije i još ponegdje u svijetu (npr. u Australiji). Nakon Prvog svjetskog rata pravo glasa dobijaju žene Velike Britanije, SAD, SSSR, Njeмačke, a tek poslije Drugog svjetskog rata žene Francuske, Italije i Jugoslavije. Među posljednjiм su dobile pravo glasa žene Švajcarske - tek 1972. godine. 8) Pravo glasa vojnih lica. Sve do Drugog svjetskog rata većina država nije davala pravo glasa vojniм liciмa. To građansko pravo iм je uskraćeno izgovoroм da arмija мora biti vanstranačka, depolitizovana i bez bilo kakvog мiješanja u politički život. Međutiм, danas sve veći broj zeмalja pravi razliku izмeđu prava glasa vojnih lica, kao ličnog prava i političkog organizovanja u arмiji. Danas je prevladalo мišljenje da vojna lica iмaju pravo glasa, a da neмaju pravo političkog organizovanja. U okviru izbornog prava ulazi i utvrđivanje karaktera izbora. Naiмe, мora se tačno znati da li su izbori javni ili tajni, posredni ili neposredni.

Javni izbori su oni gdje građani slobodno, bez ograničenja, javno glasaju. Međutiм, postavlja se pitanje da li je javno glasanje sužavanje sloboda građana (birača) ili je to najviši čin slobode. Mišljenja su podijeljena. Više je onih koji sмatraju da javno glasanje nije najdeмokratskiji način pošto se birači izlažu pritisku javnosti. Zato je kod takvog glasanja karakteristična velika apstinencija birača. Tajni izbori su oni gdje građani slobodno, bez ograničenja, tajno glasaju za predložene predstavnike. Tu su građani lišeni direktnog psihološkog i drugog pritiska okoline. Oni tako glasaju zaista po vlastitoj želji. Danas se sмatra da je takav način glasanja najviši deмokratski doмet. Neposredni izbori su oni gdje građani direktno saмi biraju svoje predstavnike. Neмa nikakvih posrednika izмeđu birača i lica koja se biraju. To je princip koji se priмjenjuje naročito kod izbora šefa države i poslanika za tzv. narodni doм. Posredni izbori su taмo gdje građani biraju određeno biračko tijelo, a zatiм to tijelo bira određene predstavnike. Tako građani puteм svojih izbornika biraju senat ili neki drugi doм koji predstavlja narod, klasu ili stalež.

4. SPROVOĐENjE IZBORA Da bi se sproveli izbori, potrebno je izvršiti određene pripreмe. Prvi posao je usvajanje "baterije" izbornih zakona i drugih akata koji svi skupa predstavljaju izborna zakonodavstva (ili izbornu regula-tivu). Ti propisi мogu se svrstati u dvije grupe. Prva grupa su propisi koji se direktno odnose na izbore, i to su: zakon o biračkiм spiskoviмa, zakon o izborniм jedinicaмa, zakon o izboru narodnih poslanika i zakon o izboru odbornika. Druga grupa su propisi koji su vezani za izbore i teško bi se мoglo zaмisliti njihovo provsfenje bez tih propisa, a to su: zakon o političkoм organizovanju, zakon o štaмpi, i zakon o državljanstvu. Postoji i jedna grupa opštih akata političkih stranaka i partija koje učestvuju na izboriмa a TO su: statuti. konvencije i pravila. Izborni postupak počinje u trenutku raspisivanja izbora, a raspisuje ih, u skladu sa ustavoм i zakonoм, šef države ili parlaмent (predsjednik parlaмenta). Od мoмenta raspisivanja izbora do мoмenta glasanja građana treba da prođe određeno vrijeмe (najмanje 30 a najviše 90 dana). kako bi se u toмe periodu obavilo niz poslova. Potrebno je, kao prvo, uvesti sve birače u biračke spiskove da bi se znala veličina biračkog tijela. Zatiм, na toj osnovi, potrebno je forмirati izborne jedinice. izborne koмisije, biračke odbore, te provesti kaмpanju predlaganja kandidata. kao i obaviti niz tehničkih poslova. a) Birački spiskovi. Biračke spiskove vode nadležni opštinski ili drugi državni organi. U osnovni (glavni) birački spisak uvode se svi građani koji po zakonu iмaju biračko pravo. To su građani. najčeš-će, od 18 godina do kraja života. U nekiм zeмljaмa iz toga spiska se isključuju svi oni na koje se odnose razni cenzusi koji su na snazi. Birački spisak se vodi na bazi zakona o biračkiм spiskoviмa. što znači po strogo utvrđenoм redu. Birački spiskovi мoraju biti ažurni pa su zbog toga stalno otvoreni i zaključuju se najčešće 48 sati prije izbora da bi se za to vrijeмe izračunala мasa biračkog tijela i мogle preduzeti druge мjere i radnje (štaмpanje glasačkih listića i dr.). Tačan broj birača potreban je za sve proračune prilikoм konačnog utvrđivanja rezulatata glasanja. Iz glavnog biračkog spiska prave se izvodi za svako biračko мjesto. b) Izborne jedinice. Zakonoм o izboru poslanika i drugih predstavnika u lokalne, regionalne i državni parlaмent utvrđuje se broj predstavnika za svaki doм. Na toj

osnovi nadležni organ forмira odgovarajući broj izbornih jedinica, u kojiмa se bira jedan ili više kandidata. Vrlo je značajno kako se određuje broj izbornih jedinica, njihova veličina i oblik, odnosno njihove granice. U toku forмiranja izbornih jedinica dolaze do izražaja ne saмo zakonske odrednice, već i politički interesi i uticaji, tj. dolazi do priмjene principa izborne geoмetrije. Oblik i veličina izborne jedinice uveliko zavisi od interesa nosilaca aktuelne vlasti. Vrlo često oni žele da neka naselja i stanovništvo bude koмpaktno u izbornoj jedinci ili obratno. da se razbije koмpaktnost i podijeli na više uticajnih jedinica. Tako se onda stvaraju мale ili velike izborne jedinice raznih oblika (siмbola) kao npr. u obliku prstena. u obliku lava, daždevnjaka, raka. ptice, slona, zvijezde i sl. Tvorac izborne geoмetrije (siмbolike) je guverner države Masačusets Džeri prije više od 150 godina. On je skrojio izborne jedinice preмa naseljenoм stanovništvu (da bi izbjegao obojene) i preмa političkoм uticaju, pa su te izborne jedinice ličile na daždevnjaka (salamandera). Neki su takve izborne jedinice nazvali po Džerijevoм iмenu i salaмanderu "Džeriмander" ili "džeri мandering". Najprirodnije je da se forмiraju relativno мale izborne jedinice i po već ustaljenoj lokalnoj ili regionalnoj adмinistrativno-teritorijalnoj podjeli. Ako se provode višestranački izbori i priмjenjuje proporcionalni sisteм raspodjele мandata. tada izborne jedinice мogu biti znatno veće. A, ako se priмjenjuje većinski sisteм izbora, onda izborne jedinice treba da budu мanje. v) Izborna kaмpanja. U fazi od raspisivanja izbora do dana izbora vode se znatno povećane političke aktivnosti od strane političkih organizacija, stranaka, saveza, udruženja i drugih koji pretenduju da preuzмu vlast ili da u njoj učestvuju. Preмa toмe, izborna kaмpanja ja aktivnost u predstavljanju prograмa i kandidata građaniмa s ciljeм da pridobiju njihove siмpatije, a naravno i glasove. Izborna kaмpanja se razlikuje u zeмljaмa sa autokratskiм i sa deмokratskiм političkiм sisteмoм. Autokratski režiмi. kao i oni sa jednopartijskiм sisteмoм, ne nastupaju u izbornoj kaмpanji kao konkurenti drugiмa, već kao favoriti stvarajući harizмu o svojoj partiji i svoмe vođi. Međutiм. U deмokratskiм sisteмiмa i, po pravilu, u višestranačkiм, dolazi do žestoke utakмice u kojoj svaka stranka nastoji da dokaže prednosti svoga prograмa i svoga kandidata. U savreмeniм usloviмa pokreće se, u kaмpanji. ogroмna i vrlo jaka inforмativna мašinerija (radio. televizija. štaмpa, plakate, brošure. leci, reklaмe i dr.)- Sve je to u službi što boljeg uspjeha pojedine partije (stranke) na izboriмa. U praksi se često dešava da o pobjedniku odlučuju. ipak, drugi faktori, pa vrlo često visok nivo predizborne kaмpanje ne daje visoke i adekvatne rezultate. Zato se često kaže da su izbori posao iznenađenja. Izborna kaмpanja obično prestaje saмo 24 do 48 sati prije izbora. Taj period naziva se izborna ćutnja. g) Izborne koмisije i birački odbori. U praksi postoji najмanje dvije vrste izbornih koмisija, i to: izborna koмisija za svaku izbornu jedinicu (ili opštinu) i centralna izborna koмisija za cijelo područje na koмe se održavaju izbori (država, federalna jedinica, okrug, opština). Birački odbori se forмiraju u prosjeku na svakih 1.000 do 1.500 birača u okviru izborne jedinice. Izborne koмisije su zakonoм ovlašćeni organi da provode izbore i мiмo njih niko drugi neмa pravo da se мiješa u izborne poslove, pa ni bilo koji državni organ. d) Izborna tehnika. Važnu ulogu u provođenju izbora iмa izborna tehnika. Ako se provede dobra organizacija. počev od dobro sređenih biračkih spiskova, tačno utvrđenih izbornih jedinica, dobro forмiranih. sмještenih i opreмljenih izbornih koмisija i biračkih odbora. dobro uspostavljenih veza i koмunikacija, dobro opreмljenih računarskih

centara, dobrog obezbjeđenja, uprošćene tehnike glasanja, brzog prebrojavanja palih glasova itd., onda je tehnika dobra i onda je ona ispunila svoju ulogu. U ovo područje spadaju i finansijska sredstva koja мoraju biti obezbijeđena. Saмa tehnika glasanja мože biti različita. Najčešće su to glasački listići sa iмeniмa kandidatb ili nosilaca liste pa birač zaokružuje onaj broj kandidata koliko se bira. Za koga će glasati, to je lična stvar birača. Može se glasati i kuglicaмa, kao i slikovnicaмa. đ) Zaštita biračkog prava. Ustavoм je garantovano biračko pravo građanina (čl. 29. Ustava R. Srpske), a takođe je to pravo ustavoм i zakonoм zaštićeno na odgovarajući način. Pošto povreda biračkog prava grđana мože nastati na različite načine i u različito vrijeмe, njegova zaštita je obezbijeđena trajno, tj. prije izbora, u vrijeмe izbora i nakon izbora. Organi koji pružaju zaštitu su upravni organi, redovni sudovi i ustavni sud. Zaštita biračkog prava prije izbora odnosi se uglavnoм na upis u birački spisak. Svaki građanin sa biračkiм pravoм мora biti upisan u birački spisak. Ako se desi, iz raznih razloga, da građanin nije upisan, on iмa pravo da zatraži da bude upisan. Ako organ opštinske uprave odbije da izvrši upis, građanin iмa pravo da zatraži od nadležnog (u pravilu osnovnog) suda da u vanparničnoм postupku donese odluku o upisu u birački spisak (čl. 25. Zakona o izboru narodnih poslanika u R. Srpskoj). Prigovor se podnosi u roku od 24 sata od мoмenta kada je donijeta odluka, odnosno izvršena radnja koju podnosilac prigovora sмatra nepravilnoм. Izborna koмisija мože usvo-jiti prigovor i poništiti radnju (npr. poništiti izbore na nekoм biračkoм мjestu ili na više njih). Protiv rješenja nadležne izborne koмisije (ako je odbila prigovor) мože se izjaviti žalba Vrhovnoм sudu. Žalba se podnosi u roku od 24 sata, a Vrhovni sud odlučuje u roku od 48 sati. Sporove zbog povrede biračkog prava koji nisu u nadležnosti redovnih sudova ili drugih državnih organa rješava Ustavni sud (čl. 125. Ustava R. Srbije). Zaštita biračkog prava u toku izbora ogleda se i u zabrani da se na dan izbora vodi agitacija na biračkiм мjestiмa. zabrani nošenja oružja na biračkiм мjestiмa, te da nosio-ci izbornih lista мogu na izborniм мjestiмa postaviti svoje kontrolore. Zaštita biračkog prava po završetku izbora ogleda se u pravu nosilaca izborne liste da upute prigovor na obračun i raspodjelu palih glasova i dodijeljenih мandata. Prigovor se upućuje glavnoj - centralnoj izbornoj koмisiji. Ako koмisija odbije prigovor, ostaje da se zatraži sudska zaštita. Konačno, kao zaštita izbornog prava je i institut verifikacije мandata u predstavničkoм tijelu u koje je biran kandidat. Naiмe, svaki izabrani predstavnik (odbornik. poslanik, senator, delegat), мora iмati uvjerenje (sertifikat) da je izabran po sviм praviliмa izbornog postupka. Tek po verifikaciji, izabrani predstavnik мože vršiti svoju funkciju. Dakle, izborno pravo iмa upravnu, sudsku, ustavnosudsku i predstavničku zaštitu, čiмe se štite teмelji prava i slobode građana.

5. RASPODJELA MANDATA PREMA IZBORNIM REZULTATIMA Najosjetljiviji i veoмa važan posao, koji je podložan kontroli svih zainteresovanih, predstavlja konačnu raspodjelu мandata, odnosno utvrđivanje i proglašenje rezultata glasanja. U stvari, cjelokupna izborna aktivnost vodi se zato da bi birači izabrali predstavnike u odgovarajuće predstavničko tijelo. Koji je kandidat izabran, saznaje se na kraju izborne trke, kada se prebroje glasovi i raspodijele мandati, saglasno izbornoм zakonu. Koliko he koja stranka iмati svojih predstavnika, utvrđuje se priмjenoм jednog od sljedećih načina raspodjele мandata: 1. sisteмoм većine (sisteм apsolutne i sisteм relativne

većine), 2. sisteм srazмjernog predstavništva (i to po sisteмu izbornog količnika, po D'Ontovoм sisteмu, po Badenskoм ilč po Hareovoм sisteмu), i 3. мješovitoм sisteмu srazмjernog i većinskog predstavništva. 1. Sisteм većine (većinski sisteм). Ovaj sisteм je prirodan i prikladan, jer je logično da bude izabran onaj kandidat koji iмa najviše glasova. Međutiм, dolazi do probleмa kada iмa više od jednog ili dva kandidata, kada su velike izborne jedinice i kada učestvuje više stranaka na izboriмa. Zato se мogu pojaviti tri varijante većinskog sisteмa: a) Apsolutna većina od svih birača upisanih u birački spisak. Ova varijanta većinskog sisteмa priмjenjuje se najčešće kada je na listi jedan ili dva kandidata. Tada se relativno lako utvrđuje da je izabran onaj koji je dobio bareм jedan glas preko pedeset posto svih birača. b) Apsolutna većмna od izašlih birača na biralištiмa. Ova varijanta većinskog sisteмa se najčešće priмjenjuje kada na izboriмa učestvuju dvije ili više stranaka sa svojiм kandidatiмa. Prolazi onaj (ili oni) kandidat koji dobije bareм jedan glas preko polovine od broja izašlih birača, s tiм da je na biralište izašlo preko polovine ukupnog broja birača. Kod ovog načina мože doći do nelogične situacije pošto kandidat koji bude izabran iмa natpolovičnu većinu izašlih birača, ali neмa мandat stvarne natpolovične većine biračkog tijela. S druge strane, isključuju se мale stranke. v) Relativna većina. Relativna većina se najčešće priмjenjuje taмo gdje je više kandidata i gdje izbori idu u drugi krug. Po ovoм sisteмu, prolazi onaj kandidat koji dobije više glasova od drugih kandidata. Ovoмe se sisteмu prigovara to da u predstavničko tijelo мože biti izabran neko ko stvarno predstavlja мanjinu izbornog tijela. Na priмjer, u jednoj većoj izbornoj jedinici bira se 10 poslanika a iмa 600.000 birača, od čega glasa za stranku A 250.000 birača, a za stranku B 220.000 birača i za stranku V 130.000 birača. Po sisteмu relativne većine, stranka A uziмa svih 10 poslaničkih мjesta. To je zaista nepravedno i nedeмokratski, ali se ipak priмjenjuje. 2. Sisteм srazмjernog predstavništva (ili proporcionalni sisteм). Ovaj sisteм javlja se kao reakcija na većinski sisteм i sмatra se da je deмokratičan pošto oмogućuje da se srazмjerno raspodijele мandati na skoro sve stranke učesnice na izboriмa. Tako se ne ignoriše мanjina, već i ona ulazi u parlaмent. Sisteм srazмjernog predstavništva prihvata većina deмokratskih režiмa. Međutiм, i njiмa se prigovara što se u parlaмentu javlja мnogo partija pa je vlada uvijek "na ledu", tj. vlade su nestabilne. Ovaj se sisteм uglavnoм priмjenjuje taмo gdje su velike izborne jedinice i gdje je veći broj kandidata. Postoji više oblika primjene sistema srazmjernog predstavništva, a značajniji su: a) Sistem izbornog količnika. Ovaj sistem se u praksi vrlo često primjenjuje, a rezultat se dobije na sljedeći način: ukupan broj palih glasova (izašlih birača na izbore) u izbornoj jedinici podijeli se sa brojem poslanika koji se biraju u toj izbornoj jedinici i tako se dobi je količnik. S tim količnikom dijeli se broj dobijenih glasova svake liste (stranke). Koliko se puta taj količnik nalazi u broju glasova sva-ke liste, toliko će ona dobiti predstavničkih mjesta. Primjer za ovak-vu situaciju je: "U određenoj izbornoj jedinici koja bira deset poslanika ukupno je palo 500.000 glasova. Izborni količnik je 50.000 glasova. Na izborima sudjeluje lista A koja je dobila 250.000 glasova, lista B koja je dobila 200.000 glasova i lista C koja je dobila 50.000 glasova. Primjenom sistema izbornog količnika lista A

dobiće pet mandata, lista B četiri mandata i lista C jedan mandat, dok bi da je primjenjen sistem većine, lista A dobila svih deset mandata" (S. Sokol). b) D'Ontov sistem. Ovaj sistem prvi put je primijenjen u Belgiji 1899. godine, a primjenio ga je profesor D'Ont, po čijem se imenu i zove. Po ovome sistemu izračunava se koliko je ko dobio mandata tako da se prvo utvrdi koliko je koja lista dobila glasova. Zatim se taj broj (masa glasova svake liste) dijeli sa 1,2,3,4 itd. sve dotle dok se ne dođe do broja koliko se bira poslanika u toj izbornoj jedinici. Svakoj izbornoj listi daje se toliko mandata (predstavnika) koliko se najvećih iznosa nalazi u broju dobijenih glasova. Uzimamo ponovo primjer S. Sokola koji glasi: "Na izborima sudjeluje lista A koja je ukupno dobila 800.000 glasova, lista B koja je dobila 400.000 glasova i lista V koja je dobila 200.000. Izborna jedinica bira četiri poslanika. Da bi se dobio broj poslanika svake liste dijeli se biračka masa svake od njih do broja koliko izborna jedinica bira poslanika (ovdje četiri): liste A 800.000 : 1 - 800.000, : 2 = 400.000, : 3 = 266.666, : 4 = 200.000. lista B 400.000 :1 = 400.000, :2 - 200.000,: 3 = 133.333,: 4 = 100.000, lista V 200.000 : 1 = 200.000. : 2 = 100.000, : 3 = 66.666, : 4 = 50.000. Ako se sada odaberu četiri najveća rezultata. dobiće se od liste A lista tri rezultata, od liste B prvi rezultat, a od liste V neće doći u obzir ni jedan rezultat." v) Badenski sistem se rjeđe primjenjuje. Poznat je po tome što je isti kao i D'Ontov sistem, samo se preostali brojevi glasova (pošto glasovi nisu tako zaokruženih cifara kao u našem gornjem primjeru), poslije podjele daju najjačoj listi. g) Hareov sistem se još manje primjenjuje. Po ovom sistemu, birač se izjašnjava samo za jednog na listi, a ostale kandidate označava svojim brojevima (od jedan pa do onoliko koliko ima kandidata). Oni koji su dobili najviše (odnosno našli se na prvoj poziciji kod većine birača) budu izabrani, ali do broja predstavnika koji se bira. 3. Mješoviti sistem većinskog i srazmjernog predstavništva. Po ovome sistemu zemlja se dijeli na male i velike izborne jedinice. U malim izbornim jedinicama se obračunavaju mandati po većinskom, a u velikim - po proporcionalnom sistemu. Ovaj sistem može dovesti do nevjerovatnih anomalija. Tako npr. formiraju se male izborne jedinice i tu se bira jedan poslanik i velike izborne jedinice, gdje se takođe bira jedan poslanik sa dva kandidata. Tako da se u malim jedini-cama izglasa poslanik sa stotinjak glasova, a u velikim ne može ni sa više hiljada. Tako nosioci vlasti izigravaju birače. Primjeri se mogu uzeti sa izbora u Kraljevini Jugoslavije 1935. godine, kada je primijenjen mješoviti sistem. Tako je, na primjer. u Donjoj Stubici vladin kandidat sa 132 glasa prošao, a opozicioni sa 10.022 glasa nije prošao. Ili u Donjem Vakufu, vladin kandidat je prošao sa 189, a opozicioni nije izabran sa 8.194 glasa. U mješovitom sistemu se primjenjuju razne igre brojki, proračuna i različitih kriterijuma izborne geometrije i političke igre, što je sve skupa nemoralan čin. U savremenom svijetu izborni sistem je pod većom kontrolom, ne samo nadležnih državnih organa već i javnosti, građana, pa su razne mahinacije svedene na najmanju moguću mjeru. U novije vrijeme sve je veća kontrola od međunarodnih organizacija, odnosno izbori se provode pod međunarodnom kontrolom. Izabrani predstavnik po bilo kome sistemu mora da odgovara bilo izbornom tijelu građana, bilo partiji koja ga je kandidovala. Već smo ranije utvrdili da u praksi postoje dvije vrste vezanosti izabranih predstavnika za bazu. Prva je tzv. imperativni mandat,

prema kome izabrani predstavnik dobija instrukcije od baze i polaže račune bazi. Druga je nevezani mandat (ili slobodni) u odnosu na birače, ali je ipak stranački vezan. Za jedne i druge predstavnike biračima stoji na raspolaganju institut opoziva, tj. građani mogu zahtijevati opoziv izabranog predstavnika u predstavničkom tijelu iz svoje izborne jedinice.

OSNOVNA LITERATURA

ALMAND, G.A.: Comparative Politice Todau, Boston, 1974. BIBIČ, A.: Politička znanost, predmet i suština, Zagreb, 1971. BECKER, G.L.: Modern Democratu, Uale, 1941. BRAJS, Dž.: Savremene demokratije, I-III, Beograd, 1933. DIVERŽE, M: Demokratija bez naroda. Beograd, 1968. DUVERGER, M.: Les partis politiques, Paris, 1964. GOATI, V.: Savremene političke partije, Beograd, 1984. ILIĆ, M.: Iz izbornog prava. Beograd, 1938. KOŠTUNICA, V. i ČAVOŠKI, K.: Stranački pluralizam ili monizam, Beograd, 1990. KUZMANOVIĆ, P.: Uporedni politički sistemi, Banja Luka, 1991. KUZMANOVIĆ, R i DMIČIĆ, M.: Ustav i ljudska prava, S. Sarajevo. 2000. LUKIĆ, P.: Političke stranke, Beograd, 1981. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. MILIDRAGOVIĆ, D.: Oblici neposredne demokratije, Sarajevo,1977. NIKOLIĆ, IX: Ustavno pravo, Beograd, 1994. NIKOLIĆ. GH: Skupštinski sistem, Beograd, 1973. PAŠIĆ. N.: Interesi i politički interesi, Beograd, 1983. PRODANOVIĆ, D.: Izbori za centralna predstavnička tela,Beograd, 1968. PRODANOVIĆ. S: Političke stranke kao faktor savremenog političkog sistema, Zagreb, 1981.

RADANOVIĆ, Lj.: Narodna skupština i izbori, Beograd, 1937. SOKOL, S: Ustavno pravo i političke institucije, Zagreb, 1981. SRNIĆ, I. i NIKOLIĆ, P.: Izbori kod nas i u svetu, Beograd, 1963. PAJVANČIĆ, M.: Izbori - pravila i proračuni, Novi Sad, 1997.

Glava osma

USTAVNO UREĐENjE DRŽAVA NASTALIH RASPADOM SFRJ I. RASPAD SFRJ I OBRAZOVANjE NOVIH DRŽAVA 1. UZROCI RASPADA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija u periodu od 1990. do 1992. godine raspala se na nekoliko manjih država. Nove države su nastale bilo u okviru administrativnih granica bivših republika članica jugoslovenske federacije po etničkim ili prema istorijskim kriterijumima. To je drugi put u XX vijeku da se raspada jugoslovenska država (prvi put 1941). Sam pojam "raspad" koristimo u širem smislu, jer se prva Jugoslavija raspala okupacijom i debelacijom teritorija, a druga Jugoslavija raspala se secesijom i disolucijom. U oba slučaja, uzroci raspada bili su slični, ili skoro isti, i mogu se svrstati u tri grupe: 1) uzroci u konstitutivnim elementima države, 2) uzroci unutar državnog (ustavnog) ustrojstva i 3) uzroci međunarodnog karaktera. 1) Uzroci u konstitutivnim elementima države bili su stalni i uglavnom latentni. Osnovni konstitutivni elementi - stanovništvo, teritorija i organizacija vlasti nisu bili čvrsti ni u cjelini opredi-jeljeni za zajedničku ni prvu, ni drugu državu Jugoslaviju. Najvažniji constituens države je narod i njegova slobodno izražena volja. Svaka država koja nastaje mora biti izraz volje jednog ili više naroda, a pogotovo se to odnosi na složenu državu. Ni prva ni druga Jugoslavija nisu nastale iskrenom voljom svih konstitutivnih naroda. Naime, jedni narodi su ušli u takvu državu nevoljno i iz trenutnog interesa, a drugi istinski i sa željom da ona opstane.

Prva Jugoslavija, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), nas-tala je 1918, kao "konglomerat različitih naroda, religija, kultura, mentaliteta, i u izvjesnoj mjeri jezika, i mnogo čega drugog, što u uslovima istorijskih opterećenosti i opšte balkanske zaostalosti nije obećavalo životnost i prosperitet nove države" (M. Jovičić: Regionalna država, Beograd, 1996, str. 50). Država Kraljevina SHS bila je za neke narode samo nužna i prelazna tvorevina, nešto bolji oblik državnog uređenja od prethodnog. Politički i narodni predstavnici Slovenaca i Hrvata bili su protiv tadašnjeg koncepta državnog uređenja, kako u vrijeme donošenja prvog Ustava Kraljevine SHS tako i tokom cijelog perioda postojanja Kraljevine Jugoslavije. Potvrdilo se to već 1939. razbijanjem jedinstvenog koncepta Kraljevine Jugoslavije i obrazovanjem nacionalne Hrvatske banovine. Međutim, Kraljevina Srbija i Kraljevina Crna Gora zalagale su se za zajedničku državu i unijele su svoju državnost da bi se obrazovala nova zajednička država i da bi i ostali narodi koji su bili pod austrougarskom ili (ranije) turskom vlašću dobili državu. To je bila zabluda o jedinstvu tri naroda - Srba, Hrvata i Slovenaca kao "jednog troimenog naroda" sa istim državotvornim interesima. pa je takva država, zasnovana na fikciji o jedinstvu i zajedničkom državnom interesu, lako propala 1941. godine. Drugi put, u toku revolucije (1941-1945), ponovo je formirana država Jugoslavija na postojećoj teritoriji, neznatno proširenoj u Istri i Slovenačkom primorju, ali kao federalna i republika sa pretenzijom da u cjelini zadovolji interese svih konstitutivnih naroda (Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca, Crnogoraca, a kasnije i Muslimana). Pokazalo se, međutim, da ni u takvoj federalnoj i demokratskoj jugoslovenskoj državi nisu bili zadovoljni nosioci vlasti i politike u nekim republikama. Želja za separatnom državom bila je jača od razumnog i za sve povoljnog rješenja življenja u zajedničkoj državi. I zaista, svi nisu istinski prihvatili državu Jugoslaviju ni kao unitarnu i kraljevinu, ni kao federalnu i republiku. 2) Uzroci unutar državnog - ustavnog uređenja bili su mnogobrojni. Proces dezintegracije Jugoslavije kao države počeo je vrlo rano, više od dvije decenije prije njenog konačnog raspada. Prvi nagovještaji destrukcije Jugoslavije javili su se sa političkim previranjima 1966. i 1967, zatim promjenama Ustava SFRJ 1967, i 1968, te ispoljavanje nacionalizma 1966, i 1971. godine. Sve te pojave i procesi mogu se svrstati i promatrati kao pravni, ekonomski i politički. a) Uzroci pravne prirode raspada SFRJ, prije svega, izraženi su u njenom tadašnjem uređenju prema Ustavu iz 1974. godine. Ustavom je utvrđen specifičan model državnog uređenja, koji je po formi bio federalni, a no sadržaju konfederalni. Savezni Ustav ograničio je pravo (i funkcije) federacije i prenio sva bitna državotvorna pitanja (nadležnosti) na republike i pokrajine kao konstitutivne elemente federacije. Republike su bile ustavom uređene državne zajednice. a savezna država je bila samo formalni i dobrovoljni državni okvir. Ustav je izričito utvrđivao da narodi i narodnosti ostvaruju svoja suverena prava u republikama i pokrajinama, a u Jugoslaviji kao zajedničkoj državi. samo ono što se Ustavom na nju prenese. Odlučivanje u jugoslovenskoj federaciji isključivo je vršeno na osnovu konsenzusa, dakle, potpunog sporazuma svih republika. Republike i autonom-ne pokrajine su mogle uspostavljati i ostvarivati i međunarodne veze i saradnju. Federalna država nije imala svog inokosnog šefa države, već kolektivno predsjedništvo koje su birale republike i autonomne pokrajine - svaka po jednog, a ne federalna skupština ili narod neposredno. Dakle, savezna država je bila preslaba i nesamostalna za suvereno autoritativno vršenje državnih funkcija.

U takvim uslovima zakonodavne nadležnosti su se vidno topile, pa je Savezna skupština kao najviši organ vlasti sve više ličila na debatni klub. Istovremeno, ona se pretvarala u svojevrstan samoup-ravni organ federacije, jer je svoju volju izražavala donošenjem preporuka, upozorenja, deklaracija, povelja, uputstava, stavova i sl. Sve rjeđe je donosila zakone, a kada bi ih i donosila, republike su istu materiju svojim zakonima mogle drukčije regulisati. O eventualnoj nesaglasnosti saveznih i republičkih zakona Ustavni sud Jugoslavije mogao je samo upozoriti zakonodavca (republičku skupštinu) da uskladi zakon (čl. 383. Ustava), ali on to nije morao izvršiti. Bio je u cjelini razbijen jedinstveni pravni sistem Jugoslavije, a formirano je šest odvojenih. b) Ekonomski faktori su, takođe, znatno uticali na destabilizaciju pa i raspad Jugoslavije. Republike i autonomne pokrajine su imale sve bitne privredne i planske funkcije, tako da savezna država nije mogla uticati na privredne tokove, a posebno na privrednu strukturu. U zemlji su se javili paralelizmi u privrednim kapacitetima, odvijala se vidno nelojalna konkurencija, stvarana su republička tržišta, uspostavljen nejednak carinski, poreski i fiskalni sistem, a ekonomska politika je bila zasnovana na autarhičnim ekonomskim cjelinama. Uz sve to, u SFRJ je bio prihvaćen i provođen utopistički model udruženog rada koji je u osnovi atomizirao i razdvajao (a ne udruži-vao) proizvodnju iprivredu u cjelini. I samoupravljanje u privredi usporavalo je tokove proizvodnje, povećalo troškove i uticalo na stvaranje posebnog birokratskog sloja. Jugoslovenski privredni pros-tor bio je samo formalan, a na djelu su bila republička zatvaranja i autarhičnost. Sve to su bili uzroci ne samo ekonomskog slabljenja federacije već i svih drugih njenih funkcija. v) Politički faktori su imali destruktivnu ulogu i javljali su se u formi nacionalizma. zloupotrebe višestranačkog sistema, zatim načina i stepena decentralizacije, vanustavnog osamostaljenja repub-lika i autonomnih pokrajina. Tadašnja mnogonacionalna jugoslovenska država bila je podložna bujanju nacionalizma. Narastale su nacionalističke snage iz reda jednog ili drugog naroda, poistovjećivano je nacionalno i nacionalističko, nacija i nacizam, ljubav prema svom - sa mržnjom prema drugom narodu i sl. Nacionalizam se posredno osjećao u ustavnopravnoj, ekonomskoj, kulturnoj. informativnoj i drugim sferama. Vidno se ispoljavao u formi separatizma i zatvaranja u republičke okvire. Kulturno naslijeđe (pismo, jezik, književnost, istorija i dr.) jednog jugoslovenskog naroda proglašavano je tuđim od strane drugog. U Jugoslaviji j e bio jednopartijski (monistički) sistem sve do 1990. a tada je uveden višestranački (pluralistički). Time je otvoren proces ostvarivanja političke demokratije, pa se na političkoj sceni pojavilo više političkih stranaka, partija i pokreta. Međutim, istovremeno je stvarana mogućnost i pojava političkih stranaka koje bi mogle destruktivno djelovati. Od preko 200 političkih stranaka formiranih u Jugoslaviji tokom 1990, njih desetak. i to najjačih, imalo je (explicite ili implicite) separatistički, nacionalistički ili unitaristički program. koji je u osnovi bio antijugoslovenski orijentisan. Upravo te stranke i partije pobijedile su na izborima 1990. godine, i nakon toga, punom snagom krenule na razbijanje SFRJ i stvaranje separatističkih država. 3) Uzroci međunarodnog porijekla bili su, u jednoj fazi, izuzetno snažni. Od polovine XX vijeka u svijetu se počela izgrađivati strategija za formiranje novog svjetskog poretka, na čijem putu stvaranja ne-ke države su trebale da ojačaju, a neke da se destabilizuju. One koje je trebalo destabilizovati i debelirati, prije svih, bile su SSSR, SFRJ i neke države Istočne Evrope i Azije. Plan je bio da se Jugoslavija potpuno rastroji na više manjih satelitskih državica, od kojih bi većina njih, ili čak sve. bile u službi kreatora novog

svjetskog poretka. Da je Evropska zajednica (kasnije Unija) podstakla raspad Jugoslav-ije, vidjelo se i po tome što je nakon poziva savezne države Jugoslavije da joj "pruži pomoć", radila pristrasno i u korist separatističkih republika, a ne u skladu sa međunarodnim pravom o očuvanju suvereniteta i integriteta svake države, pa i Jugoslavije. Tako je Arbitražna komisija Evropske zajednice, tzv. Badinterova komisija, potkraj 1991. godine pozvala sve jugoslovenske republike da se izjasne da li žele biti priznate kao nezavisne države, jer se, po mišljenju ove komisije, Jugoslavija očito raspada.

2. PROCES RASPADA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE Proces raspada druge Jugoslavije intenziviran je tokom 1991. godine pa su savezni organi pokušali spriječiti ustavno i državno rastrojstvo. U vezi s tim održani su mnogobrojni sastanci predsjednika republika (i predsjedništava), ali bez rezultata. Predsjedništvo Jugoslavije bezuspješno je pokušavalo da u funkciji kolektivnog šefa države vrati ustavnost u zemlji i da spriječi secesiju i raspad Jugoslavije. Bio je to neefikasan i neuspješan posao, jer je većina članova Predsjedništva SFRJ bila protiv opstanka Jugoslavije, a za stvaranje separatnih država. Većina republika ni u kom vidu nije željala da sarađuje, već su počele povlačiti svoje predstavnike iz saveznih organa. S obzirom na to da se predstavnici republika i savezni organi nisu mogli sporazumjeti o reorganizaciji i opstanku države, pozvali su da u tome arbitrira Evropska zajednica, koja je pristala da "pruži dobre usluge". Međutim, Evropska zjaednica nije djelovala u skladu sa među-narodnim pravom o očuvanju suvereniteta i integriteta svake države, pa i Jugoslavije. i nije imala isti tretman za sve, već je podržala secesionizam i time, u osnovi, podstakla dalji raspad Jugoslavije. Proces konfederalizacije i raspada SFRJ otvoren je još Ustavom 1974, a praktično je počeo u Republici Sloveniji 1989. donošenjem amandmana na Ustav Slovenije (amandmani 10, 11, 46, 47. i 48), a zatim 1990. donošenjem novih amandmana. Početkom jula 1990. Skupština Slovenije donijela je Deklaraciju o suverenitetu države Slovenije. Navedeni akti su tada bili u suprotnosti sa Ustavom SFRJ, jer Ustav SFRJ, (član 5) utvrđuje da je teritorija SFRJ jedinstvena i "granice SFRJ ne mogu se mijenjati bez saglasnosti svih republika i pokrajina". Savezni organi, prije svih Skupština SFRJ, Ustavni sud Jugoslavije i Predsjedništvo SFRJ, nisu mogli da spriječe takav proces, pa je kriza ustavnosti doživjela svoj vrhunac. Slovenija je na principu samoopredjeljenja i otcjepljenja sistematski učvršćivala svoju državnost i stvarala pravni poredak nove države. Krajem decembra 1990. godine održan je plebiscit na osnovu čijih rezultata je Skupština Slovenije u junu 1991. donijela odluku o samostalnosti i nezavisnosti Republike Slovenije. Međutim, ona je iz opreza sama stavila moratorijum na Deklaraciju o nezavisnosti na tri mjeseca, tj. do 8. oktobra 1991. gdine. Nakon isteka toga roka Slovenija je postala samostalna i nezavisna država. Sličan proces osamostaljenja (secesije) odvijao se i u Hrvatskoj. Prvo su u junu 1990. usvojeni amandmani na Ustav Republike Hrvatske, a 22. decembra 1990. Sabor je donio Ustav Republike Hrvatske kojim je Hrvatska proglašena suverenom i nezavisnom državom. U vrijeme donošenja Ustava Hrvatske nije bilo izvjesno kako će se odvijati proces osamostaljenja Slovenije (i drugih republika) i kako he reagovati organi savezne države, koji su bili dužni čuvati integritet i cjelovi-tost SFRJ, pa je Ustavom Hrvatske

(član 140) utvrđeno da Hrvatska ostaje u sastavu SFRJ sve dok Sabor drugačije ne odluči. Međutim, Sabor Hrvatske je, nakon referenduma, u maju 1991, donio Deklaraciju o suverenitetu i samostalnosti republike Hrvatske. Očigledno da je red koraka u osamostaljenju bio sinhronizovan sa Republikom Slovenijom, pa je i Sabor utvrdio tromjesečni moratorij, do 8. oktobra 1991, na ustavne akte o osamostaljivanju i nezavisnosti. Hrvatska je nakon ovog roka postala samostalna i nezavisna država. Republika Srbija je, takođe, pristupila regulisanju svog državnog statusa, ali se. u načinu uspostavljanja državnosti razlikovala od Slovenije i Hrvatske. Dok su Slovenija i Hrvatska izvele secesiju, tj. potpuno otcjepljenje od SFRJ, dotle je Srbija željela ostati u SFRJ. Naime, Ustavom koji je donijela Skupština 28. septembra 1990. Srbija je postala suverena i nezavisna država na cijeloj svojoj teritoriji, ali je zadržala svoj status u SFRJ i u tom pogledu Ustav je predvidio prava i dužnosti koje Srbija (u sastavu SFRJ) ima prema Ustavu, a koja se ostvaruju u federaciji. Ustavom Republike Srbije jedino su utvrđeni mehanizmi zaštite njenih interesa u SFRJ ukoliko bi ih narušavale druge republike ili SFRJ. Republika Crna Gora se, prvo u Skupštini, a zatim i na referendumu, izjasnila da želi ostati u sastavu SFRJ ili SRJ i 1992. donijela svoj Ustav. Makedonija je u januaru 1991. donijela Deklaraciju o svojoj nezavisnosti i suverenosti. Time se opredijelila za "nezavisnost i teritori-jalni integritet makedonske države, kao i pravo makedonskog naroda na samoopredjeljenje uključujući i pravo na otcjepljenje". Nakon održanog referenduma u septembru 1991. usvojen je krajem novembra 1991. novi Ustav Republike Makedonije. Bosna i Hercegovina je ustavnim amandmanima usvojenim u julu 1990. formalno označena kao suverena država ravnopravnih naroda Bosne i Hercegovine: Muslimana, Srba i Hrvata u sastavu SFRJ. U oktobru 1991. nepotpuna Skupština SRBiH - bez poslanika srpskog naroda i dijela poslanika hrvatskog naroda - usvojila je dva dokumenta: Memorandum (pismo o namjerama) i Platformu o položaju BiH, u kojima se jasno ističe da Bosna i Hercegovina ne želi ostati u jugoslovenskoj državi (pošto u njoj nije ni Hrvatska), već da se želi izdvojiti kao samostalna i nezavisna država. Tako je Bosna i Hercegovina doprini-jela procesu raspada SFRJ, ali se nije mogla konstituisati kao samostalna i nezavisna država kada su to učinile ostale republike članice jugoslovenske federacije, već se proces njenog konstituisanja nastavio sve do decembra 1995. godine.

3. OBRAZOVANjE NOVIH DRŽAVA Na tlu bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije obrazovano je nekoliko nezavisnih i suverenih država. Sve novonastale države mogu se svrstati u tri grupe: 1) države koje su nastale secesijom, 2) države koje su obrazovale novu zajedničku državu i 3) novoformirane države. 1) Države nastale secesijom su Slovenija. Hrvatska i Makedonija. Njihov nastanak je tada bio protivustavan čin, jer je prekršen Ustav SFRJ. Bez obzira na to što je ustavni koncept federalne države bio jedan od uzročnika raspada Jugoslavije, Ustav SFRJ nije utvrdio niti garantovao ni jednom narodu, niti bilo kojoj republici, da može jednostrano izvršiti otcjepljenje (amputaciju). Nije bilo moguće. gledajući strogo formalnopravno, zasnovati pravo na otcjepljenje na opštim načelima Ustava. a pogotovo što je

mogućnost samoopredjeljenja pomenuta u kontekstu stvaranja zajedničke države, a ne njenog razbijanja. Ustav jasno utvrđuje: "Granica Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije ne može se mijenjati bez saglasnosti svih republika i autonomnih pokrajina" (čl. 5. stav 3. Ustava). Ni međunarodni akti (Povelja Ujedinjenih nacija, Pariska povelja, Helsinški akt KEBS-a i dr.) nisu dopuštali mijenjanje državnih granica i nasilnu secesiju. Uprkos tome Slovenija i Hrvatska postale su suverene i samostalne države od 8. oktobra 1991, a Makedonija od novembra 1991. godine. 2) Države koje su obrazovale novu zajedničku državu su Republika Srbija i Republika Crna Gora. Prvo su Republika Srbija i Republika Crna Gora postale samostalne i suverene države, a zatim su se dobrovoljno udružile i obrazovale zajedničku državu Saveznu Republiku Jugoslaviju. Srbija i Crna Gora su svim dozvoljenim pravnim i političkim sredstvima nastojale da spriječe raspad Jugoslavije (SFRJ) i svojim ustavima su utvrdile međusobnu povezanost u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Međutim. to nije bilo moguće pa slijedeći želje naroda da ostanu u zajedničkoj državi i da se ta država naziva Jugoslavija, Republika Srbija i Crna Gora su, prvo referendu-mom, a zatim Ustavom od 27. aprila 1992, formirale Saveznu Republiku Jugoslaviju ("treću" Jugoslaviju). 3) Novoformirana država na tlu bivše SFRJ je Bosna i Hercegovina sa dvije državotvorne jedinice (dva entiteta) - Republikom Srpskom i Federacijom Bosne i Hercegovine. Nova državna zajednica Bosna i Hercegovina nastala je međunarodnim ugovorom. Opštim okvirnim sporazumom za uspostavljanje mira u Bosni i Hercegovini, 1995. godine (Aneksa IV) ranija SRBiH i Republika Bosna i Hercegovina su prestale da postoje. Bivša Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina je pokušala još u jesen 1991. i Republika BiH u martu 1992. godine da se konstituišu kao jedinstvena (unitarna) država, po istom principu kao Slovenija, Hrvatska i Makedonija. Međutim, to nije bilo moguće pošto je za takvu Bosnu i Hercegovinu trebala volja sva tri konstitutivna naroda. Tek nakon obrazovanja Republike Srpske i Federacije BiH ustanovljena je složena (a ne unitarna) država Bosna i Hercegovina.

II. RAZVOJ DRŽAVNOSTI, KONSTITUISANjE I USTAVNO UREĐENjE BOSNE I HERCEGOVINE 1. STVARANjE AUTONOMNOSTI I DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE Politički i državnopravni život Bosne i Hercegovine odvijao se kroz određene faze (periode) počev od njenog prvog pominjanja do da-našnjih dana. Prvo pominjanje Bosne javlja se u desetom vijeku (oko 950. godine), kada se Bosna pominje kao teritorija i geopolitički pojam u vizantijskim (K. Porfirogent) i mletačkim izvorima (F. Rački) i takvo stanje preddržavnosti traje do druge polovine dvanaestog vijeka. Bosna je u tome periodu bila mala i neomeđena teritorija koja se protezala uglavnom od izvora do blizu srednjeg toka rijeke Bosne. Ta ter-itorija je dugo potpadala pod upravu susjednih država: jedan put pod upravom Srbije, drugi put pod upravom Hrvatske, treći put pod Vizantijom ili Ugarskom. Druga faza razvoja je uspostavljanje bosanske države koja počinje u drugoj polovini dvanaestog vijeka (1180) i traje do druge polovine petnaestog vijeka (1463. godine).

Taj period, dug skoro tri vijeka. Označava postojanje bosanske države na širem teritoriju koji je u jednom periodu (za vrijeme kralja Tvrtka) dosezao do rijeke Drine i Save. Takva Bosna, iako samostalna država, bila je često u vazalskom odnosu -naročito prema Ugarskoj. Treća faza razvoja Bosne i Hercegovine bila je pod turskom upravom. počinje u drugoj polovini petnaestog vijeka i traje sve do druge polovine devetnaestog vijeka (1878). Bio je to dug period od oko četiri stotine godina turske uprave i nepostojanja države i državnosti Bosne i Hercegovine. Mijenjali su se samo nedržavni (lokalni i provincijski) administrativno-teritorijalni oblici turske urpave (nahije, sandžaci, ejaleti, pašaluci i vilajet), ali samostalnosti i državnosti nije bilo. Tek samo koju godinu prije odlaska Turaka Bosna i Hercegovina dobila je autonomiju sultanovim Hatišerifom, a ne ustavnim aktom. Nakon Berlinskog kongresa počela je posebna faza razvoja Bosne i Hercegovine pod austrougarskom okupacijom sredinom druge polovine devetnaestog vijeka (1878) i trajala je do druge polovine druge decenije dvadesetog vijeka (1918). Berlinskim kongresom. tj. odlukom velikih sila revidiran je Sanstefanski ugovor, pa je Austrougarskoj priznato pravo da zaposjedne i upravlja Bosnom i Hercegovinom. Tako je, već od jeseni 1878. godine, Austrougarska uvela svoju upravu na teri-toriji cijele BiH, a 1908. godine proglašava i vrši aneksiju. Bosna i Hercegovina, kao dotadašnji corpus separatum, postaje sastavni dio Austrougarske. Austrougarska daje autonomiju Bosni i Hercegovini koja je potvrđena 1910, kada je car i kralj Franc Jozef "podario" (oktroisao) Bosni i Hercegovini Zemaljski statut (a ne ustav). Kao autonomna oblast Bosna i Hercegovina ostala je sve do sloma Aus-trougarske 1918. godine. Peta faza obuhvata period od 1918. do 1941. godine. u kome Bosna i Hercegovina nije imala nikakva posebna državotvorna obilježja niti ulogu. Gradovi Sarajevo i Banja Luka bili su sjedišta oblasti, a zatim Drinske i Vrbaske banovine, a od 1939. godine enklave u Posavini, srednjoj Bosni i Hercegovini pripadale su Hrvatskoj banovini. Šesta faza obuhvata period socijalističke Jugoslavije, od 1945. do 1992. godine, koja za Bosnu i Hercegovinu predstavlja, do tada, najviši domet ostvarenja državnosti. Bosna i Hercegovina od 1945. godine, prvi put od pada Bosne 1463. godine, dobija veoma visok stepen državnosti - postaje republika kao federalna jedinica u sastavu nove narodne demokratske Jugoslavije. Ona se konstituiše kao nacionalna zajednica Srba, Hrvata i muslimana sa poznatom formulacijom ZAVNOBiH-a "da Bosna i Hercegovina nije ni srpska, ni hrvatska ni muslimanska, nego i srpska i hrvatska i muslimanska u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba, Hrvata i musli-mana". Time Bosna i Hercegovina prvi put u svojoj istoriji donosi Ustav, zatim bira i konstituiše najviše organe vlasti: Narodnu skupštinu, Predsjedništvo i Izvršno vijeće. U takvom statusu koja ima svojstvo federalne jedinice - države sa ograničenim suverenitetom Bosna i Hercegovina je dočekala raspad "druge" Jugoslavije. Završna faza konstituisanja državnosti Bosne i Hercegovine obuhvata period od 1991. do 1995. godine, u kome se formirala država Bosna i Hercegovina. To je bio buran četvorogodišnji period u kome su se sukobile nacionalne koncepcije o tome kakva treba da bude Bosna i Hercegovina. Bilo je očigledno da se SFRJ raspala. da se formiraju države od bivših osamostaljenih federalnih jedinica i da neke od njih žele i osnivaju novu zajedničku državu Jugoslaviju. U tom pogle-du, Bosna i Hercegovina je bila u

najtežem položaju. Trebalo je da se konstituiše u državu, ali kakvu i kako? Bilo je moguće više načina: 1) obrazovati samostalnu unitarnu, federalnu ili federalnokonfederalnu državu. 2) podijeliti Bosnu i Hercegovinu na dva dijela, pa sjeverno-istočni dio pripojiti Srbiji, a jugozapadni Hrvatskoj, i 3) podijeliti Bosnu i Hercegovinu na srpski, hrvatski i muslimanski dio, pa tek tada formirati savez država Bosne i Hercegovine. Budući da između nacionalnih vođa sva tri naroda u Bosni i Hercegovini nije moglo ni približno doći do bilo kakve saglasnosti, nastao je okrutan građanski rat, kao najgori način rješavanja državotvorne krize. Rukovodstvo muslimanskog naroda nošeno idejom državnog unitarizma nastojalo je svim silama da se Bosna i Hercegovina konstituiše kao unitarna država u kojoj bi pravni red bio ustrojen majorizacijom, odnosno prema volji najbrojnije nacije, što se praktično pokazalo donošenjem odluka tokom 1991 i 1992. godine. Na drugoj strani srpske nacionalne vođe težile su stvaranju srpske države Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) na dijelovima teritorije Bosne i Hercegovine koja je pretežno naseljena srpskim stanovništvom. Vođe hrvatskog naroda su, takođe, stvarale svoj "corpus separatum" državu Herceg Bosnu sa mogućnošću federalizacije Bosne i Hercegovine. Faktičko stanje državnog uređenja u Bosni i Hercegovini od 1992. do kraja 1995. godine bilo je da su egzistirale tri državotvorne cjeline: Republika Bosna i Hercegovina (centralni dio Bosne i sjeverna Hercegovina), Republika Srpska (sjeverozapadni i istočni dio Bosne i Hercegovine) i Herceg-Bosna (zapadna Hercegovina, dio zapadne Bosne i enklava na sjeveru Posavine). Sve tri cjeline imale su obilježje nacionalne države (srpska, hrvatska i muslimanska), svaka sa svojom teritorijom, vojskom, policijom, organizacijom vlasti, vlastitom monetom i drugim državnim obilježjima. Međunarodna zajednica (organi OUN i EU) nije željela tri odvojene države u bivšoj Bosni i Hercegovini, ali je ipak veoma rano i nesmotreno priznala samo jednu od njih - Republiku Bosnu i Herce-govinu koja je de facto imala svoju vlast na manje od jedne trećine teritorije Bosne i Hercegovine. Međunarodna zajednica je znala da je takvo priznanje političke, a ne pravne prirode, te da Republika BiH nije državni reprezentant sva tri konstitutivna naroda. Zato je međunarodna zajednica intenzivno nastavila proces iznalaženja najpovoljnijeg modela državnog uređenja Bosne i Hercegovine. U okviru Konferencije o Jugoslaviji koja je imala prvo sjedište u Hagu, zatim Briselu, i, na koncu, u Ženevi, sačinjen je u prvoj polovi-ni 1992. godine pod vodstvom iskusnog portugalskog diplomate Kutiljera, prvi mirovni plan za Bosnu i Hercegovinu. Taj tzv. "Kutiljerev plan" sadržavao je dva dokumenta: 1) "Principe za ustavno uređenje Bosne i Hercegovine" i 2) "Manu o podjeli Bosne i Hercegovine na tri konstitutivne jedinice". Prema ovom planu Bosna i Hercegovina bi bila država sa tri konstitutivne jedinice (tri države članice) koje bi činile Saveznu Republiku Bosnu i Hercegovinu). Bošnjačka strana je od-bila taj plan stvaranja realne savezne države i tako žrtvovala mir za nerealnu unitarnu Bosnu i Hercegovinu. Zbog neuspjeha prvog mirovnog plana u Bosni i Hercegovini ostavke su podnijeli lord Karington u Kutiljero, a nove pokušaje iznalaženja mirovnog rješenja u Bosni i Hercegovini preuzeli su vrlo iskusni diplomati Sajirus Vens. izaslanik Ujedinjenih nacija, i lord Oven, izaslanik Evropske unije. Oni su već u martu 1993. godine predložili novi mirovni plan za Bosnu i Hercegovinu. Ponovo su ponuđena dva dokumenta 1) Ustavni principi i 2) Mapa o kantonalnoj podjeli BiH. Prema ovom planu BiH bi imala švajcarski model: federacija (ili konfederacija) sa deset kantona. Ni ovaj plan nije prihvaćen, ali ovoga puta od predstavnika srpske strane.

Ponovo su se na međunarodnoj političkoj sceni mijenjali odgovorni ljudi za vođenje mirovnog procesa, pa umjesto Sajirusa Vensa dolazi izaslanik Ujedinjenih nacija ambasador Stoltenberg, koji je zajedno sa lordom Ovenom početkom avgusta 1993. godine sačinio novi mirovni plan za BiH. Predložena je nova mapa teritorijalne podjele BiH, prema kojoj se BiH dijeli na tri republike, i Ustavni sporazum o Savezu Republika Bosne i Hercegovine. Jedan od najboljih predloga spo-razuma je ponovo propao jer ga nije prihvatila bošnjačka strana. U međuvremenu se pojavio paralelni proces rješavanja krize u Bosni i Hercegovini čiji su nosilac bile Sjedinjene Američke Države. Rezultat tih nastojanja bio je Vašingtonski sporazum iz marta 1994. godine, kojim je samo djelimično riješena kriza u BiH. jer je stvorena Federacija Bosne i Hercegovine, kao država bošnjačkog i hrvatskog naroda. bez srpskog naroda i Republike Srpske. I poslije stvaranja Federacije BiH mirovni proces u okviru OUN i EU je nastavljen. Formirana je tzv. Kontakt grupa pet velikih sila (SAD, Velika Britanija, Rusija, Francuska i Njemačka), koja je imala zadatak da pred-loži konačno rješenje krize u Bosni i Hercegovini. Plan Kontakt grupe (kao četvrti) pojavio se u julu 1994. godine. Činila su ga dva dokumenta (koliko su imala i ranija tri plana), i to: Elementi za Ustav Unije Bosne i Hercegovine i Mapa razgraničenja između Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Svi dotadašnji planovi polazili su od toga da BiH treba biti podijeljena na tri jedinice (bez obzira na to kakav one imale državotvorni status), a ovaj plan je zasnovan na podjeli BiH na dvije jedinice: Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku. Mapa razgraničenja nije bila realna pa samim time nije bila prihvatljiva za Republiku Srpsku. Tako je i ovaj plan propao. Peti i konačni dokument - Mirovni sporazum za Bosnu i Hercegovinu je utvrđen u Dejtonu (1-21. novembra 1995) i potpisan u Parizu (14. decembra 1995). Međunarodna zajednica predstavljena u Kontakt grupi koju sačinjavaju velike sile: SAD, Velika Britanija, Rusija, Francuska i Njemačka nakon sveobuhvatnih diplomatskih priprema tokom 1995. godine započinje seriju sastanaka i dogovora u Ženevi, zatim u Njujorku, Dejtonu i konačno u Parizu. Prvo su na sastanku u Ženevi 8. septembra 1995. godine utvrđeni tzv. Ženevski principi o ustrojstvu Bosne i Hercegovine, prema kojima je Bosna i Hercegovina složena država sastavljena od dva entiteta: Republike Srpske sa 49% teritorije BiH i Federacije Bosne i Hercegovine sa 51% teritorije BiH. Neposredno iza Ženevskog sastanka 26. septembra, održan je drugi sastanak u Njujorku na kome je dograđen dokument iz Ženeve i utvrđeni dopunski principi, koji se, uglavnom, odnose na uspostavljanje potrebnih institucija u BiH koje bi omogućile da država bude održiva i da funkcioniše na demokratskim principima. Konačno su, u Dejtonu, država Ohajo, SAD, od 1. do 21. novembra 1995. godine održani završni mirovni pregovori pod direktnim rukovodstvom SAD i Evropske unije, odnosno pet velikih sila: SAD, Velike Britanije. Rusije, Francuske i Njemačke uz prisustvo tri zainteresovane bivše jugoslovenske republike: Savezne Republike Jugoslavije, Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine (sva tri konstitutivna naroda) sa impozantnim brojem (198) učesnika (u delegacija-ma). Na ovoj mirovnoj konferenciji usaglašeni su i prihvaćeni dokumenti: Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini se jedanaest aneksa: 1) Aneks IA - Sporazum o vojnim aspektima mirovnog rješenja i Aneks 1B - Sporazum o regionalnoj stabilizaciji, 2) Aneks 2 - Sporazum o međuentitetskoj liniji razgraničenja. 3) Aneks 3 - Spo-razum o izborima, 4) Aneks 4 - Ustav Bosne i Hercegovine, 5) Aneks 5 - Sporazum o arbitraži, b) Aneks 6 - Sporazum o ljudskim

pravima, 7) Aneks 7 - Sporazum o izbjeglicama i raseljenim licima. 8) Aneks 8 -Sporazum o komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika. 9) Aneks 9 -Sporazum o osnivanju javnih korporacija BiH. 10) Aneks 10 - Sporazum o civilnoj implementaciji. 11) Aneks 11 - Sporazum o međunarodnim policijskim snagama. Sve dokumente usaglašene u Dejtonu potpisali su 14. decembra 1995. godine u Parizu ovlašćeni predstavnici Bosne i Hercegovine. Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije. kao direktno zainteresovani, i svjedoci - ovlašćeni predstavnici Evropske unije, Republike Francuske, Republike Njemačke, Ruske Federacije, Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država. Potpisivanjem Mirovnog sporazuma kao kompromisnog akta počinje novo razdoblje u istoriji Bosne i Hercegovine. Prvo. Bosnom i Hercegovinom je zavladao mir, obustavljen i završen okrutni građanski rat, i drugo, stvorena je. država Bosna i Hercegovina - složena i decentralizovana, sastavljena od dva entiteta-države članice: Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine.

2. USTAV I USTAVNO UREĐENjE BOSNE I HERCEGOVINE 1. Donošenje Ustava i njegove karakteristike Opšte poznato je u političkoj i pravnoj teoriji i praksi da se ratni ili politički sukobi međunarodnog ili lokalnog karaktera završavaju mirovnim sporazumima ili ugovorima, u pravilu, posredstvom međunarodnog faktora. najčešće velikih sila pobjednica ili međunarodnih ili regionalnih organizacija. Balkanske zemlje su nakon čestih lokalnih ili svjetskih sukoba (ustanaka, ratova, revolu-cija) dobijale sporazume (ugovore) o miru sa dalekosežnim državnopravnim posljedicama kao npr. Berlinski ugovor, Sanstefanski ugovor, Rapalski ugovor. Versajski ugovor, Pariski ugovor i dr. Najnoviji je Opšti okvirni sporazum o miru u Bosni i Hercegovini sa jedanaest aneksa (Dejtonski ili Dejtonsko-Pariski sporazum). Specifičnost Dejtonskog mirovnog sporazuma je u tome što on u "paketu" sadrži Ustav Bosne i Hercegovine kao jedan od najznačajnih svojih dijelova (Aneks 4). Ističemo to kao specifičnost. jer skoro da nema primjera u međunarodnom pravu i međunarodnim ugovorima i sporazumima da se kao dio, odnosno prilog sporazuma stranama potpisnicama "daruje" ustav. Ima primjera da se daju elementi, smjernice ili principi za ustav ili za donošenje ustava. Cjelokupni mirovni "paket"- Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini i njegovih jedanaest aneksa su akti ustavnog karaktera, posebno Aneks 4 i predstavljaju izvore ustavnog prava. Bez obzira na specifičnosti donošenja Ustava Bosne i Herce govine. on je stupio na snagu s danom potpisivanja Opšteg okvirnog sporazuma (14. decembar 1995), čime je označen i početak funkcionisanja nove države Bosne i Hercegovine. Ustav kao najviši pravni akt (lex superior) sa najjačom pravnom snagom je opšteprihvaćen i proizvodi pravna i faktička dejstva (provode se izbori, konstituišu najviši državni organi Predsjedništvo, Parlamentarna skupština. Savjet ministara. a u primjeni je i u drugim sferama političkog, ekonomskog i pravnog života u Bosni i Hercegovini). Ustav Bosne i Hercegovine je po mnogo čemu neobičan i bitno se razlikuje od mnogih evropskih i drugih ustava u svijetu. Njegove neobičnosti i specifičnosti ogledaju se u sljedećem. Prvo, Ustav je akt međunarodnog prava i sastavni dio ustavnog sporazuma za Bosnu i Hercegovinu. Ogromna većina ustava u svijetu su akti državnog, a ne međunarodnog prava.

Drugo, Ustav je urađen po anglosaksonskom, a ne po evropskom modelu. pa je prema tome metodu (i modelu) izrade - najkraći ustav na svijetu (dvanaest članova). Jedino je američki Ustav u vrijeme donošenja imao svega sedam članova, ali je do danas dograđen sa 27 amandmana, pa je prema tome, Ustav BiH najkraći važeći ustav. Treće. Ustav nije izrađen po uobičajenoj formalnopravnoj tehnici, odnosno dogmatskopravnom metodom kako to nalaže evropska pravna škola, čije principe inače prihvatamo i primjenjujemo. Ustav je po oblikovanju normi daleko od fine pravne škole (logičnosti, cjelovitosti. tehnike). Brojni su termini neadđkvatni i neprimjereni ustavnom tekstu. Neke norme, odredbe i instituti su nedorečeni, alternativni, i višeznačni za tumačenje i primjenu. Takođe. postoji i mnogo pravnih (ustavnih) praznina. Četvrto, svaki ustav mora biti donesen od za to ovlašćenog (posebnog) organa. Donosioci Mirovnog sporazuma, u ovom slučaju i Ustava, nisu ustavotvorni organi (nisu ustavotvorna skupština, niti redovna skupština, nisu šef odnosne države, niti narod koji može donijeti ustav). Peto, svaki ustav donosi se po posebnom postupku koji je složeniji od postupka za donošenje zakona, a pogotovo je složeniji od postupka za donošenje rezolucija, deklaracija i sporazuma. Ovaj ustav je donesen jednostranim i jednostavnim postupkom, jednostavnijim od donošenja zakona. Šesto, s obzirom na to da Ustav nije regulisao svu neophodnu materiju (koja čini constituens države), bilo bi primjerenije da ima naziv "Elementi za ustav Bosne i Hercegovine", pa da se na osnovu njih izradi ustav. Ili da takav akt predstavlja federalnokonfederalan ugovor.

2. Struktura ustava Ustav Bosne i Hercegovine ima klasičnu i uobičajenu strukturu. Sastoji se iz dva dijela - po formi odvojena, ali po suštini usko povezana - koji čine jednu cjelinu, a TO su preambula i normativni dio. Preambula ustava uopšte je kratak tekst koji se označava kao uvod-ni dio u meritum ustava, u tekst ustavnih normi, ili kao politička, istorijska, kulturna, tradicionalna, ili neka druga specifična osno-va na kojoj se gradi državni poredak i donosi ustav. Ustavi mnogih država svijeta imaju veoma različitu preambulu: kod jednih je ona veoma kratka, kod drugih relativno duga. Obično je u ustavima zemalja građanske demokratije (SAD, Švajcarska, Španija i dr.) preambula veoma kratka, dok je kod zemalja socijalističke demokratije ili zemalja koje izlaze iz revolucije preambula znatno duža (bivša SFRJ, Kina ili jedno vrijeme Francuska kada je cijela Deklaracija o pravima čovjeka i građanina bila preambula njenog ustava). Ustav Bosne i Hercegovine ima srednje dugu, normalnu, preambulu koja se ne poziva na istoriju, tradiciju, državotvorstvo, homogenost, kulturu i druge vrijednosti, već na savremene vrijednosti i realnosti. To je i razumljivo jer ovim ustavom država tek nastaje i zahvaljujući dosta realnom i kompromisnom konceptu državnog uređenja i međunarodnom faktoru koji je stvorio takav koncept. Zbog njenog značaja i ipak vidljive posebnosti citiramo tekst preambule u cjelini:

"Polazeći od poštovanja ljudskog dostojanstva, slobode i jed nakosti, Posvećeni miru, pravdi, trpeljivosti i pomirenju, Uvjereni da demokratske državne institucije i pošteni postupci najbolje dovode do mirovnih odnosa u pluralističkom društvu, U želji da unaprede opšte blagostanje i privredni rast putem zaštite privatne svojine i unapređenja tržišne privrede, Rukovođeni ciljevima i Načelima Povelje Ujedinjenih nacija, Privrženi suverenitetu, teritorijalnom integritetu i političkoj nezavisnosti Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, Riješeni da obezbijede puno poštovanje međunarodnog humani tarnog prava, Nadahnuti Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka, međunarodnim sporazumima o građanskim i političkim pravima i ekonomskim, društvenim i kulturnim pravima. i Deklaracijom o pravima pripadnika nacionalnih, etničkih. vjerskih i jezičkih manjina, kao i drugim instrumentima za ljudska prava, Pozivajući se na Osnovne principe o kojima je postignut sporazum u Ženevi 8. septembra 1995. i u Njujorku 26. septembra 1995, Bošnjaci. Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (zajedno sa drugima), i građani Bosne i Hercegovine ovim odlučuju da Ustav Bosne i Hercegovine glasi": (slijedi normativni tekst Ustava). U ustavnopravnoj teoriji (i praksi) postoje različita shvatanja i tumačenja o tome da li je preambula sastavni dio ustava, odnosno da li tekst preambule ima istu pravnu snagu kao i normativni dio ustava. Veliki broj teoretičara konstitucionalista smatra da preambula HeMa isti pravni karakter kao normativni dio ustava, dok, takođe, veliki broj smatra da preambula ima istu pravnu snagu kao i normativni dio ustava. Prevladava treće shvatanje. prma kome se ne može za sve ustave generalno i trajno odrediti i tvrditi da li. ili ne, izjednačiti preambulu i normativni dio ustava. Za svaki ustav pojedinačno treba cijeniti odnos njegove preambule i normativnog dijela. Ako se pream-bula završava time da narod, narodi. monarh. parlament ili neko drugi donosi ustav, tada bi trebalo da preambula i normativni dio imaju istu pravnu snagu. Ali. ako se preambula završava tako da neki narodi, narod, monarh, parlament ili neki drugi odlučuje da Ustav glasi... ili donosi sljedeći ustav. tada preambula nije što i normativni dio, jer ustav je ex offo (službeno, zvanično) tek iza ovog teksta. Pošto se tekst preambule Ustava Bosne i Hercegovine završava riječima: Bošnjaci, Hrvati i Srbi... odlučuju da Ustav Bosne i Hercegovine glasi: (nastavlja se ustavni tekst član I), sasvim je jasno da Ustav slijedi tek iza ovog teksta. Može se zaključiti da preambula Ustava Bosne i Hercegovine nema istu pravnu snagu kao normativni dio Ustava. Međutim, o tome u praksi postoje različiti stavovi, pa je Ustavni sud Bosne i Hercegovine zauzeo stav da preambula Ustava Bosne i Hercegovine ima isto pravno dejstvo (i snagu) kao i normativni dio Ustava. Normativni dio Ustava Bosne i Hercegovine je - kako je već rečeno - kratak i ima dvanaest članova. Istina ti članovi su dugi, pisani esejistički i prozno, a ne normativistički i dogmatski. Ali, bez obzira na to. njegove norme imaju najjaču i najvišu pravnu snagu i obavezuju sve i svakoga. Sadržaj normativnog dijela je poredan po savremenoj sistematici, i to:

Odrećenje države Bosne i Hercegovine (član I), Ljudska prava i osnovne slobode (član II), Nadležnosti institucija BiH i entiteta (član III), Parlamentarna skupština (član IV), Predsjedništvo (član V), Ustavni sud (član VI). Centralna banka (član VII), Finansije (član VIII), Opšte odredbe (član IX), Amandmani (član X), Prelazne odredbe (član XI), Stupanje na snagu (član XII). Takoće, u normativni dio Ustava spadaju i dva aneksa. slična amand- manima, koji su usvojeni i proglašeni istovremeno sa integralnim tekstom Ustava. To su Aneks I - Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u Bosni i Hercegovini i Aneks II Prelazni aranžmani.

3. Osnove i principi ustavnog uređenja Bosne i Hercegovine Osnove i principi Ustava Bosne i Hercegovine su opšta ustavna načela na kojima se temelji država, organizacija njene vlasti, ekonomski, pravni i politički poredak (član I Ustava). Ustav utvrđuje da Bosna i Hercegovina postaje složena država upravo pod nazivom "Bosna i Hercegovina". Njeno pravno postojanje (constituens) zasniva se na međunarodnom, a ne na državnom pravu. Ustavom se utvrćuje međunarodni kontinuitet nove države: "Republika Bosna i Hercegovina, čije će zvanično ime od sada biti Bosna i Hercegovina, nastaviće svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država sa unutrašnjom strukturom izmijenjenom prema ovim odredbama i sa svojim sadašnjim međunarodno priznatim

granicama. Ona he ostati država članica Ujedinjenih nacija i može kao Bosna i Hercegovina da zatraži članstvo u oganizacijama u okviru sistema Ujedinjenih nacija i u drugim međunarodnim organizacijama" (član I tačka 1. Ustava). Unutrašnjeg kontinuiteta nema pošto je unutrašnja struktura države potpuno izmijenjena, a ostaje samo vanjski kontinuitet. Očigledno je da bi bilo naučno objektivnije i pravno relevantno da nije priznat ni njen spoljni kontinuitet, prvenstveno iz dva razloga: prvo, stvorena je nova država Bosna i Hercegovina koja ni po čemu nije ista kao bilo koja prethodna, dakle, ni kao Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina, niti kao Republika Bosna i Hercegovina„i drugo, Republika Bosna i Hercegovina za koju se veže vanjski kontinuitet nikada nije postojala kao ukupni bosanskohercegovački realitet. U pogledu sastava i oblika državnog organizovanja, Ustav je utvrdio da se Bosna i Hercegovina sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (član I tačka 3). Time je jasno utvrđeno da je Bosna i Hercegovina složena država i da su entiteti državotvorne jedinice bez kojih Bosna i Hercegovina ne bi mogla funkcionisati kao država. Ustav nije utvrdio koji oblik državnog uređenja ima Bosna i Hercegovina. Ali, s obzirom na njen sastav od dva entiteta, Bosna i Hercegovina može biti federacija, konfederacija, konfederalno-federalni savez, asimetrična federacija - ili unija. Sve zavisi od raspodjele nadležnosti Bosne i Hercegovine i oba entiteta. U tom smislu, nadležnosti entiteta (član III tačka 2) vrlo su široke i značajne, a nadležnosti ustanova Bosne i Hercegovine su taksativno nabrojane, što znači da su uže (član III tačka 1). Sve to upućuje na zaključak da se Bosna i Hercegovina više može označiti kao federalno-konfederalna država. Ustavom Bosne i Hercegovine nije utvrđen oblik vladavine. Istina, u svijetu ima još država (npr. SAD) koje ustavom ne utvrđuju oblik vladavine niti se on vidi iz naziva države. O obliku vladavine takvih država može se zaključiti iz cjelovitog društvenog uređenja. Iako je u Bosni i Hercegovini kolektivni šef države, može se zakljutiti da BiH ipak ima republikanski oblik vladavine. Bosna i Hercegovina kao demokratska država mora djelovati po zakonu i svoj politički sistem zasnivati na slobodnim i demokratskim izborima. Najznačajniji demokratski princip o slobodnom kretanju robe, usluga, kapitala i lica neophodno je u potpunosti ostvariti u Bosni i Hercegovini (član I tačka 2 i 4. Ustava). Građani imaju državljanstvo Bosne i Hercegovine, koje reguliše Parlamentarna skupština, zakonom, kao i državljanstvo entiteta koje reguliše svaki entitet. Državljani svakog entiteta samim tim su i državljani Bosne i Hercegovine. Nijednom licu se ne može samovoljno oduzeti državljanstvo Bosne i Hercegovine ili entiteta. Niko neće biti lišen državljanstva Bosne i Hercegovine ili entiteta iz razloga kao što su pol, rasa, boja, jezik, vjeroispovijest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, rođenje ili drugi statusi. Sva lica koja su bila državljani Republike Bosne i Hercegovine neposredno prije stupanja na snagu ovog Ustava, državljani su Bosne i Hercegovine. Državljanstvo lica koja su naturalizovana poslije 6. aprila 1992. a prije stupanja na snagu ovog Ustava regulisaće Parlamentarna skupština. Državljani Bosne i Hercegovine mogu imati državljanstvo druge države ukoliko postoji bilateralni sporazum između Bosne i Hercegovine i te države koji rješava to pitanje i koji je odobrila Parlamentarna skupština u skladu sa članom IV (4) (d). Lica sa

dvojnim državljanstvom mogu da glasaju u Bosni i Hercegovini i u entitetima samo ako im je Bosna i Hercegovina zemlja prebivališta. Državljani Bosne i Hercegovine u inostranstvu uživaju zaštitu Bosne i Hercegovine. Svaki entitet može da izdaje pasoše Bosne i Hercegovine svojim građanima, onako kako to odredi Parlamentarna skupština. Bosna i Hercegovina ima svoje simbole koje reguliše (zakonom) Parlamentarna skupština i potvrđuje Predsjedništvo. Danas je u funkciji zastava plavo-žute boje sa zvjezdicama na dijagonali. Grb ima oblik štita koji odslikava zastavu (plavo-žuta boja sa zvjezdicama na dijagonali). Himna je prihvaćena kao instrumentalno izvođenje, bez teksta. Interesantno je da ni jedan od državnih simbola ne predstavlja neko od obilježja ni jednog od tri konstitutivna naroda. Glavni grad Bosne i Hercegovine je Sarajevo. U Ustavu se jasno uočavaju neki bitni principi na kojima se zasniva cjelokupno državno i društveno uređenje Bosne i Hercegovine. Međutim, ti principi nisu taksativno utvrđeni u bilo kojem poglavlju, odnosno članu Ustava, već su sistematski explicite ili implicite ugrađeni u cijeli Ustav. Princip demokratske države, u osnovi, znači da he ce Bosna i Hercegovina izgrađivati kao demokratska tvorevina u kojoj su svi ljudi ravnopravni, gdje neće biti diskriminacije, gdje se neće ugrožavati prava i slobode i gdje će se uvažavati etničke i druge posebnosti (jezik, pismo, običaji, i dr.). Princip djelovanja po zakonu je u suštini princip vladavine prava i toliko isticani i željeni model pravne države. Djelovati prema zakonu znači poštovati i otvarivati ustavnost i zakonitost u državi. Polazi se od toga da ce u državi mora sve zasnivati na univerzalnim vrijednostima i opštoj volji, a TO znači na zakonu kao izrazu opšte volje, a ne na pojedinačnoj volji ma čija ona bila. Princip slobodnih i demokratskih izbora obuhvata cijelu skalu prava i sloboda i elemenata demokratske i pravne države. To su, prije svih, sloboda političkog udruživanja, političkog organizovanja (politički pluralizam), sloboda okupljanja, zbora i dogovora, sloboda ličnog (građanskog) identiteta, slobodni, opšti i tajni izbori, te uvažavanje mnoštva različitih interesa pojedinaca i organizovanih grupa. Princip građanske suverenosti znatno evoluira prema etničkoj suverenosti. U tom smislu, u preambuli Ustava stoji: "Privrženi suverenitetu... Bošnjaci, Hrvati i Srbi, konstitutivni narodi i građani odlučuju... " Jasno se vidi da suverenitet po ovakvoj formulaciji pripada trima narodima, a tek onda kao konstitutivnim narodima i građanima. Princip univerzalnosti i standarda prava i sloboda građana. Riječ je o tome da se građanska prava ne ostvaruju po lokalnim, regionalnim, pa ni državnim, već po međunarodnim standardima. Princip potpune ravnopravnosti (entiteta) veoma je važan, što je Ustav dosljedno utvrdio. Svi ustavni instituti i sve institucije Bosne i Hercegovine konstituisani su na principu ravnopravnosti triju naroda s tim što se pretežno uvažava i provodi princip prava tri naroda, a manje jednakost dvaju entiteta. To ce jasno vidi po brojčanom odnosu u nekim najvažnijim institucijama (npr. u Parla-mentarnoj skupštini odnos je 1:2, isti je slučaj i u Ustavnom sudu, Predsj edništvu).

3. LjUDSKA PRAVA I OSNOVNE SLOBODE

Ustav Bosne i Hercegovine je pretežno posvetio pažnju uspostavljanju, jamstvu i ostvarivanju ljudskih prava i osnovnih sloboda. Odredbe o ljudskim pravima i slobodama ugrađene su na više načina i više tehnika. Prvo. Ustavom je utvrđen katalog ljudskih prava i sloboda u trinaest tačaka (član II tačka 3), drugo, sistematski ce su svim dijelovima Ustava (od člana I do VI) utvrđuju i jamče odgovarajuća prava i slobode, i treće, Aneksom I Ustava utvrđen je spisak od petnaest međunarodnih akata (konvencija, povelja, sporazuma) koji će se primjenjivati u Bosni i Hercegovini. Tako je sa oko sedamdeset odredaba o pravima i slobodama normativno uspostavljen jedan od najboljih sistema zaštite ljudskih prava i sloboda na svijetu. I sistem institucija za zaštitu ljudskih prava (redovni sudovi, ustavni sudovi, sudom budsmani, organi uprave i dr.) veoma je dobar. Iz toga se jasno vidi da postoji naglašeno isticanje potrebe ostvarivanja i zaštite ljudskih prava prema najvišim međunarodnim standardima. Takav ustavni i društveni pristup utvrđuje da Bosna i Hercegovina (oba entiteta) obezbjeđuju najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda, što istovremeno znači da se ne mogu utvrđivati domaći - lokalni i regionalni (bosanskohercegovački) standardi, jer bi oni sasvim sigurno ostali na nižem nivou i nedovoljni. Međunarodni standardi se zasnivaju na Opštoj deklaraciji o pravima čovjeka i evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, sa njenih jedanaest protokola. Ustav je u tom smislu izričit: "Prava i slobode koje određuje evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njeni Protokoli primjenjivaće se direktno u Bosni i Hercegovini. Te će odredbe imati prioritet nad svim drugim zakonima"(član II tačka 2. Ustava). Najvažnija ili prioritetna Ustavom propisana prava i slobode su: 1)

pravo na život,

2) pravo da lica ne budu podvrgnuta mučenju ili nehumanim, ponižavajućim, postupcima ili kaznama, 3) pravo da lica ne budu držana u ropstvu ili potčinjenosti i da neobavljaju prinudni rad ili obavezne rodove, 4) pravo na slobodu i bezbjednost ličnosti, 5) pravo na pošteno saslušanje u građanskim i krivičnim predmetima i druga prava u vezi sa krivičnim postupkom. 6) pravo na privatan i porodičan život, dom i korespondenciju, 7) sloboda misli, savjesti i vjeroispovijesti, 8) sloboda izražavanja, 9) sloboda mirnog okupljanja i sloboda udruživanja sa drugima, 10) pravo na brak i zasnivanje porodice, 11) pravo na svojinu, 12) pravo na obrazovanje, i

13) pravo na slobodu kretanja i prebivališta. Ustav je utvrdio posebno pravo na nediskriminaciju kojim se utvrđuje da se sva prava i slobode utvrđene ustavom i svim aktima Mirovnog sporazuma obavezno primjenjuju na sva lica u Bosni i Hercegovini bez deskriminacije po bilo kom osnovu kao što su pol, rasa, boja. jezik, vjerska, politička i druga uvjerenja, nacionalno i socijalno porijeklo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, rođenje i drugi statusi (član II tačka 4. Ustava). U Ustavu (član II tačka 5) izdvojena su, kao posebna i specifična, prava i slobode izbjeglica i raseljenih lica. Sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo da se slobodno vrate svojim domovima. Oni imaju pravo, u skladu sa Aneksom 7 Opšteg okvirnog sporazuma. na povraćaj imovine koje su bili lišeni tokom neprijateljstva od 1991. godine, i na naknadu za bilo koju imovinu koja im se ne može vratiti. Raseljena lica imaju pravo i na ostanak u mjestu gdje se privremeno nalaze ili drugom mjestu u Bosni i Hercegovini, ali ne u tuđoj imovini. Sve institucije entiteta i Bosne i Hercegovine, prije svega sudovi, ustanove, ombudsmani, domovi za ljudska prava, državni organi i druge institucije dužni su poštovati, primjenjivati i ostvarivati ustavom utvrđena i ustanovljena prava i slobode. U tom pravcu Bosna i Hercegovina i entiteti su dužni da postanu (ako to već nisu) članovi-pot-pisnici svih međunarodnih sporazuma (1-15) koji su nabrojani u Aneksu I Ustava BiH. Bosna i Hercegovina i entiteti su takođe dužni (član II tačka 8) da sarađuju i pruže pristup svim međunarodnim mehanizmima (organizacije, udruženja, sudovi, domovi) za praćenje ostvarivanja i zaštite ljudskih prava i sloboda osnovanim za Bosnu i Hercegovinu.

4. NADLEŽNOSTI INSTITUCIJA BOSNE I HERCEGOVINE I ENTITETA 1. Nadležnosti Bosne i Hercegovine Bosna i Hercegovina i njene institucije dobili su Ustavom nadležnosti koje imaju složene države (federacije, konfederacije, savezi). Sistem institucija i njihove nadležnosti ukazuju na moguće funkcionisanje i održivost države Bosne i Hercegovine. Inače, jedno od bitnih pitanja u svakoj složenoj državi je raspodjela nadležnosti između složene države i država članica. Od toga kako su raspodijeljene nadležnosti, tj. u čiju je korist većina nadležnosti, zavisi i karakter složene države. Ako su nadležnosti taksativno navedene za složenu državu, onda je takva država labava, federacija, konfederacija ili unija. Ako bi bilo obrnuto - da su ustavom taksativno date nadležnosti državma članicama, a sve ostalo ostaje složenoj državi - takva složena država bila bi kruta federacija ili kvazifederacija, tj. samo po formi složena država, a stvarno unitarna. Država Bosna i Hercegovina je Ustavom dobila taksativno (enumerativno) nadležnosti, tako da je članom 3. tačka 1. Ustava utvrđena lista njenih nadležnosti: a)

spoljna politika,

b)

spoljnotrgovinska politika,

v) g)

carinska politika, monetarna politika (kako je utvrđeno čl. 7 Ustava),

d) finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine,

đ) politika i propisi za useljavanje, izbjeglice i azil, e) sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu i između entiteta, uključujući tu odnose i sa Interpolom, ž) uvođenje i rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije, z) regulisanje saobraćaja između entiteta, i) kontrola vazdušnog saobraćaja. Nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine, a TO znači nadležnosti osnovnih institucija (Parlamentarna skupština, Predsjednišvo, Savjet ministara, Ustavni sud, te izvršne ustanove i organizacije i dr.), svode se, uglavnom, na četiri grupe poslova, koje će pokrivati resori Savjeta ministara: - spoljni poslovi: spoljna politika, spoljnotrgovinska politika i sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu uključujući odnose sa Interpolom; - novčani tokovi i carine: carinska politika, monetarna politika, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine; - regulisanje komunikacija: regulisanje saobraćaja između entiteta, kontrola vazdušnog saobraćaja, uvođenje i rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije; kretanje lica: politika i propisi za useljavanje. izbjeglice i azil. Institucije Bosne i Hercegovine ne mogu dobiti bilo koje nadležnosti niti obavljati bilo koje poslove koji im nisu izričito dati Ustavom. To jasno proizilazi iz ustavne odredbe: "Sve državne funkcije i ovlaštenja koja ovim Ustavom nisu izričito dodijeljena institucijama Bosne i Hercegovine, pripadaće entitetima"s (čl. 2 tačka 3. Ustava). Međutim, nakon šest godina primjene Ustava, u Bosni i Hercegovini jača tendencija neustavnog prenošenja nadležnosti sa entiteta na zajedničke institucije Bosne i Hercegovine i stvaranje nekih novih institucija.

2. Nadležnosti entiteta Entiteti su, u stvari, članice nekog državnog saveza ili sličnog državnog udruživanja. Nije uobičajeno da se države članice ili federalne jedinice, bez obzira na stepen njihove samostalnosti, nazivaju entitetima. Taj pojam "entitet" u ustavnopravnu (državnopravnu) oblast uveden je Dejtonskim mirovnim sporazumom i Ustavom Bosne i Hercegovine. Ustav BiH, čl. 1 tačka 3, utvrđuje: "Bosna i Hercegovina he ce sastojati od dva entiteta - Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske". Ustavom su funkcije i ovlašćenja entiteta utvrćena opštom nadležnošću odnosno generalnom klauzulom. Takvom raspodjelom nadležnosti entiteti imaju pretežnu vlast. Dakle, sve državne funkcije i ovlašćenja, osim onog što je dato BiH, pripadaju entitetima - Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Svaki entitet ima svoju vladu. šefa entiteta, teritoriju, stanovništvo. organizaciju vlasti, ustav, parlament, sudove, ustavni sud. vojsku, policiju, državna znamenja (grb, zastavu i himnu) i sve ono što entitet čini stalnim konstitutivnim elementom BiH sa potpunim unutrašnjim suverenitetom.

Entiteti imaju nadležnosti i na međunarodnom planu: 1) da uspostavljaju specijalne paralelne odnose sa susjednim dr žavama. s tim što takve ugovore (ili druge dokumente) o specijalnim odnosima mora prihvatiti Parlamentarna skupština (čl. 3 tačka 2 a Ustava); 2) da ulaze u sporazume sa drugim državama (međunarodne sporazume) uz potvrdu Parlamentarne skupštine (čl. tač. 2d Ustava). Parlamentarna skupština BiH može da odredi zakonom da za neke vrste sporazuma koje entiteti sklapaju sa drugim državama ili organizacijama nije potreban njen pristanak. Entiteti donose svoje zakone i druge akte, obezbjeđuju uslove da se svi zakoni, ustav i svi pravni i državni poslovi primjenjuju i obavljaju u skladu sa principima međunarodnog prava i oni predstavljaju integralni dio prava entiteta (čl. 3 tač. 36 Ustava). Ustavom je utvrđeno da Predsjedništvo BiH može odlučiti da vrši koordinaciju među entitetima u vezi sa pitanjima koja spadaju u nadležnost entiteta, ali samo ako se oba entiteta o tome slože. Dakle, ako je jedan entitet protiv toga, nema koordinacije Predsjedništva.

3. Dodatne (eventualne) nadležnosti Ustavom je utvrđeno (čl. 3 tač. 5) da institucije Bosne i Herce-govine mogu preuzeti nadležnosti i za druge poslove koji nisu izri-čito stavljeni u njihovu nadležnost ukoliko se o tome slože entiteti. To znači da entiteti mogu prenijeti neke svoje nadležnosti. tj. da BiH može dobiti nove nadležnosti. Međutim, davanje i prenošenje novih nadležnosti na BiH je vrlo osjetljivo ustavno i političko pitanje, jer povećanjem nadležnosti mijenja se i karakter BiH i narušava model njenog ustavnog uređenja. Dodatne nadležnosti, kao eventualno moguće, Ustav predviđa prioritetno za one poslove koji se odnose na ljudska prava, arbitražu, izbjeglice i raseljena lica. čuvanje nacionalnih spomenika. poslove koji su nužni za očuvanje integriteta i međunarodnog statusa Bosne i Hercegovine. korišćenje energetskih resursa u privrednim projektima. S tim u vezi mogu se po potrebi, ako dođe do prenošenja funkcija i nadležnosti, formirati nove ustanove (institucije) radi obavljanja tih poslova (čl. 3 tačka 5-a Ustava). Ustav je čak naložio da "u roku od šest mjeseci od stupanja na snagu ovog Ustava entiteti će započeti pregovore s ciljem da i druge poslove uključe u nadležnosti Bosne i Hercegovine" (čl. 3 tač. 5 i 6 Ustava). Kako smo već napomenuli, prenošenja nekih nadležnosti sa entiteta na institucije BiH već je bilo i bez saglasnosti entiteta, što je loša praksa i protivustavna radnja.

5. INSTITUCIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1. Parlamentarna skupština Najviše predstavničko tijelo u BiH je Parlamentarna skupština. Ustavom je utvrđen takav način vrhovnog predstavničkog tijela. iako je za naše prilike. u najmanju ruku, neobičan. Predstavničko tijelo u svim zemljama svijeta je najviši zakonodavni pa i ustavotvorni organ sa različitim imenima: u Velikoj Britaniji parlament. u Poljskoj sejm,

u Sjedinjenim Američkim Državama kongres. u Iranu medžlis, u Izraelu kneset, u Srbiji i Crnoj Gori skupština itd. Spajanjem naziva predstavničkog tijela iz dva različita jezička područja, stvarajući treći naziv, nastaje suviše laička, tautološki. pleonastička sintag-ma. Npr. parlamentarni medžlis, parlamentarni sejm, parlamentarna skupština, što bi u prevodu značilo skupštinska skupština! I to je jedan od nedostataka Ustava. Utvrđena je dvodomna struktura Parlamentarne skupštine, koju sačinjavaju: Dom naroda i Predstavnički dom. Dvodomna struktura odgovara tipu državne zajednice kakva je Bosna i Hercegovina. (1) Dom naroda je mali (patuljasti) dom koji je no nekim elementima specifičan. On nije dom unije, niti je dom subjekta složene države (entiteta). već je dom triju konstitutivnih naroda. Za Republiku Srpsku podudara se entitet i narod. Međutim, Federacija je jedan entitet, jedna članica, a dva su konstitutivna naroda. To znači da Dom naroda ne izražava položaj i ravnopravnost entiteta (država članica), već ravnopravnost triju naroda. To ce jasno vidi iz strukture Doma naroda. On se sastoji od 15 delegata: pet Hrvata, pet Srba i pet Bošnjaka. Delegati se biraju u skupštinama entiteta iz reda poslanika. Dvije trećine (deset) iz Federacije BiH (pet Hrvata i pet Bošnjaka) bira Dom naroda Federacije (čl. IV Ustava BiH) gdje bošnjačke delegate biraju Bošnjaci, a hrvatske Hrvati. Pet delegata iz Republike Srpske bira Narodna skupština Republike Srpske. Da bi Dom naroda mogao raditi - donositi odgovarajuće odluke iz svoje nadležnosti, mora da ima kvorum. Taj kvorum je devet članova, s tim što u tom broju moraju biti tri bošnjačka, tri hrvatska i tri srpska delegata. Dom naroda može raspustiti Predsjedništvo BiH, a može se raspustiti i sam Dom naroda svojom odlukom, s tim da se odluka donese dvotrećinskom većinom u kojoj su delegati najmanje dva naroda. Ustavom je utvrđeno da Dom naroda izabran u prvom mandatnom perio-du ne može da se raspusti (čl. 4 tačka 3 g). Dom naroda bira svog predsjednika i dva potpredsjednika (njih tri iz tri naroda) s tim što se postupak utvrđuje Poslovnikom o radu Doma naroda. (2) Predstavnički dom sastoji se od 42 poslanika: dvije trećine (28) izabranih poslanika na teritoriji Federacije i jedna trećina (14) na teritoriji Republike Srpske. Poslanike u Predstavnički dom bira neposredno narod (birač) u svome entitetu i to prema izbornom zakonu koji donosi Parlamentarna skupština, s tim što se prvi izbori provode po pravilima OSCE-a i Privremene izborne komisije. Kvorum u Predstavničkom domu čini dvotrećinska većina izabranih poslanika (najmanje 28). Dom ima predsjednika i dva potpredsjednika (Srbina. Hrvata i Bošnjaka) koji se rotiraju tako da u izbornom mandatu budu sva tri i predsjednici i potpredsjednici. Predstavnici dom ima Poslovnik o radu koji se donosi većinom glasova. (3) Nadležnosti Parlamentarne skupštine su strogo propisane Ustavom. To cu: "a) donošenje zakona potrebnih za sprovođenje odluka Predsjedništva ili za obavljanje nadležnosti Skupštine prema ovom Ustavu;

b) odlučivanje o izvorima i iznosu prihoda za rad ustanova Bosne i Hercegovine i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine; v)

usvajanje budžeta za institucije Bosne i Hercegovine;

g)

odlučivanje o pristanku na ratifikaciju ugovora;

d) druga pitanja nužna za obavljanje svojih dužnosti, ili koja su joj dodijeljena međusobnim sporazumom entiteta". (čl. 4 tač. 4a, b, v, g, d. Ustava). (4) Način odlučivanja (procedura) i postupci prilikom donošenja odluka iz nadležnosti Parlamentarne skupštine, bilo na zajedničkim sjednicama oba doma, bilo na odvojenim utvrđeni su, Ustavom. Koji određuje nadležnosti Parlamentarne skupštine, a detaljno razrađeni Poslovnikom o radu jednog i drugog doma. U pravilu, većina pitanja se rješava na odvojenim sjednicama, s tim što je za neka pitanja nadležan samo jedan od domova. Jedino se svi zakonski akti moraju donijeti u oba doma. Sve odluke u oba doma donose se većinom glasova prisutnih članova koji glasaju. Ta većina treba da sadrži najmanje jednu trećinu glasova bošnjačkih hrvatskih i srpskih delegata koji su prisutni i glasaju" (č. 4 tač. Zd Ustava). Ako se većina bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata protivi proglašenju nekog pitanja kao destruktivnog po interese jednog naroda, predsjednik Doma naroda odmah saziva zajedničku komisiju "koja će se sastojati od tri delegata - po jednog koga izaberu bošnjački, odnos-no hrvatski, odnosno srpski delegati, da riješi pitanje. Ukoliko Komisija ne učini to u roku od pet dana, pitanje će se uputiti Ustavnom sudu, koji će ubrzanim postupkom provjeriti proceduralnu ispravnost datog pitanja" (č. 4 tač. Zđ. Ustava). To znači da Ustavni sud ne donosi odluku povodom datog pitanja, već samo provjerava da li je provedena procedura prema predvićenim pravilima. Ako ustanovi da je povrijećena procedura, vraća predmet na ponovno razmatranje i odlučivanje u skladu sa pravilima. Delegati i poslanici uživaju imunitet i ne mogu biti krivično ni graćanski odgovorni za djela koja počine u okviru svojih dužnosti u Parlamentarno delegata, odnosno poslanika sa teritorije svakog entiteta. To, praktično, znači da bi odluka bila donesena u Domu naroda, potrebno je da u većini za nju glasaju najmanje po dva delegata svakog od tri naroda, a u Predstavničkom domu po pet delegata iz svakog entiteta. "Ukoliko većina ne sadrži jednu trećinu glasova delegata ili poslanika sa teritorije svakog entiteta, predsjednik i zamjenici predsjednika će se sastati u komisiji i pokušati da obezbijede saglasnost u roku od tri dana od glasanja. Ukoliko ti napori ne uspiju, odluke he ce donositi većinom prisutnih članova koji glasaju. s tim što glasovi protiv ne smiju da sadrže dvije trćine ili više od dvije trećine delegata izabranih u jednom od entiteta" (čl. 4 tač. 3 stav d Ustava). To znači, tek u ponovljenom odlučivanju (glasanju) nakon neuspjelog usaglašavanja, da bi odluka bila punovažna, potrebno je da u broju koji je protiv nije u Domu naroda četiri delegata, a u Predstavničkom domu 10 delegata iz jednog entiteta. Predložena odluka bilo koga doma može se proglasiti destruktivnom po vitalne interese jednog od tri naroda - većinom bošnjačkih, odnosno hrvatskih ili srpskih delegata u Domu

naroda. "Takva predložena odluka zahtijevaće za usvajanje u Domu naroda većinu glasova skupštini. Oba doma he svoje odluke i zapisnike učiniti javnim, osim u izuzetnim slučajevima, što se utvrđuje Poslovnikom. Odluke Parlamentarne skupštine se moraju prethodno objaviti da bi stupile na snagu.

2. Predsjedništvo Bosne i Hercegovine

Predsjedništvo je kolektivni šef države. U svijetu se rjeće bira kolektivni šef države, kao jedan od netipičnih oblika vladavine. Razna predsjedništva, trijumvirati, komiteti, hunte, namjesništva i dr. biraju se u državama koje imaju neke od ozbiljnijih unutrašnjih problema ili specifičnosti u upravljanju. To su države u kojima je teško postići društveni konsenzus da zemljom upravlja individualni šef (predsjednik, kralj, car. knez, sultan i dr.) pa se izlaz traži u kolektivnoj formi. Na takva rješenja bitno utiču sljedeći faktori: nacionalna heterogenost stanovništva, velike ekonomske razlike regiona. suviše labave međudržavne veze, složena država, velike suprotnosti članica složene države, političko rivalstvo, prelazna ili privremena vlast, nizak nivo demokratije i dr. Predsjedništvo BiH nastalo je kao jedino moguće rješenje u krajnje heterogenoj i podijeljenoj Bosni i Hercegovini. Predsjedništvo se sastoji od tri člana: Srbina, Hrvata i Bošnjaka. Članove Predsjedništva biraju građani neposredno, i to tako što člana Predsjedništva iz Republike Srpske biraju građani u Republici Srpskoj. a dva člana iz Federacije biraju građani u Federaciji, i to jednog Hrvata i jednog Bošnjaka. Članovi Predsjedništva biraju se na mandat od dvije godine, s tim što izborna pravila za prvi mandat donosi OSCE-a (Privremena izborna komisija), a kasnije će se izbori provoditi prema Izbornom zakonu Bosne i Hercegovine i entiteta. Isti članovi Predsjedništva imaju pravo da se kandiduju i da budu birani na još jedan uzastopni mandat, koji će trajati četiri godine. Nadležnosti Predsjedništva su relativno velike u okviru ukupne nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine. Ustav je utvrdio sljedeće nadležnosti: "a) vođenje spoljne politike Bosne i Hercegovine: b) naimenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine od kojih se sa teritorije Federacije ne može izabrati više od dvije trećine; v) predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim evropskim organizacijama i ustanovama i traženje članstva u organizacijama i ustanovama u kojima Bosna i Hercegovina nije član; g) pregovaranje, proglašavanje i. uz pristanak Parlamentarne skupštine, ratifikacija ugovora Bosne i Hercegovine;

d)

izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine;

đ) predlaganje, na preporuku Savjeta ministara, godišnjeg budžeta Parlamentarne skupštine; e) podnošenje izvještaja, na zahtjev, ali najmanje jednom godišnje, Parlamentarnoj skupštini o izdacima Predsjedništva; ž) koordinacija, po potrebi. sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovine z) obavljanje i drugih funkcija koje mogu biti nužne za obavljanje njegovih dužnosti, ili koje može da mu stavi u zadatak Parlamentarna skupština, ili o kojima se slože entiteti" (čl. 5 tač. 3). Predsjedništvo ima i značajne nadležnosti u odnosu na Savjet ministara i njegov rad, te u vezi s organizacijom i komandovanjem oružanim snagama u oba entiteta (BiH). Predsjedništvo bira Stalni komitet za vojna pitanja, a članovi Predsjedništva su i civilni šefovi oružanih snaga u svom entitetu što se naročito odnosi na Federaciju gdje, u stvari postoje dvije vojske). Način rada Predsjedništva utvrđen je Ustavom i Poslovnikom o radu. Članovi Predsjedništva među sobom biraju predsjednika. koji se rotira u jednakim razmacima tako da sva tri člana budu predsjednici u toku mandata. U prvom dvogodišnjem mandatu Predsjedništva predsjednik je onaj član koji je na izborima dobio najveći broj birača. Predsjedništvo sve odluke iz svoje nadležnosti usvaja konsenzusom, s tim što u slučaju da propadnu svi pokušaji da se odluka donese kon-senzusom. odluku mogu donijeti dva člana. Međutim, ako se jedan član Predsjedništva protivi odluci koju su druga dva člana usvojila, on može da proglasi "da je odluka Predsjedništva destruktivna po životni interes entiteta na čijoj je teritoriji on izabran" (čl. 5 tač. 2d Ustava). On to mora proglasiti u roku tri dana od dana kada je odluka usvojena. Takva odluka će se odmah dostaviti Narodnoj skupštini, odnosno Domu naroda Federacije. zavisno od toga iz koga je entiteta član Predsjedništva koji je stavio prigovor. Ako Narodna skupština Republike Srpske, odnosno Dom naroda Federacije prihvati prigovor na datu odluku, i to dvotrećinskom većinom, u roku od 10 dana od dana prijema odluke, tada ta osporena odluka Predsjedništva neće stupitina snagu.

3. Savjet ministara

Izvršnu vlast, pored Predsjedništva. čini Savjet ministara. kao sin generis vlada. Način izbora (imenovanja) predsjednika. ministara i zamjenika ministara utvrđen je Ustavom.

Predsjedništvo BiH imenuje predsjednika, a on imenuje ministre i zamjenike ministara. Ustavom je utvrđeno da postoje ministarstv inostranih poslova, ministarstvo spoljne trgovine i druga ministarstva ako je to potrebno. Svi oni sačinjavaju Savjet ministara. Predsjednik, ministri i njihov zamjenici stupaju na dužnost kada ih potvrdi Predstavnički dom. U praksi je jedno vrijeme došlo do izvjesnog odstupanja od Ustava. pa je predsjednik Savjeta ministara bio kolektivni, tj. imenovana su dva predsjednika i rotirala se (kao predsjednici) svakih sedam dana. Nužno je vratiti funkciju predsjednika Savjeta ministarakako to Ustav nalaže. Imenovan je ministar za inostrane poslove, ministar spoljne trgovine i - koristeći ustavnu odredbu da Savjet može "imati i druge ministre ako to bude potrebno" - imenovan je i ministar za trezor i ministar za komunikacije i civilna pitanja, te tri zamjenika ministara. Tako Savjet ministara ima ukupno šest ministara i šest zamjenika. Iz Federacije BiH imenuju se dvije trećine, a iz Republike Srpske jedna trećina članova Savjeta ministara. Tri zamjenika su takođe iz reda tri konstitutivna naroda. Nadležnosti Savjeta ministara su vezane za odgovornost za provođenje politike Bosne i Hercegovine, a naročito u oblasti spoljne politike, spoljnotrgovinske. carinske i monetarne politike, finansiranja ustanova i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine, provođenja krivičnih zakona na međunarodnom planu, domaćih i međunarodnih komunikacija, regulisanja saobraćaja između entiteta i kontrole vazdušnog saobraćaja. Takođe, po nalogu Predsjedništva, vrše se neki poslovi koordinacije između entiteta ukoliko se entiteti o tome slože. Savjet ministara vršiće i poslove dodatnih nadležnosti ako do njih dođe i osnivati dodatne ustanove ako to bude potrebno i ako to prihvate entiteti.

4. Ustavni sud Bosne i Hercegovine

Ustavni sud Bosne i Hercegovine osnovan je kao autoritativna institucija s ciljem da ostvaruje i ocjenjuje ustavnost i zakonitost propisa i drugih opštih akata i posebno štiti Ustav BiH. Ustavni sud ima devet članova od kojih dva člana bira Narodna skupština Republike Srpske, četiri člana Predstavnički dom Federacije a ostala tri člana bira (imenuje) predsjednik evropskog suda za ljudska prava. Za sudiju Ustavnog suda može biti izabran svaki građanin sa pravom glasa, s tim daje istaknuti pravnik sa visoko moralnim renomeom. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti građani Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne države. Mandat prvih naimenovanih i izabranih sudija traje pet godina, a poslije isteka prvog mandata sudije će se birati trajno, tj. moći će biti na mjestu sudije Ustavnog suda do 70 godina života. Smjena sudije može biti i ranija ako sam podnese ostavku ili ga ostale sudije smi-jene konsenzusom. Poslije isteka prvog mandata, Parlamentarna skupština može odlučiti da se, umjesto tri sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, oni biraju na drugi način, vjerovatno iz entiteta. Sud ima značajne nadležnosti i one se odnose isključivo na rješavanje sporova koji nastaju po Ustavu BiH između entiteta, ili između BiH i jednog ili oba entiteta, ili

između ustanova BiH. Ustavom je Sud izričito dobio u nadležnost da utvrđuje ova pitanja: a) da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa Ustavom BiH, uključujući tu odredbe koje se odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine; b) da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od entiteta u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine. Ustavni sud Bosne i Hercegovine u svojoj nadležnosti ima i aggelacionu jurisdikciju u vezi s pitanjima iz Ustava BiH koja proizađu iz presude bilo koga suda u BiH (u oba entiteta). Ustavni sud je nadležan i za pitanja koja mu uputi bilo koji sud u BiH, a koja obuhvataju ocjenu da li je neki zakon od čije valjanosti zavisi presuda u skladu sa Ustavom BiH ili nekom od evropskih konvencija ili sa pravilima međunarodnog prava. Zahtjev za pokretanje spora pred Sudom mogu podnijeti: 1. član Predsjedništva, 2. predsjednik Savjeta ministara, 3. predsjednik ili potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine, 4. jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela entiteta. Akti Suda su odluke i rješenja. Rješenja se donose u prethodnom postupku, u odbacivanju zahtjeva i sl. a odluke su osnovni, glavni akti. Odluke Suda su konačne, izvršne i opšteobavezne. 5. Sud Bosne i Hercegovine Sud Bosne i Hercegovine je ustanovljen zakonom koji je svojom odlukom proglasio visoki predstavnik za Bosnu i Hercegovinu kao najviši autoritet u civilnom dijelu primjene Dejtonskog mirovnog sporazuma. Institucije (sudovi) ovakve vrste u svijetu su ustavna kategorija. Do nje je trebalo doći primjenom odredbe člana III tačka 5a Ustava. jer postoji potreba za postojanjem takvog suda na nivou Bosne i Hercegovine. Sud je osnovan s ciljem da osigura efikasno ostvarivanje nadležnosti države Bosne i Hercegovine i poštovanje ljudskih prava i vladavine zakona. Sud sačinjava petnaest sudija, i to po pet iz reda svakog konstitutivnog naroda, koji su diplomirani pravnici sa najmanje deset godina iskustva u pravosuđu ili advokaturi ili profesori pravnog fakulteta na pozitivnopravnim predmetima (krivična, privredna, upravna i privredna pravna katedra). Sudije bira Parlamentarna skupština na period do navršenih sedamdeset godina života. Predsjednik Suda bira se na opštoj sjednici suda na period od pet godina. Struktura Suda se sastoji od tri sudska odjeljenja: krivično, upravno i apelaciono, te ima opštu sjednicu suda. Nadležnosti Suda su već predodređene strukturom - organizacijom Suda (krivična, upravna, apelaciona). Krivična nadležnost 1. Sud je nadležan za krivična djela utvrđena zakonom države Bosne i Hercegovine kada se tim zakonom određuje nadležnost Suda za ta krivična djela. 2. U nadležnosti suda je takođe da:

a) zauzima konačan i obavezujući stav vezan za sprovođenje zakona države i međunarodnih ugovora na zahtjev bilo kojeg suda entiteta ili bilo kojeg suda Distrikta Brčko kojem je povjereno sprovođenje zakona države; b) odlučuje o pitanjima koja se tiču sprovođenja međunarodnih i međuentitetskih krivičnih propisa, uključujući i odnose sa INTERPOL-om i drugim međunarodnim policijskim organima, te uključujući transfer osuđenog lica, izručenje i predaju lica po zahtjevu bilo kojeg organa na području Bosne i Hercegovine, druge države, odnosno međunarodnog suda ili tribunala; b) rješava sukob nadležnosti između sudova Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske i sudova entiteta i suda Distrikta Brčko; g) odlučuje o ponavljanju krivičnog postupka za krivična djela predviđena zakonima države Bosne i Hercegovine. Upravna nadležnost 1. Sud je nadležan da odlučuje o tužbama protiv konačnih upravnih akata, odnosno kada se radi o upravnoj šutnji institucija Bosne i Hercegovine i njenih tijela, javnih agencija, javnih korporacija, institucija Distrikta Brčko i drugih organizacija utvrđenih zakonom Bosne i Hercegovine, donesenih u vršenju javnih ovlašćenja. 2. Sud je naročito nadležan da: a) ocjenjuje zakonitost pojedinačnih i opštih izvršnih upravnih akata na osnovu državnog zakona, pri vršenju javnih funkcija organa vlasti Bosne i Hercegovine za koje zakonom nije predviđeno sudsko ispitivanje; b) rješava imovinske sporove između države i entiteta, između. države i Distrikta Brčko, između entiteta, između entiteta i Distrikta Brčko i između institucija Bosne i Hercegovine koje su povezane vršenjem javnih ovlašćenja; v) rješava sukob nadležnosti između sudova entiteta i sudova Distrikta Brčko; g) odlučuje o ponavljanju postupka u sporovima. Apelaciona nadležnost 1.

Sud je nadležan da odlučuje o:

a) žalbama protiv presuda ili odluka koje donese krivično odjeljenje ovog suda; b) žalbama protiv presuda ili odluka koje donese upravno odjeljenje ovog suda; v) žalbama protiv presuda sudova posljednje instance u Distriktu Brčko; g) vanrednim pravnim lijekovima protiv pravosnažnih odluka koje su donijela odjeljenja Suda i protiv pravnosnažnih odluka koje je donio sud posljednje instance u Distriktu Brčko, izuzev o zahtjevima za ponavljanje postupka. 2.

Sud je takođe nadležan i za:

a) rješavanje o prigovorima koji se odnose na kršenje izbornog zakona i dodatnih propisa uputstava koje donosi Stalna izborna komisija; b) rješavanje o svim drugim predmetima kada je to predviđeno zakonom Bosne i Hercegovine. 6. Centralna banka Centralna banka je ustavna kategorija ustanovljena članom VII Ustava Bosne i Hercegovine (decembra 1995) i osnovana Zakonom o cenlralnoj banci Bosne i Hercegovine (oktobar 1997). Ona je ustanovljena i osnovana s ciljem da vodi monetarnu politiku i održi stabilnost domaće valute i da izdaje domaću valutu - konvertibilnu marku. Izdavanje domaće valute Banka vrši prema aranžmanu poznatom pod nazivom currensu board. To znači da Banka (u prvih šest godina) neće moći davati kredite stvaranjem (emitovanjem) novca i djelovaće u tom pogledu kao odbor za valutu. Centralna banka Bosne i Hercegovine organizovana je tako što ima dvije glavne jedinice - Glavnu banku u Republici srpskoj i Glavnu banku u Federaciji Bosne i Hercegovine (u Federaciji može osnovati još jednu glavnu banku). Jedinice su povezane sa Centralnom bankom i nemaju pravni status i ovlašćenje koja su nezavisna od Centralne banke. One svoje obaveze izvršavaju prema odluci Upravnog savjeta i guvernera. Centralnom bankom upravlja Upravni savjet koji se sastoji od četiri člana (jedan iz Republike Srpske - Srbin, dva iz Federacije jedan Hrvat i jedan Bošnjak) i guverner Banke, koga imenuje Međunarodni monetarni fond. U odlučivanju uopšte i u Upravnom savjetu samo su tri glasa: jedan glas ima predstavnik iz Republike Srpske, jedan glas imaju oba predstavnika iz Federacije (dijele jedan glas) i jedan glas (koji je odlučujući) ima guverner Banke. Upravni savjet i guverner (i tri viceguvernera) imaju mandat šest godina. Guverner banke nije državljanin Bosne i Hercegovine niti može biti državljanin bilo koje susjedne države. Po isteku prvog mandata članovima Upravnog savjeta i guverneru (ističe 2003. godine), Predsjedništvo Bosne i Hercegovine će imenovati pet članova Upravnog savjeta sa mandatom od šest godina. Upravni savjet će između svojih članova imenovati guvernera, takođe na šest godina. Dakle, od 2003. godine guverner Banke neće biti strani državljanin. Osnovni zadaci Centralne banke su: a) da definiše, usvoji i kontroliše monetarnu politiku Bosne i Hercegovine putem izdavanja domaće valute - konvertibilne marke; b) da drži i upravlja službenim deviznim rezervama Centralne banke na siguran i profitabilan način; c) da potpomogne ili uspostavi i održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme; d) da izdaje propise za ostvarivanje aktivnosti vezanih za monetarnu politiku i izdavanje domaće valute; e) da koordinira aktivnosti agencija koje su nadležne za izdavanje bankarskih licenci i vršenje supervizije banaka u entitetima na način kako to odredi Upravni savjet Centralne banke;

f) da stavlja i povlači iz opticaja domaću valutu (konvertibilnu marku), uključujući novčanice i kovanice. Konvertibilna marka je do 1.1.2002. godine bila vezana za njemačku marku sa odnosom 1 : 1. a danas je vezana za evro sa odnosom 1 : 2.

III. FORMIRANjE I USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRPSKE 1. PROCES FORMIRANjA REPUBLIKE SRPSKE

1. Uslovi i razlozi formiranja Republike Srpske Proces disolucije SFRJ počeo je odvajanjem Socijalističke Repub-ike Slovenije i Socijalističke Republike Hrvatske. a zatim se prenio na Socijalističku Republiku Makedoniju i Socijalističku Republiku Bosnu i Hercegovinu. Raspadom jugoslovenske federalne države po administrativnim granicama. njene federalne jedinice jednostranim odlukama formiraju nacionalne države. Pošto federalne jedinice ranije SFRJ nisu formirane prema istim kriterijumima po kojima su se formirale novonastale države, pojavile su se ozbiljne poteškoće. Narodi federalnih jedinica vodili su zajednički rat (1941-1945) protiv zajedničkog neprijatelja i stvarali državu Jugoslaviju kao svoju državu, a ne federalne jedinice kao samostalne države. Za građane svih konstitutivnih naroda Jugoslavije bilo je isto da li su u jednoj ili drugoj federalnoj jedinici, jer su imali isti pravni, ekonomski. politički i drugi položaj. U procesu obrazovanja novih država problemi su se ispoljili naročito u federalnim jedinicama Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U njima su Srbi imali isti državotvorni položaj kao i ostali narodi tih federalnih republika sve do raspada Jugoslavije. Ustav Republike Hrvatske iz 1974. godine definisao je Republiku Hrvatsku kao "državu hrvatskog i srpskog naroda u Hrvatskoj", a federalna jedinica Bosna i Hercegovina definisana je kao "država Srba. Hrvata i Muslimana". Međutim, obrazovanjem novih država i donošenjem njihovih ustava srpski narod, do tada autohtoni i konstitutivni narod, više nije imao takav status. Hrvatska je postala "nacionalna država hrvatskog naroda"(Ustav Hrvatske iz 1990. godine), a srpski narod je postao nacionalna manjina. Bosna i Hercegovina se bez saglasnosti srpskog naroda kao konstitutivnog i državotvornog naroda, kao i Hrvatska, jednostranom odlukom proglasila samostalnom. suverenom i jedinstvenom državom. Međutim. time nije poštovana specifičnost Bosne i Hercegovine kao državne tvorevine osnovane još 1943. godine dobrovoljno (konsenzualno) ujedinjenih naroda - Srba, Hrvata i Mus-limana. To znači da je i transformacija Bosne i Hercegovine bila moguća samo saglasnošću sva tri njena naroda bez bilo kakve majorizaci-je. Nasuprot tome, većina koju su činila dva naroda je u Skupštini BiH, Predsjedništvu i Vladi donosila ustavne i druge državotvorne odluke, preglasavajući predstavnike srpskog naroda. Tokom 1991. godine doneseno je niz dokumenata - Memorandum, Platforma, Odluka o priznavanju državnosti i dr., bez predstavnika srpskog naroda, i svi ti dokumenti bili su, uglavnom, usmjereni ka odvajanju od Jugoslavije i konstitutisanju unitarne Bosne i Hercegovine. Tako u Memorandumu (član 6) stoji da skupštinska većina (Muslimani i dijelom Hrvati) odlučuju o sudbini Republike (Bosne i Hercegovine), a priznaje se pravo skupštinskoj manjini (dakle, Srbima) da zahtijeva svoj kulturni, socijalni i ekonomski interes. Tako su Srbi - do tada autohtoni, državotvorni i konstitutivni narod - postali manjina koja nije mogla uticati

na bilo kakvu odluku. Zato i nije bilo drugog rješenja osim zahtjeva za ostajanje Bosne i Hercegovine, ili barem srpskog naroda, u Jugoslaviji ili konstituisati Republiku Srpskog naro da Bosne i Hercegovine. S obzirom na to da nije prihvaćen zahtjev Srba za ostajanje Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, otvoren je proces konstituisanja Republike Srpske.

2. Principi i instituti na kojima se temelji ustavno uređenje i konstituisanje Republike Srpske Novonastale i transformisane države konstituišu se i izgrađuju svoje ustavno uređenje na univerzalnim, ali i specifičnim vrijednostima. Republika Srpska se upravo konstituisala i zasnovala svoje ustavno urećenje na tim osnovama (član 5 Ustava). 1) Pravo na mirnu i nenasilnu transformaciju. Svaka država ima pravo bez miješanja drugih i bez upotrebe političke, vojne ili bilo koje druge prisile da vrši vlastitu transformaciju. Neprikosnoveno je pravo konstitutivnih (državotvornih) naroda da donose odluke o tome kakvo he imati državno i društveno urećenje i koji će obim promjena vršiti, koji i kakav he biti stepen centralizacije ili decentralizacije vlasti. Ovo pravo se nejednako koristilo i u svijetu i u jugoslovenskim zemljama. Nakon disolucije SFRJ došlo je do relativno mirne transformacije i odvajanja nekih njenih republika i naroda. 2) Pravo na konstituisanje države. To pravo imaju svi narodi svijeta. Od kada su se počele konstituisati države, uvijek su one osnivane na kompaktnoj teritoriji na kojoj živi jedan narod sa svojim specifičnostima, ili pak više naroda, plemena, grupa i sl. koji imaju iste ili veoma slične istorijske, kulturne, a i prirodne karakteristike. Svaka država organizuje i vrši vlast na određenoj teritoriji sa postojećim stanovništvom. Uloga države je, prije svega, da štiti lična, imovinska i druga prava građana, i drugo, da štiti teritoriju od vanjskog uticaja destruktivnog karaktera. Ako su država i njena vlast organizovani kao izraz političke volje naroda, takvu državu narod želi i brani. 3) Suverenitet naroda i države. Teorija i praksa različito tumače i prihvataju sadržaj i suštinu suverenosti. Naročito je otvorenr pitanje ko je nosilac suvereniteta, da li je on djeljiv i prenosiv, a ako jeste, na koga on može biti prenesen, koliko je suverenitet povezan sa stvarnošću a koliko je samo teorijski pojam ili je u sferi pret postavki, zatim koliko je on pravni a koliko ideološki ili čak metafizički pojam. Ustavi modernih država prihvataju i utvrđuju suverenitet naroda i država ne prenaglašavajući njegovu ulogu. Suština suvereniteta pri-hvaćena je kao prirodno i neotuđivo pravo i kao najviša opšta volja naroda. Na samom vrhu suverenih prava je pravo naroda da ima svoju državu koja mu odgovara. S druge strane, takva država mora biti samostalna i nepovrediva od drugih i demokratska i pravna prema unutra, prema svojim građanima. 4) Samoopredjeljenje naroda. Ovo pravo su oduvijek, a posebno od kraja osamnaestog vijeka, koristili mnogi narodi svijeta. Samo u prošlom i ovom vijeku konstituisano je više od stotinu država, od kojih je najveći broj konstituisan baš na bazi korištenja prava na samoopredjeljenje. Istina, to pravo često se osporava; jedni ga osporavaju radi vlastitih, najčešće imperijalističkih i hegemonističkih interesa, dok ga drugi osporavaju zbog nepoznavanja njegove suštine. Istorija obiluje primjerima gušenja toga prava od strane velikih imperija i saveza (Rimska imperija, Tursko

carstvo, Austrougarska, Carska Rusija i dr.), a upravo na ruševinama takvih tvorevina, na bazi samoopredjeljenja naroda, formirale su se mnoge države. Mnogobrojni međunarodni akti i ustavi mnogih zemalja izričito utvrđuju pravo na samoopredjeljenje. Među prvim takvim međunarodnim aktima je Rezolucija londonskog kongresa, iz 1896. godine, kojom se utvrđuje pravo na samoopredjeljenje naroda. Zatim se isto pravo utvrđuje i potvrđuje Programom Internacionale 1903. godine. Povelja Ujedinjenih nacija iz 1945. ozakonila je pravo na samoopredjeljenje (čl. 1 tačka 2). Generalna skupština i Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija nekoliko puta su ozakonili to pravo u praksi. Ujedinjene nacije su 1976. donijele Pakt o ekonomskim, socijalnim, političkim i drugim pravima, u kome se već u prvom članu utvrđuje pravo naroda na samoopredjeljenje. 5) Samoorganizovanje naroda. Pojam samoorganizovanje koristi se, istina rijetko, i to kao pravni, politički i sociološki pojam.

Sasvim je teorijski ispravno, i u praksi potvrđeno, da se samoorganizo vanje odnosi na grupe ljudi, dijelove naroda ili narod. Narod ili dio naroda se planski, a mnogo rjeće stihijski, samoorganizuje i to, kao po pravilu. kada njegovo biće bude ugroženo. Dešava se da narod izgubi svoju državu ili neku drugu društvenu snagu koja ga štiti. Tada se narod. koji je ostao bez zaštite, samoorganizuje s ciljem da zaštiti i očuva svoj identitet, slobodu i opstanak. Samoorganizovanje traje sve dok se ne konstituiše javna vlast u vlastitoj državi ili drugi vid trajne društvene zaštite. Ustav i većina drugih konstitutivnih akata Republike Srpske pozivaju se na pravo samoorganizovanja i samoopredjeljenja. 6) Konstitutivnost i ravnopravnost naroda. Konstitutivnost i državotvornost jednog naroda proističe iz činjenice da taj narod sam ili s nekim drugim narodom formira (konstituiše) vlastitu državu. Da bi jedan narod mogao da bude konstitutivan. mora da ima svojstvo autohtonog naroda, što znači svoju samoniklost, samorodnost, starosjedilaštvo, odnosno specifičniju kulturu i istorijske, nacionalne i druge posebnosti. Dugotrajna i neprekidna baština (starina, djedov ina) jednog naroda sa svim svojim specifičnostima daje mu svojstv konstitutivnosti. Iz činjenice konstitutivnosti izvodi se pojam ravnopravnosti naroda, odnosno konstitutivni narodi su u svim pravima i obavezama ravnopravni. 7) Prava i slobode. Svakom čovjeku i svakom narodu moraju biti zagarantovana određena prava i slobode. Istorijski put borbe za ostvarivanje prava i sloboda bio je dug i na tome putu su se jasno izdiferencirala prirodna i stečena prava i slobode. Prirodna prava čovjeka su vezana za biće, suštinu čovjeka, i ne smiju se sužavati bez obzira na tip političkog sistema. dok se stečana prava i slobode (politička, ekonomsko-socijalna i druga) vrlo često smanjujui li povećavaju. zav isno od nivoa ostvarene demokratije u datom sistemu. Međutim. od kada postoje prava i slobode, tj. od kada su institunacionalizovana, od tada postoji i njihovo kršenje (narušavanje). Mnogo je toga za što se ljudi grčevito bore i zbog čega. ako su u mogućnosti, drugim uskraćuju elementarna prava i slobode. To su najčešće vlast. privatna svojina, privilegije. počast, visoki položaj, ideološka i vjerska isključivost itd. 8) Vladavina prava. To je osnovni princip svakog demokratskog društva, tj. svake pravne države u kojoj vlada red i mir, i gdje se ostvaruje i štiti ustavnost i zakonitost. Za ostvarivanje ovog ustavnog načela najznačajnije pretpostavke su pravični i potpuni normativni akti (ustav i zakon), dobro organizovane institucije sistema, počev od upravnih i sudski do zaštitnih i drugih organizacija i institucija. Takođe. u tome je vrlo bitno prihvatanje i ostvarivanje pune socijalne, nacionalne, vjerske, kulturne, političke i druge pravde. U takvim okolnostima uz primjeren ekonomski sistem i ekonomsku politiku, kao i pravičan poreski i fiskalni sistem, moguće je da funkcioniše vladavina prava - pravna država. Upravo, vladavina prava znači da se

ništa ne smije dešavati mimo zakona, odnosno da javna vlast, pogotovo upravna, mora biti pod kontrolom zakonodavne i pod opštedruštvenom kontrolom. Nijedan akt sudske i upravne vlasti ne može se donijeti niti primijeniti ako nije zasnovan na ustavu, zakonu. odluci ili drugom opštem aktu zakonodavne vlasti. 9) Ustavnost i zakonitost. Više od dvije stotine godina demokratske i opšteprogresivne snage energično zahtijevaju od svih nosilaca vlasti striktno provođenje ustavnosti i zakonitosti. To, u osnovi, znači da svaka državna tvorevina koja ima i vrši vlast mora imati ustav, zakone i druga pravila ponašanja kojih se svi moraju pridržavati. Ustavnost je potpuna u jednoj državi ako u njoj postoji ustav koji je donesen na demokratski način, kojim je utvrđen model društveno- ekonomskog i političkog sistema, kao i obaveza svih organa. institucija, organizacija i pojedinaca da se prilikom donošenja pravnih akata i preduzimanja materijalnih radnji pridržavaju ustava. Zakonitost je, takođe, obaveza svih da pri donošenju zakona ili podzakonskih akata poštuju ustav, a u praksi zakone. Dakle, ustavnost i zakonitost su osnove vladavine prava. pošto je svaka, pa i najviša vlast, ograničena objektivnim pravom. 10) Socijalna pravda. Postoji, nesumnjivo, težnja većine država da obezbijedi građanima što bolje uslove života. To ce postiže na razne načine. pa je veoma bitno koji put društvenog uređenja odabere i koji model primjenjuje postojeća vlast. Socijalna pravda se ostvaruje u stvarnim promjenama, društvenim odnosima i društvenoj strukturi, gdje dolazi do brzog ekonomskog razvoja, pune zaposlenosti, zaštite narodnog zdravlja. obrazovanja, zaštite majke i djeteta, djece i omladine, primjene svih vidova socijalnog osiguranja i zaštite itd. Neki teoretičari takvu državu nazivaju državom blagostanja, iako je sasvim sigurno da takve države nema. Postoji samo država koja obezbjeđuje (ili ne obezbjeđuje) jednaka prava za sve građane u okviru ustava i zakona i na osnovu i u skladu sa materijalnim bogatstvom društva. U taj okvir se uklapa i sistem socijalne pravde. 11) Zaštita prava etničkih grupa. Moderni ustavni sistemi utvrđuju i garantuju ravnopravnost građana bez obzira na nacionalnost, vjeroispovijest i druge osobine i pripadnosti. Konstituišu se demokratske institucije i uvažavaju specifičnosti i prava drugih naroda i narodnosti. Posebna je obaveza zaštita etničkih grupa. Ustav Republike Srpske izričito utvrđuje i garantuje zaštitu prava etničkih grupa i drugih nacionalnih manjina (čl. 5. i 31). 12) Tradicija, ooičaji, kultura. Stabilnost političkog sistema svake zemlje zavisi, pored ostalog, i od toga koliko se uzimaju u obzir, poštuju i u njega ugrađuju tradicija, običaji i kultura naroda. To znači da se pri konstituisanju oblika političkog uređenja. oblika vladavine, organizacije i strukture vlasti moraju uvažavati neki bitni faktori koji determinišu tip političkog sistema. Ako se ne uzmu u obzir navedeni i drugi specifični elementi jednog naroda koji formira svoje državno uređenje, takav državni sistem postaje kvazimodel i po pravilu brzo propada. U političkoj i pravnoj istoriji postoji mnogo primjera gdje se pokušalo izgraditi državno uređenje bez uvažavanja pomenutih specifičnih faktora ali su ti sistemi brzo propadali.

13) Parlamentarna demokratija. He postoji jedna. već mnogo vrsta demokratije. Sve je više u upotrebi pojam parlamentarna demokratija. Suština ove vrste demokratije proizilazi iz mjesta i uloge građana i parlamenta (skupštine) u ukupnom političkom sistemu jedne države. Značaj parlamenta zavisi od toga kakva je njegova uloga u sistemu podjele i vršenja vlasti. Najčešće se u teoriji i parlamentarnoj demo kratiji građanskog tipa naglašava da su parlamenti mjesto izražavanja volje naroda i egzistencije parlamentarne demokratije. 14) Podjela vlasti. Organizacija državne vlasti, odnosi i nadležnosti osnovnih poluga sistema - prioritetna su pitanja svih država svijeta. Teorijski gledano, da bi se znalo koji je sistem vlasti u jednoj državi, neophodno je utvrditi ko u njoj vrši vlast, kome vlast pripada da li je ona djeljiva i prenosiva i koji segment te vlasti ima odlučujuću ulogu. S vremenom su se izdiferencirale tri osnovne poluge koje čine suštinu ukupne državne moći i vlasti: zakonodavna, sudska i izvršna vlast. Ustav Republike Srpske utvrđuje da se državna vlast organizu-je po načelu podjele vlasti. Zakonodavnu i ustavotvornu vlast ima skupština, izvršnu vlast vrši vlada, a sudska vlast pripada sudovima (čl. 69). 15) Višestranački sistem. U sistemu klasične građanske demokratije višestranački sistem predstavlja osnovnu polugu parlamentarnog mehanizma i demokratije. Ustavom je zagarantovan politički pluralizam. 16) Slobodni izbori. Osnovni kvalitet demokratije koja se ostvaruje u jednojd ržavi ogleda se, između ostalog, i u održavanju slobodnih izbora. Stub parlamentarne demokratije predstavljaju izbori i vlast koja se konstituiše na bazi izbornih rezultata. Građani se slobodno i tajno izjašnjavaju o kandidatima i stranačkim listama i tako biraju svoje predstavnike u skupštini (parlamentu). Slobodnim iz-borima se smatraju oni koji su pravični, demokratski, neposredni, jed-naki, tajni, višestranački, tj. koji se održavaju bez političkih i drugih pritisaka vladajuće partije i klase na vlasti ili na drugi način formiranog vladajućeg establišmenta. 17) Tržišna i slobodna privreda. Ekonomsko-socijalno uređenje u Republici Srpskoj utvrđeno je na bazi nekoliko bitnih, u svijetu provjerenih i prihvaćenih, elemenata, a jedan od njih je tržišna i slobodna privreda. Kategorija tržišne privrede zamijenila je dogovornu ekonomiju kao vladajući princip u socijalističkoj Jugoslaviji. Naime, samo tri godine prije disolucije Jugoslavije, tj. ustavnim amandmanima iz 1988. godine, prešlo se na tržišni sistem privređivanja: tržište robe, kapitala i radne snage. U Republici Srpskoj je preuzet takav tržišni model, koji se u praksi već provodi. 18) Pluralizam vlasništva. Vlasnički ili svojinski odnosi su jedan od osnovnih pravnih instituta, ali i osnova cjelokupnog društveno-ekonomskog sistema - pravnih i fizičkih. Vlasnički odnosi su se mijenjali kroz istoriju i dobijali različite oblike, i to kao privatno vlasništvo, d ržavno, društveno, te razni vidovi savremenog akcionarskog i mješovitog vlasništva. Najmanje se mijenjalo, iako se veoma dugo zadržalo, privatno vlasništvo. Ovo je, u stvari, najčistiji oblik vlasništva, u kome se jasno zna ko je titular (vlasnik) svojine, kakav je odnos prema kapitalu, radnoj snazi i sredstvima rada, odnos prema dobiti itd.

19) Lokalna samouprava. Bitno načelo na kojem se temelji ustavni sistem Republike Srpske je lokalna samouprava. U svijetu se lokalna samouprava primjenjuje kao vid upravljanja od strane građana i osnovnih teritorijalnih jedinica. Lokalna samouprava se može organizovati na više načina: kao pretežno upravljanje od strane građana, kao predstavnički sistem menadžerske vladavine i kao predstavnički sistem skupštine ili konventske vladavine. Svaki od navedenih sistema lokalne samouprave može se organizovati kao jednostepeni, dvostepeni i višestepeni. Praksa je u svijetu pokazala da je najbolji dvostepeni sistem lokalne samouprave (npr. opština, okrug ili oblast).

3. Osnovni konstitutivni akti Republike Srpske

Proces konstituisanja Republike Srpske na teritoriji bivše Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine počeo je oktobra 1991. godine. Tokom četverogodišnjeg perioda (1991-1995) stvaranja Republike Srpske donesen je niz značajnih državotvornih (konstitutivnih) akata. 1) Odluka o osnivanju Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Odluku su donijela. 24. oktobra 1991. godine 84 narodna poslanika. Ti poslanici su izabrani na opštim. tajnim i neposrednim parlamentarnim izborima održanim u jesen 1990. godine. Odlukom o osnivanju Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini utvrđeno je da će Skupština razmatrati i odlučivati o svim pitanjima koja se odnose na ostvarivanje ravnopravnosti srpskog naro da sa ostalim narodima koji žive u Bosni i Hercegovini i na zaštitu interesa srpskog naroda ukoliko bude ugrožen u Skupštini SR BiH ili izvan nje. Skupština srpskog naroda zasjedala je u Sarajevu od 24. oktobra 1991. sve dok joj tu nije onemogućen rad. Tokom marta1992. svoje sjedište (samo radno) dislocirala je na Pale kod Sarajeva, gdje je nastavila svoj rad i dalje konstituisanje Republike Srpske. Od februara godine, nakon donošenja Ustava, zvanični naziv Skupštine je Narodna skupština. 2) Odluka o ostajanju srpskog naroda Bosne i Hercegovine u zajedničkoj državi Jugoslaviji. Odluku je donijela Skupština srpskog naroda u BiH 24. oktobra 1991. a građani su je potvrdili na plebiscitu 9. i 10. novembra iste godine. Utvrđeno je da, u cilju trajne zaštite, srpski narod ostaje u zajedničkoj državi Jugoslaviji sa Srbijom, Crnom Gorom i drugima koji se za taj ostanak izjasne. Time je jasno potvrđeno da svaki konstitutivni narod ima pravo da se opredijeli gdje, s kim i u kakvoj državnoj zajednici želi živjeti. Takođe je potvrđeno da bez volje sva tri konstitutivna naroda ne može postojati ni jedinstvena Bosna i Hercegovina. 3) Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine. Polazeći od univerzalnog, neotuđivog i neprenosivog prava naroda na samoopredjeljenje, samoorganizovanje i udruživanje, na osnovu koga on slobodno određuje svoj politički status i obezbjeđuje ekonomski, socijalni i kulturni razvoj, Skupština srpskog naroda Bosne i Hercegovine donijela je 9. januara 1992. Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine.

Proglašenjem Republike formalnopravno je nastala Srpska Republika Bosna i Hercegovina kao državni subjekt, čiji je faktički proces konstituisanja nastavljen. S proglašenjem Republike već su postojala tri bitna elementa neophodna za njeno postojanje i funkcionisanje: teritorija, iako još neomeđena, stanovništvo, organizacija i funkcionisanje državne vlasti. Ovom deklaracijom je utvrđeno (tačka 3) da he ce teritorija razgraničiti mirnim putem, dogovorom, uz uvažavanje etničkih, istorijskih, pravnih. kulturnih, ekonomskih, geografskih. komunikacionih i drugih kategorija. te uvažavanjem međunarodnog prava. Međutim, dogovor o razgraničenju nije postignut sa državnim tvorevinama dviju nacionalnih zajednica u BiH, što je učinjeno tek Opštim okvirnim sporazumom 14. decembra 1995. godine. 4) Ustav Republike Srpske Bosne i Hercegovine (kasnije Republike Srpske). Svaki slobodan i suveren narod samostalno odlučuje o svom političkomi državnom statusu i obezbjeđuje svoj ekonomski, socijalni i kulturni razvoj. Stvarajući na toj osnovi samostalnu i demokratsku Republiku, zasnovanu na socijalnoj pravdi, vladavini prava i poštovanju ljudskih prava, Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini donijela je 28. februara 1992. godine Ustav Srpske Republike Bosne i Hercegovine (Ustav Republike Srpske). 5) Ustavni zakon za sprovođenje Ustava Republike Srpske. Istovremeno sa usvajanjem Ustava Republike Srpske. donesen je i Ustavni zakon za provođenje Ustava Republike Srpske. Ustavni zakon je važan konstitutivni akt, pa je njegovo usvajanje uobičajeno prilikom donošenja ustava. Njime se čini prvi korak primjene ustava i stvara instrumentarij za stavljanje ustava u funkciju. 6) Deklaracija o državnom i političkom uređenju. Deklaracija je usvojena 12. avgusta 1992. godine i ima karakter ustavnog akta, a naročito elemente ustavnog zakona ili ustavnih amandmana. Naime, ovom deklaracijom su na specifičan način izvršene izmjene i dopune Ustava koje odražavaju odnosno sadrže odredbe iz ove deklaracije. Deklaracijom je utvrđeno i novo ime Republike - Republika Srps-ka. Deklaracija utvrđuje državne simbole: himnu, zastavu i grb. Sva tri znamenja su tradicionalna: himna je "Bože pravde". zastava trobojna (crveno-plavo-bijela) i grb Nemanjića. Republika je proglašena jedinstvenom i suverenom. Teritorijalna podjela je izvršena na oblasti i opštine. Deklaracijom je utvrđeno da će se odnosi sa državnim tvorevinama ostala dva konstitutivna naroda u Bosni i Hercegovini uspostaviti na bazi dogovora i na visokom nivou tolerancije i razumijevanja, a naročito u pogledu granica. komunikacija, energetike i sl., kao i eventualno stupanje u konfederalni savez na osnovama ravnopravnosti. 7) Ženevski i Njujorški sporazum o ustavnim principima. Pored konstitutivnih akata koje je donosila Narodna skupština Republike Srpske, značajni su i akti doneseni pod pokroviteljstvom Organizacije Ujedinjenih nacija i Evropske unije. a na prijedlog Kontakt grupe sedam svjetskih sila. Dva su takva bitna dokumenta: Ženevski i Njujorški sporazum. Sporazum koji je postignut 8. septembra 1995. godine u Ženevi odnosi se na državnopravna i ustavna rješenja u Bosni i Hercegovini. Ženevskim sporazumom je utvrđeno:

- da će Bosna i Hecegovina zadržati svoje postojanje kao međunarodni subjekt i kao takva je priznata; - da je Bosna i Hercegovina podijeljena na dva entiteta – Republiku Srpsku i Federaciju Bosnu i Hercegovinu; - da se teritorija Bosne i Hercegovine dijeli izmeću dva entiteta po odnosu 51% Federaciji BiH i 49% Republici Srpskoj; - da oba entiteta moraju preuzeti recipročne obaveze koje se odnose prije svega na: sprovođenje izbora, usvajanje međunarodnih akata o pravima građana, da sporove rješavaju arbitražom, te da se angažuju na tome da raseljena lica dođu u posjed svojih domova ili da dobiju pravednu naknadu. Njujorški sporazum, postignut 26. septembra 1995. predstavlja nastavak Ženevskog sporazuma. Njime se dalje utvrćuju elementi za ustavno, odnosno državno uređenje Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine i Bosne i Hercegovine. Sporazum utvrđuje: - da će oba entiteta - Republika Srpska i Federacija BiH - poštovati međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine, osim onih obaveza koje je preuzeo jedan entitet bez saglasnosti drugog; - da he obje vlade (oba ent ori u roku od 30 dana nakon što OEBS utvrdi da su stvoreni uslovi za to; - da će se u parlament BiH birati dvije trećine predstavnika iz Federacije i jednu trećinu iz Republike Srpske; - da he u Predsjedništvu BiH biti jedna trećina iz Republike Srpske i dvije trećine iz Federacije; - da će Vladu činiti odgovarajući ministri; - da će postojati Ustavni sud BiH; - da se ubrzano nastave pregovori koji će dovesti do konačnog rješenja ustavnog i državnog ustrojstva entiteta i BiH. 8) Dejtonski mirovni sporazum. Mirovni sporazum za Bosnu i Her-cegovinu postignut je 21. novembra 1995. u Dejtonu (SAD), a potvrđen je i potpisan 14. decembra 1995. godine u Parizu. Uz Opšti okvirni spo razum utvrđeno je još 11 aneksa. Svi dokumenti, a posebno Opšti okvirni sporazum i Ustav, predstavljaju osnovne konstitutivne akte. Njima je utvrđen državnopravni položaj Republike Srpske u okviru Bosne i Hercegovine. Potvrđen je, takođe, kontinuitet Republike Srpske, stim da Republika Srpska nije više država kako je funkcionisala od 1992. godine, već entitet kao jedna od dvije članice složene države Bosne i Hercegovine. Ustav i ustavno uređenje Republike Srpske, kako je utvrđeno. prilagodiće se Ustavu Bosne i Hercegovine.

2. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRPSKE

1. Ustavni položaj Republike Srpske u okviru Bosne i Hercegovine Četverogodišnji period funkcionisanja Republike Srpske, koja nije bila međunarodno priznata. ali je bila stvarno postojeća. zavr-šio se sredinom decembra 1995. godine. Od tada, na osnovu Dejtonsko-Pariskog mirovnog sporazuma i Ustava Bosne i Hercegovine, započinje druga, nova faza ustavnopravnog i političkog života Republike Srpske. Republika Srpska je postala entitet (država. članica, federalno-konfederalna jedinica ili poddržava - kako se u teoriji ponekada nazivaju konstitutivni subjekti složene države). Republika Srpska kao entitet nastavila je kontinuitet sa svim dotadašnjim institucijama vlasti, ali sa ustavnim rješenjima prilagođenim Ustavu Bosne i Hercegovine. Ustavom Bosne i Hercegovine je utvrđeno da će Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine entiteti "izmijeniti svoje ustave kako bi obezbijedili da ti ustavi budu u skladu sa ovim Ustavom" (član XII tačka 2 Ustava). Prilagsfavanje (usaglašavanje) ustava odnosi se na raspodjelu funkcija i nadležnosti prema kojima "sve državne funkcije koje ustavom nisu izričito dodijeljene institucijama Bosne i Hercegovine pripadaće entitetima... Entiteti i sve niže zajednice he u potpunosti poštovati Ustav Bosne i Hercegovine, koji je iznad neusklađenih odredaba zakona Bosne i Hercegovine i ustava entiteta... " (član III tačka 3 a, b). U tom smislu su iz Ustava Republike Srpske brisane sve odredbe koje su čisto državne (i odredbu da je Republika srpska dr-žava), kao i one nadležnosti koje se odnose na spoljnu, spoljnotrgo-vinsku, i monetarnu politiku i druga pitanja i nadležnosti koje su pipadale Bosni i Hercegovini. Od tada su izmjene Ustava vršene dva puta (u jesen 1996. i proljeće 2002. godine) sa više amandmana. Uskla-ćivanje Ustava Republike Srpske vršeno je, ne samo na osnovu odredaba Ustava BiH i Mirovnog sporazuma, već i na osnovu mišljenja tzv. Venecijanske komisije (Komisija je organ Savjeta Evrope za ustavna pitanja) i odluka Ustavnog suda BiH o konstitutivnosti naroda. Time su usklađena sva bitna pitanja odnosa entiteta i države. Svaki, eventualno, dalji zahtjev za mijenjanje i prilagođavanje ustava entiteta bio bi izvan okvira Ustava BiH i narušavao bi uspostavljeni dejtonski ustavni model njene organizacije. Kao državotvorni subjekat Bosne i Hercegovine. Republika Srpska predstavlja njen stabilan dio, omogućava i doprinosi postojanju funkcionalne i samoodržive Bosne i Hercegovine. 2. Ustav i ustavno uređenje Republike Srpske Ustavnopravno i političko udređenje Republike Srpske obuhvata: državotvorni status, organizaciju vlasti, institucije vlasti, prava i dužnosti građana i Republike i ostale bitne elemente. Ustav je donijela Narodna skupština Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine 28. februara 1992. godine. Kao najviši pravni akt. Ustav je donesen samo četrdeset dana nakon proglašenja Republike. Njime je uspostavljena državna organizacija i ustanovljena potrb-na organizacija i institucije vlasti. Time je politička volja naroda pretočena u najviše i opšteobavezujuće norme. Prema Ustavu, narodna volja ogledala se u odlučnosti za uspostavljanjem pravne, demokratske, građanske i slobodne Republike sa tržišnom privredom, svojin-skim i političkim pluralizmom, koja bi mogla ući u savez sa Jugoslavijom ili državom ostala dva konstitutivna naroda Bosne i Hercegovine.

Ustav je odrazio postojeće (tadašnje) promjene u svijetu i u Jugoslaviji, koje su bitne i duboke i ulaze u samu strukturu društva. Sa društvene scene nestaje jedan tip društva socijalizam, a nastupa proces tranzicije u građansko društvo. Utvrđeni su temelji ustavnog uređenja Republike (član 5 Ustava) kao instituti i principi koji daju o kvir i mjerila za cjelokupni sistem vlasti. upravljanje i društveni život ljudi. Ti temelji su: garan-tovanje i zaštita ljudskih sloboda i prava u skladu sa međunarodnim standardima; obezbjeđenje nacionalne ravnopravnosti; socijalna pravda; tržišna privreda; višestranački sistem; parlamentarna demokratija i podjela vlasti; slobodni izbori; lokalna samouprava; zaštita prava etničkih grupa i drugih manjina; promocija plural-ističkog društva; zastupljenost sva tri konstitutivna naroda u organ-ima zakonodavne, izvršne i sudske vlasti i nediskriminacija. Strukturu Ustava sačinjavaju dva dijela: preambula i normativni dio. Preambula je relativno kratka i - izmijenjena posljednjim amandmanima - 2002. - godine - glasi: Poštujući volju svojih građana da obrazuju i očuvaju Republiku Srpsku i da ustavno uređenje Republike utemelje na poštovanju ljudskog dostojanstva, slobdoe i jednakosti, nacionalnoj ravnopravnosti, demorkatskim institucijama, vladavini prava, socijalnoj pravdi. pluralističkom društvu. garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava kao i prava manjinskih grupa u skladu sam eđunarodnim standardima, zabrani diskriminacije i uvažavanju pravila tržišn ekonomije; u želji da obezbijedi mir, toleranciju i opšte blagostanje; u namjeri da doprinose razvoju prijateljskih odnosa među narodima i državama; izražavajući opredijljenost Republike Srpske a potpuno poštovanje i dosljedno primjenjivanje Opšteg okvirnog sporazuma o miru za Bosnu i Hercegovinu, kojim se nedvosmisleno prihvata, potvrđje i garantuje ustavno-pravni položaj Republike Srpsek, kaoj ednog od dva entiteta u sastavu Bosne i Hercegovine, Narodna skupština Republike Srpske donosi Normativni dio Ustava ima 140 članova sa devedeset dva amandmana donesenih trinaest puta, koji su razvrstani u dvanaest poglavlja: Osnovne odredbe, Ljudska prava i slobode Ekonomsko i socijalno uređenje, Prava i dužnosti Republike, Organizacija Republike, Teritorijalna organizacija, Odbrana, Ustavnost i zakonitost, Ustavni sud, Sudovi i javna tužilaštva. Promjene ustava, Završne odredbe. Osnovnim odredbama Ustava utvrđene su temeljne odrednice Repub-like Srpske (član 1-9). Državotvorni status Republike Srpske utvrđen je formulacijom da je Republika Srpska jedinstven i nedjeljiv ustavnopravni entitet. U Republcii Srpskoj kao jednomo d dva ravnopravna entiteta u Bosni i Hercegovini Srbi, Hrvati i Bošnjaci i manjinske grupe i građani ravnopravno i bez diskriminacije učestvuju u vršenju vlasti. Republika Srpska je u sastavu Bosne i Hercegovine i omeđena je međuentitetskom linijom razgraničenja sa Federacijom Bosne i Hercegovine. Linija razgraničenja može se mijenjati samo uz saglas-nost oba entiteta i potvrdom građana Republike na referendumu. U Republici Srpskoj su u upotrebi jezici sva tri konstitutivna naroda, a način službene upotrebe jezika uređuje se zakonom. Ravno-pravna su oba pisma: ćirilica i latinica.

Republika Srpska ima svoja obilježja: zastavu (crveno-pravo-bijela), grb (grb Nemanjića) i himnu (Bože pravde). 3. Ustavne nadležnosti Republike Srpske Nadležnosti Republike Srpske kao entiteta - članice složene države Bosne i Hercegovine su značajne i mnogobrojne, utvrđene Ustavom Bosne i Hercegovine i Ustavom Republike Srpske. Nadležnosti su tako ustanovljene da njihovim vršenjem građani Republike Srpske mogu da ostvare sva svoja suverena prava. Ustavom Bosne i Hercegovine utvrđeno je generalnom klauzulom (član III tačka 3 a) da sve državne funkcije i ovlašćenja koja Ustavom BiH nisu izričito dodijeljena institucijama Bosne i Hercegovine, pripadaju entitetima. A Bosni i Hercegovini su - kako je već rečeno -izričito dodijeljeni poslovi spoljne, spoljnotrgovinske, carinske i monetarne politike sa još nekim ovlašćenjima i nadležnostima koja po definiciji pripadaju državi, a sve ostale funkcije su u nadležnosti entiteta - Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. To su, prije svega, nadležnosti vojske, odbrane, policije i zaštite. sudstva svih nivoa, konstituisanja pravnog sistema i poretka, uprave, finansija i dr. Prava i dužnosti Republike ostvaruju se preko republičkih institucija, organa i organizacija (Skupštine, Vlade, predsjednika Republike, redovnih sudova, Ustavnog suda, uprava, zavoda, direkcija, pa djelimično i lokalne uprave i dr.). Najbitnije nadležnosti, prava i dužnosti koje ima, obezbjeđuje i utvrđuje se: integritet, ustavni po-redak i teritorijalna cjelokupnost Republike, odbrana i bezbjednost; mjere za slučaj ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti; ustavnost i zakonitost; ostvarivanje i zaštita ljudskih prava i sloboda; obliga-cioni odnosi, zaštita svih vidova svojine, položaj preduzeća i organizacija; ekonomski odnosi sa inostranstvom (koji nisu preneseni na institucije Bosne i Hercegovine); bankarski poslovi (osim prava koja ima Centralna banka BiH); osnovni pravci privrednog, kulturnog, naučnog, tehnološkog, demografskog i socijalnog razvoja i druge oblasti bitne za razvoj Republike; organizacija, nadležnosti i rad državnih organa; sistem javnih službi; rad, radni odnosi, zapošljavanje, socijalno osiguranje, zdravstvo, briga o djeci i omladini, obrazovanje, kultura, životna sredina, sistem javnog informisanja; međunarodna saradnja (osim onoga što ima BiH), a naročito sklapanje sporazuma o uspostavljanju specijalnih paralelnih odnosa sa susjednim državama SRJ, Srbijom i Crnom Gorom), te sklapanje sporazuma sa državama i međunarodnim organizacijama (uz saglasnost Parlamentarne skupštine BiH) itd. Sve nadležnosti. prava i dužnosti moraju se izvršavati tako da ne budu u suprotnosti sa Ustavom Bosne i Hercegovine, a naročito da ne narušavaju suverenitet i integritet Bosne i Hercegovine. 4.Prava i slobode i njihovo ostvarivanje

Ustav Republike Srpske je utemeljio široka ljudska prava i slobode, i to prema međunarodnim standardima prevazilazeći time lokalne, bosanskohercegovačke i regionalne standarde. Osnova za njihovo utemeljenje je svjetski dostignuti nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i sloboda i najznačajniji akti o pravima i slobodama kao što su Opšta deklaracija o pravima čovjeka kao dokument Ujedinjenih nacija i Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda sa svim njenim protokoloma. Dakle, pravni osnov za uspostavljanje i jamstvo prava i sloboda u Republici Srpskoj zasniva se na domaćem državnom pravu (ustavima, zakonima i statutima) i međunarodnom pravu (konvencijama, deklaracijama, poveljama, pak-tovima, ugovorima i protokolima).

Ustavom je uspješno kombinovana međunarodnopravna i ustavno-pravna (državna) zaštita, što je vidljivo iz strukture i porijekla ustavnih normi. Prvo su izvorne i originalne odredbe Ustava Repub-like Srpske o pravima i slobodama, zatim su odredbe u koje su ugrađeni elementi iz Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i na koncu su neke odredbe Evropske konvencije ili protokola koje se direktno primjenjuju. Na taj način ustanovljene su konzistentne odredbe, kojima se sistematski utvrđuju i jemče prava i slobode, kako individualna (pojedinačna) tako i kolektivna (konstitutivnim naro dima i etničkim grupama). Drugo poglavlje Ustava "Ljudska prava i slobode"(od člana 10. do 49) obuhvata zaštitu ličnih, političkih ekonomsko-socijalnih i novih i posebnih prava i sloboda. Utvrđeno je da su građani Republike ravnopravni u slobodama, pravima i dužnostima, jednaki pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez obzira na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnost, vjerosipovijest, socijalno porijeklo, rođenje, obrazovanje, imovno stanje, političko i drugo uvjerenje, društveni položaj ili drugo lično svojstvo. Onemogućen je bilo koji vid diskriminacije. Najveća čovjekova vrijednost - život je neprikosnoven, a ljudsko dostojanstvo, tjelesni i duhovni integritet, čovjekova privatnost, lični i porodični život su nepovredivi. Sloboda i lična bezbjednost su neprikosnoveni; sloboda se ne može nikome oduzeti ili ograničiti osim, u slučajevima utvrđenim zakonom. Građanima je zagarantovana sloboda kretanja i nastanjivanja na teritoriji Republike. Oni se u Republiku mogu slobodno nastanjivati, slobodno je napuštati i u nju se vraćati. Zajemčena je sloboda misli i opredjeljenja, savjesti i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja. Pluralizam političkog organziovanja je zajemčen, osim ako je političko organizovanje i djelovanje usmjereno na ugrožavanje demokratije, narušavanje integriteta Republike, kršenje zajemčenih sloboda i prava i raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske mržnje i netrepeljivosti. Ekonomsko-socijalna prava i slobode su vrlo široko utvrđena i zajemčena, počev od prava na rad i slobodu rada, do prava iz rada i radnog odnosa (pravo na zaradu, na povoljne i stabilne uslove rada, na zdravstveno i socijlno osiguranje, na odmor i zaštitu na radu). Utvrđeno je pravo i sloboda sindikalnog organizovanja i pravo na štrajk. Zagarantovano je slobodno preduzetništvo, a monopoli su zabranjeni. Svi oblici svojine imaju jednaku pravnu zaštitu. Prava i slobode zajamčene ustavom ne mogu se oduzeti niti ograničiti. Pravo jednih ne može biti ničim ograničeno osim pravom drugih. U slučaju različitosti, ili da neka prava uopšte nisu nikako ili nisu dovoljno utvrđena ili zagarantovana Ustavom Republike Srpske, Ustavom je utvrđeno da će se primjenjivati odredbe o ljudskim pravima i slobodama Ustava Bosne i Hercegovine ili Evropske povelje za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njeni protokoli. Dakle, ljudskim pravima i slobodama nema niti smije biti ograničenja u odnosno Ustav, zakone, Evropsku povelju i Opštu deklaraciju OUN. Za ostvarivanje zagarantovanih prava i sloboda zaduženi su i odgovorni svi građani. svi lokalni i državni organi. zakonodavna vlast, posebno izvršna vlast. a vrlo značajno mjesto. kao mehanizam zaštite, ima pravosuđe (sudovi: osnovni, okružni, vrhovni i ustavni).

3. ORGANIZACIJA VLASTI REPUBLIKE SRPSKE

Republičke funkcije su mnogobrojne, složene i odgovorne. Nastankom Republike postavilo se pitanje kako treba da bude organizovana njena vlast, tj. ustrojeni njeni organi i utvrđen njihov međusobni odnos da bi što uspješnije funkcionisala. Do danas su se u svijetu (u teoriji i praksi) pojavili i primjenjuju se različiti oblici sistema vlasti. Oni se mogu svrstati u tri tipa: sistem jedinstva vlasti, sistem podjele vlasti i sistem saradnje vlasti. Koji će tip biti primijenjen u nekoj državi, zavisi od odabranog mehanizma odnosa zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Odnos zakonodavne, sudske i izvršne vlasti zavisi, prije svega, od političkih ciljeva, tradicije, uzora i interesa klase, partije ili neke druge odlučujuće grupe na vlasti. Vladajuće političke snage u Republici Srpskoj opredijelile su se za moderniju organizaciju sistema vlasti pa je Ustavom utvrđeno da se državna vlast u Republici organizuje na načelu podjele vlasti. Prema tom sistemu ustavotvornu i zakonodavnu vlast ostvaruje Narodna skupština, izvršnu vlast vrši Vlada, a sudska vlast pripada sudovima. U strukturi vrhovne vlasti je i predsjednik Republike. koji predstavlja Republiku i izražava njeno jedinstvo. Zaštitu ustavnosti i zakonitosti vrši Ustavni sud Republike Srpske. 1. Narodna skupština Za razliku od položaja skupštine u sistemu jedinstva vlasti, gdje se ona definiše kao najviši organ cjelokupne vlasti, u sistemu podjele vlasti, kakav je u Republici Srpskoj, Narodna skupština se pojavljuje kao najviša ustavotvorna i zakonodavna vlast. Narodna skupština je jednodomna. i ima 83 narodna poslanika koji se biraju na period od četiri godine. neposredno i tajnim glasanjem. Narodni poslanici se biraju u izbornim jedinicama sistemom podjele mandata kojime se obezbjeđuje da sve opštine budu na odgovarajući način zastupljene u Narodnoj skupštini. Ova institucija radi u stalnom zasjedanju. U Narodnoj skupštini odlučuje se većinom glasova svih poslanika, ako nije predviđena posebna većina. Skupština može odlučiti da se o pojedinim značajnim pitanjima, građani prethodno izjasne na referendumu pa tek onda da ona donese odluku. Zakonodavni rad čini okosnicu ukupnog rada Skupštine. Pravo predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata. ili njihove izmjene i dopune. ima svaki narodni poslanik, predsjednik Republike, Vlada i najmanje 3.000 birača-građana. Ustavom je utvrđeno da se mandat u Narodnoj skupštini za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti produžava dok to stanje traje. Skupština može skratiti svoj mandat ako to odluče poslanici dvotrećinskom većinom (to ne može učiniti u doba ratnog stanja). U tom slučaju predsjednik Republike raspisuje izbore koji se moraju održati u roku od 60 dana. Narodni poslanik uživa imunitet i ne može biti pozvan na krivičnu odgovornost, niti može biti pritvoren i kažnjen, ako se pozove na imunitet, bez odobrenja Narodne skupštine. Poslanik može biti pritvoren samo onda ako je zatečen u vršenju krivičnog djela za koje je propisana kazna zatvora u trajanju dužem od pet godina (čl. 73 Ustava). Nadležnosti Narodne skupštine: 1. odlučuje o promjeni Ustava; 2. donosi zakone, druge propise i opšte akte; 3. donosi plan razvoja. prostorni plan. budžet i završni račun;

4. utvrđuje teritorijalnu organizaciju Republike; 5. raspisuje republički referendum; 6. raspisuje republički javni zajam i odlučuje o zaduženju Republike; 7. raspisuje izbore za narodne poslanike i za predsjednika Republike; 8. bira, imenuje i razrješava funkcionere, u skladu sa Ustavom i zakonom: 9. 9. vrši kontrolu rada Vlade i drugih organa koji su joj odgovorni, u skladu sa Ustavom i zakonom; 10.

daje amnestiju;

11. bira delegate iz Republike u Vijeće naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine; 12. ratifikuje sporazum koji Republika zaključi sa državama i međunarodnim organizacijama uz pristanak Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine; 13.

proglašava ratno stanje u slučaju oružanog napada na Republiku;

14. proglašava neposrednu ratnu opasnost u slučaju postojanja ozbiljne prijetnje od izbijanja rata; 15. proglašava vanredno stanje za Republiku ili dio Republike u slučaju ugrožavanja bezbjednosti i ljudskih prava i sloboda; 16. bira dva potpredsjednika Republike. U sastavu Narodne skupštine postoji Vijeće naroda, koje bira Narodna skupština. Vijeće ima 28 članova (po osam iz svakog od tri konstitutivna naroda i četiri iz reda ostalih). Nadležnost Vijeća je da odlučuje da li je nekim zakonom, drugim propisom ili opštim aktom, koje donosi Narodna skupština povrijeđen vitalni interes nekog od konstitituvinih naroda. 2. Predsjednik Republike Građani biraju predsjednika Republike neposrednim i tajnim glasanjem na period od četiri godine. Na mjesto predsjednika Republike lice može biti birano najviše dva puta uzastopno. U slučaju neposredne ratne opsasnosti ili ratnog stanja mandat predsjednika Republike se produžava dok traje takvo stanje i dok se ne steknu uslovi za izbor predsjednika. Predsjednik Republike uživa imunitet. Odgovoran je građanima i oni ga mogu opozvati istim postupkom kako su ga izabrali. Ovlašćenja i nadležnosti predsjednika Republike; 1. predstavlja Republiku; 2. predlaže Narodnoj skupštini kandidate za predsjednika Vlade;

3. predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsjednika i sudije Ustavnog suda; 4. predlaže Narodnoj skupštini kandidate za dva potpredsjdnika Republike; 5. ukazom proglašava zakone u roku od osam dana od dana njihovog usvajanja u Skupštini. U tom periodu predsjednik Republike može da zahtijeva od Narodne skupštine da ponovo odlučuje o zakonu. Ako Narodna skupština u ponovljenom postupku usvoji zakon, Predsjednik republike je dužan da ga proglasi; 6.daje pomilovanje; 7.dodjeljuje odlikovanja i priznanja utvrđena zakonom; 8.obavlja, u skladu sa Ustavom i zakonom, poslove iz oblasti odbrane, bezbjednosti i odnosa Republike sa drugim državama i međunarodnim organizacijama; 9.ukazom na predlog Vlade, postavlja i opoziva šefove predstav ništava Republike u inostranstvu i predlaže druge međunarodne predstavnike Bosne i Hercegovine iz Republike Srpske; 10.obrazuje savjetodavna tijela i stručne službe za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti (čl. 80 i amandman 40 Ustava). Predsjednik Republike dobija i bitna ovlašćenja iz nadležnosti Narodne skupštine i Vlade u vrijeme rata ili ratne opasnosti. Ustavom (Amandmanom 35) utvrđeno je da u slučaju da se ne može sastati Narodna skupština, na prijedlog Vlade, ili prema mišljenju predsjednika Narodne skupštine, ili na vlastitu inicijativu, predsjednik Republike može donositi uredbe za zakonskom snagom, te imenovati i rezriješiti funkcionere koje bira ili imenuje Narodna skupština. Kasnije te akte podnosi na verifikaciju Skupštini. Predsjednik Republike u slučaju rata ili neposredne ratne opasnosti, ako se ne može sastati Narodna skupština, može obustaviti pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, drugih propisa i opštih akata i preduzimanje mjera republičkih organa. Takođe, on može mijenjati organizaciju i ovlašćenja izvršnih, upravnih i pravosudnih organa i njihov personalni sastav, kao i teritorijalnu organizaciju (čl. 81 i Amandman 35 Ustava). Predsjednik Republike može raspustiti Narodnu skupštinu pošto sasluša mišljenje predsjednika Vlade i predsjednika Narodne skupštine. Funkcije i ovlašćenja predsjednika Republike su dosta velike i umnogome ulaze u područje nadležnosti izvršne vlasti (Vlade), ali i zakonodavne vlasti (Skupštine). I neke druge ustavne odredbe upućuju na to da model podjele vlasti koji je na djelu ima elemenata predsjedničkog sistema. 3. Vlada Republike Srpske Vlada se bira na period od četiri godine, poslije svakog konstituisanja novoizabrane Narodne skupštine. Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednici i određeni broj ministara što se utvrđuje zakonom. Predsjednik Republike predlaže Narodnoj skupštini kandidata (mandatara) za predsjednika Vlade. Kandidat za predsjednika Vlade podnosi Narodnoj skupštini program Vlade i predlaže njen sastav. Sastav Vlade mora održavati

strukturu stanovišta sva tri konstruktivna naroda. Vlada je izabrana i program prihvaćen ako je za nju glasala većina od ukupnog broja narodnih polanika. Članovi Vlade imaju imunitet. Vladi se može izglasati nepovjerenje. Prijedlog za izglasavanje nepovjerenja može podnijeti 20 poslanika. Predsjednik i članovi Vlade mogu i sami podnijeti ostavke. Predsjednik Republike može da na inicijativu 20 poslanika, pošto sasluša mišljenje predsjednika Narodne skupštine i predsjednika Vlade, zatraži od predsjednika Vlade da podnese ostavku. Ukoliko predsjednik Vlade odbije da podnese ostavku, predsjednik Republike ga može razriješiti. He postoji institut inkompatibiliteta, pa članovi Vlade mogu biti i poslanici, s tim što ne mogu glasati samo onda kada se radi o njima ili resoru koji predstavljaju kao ministri. Nadležnosti Vlade: 1. predlaže zakone, druge propise i opšte akte; 2. predlaže plan razvoja. prostorni plan, budžet i završni račun; 3. obezbjeđuje provsfnje i izvršava zakone, druge propise i opšteakte; 4. donosi uredbe, odluke i druga akta za izvršavanje zakona; 5. daje mišljenje o predlozima zakona, drugih propisa i opštih akata koje Narodnoj skupštini podnose drugi predlagači; 6. utvrđuje načela za unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih republičkih organa uprave i upravnih organizacija, postavlja i razrješava funkcionere u ministarstvu i drugim organizacijama; 7. usklađuje i usmjerava rad ministarstava i drugih republičkih organa i upravnih organizacija; 8. vrši nadzor nad radom ministarstva i drugih republičkih organa i uporavnih organizacija i ukida ili poništava njihove akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili propisom Vlade; 9.

odlučuje o obrazovanju predstavništava Republike u inos transtvu;

10. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom (čl. 90. Ustava i tačka 1. Amandmana 41. na Ustav). Očigledno je da Vlada ima sužen djelokrug nadležnosti u korist predsjednika Republike i Narodne skupštine. U skladu sa Ustavom Vlada povjerava poslove državne uprave ministarstvima i drugim republičkim ogranima uprave. Određena uprav-na ovlašćenja zakonom se mogu povjeriti preduzećima i drugim organima i organizacijama. Ministarstva i drugi republički organi uprave su samostalni u vršenju određenih nadležnosti. Oni provode zakone i druge propise i opšte akte Narodne skupštine. Vlade i predsjednika Republike, rješavaju u upravnim stvarima, vrše upravni nadzor i obavljaju druge upravne poslove utvrđene zakonom.

IV. KONSTITUISANjE I USTAVNO UREĐENjE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1. OSNIVANjE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE Federacija Bosne i Hercegovine formirana je voljom bošnjačkog i hrvatskog naroda krajem marta 1994. godine. Prijedlog za osnivanja Federacije Bosne i Hercegovine, kao državotvornog subjekta sa kan-tonima (županijama) kao federalnim jedinicama, potekao je od strane Sjedinjenih Američkih Država, koji je prihvaćen od velikog broja zemalja Evropske unije od kojih je Austrija najdirektnije učestvovala u praktičnoj (pravno-političkoj) realizaciji. Realizacija ideje osnivanja Federacije Bosne i Hercegovine ostvarena je dosta brzo, za svega trideset dana (od 1. do 30. marta 1994) i tekla je kroz tri faze: prva je bila izrada dokumenata u Beču. druga prihvatanje i potpisivanje dokumenata u Vašingtonu i treća - ratifikacija dokumenata u Ustavotvornoj skupštini. Nakon inicijative SAD da se osnuje Federacija Bosne i Herce-govine i prihvatanja te inicijative od strane bošnjačko-hrvatskog političkog vrha, prvi korak bio je formiranje Prelaznog odbora na visokom nivou sastavljenog od pravnih stručnjaka i političara Bošnjaka i Hrvata pojačanog austrijskim pravnim ekspertima. Zadatak Odbora bio je da izradi Ustav Federacije Bosne i Hercegovine i druga potrebne dokumente. Odbor je u Beču u periodu od 4. do 14. marta 1994. godine, izradio tekst Ustava i dva druga dokumenta. Druga i najbitnija faza odvijala se u Vašingtonu. Naime, najviši politički predstavnici Bošnjaka i Hrvata sa većinom pravnih i političkih eksperata koji su bili tvorci Bečkih dokumenata i sa visokim američkim državnicima usvojili su i potpisali u Vašingtonu tzv. Vašingtonski sporazum 18. marta 1994. godine. Vašingtonski sporazum sastoji se od više sporazuma, a najznačniji i osnovni je Sporazum o usvajanju prijedloga Ustava Federacije Bosne i Hercegovine. U tom sporazumu između ostalog stoji: "Mi. šefovi delegacija Prelaznog odbora na visokom nivou usvajamo gore navedeni Ustav, koji je izrađen i o kome smo se složili na našem sastanku u Beču od 4. do 14. marta 1994. godine... Drugi sporazum (preliminarni) je o ekonomskoj saradnji Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Hrvatske u kome stoji i korišćenje luke Ploče od strane Federacije na 99 godina i nesmetan prolazak Hrvatske kroz Neum. Treći sporazum je o vojnoj saradnji. Taj set sporazuma čini Vašingtonski sporazum. Treći faza odvijala se u Sarajevu. Vašingtonskim sporazumom i prijedlogom Ustava Federacije predviđeno je da Ustav Federacije usvoji i proglasi Ustavotvorna skupština. Ustavotvornu skupštinu sačinjavaju poslanici Bošnjaci i Hrvati izabrani 1990. godine u Skupštinu SR BiH. Skupština je prvo ratifikovala (zakonom) Vašingtonski sporazum (sva tri već pomenuta sporazuma), zatim istoga dana 30. marta 1994. godine usvojila i proglasila Ustav Federacije Bosne i Hercegovine. Od 30. marta 1994. godine formalnopravno postoji Federacija Bosne i Hercegovine. Od toga dana bilo je već jasno kakvo će biti konačno rješenje državnog uređenja Bosne i Hercegovine, jer su osnovane dvije državotvorne jedinice - Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine, pa Bosna i Hercegovina ne može biti ništa drugo nego složena država od dvije državotvorne cjeline, što je i potvrđeno Dejtonskim sporazumom.

2. USTAV I USTAVNO UREĐENjE FEDERACŠE BOSNE I HERCEGOVINE

Ustav Federacije Bosne i Hercegovine (u kolokvijalnom razgovoru nazvan Bečki ustav jer je izrađen u Beču) - kako je već rečeno -donijela je i proglasila Ustavotvorna skupština Federacije Bosne i Hercegovine 30. marta 1994. godine. Ustav je po svojim elementima akt države (članice države) donesen po odgovarajućem postupku i od strane odgovarajućeg organa. Spada u red srednjedugih ustava (sto petnaest članova) sa perambulom i norma-tivnim dijelom struktuiranom u devet poglavlja: Uspostavljanje Federacije (opšta načela), Ljudska prava i osnovne slobode, Podjela nadležnosti između federalne i kantonalne vlasti, Struktura federalne vlasti. Kantonalne vlasti, Opštinske vlasti. Međunarodni odnosi, Amandmani na ustav i Usvajanje i stupanje na snagu ustava i prelazna rješenja. Pravnotehnički, je u najmanju ruku, neobičan i udaljava se od srednjoevropske pravne škole. Prije svega, Ustav obiluje naslovima i podnaslovima obilježenim rimskim i arapskim brojevima, malim i velikim slovima, a c druge strane. svako poglavlje obilježeno je od prvog do poslednjeg člana što stvara teškoće pri praćenju, citiranju i povezivanju članova. Ustavom je uspostavljena Federacija Bosne i Hercegovine kao državotvorna jedinica (u stvari, država) Bošnjaka i Hrvata (i ostal-ih) koja se sastoji od federalnih jedinica (kanotna/županija) na teritoriji Bosne i Hercegovine sa većinskim bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom. Teritorija Bosne i Hercegovine sa većinskim srp-skim stanovništvom, kojoj je već postojala državotvorna jedinica Republika Srpska ostala je izvan Federacije. Federacija se sastoji od deset kantona/županija koji imaju nazive prema sjedištu gradova i regionalnim geografskim karakteristikama. Federacija Bosne i Hercegovine, kao i Republika Srpska, formirana je kao država unutrašnjeg prava, a ne međunarodnog, tj. nema sta-tus države u međunarodnom pravu. Dejtonskim sporazumom i Ustavom Bosne i Hercegovine Federacija je, kao i Republika Srpska, dobila status države članice ili federalno-konfederalne jedinice države Bosne i Hercegovine. Obje državotvorne jedinice nazvane su zajedničkim imenom entiteti. Tako je u državnopravnu teoriju i praksu uveden novi pojam entitet, koji je, u stvari, logički pojam i koji označava jednu djelinu, nešto što postoji, što je bitno i važno, što je suštinsko. Dakle, Federacija je, po nazivu, bitan suštinski dio Bosne i Hercegovine. što je i Ustavom BiH utvrđeno: "Bosna i Hercegovine se sastoji od dva entiteta, Federacije Bosne i Hercegovine i Repub-like Srpske" (član I, tačka 3). Nakon donošenja, Ustav Federacje mijenjan je u četiri navrata: 1. Amandmanom I na Ustav Federacije BiH, usvojenim od Ustavotvorne skupštine, koji je stupio na snagu 23. 6. 1994. godine. Ovim amandmanom se ustanovljava status Srednjobosanskog i Neretvanskog kantona sa posebnim režimom; 2. Amandmanima II i XXIV, usvojenim od Ustavotvorne skupštine, koji su stupili na snagu 5. 6.1996. godine. Ovim amandmanima izvršeno je usklađivanje Ustava Federacije BiH sa Ustavom BiH; 3. Amandmanima XXV i XXVI, koje je usvojio Parlament Federacije BiH, na sjednicama Doma naroda 29.4. 1997. i Predstavničkog doma 6. 5. 1997. godine, koji su stupili na snagu 6. 5. 1997. godine. Njima se izražava specifičnost i ustanovljava poseban status gradovima Mostaru, Sarajevu i glavnim gradovima kantona sa posebnim režimom. 4. Veoma značajni amandmani usvojeni su u proljeće 2002. godine provođenjem odluke

Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda. Tim izmjenama i dopunama Ustava Federacija Bosne i Hercegovine postala je entitet sva tri konstitutivna naroda -Bošnjaka, Hrvata i Srba, a ustanovljeni su snažniji mehanizmi zaštite vitalnih interesa sva tri konstitutivna naroda, kao i njihova ravnomjerna zastupljenost u svim organima vlasti i drugim organima i organizacijama.

3. PODJELA NADLEŽNOSTI IZMEĐU FEDERALNE I KANTONALNE VLASTI U okviru svojih ovlašćenja, Federacija samostalno donosi svoj Ustav. zakone i druge propise, koji moraju biti u skladu sa Ustavom BiH i ne mogu biti ograničeni od vlasti Bosne i Hercegovine. Ustavom Federacije utvrđena je isključiva nadležnost Federacije; zajedničke nadležnosti Federacije i kantona. koje se mogu ostvariti zajednički ili odvojeno; te presumpcija nadležnosti kantonima za sve nadležnosti koje nisu izričito povjerene federalnoj vlasti. 1) Nadležnost Federacije Ustavom Federacije utvrđene su sljedeće isključive nadležnosti Federacije: 1. Organiziranje i vođenje odbrane Federacije, zaštita njene teritorije. uključujući osnivanje zajedničkog zapovjedništva svih vojnih snaga u Federaciji, zaključivanje vojnih sporazuma u skladu s Ustavom BiH, te saradnja sa Stalnim komitetom za vojna pitanja i sa vijećem ministara u odbrani Bosne i Hercegovine; 2. Državljanstvo Federacije; 3. Utvrđivanje ekonomske politike, uključujući planiranje i obnovu, te politiku korišćenja zemljišta na federalnom nivou; 4. Donošenje propisa finansijama i finansijskim institucijama Federacije i fiskalna politika Federacije; 5. Suzbijanje terorizma, međukantonalnog kriminala, neovlašćene trgovine drogom i organiziranog kriminala; 6. Dodjela elektronskih frekvencija za radio, TV i druge svrhe, u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine; 7. Utvrđivanje energetske politike uključujući raspodjelu između kantona te osiguranje i održavanje potrebne infrastrukture; i 8. Finansiranje djelatnosti federalnih vlasti, ustanova i institucija koje federalne vlasti osnivaju oporezivanjem, zaduživanjem ili drugim sredstvima. 2) Zajedničke nadležnosti federalne vlasti i kantona Ustavne nadležnosti federalne vlasti i kantona su: 1. jamčenje i provođenje ljudskih prava; 2.zdravstvo;

3.

politička zaštite čovjekove okoline;

4. komunikacijska i transparentna infrastruktura, u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine: 5.socijalna politika; 6.provođenje zakona i drugih propisa o državljanstvu i putnim ispravama državljana Bosne i Hercegovine sa teritorije Federacije i o boravku i kretanju stranaca; 7.turizam; 5. korišćenje prirodnih bogatstava. 3) Nadležnosti kantona Ustavom je utvrđeno da kantoni imaju sve nadležnosti koje nisu izričito povjerene federalnoj vlasti, a posebno su nadležni za: 1. uspostavljanje i nadziranje policijskih snaga. koje imaju jedinstvene federalne uniforme sa kantonalnim oznakama: 2. utvrđivanje obrazovne politike, uključujući donošenje propisa obrazovanju i osiguranje obrazovanja; 3. utvrđivanje i provođenje kulturne politike; 4. utvrđivanje stambene politike, uključujući donošenje propisa koji se tiču uređivanja i izgradnje stambenih objekata; 5. utvrđivanje politike koja se tiče regulisanja i osiguranja javnih službi; 6. donošenje propisa o korišćenju lokalnog zemljišta; 7. donošenje propisa o unapređenju lokalnog poslovanja i dobro tvornih aktivnosti; 8. donošenje propisa o lokalnim postrojenjima za proizvodnju energije i osiguranje njihove dostupnosti; 9. utvrđivanje politike u vezi sa osiguranjem radija i televizije, uključujući donošenje propisa o osiguranju njihovog rada i izgradnji; 10. provođenje socijalne politike i uspostava službi socijalne zaštite; 11. stvaranje i primjenu politike kantonalnog turizma, razvoj turističkih resursa; 12. finansiranje djelatnosti kantonalne vlasti ili njenih agencija oporezivanjem, zaduživanjem ili drugim sredstvima.

4. STRUKTURA FEDERALNE VLASTI Vlast u Federaciji organizovana je na načelu podjele vlasti. Ustavotvornu i zakonodavnu vlast ima Parlament Predstavnički dom i Doma naroda, izvršnu vlast predsjednik, potpredsjednik i Vlada, a sudsku vlast - sudovi. 1) Zakonodavna vlast

Zakonodavnu vlast u Federaciji ima parlament Federacije, koji je sastavljen od dva doma. Dvodomni parlament odgovara obliku državnog uređenjajer je Federacija sastavljena od kantona/županija, koje imaju karakter federalnih jedinica. Pored ostalih nadležnosti utvrđenih Ustavom, Parlament Federacije Bosne i Hercegovine nadležan je i za: 1. izbor predsjednika i potpredsjednika Federacije; 2. podnošenje zahtjeva Ustavnom sudu da odluči treba li smijeniti predsjednika ili potpredsjednika Federacije; 3. potvrđivanje imenovanja Vlade Federacije većinom glasova; 4. donošenje zakona o vršenju funkcija federalne vlasti. Zakoni stupaju na snagu kako je u njima utvrđeno. ali ne prije nego što budu objavljeni u službenom glasilu Federacije; 5. davanje saglasnosti za svaku upotrebu vojne sile Federacije koja mora biti u skladu sa međunarodnim pravom; 6. davanje ovlašćenja kantonima da zaključuju sporazume sa državama i međunarodnim organizacijama, uz saglasnost Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, osim za sporazume one vrste za koje Parlamentarna skupština zakonom odluči da im nije potrebna takva saglasnost; 7. odobravanje, većinom glasova, sporazuma sa državama i međunarodnim organizacijama, uz prethodnu saglasnost Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. osim za sporazume one vrste za koje Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine zakonom odluči da im nije potrebna takva saglasnot; 8. finansiranje Armije Federacije i odobravanje imenovanja oficira; 9. donošenje budžeta Federacije i zakona o oporezivanju i osiguravanje potrebnog finansiranja na drugi način; 10. vršenje drugih nadležnosti koje su mu povjerene. Parlament Federacije sastoji se od dva doma: Predstavničkog doma i Doma naroda. Predstavnički dom se sastoji od 140 poslanika. Mandat poslanika u Predstavničkom domu je četiri godine. Poslanici u Predstavničkom domu biraju se demokratskim putem na neposrednim izborima, tajnim glasanjem. na teritoriji cijele Federacije. Svaki birač ima pravo glasati za bilo koju registrovanu stranku. Prije svakih izbora, svaka reg-istrovana stranka objavljuje izbornu listu kandidata. Izabrani poslanici u Predstavničkom domu iz svake stranke osobe su sa vrha liste te stranke, prema broju dobijenih glasova. Zamjene poslanika vrše se od osoba koje slijede na ostatku liste. Svaki birač sa pravom glasa može biti poslanik u Predstavničkom domu. Dom naroda se sastoji od 58 delegata i to iz svakog od tri konstitutivna naroda po 17 no stalih 7 delegata. Mandat delegata u Domu nar-oda je četiri godine. Broj delegata koji se bira za Dom naroda u svakom kantonu je proporcionalan nacionalnoj strukturi stanovništva kan-tona.

Delegate iz svakog kantona biraju odgovarajući poslanici u zakonodavnom tijelu. Svaki dom. iz reda svojih članova, bira predsjedavajućeg i zamjenika predsjedavajućeg doma. koji ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda i donosi svoje poslovnike. Članovi oba doma Parlamenta Federacije uživaju poslanički imunitet i ne mogu biti krivično gonjeni niti odgovorni u građanskom potupku za bilo koju radnju učinjenu u vršenju svoje funkcije. Nijedan član oba doma ne može biti pritvoren ili lišen slobode od bilo kojeg organa vlasti u Federaciji bez odobrenja Doma čiji je član. Odluke koje se tiču vitalnih interesa bilo kog od konstitutivnih naroda zahtijevaju saglasnost većine delegata u Domu naroda, uključujući većinu delegata sva tri naroda. Ukoliko je većina preostalih delegata protiv primjene takve odredbe, osnovaće se zajednička komisija delegata radi razjašnjenja tog pitanja. Ako komisija nije u mogućnosti da riješi to pitanje u roku od jedne sedmice od pozivanja na ovu odredbu, pitanje će riješiti Ustavni sud po hitnom postupku. 2) Izvršna vlast Federacije (1) Predsjednik i potpredsjednici Federacije. Predsjednik Federacija Bosne i Hercegovine predstavlja i zastupa Federaciju i šef je federalne i izvršne vlasti. Predsjednika i potpredsjednika Federacije bira Parlament. Izabrane osobe se naizmjenično rotiraju na jenake periode u vremenu od četiri godine. Predsjednici Federacije, jedan za drugim, ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. Predsjednik ili potpredsjednici Federacije, ukoliko su prekršili zakletvu ili su iz drugih razloga nedostojni vršenja te funkcije, mogu biti smijenjen odlukom Ustavnog suda, koji postupa prema zahtjevu dvotrećinske većine glasova svakog doma Parlamenta Federacije. Predsjednik Federacije nadležan je za: 1. imenovanje Vlade, oficira u Armiji i sudija federalnih sudova; 2. vršenje funkcije vrhovnog komandanta oružanih snaga u Federacije; 3. vođenje konsultacija u vezi sa imenovanjem ombudsmana i sudija u skladu sa Ustavom Federacije; 4. potpisivanje i ratifikovanje međunarodnih sporazuma u ime Federacije; 5. davanje pomilovanja za djela utvrđena federalnim zakonima, osim za ratne zločine. zločine protiv čovječnosti i genocida. Potpredsjednik Federacije nadležan je za: 1. zamjenjivanje predsjednika Federacije ako umre, bude smijenjen ili nije u mogućnosti da vrši svoje obaveze; 2. saradnju sa predsjednikom Federacije u onim situacijama u kojima je potrebno da predsjednik zatraži njegovu saglasnosti; 3. izvršavanje dužnosti povjerenih od predsjednika ili Parlamenta Federacije.

(2) Vlada Federacije. Predsjednik Federacije, uz saglasnost potpredsjednika Federacije, imenuje Vladu Federacije nakon konsultacija sa premijerom, ili sa kandidatom za tu funkciju. Imenovanje zahtijeva potvrdu većinom glasova poslanika u Predstavničkom domu. Svako upražnjeno mjesto popunjava se po istom postupku. Vlada Federacije se sastoji od premijera. koji je predsjednk Vlade, zamjenika premijera i ministara, od kojih svaki ima zamjenika. Nijedan zamjenik, uključujući i zamjenika premijera, ne može biti iz onog konstitutivnog naroda iz koga je njegov ministar. Vlada se može smijeniti bilo odlukom predsjednika Federacije, uz saglasnost potpredsjednika Federacije. ili izglasavanjem nepovjerenja Vladi većinom glasova u svakom od domova Parlamnta Federacije. Predsjednik Federacije smjenjuje ministre i zamjenike ministara na prijedlog premijera. Odluke Vlade Federacije koje se tiču vitalnih interesa bilo kojeg konstitutivnog naroda donose se konsenzusom. (3) Sudska vlast Federacije. Sudsku vlast u Federaciji Bosne i Hercegovine vrše sudovi Federacije: Ustavni sud, Vrhovni sud i Sud za ljudska prava; kanotnalni sudovi i opštinski sudovi. Ustavom Federacije je utvrđena obaveza svih organa vlasti da izvršavaju i pomažu u izvršavanju presuda i rješenja svih Ustavom utvrđenih sudova. Pravila sudkog postupka potrebna da bi se osigurala jednakost u postupanju. kao i osnovni principi pravičnosti u postupcima pred sudovima uređuje se zakonima Federacije. Zakonodavno tijelo kantona može propisati dopunska pravila o organizaciji i upravljanju kantonalnim i opštinskim sudovima. Sudska vlast u Federaciji samostalna je i nezavisna. Sudovi he osigurati jednak položaj svim stranama u sudskim postupcima. Svi sudski postupci su javni, ukoliko za određene izuzetne situacije zakonom nije drugačije utvrđeno. Sve presude se objavljuju. Sudije sudova Federacije su ugledni pravnici najviših moralnih osobina. Sudije sudova Federacije neće biti krivično gonjeni niti odgovorni u građanskom postupku za bilo koju radnju učinjenu u vršenju svoje funkcije. Sudije sudova Federacije imenuje predsjednik Federacije uz saglanost potpredsjednika i uz potvrdu većine delegata u Domu naroda; Sudije sudova Federacije biće u službi do dobi od 70 godina, ukoliko ne podnesu ostavku ili ne budu s razlogom smijenjeni konsenzusom ostalih sudija tog suda. (1) Ustavni sud. Ustavni sud Federacije Bone i Hercegovine sastoji se od devet sudija. U prvih pet godina trojicu od devet sudija Ustavnog suda imenuje predsjednik Međunarodnog suda pravde iz redova stranaca koji nisu državljani nijedne susjedne države, nakon konsultacija sa predsjednikom i potpredsjednikom Federacije. Osnovna funkcija Ustavnog suda je rješenje sporova: 1. između kantona; 2. između kantona i federalne vlasti; 3. između grada i njegovog kantona ili federalne vlasti;

4. između opštine i grada; 5. između opština i njihovih kantona ili federalne vlasti; 6. između institucija federalne vlasti ili unutar pojedinih institucija federalne vlasti. Odluke Ustavnog suda konačne su i obavezujuće, posebno kada: 1. Sud rješava spor u okviru njegovih osnovnih funkcija. Sve strane u sporu moraju poštovati tu odluku i pridržavati se naredbi Suda izdatih u toku ili na kraju postupka; 2. Sud utvrdi da zakon, usvojeni ili predloženi zakon ili drugi propis Federacije ili bilo kojeg kantona ili opštine nije u skladu sa Ustavom. Taj ili drugi propis neće se primjenjivati, odnosno stupiti na snagu, osim ako se izmijeni na način koji propiše Sud ili ako Sud utvrdi prelazna rješenja, koja ne mogu biti na snazi duže od šest mjeseci; 3. Sud odluči o ustavnom pitanju koje mu predoči Vrhovni sud, Sud za ljudska prava ili kantonalni sud. Odluka Ustavnog suda je obavezujuća za sud koji je predočio pitanje. (2) Vrhovni sud. Vrhovni sud Federacije Bosne i Hercegovine je najviši žalbeni sud Federacije, uključujući i odlučivanje o žalbama na odluke kantonalnih sudova u vezi sa pitanjima koja se tiču Ustava, zakona i drugih propisa Federacije i o drugim pitanjima utvrđenim zakonodavstvom Federacije, osim onih iz nadležnoti Ustavnog suda ili Suda za ljudska prava. Vrhovni sud ima izvorne nadležnosti utvrđene federalnim zakonima. Presude Vrhovnog suda konačne su i obavezujuće. Broj sudija Vrhovnog suda utvrđuje se zakonom Federacije prema potrebi, ali ih ne može biti manji od devet. (3) Sud za ljudska prava. Sud za ljudska prava sastoji se od trojice sudija: jednog Bošnjaka, jednog Hrvata i jednog Srbina. Ukoliko Sud utvrdi da njegov rad zahtijeva učešće više sudija radi blagovremenog rješavanja predmeta, Parlament Federacije he, u skladu sa zakonom, imenovati dodatne sudije. prema nevedenom omjeru. Nadležnost Suda za ljudska prava odnosi se na svako pitanje koje se tiče ustavne ili druge zakonske odredbe vezano za ljudska prava ili osnovne slobode ili bilo koje instrumente navedene u Aneksu Ustava Federacije. Sud je nadležan za slučajeve započete nakon 1. januara 1991. godine. (4) Ombudsmani. Ustavom Federacije BiH ustanovljena su tri ombudsmana: jedan Bošnjak, jedan Hrvat i jedan Srbin. Ombudsmane imenuje Parlament Federacije u skladu sa zakonom, koji treba da donese najkasnije tri godine od stupanja na snagu Ustava. U toku perioda od najmanje tri godine i u slučaju dok Parlament Federacije ne donese zakon u vezi s imenovanjima ombudsmana, njih imenuje i razrješava Konferencija o evropskoj bezbjednosti i saradnji, nakon kon sultacija s predsjednikom i potpredsjednikom Federacije.

5. KANTONALNE-ŽUPANIJSKE VLASTI

Svaki kanton preduzima sve potrebne mjere zaštite ljudskih prava i sloboda navedenih u Ustavu Federacije i njegovom aneksu te djeluje u skladu s Ustavom i izvršava svoje obaveze vodeći računa o nacional-nom sastavu stanovništva u svakoj opštini. Amandmanom I na Ustav Federacije utvrđene su određene specifičnosti za kantone s posebnim režimom - Srednjobosanski i Neretvanski. Svaki kanton može prenijeti svoja ovlašćenja na opštinu i grad na svojoj teritoriji ili na federalnu vlast. Kanton može delegirati svoje nadležnosti vezane za obrazovanje, kulturu. turizam, lokalno poslovanje i dobrotvorne aktivnosti, radio i televiziju opštinama, odnosno gradovima na svojoj teritoriji, a kantoni s posebnim režimom su to dužni učiniti na zahtjev opštine na svojoj teritoriji. Svi kantoni, bez razlike, obavezni su to učiniti prema opštinama, odnosno gradovima čije većinsko stanovništvo, po nacionalnoj strukturi, nije stanovništvo koje čini nacionalnu većinu u kantonu kao cjelini. Svaki kanton ima ustav, kojim se osiguravaju kantonalne institucije i zaštita prava i sloboda utvrđenih Ustavom. Ustavi kantona moraju biti u skladu sa Ustavom Federacije.

1) Zakonodavno tijelo kantona Skupština kantona je zakonodavno tijelo kantona koje se sastoji od jednog doma. Broj poslanika u Skupštini utvrđen je prema nacionalnoj strukturi stanovništva, ali ne može biti manji od 30 ni veći od 50. Poslanici u skupštini kantona imaju dvogodišnji mandat i uživaju poslanički imunitet. Njih biraju birači na demokratskim opštim i neposrednim izborima, tajnim glasanjem, na cijeloj teritoriji kantona. Zakonodavno tijelo kantona: 1. priprema i dvotrećinskom većinom usvaja kantonalni ustav; 2.bira predsjednika kantona; 3. bira kantonalne sudije; 4. utvrđuje nadležnost kantonalnih i opštinskih sudova; 5. donosi ostale propise za izvršavanje kantonalnih nadležnosti; 6. usvaja budžet kantona i donosi zakone o oporezivanju i na druge načine osigurava potrebno finansiranje. Kantonalni zakoni stupaju na snagu kao što je u njima utvrđeno, ali ne prije nego što budu objavljeni. Zakonodavno tijelo kantona može provoditi istrage i u tu svrhu zatražiti da mu se predoče dokumenti i svjedočenja. Odluke koje su od vitalnog interesa za bilo koji od konstitutivnih naroda u kantonima s posebnim režimomSrednjebosanskim i Neretvanskim, zahtijevaju saglasnost većine poslanika u zakonodavnom tijelu kantona, uključujući većinu hrvatskih poslanika i

većinu bošnjačkih poslanika. Primjena ove odredbe može se zahtijevati većinom glasova hrvatskih ili bošnjačkih poslanika. Ako je većina preostalih poslanika protiv primjene ove odredbe, osniva se zajednička komisija hrvatskih i bošnjačkih poslanika radi rješavanja tog pitanja. Ukoliko komisija nije u mogućnosti da riješi pitanje u roku od sedam dana od pozivanja na ovu odredbu, riješiće ga po hitnom postupku najviši sud kantona, ako je to pitanje u isključivoj nadležnosti kantona. Ukoliko to pitanje nije u isključivoj nadležnosti kantona, odluku će donijeti najviši sud kantona, uz mogućnost žalbe Ustavnom sudu Federacije. 2) Izvršna vlast kantona (1) Predsjednik (guverner) kantona. Predsjednika kantona bira, većinom glasova, zakonodavno tijelo kantona između kandidata koje predlože poslanici. Predsjednik kantona ima dvogodišnji mandat i isto lice ne može biti birano više od dva puta uzastopno. On može biti smijenjen dvotrećinskom većinom u zakonodavnom tijelu kantona. Ukoliko mjesto predsjednika kantona ostane upražnjeno, skupština kantona izabraće novog predsjednika u roku od 30 dana. U slučaju da predsjednik kantona bude privremeno u nemogućnosti da obavlja svoju dužnost, funkciju predsjednika kantona vršiće predsjedavajući skupštine kantona. Kantoni s posebnim režimom imaju, pored predsjednika kantona, i zamjenika predsjednika kantona. Zamjenik predsjednika bira se na isti način kao i predsjednik kantona. Ukoliko zajednička kandidatura ne dobije potrebnu većinu, klubovi će ponovo razmotriti kandidaturu predsjednika i zamjenika predsjednika kantona. Izbarana lica će naizmjenice po godinu dana biti predsjednik, a potom zamjenik predsjednika kantona u razdoblju od dvije godine. Procedura za smjenjivanje predsjednika i zamjenika predsjednika kantona s posebnim režimom slična je proceduri koja se odnosi na predsjednika i potpredsjednika Federacije. (2) Vlada kantona. Vladu kantona imenuje predsjednik kantona a potvrđuje je kantonalno zakonodavno tijelo većinom glasova. Organizacija kantonalne vlade uređuje se u skladu sa kantonalnim ustavom, tako da njen sastav održava nacionalni sastav stanovništva kao cjeline. Amandmanom I na Ustav Federacije utvrđene su određene specifičnosti za vladu kantona s posebnim režimom - nju imenuje predsjednik kantona, uz saglasnost zamjenika predsjednika kantona. Imenovanje zahtijeva potvrdu dvotrećinskom većinom glasova u skupštini kantona. Vlada kantona sa posebnim režimom sastoji se od jednakog broja članova iz reda hrvatskog i bošnjačkog naroda, kao i određenog broja članova koji predstavljaju ostale. Vlada kantona nadležna je za: 1. provođenje kantonalne politike i izvršavanje kantonalnih zakona, izvršavanje odluka svakog kantonalnog ili federalnog suda i vršenje svake druge nadležnosti povjerene kantonu od federalne vlasti; 2. pripremu prijedloga budžeta koji odobrava kantonalno zakono davno tijelo; 3. osiguranje saradnje kantonalne vlade i ombudsmana; 4. nadzor nad istragom i krivičnim gonjenjem u vezi sa kršenjem kantonalnih zakona, kao i nad kantonalnom pozicijom;

5. izvršavanje drugih nadležnosti utvrđenih zakonom ili kantonalnim ustavom. U izvršavanju svojih nadležnosti u odnosu na kantonalnu policiju, kantonalna vlada he osigurati da nacionalna struktura policije odražava nacionalnu strukturu stanovništva toga kantona, s tim da nacionalna struktura policije svake opštine mora odražavati nacionalnu strukturu stanovništva te opštine. 3) Kantonalno sudstvo Svaki kanton ima sudove koji imaju izvornu nadležnost u stvarima koje ne spadaju u nadležnost opštinskih sudova i druge nadležnosti utvrđene zakonom i koji odlučuje po žalbama na presude sudova. Kantonalne sudije predlaže kantonalni predsjednik iz reda uglednih pravnika, a bira ih većinom glasova kantonalno zakonodavno tijelo, vodeći računa da nacionalna struktura sudstva u cjelini odražava nacionalnu strukturu stanovništva tog kantona.

6. OPŠTINSKA I GRADSKA VLAST Opštine u Federaciji su atunomne zajednice u kojim se ostvaruje lokalna samouprava. Osnove lokalne samouprave uređene su federalnim zakonom o lokalnoj samoupravi, s tim što se kantonima ostavlja da urede ovu oblast svojim zakonima. Za odnos opštine prema Federaciji i kantonu važi načelo ostvarivanja prava i dužnosti zasnovanih na Ustavu i zakonu. U vršenju svojih nadležnosti svaka opština preduzima sve potrebne mjere s ciljem osiguranja zaštite prava i sloboda utvrđenih Ustavom i u instrumentima navedenim u Aneksu Ustava i vodi računa o nacionalnoj strukturi stanovništva u opštini. Opštinsku vlast čini opštinsko vijeće, opštinski načelnik i opštinski sudovi. Ustavom (Amandmanom XVI) utvrđeno je postojanje grada kao posebne jedinice lokalne uprave i samouprave (to su gradovi: Sarajevo. Mostar i Travnik). Gradske vlasti su: gradsko vijeće i gradonačelnik.

V. OSNOVE USTAVNOG UREĐENjA SUSJEDNIH DRŽAVA Susjedne države su granične države sa Bosnom i Hercegovinom (Republikom Srpskom i Federacijom Bosne i Hercegovine) - Savezna Republika Jugoslavija (Savez Srbije i Crne Gore), Republika Srbija, Republika Crna Gora i Republika Hrvatska. S tim državama Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine (odnosno Bosna i Hercegovina) imaju specijalne i paralelne veze i odnose po Ustavu Bosne i Hercegovine.

1. SAVEZNA REPUBLIKA JUGOSLAVIJA 1) Formiranje države SRJ Savezna Republika Jugoslavija je treća jugoslovenska država od 1918. do danas. Sve tri te jugoslovenske države nastale su poslije bur-nih ratnih i revolucionarnih previranja i promjena. Prva Jugoslavi-ja (Kraljevina SHS, a zatim Kraljevina Jugoslavija) nastala je poslije Prvog svjetskog rata i propašću Austrougarske imperije. Druga Jugo-slavija (prvo kao FNRJ, a zatim kao SFRJ)

nastala je u toku i nakon Drugog svjetskog rata. Treća Jugoslavija (Savezna Republika Jugoslavija) nastala je poslije raspada SFRJ, voljom naroda Srbije i Crne Gore. Kada je nastupila ustavna i opštedruštvena kriza naroda u SFRJ (naročito u periodu 1990-1992), Srbija i Crna Gora su prvo zalagale za opstanak SFRJ, a kada to više nije bilo moguće, odlučile su da formiraju Saveznu Republiku Jugoslaviju sa dvije federalne jedinice - Srbijom i Crnom Gorom. Proces formiranja Savezne Republike Jugoslavije prošao je kroz tri faze. Prva faza obuhvatala je raspisivanje i provođenje referenduma u Srbiji i Crnoj Gori; druga - donošenje Ustava Savezne Republike Jugoslavije i treća - obrazovanje novih organa federacije. Građani Srbije i Crne Gore izjasnili su se referendumom da žele formirati zajednički državu SRJ, imajući u vidu da su već bile u zajedničkoj državi SFRJ i da su u njoj ostvarile svoja prava i obaveze. S druge strane, postoji i duža državotvorna i demokratska tradicija, istorijska povezanost i zajednički interesi države Srbije i države Crne Gore da se uključe u zajedničku, saveznu državu. Ustav Savezne Republike Jugoslavije usvojilo je Savezno vijeće Skupštine SFRJ, a proglasila ga Skupština SFRJ, 27. aprila 1992. godine. Usvajanju i proglašenju prethodila je saglasnost Narodne sku-pštine Republike Srbije i Skupštine Crne Gore. Tako je uspostavljena nova država i novo društvenopolitičko uređenje na dijelu pros-tora bivše SFRJ koji obuhvata oko 40 posto teritorije i oko 44 posto stanovništva. Treća faza konstituisanja savezne države je obrazovanje organa federacije. Proces konstituisanja nove države bio je relativno brz i jednostavan s obzirom na to da je postojala politička volja naroda o obrazovanju nove države, da je nova država federalna, kao i ranija, da je republika, kao i ranija, te da su odmah stupili u funkciju svi federalni organi ranije savezne države.

2) Nadležnosti Savezne Republike Jugoslavije Djelokrug (nadležnosti) SRJ utvrđen je taksativno (čl. 77. Ustava), što je pouzdan znak da se radi o federalnoj državi koja ne ulazi u red čvrstih (kao npr. Austrija ili Indija). Ona je mekša i labavija fed-eracija i u njoj su članice izvorne države, a federacija izvedena. Nadležnosti Savezne Republike Jugoslavije ogledaju se u utvrđivanju i vođenju politike, donošenju i izvršavanju saveznih zakona i drugih opštih akata, obezbjeđenju ustavnosudske i sudske zaštite u sljedećim oblastima: 1) sloboda, prava i dužnosti čovjeka i građanina utvrđenih Ustavom, postupka pred sudovima i drugim državnim organima, odgovornosti i sankcija za povredu sloboda, prava i dužnosti čovjeka i građanina utvrđenih Ustavom i za povredu saveznih zakona, drugih propisa i opštih akata; 2) jedinstvenog tržišta, pravnog položaja preduzeća i drugih privrednih subjekata, monetarnog, bankarskog, deviznog, spoljnotrgovinskog i carinskog sistema, sistema kreditnih odnosa sa inostranstvom. osnova poreskog sistema; 3) razvoja Savezne Republike Jugoslavije, naučno-tehnološkog razvoja, regionalnog razvoja i smanjivanja razlika u stepenu razvijenosti pojedinih područja;

4) tehničko-tehnoloških sistema veza, osnova zaštite životne sredine, režima atmosfere i voda od interesa za cijelu zemlju i međunarodnih voda, režima obalnog mora koji je od interesa za međunarodne odnose Savezne Republike Jugoslavije; 5) bezbjednosti u svim vrstama saobraćaja, obligacionih i osnova svojinsko pravnih odnosa, osnova socijalnog osiguranja i radnih odnosa; međunarodnih odnosa, prelaska granice i kontrole prometa robe, usluga i putničkog saobraćaja preko granice, položaja stranaca i stranih pravnih lica; 6) odbrane i bezbjednosti Savezne Republike Jugoslavije; 7) zaštite života i zdravlja ljudi; 8) finansiranja nadležnosti Savezne Republike Jugoslavije utvrđenih njenim ustavom; 10) organizacije i rada organa i organizacija Savezne Republike Jugoslavije i položaja zaposlenih u njima; 11. priznanja i odlikovanja Savezne Republike Jugoslavije. 3) Organizacija vlasti u SRJ U Jugoslaviji je više od četiri decenije primjenjivan sistem jedinstva vlasti, prema kome je u Skupštini koncentrisana sva vlast. Takav skupštinski sistem vladavine bio je utvrđen ustavom, ali je u praksi taj sistem bio više partijski nego skupštinski, tj. funkcionisala je partijska državna vlast. Međutim, treća Jugoslavija je prihvatila sis-tema organizacije vlasti po principu njene podjele na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Ustavom SRJ izvršna vlast je u cijelini povjerena vladi, zakonodavna parlamentu (skupštini), a odnosi skupštine i vlade su uravnoteženi tako da postoji uticaj jednih na druge. Sudska vlast je nezavisna. Ustavom su utvrđeni organi SRJ: Savezna skupština, predsjednik Republike, Savezna vlada, Savezni sud, Savezni državni tu-žilac i Narodna banka Jugoslavije. a) Savezna skupština je sastavljena od dva vijeća (doma): Vijeća građana i Vijeća republika. Vijeće građana sačinjavaju savezni poslanici izabrani u republikama na neposrednim izborima tajnim glasanjem. Za izbor poslanika utvrđen je asimetrični ključ po broju birača. Osnovna ustavna odredba utvrđuje da se jedan poslanik bira na 65. 000 birača, a dopunska odredba je da svaka republika mora imati najmanje 30 saveznih poslanika. Takvo ustavno određenje proizašlo je iz činjenice da saveznu državu čine dvije republike od kojih je jedna mnogo manja po broju stanovnika, broju birača i po teritoriji (odnos je 1:17 do 1:20). Vijeće republika sačinjava po 20 poslanika iz svake republike-članice. Mandat poslanicima Savezne skupštine traje četiri godine. Poslanicima prestaje mandat ako se u roku od tri mjeseca od početka postupka ne izabere Savezna vlada ili se u roku ne donese budžet. Mandat poslanicima može prestati i prije isteka vremena na koje su izabrani ako to odluči Savezna skupština na prijedlog najmanje 30 saveznih poslanika Vijeća građana ili najmanje 20 saveznih poslanika Vijeća republika. Nadležnosti Savezne skupštine su: 1) odlučuje o Ustavu Savezne Republike Jugoslavije,

2) odlučuje o prijemu drugih republika članica u Saveznu Republiku Jugoslaviju , o udruživanju sa drugim državama i o pristupanju međunarodnim organizacijama. 3) odlučuje o promjeni granica Savezne Republike Jugoslavije, odlučuje o ratu i miru, proglašava ratno stanje, stanje neposredne ratne opasnosti i vanredno stanje, 4) donosi savezne zakone, druge propise i opšte akte, donosi savezni budžet i završni račun, potvrđuje međunarodne ugovore iz nadležnosti Savezne Republike Jugoslavije, 5) odobrava kontrolu nad radom Savezne vlade i drugih saveznih organa i funkcionera odgovornih Saveznoj skupštini, u skladu sa Ustavom i saveznim zakonom, 6) amnestira za krivična djela predviđena saveznim zakonom, 7) bira i razrješava: predsjednika Savezne vlade, sudije Saveznog ustavnog suda, sudije Saveznog suda, saveznog državnog tužioca, guvernera Narodne banke Jugoslavije i druge savezne funkcionere određene saveznim zakonom, 8) obavlja i druge poslove utvrđene Ustavom (čl. 78 Ustava SRJ). b) Predjednik Republike je na čelu savezne države Jugoslavije. Bi-raju ga građani neposredno na period od četiri godine tajnim glasanjem i ne može isto lice biti ponovo birano na taj položaj. Predsjednik Republike može biti razriješen dužnosti samo kada Savezna skupština utvrdi da je povrijedio Ustav. On može u svako doba podnijeti ostavku na tu funkciju. Predsjednik Republike uživa imunitet. Ustavne nadležnosti predsjednika Republike su: 1) predstavlja Saveznu Republiku Jugoslaviju u zemlji i inos transtvu, 2) ukazom proglašava savezne zakone, izdaje isprave o potvrđenim međunarodnim ugovorima, 3) predlaže Saveznoj skupštini kandidata za predsjednika Savezne vlade pošto sasluša mišljenje predstavnika poslaničkih grupa u Saveznoj skupštini, 4) predlaže Saveznoj skupštini kandidate za sudije Saveznog ustavnog suda, sudije saveznog suda, Saveznog državnog tužioca i guvernera Narodne banke Jugoslavije nakon pribavljenog mišljenja predsjednika republika članica, 5)

raspisuje izbore za Saveznu skupštinu,

6) postavlja i opoziva ukazom ambasadore Savezne Republike Jugoslavije na osnovu predloga Savezne vlade, prima akreditivna i opozivna pisma stranih diplomatkih predstavnika, 7) dodjeljuje odlikovanja i priznanja Savezne Republike Jugolavije predviđena saveznim zakonom, 8) daje pomilovanja za krivična djela propisana saveznim zakonom,

9) obavlja i druge poslove određene Ustavom (čl. 96. Ustava RJ). v) Savezna vlada je satavljena od predsjednika, potpredsjednika i određenog broja saveznih ministara. Formira se na period od četiri godine. Članovi vlade uživaju imunitet. Na njih se primjenjuje insti-tut inkompatibilnosti pa ne mogu obavljati istovremeno ni jednu ni drugu javnu ni profesionalnu funkciju. Kandidat (mandator) za predsjednika Savezne vlade pred Saveznom skupštnom izlaže program i sastav vlade. Skupština prihvata ili odbija program vlade, odnono sastav vlade. Savezna skupština može izglasati nepovjerenje Saveznoj vladi na prijedlog najmanje 20 saveznih poslanika jednog od vijeća. Da bi se izglasalo nepovjerenje vladi, mora se za to izjasniti većina od ukupnog broja poslanika Saveznog vijeća. Nadležnosti Savezne vlade su: 1) utvrđuje i vodi unutrašnju i spoljnu politku i izvršava savezne zakone, druge propise i opšte akte, 2) održava odnose Savezne Republike Jugoslavije sa drugim državama i međunarodnim organizacijama, 3) predlaže savezne zakone, druge propise i opšte akte, 4) donosi uredbe, odluke i druge akte za izvršavanje saveznih zakona i drugih propisa i opštih akata Savezne skupštine, 5) daje mišljenje o predlogu saveznih zakona, drugih propisa i opštih akata koje je Saveznoj skupštini podnio drugi ovlašćeni predlagač, 6) obrazuje i ukida savezna ministarstva i druge savezne organe i organizacije i utvrđuje njihovu organizaciju i djelokrug, 7) usmjerava i usklađuje rad saveznih ministarstava i drugih saveznih organa i organizacija i poništava ili ukida njihove akte, 8) postavlja i razrješava funkcionere u saveznim ministarstvima i drugim saveznim organima i organizacijama, 9) naređuje opštu mobilizaciju i organizuje pripreme za odbranu, 10) kad Savezna skuopština nije u mogućnosti da se sastane pošto sasluša mišljenje predsjednika Republike i predsjednika vijeća Savezne skupštine, proglašava nastupanje neposredne ratne opasnosti, ratnog stanja ili vanrednog stanja 11) kad Savezna skupština nije u mogućnoti da se sastane za vrijeme ratnog stanja, neposredne ratne opasnosti ili vanrednog stanja, pošto sasluša mišljenje predsjednika vijeća Skupštine, donosi akte o pitanjima iz nadležnosti Savezne skupštine... Savezna vlada dužna je ove akte podnijeti na potvrdu Saveznoj skupštini čim ona bude u mogućnosti da se sastane (čl. 99 Ustava SRJ).

2. DRŽAVNA ZAJEDNICA SRBIJA I CRNA GORA

Godine 1992. Ustavom je obrazovana Savezna Republika Jugoslavija, kao labava Federacija ili kao federalno-konfederalna država, kako su je označavali poznati pravni teoretičari (npr. prof. dr Pavle Nikolić). Takva državna zajednica sa dvije federalne jedinice -Srbijom i Crnom Gorom bila je od samog osnivanja opterećena nizom problema unutrašnjeg i međunarodnog karaktera. Na međunarodnom planu bila je nepriznata (do prije dvije godine), izolovana i isključena iz međunarodnih organizacija, sa ekonomskom blokadom i drugim vrstama sankcija. Na unutrašnjem planu postojao je stalni nesklad i nesaglasnosti između federalnih jedinica Srbije i Crne Gore, na jednoj strani, i između SRJ i Crne Gore, na drugoj strani. Crna Gora je stalno tražila redefinisanje odnosa u Federaciji i, u krajnjem, potpuno osamostaljenje i međunarodno priznanje kao države. Sve je to uticalo da je SRJ postajala sve slabija i nefunkcionalnija državna zajednica i sve bliža konačnom raspadu. Imajući u vidu takvo vrlo ozbiljno stanje odnosa u SRJ, pokazana je želja i odlučnost da se preispitaju odnosi i dođe do funkcionalnijeg modela državne zajednice. Pregovori o preuređenju odnosa vođeni su uz posredovanje Evropske unije. Pregovori su završeni 14. marta 2002. godine, kada su usvojene Polazne osnove za preuređenje Srbije i Crne Gore i Ustavna povelja. Srbija i Crna Gora odrekle su se zajedničkog imena - Jugoslavija. Tako je prestala da postoji treća Jugoslavija. Bila je to velika cijena i za Srbiju i za Crnu Goru jer su sve tri Jugoslavije bile uglavnom, prije svih, njihovo djelo. Nova državna zajednica zove se Srbija i Crna Gora (SiCG). Najviši akt državne unije zove se Ustavna povelja, a ne ustav. Iz samog naziva najvišeg državnog akta jasno proizlazi da Srbija i Crna Gora nije federacija (jer nema ustav), a nije ni konfederacija (jer nije utemeljena ugovorom), već je najbliža realnoj uniji ili konfederalno-federalnoj zajednici. Nova država je po mnogo čemu temporalnog karaktera, jer je aktom o njenom osnivanju utvrđeno da svaka od država članica unije – Srbija ili Crna Gora - može po isteku perioda od tri godine pokrenuti postupak promjene državnog statusa, odnosno istupanja iz državne zajednice. Država-članica koja to pravo iskoristi ne nasljeđuje pravo na međunarodnopravni subjektivitet, a sva sporna pitanja posebno se regulišu između države sukcesora i novonastale države. U slučaju da se obje države - članice referendumom izjasne za promjenu državnog statusa ( nezavisnost), sva sporna pitanja regulišu se u postupku sukcesije kao u slučaju prethodne Jugoslavije. Institucije državne zajednice (unije) Srbije i Crne Gore su: Skupština, predsjednik, Savjet ministara i Sud. 1) Skupština. Skupština je jednodomna i biće sastavljena od poslanika iz Srbije i Crne Gore uz određenu pozitivnu "diskriminaciju" poslanika iz Crne Gore. Zakone o izboru poslanika u Skupštinu Srbije i Crne Gore donijeće države - članice u skladu sa načelima utvrđenim Ustavnom poveljom. Postoji mehanizam zaštite od nadglasavanja država članica. 2) Predsjednik Srbije i Crne Gore. Predsjednika Srbije i Crne Gore bira Skupština Srbije i Crne Gore. Predsjednik. pored predstavljanja Srbije i Crne Gore, šef je izvršne vlasti. 3) On predlaže Skupštini sastav Savjeta ministara i u cjelini rukovodi Savjetom ministara.

4) Savjet ministara. Savjet ministara ima pet resora, i to: spoljni poslovi, odbrana, međunarodni ekonomski odnosi, unutrašnji ekonomski odnosi i zaštita ljudskih i manjinskih prava. 5) Sud Srbije i Crne Gore. Sud ima ustavnosudsku i upravnu sudsku funkciju i bavi se ujednačavanjem sudske prakse. Upravnosudska funkcija vrši se u odnosu na upravna akta ministarstava Savjeta ministara. Sud zauzima pravne stavove i mišljenja koji se odnose na ujednačavanje sudske prakse. On nema instancionu nadležnost. Sastoji se od jednakog broja sudija iz država-članica. U organima Unije - sudske i izvršne vlasti - obezbijediće se ravnopravnost predstavljanja država-članica. Utvrdiće se odgovarajuće rotiranje u toku mandata (u Ministarstvu inostranih poslova i Ministarstvu odbrane ministar i njegov zamjenik iz različitih državačlanica zamjenjuju se po isteku polovine mandata). U predstavljanju država-članica u međunarodnim organizacijama (OUN, OEBS, EU, Savjet Evrope) obezbjediće se paritet putem rotacije, a za međunarodne finansijske organizacije utvrdiće se posebni modeli predstavljanja. Inače će pojedine savezne institucije imati sjedište, pored Beograda, i u Podgorici. Ekonomski odnosi zasnivaće se na dostignutom nivou reformi državačlanica. Države-članice su odgovorne za neometano funkcionisanje zajedničkog tržišta, uključujući slobodno kretanje ljudi, robe, usluga i kapitala. Harmonizacijom ekonomskih sitema država-članica sa ekonomskim sistemom Evropske unije obezbjeđuje se prevazilaženje postojećih razlika, a prije svega u oblasti trgovinske i carinske politike.

3. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE SRBIJE 1) Donošenje ustava i državnost Republike Srbije Proces osamostaljenja tekao je nešto drugačije u Srbiji nego u ostalim republikama-članicama SFRJ. Na osnovu ustavnih amandmana i suverene volje građana, Skupština SR Srbije je 28. septembra 1990. usvojila i proglasila Ustav Republike Srbije. Prema tom ustavu, Srbija je postala nezavisna suverena država, koja samostalno obezbjeđuje svoju teritorijalnu cjelovitost, međunarodni položaj i odnose sa drugim državama. Republika Srbija je konstituisana kao demokratska država svih građana koji u njoj žive, što znači da u takvoj državi suverenitet pripada svim građanima. Ona je, dakle, državna zajednica zasnovana na vla-davini prava, socijalnoj pravdi i potpunim (na svjetskom nivou garanovanim) pravima i slobodama čovjeka i građanina. Organizacija vlasti u Republici Srbiji zasnovana je na sistemu podjele vlasti, prema kome ustavotvorna i zakonodavna vlast pripada Narodnoj skupštini, izvršna pripada Vladi, a sudska vlast - sudovima. Republiku Srbiju predstavlja i njeno državno jedinstvo izražava predsjednik Republike, dok zaštita ustavnosti i zakonitosti pripada Ustavnom sudu. Teritorijalna cjelovitost Republike Srbije je zagarantovana poš-to je teritorija jedinstvena i neotuđiva, a granice se ne mogu mijenjati bez saglasnosti građana izražene referendumom. S druge strane, unutrašnja podjela izvršena je na opštine i okruge kao teritorijalne jedinice u kojima se ostvaruje lokalna samouprava. Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija samo su oblik teritorijalne samouprave. Statutom pokrajine kao najvišim

njenima aktom utvrđuju se nadležnosti, odnosno prava i dužnosti pokrajine, ali u skladu sa Ustavom i zakonima Republike Srbije. Skupštine autonomnih pokrajina mogu donositi odluke kao najveći opšti akt, s tim što one moraju biti u skladu sa Ustavom i zakonom Republike Srbije. 2)

Ustavnopravni položaj građana

Republika Srbija je demokratska država svih građana. Građanin je osnovni društveni subjekt, bez obzira na bilo koje njegovo svojstvo, pripadnost i osobine. Svim građanima se jemče i priznaju lična, politička, nacionalna, ekonomska, socijalna, kulturna i druga prava čovjeka i građanina. Prava i slobode čovjeka i građanina nisu ničim ograničeni, osim jednakim pravima i slobodama drugih. Zloupotreba sloboda i prava čovjeka i građanina je protivustavna i kažnjiva. Svi građani su jednaki u pravima i dužnostima i imaju jednaku zaštitu pred državnim i drugim organima bez obzira na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnost, vjeroispovijest, političko uvjerenje, obrazovanje ili imovno stanje (čl. 13 Ustava). Lična prava i slobode su zagarantovani i zaštićeni. Život i sloboda čovjeka su najviše vrijednosti pa su neprikosnoveni. Predviđena je smrtna kazna, i to samo za najteže oblike teških krivičnih djela. Zagarantovano je ljudsko dostojanstvo, privatni život i pravo na sudsku zaštitu. Zajemčena je sloboda kretanja i nastanjivanja (stan je nepovrediv), tajnost pisma, tajnost podataka o ličnosti i dr. Politička prava su zagarantovana: višestranački sistem, sloboda izbora i dogovora, izborno pravo, sloboda političkog, sindikalnog i drugog okupljanja, sloboda savjesti, vjeroispovjesti, misli i javnog izražavanja mišljenja, sloboda štampe, sloboda javne kritike rada državnih i drugih organa. 3)

Organizacija vlasti u Republici Srbiji

Saglasno prihvaćenom sistemu podjele vlasti (čl. 9 Ustava) formirani su odgovarajući državni organi: Narodna skupština, Vlada, sudovi. te izabran predsjednik Republike. S obzirom na to da je teško naći čist sistem podjele vlasti, najčešće se javlja neka varijanta takve podjele. Do danas su se pojavila tri tipa (varijante) u sistemu podjele vlasti. Prvi, gdje je šef države sa nešto većim ovlašćenjima i koji je biran neposredno od građana, te koji ima drugačiji sistem odgovornosti od drugih predsjednika u sistemu podjele vlasti, što je približno predsjedničkom sistemu (sistemu podjele vlasti u Republici Srbiji). Drugi, u kome je vlast osjetno pomjerena prema skupštini, ali ne toliko da bi se razbio sistem podjele vlasti (sistem u Republici Srpskoj). Treći, u kome je naglašena uloga vlade (sitem u SRJ). Ustav Republike Srbije utvrd"io je redoslijed (time se želio utvrditi i rang) republičkih organa. Na prvom mjestu je Narodna skupština (makar to bilo formalno), na drugom predsjednik Republike, na trećem - Vlada i na četvrtok - sudovi. a) Narodna skupština je jednodomna i ima 250 narodnih poslanika, koji se biraju na neposrednim izborima tajnim glasanjem na period od četiri godine. Narodni poslanici uživaju imunitet, u vršenju različitih dužnosti ne postoji inkopatibilitet (poslanik može biti član Vlade - član 91 Ustava). Nadležnosti Narodne skupštine su: 1. odlučuje o promjeni ustava,

2. donosi zakone, druge propise i opšte akte, 3. donosi plan razoja, prostorni plan, budžet i završni račun, 4. utvrđuje predlog odluke o promjeni granice Republike Srbije, 5. utvrđuje teritorijalnu organizaciju u Republici Srbiji, 6. odlučuje o ratu i miru, 7. ratifikuje međunarodne ugovore, 8. raspisuje republički referendum, 9. raspisuje republički javni zajam i odlučuje o zaduživanju Republike Srbije, 10. bira i razrješava: predsjednika i potpredsjednika Narodne skupštine, predsjednika, potpredsjednika i ministre u Vladi, predsjednika i sudije Ustavnog suda, Vrhovnog suda i drugih sudova, Republičkog javnog tužioca i javne tužioce, guvernere Narodne banke i dr. 11. obavlja kontrolu nad radom Vlade i drugih organa i funkcionera odgovornih Narodnoj skupštini, 12. daje amnestiju za krivična djela. b) Predsjednik Republike Srbije bira se na neposrednim izborima tajnim glasanjem na period od pet godina. Predsjednik je odgovoran građanima Republike Srbije. Ustavom je utvrđeno da se predsjednik Republike može opozvati. Zahtjev za opoziv može podnijeti Narodna skupština većinom glasova, ako utvrdi da je prekršio Ustav. O opozivu predsjednika odlučuju birači tajnim izjašnjavanjem. Predsjednik je opozvan ako se za opoziv izjasni većina birača. Ako birači ne izglasaju opoziv, raspušta se Skupština. Predsjednik Republike može na prijedlog Vlade raspustiti Skupštinu, s tim što tada prestaje i mandat Vlade. Predsjednik Republike ne može obavljati istovre meno bilo koju profesionalnu funkciju ili dužnost. On uživa imunitet. Nadležnosti Predsjednika Republike su: 1. predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsjednika Vlade pošto sasluša mišljenje predstavnika većine u Narodnoj skupštini. 2. predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsjednika i sudije Ustavnog suda, 3. ukazom proglašava zakone, 4. obavlja poslove iz oblasti odnosa Republike Srbije sa drugim državama i međunarodnim organizacijama u skladu sa zakonom, 5. rukovodi oružanim snagama u miru i ratu i narodnim otporom u ratu, naređuje opštu i djelimičnu mobilizaciju, organizuje pripreme za odbranu u skladu sa zakonom,

6. kad Narodna skupština nije u mogućnosti da se sastane, po pribavljenom mišljenju predsjednika Vlade, utvrđuje postojanje neposredne ratne opasnosti ili proglašava ratno stanje, 7. svojom inicijativom ili na predlog Vlade za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti donosi akte o pitanjima iz nadležnosti Narodne skupštine, s tim da je dužan da ih podnese na potvrdu Narodnoj skupštini čim ona bude u mogućnosti da se sastane. Aktima doniesenim za vrijeme ratnog stanja mogu se ograničiti pojedine slobode i prava čovjeka i građanina i izmijeniti organizacija, sastav i ovlašćenja Vlade i ministarstava, sudova i javnih tužilaštava, 8. daje pomilovanja, 9. dodjeljuje odlikovanja i priznanja utvrđena zakonom, 10. obrazuje stručne i druge službe za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti, 11. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom (čl. 83 Ustava). v) Vlada Republike Srbije ima predsjednika, potpredsjednika i određenog broja ministara. Kandidata za predsjednika Vlade predlaže predsjednik Republike. Kandidat (ministar) iznosi pred Narodnu skupštinu svoj program i predlaže sastav Vlade. Vlada je izabrana ako za program i kandidate za ministre glasa većina narodnih poslanika. Vlada za svoj rad odgovara Narodnoj skupštini. Članovi Vlade uživaju imunitet i ne podliježu institutu inkompatibiliteta. Nadležnosti Vlade su: 1. vodi politiku Republike Srbije i izvršava zakone, druge propise i opšte akte Narodne skupštine, 2. donosi uredbe, odluke i druge akte za izvršavanje zakona, 3. predlaže plan razvoja, prostorni plan, budžet i završni račun, 4. predlaže zakone, druge propise i opšte akte, 5. utvrđuje načela za unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih organa uprave i posebnih organizacija, postavlja i razrješava funkcionere u ministarstvima i posebnim organizacijama, 6. usmjerava i usklađuje rad ministarstava i posebnih organizacija, 7. vrši nadzor nad radom ministarstava, poništava ili ukida njihove propise koji su u suprotnoti sa zakonom ili propisom koji je ona donijela, 8. daje mišljenje o predlogu zakona i drugih propisa ili opšteg akta koji je Narodnoj skupštini podnio drugi predlagač, 9.

obrazuje stručne i druge službe za svoje potrebe,

10. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom (čl. 90 Ustava). g) Sudovi u Republici Srbiji u svom radu su samostalni i nezavisni, a sude na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata. Sudija bilo kog stepena suda ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje koje je dao prilikom rada na suđenju i donošenju sudske odluke. Raspravljanje pred sudom je javno. Sudovi sude u vijeću. U suđenju učestvuju sudije i sudije porotnici. Sudska funkcija je stalna. Organizacija, osnivanje, nadležnosti i sastav sudova kao i postupak pred sudovima uređuju se zakonom.

4. USTAVNO -UREĐENjE REPUBLIKE CRNE GORE U vrijeme raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije Republika Crna Gora je, kao i ostale republike, prišla vlastitom državotovornom određenju i uređenju. Opšte opredjeljenje izraženo u političkoj i demokratskoj volji građana bilo je da Crna Gora bude savremena republika u sastavu državne zajednice Savezne Republike Jugoslavije. Na tome opredjeljenju Skupština Republike Crne Gore donijela je Ustav Republike Crne Gore 12. oktobra 1992. To je sasvim novi Ustav i bitno se razlikuje od prethodnog (socijalističkog) ustava po načinu pisanja, po strukturi, koncepciji i sadržini. To je najbolje napisani ustav od svih ustava novonastalih država na tlu bivše Jugoslavije. Ustavnom tekstu - normativnom dijelu prethodi kratka preambula kojom je jasno izražena istorijska, pravna i politička osnova za postojanjem crnogorske države i ustava. Normativni dio Ustava sastoji se od šest dijelova: Osnovne odredbe, Slobode i prava, Uređenje vlasti, Ustavnost i zakonitost, Promjena ustava i Završne odredbe. Ustavom je utvrđeno da je Crna Gora demokratska socijalna i ekološka država republikanskog oblika i da je članica Savezne Republike Jugoslavije. Crna Gora je suverena u svim pitanjima, osim nekih pitanja koja je prenijela u nadležnost Savezne Republike Jugoslavije. Suverenitet pripada građanima, a oni ostvaruju vlast neposredno i preko svojih slobodno izabranih predstavnika. Držva počiva na principu vladavine prava, po kome je vlast vezana Ustavom i zakonom. Kao prva konsekvenca takvog ustavnog uređenja je da se ne može mijenjati status države, oblik vladavine i granice bez prethodno provedenog referenduma građana. Teritorija Crne Gore je jedinstvena i nedjeljiva, izuzev što je teritorija organizovana po opštinama. Jezik u Crnoj Gori je srpski ijekavskog izgovora, a pismo ćirilično i latinično. Postoji jedna zanimljivost koja se odnosi na glavni grad i prestonicu. U skoro svim zemljama svijeta prestonica i glavni grad su isto mjesto. Ustavom Crne Gore (član 7) utvrđeno je da je glavni grad Podgorica, a prijestonica je Cetinje. Državna vlast u Republici Crnoj Gori organizovana je na načelu podjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Zakonodavnu vlast vrši Skupština, izvršnu vlast - Vlada, a sudsku vlast - sudovi. Pred-sjednik Republike predstavlja Crnu Goru, a Ustavni sud štiti ustavnost i zakonitost. Nadležnosti nosilaca svake od navedene vlasti su utvrđene uravnoteženo, s tim što je Vlada centralni nosilac izvršne vlasti, a to je blisko (klasičnom) engleskom parlamentarnom sistemu. Tako je sistem organizacije vlasti u Crnoj Gori uređen u duhu

parlamentranog sistema, a ne u duhu klasičnog sistema podjele vlasti kao što je npr. u Sjedinjenim Američkim Državama. Glavne poluge vlasti i njihovo funkcionisanje 1) Skupština. Skupština je jednodomna i čine je poslanici izabrani od strane građana neposrednim i tajnim glasanjem na osnovu opšteg i jednakog biračkog prava. Jedan poslanik bira se na svakih šest hiljada birača. Mandat Skupštine traje četiri godine, s tim što se mandat može skratiti odlukom Skupštine na prijedlog najmanje 25 poslanika, Vlade ili predsjednika Republike. Nadležnosti Skupštine su: donosi Ustav, zakone, druge propise i opšte kate; donosi prostorni plan, budžet i završni račun; utvrđuje načela za organizaciju državne uprave; potvrđuje međunarodne ugovore iz nadležnosti Republike; raspisuje republički referendum; raspisuje javne zajmove i odlučuje o zaduživanju Crne Gore; bira i razrješava predsjednika i članove Vlade, predsjednika i sudije Ustavnog suda, predsjednika i sudije svih sudova; imenuje i razrješava državnog tužioca i daje amnestiju za krivična djela utvrđeno republičkim zakonom. Skupština zasjeda kao redovna i vanredna. Radne sjednice održavaju se u jesenjem i ljetnom zasjedanju. Ljetno zasjedanje počinje početkom marta, a jesenje početkom oktobra. Vanredno zasjedanje je rijetko, a može ga sazvati jedna trećina poslanika, predsjednik Republike i predsjednik Vlade. Skupština odlučuje većinom glasova ukupnog broja poslanika, a drugačije se može odlučiti ako je to predviđeno Ustavom. Upravo ono što čini sistem vlasti parlamentarnim (sličan engleskom) je pravo Vlade da raspusti Skupštinu pošto sasluša mišljenje predsjednika Skupštine i predsjednika klubova poslanika u Skupštini. 2) Predsjednik Republike. Predsjednik Republike predstavlja Republiku u zemlji i inostranstvu. Predsjednika biraju građani neposrednim i tajnim glasanjem na osnovu opšteg i jednakog biračkog prava, na vrijeme od pet godina. Isto lice može biti izabrano za predsjednika najviše dva puta. Mandat predsjednika prestaje istekom vremena na koje je biran (vrijeme od pet godina), razrješenjem (kada Ustavni sud utvrdi da je povrijedio Ustav) ili ostavkom (kada sam podnese ostavku). Nadležnosti predsjednika Republike su: 1) predstavlja Republiku u zemlji i inostranstvu, 2) proglašava ukazom zakone, 3) raspisuje izbore za Skupštinu, 4) predlaže Skupštini kandidata za predsjednika Vlade, predsjednika i sudije Ustavnog suda, 5) predlaže Skupštini raspisivanje republičkog referenduma,

6) daje pomilovanja za krivična djela propisana republičkim zakonom, 7) daje odlikovanja i priznanja, 8) vrši i druge poslove utvrđene Ustavom, 9) član je Vrhovnog savjeta odbrane. U slučaju spriječenosti predsjednika Republike da obavlja dužnost, njegovu funkciju obavlja predsjednik Skupštine, a ako je Skupština raspuštena, funkciju predsjednika Republike obavlja predsjednik Vlade. 3) Vlada. Vlada je nosilac izvršne vlasti. Nju sačinjava predsjed-nik, potpredsjednik i ministri. Kandidata za predsjednika Vlade predlaže predsjednik Republike. Kandidat na sjednici skupštine iznosi svoj program i sastav Vlade. Ako Skupština ne prihvati program i sastav Vlade, predsjednik Republike je dužan da u roku od deset dana predloži novog kandidata za predsjednika Vlade. Vlada. predsjednik Vlade i svaki član Vlade imaju pravo da podnesu ostavku. Sama Vlada može zatražiti od Skupštine da se izjasni o povjerenju Vladi. Ali i Skupština može postaviti pitanje i izglasati nepovjerenje Vladi. Vlada vrši svoju funkciju do izbora nove Vlade ako joj mandat prestane po bilo kome osnovu (istekom mandata, izglasavanjem nepovjerenja ili ostavkom). Nadležnosti Vlade su: 1) utvrđuje i vodi unutrašnju i spoljnu politiku, 2) predlaže i izvršava zakone, druge propise i opšte akte, 3) donosi uredbe, odluke i druge akte za izvršenje zakona, 4) zaključuje međunarodne ugovore iz nadležnosti Republike, 4) predlaže prostorni plan, budžet i završni račun Republike, 5) utvrđuje organizaciju i način rada državne uprave, 6) vrši nadzor nad radom ministarstava i drugih organa uprave, 7) donosi uredbe sa zakonskom snagom za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti. Poslove državne uprave vrše ministarstva i organi uprave. 4) Sudstvo. Sudovi u Crnoj Gori su samostalni i nezavisni, a sude na osnovu Ustava i zakona. Sudsku funkciju vrše profesionalne sudije i sudije porotnici (obični građani). Sudovi sude u vijeću, ali sude i sudije pojedinci. Rasprave pred sudom su javne, a samo izuzetno sud može isključiti javnost. Sudska funkcija je stalna, a sudiji može prestati funkcija samo ako on to zatraži, stekne pravo na starosnu penziju ili bude osuđen na

bezuslovnu kaznu zatvora. Organizacija sudstva je: osnovni, okružni i Vrhovni sud. Postoji i državni (republički) tužilac.

5. USTAVNO UREĐENjE REPUBLIKE HRVATSKE Republika Hrvatska je duže, upornije i organizovanije radila na svome osamostaljenju nego bilo koja druga federalna jedinica Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Jedino je još Republika Slovenija slično Hrvatskoj radila na svome državotvornom osamostaljenju (sinhronizovan postupak odvajanja). Prvo je Hrvatska, opravdano ili neopravdano, počela ukazivati na neka ekonomska pitanja koja su bila bitna za Hrvatsku, a koja je navodno Jugoslavija neopravdano prisvojila (carine, porezi, pomorska privreda, turizam i dr.). Hrvatska je, posebno nakon privredne reforme (Markovićeve) 1998. godine, stvorila autarhičnu privredu i tržište. Drugi korak borbe za nezvisnost i samostalnost bio je političke naravi i započeo donošenjem Ustava Republike Hrvatske u de-cembru 1990. godine. Treća, završna faza odvijala se tokom 1991. godine. To je period kada je došlo do potpunog raskida sa Jugoslavijom, ustvari provođenja akta secesije. Hrvatska je otkazala finansiranje vojske SFRJ, otkazala vojnu obavezu građana Hrvatske, povlačila (ili opstruisala) svoje ljude iz saveznih organa, sve savezne zakone proglasila nevažećim na teritoriji Hrvatske. Organizovan je referendum građana u maju 1991. godine, a zatim je Sabor Hrvatske u junu iste godine donio Deklaraciju o suverenosti i nezavisnosti Republike Hrvatske. I na koncu, nakon tromjesečnog moratorijuma (do 8. oktobra 1991) na ustavne akte o osamostaljivanju, Hrvatska je na osnovu Odluke Sabora postala samostalna i nezavisna država (iako protivno Ustavu SFRJ koji je još tada bio na snazi), a početkom 1992. godine je i međunarodno priznata. Ustav Hrvatske poziva se na istorijske činjenice i druge pravne i političke osnove koje daju pravo hrvatskom narodu na vlastitu državu. Preambula Ustava ističe: "Polazeći od iznesenih povijesnih činjeni-ca, te od općeprihvaćenih načela u suvremenom'svijetu i neotuđivosti i nedjeljivosti, neprenosivosti i nepotrošenosti prava na samoopredjeljenje i državnu suverenost hrvatskoga naroda, uključujući i neokrunjeno pravo na otcjepljenje i na udruživanje, kao osnovnih preduvjeta za mir i stabilnost međunarodnog poretka, Republika Hrvatska ustanovljuje se kao nacionalna država hrvatskog naroda..." Svemu navedenom ne bi bilo prigovora, jer zaista Hrvati imaju pravo na državu, da nisu Srbi kao vjekovno konstitutivan narod sa Hrvatima u Hrvatskoj izopšteni iz Ustava i stavljeni među "ine narode i manjine". Upravo je to izazvalo četvorogodišnji građanski rat u Hrvatskoj, a i nakon toga ovaj problem još nije riješen. Iako je preambulom utvrđeno da se "ustanovljuje nacionalna drža-va hrvatskoga naroda..., ipak je normativno (članom 1) Ustav utvrdio da je Republika Hrvatska jedinstvena i nedjeljiva demokratska socijalna država. Republika je suverena, a suverenitet je neotuđiv, nedjeljiv i neprenosiv. Suverenitet Republike Hrvatske prostire se nad njenim kopnenim područjem, rijekama, jezerima, prokopima, unutrašnjim i morskim vodama, teritorijalnim morem, te vazdušnim prostorom iznad tih područja.

U Republici Hrvatskoj u službenoj upotrebi je hrvatski jezik i latinično pismo. Eventualno uvođenje, u nekim područjima, nekog drugog jezika i pisma uređuje se zakonom. Državna vlast u Republici Hrvatskoj ustrojena je na načelu podjele vlasti. Zakonodavnu vlast vrši Sabor, izvršnu - Vlada, sudsku -sudovi, a predsjednik Republike je poglavar države. 1) Zakonodavna vlast. Sabor Republike Hrvatske je predstavničko tijelo građana i nosilac zakonodavne vlasti. Sabor je u prvoj fazi bio dvodomni - sa Zastupničkim i Županijskim domom. Međutim, Ustavnim zakonom (amandmanima) ukinut je Županijski dom, pa je danas Sabor jednodomno tijelo, koje građani biraju na opštim i neposrednim izborima. Zastupnici (poslanici) u Sabor biraju se na period od četiri godine. Zastupnici uživaju imunitet. Sabor redovno zasjeda dva puta godišnje: prvi put od 15. januara do 15. juna, a drugi put od 15. septembra do 15. decembra. Vanredno zasjedanje može sazvati predsjednik Republike, Vlada i većina zastupnika Sabora. Nadležnosti Sabora su velike i one obuhvataju: ustavotvorne nadležnosti, zakonodavne, planskofinansijske, prostorne, političke, međunarodne, kadrovske, odlučuju o ratu i miru i dr. Sve odluke u Saboru donose se javnim glasanjem i natpolovičnom većinom. Samo Ustavom se propisuju pitanja o kojima Sabor odlučuje tajnim glasanjem i dvotrećinskom većinom. Zakone koje donosi Sabor proglašava predsjednik Republike. Zakoni se objavljuju u "Narodnim novinama", a stupaju na snagu najranije osmi dan od dana objavljivanja. 2) Predsjednik Republike. Predsjednik Republike kao državni poglavar (šef države) zastupa Republiku u zemlji i inostranstvu, brine se o poštovanju Ustava, osigurava postojanje (jedinstvo) Republike i redovno djelovanje državne vlasti. Predsjednika Republike biraju građani na neposrednim izborima tajnim glasanjem na period od pet godina. Predsjednik Republike raspisuje izbore za Sabor i saziva prvo zasjedanje, respisuje referendum, imenuje i razrješava dužnosti predsjednika Vlade, na prijedlog predsjednika Vlade imenuje i razrješava potpredsjednika i ministre, daje pomilovanja, dodjeljuje odlikovanja i priznanja i obavlja i druge dužnosti utvrđene ustavom. Predsjednik Republike je vrhovni zapovjednik oružanih snaga Republike Hrvatske. U doba ratnog stanja predsjednik donosi uredbe sa zakonskom snagom. Čim se Sabor mogne sastati, predsjednik takve uredbe podnosi na potvrdu. Predsjednik Republike može sazvati sjednicu Vlade i predsjedavati joj kad god je prisutan na sjednici. Predsjednik je odgovoran za povredu Ustava koju učini tokom obavljanja svoje dužnosti. O odgovornosti predsjednika Republike odlučuje Ustavni sud. 3) Vlada. Vlada Hrvatske je nosilac izvršne vlasti u skladu sa Ustavom i zakonom. Vlada je sastavljena od predsjednika, najmanje dva potpredsjednika i ministara. Vlada ima mandat koliko i zastupnici Sabora. Vlada je dvostruko odgvorna - odgovara predsjedniku Republike i Saboru.

Vlada donosi uredbe u skladu sa Ustavom i zakonom, predlaže zakone i državni budžet (proračun), te provodi zakone i druge propise koje donosi Sabor. Na prijedlog najmanje jedne desetine zastupnika u Saboru može se pokrenuti pitanje povjerenja Vladi. 4) Sudska vlast. Sudsku vlast obavljaju sudovi. Sudovi su samostalni i nezavisni i sude jedino na osnovu Ustava i zakona. U Hrvatskoj postoji tri stepena sudova: opštinski, županijski i Vrhovni sud. Ustavljenje, djelokrug i ustrojstvo sudova uređuje se zakonom. Vrhovni sud Republike je najviši sud i osigurava jedinstvenu primjenu zakona i ravnopravnosti građana. Ustavni sud Republike Hrvatske je izvan sistema redovnih sudova. On štiti ustav, ustavnost i prava građana. Sud ima jedanaest sudija. Sudije se biraju na osam godina, a predsjednik Suda na četiri godine.

OSNOVNA LITERATURA

BAČIĆ, A.: Principi podjele i jedinstvo vlasti u Jugooslaviji,Split, 1990. GRUPA AUTORA: Prestanak SFRJ - pravne posljedice, Pravni fakultet, Beograd, 1995. ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo II, Novi Sad, 2001. JOVIČIĆ, M.: O ustavu, Beograd 1997. JOVIČIĆ, M: Državnost federalnih jedinica, Beograd, 1992. JOVIČIĆ, M.: Regionalna država, Beograd, 1996. KUZMANOVIĆ, P.: Konstitutivni akti Republike Srpske, Banja Luka, 1994. LUKIĆ, S: Osnovi ustavnog prava, Podgorica, 1994. LUKIĆ, V. i Popović V.: Dokumenti Dejton-Pariz, Banja Luka, 1996. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. NIKOLIĆ, P.: Prilog pitanju pojma i klasifikacija sistema vlasti u modernim državama, Anali br. 1/66, Beograd, 1966. PAJVANČIĆ, M. i ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo I, Novi Sad, 1991. USTAV SRJ iz 1992. USTAV REPUBLIKE SRBIJE iz 1990. godine USTAV Republike Crne Gore iz 1992. godine USTAV Republike Srpske iz 1992. godine (sa amandmanima 2002. god.) USTAV Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. godine (sa amandmaima 2002. god.) USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995. godine ČAVOŠKI, K.: Pravna država, Beograd, 1991 ŠUKOVIĆ, K.: Pravna država, Beograd, 1998 SAVIĆ, S: Republika Srpska poslije Dejtona, Banja Luka, 1999.

SAVIĆ, S: Konstitutivnost naroda u Bosni i Hercegovini Banja Luka, 2000. SOKOL, S. i SMERDEL, B.: Ustavno pravo, Zagreb, 1998. POLAZNE OSNOVE za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore u državnu zajednicu Srbiju i Crnu Goru (Ustavna povelja), Beograd, 2002. POBRIĆ, N.: Ustavno pravo, Mostar, 2000. TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 2000. GRUPA AUTORA: Podjela nadležnosti između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2000.

Glava deveta

OBLICI DRŽAVNOG UREĐENjA I VLADAVINE I. POJAM I VRSTE OBLIKA DRŽAVNOG UREĐENjA Svaka država kao svoj temeljni (strukturalni) element mora imati organizovan sistem vlasti. To znači da mora imati određeni splet (sistem) institucija (organa, organizacija, ustanova) koje povezano funkconišu - obavljaju ustavom i drugim normama određene zadatke. Kako će državni organi funkcionisati i kakvo će uređenje biti, zavisi od mnogo faktora, a prije svega od veličine države, tipa društva, oblika vladavine, dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, političke i ideološke orijentacije, složenosti države, nivoa i vrste centralizacije i decentralizacije i sl. Ipak, osnovu državnog uređenja određuje sistem organizacije i odnos centralnih i necentralnih državnih organa. Državna vlast se rasprostire i djeluje na cijeloj državnoj teritoriji, s tim što se jedni poslovi obavljaju na nivou centralnih, a drugi na nivou necentralnih organa. "Centralni su oni državni organi čija se vlast prostire na celu teritoriju države i na sve ljude u njoj, tako da jedino oni svojom sopstvenom voljom mogu u ovom pogledu ogra-ničiti dejstvo nekih svojih odluka. Necentralni su pak oni državni organi čija se vlast prostire samo na deo države, određen bilo po teritoriji bilo po licima na koje se prostire" (dr R. Lukić: Teorija države i prava, Beograd, 195, str. 52). Centralizacija i decentralizacija ispoljavaju se, prije svega, u sio temu odn i položaja državnih organa. ali i građana i njihovih organizacija (raznih asocijacija) u procesu donošenja i izvršenja odluka. Centralizacija državnog uređenja ogleda se u hijerarhijskom odnosu nižih i viših organa u kome se odlučivanje i regulisanje suštinskih pitanja nalazi na vrhu piramide organizacione strukture. Dakle, centralistički organizovana društvena uređenja zasnivaju svoj način upravljanja na jedinstvu u upravljanju iz jednog centra. Centralizam je bitna karakteristika velikog broja savremenih

političkih sistema (državnih uređenja) u kojima je u velikoj mjeri uskraćeno bogatstvo političkog života građana i prisutna kriza demokratskih institucija i formi rada. Decentralizacija je naličje centralizacije i ogleda se u većoj samostalnosti nižih organa. Odgovarajuća nezavisnost nižih organa od vi-ših (centralnih) manifestuje se u nekoliko stepeni. Prvi i najniži stepen decentralizacije je kada centralni organi prenose na niže samo izvršenje svojih odluka. Drugi stepen je kada centralni organi prenose na niže donošenje određenih odluka i njihovo izvršenje. Konačno, treći i najviši stepen decentralizacije je kada organi prenose na niže donošenje odluka, njihovo izvršenje i kontrolu izvršenja. U ustavnopravnoj teoriji razlikujemo tri oblika državnog uređenja: a) prosta država, b) složena država i v) državna unija. a) Prosta (unitarna) država je najstariji, osnovni i najčešći oblik državnog uređenja. Ona ima jedinstvenu državnu organizaciju od dna do vrha, jedinstvena je (samo jedna država) sa relativno jedinstvenom strukturom organa (centralni i lokalni). Decentralizovani, odnosno necentralni organi vlasti u unitarnoj državi su u osnovi na nivou lokalne samouprave - opštine i okruga. Decentralizovana jedinica (opština, okrug, regija i dr.) ne osjeća se samostalnom da bi mogla biti država. Ako bi se to desilo, unitarna država bi postala složena. Prema tome, decentralizacija ima prag preko koga se ne može preći, u protivnom bi došlo do promjene oblika državnog uređenja, od proste bi postala složena država. b) Složena država je sastavljena od dvije ili više država i pojavljuje se kao federacija, a može biti i kao konfederacija ili unija. Već u ovom određenju pojma složene države uočava se protivrječnost koja se ogleda u postojanju "država u državi" pa se postavlja pitanje kako to može biti. Koja je od njih suverena: složena država ili države članice? Ipak, ta se protivrječnost prevazilazi pa u praksi postoje brojne složene države - federacije, koje imaju svoje organe čije se nadležnosti prostiru na cijelu teritoriju. U Federaciji, kao saveznoj državi, postoji više država, članica koje imaju svoje (necentralne) organe koji vrše određene poslove samo na teritoriji države članice. Ti poslovi i ovlašćenja (prava) dostižu stepen koji članici složen države daju obilježje skoro potpune nezavisnosti, tj. članice se mogu smatrati državama. Međutim, kod složenih država postoji prag centralizacije (kao kod unitarnih prag decentralizacije) preko koga se nemože preći, jer bi u protivnom nestale države članice. Naime, ako bi centralizcija bila takvog stepena da organi složene države (federacije) preuzmu toliko nadležnosti da države članice ostanu sa malim ovlašćenjima, kao npr. što imaju lokalne zajednice (lokalna samouprava), te članice ne bi više bile države, a složena država bi postala unitarna. Ali i obrnuto, ako bi članice složene države prešle prag decentralizacije i samostalnosti u obavljanju poslova, onda bi one postale samostalne - unitarne države, a složena država bi nestala. Prema tome, u složenoj državi članice mogu imati manju ili veću samostalnost svojih organa, ali ne veću od saveznih, zajedničkih. Pri tome je osnovni problem svake složene države kako rasporediti ovlašćenja, kome dati veća prva: državama članicama ili složenoj (zajedničkoj državi). To se posebno odnosi na suverenost. Radi se o tome da li treba da bude suverena složena država ili države članice, ili pak narod. Ovi odnosi se uređuju ustavom složene države. v) Državne unije su uglavnom prošli oblici državnog uređenja (istorijska kategorija), pa se danas rjeđe susreću. One, strogo uzevši, i nisu države. Unije su se kroz istoriju javljale kao realne (kao savez država) i kao personalne unije (kao neka vrsta konfederacije). Takvi državni savezi nisu klasični oblik federacije ni konfederacije već sui generis savezi. Realne unije su nešto čvršći oblik

povezivanja s obzirom na to da se u njima formiraju neki zajednički organi, dok su personalne unije vezane samo ličnošću šefa države (monarha), u svemu drugom su države samostalne. Danas se javljaju moderni oblici državnih unija (npr. Evropska unija).

II. UNITARNI (PROSTI) OBLIK DRŽAVNOG UREĐENjA Od nastanka prve državne organizacije pa do danas najvažniji i najčešći oblik države je prosta ili unitarna država. U stvari, drugi niz vijekova ni teorija ni praksa nisu poznavale klasični oblik složene države (državnog uređenja). Sve su države u osnovi bile proste. Istina, stvarali su se razni savezi između država, ali oni su imali uglavnom vojni ili ekonomski karakter i takvi savezi su se mogli lako raskinuti. Istorija države potvrđuje da su države drevnih naroda bile unitarne, pa bilo da su one male (grad-država) ili velike poput Kineskog carstva, Egipatskog carstva, Indijskog carstva i dr.). U antičko doba bilo je primjera da su se stvarali savezi nazvani ligama (Etolska i Ahajska liga), ali to nisu bile složene države. Ni Rimsko carstvo nije bilo složena država. Provincije i druge administrativne jedinice teritorije imale su samo lokalnu upravu, a sve drugo je bilo centralizovano. Razdvajanje Rimskog carstva na Is-točno i Zapadno klasičan je primjer nemogućnosti dvije države da se ujedine u složenu i da svaka od njih sačuva svoj suverenitet do granice očuvanja samostalnosti ali i da prenese poslove (prerogative) na novi subjekt - složenu državu. Ni klasične monarhije nastale u. srednjem vijeku (Rusko carstvo, Tursko carstvo, Francusko carstvo, Njemačko carstvo i dr.) nisu bile složene države. Neke od njih su imale karakteristike decentralizovane unitarne države, ali ne i složene, jer složene države nastaju s pojavom građanskog društva. Unitarno državno uređenje treba razlikovati od unitarizma. U državnopravnom smislu. unitarna država je ona koja se sastoji od jedne države u kojoj centralni organi nemaju sva ovlašćenja. Drugim riječima, centralizacija postoji onda ako su niži, necentralni organi zavisni od centralnih. Necentralnim organima nezavisnost je određena zakonom. Dakle, u prostoj državi je jednostavna piramida unutrašnjeg ustrojstva. Najčešće je dvostepeni a rjeđe trostepeni sistem organa. Tako se uglavnom javljaju centralni (državni) i lokalni (opštinski) organi, a ponekad organizaciona međustepenica (okruzi, srezovi i sl.). I tu funkcioniše pravni i uopšte sistem institucije. Međutim, uni-tarizam je politička odrednica i ogleda se u jedinstvu i monopolitnosti jedne ideologije, vjere, pokreta nacije, jednog modela vlasti i sl. Kao klasični i već viđeni unitarizam je nacionalni unitarizam bilo koga naroda - nacije. Zato unitarna država u ustavnopravnom smislu nije oličenje unitarizma. već je to držva sa jednostavnijim i uglavnom linijskim sistemom upravljanja. Ustavima se utvrđuje oblik državnog uređenja, a koji će oblik biti u jednoj državi, zavisi od niza faktora: nacionalnih, vjerskih, kulturnih, istorijskih, geografskih, demografskih, ekonomskih, od tradicije i sl. Neke zemlje su ustavom explicite izrazile svoj oblik uređenja, druge su TO implicite i opisano utvrdile, što se može vidjeti iz strukture državnih i decentralizovanih organa. Evo nekoliko primjera kako su to neke zemlje utvrdile: 1) U Francuskoj, u prvoj republici, tzv. Montanjarskim ustavom utvrđeno je: "Republika Francuska je jedna i nedjeljiva" (čl. 1 Ustava). 2) Ustav Kraljevine Srbije iz 1901. utvrđuje da je država unitarna sa tri bitna državna organa: Kralj, Narodna skupština i Vlada. Na lokalnom nivou su organizovane opštine na načelu samouprave.

3) Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. utvrđuje: "Knjaževina Crna Gora je našljedna i ustavna monarhija sa narodnijem predstavništvom "(čl. 1). "Opštine u Crnoj Gori imaju svoju samoupravu shod-no zakonskijem propisima" (čl. 176). 4) Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. utvrđuje: "Država Srba, Hrvata i Slovenaca je ustavna, parlamentarna i nasljedna monarhija" (čl. 1). "Uprava u Kraljevini vrši se po oblastima, okruzima, srezovima i opštinama" (čl. 95). 5) Ustav Francuske republike iz 1958. utvrđuje: "Francuska je nedjeljiva, laička, demokratska i socijalna republika" (čl. 2). Teritorijalne zajednice Republike su opštine i departmani" (čl. 72). 6) Ustav Narodne Republike Kine iz 1982. godine utvrđuje da su centralni organi države: Nacionalni narodni kongres, Stalni komitet i državni savjet, a lokalni organi vlasti su: pokrajine, okruzi, gradovi, opštine i prefekture (čl. 95). 7) Republika Srpska je unitarna državotvorna jedinica sa najvišim organima vlasti: Narodnom skupštinom, Vladom, predsjednikom Republike i sudovima (čl. 69 Ustava). Teritorijalna organizacija utvrđuje se zakonom (čl. 100 Ustava). Utvrđeno je da postoje opštine i gradovi (a kao upravne jedinice, i okruzi).

III. FEDERALIZAM - FEDERALNO DRŽAVNO UREĐENjE 1. NASTANAK I POJAM FEDERALIZMA Druga polovina osamnaestog vijeka označava početak modernog kontitucionalizma, ali i nastanak jednog značajnog oblika državnog uređenja - federalizma. Federacija se pojavila kao vrlo pogodna i vitalna forma (oblik) državnog uređenja uz dotad (ali i kasnije) domi-nantan oblik unitarne države. Federacija se pokazala kao vrlo dobro rješenje, kao pogodna forma koja povezuje i različitosti i sličnosti uz visok stepen jedinstva. Ona je pogodna "formula koja dopušta poštovanje različitosti uz obezbjeđenje jedinstva" (Goston Berger). Federacija je novonastala država koja se izdiže iznad dobrovoljno udruženih državnih kolektiviteta. Broj članica (one imaju skoro sve elemente države) koje tvore federaciju može biti najmanje dvije, a može ih biti i mnogo više. Pojmovi federalizam i federacija nisu novijeg porijekla. Izraz federalizam potiče od grčke riječi foedus koja označava savez, udruženje ili neki drugi vid saradnje i povezivanja između samostalnih državotvornih subjekata i individualiteta (entitea). Federalizam je isuviše širok i neprecizan pojam jer u sebe uključuje bilo koji savez samostalnih entiteta (federacija, konfederacija, liga, unija). Međutim, ipak se u teoriji tačno razlikuju oblici državnog uređenja koji zadovoljavaju kriterijume federacije od onih koji su širi i izvan toga. Jedino se još ne odvajaju pojmovi federacija i federalna država. Neki teoretičari i konfederalne državne saveze ubrajaju u federalizam u širem smislu. Ipak, mora se i u teoriji, a posebno u praksi, praviti razlika, jer ta dva oblika "ne ulaze u isti politički rod" pošto je "razlika među njima kvalitativna" (J. Đorđević). Konfederacija nije nova držaa, nje nema, a i kad više država sklope konfederalni savez, tj. nema jedinstvene države koja se izdiže iznad članica saveza. Kod federacije je sasvim drugačija pravna i

faktička situacija. Makar bile samo dvije države koje žele ući (ili su - već ušle) u federaciju, iznad njih se stvara novi subjekt - federalna država. Federalna država može nastati na više načina, od kojih su dva najčešća. Prvo, federalna država nastaje prelaskom konfederacije u federaciju. Put toga nastajanja počinje odlukom najmanje dviju država iz konfederalnog saveza da obrazuju federaciju. Zatim se donosi ustav federacije, kojim se utvrđuje organizacija vlasti u federaciji i odnosi federalnih jedinica (članica) i novog subjekta federalne države. Države koje formiraju federaciju odriču se određenih prava u korist federacije i tako se njihov suverenitet znatno smanjuje ili se pretežno prenosi na federalnu državu. Takav put nastanka federalne države je dosta čest. Tako su nastale: američka federacija (SAD), njemačka, švajcarska i još neke federacije. Drugo, federalna država nastaje decentralizacijom unitarne države i osamostaljenjem decentralizovanih jedinica u državne entitete. Ti novonastali entiteti (državice) nemaju pun suverenitet pošto ga ostvaruju u onoj mjeri koliko je on decentralizovan, a sve drugo ostaje u federalnoj državi. Bilo kojim načinom nastanka novog subjekta - federacije nastaje nova država. To znači da je federacija, nastala na bilo koji način, država, za razliku od konfederacije, koja to nije.

2. RAZVOJ FEDERALIZMA U SVIJETU Broj federalnih država je stalno rastao, od vremena obrazovanja američke federacije (1787), kao prve formirane federalne države, pa preko meksičke. brazilske, argentinske do švajcarske, njemačke, ruske i jugoslavenske federacije. Od ukupnog broja država u svijetu danas je skoro jedna četvrtina federalnih država. Neke od karakterističnih federacija su: a) Sjedinjene Američke Države. To je prva i najstarija federalna država. Američka federacija je nastala 1787, kada je svih trinaest do tada formiranih država donijelo odluku da formiraju federaciju umjesto postojeće konfederacije. Do takve odluke došloje iz više razloga, a osnovni su bili ekonomske i zaštitne prirode. Naime, poznati predstavnici pojedinih američkih država (posebno Džej, Medison, Hamilton, Džeferson) uvidjeli su da konfederacija kao labava državna tvorevina nije sposobna da štiti interese državica Sjeverne Amerike, naspram jake Velike Britanije, Francuske, Španije, Portugalije i drugih zemalja i da treba formirati federaciju umjesto konfederacije. Ustavotvorna skupština je 1787, donošenjem federalnog ustava. istovremeno ustanovila federaciju pod nazivom Sjedinjene Američke Države (The United States of America). Proces formiranja pojedinih američkih država se nastavio, i kako je koja formirana, postajala je članica federacije. Danas SAD imaju pedeset država - federalnih jedinica. Sve federalne jedinice su ravnopravne, a nadležnosti federalnih država su izbalansirane i utvrđene ustavom svake države i ustavom SAD. Savezna država (federacija) ostala je relativno jaka i sve što joj je Ustavom dato u nadležnost niko ne može niti smije da osporava i krši. Glavni federalni organi su kongres (sa dva doma), predsjednik SAD s administracijom i Vrhovni sud. b) Federalizam u Švajcarskoj. Razvijao se prema istom modelu kao i u SAD. Naime, prvo su države (kantoni) formirale konfederaciju, koja je trajala više vijekova (kao savez), a zatim je formirana federacija. Interesantnoj e da je i švajcarska konfederacija formirana sa trinaest državica (kantona) kao i američka, sa trinaest država (kolonija). Federalističke struje u Švajcarskoj su se od završetka francuske buržoaske revolucije borile za povezivanje kantona u federaciju. Čak su 1798. pod uticajem Francuske buržoaske revolucije formirane Lemanska i Helvetska Republika. U dužem periodu iza toga (više od pet decenija) smjenjivali su se različiti uticaji na kantone: unitaristički, separatistički, konfederalistički, centralistički, decentralistički, monarhistički i federalistički. Međutim, federalističke snage su uspjele da obrazuju federaciju.

Švajcarska postaje federacija u septembru 1848. kada je konfederalna skupština izglasala ustav nove federalne države. Ustav je odmah prihvatio petnaest kantona i jedan polukanton, a zatim su se priključili i ostali. Tako je te godine Švajcarska postala prva federalna država u Evropi. Federalnim ustavom uspostavljeni su državni (federalni) organi kao centralni državni organi i utvrđene njihove nadležnosti. Međutim, ustav je dao nedovoljno ovlašćenja federalnoj državi pa je federalna skupština 1872. izglasala novi ustav kojim su povećana ovlaštenja federaciji. Građani Švajcarske glasanjem na tzv. ustavo-tvornom referendumu, dobili su taj ustav. Izgleda da su federalisti predvidjeli u novom ustavu i suviše veliku centralizaciju koju narod nije prihvatio. Nakon dvije godine pripremljen je novi ustav kojim je nešto smanjena centralizacija federalne države (ovlašćenja federalnih organa). Ustav je usvojila federalna skupština u januaru 1874. godine. Taj ustav je i danas na snazi. Glavni organi federacije Republike Švajcarske su: Savezna skupština (sa dva vijeća: Nacionalno vijeće i Vijeće država), Savezno vijeće (savezna vlada) i Savezni sud. v) Njemačka federacija. Konstituisala se početkom devetnaestog vijeka stvaranjem konfederalnog oblika državnog uređenja. Konfederalni oblici u Njemačkoj bili su samo prva faza ka uspostavljanju federacije. Prvo se pojavila Rajnska konfederacija, a zatim konfederacija njemačkih sjevernih država (države sjeverno od Majne). Kasnije su formirane njemačke federalne države (članice) na jugu Njemačke (Baden, Hesen, Bavarska i Virtenberg), koje su pristupile konfederaciji Sjeverne Njemačke. Nakon toga (1870) dolazi do uspostavljanja Njemačkog carstva, da bi već iduće godine Rajhstag (Reichstag) izglasao novi ustav (u stvari, izmijenio ustav konfederacije Sjeverne Njemačke) prema kome je Njemačko carstvo postalo federacija (Deutche Reich sverfassung). Njemačka federacija je nešto modifikovana, u stvari oslabljena novim Vajmarskim ustavom iz 1919. godine. Vajmarska federacija nes-tala je 1933. dolaskom nacionalsocijalista na vlast (Hitlerovih fa-šista). Njemački Rajh (Reich) postao je unitarna država. Nakon završetka Drugog svjetskog rata ponovo je uspostavljena federacija Savezna Republika Njemačka, koja, uvećana pripajanjem DDR, odnosno Is-točne Njemačke, postoji i danas. g) Federalizam u Rusiji. Uspostavljen je tek poslije Prvog svjetskog rata, 1918. godine. Oktobarska revolucija srušila je Rusko carstvo (Carsku Rusiju) i uspostavila novi poredak. Konstituisana je Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika (RSFSR). Peti sveruski kongres sovjeta usvojio je 10. jula 1918. Ustav RSFSR kojim je Rusija proglašena republikom sovjeta radničkih, vojničkih i seljačkih deputata, a sva vlast pripada sovjetima. Centralni organi ruske federacije bili su: Sveruski kongres sovjeta, Sveruski centralni izvršni komitet sovjeta i Savjet narodnih komesra. Ruska federacija je od svoga osnivanja do danas (sa malim izmjenama) bila satavljena od 21 republike, 6 pokrajina, 47 oblasti, jedne autonomne oblasti i 10 okruga. Od 1922. godine RSFSR se uključila u/SSSR kao zajedničku državu koju je sačinjavalo još 14 država članica. Od 1991. (kada se raspao SSSR) Rusija ponovo postaje samostalna i složena država pod nazivom Ruska Federacija, sa istim brsgjem članica sa kojima je 1922. ušla u SSSR. Ustav Ruske Federacije koji je ruski narod prihvatio referendumom 13. decembra 1993. i danas je na snazi.

3. SVOJSTVA I VRSTE FEDERACIJE 1)

Ciljevi federacije

Federacija je oblik federalizma čiji su ciljevi osnivanja višestruki. U njoj svoje ciljeve ostvaruju države članice kao pravni subjekti, ali i građani kao fizička lica sa svojim udruženjima, orga-nizacijama i drugim asocijacijama. Osnovni ciljevi su: a) ostvarivanje ideje udruživanja i povezivanja. Samo dobrovoljno udruženi dijelovi federacije mogu ostvariti svoje interese koji su i generator udruživanja; b) očuvanje i dalje razvijanje nekih posebnosti članica federacije. Federalne jedinice, kao državne zajednice najčešće ulaze u federaciju da bi lakše i trajno očuvale i zaštitile neke svoje specifičnosti (nacionalne, kulturne, istorijske, ekonomske i dr.). S druge strane, postoji interes da se udružuju sa srodnim i bliskim zajednicama. Federacija se javlja kao jedinstvo - cjelina koja objedinjuje i čuva različitosti, a jedinstvo se ostvaruje u različitosti; v) jedinstveno obavljanje zajedničkih poslova u federalnoj državi i samostalno obavljanje posebnih poslova specifičnih za federalne jedinice; g) uspostavljanje ravnoteže između političke, regionalne i nacionalne različitosti i suprotnosti, ali i produbljivanje ostvarenja i unapređenja mira, slobode i opšteg blagostanja u federalnim jedinicama kao baznim državnim kolektivitetima i federaciji kao zajedničkoj državi. Ciljeve federacije utvrđuje i ističe većina federacija u svojim ustavima, a najčešće u preambuli (Ustav SAD, Ustav Švajcarske, Us-tav bivšeg SSSR,), ali i u posebnom i normativnom dijelu )Ustav bivše SFRJ, Ustav HP Kine). 2) Bitna svojstva federacije Kao i svaki državni oblik, ima neka svoja posebna svojstva, (karak-teristike). Svojstva federacije su: a) Federacija je poseban tip države. Razlikuje se od unitarne i decentralizovane države, ali i od konfederacije i unije. Federacija je stabilan oblik složene (savezne) države. Ima svoj ustav kojim su tačno utvrđene njene nadležnosti kojih se mora pridržavati. "Ustav federacije mora biti pisan i čvrst. Federacija ne može ni postati niti se može pravilno razvijati bez čvrstog ustava" (R. Marković: Ustavno pravo, 1995, str. 448). b) Federacijajenovadržava, "naddržava",kojaje bitno različita od svojih članica - federalnih jedinica, u stvari posebnih država članica. Ona ima svoje državne organe (zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast). v) Federacija je tvorevina državnog prava, a TO znači da je zasnovana na ustavnom pravu i ustavu, a ne na međunarodnom pravu i ugovoru kao što je konfederacija. g) Federacija je suverena država. Suverenitet je svojstvo svake države pa i federalne. Međutim, sporno je pitanje kome u cjelini pripada suverenitet - federalnim jedinicama kao članicama ili federaciji, ili i jednima i drugima. Taj spor se teško može otkloniti, a i ako se

otklanja, rješenje ide u korist federalne države, jer se pretežno smatra da su odluke federalne vlasti iznad odluka vlasti federalnih jedinica. Neosporno je da svaka članica federalne države ima autonomiju u federaciji pa "ako federalne jedinice u federaciji uživaju autonomiju, s tim je nespojivo tvrditi da federacija raspolaže suverenošću" (Karl Fridih - prema R. Markoviću). Ili, "federacija je savez nezavisnih i suverenih država, a ako se pretpostavi da je suverenost nedjeljiva, onda ona pripada državama članicama, a ne federaciji" (Džon Kalhun, SAD). Mnogi teoretičari pokušavaju riješiti ovo uistinu zamršeno pitanje na jedan od sljedećih načina. Prvo, teorija o nedjeljivosti i neprenosivosti suvereniteta je stara i mogla je vrijediti u doba svoga nastanka (XVI vijek) te se danas često smatra da je suverenitet djeljiv i prenosiv, odnosno da je u primjeni podijeljena suverenost. U stvari, prenosi se vršenje izvornih, suverenih, pripadajućih prava na drugi subjekat, na federalnu državu, tako da dio suverenih prava vrše federalne jedinice, a dio federacija, ili se smatra da je suveren narod i ta suverenost ostaje u njemu, ali narod prenosi neka svoja prava nadležnosti na svoje predstavnike bilo u federalnoj jedinici, bilo u federaciji. Oni tako preuzimaju dio suverenosti koja se, u suštini, i dijeli i prenosi, barem u izvršenju. Drugo, teorija prema kojoj se suverenitet prenosi sa pravnog na političko područje, pa se onda bez puno problema suverenost prenosi, dijeli i sl. U tom slučaju, po tome pristupu, suverene su i federalne jedinice, ali i federacija. 3) Načela jedinstva i slobode cjeline i dijelova Federacija je nesumnjivo država koja se sastoji od dobrovoljno udruženih država. Dakle, ona je država nad državama. Federalizam ima sposobnost koja proizilazi iz volje i članica federacije i građana za udruživanjem, za povezivanjem. Federacija kao država objedinjuje, ali i apsorbuje, ne umanjuje potpuno državnost članica. Očigledno da fed-eracija ima moć da stvori jedinstvo cjeline - federalne države, ali i slobodu dijelova - federalnih država. Svi imaju dovoljno suverenosti, tj. i cjelina i dijelovi cjeline. Niko nema previše, ali nikome nije ni malo. To je ta čarobna i privlačna formula federacije -pluribus ipit. Tako se cijeli model federalne države razvijao na "dijalektičkoj kombinaciji tri mjerila, odnosno načela: suprematija federalne države, autonomija federalnih jedinica i participacija federalnih jedinica" (R. Marković: navedeno djelo, str. 451). a) Načelo supremacije federacije označava federaciju kao državu sa svim njenim elementima. U stvari, federacija je cjelovita i najviša državotvorna organizacija. Načelo supremacije višestruko potvrđuje da je federacija: - politička i pravna činjenica, odnosno državna organizacija; - naddržava koja ima sve državotvorne elemente stabilne države; - suverena na spoljnom i unutrašnjem planu, tj. ona je ustavna i međunarodna država; - sa pretpostavljenim (nadređenim) pravnim poretkom u odnosu na pravne poretke država članica; - u prioritetu primjene federalnog prava koje neposredno obavezu- je građane;

- država sa elementima unitarne države (ima svoje centralne organe, čije se odluke i vlast prostiru na cijeli teritorij federacije), federalne države (zbog prava participacije "posebnih država u formiranju volje federalnih organa"), i - istovremeno - sa elementima konfederacije (države članice imaju neke bitne nadležnoSti potpuno autonomne, neovisne od federalne države). b) Načelo autonomije federalnih jedinica jedno je od bitnih obilježja svake federacije. Autonomnost federalnih jedinica ogleda se prije svega, u pravu da svojim ustavima regulišu organizaciju i nadležnost organa i tijela zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. U svim tim oblastima federacija i federalne jedinice dijele nadležnosti. S druge strane, federalne jedinice imaju i svoje sopstvene (autonomne) nadležnosti. v) Načelo participacije federalnih jedinica ogleda se u pravu da učestvuju u vršenju nadležnosti federacije i to u pravilu sve federalne jedinice podjednako, bez obzira na veličinu (sistem pariteta u učešću i sistem konsenzusa u odlučivanju). 4) Vrste federacije Federacija je s ustavnopravnog stanovišta složena država, naddržava, sa političkog stanovišta je pluralistička i demokratska tvorevina, a sa sociološkog - ona je zajednica zajednica, društvo društava, zajednica ljudi povezanih istim ili sličnim interesima i sl. Zato se pri utvrđivanju vrsta federacije mora imati u vidu pravni, politički i sociološki aspekt federacije. Klasifikacija federacije vrši se prema različitim kriterijumima, ali su se ipak izdiferencirale sljedeće vrste: a) Klasična federacija je ona koja je konstituisana i koja funkcioniše prema strogo izbalansiranim pravilima o položaju federalnih jedinica i federalne države. Klasična (prava ili čista) federacija ima u sebi najmanji mogući stepen primjesa unitarne ili konfederalne države. Ovakva federacija. kao savezna država, ima tačno ustavom utvrđene nadležnosti, ali su utvrđene i nadležnosti federalnih država njihovim ustavima. Odnosi su harmonični i bez posezanja za izlaskom iz okvira svoje nadležnosti. Takve su američka, meksička, pa i njemačka federacija. b) Kvazifederacija je svaka koja se kormativno (ustavom) predstavlja kao federacija, a u praksi je sa više unitarnih ili konfederalnih elemenata. Tako je npr. Indija kvazifederacija jer savezna država Indija ima velike nadležnosti u odnosu na federalne jedinice; ona može čak donijeti odluku o ukidanju federalne jedinice (države). Slična je bila i ruska federacija koja je, u stvari, cijeli period socijalizma bila defacto unitarna, a ne federalna država. Na drugoj strani,javljaju se labave (kvazi)federacije kao što je bila SFR Jugoslavijaprema Ustavu iz 1974. godine. Ona je samo formalno bila federacija, a stvarno konfederacija. v) Prosta ili jednostavna federacija je takva u kojoj su sve federalne jedinice istog ranga (nadležnosti) bez obzira na njihov broj i veličinu. Takva je npr. američka federacija iako ima 50 država članica. Bitno je da sve one imaju isti položaj. g) Složena federacija je ona koja u svome sastavu ima različit rang federalnih jedinica, a one čine konstituens federacije. U istoj federalnoj državi nalaze se npr. članice savezne republike, autonomne republike, autonomne oblasti, autonomni okruzi, samostalna vojvodstva i dr. Svaka od njih ima različit rang participacije u federalnim organima i sa različitim su nadležnostima. Takve su bile npr. SSSR, Ruska federacija i SFRJ.

d)Višespratna federacija je u osnovi svaka federacija koja se označava složenom, tj. koja ima različite nivoe teritorijalnih jedinica, ali i nadležnosti. Ovakva vrsta federacije se rjeđe pominje, više je kao sociološka, pa čak i figurativna oznaka federalne države. đ) Asimetrična federacija se javlja kao model federalne države i očituje se u znatno drugačijem položaju istih federalnih jedinica. Takva je federalna država u kojoj jedna ili više federalnih jedinica dobije znatno veću samostalnost od ostalih. Tako je npr. u bivšem SSSR Ukrajina imala viši rang od ostalih saveznih država (zajedno sa Ruskom Federacijom) i činilo je to SSSR asimetričnom državom. Ili, Kakanda sa svojih deset federalnih jedinica ima Kvibek, koji posjeduje znatno veća ovlašćenja i drugačiji status od ostalih devet, što Kanadu čini asimetričnom federacijom. U SFRJ, neposredno pred njen raspad, tadašnja Republika Slovenija tražila je asimetričan status u odnosu na ostalih pet republika - federalnih jedinica. e) Asocijativne i disocijativne federacije su takve koje se razlikuju po načinu nastanka. Federacije nastale asocijativnim putem ili agregacijom (udruživanjem i spajanjem) veoma su česte. Takve su sve federacije koje su na-stale od prethodno postojećih država, bilo udruženih u konfederalni savez ili samostalnih, koje se prvi put udružuju i stvaraju novu državu - federaciju. Federacije nastale disocijacijom ili devolucijom (razdruživanjem ili raspadanjem) nešto su rjeđe, ali ih ima. One nastaju raspadom unitarne države pa od jednog državotvornog subjekta nastanu najmanje tri (barem dvije države članice federacije i nova država - federacija). ž) Čvrste i fleksibilne federacije su takve koje predviđaju, ili ne predviđaju (ustavom) mogućnost promjene svoje strukture. Ako federalni ustav predviđa mogućnost uključivanja (prijema) novih članica (federalnih jedinica), takva federacija je fleksibilna, a ako ne dopušta takvu mogućnost iz bilo kojih razloga, ona je čvrsta. z) Postoje federacije sa pretežno jednonacionalnim (rjeđe) ili višenacionalnim (češće) stanovništvom, te federacije sa izdvojenim teritorijama (gradovi, distrikti, zone).

4. OBRAZOVANjE, STRUKTURA I ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE (1) Federacije se obrazuju, kako smo već istakli, na različite načine (najčešće agregacijom i devolucijom). Međutim, razlozi obrazovanja federacije, odnosno prihvatanje i uvođenje federalnog uređenja, veoma su različiti, ali u svakom slučaJu postoJe neki zaJednički razlozi: a) pluralni etnički sastav stanovništva (sa specifičnostima koji se naročito ogledaju u sličnostima i razlikama). Višenacionalnom sastavu stanovništva najbolje odgovara federalna, a vrlo je neprikladna unitarna država; b) različita ekonomska struktura, posebno infrastruktura na širem prostoru, snažan je faktor povezivanja, dopunjavanja i zavisnosti, a to se pogodno usklađuje u federalno uređenoj državi; v) kulturno-istorijska osnova, milje i tradicija su bitan razlog obrazovanja federacije. Istorija i kultura su tekovine ljudi i pripadaju njima, ali nesumnjivo samo određene grupe ljudi i naroda imaju istu ili sličnu istoriju i kulturu. Očuvanje i zaštita

vlastite kulture i istorije, posebno u okruženju više kultura, postiže se vrlo efikasno u federalnoj državi; g) tradicija i običaji nekog naroda bitan su element (razlog) za prihvatanje federalnog državnog uređenja; d) velika geografska prostranstva sa svojim brojnim razlikama (npr. Ruska federacija, koja se prostire, od granice Poljske, na zapadu, do Vladivostoka i Kamčatke, na istoku, gdje su ogromne ne samo kulturne, ekonomske, etničke već i vremenske i klimatske razlike) razlog su za obrazovanje federalne države; đ) međunarodni položaj i okruženje su jedan od faktora koji utiču na to da se obrazuje federacija (opasnost od napada, invazije, ekonomske izolacije, raznih drugih pritisaka i sl.). Više udruženih država u federalnu državu otklanja svaki strah i osjećaj ugroženosti. Na obrazovanje federacije nikada nije odlučujući samo jedan od navedenih rzloga (faktora) nego je najčešće jedan dominirajući, a ostali su pomoćni, sa manjim ili većim uticajem. "Na uvođenje federalizma u Švajcarskoj preovlađujući uticaj su imali tradicionalizam, u Austriji - pokrajinska podijeljenost, u SSSR - etnički sastav i geografski uslovi, u ČSSR - nacionalni sastav i tradicionalizam, u SAD - tradicija i mnogi drugi" (A. Đurđev: Ustavno pravo , Novi Sad, 1994, str. 20). (2) Struktura federalne države privukla je pažnju teoretičara ustavnog prava. Sve do kraja prve polovine XX vijeka (do prije pedese-tak godina) bilo je više teoretičara (Laband, Polier, De Morans) koji su smatrali da je svaka federacija sastavljena samo od jedne vrste člano-va - od federalnih jedinica. Federaciju su smatrali korporacijom država. Međutim, takve teorije su odbačene. Stalo se na stanovište da je svaka federalna država, kao složena država, u pravom smislu sas-tavljena iz najmanje dva strukturalna elementa: građana - pojedinaca i federalnih jedinica (J. Stefanović, J. Đorđević, A Đurđev i dr.). Federacija ima i vrši neposredno vlast u kojoj učestvuju građani pojedinci, ali oni su u federalnoj državi istovremeno podložni vlasti federalnih jedinica. "Kada bi članovi federacije bile samo posebne jedinice, onda bi samo one sudjelovale u vršenju vlasti koje pripadaju federaciji. Ali zapravo to nije tako. U vršenju te vlasti ne sudjeluju samo posebne jedinice, nego i pojedinci" (J. Stefanović: Ustavno i komp. pravo FNRJ, Zagreb, 1955, str. 318). Federalna država ne bi ni mogla postojati bez oba strukturalna elementa (građanina pojedinca i federalnih jedinica), onda bi to bila unitarna država. Ili, ako bi članice bile samo federalne jedinice - kao države (bez učešća u vlasti građana), takva država ne bi bila federacija već konfederacija, jer bi sve odnose vršenja vlasti sa građanima imala država članica. Federacija kao država mora, dakle, imati oba strukturalna elementa. Može biti sastavljena (strukturisana) od istih ili različitih nivoa federalnih jedinica. Ustavom se utvrđuje da li se i kako može mijenjati ta struktura (povećavati ili smanjivati broj federalnih jedinica, te mijenjati njihov konstitu-tivni rang). (3) Organizacija federalne države znači (označava različito i racionalno organizovane i ustrojene organe, organizacije i institucije. Organizacija federacije mora da predstavlja logične forme, odgovarajuće za složenu državu. Ustanovljava se na dva nivoa: na nivou savezne države (savezni organi) i na nivou federalnih jedinica (orga-ni članica). Organizacija federacije predstavlja forme institucionalizacije njenog ustavnog poretka. Postoji jedan opšti model organizacije federalne države (zanemarujući specifičnosti svake federacije)

a) političko predstavništvo (parlament, skupština) u pravilu je dvodomno. Prvi dom je narodni i biraju ga građani neposredno, po istom ključu (isti broj birača bira jednog poslanika u svim federalnim jedinicama, u cijeloj federaciji). Drugi dom je dom država članica u kome je jednak broj predstavnika svake države članice bez obzira na njenu veličinu; b) šef države je najčešće inokosni (predsjednik), ali može biti i kolektivni (predsjedništvo); v) vlada (savjet ministara, ministarski savjet, savezno vijeće) stalni je organ svake federalne države; g)

savezni - federalni organi uprave;

h) savezni vrhovni sud i savezno tužilaštvo; đ) ustavni sud ili vrhovni sud sa jurisdikcijom ustavnog suda). Organizacija federacije ne utiče na to da li he federacija biti organizovana kao predsjednički, parlamentarni, skupštinski ili kao mješoviti sistem. Samo he ce, zavisno od modela, preusmjeriti nadležnosti.

5. NADLEŽNOSTI FEDERACIJE I FEDERALNIH JEDINICA Raspodjela nadležnosti izmeću federacije i federalnih jedinica predstavlja ključno pitanje u cjelokupnom sklopu odnosa federalne države i država članica. Intenzitet, kvalitet i sadržaj toga pitanja čini strukturu i obim nadležnosti (ovlašćenja) federacije i feder-alnih jedinica. Nadležnosti federacije predstavljaju skup ovlašćenja svih saveznih organa, organizacija i institucija. To ce može reći i za federalne jedinice. Način raspodjele nadležnosti utvrđuje se saveznim (federalnim) ustavom. Međutim, ne postoji univerzalni model po kome svaka federalna država, odnosno svaka federalna jedinica u svim federacijama dobija iste nadležnosti. Prisutne su brojne različitosti izmeću federacija uopšte, pa i u tome koja i koliko ovlašćenja ima. "Svaka fed-eracija izvršila je na poseban način distribuciju sa svojim specifičnim interesima ipotrebama... Bez obzira na koji način se vrši raspodjela funkcija izmeću federacije i federalnih jedinica, ona nikad ne može da se do kraja perfektno izvede. Na to utiču dve grupe razloga: 1) nemogućnost preciznog i sveobuhvatnog definisanja društvenog života i njegovog preraspoređivanja na funkcije federacije i federalnih jedinica i 2) razvitak civilizacije u cjelini, a posebno razvitak naučno-tehnološke revolucije, stvara potrebu za sve novijim funkcijama državnih zajednica. Takve situacije svaki ustavotvorac, i pored najbolje volje, ne može da predvidi u momentu donošenja ustava." (A. Đurđev: navedeno djelo str. 24). Od toga koje i kakve nadležnosti ima federalna država zavisiće hoće li federalna država biti labavija ili čvršća, odnosno da li he ce konstituisati i funkcionisati kao prava (klasična) ili kvazi (izvitoperena) federacija. Raspodjela nadležnosti vrši se saveznim ustavom, pa je veća mogućnost da savezna država uzme sebi i više nego što joj objektivno pripada. Međutim, postoje i druge okolnosti, uslovi i objektivni faktori koji utiču na to kako he ce rasporediti nadležnosti. Objektiviziranje i preciziranje nadležnosti federacije i federalnih jedinica od velike je važnosti za harmonično funkcionisanje

federalne države. Svaki pokušaj davanja veće ili manje nadležnosti federaciji narušava princip federalizma. Zato je potrebna odgovarajuća izbalansiranost u raspodjeli nadležnosti. U ustavnoj teoriji su se izdiferencirala osnovna načela ili kriterijumi za raspodjelu nadležnosti. a) Načelo isključive nadležnosti se često primjenjuje pošto se po tome osnovu utvrđuju poslovi (nadležnosti) koji spadaju u isključivu nadležnost federacije. To su, uglavnom, poslovi koji su "po definiciji" predodređeni saveznoj državi, kao npr. državni – zajednički poslovi preko kojih se ostvaruju zajednički i opšti interesi (odbrana, vanjski poslovi, finansije i dr.). Takođe postoje poslovi koji spadaju u isključivu nadležnost federalnih jedinica - poslovi lokalne ili regionalne prirode, kao npr. komunalna djelatnost, obrazovanje, kultura, socijalna zaštita i sl. b) Načelo paralelne nadležnosti ne zahtijeva kruto odvajanje federalnih poslova i poslova članica. U stvari, postoji puna saradnja u izvođenju poslova (nadležnosti i ovlašćenja) federacije i federalnih jedinica. Postoje tendencije veće primjene ovoga načela nego što je to bilo do sada. Ovakav vid saradnje i raspodjele nadležnosti javlja se kao kooperativni federalizam. v) Načelo ažurne nadležnosti - prema kome se neki poslovi stavljaju u nadležnosti federalnim jedinicama, ali ako one to u određenom roku ne urade, taj posao preuzima i obavlja federalna država. I obrnuto, ako je ustavom stavljeno u nadležnost saveznoj državi (federaciji) da npr. reguliše neko pitanje zakonom, a ona to ne uradi do utvrđenog roka, to pitanje mogu federalne jedinice regulisati svojim zakonima. Najčešće se utvrđuju i raspoređuju nadležnosti sistema enumeracije: za federaciju pozitivnom, a za federalne jedinice negativnom enumeracijom (klauzulom). Pozitivna enumeracija znači tačan spisak (popis) poslova koje obavlja federacija (federalni organi), dok negativna enumeracija znači uopšteno i određeno klauzulom, npr. "svi ostali poslovi", ili "sve ostalo što nije dato u nadležnost federaciji" pripada federalnim jedinicama, ili obrnuto. Za koga je primijenjena pozitivna enumeracija (za federaciju ili federalne jedinice), taj u principu ima manja (uža) ovlašćenja, i obrnuto, ko dobije nadležnosti prema negativnoj enumeraciji, ima veća ovlašćenja. U principu, nadležnosti prema pozitivnoj enumeraciji najčešće se daju federaciji.

6. UČEŠĆE FEDERALNIH JEDINICA U VRŠENjU VLASTI U FEDERACIJI Status federalnih jedinica u svim federalnim državama trebalo bi da bude isti, - bez obzira na različitosti i specifičnosti koje se ogledaju u geografskoj (prostornoj) veličini, ekonomskoj snazi, broju stanovnika, nacionalnom, vjerskom i rasnom sastavu stanovništva. Jer bitno svojstvo svake klasične federacije i jeste baš u tome da sve federalne jedinice imaju jednak status (položaj), naročito u participaciji vršenja vlasti. Ustavi federacija štite ovakav status federalnih jedinica, u stvari obezbjeđuju im najviši stepen pravne zaštite. Rijetki su slučajevi u istoriji parlamentarizma, kao i u današnjoj praksi, da postoje bitne razlike među članicama u jednoj federalnoj državi. Takav primjer imala je federacija Indija. "Sasvim izuzetan bio je slučaj Indije u periodu 1949-1956. U njoj su

tada postojale tri kategorije federalnih jedinica: država A, B, i C, čiji se status međusobno razlikovao. Jedino države A su imale status pravnih federalnih jedinica u užem smislu riječi, države B su stajale pod poseb-nim nadzorom centralne egzekutive, dok je državama C neposredno upravljano iz centra. Izmenom ustava od 1956 - ovo razlikovanje je ukinuto i sada sve države imaju istovetan status. Jedini izuzetak predstavljaju države Džamu i Kašmir koje — s obzirom na okolnosti svog postojanja u Indiji imaju etnički i religiozni sastav svog stanovništva, usled čega predstavljaju jabuku razdora između Indije i Pakistana, - imaju još uvek poseban, u izvesnoj meri povlašten status". (M. Jovičić: Savremeni federalizam, Beograd, str. 90). Dakle, pravilo je jednakost federalnih jedinica, a ne izuzeci. Ta jednakost se ogleda u povećanim ili smanjenim (restriktivnim) pravima. Federalne jedinice moraju da "svuda imaju istovetna prava i duž-nosti, i najveća i najmanja među njima" (M. Jovičić). Bitne karakteristike statusa federalnih jedinica gotovo u svim federacijama svijeta najčešće se ogledaju: a) u posjedovanju svojstva suverenosti federalnih jedinica uz značajna ograničenja utvrđena svakim federalnim ustavom (tako je utvrđeno Ustavom Švajcarske, bivšeg SSSR, Meksika i dr.); b) u mogućnosti i nemogućnosti istupanja federalnih jedinica iz federacije. Većina federacija ne predviđa pravo istupanja i otcjepljenja (secesije, potpunog osamostaljenja), dok manji broj federacija prizna to pravo federalnim jedinicama. To su uglavnom one federacije čije su federalne jedinice formirane po nacionalnom ključu (bivše federacije SSSR, ČSSR, SFRJ); v) u stabilnosti njihove teritorije (područja), koja se ne može mijenjati izuzev u slučajevima utvrđenim ustavom federacije; g) u pravu na samostalno (autonomno) normativno regulisanje (zakonima i drugim opštim aktima) svih pitanja iz svoje nadležnosti, bilo da je nadležnost utvrđena pozitivnom ili negativnom klauzulom (enumeracijom); d) u pravu saveznih organa da intervenišu na području članica federacije. Intervencija federalnih organa javlja se u rijetkim slučajevima. uglavnom u dva - kada se osnovano pojavi (ili najavljuje) spoljni napad na federalnu jedinicu (državu članicu) i kada se jave ozbiljni unutrašnji nemiri; đ) u obavezi federalnih država članica da prihvate isto državno uređenje i oblik vladavine utvrđen saveznim ustavom. Neodrživo je da u istoj federalnoj državi jedna federalna jedinica ima autoritarni a druga, ili druge, demokratski režim; e) u pravu na različito unutrašnje samoorganizovanje, što se čini ustavom svake federalne jedinice. U praksi se jasno pokazalo bogatstvo razlika samoorganizovanja federalnih jedinica u različitim federalnim državama. Rijetke su federacije u kojima su sve federalne jedinice "preštancale" ustave i organizaciju. Većina je sa mnogo toga različitog, osobenog, specifičnog.

Učešćem federalnih jedinica u vršenju vlasti jedino je i moguće da federacija bude institucionalno organizovana i da funkcioniše kao država. Participacijom članica federacije konstituišu se njeni organi, ali i tip federacije. U stvari, život federacije počinje tek kada u njoj budu zastupljene sve države članice. Najbitnije forme participacije (učešća) federalnih jedinica u vršenju vlasti federacije su učešće u vršenju ustavotvorne, zakonodavne, izvršne vlasti i u pravosudnim organima. (1) Učešće država članica u vršenju ustavotvorne i zakonodavne vlasti federacije pretpostavlja adekvatnu zastupljenost u saveznom parlamentu - skupštini. Savezni parlament je kod svih federacija u svijetu dvodoman (sa izuzecima u jednoj fazi jugoslovenskog federal-izma, kad je bilo više domova - vijeća, i pakistanskog federalizma, koji ima samo jedan dom). Teorija i praksa se, uglavnom, slažu u tome da je pored doma građana (donjeg doma) nužan i drugi dom (gornji dom) koji he sačinjavati predstavnici federalnih jedinica. Uvođenjem gornjeg (federalnog) doma nametnuto je- pitanje koliko koja federalna jedinica treba da ima svojih predstavnika (poslanika, delegata) u tome domu s obzirom na to da sve član&ce u bilo kojoj federaciji nemaju isti broj stanovnika. S vremenom se došlo do dva moguća rješenja. Prvo, po kome sve federalne jedinice, bez obzira na broj stanovnika, prostranstvo, ekonom-sku moć ili bilo koje druge razlike, učestvuju u gornjem domu sa istim brojem predstavnika (poslanika). Drugo, da federalne jedinice učestvuju sa nejednakim brojem predstavnika u gornjem domu. Koliko će federalna jedinica imati poslanika, zavisiće uglavnom od broja stanovnika kao osnovnog mjerila njene jačine i veličine. Prvo stanovište (podjednak broj predstavnika) danas je dominirajuće. Skoro šest petina federalnih država prihvatilo je ovakvu formulu. Samo četiri-pet federalnih država prihvatilo je sistem nejednakog broja pred-stavnika (SR Njemačka, Austrija, Kanada, Indija). U SR Njemačkoj svaka federalna jedinica ima pravo na najmanje tri poslanika u gornjem domu - Bundesratu. Države članice su podijeljene u tri grupe: prva - članice koje imaju preko šest miliona stanovnika i one učestvuju sa po pet poslanika u gornjem domu; druga - države članice sa preko dva miliona stanovnika i učestvuju sa po četiri predstavnika; treća - države članice koje imaju manje od dva miliona stanovnika i učestvuju sa po tri predstavnika. U Kanadi u gornji dom participira deset federalnih jedinica. Najveća federalna jedinica - Kvebek daje u gornji dom 24 predstavnika, a najmanje - Ostrvo Princa Eduarda daje četiri predstavnika. U Indiji je dom država (Raiua Sabha) sastavljen od predstavnika svih sedamnaest država članica federacije. Najveća država - Utar Pradeš ima 24 predstavnika, država srednje veličine Pendžab ima 11, a najmanje Nagalend jednog predstavnika. Učešće u vršenju ustavotvorne i zakonodavne vlasti ogleda se u pravu federalnih jedinica da u postupku donošenja i revizije ustava i donošenja zakona imaju bitnu ulogu. Federalne jedinice učestvuju u donošenju i reviziji ustava na dva načina. Prvo, savezni parlament odlučuje o promjeni ustava, ali uz pethodnu potvrdu (ratifikaciju) parlamenata federalnih jedinica. Drugo, federalne jedinice učestvu-ju u odlučivanju u saveznom parlamentu (federalnom domu) putem svo-jih predstavnika (poslanika). U zakonodavnoj vlasti učešće federalnih jedinica postoji, ali ono je najčešće vrlo suženo i neravnomjerno u većini federacija. Naime, većina federacija daje veći djelokrug - nadležnosti domu građana nego domu federalnih jedinica. U tom slučaju, dom građana vrlo često ima u nadležnosti donošenje nekih zakona bez učešća doma federalnih jedinica. Drugi način nedovoljnog i neravnomjernog učešća federalnih jedinica u zakonodavnom radu je u onim federacijama u kojima u gornjem domu nije isti broj

poslanika iz svake federalne jedinice. (Postoje ogromne razlike zastupljenosti npr. u Indiji je taj omjer čak 1:24). Ako u federaciji postoji potpuna ravnopravnost domova, učešće federalnih jedinica u zakonodavnoj vlasti federacije biće adekvatno. Rijetke su federacije koje federalnom domu daju veći djelokrug Hero donjem domu. Ako ima takvih (bila je i SFRJ u jednoj fazi), one su uglavnom na pragu raspada, tj. potpunog osamostaljenja federalnih jedinica kao država ili eventualnog pretvaranja federacije u konfederaciju. I sistem odlučivanja (glasanja) u domu federalnih jedinica saveznog parlamenta bitno utiče na status i učešće federalnih jedinica. U praksi se koriste tri mogućnosti: 1) sistem konsenzusa, prema kome svaka federalna jedinica (delegacija federalne jedinice), bila ona mala ili velika, ima isti broj glasova; 2) sistem glasanja dvotrećinskom ili jačom većinom, gdje samo mali broj federalnih jedinica biva preglasan; 3) sistem kvalifikovane (natpolovične) većine, prema kome može biti veliki broj preglasanih. (2) Učešće federalnih jedinica u izvršnoj vlasti važno je pitanje u svim federalno uređenim državama. To je, u stvari, pitanje egzekutive koja obuhvata vladu i šefa države. Ako odgovorimo na pitanja. 1) ko bira saveznu egzekutivu, 2) kako je ona sastavljena, 3) kome je odgovorna i 4) koja su njena ovlašćenja, saznaćemo kakvo je učešće i kakav je uticaj federalnih jedinica na izvršnu vlast u federaciji. Savezna ekzekutiva po prirodi svoga posla mora djelovati ravnomjerno, u stvari isto, na cijelom području federacije bez obzira na način izbora i zastupljenost federalnih jedinica i njihove druge posebnosti. Ipak, postoje izvjesne razlike i posebnosti u različitim tipovima federacije, što se ogleda u načinu izbora, sastavu, nadležnostima i odgovornostima. Federacije sa predsjedničkim sistemom (SAD i neke latinoame-ričke federacije) imaju organizaciju vlasti po sistemu podjele vlasti pa je egzekutiva (šef države i vlada) vrlo samostalna, u suštini, samostalnija nego u drugim tipovima federacija. Predsjednika federalne države ne bira savezni parlament, niti parlament učestvuje u izboru vlade. Predsjednika bira neposredno narod, a on imenuje vladu. (Postoje slučajevi kada je parlament djelimično konsultovan, npr. kada američki Senat "propituje" predložene članove vlade prije nego što ih konačno imenuje predsjednik. Ili da Kongres bira predsjednika ako ni jedan kandidat ne može da se izabere, ali to je samo teorijska mogućnost jer se u viševjekovnom periodu postojanja SAD nije desilo da se predsjednik ne može izabrati.) Dakle, federalni parlament nema uticaja na saveznu egzekutivu, tj. ne postoji nikakav paritetni ili neki drugi zavisni kriterijum za sastav vlade u predsjedničkom tipu federacija. U federacijama sa parlamentarnim sistemom (npr. Kanada, Indija, SR Njemačka) saveznu vladu bira (obrazuje) donji dom saveznog parlamenta. Šefa države bira parlament (oba doma) ili narod neposredno, ili je nasljedni monarh (kralj). Međutim, uloga šefa države u ovakvom sistemu je neznatna (minorna, reprezentativna, počasna i sa malim ovlašćenjima). Vlada se bira po određenom ključu (uspostavljen asimetričan paritet), prema kojem neke članice federacije daju veći broj članova za vladu. (U Kanadi, npr., Kvebek i Ontario, kao najveće federalne jedinice, imaju po četiri ministarska mjesta, a ostale jedinice manji broj). U federacijama sa skupštinskim sistemom (Švajcarska, bivša Čehoslovačka, SFRJ, SSSR) vladu i šefa države bira parlament u cjelini (oba doma). U nekim ovako uređenim federacijama ustv izričito uređuje paritet izbora u saveznu vladu, pa čak i izbor šefa države, naročito ako je kolektivni šef (npr. Predsjedništvo SFRJ). Vlada (Savezni savjet) u Švajcarskoj bira se po drugoj

vrsti ključa (prema govornom području). Tako su od sedam članova vlade dva iz kantona romanskog jezičkog područja (francusko i italijansko) i pet iz kantona njemačkog govornog područja. Traženje pariteta u sastavu vlade nije se pokazalo efikasnim i korisnim. Naime, federalna vlada mora da obavlja poslove stručno i uspješno, ujednačeno i linijski na cijelom području federacije, bez obzira - koliko je ministra iz koje federalne jedinice. Međutim, i pored očigledno neracionalne paritetne zastupljenosti, taj pincip se i dalje primjenjuje u većini federacija. U velikom broju savremenih država, među kojima su i federacije, sve više jača egzekutiva u odnosu na parlament (zakonodavnu, pa i sudsku vlast). Ta pojava je značajna za one federacije (a njih je većina) koje imaju paritetnu (srazmjernu) zastupljenost svih federalnih jedinica u saveznoj vladi. Pošto svaka savezna vlada ima integrativnu ulogu, ona postaje sve više glavna poluga sistema. Njeno jačanje ogleda se: prvo, u jedinstvenoj primjeni ustava i zakona na cijeloj tritoriji federacije; drugo, u pojavi delegiranog zakonodavstva i drugih poslova sa parla-menta na vladu; treće u ovlašćenju da gotovo isključivo ona predlaže parlamentu zakone, i četvrto, savezna vlada je snažan kohezioni faktor federacije. Očigledno da uloga egzekutive u federalnim državama jača, i to se javlja kao konstanta, kao zakonitost. "Ta zakonitostje opšta, ona važi u svim oblicima političkog režima (i u demokratiji i, pogotovo, autokratiji), u svim oblicima državne vlasti (skupštinskom, parlamentarnom i predsedničkom sistemu), u svim društvenopolitičkim sistemima (i u buržoaskom i, bar za sada, u socijalističkom sistemu), pa i u svim oblicima državnog uređenja (i u unitarnoj državi i u federaciji. Njen intenzitet nije svuda isti; ona se negde javlja u jačem, a negde u slabijem vidu, ali, u svakom slučaju, javlja se svuda" (M. Jovičić, navedeno djelo, str. 133).

7. JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM

1. Federacija FNRJ i SFRJ Proces nastajanja država u jugoslavenskim zemljama (na slavenskom jugu) tekao je nešto drugačije od drugih zemalja i - pokazuje istovremenost i nejednakost. Jedne su se oblikovale samostalno (Srbija i Crna Gora), druge su se razvijale u posebnim okolnostima i zakonom-jernostima (Hrvatska i Bosna i Hercegovina), dok su treće suviše kasnile i čekale integralno jugoslavensko rješenje (Slovenija i Makedonija). U svome razvitku prošle su (neke od njih) različite oblike državnog uređenja (unitarni, federalni. pa i konfederalni - unije). Različit je bio redoslijed primjene oblika državnog uređenja: Jedne su prvo bile u sastavu unije, druge unitarne, dok su treće odmah nakon konstituisanja ušle u federaciju. Pošto su nastanak države, njen oblik vladavine, i oblik državnog uređenja uslovljeni mnogobrojnim faktorima, razumljiva je tolika heterogenost broja, država, nastanka i uređenja na tako relativno malom prostoru slovenskog juga. Postanak i razvoj države, kao superstrukturalne pojave, zavisi prije svega od društvenoekonomskih uslova. Nejednakost i specifičnost u stepenu razvitka i stanja ekonomskih, političkih i opštedruštvenih odnosa, uticale su na posebnosti nastanka i oblika jugoslavenskih država. Iako je unitarni tip države jednostavniji i za mnoge narode poželjniji, čini se da su u dugom periodu (skoro cijeli XX vijek) jugoslavenski narodi i države bili bliski federalnom

obliku državnog uređenja. Za to je, nesumnjivo, bilo više razloga, prije svega njihova višenacionalna struktura, istorijske, kulturne, jezičke, ekonomske i druge sličnosti (bliskosti), ali i različitosti. Narodi Balkana su manje-više znali da potpuno odvojeni u okviru svojih državica postaju relativno slabi, a da u nekom vidu udruživanja (federalnom ili konfederalnom) mogu ostvariti i odgovarajuće jedinstvo i zajedništvo, ali i očuvati svoje posebnosti. Naravno, sve zemlje i svi narodi nisu iskreno ulazili u zajedničku federalnu državu radi dugoročnog (i trajnog) povezivanja već zbog trenutnih interesa i okoliosti. a) Ideje federalizma do Drugog svjetskog rata. Jugoslavenski federalizam prvo se razvijao kao ideja, a zatim i kao realni (stvarni) oblik državnog uređenja. Ideja o stvaranju zajedničke jugoslavenske države je vrlo stara, gotovo toliko koliko pokret za nacionalno i socijalno oslobođenje jugoslavenskih naoda na Balkanu. Takva ideja javljala se prvo kod nekih istaknutih južnoslovenskih kulturnih prvaka (uglavnom kao panslavenska ideja), a zatim i kod političkih vođa u XIX i prvoj polovini XX vijeka. Ideja o ujedinjenju jugoslavenskih naroda definitivno je oformljena i pripremana za realizaciju u prve dvije decenije XX vijeka. Međutim, već tada se ta ideja razvijala u dva smjera: prema integralnom jugoslovenstvu i ka federalnom savezu. Smjer integralnog jugoslovenstva prerastao je u pokret za ujedinjenje jugoslovenskih država (postojećih i onih koje bi trebalo da nastanu) i naroda u jednu jedinstvenu jugoslavensku državu. U okviru tog pokreta jedni su smatrali da su svi jugoslavenski narodi u osnovi isti (jedan) narod pa bi zbog toga trebalo obrazovati jedinstvenu državu za sve, po načelu "jedan narod, jedna država". Drugi su, opet, smatrali da treba obrazovati jedinstvenu državu istog naroda sa tri imena, tj. po načelu "jedna država troimenog naroda", znači, jedan narod ali ima tri imena - negdje se zovu Srbi, negdje Hrvati, a negdje Slovenci). Federalistički pokret imao je drugačiji pristup jugoslovenskom ujedinjenju i stvaranju jugoslovenske države. Federalisti su podržali stvaranje zajedničke jugoslovenske države koja bi bila federacija naroda i država (za početak četiri naroda i države: Srbija, Slovenija, Hrvatska i Crna Gora). Međutim, nosioci takve ideje (u vrijeme stvaranja jugoslovnske države) padali su sve više u nacionalni i državni separatizam. Tokom priprema prvog ustava države SHS, 1921. godine, u Ustavotvornoj skupštini pojavio se nacrt federalističkog ustava (hrvatski blok - Radić), koji je ravnopravno razmatran sa prijedlogom ustavnog akta koji je predložila Vlada i koji je koncipiran po ideji integralnog jugoslovenstva, jugoslovenske države. Koncept federalističkog bloka nije prihvaćen; prihvaćen je koncept jedin-stvenog državnog uređenja (unitarni koncept), odnosno koncept integralne jugoslovenske države po načelu "jedna država za jedan troimeni narod: Srbe, Hrvate i Slovence". Država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (u periodu ustavnog uređenja prema ustavu iz 1921) bila je dosljedno uređena na platformi centralizma i unitarizma. Tek u drugoj deceniji postojanja zajedničke države i drugog (oktroisanog) ustava Kraljevina Jugoslavija je podijeljena na devet banovina, koje nisu bile federalne jedinice, već upravne cjeline. Međutim, takva podjela neodoljivo je upućivala na posebne cjeline, a država na federaciju. To ce posebno potvrdilo 1939. godine, od kada je Banovina Hrvatska postala uveliko samostalna (ima veća ovlašćenja od ostalih banovina), tj. sa posebnim statusom. Ipak, sve do Drugog svjetskog rata u jugoslovenskim zemljama i među jugoslovenskim narodima federalizam je ostao samo ideja, čije je ostvarivanje tek slijedilo.

b) Ostvarivanje ideje federalizma u toku revolucije 1941 - 1945. Velike društvene promjene nastupile su tokom i nakon Drugog svjet-skog rata. Naročito su bile vidne u Jugoslaviji. Kraljevina Jugoslavi-ja je nestala, i kao država i kao oblik državnog uređenja i kao oblik vladavine. Okupacijom je vojnički poražena, ali sa stanovišta međunarodnog prava bio je ništavan dekret okupatora o debalaciji, tj. uništenju Jugoslavije kao države i njenoj pojdeli (komadanju). Tek kada su oslobodilačke snage stvorile nove organe narodne vlasti. nestajali su stari organi vlasti po imenu, nadležnosti i po formi. Na većem dijelu jugoslavenskog prostora formirani su seoski, opštinski, gradski, okružni, sreski i oblasni narodnooslobodilački odbori kao organi nove vlasti, a tokom 1943. godine i zemaljska antifašistička vijeća. Potom je konstituisana nova jugoslavenska država -Demokratska Federativna Jugoslavija. Nova država je federacija sastavljena od šest federalnih jedinica (Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije-, Slovenije, Makedonije i Crne Gore). Sve federalne jedinice (njihova predstavnička tijela) doni-jele su odluku da žele konstituisati federalnu i demokratsku državu Jugoslaviju. Konačno Odluku o izgradnji Jugoslavije na federalnom principu donio je AVNOJ 1943. godine u Jajcu. Njome je stvoren nov tip jugoslovenske države po kome je barem prividno riješeno nacionalno pitanje u jugoslovenskim zemljama. odluka AVNOJ-a sadrži tri dijela (međusobno povezana u cjelinu): prvi dio se odnosi na bitna načela rješenja nacionalnog pitanja; drugim se negira i ne priznaje okupatorska podjela Jugoslavije; treći dio utvrđuje da konstituisanje federacije omogućuje punu ravnopravnost svih šest naroda i sprečava svaki hegemonizam. Već tada je tom odlukom utvrđeno da su federalne jedinice države i da se njihov ulazak u federalnu državu zasniva na dobrovoljnosti, ali i na "pravu naroda na samoodređenje uključujući i pravo na otcjepljenje" (Odluka AVNOJ-a u Jajcu 29.11.1943: godine). "Da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavija predstavljala istinsku domovinu svih naroda i da nikad više ne bi postala domenom bilo koje hegemonističke klike, Jugoslavija se izgrađuje i izgradit će se na federativnom principu, koji će osigurati punu rav-nopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije. Crne Gore i Bosne i Hercegovine" (završni dio Odluke AVNOJ-a, prema F. Čuli-noviću: Državnopravni razvitak Jugoslavije, Zagreb, 1963, str. 279). Federacija je ustanovljena dok je još trajao rat pa je trebalo nastaviti s njenom dogradnjom. Taj proces je nastavljen, pa kada su 1944. sve republike (članice) uspostavile (izabrale) svoje državotvorne or-gane i konstituisale se kao države, proces dogradnje (konstituisanja) jugoslavenske federacije bio je time dovršen. Na kraju oslobodilačkog rata, 1945. godine, konačno je utvrđen oblik vladavine uspostavljena je republika mjesto ranije monarhije. Prvim Ustavom FNRJ 1946. godine federacija je i ustavnopravno potvrđena i nastavila je funkcionisati kao jaka, klasična, legitimna i međunarodno priznata državna zajednica. v) Federalizam u socijalističkoj Jugoslaviji. Život Federativne Narodne Republike Jugoslavije, kasnije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, trajao je punih 49 godina (1943-1992). Federal-no ustrojstvo nove jugoslovenske države dobilo je konačnu potvrdu Ustavom FNRJ (1946) i ustavima šest jugoslovenskih država-članica. (1) Federalno uređenje prema Ustavu iz 1946. Ustavom iz 1946, od-redbom člana 1, jasno je utvrđeno federalno ustrojstvo nove države. "Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna država repub-likanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su na osnovu prava

naroda na samoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi."- U većini federacija u svijetu postavljaju se neka pitanja bitna za njihov status i funkcionisanje, pa su se ona postavila i u slučaju jugoslovenske federacije. To su, prije svega, položaj federalnih država (članica), suverenitet, državnost, nadležnosti, teritorija i dr. Republike (države-članice) su u svemu ravnopravne, bez obzira na veličinu i druge karakteristike. Njihove nadležnosti su velike, što se vidi i po načinu (sistemu) raspodjele nadležnosti prema kome je saveznoj državi određena nadležnost pozitivnom enumeracijom (članom 14 Ustava utvrđena su taksativno sva prava Federacije), a sva ostala prava pripadaju republikama. Utvrđeno je da u novoj Jugoslaviji, tj. Federalnoj državi, postoje dvije državnosti: državnost koju ima savezna država FNRJ i državnost šest udruženih država-članica. Svaka od dvije državnosti imaju sva tri državotvorna elementa: zasebno organizovanu suverenu vlast, svoju posebno ograničenu teritoriju i svoje državotvorno stanovništvo. Dakle, suverena vlast u tadašnjoj federalnoj državi bila je savezna i republička. Već tada se postavljalo pitanje prevelike ustavne državotvornosti i nadležnosti republika-članica. Jer, strogo uzevši, tada su egzistirale dvije paralelne najviše i nezavisne suverene vlasti. Tadašnji aktuelni teoretičari ustavnog prava (Geršković, Đorđević, Stefanović, Čulinović, Šnjuderl) protumačili su da se ne isključuju dvije suverenosti (republička i savezna). "Dvije suverenosti na istom teritoriju mogu jedna pored druge postojati onda ako su ostvarena i dva spomenuta bitna uvjeta za svaku socijalističku federaciju: a) dobrovoljnost pristupa i života pojedinih država-članica u zajedničkoj državi i b) ravnopravnost učešća tih država-članica u otpravljanju zajedničkih poslova savezne države" (F. Čulinović: Raz-vitak jugoslovenskog federalizma, Zagreb, 1952, str. 150). Imajući u vidu da je svaka članica ušla dobrovoljno u federaciju sa zadržanim pravom na samoopredjeljenje do otcjepljenja, jasno je da je volja članica takve federacije ostala neuništena, naprotiv - postala je osnažena. I odredba člana 9 Ustava FNRJ to potvrđuje: "Suverenost narodnih republika u sastavu FNRJ ograničena je samo pravima koji su ovim ustavom data Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji". Jasno je da ograničenje nije što i gubljenje prava pa je očigledno da je tada postojala i savezna suverenost i suverenost država-članica. I državljanstvo j e bilo savezno i republičko (znači savezna i republička državnost). Federalni karakter tadašnje jugoslovenske države jasno je izražen u strukturi i organizaciji saveznih organa vlasti (Narodna skupšti-na, Prezidijum i Vlada). Narodna skupština FNRJ bila je sastavljena od dva doma: Saveznog vijeća i Vijeća naroda. Savezno vijeće birali su građani po ključu 50.000 stanovnika za jednog poslanika (čl. 53 Ustava). Vijeće naroda birali su, takođe, građani neposredno u republikama, pokrajini i oblasti, i to: građani svake republike po 30 poslanika, Autonomne pokrajine Vojvodine 20 poslanika i Kosovskometohijske oblasti 15 poslanšsa. Sva bitna pitanja rješavala su ravnopravno oba doma. Drugi dom (Vijeće naroda), kao federalni dom, imao je značajnu ulogu naročito u odlučivanju o promjeni federalnog ustava i donošenju federalnih zakona. Narodna skupština FNRJ je u odnosu na ostale federalne organe imala najviši rang, a primjenom modela (sistema) jedinstva vlasti bila je najviši organ vlasti. Prezidijum, kao drugi bitan organ savezne države, imao je funkciju kolektivnog šefa države, ali u određenim periodima (saglasno ustavnim ovlašćenjima) i funkciju narodne skupštine, pa i organa za zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Po svom sastavu, Prezidijum je predstavljao federalnu državu pošto je zastupljenost svih republika bila u funkciji šest

potpredsjednika. Naime, pored članova Prezidi-juma birano je šest potpredsjednika (po jedan iz svake republike). I Vlada FNRJ je imala paritetni sastav (predsjednik Vlade bio je šef države predsjednik Prezidijuma) pošto se iz svake republike birao po jedan član vlade u funkciji potpredsjednika Vlade. Međutim, i ostali članovi Vlade (ministri) birani su u određenom odnosu po republikama. Ustavnim zakonom iz 1953. godine došlo je"do promjena u organizaciji vlasti federacije. Narodna skupština je preimenovana u Saveznu narodnu skupštinu. Sastavljena je od dva doma: Saveznog vijeća i Vijeća proizvođača. U okviru Saveznog vijeća birano je nesamostalno Vijeće naroda. To znači da je Savezno vijeće imalo dvije vrste poslanika: '1) narodne poslanike koje su građani birali u srezovima i gradovima na osnovu opšteg, jednakog i neposrednog biračkog prava, po normi jedan poslanik na 60.000 stanovnika, i 2) narodne poslanike koje su iz svojih redova birala republička, pokrajinsko i oblasno vijeće i koji su sačinjavali nesamostalno Vijeće naroda. U ovo Vijeće republike su slale po 10 poslanika. 6 AP Vojvodina i 4 Kosovsko-metohijska oblast" (M. Carević: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989, str. 97). Vijeće naroda stavljeno je u funkciju, tj. sastajalo se izdvajanjem iz Saveznog vijeća u strogo određenim prilikama, odnosno kada je trebalo rješavati naročito važna pitanja: promjenu ustava. usvajanje savez-nog društvenog plana, prijedloga saveznog opšteg zakona te prijedloga zakona "koji se tiče ravnopravnosti naroda Jugoslavije ili Ustavom utvrđenih odnosa između federacije i narodnih republika" (čl. 45. Ustava). Drugo vijeće - Vijeće proizvođača je sasvim novo u skupštinskom sistemu. Sastavljeno je od poslanika koje su birali zaposleni u proizvodnji, transportu i trgovini srazmjerno učešću ovih privrednih oblasti u ukupnom društvenom proizvodu u Jugoslaviji. Na svakih 70.000 proizvođača biran je jedan poslanik, odvojen u svakoj proizvođačkoj grupi. Umjesto federalne vlade uspostavljeno je Savezno izvršno vijeće, ukinut Prezidijum, a uvedena funkcija predsjednika Republike. (2) Federalno uređenje prema Ustavu iz 1963. Donošenjem Ustava 1963. godine završena je prva etapa razvoja ustavnosti i državnosti Jugoslavije. U ovoj, dvadesetogodišnjoj etapi (1943-1963) jugoslovenska država je prošla dvije jasno uočljive faze. U prvoj fazi (1943-1953) formalno i normativno je postojala ustavom uređena država narodnofrontovskog tipa sa federalnim oblikom državnog uređenja. Međutim, stvarno je u državi postojala specifična forma birokratskog centralizma. Institucije vlasti savezne države preuzele su gotovo sve državne poslove u svoju nadležnost i kontrolu. Federalne jedinice bile su više administrativne jedinice nego države-članice. Centralizacija i koncentracija ovlašćenja i upravljalja izvršena je "drugim kolosijekom", partijskim putem. Formalno se nisu mijenjale ustavne odredbe prema kojima bi se vršila centralizacija, već je stvoren složen vaninstitucionalni - partijski sistem u čijem su okviru donešene odluke mimo zvaničnih državnih organa, a njih je provodio jak izvršno-činovnički aparat. U stvari, odluke su se pretežno donosile u izvršnoj vlasti, a ona ih je i izvršavala. Država je prema ustavu bila federacija, a stvarno je funkcionisala kao unitarna, u stvari bila je to kvazifederalna država.

Druga faza (1953-1963) označava bitan zaokret, kada je došlo do krupnih društvenih promjena. Postepeno se napuštao koncept državnog centralizma, a partijski je nazvan "demokratskim centralizmom". Prilazi se uvođenju radničkog i društvenog upravljanja (samouprav-ljanja) i izgradnji "države kao demokratske zajednice". Federaciji se vraćaju ovlašćenja koja je neustavno preuzeo partijski aparat, a federalne jedinice nisu više bile samo puke administrativne jedinice, već im se vraća njihov status država-članica federalne države. U ovoj fazi dolazi do ustavnih promjena. Ustavnim zakonom 1953. ukinut je veliki dio odredbi Ustava iz 1946. godine. Dio Ustava koji nije bio ukinut ubrzo je postao formalan, izgubivši faktičnu svaku važnost. Tako je Jugoslavija, na jednoj strani, ušla u bitne društvene promjene, a na drugoj, bila je u stanju dezintegrisanog ustava i ustavnosti. Zato je trebalo donijeti novi ustav. Ustavom iz 1963. godine Jugoslavija je dobila konzistentan ustavni sistem. Potvrđen je dotadašnji federalni koncept jugoslavenske države sa nekim novim elementima u organizaciji federacije. Novi elementi u konceptu federalne države, bili su stvaranje federacije rada formiranjem četiri vijeća radnih zajednica u Saveznoj skup ��tini, ali i niz drugih. Jugoslavija se definiše kao savezna država dobrovoljno ujedinjenih i ravnopravnih naroda, ali i kao "socijalistička demokratska zajednica zasnovana na vlasti radnog naroda i samoupravljanja". Država je dobila i novo ime - Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Dakle, u novom nazivu data je ideološka oznaka "socijalistička", umjesto građanske oznake "narodna". I Savezna skupština je bitno izmijenjena. Definiše se kao najviši organ vlasti i organ društvenog samoupravljanja, a sastavljena je od neuo-bičajeno velikog broja vijeća. Prema jednim teoretičarima, Savezna skupština je sastavljena od dva doma: Savezno vijeće i Vijeće naroda čine jedan, a vijeće radnih zajednica (Privredno, Kulturnoprosvjetno, Socijalno-zdravstveno i Organizaciono-političko vijeće) drugi dom. Drugi misle da je Savez-na skupština šestodomna, tj. da svako vijeće čini jedan dom. Međutim, smatramo da je tadašnja Savezna skupština bila trodomna. Prvi dom je izborni (dom građana) i naziva se Savezno vijeće. Drugi dom je Vijeće naroda (negdje se naziva Vijeće republika, Vijeće država, federalno vijeće i sl.), koje predstavlja federalne jedinice i čini osnovnu oznaku (suštinu) federalne države. Treći dom su vijeća radnih zajednica (sva četiri vijeća), čija je suština predstavljanje "federacije rada", tj. sfere rada, u stvari, radničke klase. Ustavom je, pored nove organizacije federacije, dograđena ranija koncepcija jugoslovenskog federalizma pa je istaknuto da je federalna država izraz zajedničkih interesa, tj. da "radni ljudi i narodi Jugoslavije ostvaruju svoja suverena prava u federaciji kad je to u zajed-ničkom interesu i ustavom utvrđeno, a u svim ostalim odnosima u socijalističkim republikama" (čl. 3 Ustava). Zajednički interesi (poslovi i oblasti) koje je ustav označio i dao u nadležnost i odgovornost federaciji mogli su se regulisati saveznim zakonima, odnosno federacija je za te oblasti imala "isključivo pravo i dužnost da donosi zakone i druge propise i da ih izvršava" (čl. 115 Ustava). Ustavnim promjenama 1967. i 1968. godine pojačan je uticaj federalnih jedinica, posebno preko Vijeća naroda, koje je postalo poseban i opštenadležan dom. Isključive nadležnosti federacije su smanjene i većim dijelom date u nadležnost Vijeća republika (naroda). U strukturi federacije pojavljuju se autonomne pokrajine kao konstruktivni elementi federacije, što je znatno uticalo na koncepciju i prirodu federacije. (3) Federalno uređenje prema Ustavu iz 1974. Ustavom su utvrđene bitne karakteristike federacije, a posebno njena definicija (pojam). Jugoslovenska federalna

država (SFRJ) definisana je kao savezna država sa dva bitna značenja. Prvo, označava se kao državna zajednica (društveno-politička zajednica) naroda i njihovih socijalističkih republika i pokrajina. Drugo, označava se kao samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i građana - naroda i narodnosti. a) Osnovna obilježja federacije. Svaka federalna država ima neke svoje specifičnosti, što znači i svoja posebna obilježja. Jugoslavenska federacija ima niz obilježja. Prvo, ona je savezna država, a ne savez država (što znači da se samim određenjem tipa države žele odstraniti unitarni ili konfederalni elementi države). Drugo, ona je dobrovoljna demokratska socijalistička zajednica, čime se označava slobodni društveni federalizam. Treće, iskazuje se kao država saradnje federalnih jedinica u kojoj narodi i narodnosti sami i preko svojih predstavnika u punoj saradnji i povjerenju (prema ideološkoj sintagmi "bratstva i jedinstva") odlučuju opštom saglasnošću (konsenzusom). Četvrto, javlja se kao država kooperacije, tj. ima oznaku kooperativnog federalizma. "Taj aspekt nije državnopravni oblik koji se uspostavlja samo, pa ni prvenstveno snagom SVOJIH ovlaštenja i sred-stava, vlašću prinudno i mehanički naredbopravnim odnosima. Takav federalizam može postojati samo za izvesno vreme, ali u krajnjoj konzekvenci ili se pretvara u državni unitarizam ili se rastače i slabi zajednicu i dovodi do njenog razbijanja i ukidanja. Istorija i savremeno iskustvo takvih unija i federacija pružaju dovoljno osnova za ove već u nauci utvrđene zaključke" (dr J. Đorđević: Ustavno pravo, Beograd, 1975, str. 419). Peto, to je federacija rada jer "sva vlast pripada radničkoj klasi -radnim ljudima grada i sela" (tačka IV Osnovnih načela Ustava). Šesto, ona je federacija samoupravljanja jer se svi "društveni odnosi zasnivaju na samoupravljanju radnih ljudi i zaštiti socijalističkog samoupravnog sistema" (tačka I Osnovnih načela Ustava). Sedmo, ona je socijalistička federacija, pošto se naziv države i svi odnosi, institucije, organi i organizacije, cjelokupni sistem (društveno uređenje) - označavaju socijalističkim. Osmo, ona je zajednica građana i nacionalnih kolektiviteta, ali i država građana i državačlanica. Putem postojanja federacije trebalo bi da se skladno riješi ravnopravnost građana, nacija i država-članica. Deveto, jugoslovenska federacija je izgrađena na sistemu zavisnosti od organizacije i djelatnosti republike (članica) naročito kod iz-vršenja zakona i drugih akata i mjera federacije. Naime, jugoslovenska federacija, prema ovom ustavu ne poznaje sistem samostalnog izvršenja zakona i drugih akata i mjera savezne države. Ovaj tip federalizma rijetko se gdje primjenjuje (svojevremeno i u jednoj fazi primjenjivan je u SSSR), jer većina federalnih država za svje nadležnosti ima i zakone i svoj "kolosijek" izvršenja do najnižih društvenopolitičkih zajednica i do građana. b) Osnovne funkcije federacije. One se odnose na usklađivanje i ostvarivanje interesa, stvaranje jedinstva, ali i očuvanje samostalnos-ti. Ukratko, stvaranje zajednica bez uniformnosti. Ustavom su izričito utvrđene funkcije federacije (čl. 244 stav 1). One su: "a) zaštita suverenosti, ravnopravnosti, nacionalne slobode i nezavisnosti, teritorijalne celokupnosti, i odbrana zemlje; b) spoljna i unutrašnja bezbednost; c) međunarodni odnosi; d) sistem socijalističko-društveno-ekonomskog uređenja i osnovi političkog sistema;

e) jedinstvo tržišta, usmeravanje i usklađivanje opšteg privrednog razvitka; f) ostvarivanje i obezbeđenje osnovnih sloboda i prava čoveka i građanina; g) usklađivanje političkih, privrednih, kulturnih i drugih zajed-ničkih interesa naroda, narodnosti i građana, odnosno njihovih društveno-političkih zajednica"s (dr J. Đorđević, navedeno djelo, str. 418). Ostvarivanje navedenih funkcija je u osnovi interesa svih, pa se funkcije federacije posmatraju i kao njeni (ali i drugih) vitalni interesi; u stvari, to su zajednički interesi i zato se poklanja poseb-na pažnja njihovom ostvarivanju. Funkcije federacije se ostvaruju: "- preko saveznih organa, uz ravnopravno učešće i odgovornost republika i autonomnih pokrajina u ovim organima u utvrđivanju i sprovođenju politike federacije; - preko saveznih organa na osnovu odluka, odnosno saglasnosti republika i autonomnih pokrajina; - neposrednom saradnjom i dogovorom republika, autonomnih pokrajina, opština i drugih društveno-političkih zajednica; - samoupravnim sporazumevanjem, društvenim dogovaranjem i udruživanjem organizacija udruženog rada i drugih samoupravnih organizacija i zajednica: - delatnošću društveno-političkih i drugih društvenih organizacija i udruženja građana; - slobodnim i svestranim aktivnostima građana"" (čl. 244 stav 2 Ustava). g) Organizacija federacije. Osnovne poluge sistema i organizacije federacije su: Skupština SFRJ, Predsjedništvo Jugoslavije, predsjednik Republike, Savezno izvršno vijeće, Savezni sud i Ustavni sud Jugoslavije. Skupština SFRJ je osnovna poluga federacije, u stvari zakonodavno i ustavotvorno tijelo sa bitnim ostalim nadležnostima, te izraz suvereniteta naroda i njegove opšte volje i interesa. Pošto Ustav utvrđuje u osnovnim načelima da "radni ljudi i narodi i narodnosti ostvaruju svoja suverena prava u socijalističkim republikama i pokrajinama, a u SFRJ samo kada je to u zajedničkom interesu i ustavom utvrđeno, te da "radni ljudi, narodi i narodnosti odlučuju u federaciji na načelima sporazumijevanja republika i pokrajina" - to jasno pokazuje da moraju postojati organi i organizacije u federaciji koji u skladu sa Ustavom vrše svoju funkciju u interesu svih ( i građana, i republika - članica, i federacije). Skupština SFRJ je organ društvenog samoupravljanja i najviši organ vlasti u okviru prava i dužnosti federacije. Ona je dvodomna : Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina. Savezno vijeće ima 220 delegata, koji su izabrani po ključu 30 delegata iz svake republike i 20 delegata iz svake pokrajine. Takvim načinom izbora delegata (u kome je narušen princip izbornog vijeća, odnosno ravnomjernim rasporedom po republikama. Savezno vijeće gubi svojstvo opštegrađanskog vijeća. Primjenom sistema iste zastupljenosti svake republike i svake pokrajine narušena su dva osnovna principa: 1) stavljeni su u neravno pravan položaj građani u nekim republikama, pošto je npr. u Republi-ci Srbiji biran jedan delegat na oko 80.000 birača, a u Republici Crnoj Gori jedan delegat na oko 7.000 birača,

i 2) što se Savezno vijeće pretvorilo u "drugo" vijeće republika i pokrajina, pošto je ono izgu-bilo (već svojim izborom ali i nadležnostima i praktičnim radom) karakter opštenarodnog vijeća " (dr R. Kuzmanović: Ustavno pravo, prva knjiga, str. 178). Vijeće republika i pokrajina sačinjava 88 delegata, i to iz svake republike po 12, a iz svake pokrajine po osam delegata. "Delegati u Vijeću republika i pokrajina su birani iz sastava delegata republičkih i pokrajinskih skupština. Oni su i dalje zadržali status delegata u republičkim, odnosno pokrajinskim skupštinma. Delegati svake republike i pokrajine sačinjavali su homogenu delegaciju koja je u Vijeću republika i pokrajina glasala po sistemu "svi ili niko , naravno uz imperativnu instrukciju. U Vijeću republika i pokrajina glasanje (odlučivanje) je vršeno konsenzusom svih delegacija, dvotrećinskom većinom i u nekim slučajevima obično većinom (npr. kada su se morali donijeti akti kao tzv. privremene mjere, što je često bilo kod donošenja godišnjeg budžeta federacije)" (dr R. Kuzmanović: navedeno djelo, str. 178). Nadležnosti Vijeća bile su velike (samostalno rješavanje i djelokrug ravnopravnog odlučivanja). Ono je postalo po mnogo čemu prvi, a ne drugi dom. Kao vijeće sa jako velikim nadležnos-tima, stalno je bilo izvor nesporazuma, sukoba i blokada u radu, pa je to s vremenom postalo glavna kočnica u radu najvišeg organa vlasti u zemlji, ali i osnovni generator kriza, pa i uzročnik raspada prethodne Jugoslavije. Predsjedništvo SFRJ vršilo je funkciju kolektivnog šefa dr-žave. Od ukupno devet članova po jednog člana birale su republike i pokrajine i jedan član je bio po položaju (predsjednik SKJ). Članove Predsjedništva u republikama i pokrajinama birale su njihove skupštine tajnim glasanjem na period od pet godina. Skupština SFRJ je na zajedničkoj sjednici oba vijeća samo proglašavala izbor članova Predsjedništva, a predsjednik Predsjedništva smjenjivao se po automatiz-mu svake godine. Pokazalo se da je Predsjedništvo bilo inertno i nes-posobno da rukovodi državom. Nije imalo snage ni mudrosti da spriječi secesiju 1990. i 1991. godine, iti da komanduje oružanim snagama. Tako je i ono, pored Vijeća republika i pokrajina, bilo uzročnik raspada Jugoslavije. Savezno izvršno vijeće bilo je takođe izraz federativnog uređenja zemlje. Imenovano je no paritetnom sistemu (ne strogo) jer je utvrđeno a se moraju birati članovi Vijeća iz svake republike, s tim što nije moralo da iz svake republike bude isti broj. Vijeće je bilo odgovorno za stanje u svim oblastima društvenog života, za sprovođenje politike i izvršavanje saveznih zakona i drugih propisa i opštih akata Skupštine SFRJ, i za usmjeravanje i usklađivanje rada saveznih organa uprave (čl. 346 Ustava SFRJ). Jugoslavija je samo po imenu bila federacija, ali i po sastavu i nadležnostima nekih organa, a pogotovo po stvarnom djelovanju i ulozi republika i pokrajina kao članica federalne države - ona je stvarno bila konfederacija. Kao labava složena država, ona nije mogla spri ječiti vlastiti raspad. Tokom 1990. i 1991. godine republike su donijele niz neustavnih akata koji su neminovno vodili ka raspadu ustavnosti i sistema u cjelini. To i niz drugih okolnosti dovelo je do raspada Jugoslavije.

2. Federacija SRJ

Treća, "mala" Jugoslavija sa ustavnim nazivom Savezna RepublikaJugoslavija je složena država. Uspostavljena je Ustavom iz aprila 1992. godine, nakon raspada SFRJ. Prema Ustavu, nova država je federacija, ali po sastavu, nadležnostima i funkciji nekih organa federacije, položaju i ulozi članica, nova država ima brojne konfederalne elemente. Zato je i razumljivo da neki ugledni teoretičari ustavnog prava (npr. dr P. Nikolić) smatraju da nova država ima federalno-konfederalno uređenje. a) Obrazovanje SRJ kao federalne države. Savezna Republika Jugoslavija obrazovana je od dvije federalne jedinice: Republike Srbije i Republike Crne Gore. Ideja o stvaranju zajedničke države nije ni nova, ni neobična, ni neočekivana. Srbija i Crna Gora vijekovima su bile bliske. Narod, kultura, običaji, tradicija, istorija, jezik itd. su, ako ne isti, a ono vrlo slični i bliski. Već su bile u više zajedničkih država (Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija, FNRJ i SFRJ) pa je logično i nesporno njihovo stvaranje zajedničke države, ili preciznije, njihovo nastavljanje da žive u zajedničkoj državi. Nova država je zadržala ime Jugoslavija, ali ni po čemu nema sličnosti sa Kraljevinom niti socijalističkom Jugoslavijom. Naime, Kraljevina Jugoslavija i Socijalistička Jugoslavija bile su na približno istoj teritoriji, dok je treća Jugoslavija zadržala svega oko 40 posto teritorije i oko 44 posto stanovnika prethodne Jugoslavije i samo dva konstitutivna naroda (Srbe i Crnogorce). Federacija SRJ nastala je metodom agregacije, tj. sjedinjavanjem samostalnih država, za razliku od prethodne Jugoslavije, kao federalne države koja je nastala devolucijom (raspadom unitarne Kraljevine Jugoslavije). Raspadom SFRJ, odnosno još i prije, Republika Srbija je Ustavom iz 1990. proklamovala svoju samostalnost, a TO je uradila i Republika Crna Gora. Prema tome, federacija je konstituisana voljom dviju suverenih država. Volju o stvaranju zajedničke države iskazali su referendumom građani Crne Gore, a građani Srbije preko svojih iz-bornih predstavnika u Narodnoj skupštini. Pitanje je da li je treća Jugoslavija, zbog spornog kontinuiteta, trebalo da od prethodne Jugoslavije preuzme tri državotvorna obilježja (ime, zastavu i himnu; grb je izmijenjen). b) Karakteristike i funkcionisanje federacije. Nova federalna država ima nekoliko bitnih (specifičnih) karakteristika - obilježja, što je čini nešto drugačijom od brojnih federacija u svijetu. Prvo, SRJ je federacija sa najmanje mogućim brojem federalnih jedinica (dvije) što nije neobično, ali život federacije u ovakvim slučajevima uvijek zavisi samo od jedne članice. U stvari, ako bilo koja od dvije članice zatraži da raskine federalni savez na bazi svoga prava na samoopredjeljenje i otcjepljenje, tada se federacija raspada. Drugo, SRJ kao složena država ima veliki broj konfederalnih elemenata, što može biti stabilizacioni faktor očuvanja savezne države (federacije), ali i relativno lako raskidanje toga saveza. Konačno time su umanjeni atributi federalne države, kao naddržave. Treće, SRJ je federacija koja ima nesrazmjerno i upadljivo nejednake članice po broju stanovnika i po teritoriji. Odnos stanovnika Srbije i Crne Gore je oko 1:17, a sličan odnos je i u ekonomskoj snazi i u drugim bitnim elementima. Taj nesrazmjer može izazvati osjećaj pos-tojanja majorizacije brojnijeg naroda (iako ona stvarno ne postoji), pa je stoga nužno preciznije i što adekvatnije utvrditi (razgraničiti) nadležnosti i odnose članica i federalne države, ali i država-članica međusobno. Četvrto, Savezna Republika Jugoslavija kao federacija ostvaruje svoje funkcije, prava i obaveze preko svojih organa za pitanja (ob-lasti) koja su joj Ustavom data (utvrđena) u nadležnost. To znači da svi savezni organi ostvaruju (obavljaju) samo funkcije federacije, a ne ulaze u kompetencije država-članica.

Peto, republike-članice federacije se kvalifikuju kao suverene države u svim pitanjima, izuzev onih koja su Ustavom data u nadležnost SRJ. To, drugim riječima, znači da je prihvaćena teorija o podijeljenom suverenitetu. Šesto, u organima SRJ potpuno j e zagarantovan paritet republika. Tako npr. u Vijeće republika svaka republika bira po 20 poslanika. I u Vijeću građana došlo je do ublažavanja nesrazmjernog učešća Srbije i Crne Gore, pa je utvrđeno da se iz svake republike mora u Vijeće građana birati najmanje 30 poslanika (bez ove odredbe Crna Gora bi imala svega osam poslanika). Sedmo, u SRJ je izvršna vlast najmoćnija poluga vlasti. To ce naročito ogleda u pravu Savezne vlade da raspusti Saveznu skupštinu, kada se ustanovi da ona za duži period ne obavlja poslove iz svoje < nadležnosti utvrđene Ustavom (čl. 83 Ustava). v) Organizacija vlasti federacije. Jugoslovenska federacija formirana je na principu učešća federalnih jedinica u federalnoj državi (vlasti), a ne na nadređenosti federalne države. Prema tom načelu uspostavljeni su organi vlasti (glavne poluge) federalne države: Savezna skupština, Savezna vlada, predsjednik Republike, Savezni sud i Savezni ustavni sud. Savezna skupština je konstituisana kao dvodomno političko pred-stavništvo, a sačinjavaju je Vijeće građana i Vijeće republika. To je klasična forma sastava predstavničkog tijela za složene države, posebno za federacije. Vijeće građana (prvi ili donji dom) sačinjavaju savezni poslanici birani u državamačlanicama na neposrednim izborima i tajnim gla-sanjem. U Vijeću građana su, u stvari, predstavljeni građani SRJ bez obzira na to što su poslanici birani po republikama. Ustavom je utvrđeno da se bira jedan poslanik na 65.000 birača. Međutim, ta odredba nije primijenjena na obje članice, odnosno na cijelu teritoriju SRJ, već samo na teritoriju Srbije (na birače Srbije). Ustav je zbog već objašnjene ogromne razlike u veličini - država članica utvrdio da se "u republici članici bira najmanje 30 saveznih poslanika" (čl. 80 stav 2). Tako je umjesto stvarnog odnosa (da se jedan poslanik bira na 65.000 birača), koji je 1:17, biranje svedeno na odnos 1:3,5, što je pobošljalo učešće Crne Gore u predstavničkom domu. Time je, na drugoj strani narušen generalni princip biračke i građanske jednakosti, odnosno uspostavljen je princip nejednakog biračkog prava. Na ustavne odredbe naslanja se savezno izborno zakonodavstvo, ali i zakonodavstvo svake republike-članice. Mandat saveznim poslanicima traje četiri godine. Vijeće republika (drugi ili gornji dom) ima 40 poslanika od kojih svaka od dvije članice bira po 20. Poslanici se biraju u republikama na period od četiri godine. UstavaSRJ utvrđuje (čl. 81) da republike svojim zakonima regulišu način izbora, prestanak mandata i imunitet poslanika u Vijeću republika. " Ali, prepuštanjem regulisanja izbora i prestanka mandata saveznih poslanika u Veću republika zakonu republike članice otišlo se preko zahteva federalne države" (dr R. Marković: navedeno djelo, str. 481). Podjednakom zastupljenošću i predstavljanjem svake republike članice u Vijeću republika obezbijeđena je ravnopravnost u vršenju vlasti u federaciji. O pitanjima iz nadležnosti Savezne skupštine odlučuju oba vijeća ravnopravno većinom glasova saveznih poslanika u svakom od dva vijeća. Jedino se o nekim pitanjima kao što su donošenje i izmjene ustava. donošenje zakona o zastavi. grbu, himni, izboru predsjednika Republike i o nekim drugim pitanjima, odlučuje dvotrećinskom većinom. Ako bi u svakom od vijeća došlo do različitog izglasavanja teksta zakona, tada stupa u funkciju mehanizam usaglašavanja. Ukoliko se ni tada ne postigne saglasnost. "privremeno će se primenjivati tekst koji je usvojilo Veće republika. Privremena primena traje do konačnog usvajanja u oba veća, a najduže godinu dana. Međutim, ako se u toku privremene primene zakona, odnosno drugog normativnog akta ne postigne saglasnost u

oba veća o istovetnom tekstu, Saveznoj skupštini, po sili Ustava, prestaje mandat" (dr P. Nikolić: navedeno djelo, str. 382). Savezna vlada je organ izvršne vlasti i obrazuje se na period od četiri godine. Formira se poslije izbora Savezne skupštine tako što predsjednik Republike imenuje mandatara, a ovaj predloži Saveznoj skupštini sastav vlade, ali i svoj program. Vlada se bira većinom glasova svih saveznih poslanika u svakom od dva vijeća, i to tajnim gla- sanjem. Savezna vlada odgovara za svoj rad Saveznoj skupštini, ali u odnosu na nju ima značajna ovlašćenja. Naime, Savezna vlada može, kako je već rečeno, raspustiti Saveznu skupštinu (uz prethodnu konsultaciju s njenim predsjednikom i predsjednicima oba vijeća) kad se utvrdi da ona za duži period ne vrši svoju funkciju. Ako dođe do raspuštanja Savezne skupštine, istovremeno se raspušta i Vlada. Ustav nije propisao paritet republika u sastavu Savezne vlade, ali prema sporazumu između dvije republike i parlamentarnih stranaka, paritet je dužan i provodi se.

IV. KONFEDERALNI OBLIK DRŽAVNOG UREĐENjA Konfederacija je labavi savez dviju ili više država koje se udru-žuju radi ostvarivanja određenih ekonomskih, vojnih ili političkih ciljeva. Nastaje na bazi konfederalnog pakta ugovora (rjeđe ustavnog akta) koji prihvate i potpišu članice konfederacije. "Osnovni konstitutivni akt jedne konfederacije predstavlja konfederalni pakt -ugovor kojim članice konfederacije obrazuju konfederaciju. Ovaj akt ima sva svojstva međunarodnog ugovora, tako da je za njegovu izmenu ne-ophodna saglasnost svih članica, odnosno njihova jednoglasnost. Iz ovoga sledi da članice raspolažu pravom nulifikacije tj. pravom neprihvatanja odluka organa konfederacije s kojima se ne slažu, i pravom secesije, tj. pravom istupanja iz konfederacije ako im i kada im dalje članstvo u njoj ne odgovara" (dr M. Jovičić: navedeno djelo, str. 21). Ugovorom o obrazovanju konfederacije ne nastaje nova država viša od država članica (kao u federacijama). Dakle, konfederacija nije država. Ona se može raspasti (prekinuti ugovor) a da se baš ništa ne promijeni u položaju država koje su bile u konfederalnom odnosu. Konfederacija se istorijski pojavljivala u više faza. Prva i najstarija faza nastala je još u antičko doba, kada su se javljali razni savezi država. Takav savez nazivao se liga, a kao primjer uzima se odbrambeni i ekonomski savez (liga) u Staroj Grčkoj (poz-nate su Etolska i Ahajska liga). Druga faza su srednjovjekovni savezi kao npr. Vječiti savez protiv Habsburga iz 1291. triju švajcarskih kantona: Uri, Švic i Untervalden. Ili, Hansa-savez (savez sjevernonjemačkih gradova) ili Liga švapskih gradova. Treća faza u razvoju konfederalizma (XVIII i XIX vijek) je nastanak državnih saveza, mnogo značajnijih i stabilnijih od dotadašnjih. Klasični i najbolji primjeri formiranja i funkcionisanja konfeder-alnih država su: Sjedinjene Američke Države, Švajcarska i Njemačka.

Sjedinjene Američke Države su u vrijeme borbe za nezavisnost i konstituisanja državica, odnosno u početnoj fazi samostalnosti, imale konfederaciju. Naime, 1774. godine izabran je Kontinentalni kon-gres Amerike kao zajedničko tijelo trinaest državica (dotadašnjih engleskih kolonija), koji je na zasjedanju 1777. donio odluku o osnivanju Konfederacije Sjedinjenih Američkih Država. Konfederacija je bila prelazni oblik uređenja ka federaciji, pošto je već 1787. formi-rana federacija i donesen federalni ustav. U Švajcarskoj je konfederalizam imao najdužu, skoro šestovjekovnu tradiciju (od 1291. do 1848). U početnoj fazi konfederalizam je imao karakter običnih saveza, a klasični oblik konfederacije for-miran je 1499. pristankom svih trinaest kantona, kada se Švajcarska odvojila od Njemačkog carstva. Kao konfederacija dobila je međunarodno priznanje, a pod uticajem revoludionarnih promjena u Francuskoj Švajcarska je 1798. proglašena republikom (Lemansko-helvetska republika). Sredinom XIX vij^ka^ završena je konfederalna faza švajcarske državnosti. Odlukom svih 22 kantonalne skupštine Švajcars-ka je 1848. postala federacija i donesen federalni ustav. Njemačka konfederacija nastala je poslije 1815. (nakon sloma Na-poleona i nakon Bečkog kongresa), kada je došlo do ujedinjenja, njemačkih državica. Prvo je 1806. formirana tzv. Rajnska konfederacija sa 16 državica, a poslije 1815. umjesto nje nastaje Njemačka konfederacija sa 38 državica i traje do 1871, kada je formirana federacija. Četvrta, savremena faza u razvoju konfederalizma javlja se poslednjih nekoliko decenija (poslije više od stotinu godina kako je konfe-deralizam iščezao), ali kao suviše slaba obnova. Tako se sedamdesetih godina javila konfederacija Egipta i Sirije, zatim Egipta i Libije, te Libije i Alžira. Sve ove konfederalne tvorevine brzo su pro-pale. U Evropi se javila specifična konfederalna forma tzv. Evrop-ska zajednica, a zatim Evropska unija, koja ima svoj parlament kao ti-pično, i jedino, konfederalno tijelo. Evropski i svjetski posrednici za rješavanje krize u bivšoj Jugoslaviji i Bosni i Hercegovini pred-lagali su formiranje unije tri nacionalne zajednice u bivšoj Bosni i Hercegovini. I tzv. Dejtonski sporazum je de facto konfederalni, međunarodni sporazum. Savremeni svijet ipak ne prihvata konfederalni oblik državnog uređenja jer je suviše slab. suviše formalan i ne pruža garancije koje treba da obezbijedi državna zajednica. Taj oblik se iživio i na sceni su unitarne i federalne države. Istina, neke savremene federacije imaju elemente konfederacije. Tako je Švajcarska i danas po mnogo čemu konfederacija, iako sistem njenih državnih organa pokazuje da je federacija (sa primjesama konfederalizma). Ili, SFRJ je prema Ustavu iz 1974. bila federacija, ali je imala mnogo konfederalnih elemenata, jer su se članice ponašale kao potpuno suverene države, a SFRJ su smatrale konfederacijom. To je, između ostalog, rezultiralo njen raspad. Postoje neke bitne oznake i karakteristike koje se odnose na konfederacije kao oblik državnog uređenja, kao što su: 1) Konfederacija nije nova država, već savez samostalnih i suverenih država. Ona nema organe kao federacija, tj. nema svoju egzekutivu niti sudove. "Među konfederalnim organima postoji obično samo jedan, a to j e skup delegata vlada članica konfederacije, poznat u teoriji pod nazivom Dieta." (M. Jovičić: navedeno djelo, str. 22).

2) Članice konfederacije zadržavaju svoj suverenitet pošto samostalno i slobodno odlučuju o svim državnopravnim, međunarodnim i drugim pitanjima. (Konfederacija nema ni svoje državljanstvo. Ono ostaje na nivou država koje stvaraju konfederalni savez.) 3) Članice konfederacije mogu u svako doba bez pravnih i drugih posljedica istupiti iz konfederacije. 3) Jedini konfederalni (zajednički) organ je konfederalna skupština (Dieta) koju sačinjava podjednak broj delegata iz svake članice konfederacije. Sve odluke u pravilu donose se konsenzusom. "Najviši organ u konfederacijama predstavljalo je tijelo - u teoriji, na osnovu prakse nekih evropskih konfederacija, nazvano dieta - u kome su zasedali predstavnici članica konfederacije i u kome je svaka članica imala po jedan glas, bez obzira na broj svojih predstavnika, paritetan ili ne. Pošto se za odluke diete po pravilu tražila jednoglasnost, ovaj skup ambasadora pojedinih zemalja nije bio u stanju da svojim odlukama veže svaku od tih zemalja ponaosob bez njene saglas nosti" (dr M. Jovičić: str. 101). 4) Izvršavanje odluka konfederalne skupštine prepušteno je državnim organima članica pošto konfederacija nema svoj sopstveni državni aparat - egzekutivu. 5) Koja će pitanja biti u nadležnosti konfederalne skupštine, utvrđuje se ugovorom o osnivanju konfederacije. 6) Ugovor o konfederaciji ima karakter međunarodnog akta pa se njegove izmjene i dopune mogu vršiti samo uz pristanak svih članica. 7) Raspad konfederacije ne povlači nikakva pravna ni međunarodna pitanja (sukcesija, predstavljanje i sl.). Bitna je saglasnost članica.

V. UNIJA KAO OBLIK UDRUŽIVANjA DRŽAVA Jedan od najlabavijih oblika složene države je unija. Ovakav oblik udruživanja i povezivanja država i već poodavno prevaziđen i zastario, u stvari postao istorijska kategorija. Pojam unija u državnom -ustavnom i međunarodnom pravu upotrebljava se za razne saveze, koalicije, federacije i konfederacije. Takođe se ovaj pojam koristi za razna ekonomska - uslužna i servisna udruživanja (npr. poštanska, carinska, željeznička, telekomunikaciona i monetarna unija) kao i razne vjerske i druge unije. U državnopravnom smislu unije se pojavljuju kao personalne, realne i mješovite. 1) Personalna unija To je savez koji nastaje jednom (jedinom) vezom, a TO je zajednički šef države za dvije ili više samostalnih i suverenih država. Države koje sačinjavaju personalnu uniju međusobno ne veže ništa drugo osim šefa države (cara, kralja - monarha). Personalna unija se formira kada dvije ili više država (uglavnom monarhija) na temelju propisanog nasljednog reda ili na osnovu samostalnog izbora (jedne ili više država) dobije zajedničkog šefa države, odnosno kada tako jedna lič-nost postane monarh u dvije ili više zemalja. Dakle, do izbora zajedničkog šefa države dolazi na bazi ustava svake države ili slučajnog

zajedničkog izbora, a ne na bazi međudržavnog ugovora. " A ona nastaje kad po propisima ustava dviju ili više država istodobno ista ličnost postaje državni poglavar tih država, a raspada se kad u jednome momen-tu po odredbama tih ustava ista ličnost ne može biti državni poglavar u svim tim državama.Tako je npr. do raspada personalne unije između Engleske i Hanovera, koja je postojala od 1714. godine, došlo 1838. godine zbog toga što je na engleski prijesto došla kraljica Vik-torija, dakle žena, dok po propisima tadašnjeg hanoverskog Ustava to nije bilo moguće. Engleski propisi o prijestolonasljeđivanju daju prednost ženama vladajuće linije pred muškarcima pobočne linije. Po propisima hanoverskog Ustava, žena je mogla doći na prijesto tek onda ako više nije bilo muškaraca ni u jednoj liniji. Tako je Vik-torija mogla postati engleska kraljica, ali nije mogla postati hanoverska". (dr J. Stefanović: Ustavno i komparativno pravo FNRJ, knjiga I, Zagreb, 1956, str. 301). Države obuhvaćene personalnom unijom ostaju i dalje u svemu samostalne i odvojene, odnosno svaka je od njih samostalan međunarodni subjekt. To znači da su države obuhvaćene unijom države u pravom smislu riječi, a unija im nije država. Personalna unija nije država jer nema nikakvih kompetencija (ni legislative ni egzekutive) ni na unutrašnjem ni na vanjskom planu. Većina personalnih unija postojala je u srednjem vijeku na prelazu iz feudalizma u kapitalizam i u ranom kapitalizmu. Navodimo samo neke: Engleska i Hanoverska (od 1815 - 1890), unija Velike Britanije i Kanade (do prestanka imenovanja guvernera u Kanadi od strane britanske kraljice). Savremeniji oblik personalne unije javlja se, ali vrlo rijetko, i u republikanskom obliku vladavine. "Istorijska praksa, međutim, pruža i primere stvaranja personalne unije republikanskih država koje imaju istog predsednika republike - npr. Peru, Kolumbija i Venecuela pod predsjedništvom čuvenog Bolivara" (dr P. Nikolić: Ustavno pravo, navedeno djelo, str. 341). Ipak, personalne unije kao državni oblici (savezi) su stvar prošlosti. Novi pokušaj stvaranja personalnih unija su sa mnogo novih elemenata i predstavljaju specifičan tip unija. Međutim, personalnom unijom u savremenom svijetu označavaju se razne zajednice bliske povezanosti bilo kojih organizacija posredstvom jedne ličnosti koja im je na čelu. Na primjer, akcionarska društva - preduzeća, gdje su ministri istovremeno i direktori preduzeća. 2) Realna unija To je labavi savez dviju ili više država koje imaju zajedničkog vladara na osnovu međusobnog ugovora i koje imaju zajedničke vanjske poslove. Iz određenja realne unije vidljivo je da se ona razlikuje od personalne time što ima ugovor o zajedničkom (istom) šefu države, a personalna unija nema takav ugovor, već je zajednički šef države slučajno odabran. Realna unija je slična konfederaciji jer obje nastaju ugovorom. "Države koje čine realnu uniju žive samostalnim unutrašnjim životom. Nad državama realne unije nema više vlasti. Zato svaka od njih ima svoje samostalno zakonodavstvo, samostalnu upravu i samostalno sudstvo". (dr J. Stefanović: navedeno djelo str. 300). Međutim, realna unija se javlja na međunarodnom pravu kao jedinstveni subjekt međunarodnog prava. Ako je realna unija slična konfederaciji po tome što nastaje ugovorom, onda je ona slična federaciji zbog toga što je ujedinjena prema vani (jedan međunarodni subjekt), a može imati i neke zajedničke organe (ministarstvo vojske, ministarstvo vanjskih poslova, ministarstvo finansija, kao što je imala Austrougarska unija). Moguće je čak da se u državama realne unije jedinstveno obavljaju i neki drugi poslovi unutrašnje prirode, ali

oni se obavljaju na osnovu ugovora država realne unije, a ne na bazi sopstvene vlasti unije. To znači da realna unija nije država, jer nema vlast koja bi se vršila neposredno nad građanima. U stvari, nema vlastite legislative ni egzekutive (barem ne u cjelini). Većina država koje su stupile u realnu uniju bila je u XIX i prvoj polovini XX vijeka. Neke od takvih unija nastale su između Švedske i Norveške (1815-1905), između Austrije i Ugarske (Mađarske) od 1867. do 1918, te između Danske i Islanda (1919-1941). Obično se u svim prilikama ističe da je Austrougarska tipičan primjer realne unije. Na čelu Austrougarske unije bio je isti monarh-vladar Habsburgovac i zvao se u Austriji car, a u Ugarskoj kralj. Takva carsko-kraljevska monarhija bila je jedinstvena (kao jedan subjekt) prema vani. Pored zajedničkih vanjskih poslova imala je zajedničku vojsku i mornaricu, te neki zajednički finansijski organ radi finansiranja vanjskih poslova, vojske i mornarice. Sve ostalo bilo je odvojeno (parlamenti, vlade, sudovi). Propašću Austrougarske monarhije (1918). Austrija i Mađarska su postale odvojene i potpuno samostalne države. 3) Mješovite unije Ovaj tip unija najčešće nastaje dobrovoljno, ali i naturanjem ili iz nužde. U mješovite ili atipične unije svrstane su sve unije koje nisu klasične personalne ili realne, zbog toga što je nemoguće sve labave državne zajednice označiti kao tradicionalne (klasične) realne ili personalne unije. Mnogo ih je sa svojim specifičnostima, ali ipak sve one nemaju karakter države. Takve mješovite ili atipične unije su bile: Komonvelt. Francuska zajednica, Nizozemsko-indonežanska unija, a danas su to Evropska unija pa i Zajednica nezavisnih država (države bivšeg SSSR). a) Komonvelt ili Britanska zajednica naroda bila je nesumnjivo najjača grupacija entiteta sa različitim stepenom državnosti i samostalnosti. Iako je Britanija tradicionalno (pa i danas) kraljev-ina, nekima se u Velikoj Britaniji činilo da je primjerenije da se tako veliko prostranstvo i tako velika sila nazove carevinom. I zaista, Britanija sa svojom zajednicom (Komonveltom) dugo se nazivala Bri-tansko carstvo. Britanija je imala status imperijalne sile nad više od četrdeset zemalja svijeta i vršila je veliki dio vlasti u tim zemljama tokom XIX i u prvoj polovini XX vijeka. Sve zemlje Komonvelta nisu imale isti status. Neke su imale samo malu i prividnu samostalnost - autonomiju, a sve ostalo je imala cen-tralna vlast u Britaniji. Druge zemlje su imale nešto viši stepen samostalnosti, ali i dalje su bile vezane za Britaniju. Treća grupa država u Komonveltu bile su tzv. slobodne zemlje (slobodni dominioni) u kojima je bio zajednički šef države - monarh (kruna). I dalje je legislativa bila usklađena sa zakonima Britanije. Tek od Prvog svjetskog rata (1918) dominioni su bili subjekti međunarodnog prava. Nakon Prvog svjetskog rata, na Imperijalnoj konferenciji u Londonu 1926. godine, konstituisan je čvršći Komonvelt. Tada su se u okviru Komonvelta našle 33 zemlje. Velika Britanija je u svojoj vladi formirala posebno ministarstvo za Komonvelt. Dalja institucionalizacija izvršena je 1931. godine, kada je donesen tzv. Vestminsterski statut Komonvelta. Poslije Drugog svjetskog rata Komonvelt naglo gubi na čvrstini. Zemlje, njegove članice, postaju samostalne (npr. Indija, Šri Lanka, Gana, Malezija, Nigerija, Kipar i dr.) i uključuju se u Ujedinjene naci-je. Prestao je da važi Vestminsterski statut pa je

Komonvelt ostao samo kao jedan neformalni savez zasnovan na tradiciji. Tako se de facto Komonvelt raspao i Britanija je prestala biti imperijalna sila. Nekoliko vodeđih zemalja bivšeg Komonvelta iniciralo je dogovor između bivdžiJh zemalja Komonvelta 1971. godine u Singapuru radi neke vrste^bćove Komonvelta. Tada su okupljeni šefovi država usvojili DekLaraciju o principima Komonvelta kojom je utvrđeno: "Komonvelt nacija je dobrovoljno udruženje nezavisnih suverenih država odgovornih svaka za svoju politiku, koje se savjetuju i sarađuju u zajedničkom interesu svojih naroda i za unapređenje međunarodnog razumi-jevanja i svjetskog mira." Obnovljeno je tada da britanska kraljica bude i dalje počasni šef organizacije Komonvelta. Ipak, Komonvelt je danas samo tradicionalna i istorijska institucija. b) Francuska zajednica (unija) je no mnogo čemu specifična, ali i slična Komonveltu. Francuska je bila druga kolonijalna sila, odmah iza Velike Britanije. Njena ekspanzija bila je pretežno prema Africi, ali i drugim regionima svijeta. Francuska je upravljala kolonijama bez nekih posebnih pravila. Svaka kolonija je imala neke speci fičnosti (pa prema tome veća ili manja prava). Tek 1946, nakon donošenja Ustava, formirana je Francuska unija sa zadatkom da što čvršće veže kolonijalne zemlje uz maticu Francusku. Bio je to pokušaj spasavanja imperijalnog statusa Francuske pošto su se zemlje kolonije počele osamostaljivati i odvajati. Francusku uniju su sačinjavali: Francuska sa prekomorskim departmanima i teritorijama i pridru žene države i teritorije. Unija je bila zamišljena da djeluje po uzoru na komonvelt, ali je ona ipak ostala samo formalna organizacija. Donošenjem novog Ustava i dolaskom De Gola na mjesto predsjednika Republike 1958. godine, došlo je do raspuštanja unije i do formi-ranja tzv. Francuske zajednice. Veliki broj zemalja prihvatio je da uđe u takvu zajednicu. Zajednica je imala svoje organe: skupštinu, izvršni savjet i predsjednika. Članice su imale veliki stepen samostalnosti. Međutim, već nakon desetak godina Zajednica postaje puka formalnost pošto su se mnoge zemlje osamostalile i postale članice Ujedinjenih nacija. Danas se praktično samo sedamosam zemalja veže za Francusku, i to neobavezno. Ta veza se odnosi na sferu trgovine, razmjene valutnih i finansijskih poslova i transakcija. Dakle, Francuska zajednica ima istu sudbinu kao i britanska zajednica naroda - ide u istoriju. v) Nizozemsko-indonežanska unija je specifična zajednica, koja nije ni federacija ni konfederacija. Formirana je početkom januara 1948. godine. Do početka Drugog svjetskog rata, Indonezija je bila nizozemska kolonija. U toku Drugog svjetskog rata Indoneziju je okupirao Japan. Nakon završetka Drugog svjetskog rata (1945) Indonezija se proglasila nezavisnom državom. Međutim, Nizozemska se nije željela odreći svoga kolonijalnog prava i nastao je međunarodni spor pa i oružana intervencija Nizozemske. Ujedinjene nacije su riješile spor tako što je 1948. godine sklopljen sporazum (ugovor) o uniji. Bila je to atipična unija jer je Nizozemska bila kraljevina, a Indonezija republika. Dogovoreno je da nizozemski monarh (kralj) bude šef unije (obiju država). Ta neprirodna spona oblika vladavine (republika i monarhija) mogla se tolerisati zbog činjenice da unija i nije država. Sarađivale su osnivanjem zajedničkih organa za vanjske poslove i neka pitanja unutrašnjih poslova. Ta se unija obostranom saglasnošću raspala 1954.godine. g) Evropska unija ima sve karakteristike neklasične unije. Razvijala se postepeno. Prvo se pojavila kao Evropska ekonomska zajednica (EEZ), osnovana 1956. a stupila na snagu 1958. godine. Zemlje potpisnice sporazuma bile su Belgija, Francuska, Holandija,

Italija, Luksemburg i SR Njemačka, a od 1973. i Velika Britanija, Danska i Irska. Od 1980. godine, EEZ se transformiše u Evropsku zajednicu s ciljem da se zemlje članice čvršće i na više osnova povezuju. Formirani su organi Zajednice: Parlament, Izvršni savjet i druga zajednička tijela. Prije desetak godina (početkom devedesetih) Evropska zajednica dobija novo ime: Evropska unija. O tome je postignut sporazum u Mastrihtu. Članice Evropske unije imaju program povezivanja, usvojen na Evropskom parlamentu, naročito na ekonomskom, vojnom, monetarnom i drugim poljima. Zajednički organ je Evropski parlament, Savjet Evrope, Sud u Hagu i dr. Sjedište Evropske zajednice je u Briselu i Strazburu. Bila je uspostavljena zajednička novčana jedinica - eki, a zamijenio ga evro. Unija nije država, nema zajedničkog i jednog šefa, ali ipak preuzima i obavlja niz zajedničkih državnih poslova. d) Zajednica nezavisnih država osnovana je 1991. godine u Minsku, nakon raspada SSSR. U zajednicu su ušle države (njih 15) koje su ranije sačinjavale SSSR. Ta zajednica nije čvrsto institucionalizovana. Ona se tek izgrađuje. Za sada se zajednički razmatraju ekonomska i neka vojna pitanja. Tek se radi na programu čvršćeg povezivanja (naročito Rusija, Ukrajina, Bjelorusija).

VI. OBLICI VLADAVINE Pojam vladavina različito se tumači i shvata a najčešće na dva načina: prvo, kao oblik države koji je uređen prema tome kako je organizovana institucija šefa države i, drugo, kao period i način vršenja vlasti (službe ili poslova) neke ličnosti (opet najčešće šefa države, a koristi se i za šefa bilo kog resora: vojnog, poli-tičkog, vjerskog i dr.). Pri određivanju oblika vladavine postoji veća saglasnost nego pri utvrđivanju bilo koje druge klasifikacije, te su se jasno izdiferenci-rala dva oblika vladavine: monarhija i republika. Postojala su i drugačija shvatanja, naročito u prvim teorijskim raspravama (antičko doba), ali i kasnije. Prvo su se javili pluralni oblici (mnogo mogućih oblika vladavine: aristokratija, poliarhija, timokratija, republika, oligarhija, tiranija). Poslije se pojavljuju tzv. trihotomijski oblici (tri moguća oblika vladavine: timokratija, aristokratija i poliarhija - Platonova podjela; zatim kraljevstvo, aristokratija i republika -Aristotelova podjela); i, konačno, sa ogromnom saglasnošću prihvata se dihotomija oblika (dva oblika vladavine: monarhija i republika). U savremenom svijetu, sa oko 200 država javljaju se razni modaliteti - nijanse oblika vladavine. Ipak, lako se, barem, približno, određuje oblik vladavine s obzirom na to ko stoji na čelu države tj. da li je šef države pojedinac (car, kralj, predsjednik sultan, kalifa, šah, knez i sl.), ili kolektivno tijelo (predsjedništvo, prezidijum, namjesniš-tvo, hunta, trijumvirat, senat i sl.). Svaka suverena država svrstava se u određeni oblik prema pravno-političkom statusu šefa države. Ako je šefa države izabrao narod (posrednim ili neposrednim putem), ta država ima republikanski oblik vladavine, a ako je šef države došao na vlast nasljednim putem, uvođenjem, ili izborom od rukovodeće manjine, onda je to monarhija. Zato smo i prihvatili dihotomnu podjelu svih oblika vladavine (monarhija i republika). (1) Monarhija je oblik vladavine u kojoj je šef države fizičko lice (jedan čovjek) i vrši svoju d užnost najčešće doživotno. Monarhije se označavaju pobliže posebnim nazivom kao što su: imperija, kraljevina, carevina, kneževina, kalifat, vojvodstvo, sultanat, despotija itd.

Način konstituisanja (izbor) šefa monarhije može biti različit: 1) Nasljednim putem. Pravilo je da poslije smrti ili abdikacije monarha naslijedi ga sin, kći ili brat, tj. polazi se od najužeg srodstva pa do pobočne linije. U stvari, red i način nasljeđivanja utvrđuj se nekim pravilima (tradicija, običaji, pravni akti ili volja ranijeg monarha). Poznate nasljedne monarhije su npr. Kraljevstvo Velike Britanije, Austrougarska monarhija, Turska monarhija, Francuska mo-narhija i dr. 2) Izborom monarha. To je obično prvi izabrani monarh u jednoj državi (npr. Milan Obrenović ili Karađorđe). a zatim prvog monarha nasljeđuju utvrđenim redom. Monarha su najčešće birale staleške vođe državica, pokrajina i sl., a narod (biračko tijelo) nema nikakve veze sa izborom. 3) Uvođenjem - samoizborom. Na ovaj način monarh postaje određena ličnost nakon državnog udara, puča ili drugih vrsta nasilnih promjena na vrhu države. Takve promjene su česte u nekim zemljama Azije i Južne Amerike. Karakteristično je za sve monarhije da su prava monarha praktično neograničena. Na njega se ne mogu primjenjivati ni političke ni pravne sankcije. U stvari, monarh je iznad zakona. Politički i pravno je neodgovoran i uvijek je u pravu. U savremenim monarhijama njegova ograničenja se vrše ustavom ili, u krajnjem slučaju, revolucionarnim putem. Monarhija se razlikuje po tome kolika su i koja ovlaštenja mo- narha. Zato se javljaju različiti oblici monarhija: staleška, apsolutna, ograničena, ustavna, neograničena i parlamentarna monarhija. Inače, česta je podjela monarhija na neograničene i ograničene. Neograničene ili apsolutne monarhije imaju na čelu monarha koji ima neograničenu vlast. Takve monarhije su dominirale sve do XX vijeka. Ograničene ili ustavne monarhije imaju začetak u srednjovjekovnim staleškim monarhijama, a u novije vrijeme javljaju se ustavne i parlamentarne. Ustavima se utvrđuje karakter monarhije. Tako npr. Ustav iz 1901. godine u čl. 1 kaže: "Kraljevina Srbija je nasledna ustavna monarhija sa narodnim predstavništvom". I Ustav Crne Gore iz 1905. ima istu odredbu: "Knjaževina Crna Gora je našljedna i ustavna monarhija sa narodnijem predstavništvom". Ustav države Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. godine utvrđuje: "Država Srba, Hrvata i Slovenaca je ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija". (2) Republika (res publica - opšte dobro, javna stvar, država) nastaje kao izraz želje većine građana. Bitna karakteristika republike kao oblika vladavine je učešće svih građana u javnim poslovima. Na čelu republike je predsjednik koji zauzima taj položaj na određeno vrijeme, tj. za određen mandat. koji je utvrđen najvišim aktom države (ustavom). Države na različit način regulišu pitanja izbora i trajanja mandata predsjednika republike. On može biti biran neposredno ili posredno i na tome položaju može ostati jedan mandat (najčešće četiri, a može pet ili sedam godina), dva mandata ili bez ograničenja mandata (što je vrlo rijetko). Neposredni izbori najčešće se organizuju kada se za predsjednika republike bira fizičko lice, a posredni izbor kada se bira kolektivni predsjednik (predsjedništvo, prezidiujum). Predsjednik republike je ličnost koja nema nikakvih vanustavnih privilegija, što ga bitno rzlikuje od monarha. On je odgovoran i pravno i politički, što znači da nije iznad društva, naroda ili zakona. Na dužnost predsjednika može doći svaki ugledni građanin u koga ima povjerenje većina naroda (biračkog tijela). Predsjednička funkcija je podvrgnuta kontroli parlamenta i naroda, i jedni i drugi mogu zatražiti njegovu odgovornost ukoliko svoju dužnost ne obavlja u skladu sa ustavom i za dobrobit naroda.

U teoriji i praksi se razlikuju tri oblika republike: skupštinska, parlamentarna i predsjednička. Ova podjela vezana je za izvršnu vlast. Naime, radi se o tome kakav je položaj izvršnih organa. Ako su ti organi samostalni u odnosu na zakonodavnu i sudsku vlast (npr. Italija), onda je to parlamentarna republika, ako su upravni organi pot-činjeni skupštini (npr. Švajcarska), to je skupštinska republika; konačno, ukoliko je upravna vlast potčinjena predsjedniku (npr. Francuska), to je predsjednička republika. Ustavom se utvrđuje oblik vladavine. Tako npr. Ustav Francuske iz 1958. godine utvrđuje: "Francuska je nedjeljiva, laička, demokratska i socijalna republika." Mnoge republike (države) već u svome nazivu (imenu) ističu taj republikanski oblik; npr. FNRJ, SFRJ, SSSR, NRK, ili SRJ (Savezna Republika Jugoslavija), zatim Republika Srpska, ili Republika Makedonija itd. Republikanski oblici vladavine danas su u svijetu u većini.

OSNOVNA LITERATURA ĐORĐEVIĆ, J.: Federalni sistem u svetu i američka federacija,Beograd, 1939. ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo, II deo, Organizacija vlasti, Novi Sad,1994. JOVANOVIĆ, S: Američki federalizam, Beograd, 1939. JOVIČIĆ, M.: Državnost federalnih jedinica, Beograd, 1992. JOVIČIĆ, M.: Savremeni federalizam, Beograd, 1973. JOVIČIĆ, M.: Teorija i praksa federalizma u Švajcarskoj i SR Nemačkoj, Zbornik radova, Beograd,1971. KUZMANOVIĆ, P.: Uporedni politički sistemi, Banja Luka, 1991. LUKIĆ, M. SL.: Osnovi ustavnog prava, Podgorica, 1994. LUKIĆ, P.: Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, 1964. LUKIĆ, P.: Teorija države i prava, I-II, Beograd, 1964. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1993. PAŠIĆ, N.: Savremena država, Beograd, 1973. STEFANOVIĆ, J.: Ustavno pravo FNRJ i komparativno, Zagreb,1956. HAMILTON, MEDISON, DžEJ: Federalistički spisi, Beograd, 1981.

CAREVIĆ, M. i TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. ČULINOVIĆ, F.: Razvitak jugoslavenskog federalizma, Zagreb,1952.

Glava deseta

SISTEM DRŽAVNE VLASTI I. FUNKCIJE I LEGITIMITET DRŽAVNE VLASTI 1) Svojstva i funkcije državne vlasti Jedno od centralnih pitanja u državnopravnoj teoriji, ali i praksi, jest pitanje vlasti, posebno njenog legitimiteta i funkcija. Rijetki su pojmovi kao što je vlast, koja u sebi sublimira (prožima) sve ra-ličitosti odnosa, procesa, sadržaja i formi. Pojam vlasti može se posmatrati i iskazati u užem (osnovnom) i širem (dodatnom) smislu. U užem smislu, to je politička vlast koja se označava kao državna vlast, a u širem, to su mnogobrojni oblici parcijalne (granske, netotalne) vlasti kao što je roditeljska, školska, partijska, crkvena i dr. vlast. Državna ili politička vlast ispoljava se u društvenom odnosu u kome "jedna strana (država, vlastodržac) može da odredi ponašanje i aktivnost druge strane (potčinjenih) uz pomoć stvarne ili potencijalne primene organizovane prinude". Ili, državna ili javna vlast je ona koja je legalno izabrana - ustanovljena i koja može samostalno donositi odluke koje građani moraju primjenjivati (prihvatiti) i iza kojih stoji sila (mogućnost prinude). Javna vlast mora biti legalna, mora imati legitimitet, mora biti organizovana i institucionalizovana, jer se samo u organizovanom sistemu (društvenim grupama i organizacijama) može osigurati primjena volje vlasti i eventualno vršiti primjena sankcija. Ako nema legalnosti, legitimnosti, i organizovanosti, onaj ko nameće svoju volju i traži njeno izvršenje nije nosilac vlasti, on je van sistema. Može u takvoj ulozi biti čak i razbojnik koji prijetnjom prisili na neko činjenje, izvršenje, ali to nije akt vlasti, već akt zloupotrebe, akt nasilja. Državna vlast je potpuna (totalna) jer se odnosi na sve građane jedne države, bez obzira da li to pojedini građani žele ili ne. S druge strane, vlast se ne odnosi samo na neke djelatnosti i neku stranu druš-tvenog života čovjeka već na sve čovjekovo djelovanje i bitisanje. Vlast ulazi u sve pore čovjekovog života, počev od toga kako će i gdje da se nastanjuje ili boravi (boravište, prebivalište), kako da oformi porodicu, pa čak i to da ga vlast može zatvoriti i osuditi na smrt (nar-avno na osnovu zakona), da ga može poslati u rat i da tamo pogine itd. U osnovi vlast raspolaže čovjekom u cjelini; vlast je nametnuta volja

i sila. To volja i sila je pretočena u pravo (zakone) koje se kvalifikuje kao opšta volja i mora se kao takva izvršavati. "Niko nije toliko moćan da bi mogao uvek da bude gospodar ako ne bi umeo da pretvori silu u pravo i pokoravanje u dužnost" (Ž. Ž. Ruso: Društveni ugovor). Državna vlast je u osnovi vrhovna i suverena vlast, iznad koje nema druge. "Vlast je odnos zapovedanja u kojem jedan (ili više njih) zapoveda, a drugi mu se pokoravaju" (R. Marković). Teoretičari su dugo proučavali i tražili koja su i kakva svojstva državne vlasti. Posebno su tome dali doprinos: M. Veber, A. Tokvil, R. Aron, P. Virgo, Ž. Boden, Š. Monteskje, Ž. Ž. Ruso, a od naših teoretičara: Perić, Živanović, Đorđević, Jovičić, Lukić. Od duže skale svojstva državne vlasti u najčešćoj upotrebi su: nezavisnost (spoljna i unutrašnja, orginernost države kao entiteta čija je vlast izborna a ne derivativna), neprekidnost (ona traje stalno, bez obzira na promjene njenih nosilaca), nedje-ljivost (vlast je uvijek jedna, bez obzira na to što neki sistem ima tzv. podjelu vlasti, tj. podjelu nadležnosti u okviru iste vlasti) i autoritativnost (vlast je najviša, suverena i autoritativna. Većeg i višeg autoriteta nema. Autoritet proističe iz njene moći da donosi odluke i da se za njihovo neizvršenje mogu primijeniti sankcije). Funkcije državne vlasti su u osnovi djelatnosti države. Šta su osnovne djelatnosti države - i njene vlasti? Odgovor su potražili teoretičari u čijem su se traganju razvile različite teorije: dualistička, trijalistička i kvadrijalistička teorija o funkcijama države. Dualistička teorija zasniva se na dva elementa koji čine funkciju države: naređivanje koje dolazi od vrhovne vlasti (onoga ko propisuje i naređuje) i izvršavanje koje vrše izvršni organi i svi građani. Mnogo je teoretičara koji zastupaju ovu teoriju: Lok, Ruso, Molber, Kelzen, Tonera, Perić i drugi. Trijalistička teorija sagledava funkciju vlasti kompleksnije pa pored naredbodavne (uglavnom zakonodavne) i izvršne (uglavnom upravne) dodaje i treću funkciju državne vlasti, a TO je sudska. Ova teorija nastala je kao kritika dualističkog pristupa, a njeni nosioci su: Š. Monteskje, G. Jelinek, L. Digi, S. Jovanović, R. Lukić i drugi. Kvadrijalistička teorija o funkciji državne vlasti prihvata trijadu funkcije vlasti, ali dodaje i četvrtu - funkciju vlade. Ova teorija je relativno slaba, a njeni tvorci (M. Orij, Ž. Rivera, E. Artur) nisu se ni trudili da je čvršće utemelje. Danas je većina teoretičara saglasna, s čime se i mi slažemo, da je trijalistička teorija utvrdila suštinu funkcije državne vlasti. Materijalni i objektivni kriterijumi nametnuli su da je zakonodavna, izvršna i sudska funkcija državne vlasti osnovna.

2) Legitimnost državne vlasti Jedno od bitnih svojstava vlasti je njena legitimnost. Legitimnost se ne utvrđuje prema pravilima pravne zakonitosti, tj. prema punoj saglasnosti normi pozitivnog prava, već se potvrđuje, iskazuje na bazi povjerenja javnog mnjenja (građana) i relevantnih institucija i organizacija. To znači da vlast - institucije vlasti - mogu biti izabrane i organizovane prema zakonu, ali ih građani ne prihvataju, jer nisu ubijeđeni u njihovu efikasnost, dobronamjernost ili čak u opravdanje njihovog postojanja. Zato se danas smatra da se pod legitimnošću podrazumijeva "prihvatanje određenih institucija vlasti, odnosno nosilaca vlasti od strane pripadnika jednog političkog tela, odnosno društva zato što su ove institucije u saglasnosti sa nekim višim principima ili proceduralnim pravilima o vršenju vlasti" (V. Koštunica). To znači da svaka vlast obezbjeđuje svoju legitimnost pristankom i prihvatanjem (podrškom) od strane pripadnika državne zajednice (građana i njihovih organizacija i drugih asocijacija) institucija vlasti i njihovih nosilaca. Dakle, građani ovjeravaju (prihvataju) legitimitet vlasti ako su ubijeđeni da je ta vlast legalna i

po pravilima izabrana (po osnovu pluralnog političkog organizovanja, slobodni izbori i dr.) i ako se ta vlast zalaže za opšte dobro ljudi (po pravu i pravdi). Legalnost nije isto što i legitimnost. Legalnost vlasti ogleda se u tome da su institucije vlasti legalno (javno i proceduralno) izabrane, da su organizovane u saglasnosti sa modelom sistema, te da je njihov rad u okvirima nadležnosti utvrđene ustavom i zakonom. Legal-nost je u osnovi pravna ispravnost, zakonitost (bilo formalno ili stvarno), dok je legitimnost mnogo šira jer u sebe obavezno uključuje legalnost, ali obuhvata i više od toga - obuhvata povjerenje, više vri-jednosti, opšte dobro. U praksi, u političkom životu, često se čuju izjave političkih vođa da neki partijski ili državni lideri ili institucije sistema (predsjednici država, predsjednici vlada, ministri ili vlada u cjelii, skupština i dr.) koji su legalno izabrani, nisu legitimni da obavljaju određenu vlast. To znači nemaju i ne uživaju povjerenje neke političke grupacije ili neke druge relevantne društvene grupe ili građana. Dakle, očigledno da se može doći na vlast sasvim legalnim (zakonom utvrđenim) putem ili čak mimo toga, ali time legitimnost nije osigurana, to je samo pretpostavka, jer legitimnost se stiče samo na jedan način povjerenjem naroda. Legitimitet vlasti je područje koje je privlačilo pažnju pravnih i političkih mislilaca pa su se razvile i različite teorije, odnosno različiti pristupi ovom pravnopolitičkom (ustavnopravnom) pojmu. Francuski prosvjetitelj, sociolog i nosilac progresivne misli toga doba Ž. Ž. Ruso dobro je sagledao položaj države i njene vlasti, te položaj čovjeka u njoj. Vlast je u svim prilikama ograničavajuća i ma čija bila, ona ograničava slobodu čovjeka. U svom čuvenom djelu " Društveni ugovor" Ruso piše: "Čovek je rođen slobodan, a svuda je u okovima. Onaj ko veruje da je gospodar drugih uistinu je više rob od njih". Jasno je da autor takvima i takvoj vlasti koja gospodari, sputava i okiva čovjeka, ne daje legitimitet. Maks Veber, čuveni njemački sociolog, proučavajući tipove upravljanja u državi, došao je do interesantne tipologije - klasifikacije legitimnosti. On je bolje od drugih utvrdio elemente na kojima počiva vlast. Vlast postoji, tvrdi Veber, samo u okviru društvene organizacije (dakle, države) jer tamo gdje nema organizacije, nema ni vlasti. Ona podrazumijeva hijerarhiju. Vlast je institucionalizovani odnos gospodarenja i potčinjenosti. Neposlušnost prema vlasti kažnjava se po određenom postupku. Veber utvrđuje da postoje tri čista tipa legalne vlasti: 1) Racionalna (zakonska) vlast koju on označava kao najsavršeniji tip vlasti. Ova vlast počiva na opštim pravilima, na zakonima koji se odnose isto na sve (vladajuće i potčinjene). Racionalna vlast je oblik birokratske(odgovorne,tačne)vlasti. 2) Tradicionalna vlast zasniva se na neograničenom povjerenju u postojeće (već ustaljene) norme i ustanove. Ovaj tip vlasti je najčistiji; takva je npr. patrijarhalna vlast. Treba u osnovi živjeti kako se oduvijek živjelo - osnovni je postulat ovog tipa vlasti. 3) Posljednji (treći) tip legalne vlasti je harizmatska vlast. "To je vlast koja ne poznaje nikakva pravila, ni racionalno uspostavljena ni tradicionalna". Sva vlast je koncentrisana u ličnosti vođe. Vođa (šef) izjednačava se sa božanskim svojstvima (harizma) po sposobnosti. Narod je dužan (ali i po vlastitoj volji) da vjeruje u vođu. Narod bezgranično vjeruje vođi. (M. Veber: Tri čista tipa legalne vlasti, Hrestomatija, Zagreb, 1964). Američki sociolog Lipset je u svom djelu "Politički čovjek" ista kao da se

legitimnost jednog sistema (J eDne države), posebno demokra-tskog, potvrđuje u njegovoj efikasnosti. On dalje tvrdi da su neefikas-ni sistemi nestabilni, i obrnuto, efikasni sistemi su stabilni. Samo efikasan sistem je stvarno i legitiman. Državna vlast se kroz istoriju legitimisala na razne načine. U stvari, tražila je uporište od koga ili na osnovu čega potiče autori-tet vlasti. O tome gdje je uporište i suština vlasti razvile su se raz-ličite teorije. a tri su najznačajnije: 1) Teokratska teorija, prema kojoj je vlast od Boga data. Pravi vladar je Bog, a vladari i vlast na zemlji su samo emisari – izaslanici božji. Zemaljska vlast je legitimna ako je po božjoj volji i milosti. Takvoj vlasti građani se moraju pokoravati. 2) Autokratska teorija potiče još iz antičkog doba, kada je autokratski oblik vlasti predstavljen kao jedan od najboljih (Platon). Kasnije se ova teorija uobličila sa osnovnim značenjem na državna vlast gradi svoj autoritet na osnovu sopstvene moći. Njena moć je najviša, jer na državnu vlast nema uticaja niko - ni Bog, ni narod. 3) Demokratska teorija o vlasti svoj temelj, autoritet i legit imitet vidi i nalazi u narodu (većini naroda).

II. OBLICI ORGANIZACIJE DRŽAVNE VLASTI 1) Teorije o sistemu i organizaciji državne vlasti Pitanje organizacije državne vlasti zaokupljalo je pažnju teoretičara pravne i političke misli još od antičkog doba, srednjeg vije-ka pa sve do novijeg doba. Ipak, ovo pitanje se naročito nametnulo u k asnom srednjem vijeku, u jeku krajnjeg dometa feudalnih imperija i na pragu njihovog praspada (XVII i XVIII vijek). Način vršenja državne vlasti morao se iz temelja mijenjati. Nije više bilo održivo da sva vlast (zakonodavna. izvršna i sudska) bude spojena u jednom organu: monarhu. Trebalo je prvo utvrditi šta to sačinjava državnu vlast, tj. koje djelatnosti čine vlast, zatim mogu li se one vršiti odvojeno i. konačno, ko treba da vrši koju od vlasti. Kao prvo, teorija je utvrdila da sadržaj svake vlasti čine zakonodavna, izvršna i sudska djelatnost (sfera vlasti). Drugo, da ne može niti smije jedna ličnost ili jedan organ da obavlja sve tri navedene djelatnosti. Dakle, monarh se mora razvlastiti i "osloboditi" dijela vlasti i prenijeti je na druge. Proces razdvajanja (odvajanja) počeo je zahtjevom da se od monarha odvoji zakonodavno područje (kasnije nazvano zakonodavna vlast). U Engleskoj je taj proces počeo vrlo rano - donošenjem Magne carte libertatum 1215. godine, a zatim formiranjem Magnum conziliuina, 1240. Nešto kasnije (1264) formiran je Great Model Parlament da bi se mnogo kasnije proces završio formiranjem Parlamenta i potpunim odvajanjem zakonodavne vlasti od šefa države. U drugoj fazi (djelimično i paralelno s prvom) nastavljeno je odva-janje sudske funkcije, koja se postepeno osamostaljivala (napušten je sistem "isti tuži, isti sudi", ili, kod nas rečeno, "kadija te tuži, ka-dija ti sudi"). Definitivno odvajanje sudske funkcije izvršeno je pojavom prvih pisanih ustava (posebno Ustava SAD). Jer, "nema slobode ako sudska vlast nije odvojena od zakonodavne i izvršne". (Monteskje). Uspostavljeni su sudovi kao samostalne institucije, kao nosioci odvo-jene sudske vlasti.

Mnogo je teoretičara, političara, vojskovođa i drugih umnih ljudi koji su se bavili pitanjima organizacije i funkcionisanja vlasti. Među njima su Džon Lok, Šarl Monteskje, te A. Hamilton, Dž. Medison i Dž. Džej. Džon Lok je prvi razvio teoriju o ograničenju kraljevske vlasti, u svojim radovima "Dvije rasprave o vladi" i "Pisma o toleranciji". On je bio monarhist (rojalist) i smatrao je monarhiju najboljim oblikom vladavine, ali po njegovoj teoriji, ona je morala biti ograničena. Kralj je mogao imati samo izvršnu vlast, a parlament zakonodavnu, te sudovi sudsku vlast. Monteskje je završio što je započeo Džon Lok, uobličio je teoriju o podjeli vlasti. U svom čuvenom djelu "O duhu zakona" Monteskje piše da he ljudi biti slobodni u sopstvenoj državi ako država ima umjerenu vlastu, koja se zasniva na ravnoteži i umjerenosti. "U takvoj državi niko nema apsolutnu vlast, a svako je slobodan u granicama objektivnog prava". Dalje utvrđuje da "nema slobode sve dok je zakonodavna vlast sjedinjena sa izvršnom vlašću u istom licu ili istom magistratskom tijelu, odnosno sve dok se sudska vlast ne odvoji od zakonodavne i izvršne vlasti". Poznati američki ustavnopravni teoretičari Hamilton, Medison i Džej u svojim "Federalističkim spisima" razrađuju teoriju o podjeli vlasti (primjenjuje se i u praksi). "Gomilanje sve vlasti: zakonodavne, izvršne i sudske u iste ruke, bez obzira na to da li u ruke pojedinca, više ljudi, ili mnoštva i bez obzira na to da li je nosilac ove vlasti nasledan, samoimenovan ili izabran, može se s pravom proglasiti za samu definiciju tiranije" (Medison: Federalistički spisi, Beograd, str. 331). Zato, smatra Medison, treba odvojiti zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Teoretičari su jasno utvrdili da se sistem i organizacija državne vlasti ne smiju vršiti tako da je sva vlast koncentrisana u jednom licu ili organu, već da se zasniva i vrši na dva osnovna načela: 1) načelu podjele vlasti i 2) načelu jedinstva vlasti. Oba načela imaju više varijanti.

3) Sistem podjele vlasti

Doktrina o podjeli vlasti nastala je kao izraz istorijskih okolnosti na prelasku iz feudalnog poretka u graćanski. U procesu stvaranja buržoaske države nastale su krupne promjene u ekonomskoj sferi (slabljenje ekonomske moći feudalaca, novi način proizvodnje, jačanje moći mlade buržoazije), koje su neminovno izazvale promjene u političkoj sferi. Buržoazija se postepeno izborila za ograničenje i kontrolu zakonodavne vlasti svojim (uglavnom većinskim) učešćem u njoj. Mećutim, dugo je feudalna struktura zadržala izvršnu, pa i sudsku vlast. Na takvoj društvenoistorijskoj situaciji ravnoteže snaga izmećuodlazećeg feudalizma i dolazećeg graćanskog društva (kapitalizma) nastaju tzv. umjerene, a zatim i utavne monarhije. Parlelno s tim, kako je već pomenuto, javlja se političkopravna doktrina o podjeli vlasti. Vlast se mora odvojiti tako da se ostvari samo horizontalna, a ne i totalna podjela. Podjela vlasti se javlja kao organizaciono načelo i način urećenja odnosa izmeću zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Suština ove teorije je u tome da se odvoje pojedine funkcije vlasti i da ih obavlja-ju posebni (odvojeni) organi koji neće biti zavisni jedni od

drugih. Vlast ne smije biti koncentrisana u rukama jednoga, pa bilo koga, već mora biti rasporećena na više organa - više nosilaca tih funkcija. Tako he ce obezbijediti da se vlast uravnoteži, da jedna vlast kon-troliše drugu, jer "vlast ograničava vlast" ili "jedna vlast koči drugu vlast" (Monteskje). Time he ce obezbijediti da ni jedna vlast ne bude apsolutna, jer apsolutizam je diktatura jednoga ili manjine koja ugrožava demokratiju i slobode. Mećutim, nikako se ne smije shvatiti, ni teorijski ni praktično, da se primjenom načela podjele vlasti cijepa državna vlast, da se stvaraju dvije ili tri vlasti. Državna vlast je jedna. Samo ce u okviru države rasporećuju funkcije kao vlast, pa se funkcija legislative - donošenje zakona i drugih opštih akata - označava kao zakonodavna vlast i pripada parlamentu. Na tu vlast ne može bitno da utiče izvršna i sudska vlast. Funkcija izvršne vlasti (egzekutiva) pripada vladi i šefu države, dok sudska funkcija (kao sudska vlast) pripada sudovima. Načelo podjele vlasti teorijski su čvrsto utemeljili Dž. Lok, Monteskje, Dž. Medison i drugi. Prvi model podjele vlasti predvidio je da izvršna vlast pripada monarhu - nosilac i izvršilac te vlasti je on njegova administracija (kasnije vlada), sudska vlast pripada narodu -njeni nosioci i izvršioci su sudovi, a zakonodavna vlast pripada narodu i plemstvu - njen nosilac je parlament. Obrazlažući svoj model podjele vlasti, Monteskje kaže: "Sve bi bilo izgubljeno kad bi isti čovek ili isto telo vladalaca, plemića ili naroda vršio sve tri vlasti: vlast donošenja zakona, vlast izvršenja državnih akata i vlast suđenja zločina ili sporova među pojedincima". Kada bi isti čovjek ili isto tijelo sve to objedinili, "postojala bi bojazan da isti monarh ili isti senat donese tiranske zakone da bi ih na tiranski način izvršavao". Jer, tiranin nije samo pojedinac. Može to biti i imenovano ili izborno tijelo. "Ništa se ne bi ublažilo ni kada bi ove tri vlasti vršilo više ljudi, a ne jedan čovek. Stotinu sedamdeset tri despota bili bi isto tako nasilni kao jedan" (T. Džeferson: Beleške o državi Virdžiniji). Podjelom vlasti stvaraju se specijalizovani organi za vršenje pojedinih poslova. Ti organi su nezavisni jedan od drugoga. "Ova nezavis-nost se sastoji iz dva elementa. Prvo, organi nijedne vlasti ne smeju se mešati u postavljanje ni smenjivanje organa drugih vlasti; drugo, organi nijedne vlasti ne smeju se mešati u delatnost organa drugih vlasti, što znači da ne mogu poništavati kte koje bi oni doneli niti im mogu izdavati naredbe kakve akte da donesu i razume se, još manje sami mogu donositi takve akte umesto njih". Primjenom načela podjele vlasti, u praksi su se izdiferencirala tri moguća sistema podjele vlasti: predsjednički, parlamentarni i mješoviti sistem vlasti. Predsjednički sistem predstavlja najdosljedniju primjenu načela podjele vlasti. Ovakav sistem se, obrazuje u republikanskom tipu država, a vrlo rijetko u monarhijskom ili mješovitom obliku vladavine. Predsjednički sistem, kao poseban oblik (tip) organizacije vlasti, jedino je cjelovito uspostavljen u Sjedinjenim Američkim Državama, i to vrlo rano, još 1787. godine, formiranjem američke federacije i donošenjem američkog ustava. Ustav je uspostavio ravnotežu između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Jasno su naznačene (i formirane) tri osnovne poluge vlasti: Predsjednik, Kongres i Vrhovni sud. Svaka ova institucija vlasti obavlja poslove iz svoje nadležnosti samostalno i u skladu sa ustavom. Njihova stroga horizontalna podjela vlasti ni izdaleka ne znači njihovu potpunu odvojenost i rad bez međusobnog sporazumijevanja i usaglašavanja, jer bi potpuna odvojenost na osnovu ravnopravnosti dovela do paralize sistema. "U predsedničkom sistemu odnosi između tri funkcije državne vlasti zasnivaju se, prema američkom izrazu, na načelu kočnica i ravnoteže, tj. na međuzavisnosti nosilaca tih funkcija putem koordinacije" (R. Marković: navedeno djelo, str. 221).

Predsjednik SAD, kao nosilac izvršne vlasti, nije odgovoran Kongresu, već Ustavu i narodu. Jedino je Kongres ovlašćen da po osnovu impičmenta (krivične odgovornosti) sudi predsjedniku ako se osnovano sumnja da je kriv, i to tako da Predsjednički dom podiže optužnicu, a Senat mu sudi. Od uspostavljanja predsjedničkog sistema, tj. od osnivanja SAD i donošenja Ustava 1787. do danas, svega dva puta je pokrenut postupak, a jedanput je zaprijećeno da će se pokrenuti postupak. Prvi put bilo je to protiv predsjednika Endrju Džonsona 1867, drugi put protiv predsjednika Klintona 1999. (afera Levinski), a predsjedniku Ričardu Niksonu zaprijećeno je 1974. godine. Ni u jednom slučaju nije izrečena presuda Senata. U prvom slučaju nedostajala su samo dva glasa pa da bu-de proglašen krivim i smijenjen Endrju Džonson, a Ričard Nikson je sam podnio ostavku te je izbjegao pokretanje postupka i eventualno smjenjivanje. U Senatu je protiv Klintona bilo 45, a trebalo je 64 glasa da bi bio smijenjen. Predsjednik SAD ima velika ovlašćenja: on je šef države, vrhovni komandant oružanih snaga, šef izvršne vlasti (izvršne kancelarije i vlade), šef je obavještajne službe, rukovodilac biroa za budžet, predsjednik Savjeta za nacionalnu bezbjednost, predsjednik Komisije za atomsku energiju. Dakle, u njegovim rukama je ogromna koncentracija moći. pošto je cjelokupna izvršna vlast njemu na raspola-ganju. Ustav doslovno utvrđuje: "Izvršna vlast povjerava se predsjedniku Sjedinjenih Država". Spojena je funkcija vlade i funkcija šefa države, tako da u osnovi i nema vlade kao posebnog snažnog i samostalnog organa. Postoje državni sekretari, koje postavlja predsjednik i kojih je u vrijeme prvog predsjednika - Džordža Vašingtona bilo svega tri, a danas ih je deset. Često se kolegijum sekretara naziva kabinet, ali je to neformalno. Prva tri sekretara su po rangu viši (državni sekretar za inostrane poslove, državni sekretar za nacionalnu odbranu i državni sekretar za finansije). U SAD državni sekretari su u stvari lični prijatelji predsjednika. On ih postavlja i smjenjuje. U praksi su mu apsolutno potčinjeni. Kabinet ponekada treba da odluči o nekim pitanjima opštom saglasnošću ili glasanjem. Ostala je zapisana konstatacija predsjednika Abrahama Linkolna (kada je predlagao u Kabinetu, koji je tada brojao sedam članova i predsjednik osmi, da se uputi Kongresu prijedlog za promjenu Ustava) iz koje se vidi moć predsjednika. "Sedam je bilo za HE, a jedan za DA, dakle odluka je DA". Znači, svi su sekretari glasali protiv, a sam predsjednik za, a ipak je onaj jedan glas značio pozitivno izglasanu odluku. Predsjednik SAD ima uticaj i na Kongres. On može staviti veto na odluku Kongresa i to po dva osnova - dvije vrste veta: suspenzivni i tzv. džepni veto. Jedna i druga vrsta veta su snažno oružje u rukama predsjednika SAD. Ali, i na drugoj strani, u Kongresu, posto-ji tzv. kongresni veto kojim Kongres može da blokira neka predsjed-nikova ovlašćenja i prijedloge. Kongres Sjedinjenih Država kao zakonodavna vlast djeluje samo-stalno (izuzev što predsjednik SAD proglašava zakone uz određena pravila ponašanja). Kongres ima dva doma: Predstavnički dom i Senat. Predstavnički dom (Kongresni dom, kako ga najčešće nazivaju Amerikanci) ima 435 poslanika (kongresmena). Rad predstavničkog doma je dosta komplikovan pošto je jako slojevit (postoji jak uticaj lokalnog interesa svakog poslanika - radi za svoje birače). U prin-cipu, Predstavnički dom ima ista ovlašćenja kao i Senat, ali ipak u nekim nadležnostima Senat ih ima više. Senat je značajan dom Kongresa i ima stotinu senatora, po dva iz svake države. Senatori su vrlo iskusni ljudi pa se njihov uticaj osjeća ne samo u Senatu već i u cijelom Kongresu i izvan njega. Moć Senata je velika, pa predsjednik SAD i drugi funkcioneri idu sa svojim prijedlozima pred Senat sa više opreza nego pred Predstavnički dom.

Vrhovni sud kao sudska vlast je treća poluga u državnom sistemu SAD. Primjenom formule podjele vlasti došlo je do formiranja Vrhovnog suda kao snažne poluge ustavnog i političkog sistema SAD. Član 3 Ustava utvrđuje da je Vrhovni sud nadležan da rješava u prvom stepenu postupka, a posebno u konačnom. On je nadležan i za kontrolu ustavnosti - tumačenje Ustava. Vrhovni sud je više puta ocjenjivao ustavnost i davao tumačenje primjene Ustava. On je, u stvari, postao najbolji čuvar (ali i prikriveni zakonodavac) Ustava, njegov zaštitnik. Dešavalo se da u različitim vremenskim periodima Vrhovni sud o istoj odredbi Ustava daje različita tumačenja (jednom je ustavna, drugi put - neustavna). Kada su, prije više od sto godina, upozorili na takve pojave predsjednika Vrhovnog suda Čarlsa Hjuza, on je hladnokrvno odgovorio da vremenska distanca i okolnosti uslovljavaju različita tumačenja, a zatim dodao: "Da, mi se (sudije) nalazimo pod Ustavom, ali Ustav je ono što mi kažemo da je". Vrhovni sud ocjenjuje i akte predsjednika. Do sada su tri puta predsjednici imali posla sa Vrhovnim sudom. Prvi put - 1861, kada je proglasio da predsjednik Linkoln samovoljno proširuje amandmane u korist crnaca. Sud je dao tumačenje amandmana o jednakosti crnaca i bijelaca ovako: "Crnci su jednaki, ali odvojeni". Drugi put je bilo 1868, kada je predsjednik Endrju Džonson optužen da je prekoračio Zakon o službenicima. Treći put je bilo 1930. godine, kada je Vrhovni sud optužio predsjednika Ruzvelta da je njegov Nju Dil neustavan. Zato, kada se ukaže prazno mjesto u Vrhovnom sudu (sudije se biraju doživotno), predsjednik pažljivo razmišlja koga he predložiti na to mjesto. b) Parlamentarni sistem je jedan od najstabilnijih sistema i pripada umjerenom tipu podjele državne vlasti, znatno blažem nego što je to predsjednički sistem. On se zasniva na podjeli vlasti, ali više na uzajamnoj zavisnosti. U ovom sistemu, uz podjelu vlasti, postoje i brojni mehanizmi koji omogućuju i primjenu oblika neposredne demokratije. Tipičan je parlamentarni sistem u Velikoj Britaniji koji se zasniva na blagoj varijanti podjele vlasti. Britanski parlamentarni sistem je vrlo praktičan i primjenljiv model, pa su neki teoretičari, kao npr. Moris Diverže, postavljali pitanje zašto se taj sistem ne primjenjuje u cijelom svijetu, pošto je nesumnjivo bolji od drugih. U Velikoj Britaniji zakonodavnu vlast vrši parlament, izvršnu vlada i kruna, a sudsku sudovi. Britanski parlamentarni sistem se modelovao više stotina godina, da bi konačno postao stabilan i funkcionalan. Nosilac zakonodavne vlasti je Parlament sa dva doma: Dom komuna (Donji dom) i Dom lordova (Gornji dom). Način rada Parlamenta je nešto drugačiji nego u predsjedničkom sistemu (američkom Kongresu). Rad se odvija različitim intenzitetom. Nekada u pravougaonoj dvorani (prostor za sjednice Parlamenta je tako urećen a ne u vidu amfiteatra) ostane svega deseti dio od ukupnog broja članova Donjeg doma a iz Doma lordova aktivno radi još manji broj poslanika, ali se zbog toga rad ne prekida. O pripremi materijala za sjednice Parlamenta brinu se brojni odbori, svrstani u tri grupe: stalni odbori, odbori cijelog Parlamenta i ostali odbori. Naročito su brojni ovi ostali odbori (može ih biti od 20 do 30) i dijele se na odbore A, B i C, zavisno od materije koju raspravljaju i koju pripremaju za Parlament. Najviše poslanika se okupi u vrijeme postavljanja pitanja, tzv. interpelacija. Britanci vole da postavljaju pitanja, iako Vlada odgovori tek na svako deseto. Rasprave o pojedinim pitanjima su vrlo žučne pa bi se reklo da neki nacrt zakona ili projekt Vlade kritikuju svi i da he on pasti (neće proći na glasanju). Međutim, kada doće do glasanja, strasti se smire i disciplinovano svaki poslanik glasa za stranački prijedlog.

Britanski Parlament je zavisan od vlade utoliko što Vlada može predložiti njegovo raspuštanje, u stvari, može raspustiti parlament, ali u tom slučaju pada i Vlada. Očita je, dakle, ta međuzavisnost. Zato se u Britaniji često kaže da britanski Parlament i Vlada zajedno žive i zajedno umiru. Vladu Ujedinjenog kraljevstva bira Donji dom Parlamenta. Postupak izbora Vlade teče tako što nakon provedenih izbora stranka koja je dobila najviše poslaničkih mjesta stiče pravo da njen vođa bude od kraljice naimenovan za mandatara vlade. Kraljica je dužna da mu ponudi taj položaj (mandat) prvog ministra (predsjednika Vlade). Nakon toga, mandatar sastavlja listu ministara i ponudi je Donjem domu, koji najčešće prihvata (ali ne mora) predloženu listu, pošto su članovi vlade ujedno i članovi jednog od domova. Ako neko lice, koje se nalazi na listi za ministra nije poslanik, tada se raspisuju dopunski izbori kako bi budući ministar bio i poslanik. Engleski monarh (kralj) je više od pola milenijuma bio apsolutni gospodar, a onda na scenu stupa feudalna aristokratija i oligarhija koje mu postepeno ograničavaju moć i vlast. Nakon buržoaskih rev-olucija javlja se mlada buržoazija koja takođe nastavlja sa smanjenjem ovlašćenja krune. I, na koncu, u trećoj fazi razvoja monarhije industrijska i postindustrijska buržoazija svela je nekada svemoćnog monarha na samo formalni sjaj krune, a stvarni uticaj je beznačajan. v) Mješoviti sistem podjele vlasti posjeduje neke elemente predsjedničkog i neke elemente parlamentarnog sistema. Primjer mješovi-tog sistema je Republika Francuska. Takav sistem uveden je Ustavom iz 1958. godine pod uticajem generala De Gola, koji je izabran i preuzeo mjesto predsjednika. Od predsjedničkog sistema preuzeta su jaka ovlašćenja šefa države i njegov veliki uticaj na izvršnu vlast, dok se u francuskoj Nacionalnoj skupštini osjeća uticaj britanskog parlamentarnog sistema. Poslije tri decenije djelovanja mješovitog političkog sistema u Francuskoj pokazalo se da je taj sistem djelotvoran i da u mnogim elementima bolje funkcioniše nego "čisti" britanski parlamentarni sistem ili "čisti" predsjednički sistem SAD. 3) Sistem jedinstva vlasti Pod jedinstvom vlasti podrazumijevamo jedan od oblika uređenja odnosa između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Ovim sistemom se sve tri vlasti objedinjuju u cjelini u jedan organ ili grupu organa, ili se funkcijavlastivršiu više organa, ajedanjeiznad ostalihkoji djelimično, pored svoje funkcije vlasti, vrši i ostale. Dakle, suština načela jedinstva vlasti je u postizanju nadmoći jednog organa nad druga dva. Sistem jedinstva vlasti teorijski je nastao i praktično primijenjen u istom vijeku kada i sistem podjele vlasti, samo desetak godina kasnije. U stvari, nastao je kao rezultat kritike sistema striktne podjele vlasti. Upućene su ozbiljne teorijske kritike na to da se strogom pod-jelom vlasti napuša i povređuje načelo narodne suverenosti, razvija homogenost i suverenoet državne vlasti koja ne trpi NIKSJJ^IZ^ŠD sebe niti se može ostvariti parcijalno. Drugi, sistem stroge podjele vlasti suviše jača izvršnu vlst, čime se otvara put uzdizanju lične (predsjedničke) vlasti a samim tim se stvara posredno, autokratski -nedemokratski režim.Dalje, sistem podjele vlasti koji je učvrstio predsjednički sistem nije prilagodljiv, teško se može u praksi uspješno provesti u svom čistom obliku. Tako je više država Južne Amerike pokušalo primijeniti predsjednički sistem koji je uspješno primijenjen u SAD-u, ali su ti pokušaji propali. Svi ti sistemi su kvazipredsjednički, u stvari stvoren je prezidencijalni kao izvitop-ereni predsjednički sistem. Sličnih pokušaja bilo je u Evropi, Aziji i Africi. Ipak, u kritici sistema podjele vlasti zanemareni su njeGo-vi pozitivni elementi, koji nesumnjivo postoje.

Sa teorijske tačke gledišta, najbitnije je objasniti i utvrditi koji organ treba da preuzme ulogu glavnog organa objedinitelja vlasti, tj. koji organ treba da sprovede proklamovano jedinstvo vlasti; da li je to zakonodavna (legislativna) ili izvršna (egzekutivna) vlast, a mala je vjerovatnoća da bi tu ulogu preuzela sudska vlast. Nakon dvjestogodišnje primjene (različitog intenziteta) sistema jedinstva vlasti i različitih teorijskih pristupa objašnjenju ovog sistema, moguće je govoriti o dva osnovna sistema (oblika) koja se izgrađuju i primjenjuju (ili su se primjenjivali), i to: 1) nedemokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti; 3) demokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti. a) Nedemokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti ogleda se u tome da se sva vlast objedinjuje u rukama jednog organa, odnos-no u rukama jedne ličnosti (monokefalna vlast), i to najčešće nosio-ca egzekutivne (izvršna vlast: car, kralj, predsjednik), a može biti i (bikefalna vlast) u rukama užeg kolegijalnog organa (direktorijum, trijumvirat, namjesništvo). Dakle, jedan organ preuzima poslove nadležnosti druga dva organa vlasti, bilo da te poslove sam obavlja ili da imenuje i razrješava nosioce tih funkcija koji su tako potčinjeni nadmoćnom organu. Kroz dugi dvomilenijski period jasno se mogu razdvojiti dvije vari-jante nedemokratskog sistema jedinstva vlasti. Prva je kruta (ortodoksna) i trajala je veoma dugo, od nastanka robovlasničkih država do država kasnog feudalizma. U većini država tog perioda vlast je imao jedan čovjek (imperator, monarh, despot) kome su i čijoj su vlasti svi potčinjeni - podređeni. U stvari, takvo stanje koncentracije vlasti moguće je i svojstveno "samo primitivnim državama s nerazvijenim državnim aparatom i pravnim poretkom (robovlasničke despotije, apsolutističke monarhije". Druga, naročito mekša, ublaženija (ali ipak nedemokratska) varijanta nastala je u doba kapitalizma i u nekim državama traje sve do danas. To su uglavnom autokratski režimi (klasične i arhaične monarhije, npr. u nekim bliskoistočnim - islamskim zemljama), zatim vojni režimi (vojne hunte i dr., npr. u nekim lati-noameričkim državama), neki kvazilenjinističkomarksistički sistem (npr. Etiopija, Kongo), pa čak i neki republikanski oblici vladavine (npr. u Poljskoj, prema Ustavu iz 1935. godine, vlast je bila nedjeljiva i jedinstvena u rukama predsjednika Republike sa odgov-ornošću "pred bogom i istorijom"). b) Demokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti je dosta primjenjivan kako u građanskom tako i u socijalističkom tipu državnog organizovanja (tipu političkog sistema.). Njegova osnovna karakteristika je u tome da se načelo jedinstva vlasti ostvaruje u jed-nom predstavničkom tijelu (parlament, skupština) koje je legalno i legitimno (izabrano neposredno od naroda i koje narod i bitne institucije priznaju i imaju u njega povjerenja). Demokratski oblik jedinstva vlasti bitno se razlikuje od nedemokratskog. Osnovna je razlika u tome što se koncentracija vlasti i uti-caja nalazi u skupštini (predsjedničkom tijelu) koju je narod izabrao i koja je nosilac narodnog suvereniteta. Dalje, razlika je i u tome što nedemokratski oblik jedinstva vlasti koncentriše svu vlast u jednoj ličnosti, a demokratski želi da uvuče što veći broj građana u vršenje vlasti. Tipičan primjer takvog jedinstva vlasti je jugoslovenski skup-štinski sistem prema Ustavu iz 1963, a pogotovo prema Ustavu iz 1974. godine (delegatske skupštine). Demokratsko jedinstvo vlasti ostvarivalo se naročito u revolucionarnim fazama i poznato je kao skup-štinski ili konventski sistem. Kao i sistem podjele vlasti, tako je i sistem jedinstva vlasti dobio svoju teorijsku osnovu u Francuskoj. Naime, Žan Žak Ruso je, u svojim teorijskim raspravama, naročito u "Društvenom ugovoru", izgradio model jedinstva vlasti čiji je nosilac skupština (konvent), a suština tog modela je opšta volja naroda. On je odbacio Monteskjeovu teoriju o podjeli vlasti i istakao da se državna vlast ne može dijeliti, jer ona pripada narodu, ona je jedinstvena i suverena. Francuski revolucionari Robespjer, Sen Žist i drugi prihvatili su Rusoovu

teoriju i ugradili je u Montanjarski (republikanski) ustav 1793. godine. Sva vlast bila je u Skupštini (tzv. Termidorskom konventu). U stvari, Konvent je postao centralna politička institucija koja je u svojim rukama sjedinila sve funkcije vlasti. Zakonodavnu funkciju Konvent je najvećim delom neposredno vr-šio, dok su za neposredno vršenje drugih funkcija obrazovani Privremeni izvršni savet, odnosno 12 komisija i sudovi. Međutim, Konvent je neposredno i preko svojih komiteta, zadržao pravo ne samo nadzora već i delimičnog učešća u vršenju upravne pa i sudske funkcije. Drugi put, opet u jeku revolucionarnih zbivanja u Francuskoj 1871. (Pariska komuna), ponovo se uvodi (u stvari, vraća) konventski sistem. Prvi put je uspostavljen revolucionarni delegatski sistem vlasti. Švajcarska je najdosljednije primijenila princip jedinstva vlasti. Njen konventski sistem je centralni - osnovni nosilac državne vlasti. Konvent (skupština) nosilac je zakonodavne i izvršne vlasti. Federalno-konfederalna skupština bira malobrojnu vladu (sedam članova), a svi oni su istovremeno i poslanici u skupštini. Predsjednik vlade je istovremeno i predsjednik republike, ali i poslanik. Sve organe i funkcionere bira i imenuje skupština. Dakle, sva vlast je u skupštini i proizilazi iz nje. I na sudsku vlast Skupština ima uticaj tako što bira i razrješava sudije. Sudska vlast je samostalna uto-liko što je za sudove zakon jedini autoritet i njega se drže.

III. POLITIČKO PREDSTAVNIŠTVO PARLAMENT 1) Nastanak, pojam i vrste političkog predstavništva Političko predstavništvo je postepeno nastajalo kao rezultat flure i uporne borbe određenih društvenih slojeva, klasa, grupacija i staleža počev od antičkog, preko feudalnog pa do građanskog doba. Nastanak i evolucija političkog predstavništva javlja se kao prirodan i objektivan proces i tok društvenog razvitka. Formiranje i razvoj individualne i grupne svijesti ljudi o sebi i svojoj egzistenciji, o ličnim i opštim interesima, o međusobnim odnosima, te o odnosu dijelova i cjeline (pojedinca i zajednice - nužno su uticali na stvaranje predstavničkih institucija u kojima bi bili zastupljeni svi (ili barem većina) u odlučivanju o bitnim društvenim poslovima. "Čim je postavljen problem cilja i svrhe društvene zajednice s gledišta pojedinca i društvenih grupa koje sačinjavaju tu zajednicu, postavljen je i problem predstavništva, to jest način na koji su individualizirani delovi predstavljeni na onim mestima i u onim organima društva koji su nosioci zajedničkih funkcija i koji odlučuju u ime celine. Organizacija svakog predstavničkog tela polazi implicitno od pitanja da delovi od kojih se društvo sastoji (određene uže društvene grupe i interesi) treba da budu zastupljeni, tj. aktivno prisutni u onim telima koja oličavaju celinu društva i odlučuju o opštim javnim društvenim poslovima". (N. Pašić: Klase i politika, Beograd, 1976. str. 148). Ideja o političkom predstavništvu, gledano istorijski, sazrijevala je i pretakala se u praksu - primjenu. Ekonomski, kulturni i politički razvoj - civilizacijski razvoj društva presudno je uticao na nastanak i razvoj političkog predstavništva. Politička organizacija društva nekad je bila bolja, nekad lošija, ali uvijek je odgovarala dostignutom nivou razvoja proizvodnih snaga, a bitno su participirali kultura, obrazovanje, tradicija, religija i dr. Imajući to u vidu, mogu se razlikovati četiri karakteristične, hronološki nastale, faze razvoja političkog predstavništva;

a) političko predstavništvo antičkog doba; b) staleško političko predstavništvo; v) moderno političko predstavništvo; g) savremeno političko predstavništvo. a) Političko predstavništvo antičkog doba nije bilo jedinstveno organizovano niti je nastajalo u istoj fazi u svim državicama. Nasta-jali su i nestajali različiti oblici političkog predstavljanja. Sve te razlike i faze u razvoju političkog predstavništva imale su svoju logiku nastajanja pa se u nauci i ne pokušava to bogatstvo formi svo-diti na stroge kalupe i klasifikacije. Na primjeru Atine, kao uzorne antičke države, možemo sagledati fizionomiju jednog demokratskog političkog predstavništva tog vremena. Za razliku od Sparte i nekih drugih autokratski organizovanih država antičkog perioda, Atina je imala vrlo razvijen smisao za organizovanje unutrašnjeg (demokratskog) državnog uređenja. Uvažavana su mišljenja običnih građana, filozofa, proizvođača i svih onih koji su mogli doprinijeti da se ostvari prosperitet pojedinaca i zajednice kao cjeline. Tražena su najbolja rješenja. Često je na javnim skupovima, skupštinama i drugim mjestima isticano. "Neka nas bogovi upute da mišljenje najpametnijega održi prevaru". Narodna skupština (eklezija) pronađeni je oblik političkog predstavništva (reprezentacija). Ona je bila vrhovni organ vlasti Atine, naročito u drugoj fazi njenog razvoja. Članovi skupštine su bili punoljetni slobodni atinski građani. Skupština je imala karakter opštenarodnog sabora sa velikim ovlašćenjima. Na mjestima gdje su održavani sastanci skupštine (na trgovima, borilištima ili za to posebno izgrađenom prostoru, vladao je duh uvažavanja, zajedništva i mudrosti, što je uticalo da se takve skupštine nisu pretvarale u masu neorganizovanih ljudi. Skupština kao političko predstavništvo imala je svoj izvršni organ koji se zvao vijeće (pule). Vijeće je bilo birani organ a birali su ga najbolji Atinjani. Bilo je glomazno i brojalo je od 400 do 500 uglednih građana. Članovi vijeća birani su na godinu dana i za to vrijeme bili su plaćeni. Zasjedanje vijeća (kao skupštine) dobro je organizo-vano i teklo je u punoj toleranciji, što je pružalo mogućnost da se iznesu različita mišljenja. Nakon razmatranja zaključivalo bi se svako pitanje već uhodanom formulom: "Po prijedlogu vijeća i naroda" zaključuje se to i to (npr. usvaja se zakon, uredba, naredba i sl.). Mišljenje naroda je bilo vrlo značajno, prema maksimi "Vox del voxpopuli". U većini drugih državica antike bila su drugačije organizovana politička predstavništva, koja nisu bila tako demokratska već su se svodila na političko predstavljalje putem pojedinca ili veoma malog broja odabranih. Uglavnom većina državica toga vremena (ili sve) imale su svoju političku reprezentaciju. b) Staleško političko predstavništvo konstituisalo se u srednjem vijeku. U tome periodu (feudalizmu) izdiferencirala su se tri staleža, od kojih je svaki imao svoje posebne interese. Prvi stalež bili su svjetovni feudalci, drugi - duhovni a treći stalež bili su građani. U prvoj fazi je stalež feudalaca bio uz monarha (naspram ostala dva staleža). Međutim, - vremenom su i feudalci tražili ograničenje monarhove vlasti. Tako je staleška skupština preuzela u svoju nadležnost važna pitanja (pitanje oporezivanja, finansijskih dažbina). Monarh je morao uvažavati odluke staleške opštine. Zabiželjeno je donošenje značajnih akata staleža, naročito u Francuskoj. Tako npr. prvi put su sazvani državni staleži u Francuskoj 1302. godine i od tada postaju nezamjenjiv vid političkog predstavljanja (državni staleži: les etats generaux). Počinje se, pored plemstva i sveštenstva, afirmisati treći stalež, pogotovo nakon 1357. godine, kada je predstavnička (staleška) skupština usvojila tzv. Veliku martovsku uredbu u Francuskoj. I u drugim zemljama Evrope razvijao se sistem staleškog predstavništva, npr. u Engleskoj, gdje je djelovao tzv. Veliki savjet, koji je dugo bio vezan za kralja, a bio je sastavljen od više staleža.

v) Moderno političko predstavništvo nastalo je poslije duge i uporne borbe narastajućih snaga novog plemstva i mlade buržoazije i prerastanja staleških skupština u parlament. Kolijevka modernog političkog predstavništva je Engleska. Dug je bio put do stvaranja modernog političkog predstavništva - počeo je u XIII vijeku kada se javio novi model vladavine (Great Model Parlament), kome je prethodilo jedno tijelo sastavljeno od kraljevskih vazala (Magnum Conzilium). Od formiranja Velikog modela parlamenta predstavničko tijelo (političko predstavništvo) više se ne gasi, naprotiv stalno jača. Potkraj XVII i na samom početku XVIII vijeka konstituisan je moderni parlament, a pojavile su se i prve političke partije (stranke): vigovska i torijevska. Došlo je i do ujedinjenja zemalja na ostrvu u Ujedinjeno Kraljevstvo (aktom, poveljom o ujedinjenju -Act/Union 1707. godine). Nakon ujedinjenja otvoren je put ka modernom parlamentarnom uređenju. Značajni akti o usavršavanju političkog predstavništva bili su Zakon o narodnom predstavništvu 1832. i Zakon o parlamentu 1911. godine. I u drugim zemljama Evrope razvijalo se moderno političko predstavništvo, naročito u Francuskoj, ali i u drugim zemljama. g) Savremeno političko predstavništvo javlja se kao parlament (skupština) i zasniva se na principu zastupljenosti svih građana, odnosno jednakosti građana koja je proizlazila iz jednakog prava glasa, odnosno zasnivala se na pravu da biraju i da budu birani. Savremeno političko predstavništvo nastoji da uskladi pojedinačne interese građana ali i da zastupa opštedruštveni interes. Međutim, teško je uskladiti ta dva interesa, jer u političkom predstavništvu rijetko dolaze do izražaja autentični interesi pojedinanca - građana. Parla-menti najčešće zastupaju interese apstraktnog čovjeka, interese stranke, opšti i neki viši i zbirni interes. Savremena politička predstavništva su se različito konstituisala, ali postoje u skoro svim zemljama svijeta, i sa različitim nazivima: Parlament (V. Britanija), Skupština (Jugoslavija), Ansambleja (Francuska), Kongres (SAD), Sejm (Poljska), Medžlis (islamske zemlje), Veliki hural (Mongolija), Kneset (Izrael), Duma (Rusija), Rajhstag (Njemačka), Sobranje (Makedonija), Kortes (Španija), Riksdag (Švedska) itd. U teoriji i praksi različito se tumačila suština političkog predstavništva, što je posebno zavisilo od toga šta se pod tim poj-mom podrazumijevalo, tj. čiji su interesi isticani kao primarni za koje se političko predstavništvo zalagalo. U tom smislu i sam pojam političkog predstavništva imao je mnogo promjena. Postoji, ipak, visok stepen saglasnosti o najvažnijem elementu kojim se potvrđuje da je političko predstavništvo u osnovi izborna reprezentacija preko koje se ostvaruju određena prava i interesi građana. Političko predstavništvo je organizovan olik izražavanja opšte volje (većine) naroda preko svojih legalno izabranih predstavnika koji kao kolektivni organ vrše javnu vlast i u nekim slučajevima kontrolišu vršenje vlasti drugih organa. Ili "političko predstavništvo je posebna vrsta kolektivnog organa javne vlasti koji po svome sastavu i načinu formiranja izražava samo formalne ili u izvesnom stepenu i stvarne interese, volju i mišljenje onih nad kojima se javna vlast vrši i koji na tom svojstvu zasniva legitimnost sopstvenih atributa vlasti kako u odnosu na one koje predstavlja tako i u odnosu na sve druge državne organe" (N. Pašić). Istorija pravnih i političkih teorija bogata je idejama i praktičnim oblicima te načinima upravljanja i organizacije državne vlasti, a u vezi s tim se postavljalo pitanje ko je predstavnik države i naroda u najširem smislu riječi. Nekada su to bili pojedinci, zatim male grupe ljudi, pa vrlo širok krug biranih građana, a nekada većina naroda. U stvari, uvijek je bio neki tip predstavljanja. S obzirom n raznovrsnost oblika, političko predstavništvo se razlikuje po nekoliko kriterijuma: 1) po osnovu širine i obuhvatnosti toga pojma, raz-likuje se političko predstavništvo u užem (kao kolegijalni organ vlasti) i u širem smislu (razni državni, društveni, politički i drugi organi ili pojedinci); 2) po tome ko e nosilac političkog predstavništva,

razlikujemo individualno političko predstavništvo (u liku cara, kralja, kneza), uže grupno političko predstavništvo (trijumvirati. hunte, namjesništva, predsjedništva i drugi), te reprezentativno političko predstavništvo (skupštine, parlamenti, kongresi); 3) po tome kome služi i za čiji račun radi političko predstavništvo, razlikujemo izborno demokratsko predstavništvo (štiti naro-dne interese), i imenovano narodno predstavništvo (štiti interese užih grupa i pojedinaca); 4) prema načinu izbora, političko predstavništvo može se razlikovati po tome ko ga je izabrao (narod ili, posredno, uže tijelo); prema karakteru mandata (ad hoc predstavniš-tvo sazvano za posebno pitanje ili povod, ili stalno koje je birano na odrećeni period - mandat); prema karakteru zadatka (konstituanta, redovna skupština, konsultativno predstavničko tijelo); prema interesima koje zastupa (staleške skupštine, opštenarodne i izborne, te razne funkcionalne skupštine); po broju domova (jednodomno, dvodomno i višedomno političko predstavništvo). Komplikovan odnos državne moći (njene vlasti) i društva nameće naučnoj javnosti obavezu da nađe način na koji he ce staviti javna vlast pod društvenu kontrolu. Jedna od formi stavljanja javne vlasti pod efikasnu društvenu kontrolu je parlamentarno predstavljanje. O političkom predstavništvu (parlamentu), njegovoj ulozi i društven-om položaju javile su se različite teorije. Neke bitnije su: 1) teorija vladanja najsposobnijih ljudi putem političkog predstavništva. Ovu teoriju razvio je Monteskje, po uzoru na Platonovu teoriju, kojom utvrđuje da državom moraju upravljati najsposobniji ljudi. Mećutim, ova teorija nije teorija elite, već teorija o potrebi postojanja izbornog političkog predstavništva u kome su izabrani najsposobniji ljudi; 2) teorija ograničavanja vlasti vladara putem političkog predstavništva. Ova teorija prihvaćena je od liberalne i demokrats-ki orijentisane buržoazije, kojoj je odgovaralo da se vlast vladara ograniči drugom vlašću. Predstavnik ove teorije je Džon Lok, koji je u stilu engleske diplomatske škole tražio kompromis. Prema ovoj teoriji, parlament treba da preuzme niz poslova javnog karaktera koji su do tada bili u nadležnosti šefa države, a da kruna (šef države) i dalje ostane formalni reprezentant; 3) teorija opšte volje naroda u parlamentu. Ovom teorijom se šef države radikalno razvlašćuje i vlast daje narodnom parlamentu. Političko predstavništvo, prema ovoj teoriJI, je konvent - skupština kao suvereno tiJelo koje je nosilac opšte volje društva (naroda). Konventska skupština sastavljena je od narodnih poslanika koji nose opštu volju građana kao vrhovni zakon. Prirodno je pravo naroda da ima svoju vlast i da je narod suv-eren. Jedan od tvoraca ove teorije je Žan Žak Ruso (teorija društvenog ugovora); 4) teorija o političkom predstavništvu kao tribini mišljenja i kontrole. Ovu teoriju zastupa američki teoretičar Džon Stjuart Mil.On smatra da je političko predstavništvo u osnovi debatni klub, odnosno tribina mišljenja. Parlamentarna vlast ne smije da dovede u pitanje samostalnost izvršne vlasti, već treba samo da vrši nadzor i kontrolu; 5) teorija o političkom predstavništvu kao parlamentu proizvođača. Ova teorija polazi od stava da novi poredak mora odstraniti neproduktivne slojeve i besposličare, a da sve društvene funkcije preuzmu proizvodni slojevi. Predstavnik ove teorije je socijalutopist Sen Simon.

4.Parlament - struktura i nadležnosti Parlament je savremeno političko predstavništvo nastalo i prihvaćeno kao demokratska forma upravljanja i kao najvažnija institucija vlasti. On je prema sistemu podjele vlasti tijelo koje donosi zakone, što čini njegovu osnovnu djelatnost. Termin parlament potiče od latinske riječi parlare, što znači govoriti - mjesto gdje se govori. Parlament je, nesumnjivo, nosilac sveukupne vlasti, jer je zakonodavna vlast najviša vlast čak i tamo gdje je primijenjen sistem podjele vlasti jer upravna i sudska vlast u stvari

samo izvršavaju volju parlamenta, tj. primjenjuju zakone i druge propise koje on donosi. On je formalno predstavnik svih klasa i grupacija, tačnije svih građana - birača, bez obzira na njegove manjkavosti. Parlament je velika demokratska te-kovina putem koga se izražava volja svih ili barem većine. Nastao je - kako smo već ranije utvrdili - kao protivteža apsolutnoj (apsolutističkoj) vlasti monarha. Trebalo je uzeti vlast od monarha i one mogućiti da on ka "živi zakon" (lex viva) nameće jednu volju svim voljama. Parlament kao predstavničko tijelo preuzeo je zakonodavnu funkciju i tako je ulogu zakonodavca preuzelo mnoštvo umjesto jednoga. Monteskje zapaža "ako monarh sam donosi zakone, onda tu nema slobode". Parlament je nastao preobražajem staleških skupština (donjih domova, domova građana), kao npr. u Engleskoj, ili revolucionarnim putem (obaranjem i raspuštanjem staleških skupština), kao u Fran-cuskoj. On je bio osnovna poluga vlasti u XIX, pa sve do pred kraj XX vijeka. Bio je nadmoćno na prvom mjestu u sistemu alokacije vlasti. Bez obzira na to što je nastao znatno ranije (u svom prvobitnom obliku),on je tekovina građanske demokratije - građanskog društva. Danas je nešto smanjena njegova uloga (iako je još jako značajna), bez obzira na to što veliki broj zemalja ima ustavom utvrđenu podjelu vlasti. Bitna oznaka parlamenta je u tome što je on izborno tijelo. Njegove članove (poslanike, kongresmene i dr.) biraju, uglavnom, građani, a tamo gdje je dvodomni ili višedomni sistem, tu se u drugi ili gornji dom poslanici (senatori) imenuju ili posredno biraju. Mandat izabranih ili imenovanih članova parlamenta traje od najmanje dvije godine do najviše devet, a najčešće četiri godine. U gornjim domovima (senatu, Domu lordova) članovi su doživotni (npr. Dom lordova u Velikoj Britaniji). Po brojnosti parlamenti mogu biti malobrojni (npr. Parlamentar-na skupština Bosne i Hercegovine broji u oba doma svega 57 poslanika), a mogu biti i vrlo brojni (u Velikoj Britaniji ima ih oko 1.800, od kojih je 651 u Domu komuna i oko 1.150 u Domu lordova, ili, npr., kineski Kongres broji oko 3.400 poslanika). Po broju domova parlamenti mogu biti jednodomni, dvodomni i višedomni. Danas je najviše država u svijetu sa jednodomnim parlamentom, zatim dvodomnim, a rjeđe sa višedomnim. Postoje funkcije parlamenta koje su u svim državama gdje on postoji približno iste, kao i one funkcije koje su specifične - dodatne u svakom sistemu. Funkcije parlamenta ostvaruju se preko nadležnosti koje ima. U stvari, kada govorimo o funkcijama parlamenta, uvijek mis-limo na to šta on radi, koji su njegovi orginerni poslovi, odnosno nadležnosti. Osnovna funkcija parlamenta je normativna djelatnost, koja se ogleda u zakonodavnom radu. Prvobitno se parlament u nekim zemljama i nazivao zakonodavno tijelo (kao npr. u Francuskoj prema Ustavu iz 1793) upravo zbog toga što je to njegova osnovna funkcija. Zakonodavna nadležnost parlamenta se podrazumijeva u širem smislu (od uredbi, preko raznih vrsta zakona - opštih osnovnih, potpunih, organskih - pa do donošenja i promjene ustava kao najvišeg zakona). Pored ustavotvorne i zakonodavne nadležnosti, parlamenti imaju političko-usmjeravajuće, planskobudžetske, međunarodno-ugovorne, kontrolnonadzorne i kadrovske nadležnosti. a) Ustavotvorna nadležnost parlamenta ogleda se u pravu da donosi i mijenja najviši pravni akt - ustav. Parlament se može naći u različitim ulogama u odnosu na donošenje i

promjene ustava: prvo, kao konstituanta, tj. političko predstavništvo koje je posebno izabrano sa zadatkom da donese ustav; drugo, da kao redovno izabrano predstavničko tijelo donosi ustav; treće, da se privremeno proglasi kao konstituanta, a nakon donošenja ustava ponovo postaje redovno zakonodavno tijelo. Parlament se javlja i kao organ koji mijenja ustav. Cjelokupan revizioni postupak provodi ce u parlamentu - skupštini (pokretanje i prihvatanje inicijative o promjeni, usvajanje nacrta promjena i konačno usvajanje promjena). Postoje sistemi (rjeđe) u kojima je parlament isključen iz procesa donošenja ili promjene ustava. To su najčešće autokratski režimi, u kojima šef države svojom voljom oktroiše (daruje) ustav. b) Zakonodavna nadležnost parlamenta je njegova osnovna djelatnost, jer samo parlament (skupština) može donijeti i promijeniti zakone. Ne uzimaju ce u obzir iznimke kada parlament po sistemu delegiranog zakonodavstva prenosi neke zakonodavne funkcije (najčešće donošenje uredbi sa zakonskom snagom) na vladu ili šefa države. Ovakve mogućnosti prenošenja zakonodavne funkcije moraju biti ustavom propisane. U okvire zakonodavne funkcije parlamenta, pored ustava i zakona, spadaju i ostali propisi i opšti akti. Dakle, u svijetu je, uglavnom, poznato načelo parlamentarne supremacije, prema kome zakone može donositi jedino parlament. U sistemu donošenja zakona postoje organi (radna tijela) parlamenta koji pripremaju zakone za parlament. To su razne parlamentarne komisije i odbori, a glavnu ulogu imaju zakonodavno pravni odbori i komisije. Takođe zakonodavni postupak ima svoje faze (faza zakonodavne inicijative, rasprave, usvajanja zakona i faza stupanja na snagu). v) Političko-usmjeravajuća funkcija parlamenta ogleda ce u pravu i obavezi parlamenta da raspravlja i pretresa ukupne društveno- ekonomske i političke prilike u zemlji i da o tome donosi posebne dokumente: rezolucije, deklaracije, preporuke i dr. Stavovi parlamenta izraženi u takvim dokumentima su usmjeravajući, planski za sve ostale državne i druge organe. g) Plansko-budžetska funkcija parlamenta je veoma značajna i najstarija je. Naime, parlament (predstavničko tijelo) je i nastao iz potrebe da ograniči fiskalna i ukupna finansijska prava monarha. Pravo parlamenta da donosi godišnji budžet za sve državne organe je neprikosnoveno. O obimu budžetskih sredstava za izvršnu vlast (vladu) i sudsku vlast (pravosuđe) parlament raspravlja i odlučuje (donosi zakon o budžetu) i snažno utiče i kontroliše rad izvršne vlasti. Plansko-budžetska funkcija, je centralna i najbitnija uz zakonodavnu u cjelokupnom radu i nadležnostima parlamenta. d) Nadležnosti parlamenta u oblasti međunarodnih odnosa ogledaju ce u pravu i obavezi da međunarodne ugovore, sporazume i druge akte (bilateralne ili multilateralne) ratifikuje u formi zakona. Naime, izvršna vlast (šef države ili vlada) mogu potpisati razne ugovore ili druge akte sa drugim državama ili međunarodnim organizacijama, ali oni stupaju na snagu tek onda kada ih parlament prihvati (ratifikuje) i šef države proglasi zakon o ratifikaciji. Postoje i drugi, manje značajni, poslovi parlamenta u oblasti međunarodnih odnosa. đ) Kontrolno-nadzorna funkcija parlamenta vrši se nad ostalim sferama državnih poslova, posebno organa izvršne i sudske vlasti. Parlament razmatra izvještaje o radu vlade (ministarstava) i pravo-sudnih organa, barem jedanput godišnje. Osim toga, kontrola i nadzor se vrše i drugim oblicima djelovanja kao što su poslanička pitanja,

interpelacije, provođenje ankete (anketni odbori ili komisije) praćenja ostvarivanja utvrđene politike, izvršavanje (provsfenje) zakona i dr. e) Kadrovske nadležnosti parlamenta vezane su za pravo izbora i postavljanja (i imenovanja) nosilaca izvršne i sudske vlati (izbor predsjednika države, ako nije predviđeno da ga narod bira neposredno, izbor potpredsjednika, predsjednika i članova vlade, predsjednika sudova i dr.).

IV. ŠEF DRŽAVE (PREDSJEDNIK - MONARH) 1) Šef države, vrste i način izbora Otkad je nastala država kao oblik političkog organizovanja društva, postoji ličnost (ili ličnosti) koja je na čelu države. Takva ličnost zove se uopšteno šef države. Kroz dugi istorijski razvoj šefu države su davani različito mjesto i različita svojstva. Jedno vrijeme je imao nedodirljiv i nedohvatljiv položaj, koji je bio ravan božanstvu, u stvari, bio je izabranik i izaslanik božji, živi simbol. Međutim, kasnije je njegova moć slabila i varirala, pa je u nekim periodima imao ogromnu vlast i moć, a u drugim je njegova uloga bila minorna i svedena na formalno predstavljanje. Ipak, u svim vremenima šef države je bio organ koji je predstavljao državu i bio je institucija sa posebnim ovlašćenjima. Ostali glavni državni organi (poluge vlasti), parlament i vlada kasnije su nastali, mijenjali se i nestajali, dok je šef države kao institucija stalan, jer ne postoji država bez svoga šefa. Dugo je na čelu države bio samo šef države i držao sve funkcije vlasti u svojim rukama. Pojavom parlamenta, a kasnije i vlade, došlo je do podjele državnih funkcija. Međutim, funkcija šefa države nije nestala, samo je dio ovlašćenja (funkcija) prešao na druge osnovne poluge državne vlasti. Dakle, funkcija šefa države postoji in continuo od kada postoji i država. Teoretičari su se usaglasili o pojmovno-teorijskom određenju institucije šefa države. Saglasni su u tome da je šf države vrhovni državni organ koji predstavlja državu i njeno jedinstvo prema inos-transtvu, ali i prema unutar države. Šef države predstavlja državu kao poseban subjekt, ali sam nije subjekt međunarodnog prava. Njegovo predstavljanje države prema vani i prema unutra odvija se u okvirima ustavnih ovlašćenja - prerogativa. S druge strane, zavisi i od oblika vladavine (da li je šef države monarh ili predsjednik, odnosno da li je država monarhija ili republika). Šef države kao organ može biti organizovn po dva osnova: prvo, po tome koji je oblik vladavine, i drugo, da li je organizovan kao monistički ili pluralni. Prema prvom osnovu (obliku vladavine), šef države može biti organizovan kao monarh ili kao predsjednik republike. Monarhije su oblici vladavine sa neprekinutim kontinuitetom (postoje od najstarijih država do danas) s tim što su doživjele određenu transformaciju u skladu sa opštedruštvenim i opšteciviliza-cijskim razvojem i dostignućima. U tom razvoju prošle su put od antičkih monarhija (Vavilonsko carstvo, Egipatsko carstvo, Sirijsko cars-tvo, Rimsko carstvo), staleških monarhija (Vizantijsko carstvo, Francusko carstvo, Englesko kraljevstvo), apsolutnih monarhija (Tur-sko carstvo, Francusko carstvo, Rusko carstvo), ustavnih monarhija (Kraljevina SHS, Kraljevina Rumunija), do ustavno-parlamentarnih monarhija (Kraljevina Španija, Kraljevina Švedska). Danas su rijetke apsolutne monarhije(npr. Saudijska Arabija), a više ih je ustavnih i ustavno-parlamentarnih. Monarh dolazi na vlast na tri moguća načina: samoizborom (dovođenjem, naturanjem putem sile), izborom i nasljeđem. U sva tri načina dolaska na vlast monarh ostaje doživotno.

Predsjednik republike se bira iz reda uglednih građana. Ako je predsjednički sistem organizacije vlasti, tada se šef države (predsjednik) bira neposredno od građana (bilo preko izbornika - elektora, bilo neposredno). Akoje parlamentarni (skupštinski) sistem, predsjednika bira parlament, odnosno skupština. I u jednom i u drugom sistemu organizacije vlasti, predsjednik se bira na određeno vri-jeme (obično na mandat od četiri godine, a može na pet ili sedam). U pravilu, može biti ponovo biran samo za još jedan mandat. Prema drugom osnovu (monistički ili pluralni), šef države može biti jedna ličnost (car, kralj, knez, sultan, despot u monarhijama i predsjednik u republikama), a može biti i kolektivni - više ličnosti (trijumvirat, hunta, direktorijum, namjesništvo u monarhijama i predsjedništvo, prezidijum u republikama). U Jugoslaviji (uzevši u obzir sve tri Jugoslavije) bili su u funkci-ji svi oblici šefa države; monarh (kralj na vlasti od 1918. do 1934. kao monistički oblik šefa države), a zatim namjesništvo (od 1934. do 1941. kao pluralni šef države) i predsjednik republike (monistički od 1953. i od 1992. do danas i pluralni od 1946. do 1953. kao prezidijum i od 1974. do 1992. kao predsjedništvo). Prema Ustavu Republike Srpske šef entiteta je predsjednik kao inokosni državni organ koga biraju građani neposredno na period (mandat) od pet godina.

3) Ustavni položaj šefa države

Položaj, mjesto i uloga šefa države znatno se razlikuju u periodu do pojave prvih pisanih ustava i nakon pojave pisanih ustava (pogotovo od Bečkog kongresa, 1815). U predustavnom periodu šef države, ma kako se zvao i ma kako država bila uređena, objektivno ničim nije bio ograničen. Postojala su u nekim državama interna pravila (konvencije, običaji, pismena) prema kojima se ponaša šef države. Bila je to, ipak, samo "forma lijepog ponašanja", a ne i ograničavajući (obavezujući) akt. Šef države (pogotovo monarh) nije nikome odgovarao. On je bio ne samo vrhovni komandant vojske, vrhovni sudija i zakonodavac već i branilac vjere, gospodar svih građana. Već u prvim ustavima, a pogotovo u savremenim, utvrđuju se mjesto i uloga šefa držae. Ustavne odredbe koje se odnose na šefa države negdje su šire a negdje uže, ali u pravilu ustavom se reguliše: način izbora, dužina mandata. te nadležnosti i odgovornosti šefa države. Način izbora šefa države ustavi najčešće utvrđuju odredbom da li se bira neposredno (od naroda ili elektora) ili posredno (od parlamenta - skupštine). Pored načina izbora, utvrđuje se i period na koji se bira šef države. Uobičajeno je da se bira na period od četiri godine, a može i na pet ili sedam. Izbor šefa države nije obično ni formalno pitanje, odnosno formalan čin, već je to suštinsko pitanje, jer se po načinu izbora može zaključiti o stanju ostvarivanja ljudskih prava (posebno političkih), nivou demokratije, tipu režima pa i položaju šefa države. Ustav Sjedinjenih Američkih Država vrlo detaljno utvrđuje način izbora predsjednika (čl. 2). Predsjednika biraju građani (posredno), u stvari, građani biraju elektore (izbornike) koji su kandidovani u svakoj od pedeset država. Svaka država daje onoliki broj elektra koliko ima u kongresu senatora i poslanika (najmanje tri, a može biti i preko

dvadeset, zavisno od veličine države). U svakoj državi pojave se dvije liste za izbor elektora (lista Demokratske stranke i lista Republikanske stranke). Lista koja dobije većinu (preko 50% ) dobija sve elektore u toj državi, a samim tim se dobija predsjednički kandidat iz one stranke čija je lista pobijedila. Kad se tako završe izbori u svih pedeset država, onda je samo stvar tehnike (zbrajanja) rezultata i proglašenje predsjedničkog kandidata. Smatra se da je ovakav način izbora predsjednika SAD u stvari neposredno biranje od građana. Mandat predsjednika SAD je četiri godine, s tim što prvih 160 godina od donošenja Ustava nije bio ograničen ponovni izbor istog lica za pred-sjednika.Tek 1946. godine Amandmanom XXII na Ustav SAD utvrđeno je da "nijedno lice ne može biti izabrano na dužnost predsjednika više od dva puta". Nadležnosti predsjednika SAD su velike (on je u cjelini šef izvršne vlati - čl. 2 stav 1. Ustava). Krivičnoj odgovoran, ali nema poli-tičke odgovornosti. U Republici Francuskoj, prema Ustavu iz 1958. (koji je još na snazi), predsjednika Republike bira posebno izborno tijelo od 80.000 članova. Takav način izbora je sličan onom u SAD, s tim što je takvo izborno tijelo u Francuskoj nastalo posrednim a ne neposednim izborom od građana. Izmjenom Ustava od 1962. godine (referendumom građana) uvedeni su neposredni izbori pa sada predsjednika Republike biraju svi punoljetni građani Francuske. Predsjednik ima velika ovlašćenja a time i znatan uticaj na izvršnu i zakonodavnu vlast (po rangu ovlašćenja parlament Francuske je na trećem mjestu, na drugom je vlada, a na prvom predsjednik Republike). Predsjednik Savezne Republike Jugoslavije, kao federalne države, bira se posrednim putem. Naime, bira ga Savezna skupština tajnim glasanjem na period od četiri godine jer "isto lice ne može biti birano za predsjednika Republike dva puta" (čl. 97 stav 2 Ustava). Ovlašćenja su mu relativno mala (predstavlja SRJ u zemlji i inostranstvu, proglašava ukazom zakone, predlaže Saveznoj skupštini kandidate za predsjednika Savezne vlade, ustavnog suda, raspisuje izbore za Saveznu skupštinu, dodjeljuje odlikovanja i daje pomilovanja). U Republici Srbiji položaj predsjednika Republike je čvršći. Biraju ga građani neposredno tajnim glasanjem (čl. 86 st. 1, Ustava), i to na period od pet godina. Isto lice može biti izabrano za predsjednika Republike najviše dva puta. Predsjednik je odgovoran narodu (građanima Srbije). Ako Narodna skupština ocijeni da predsjednik republike krši Ustav, može pokrenuti postupak za njegov opoziv. Za taj prijedlog tajnim glasanjem mora glasati najmanje dvije trećine od ukupnog broja poslanika. O opozivu se izjašnjavaju građani tajnim glasanjem. Predsjednik je opozvan ako za opoziv glasa većina od ukupnog broja birača. Ako birači ne opozovu predsjednika Republike, Narodna skupština se raspušta (čl. 88 Ustava). Ovlašćenja predsjednika Republike Srbije su znatno proširena (vidjeti čl. 83 do 87 Ustava). Ustavni položaj predsjednika Republike Crne Gore je sličan ustavnom položaju predsjednika Republike Srbije (način izbora, dužina mandata, ovlašćenja id p.). Razlika se vidi u institutu opoziva. Ustav Crne Gore predviđa da predsjednika Republike Crne Gore može razriješiti Skupština samo ako Ustavni sud utvrdi da je predsjednik Re-publike povrijedio Ustav (čl. 87 Ustava). U Republici Srpskoj položaj predsjednika Republike uređen je slično kao u Republici Srbiji, s tim što postoje neke posebnosti s obzirom na to daje Republika Srpska entitet Bosne i Hercegovine. Predsjednika Republike biraju građani neposredno tajnim glasanjem na vrijeme od pet godina (čl. 83 Ustava). Isto lice može se birati za predsjednika najviše dva puta uzastopno. Predsjednik nije odgovoran Narodnoj skupštini, već narodu (koji ga može opozvati istim postupkom kako je i izabran), a pred Narodnom skupštinom polaže zakletvu. Predsjednik uživa

imunitet kao i narodni poslanici, što znači da je uz posebni postupak krivično i politički odgovoran. Predsjednik Republike Srpske predstavlja Republiku i izražava njeno jedinstvo. Ima predsjednička ovlašćenja (nešto umanjena Ustavom Bosne i Hercegovine - Dejtonski ustav, kao npr. da ne postavlja ambasadore i neka druga manje značajna pitanja). Međutim, predsjednik Republike Srpske ima posebna ovlašćenja u slučaju rata ili ratne opasnosti (donosi uredbe sa zakonskom snagom, imenuje i razrješava funkcionere u Republici, obustavlja pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, neke odredbe o ljudskim pravima i slobodama, mijenjanje organizacije izvršnih i pravosudnih organa i drugo (čl. 81 Ustava i Amandman XXXV). 3) Odnos šefa države, zakonodavne i izvršne vlasti Šef države je, kako je već istaknuto, u nekim minulim vremenima bio i sudija i zakonodavac i izvršna vlast. On je i u savremenom peri-odu zadržao određene, ali različite veze i odnose sa zakonodavnom, sudskom i izvršnom vlašću, što zavisi od oblika vladavine i državnog uređenja. Postoji više mogućih odnosa; Prvo, šef države je vezan vrlo slabim vezama i ovlašćenjima za zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, i u takvim odnosima nema bitnog uticaja na njih. Tipičan primjer takvog odnosa je šef države Velike Britanije (kruna - kraljica). Kraljica kao šef države ima simbolič-na i formalna ovlašćenja - prerogative. Ona predstavlja državu prema vani i unutra. Odvojena je od izvršne vlasti - vlade, ne prisustvu je njenim sjednicama niti potpisuje njene akte (uz premapotpis). Odnos i veza kraljice ogledaju se u tome da ona predlaže mandatara Vlade, i to obavezno iz stranke koja ima većinu u Parlamentu. U odnosu prema Parlamentu kraljica ima još manja ovlašćenja. Pojavljuje se u Parla-mentu jedanput u četiri godine, i to na prvom zasjedanju, kada se obraća novoizabranim parlamentarcima Donjeg doma (uz prisustvo poslanika Doma lordova, koji su doživotni članovi toga doma). Taj njen govor zove se prestona besjeda, na koju odmah odgovara predloženi premijer sa programom Vlade, tzv. adresa. Prema pravosuđuju kraljica gotovo i nema obaveza. Drugo, šef države ima uravnotežen odnos prema ostalim vrhovnim organima vlasti. Takav je slučaj u državama sa sistemom podjele vlasti sa parlamentarnim uticajem, kao npr. u Republici Italiji, Republici Grčkoj, Republici Srpskoj. Šef države u ovim i ovako uređenim državama ima uticaj na izvršnu vlast (vladu) samo utoliko što pred-laže parlamentu mandatara vlade. U odnosu na zakonodavnu vlast, šef države ukazom proglašava zakone, ali može da zahtijeva da u roku od sedam dana nakon što je zakon usvojen u parlamentu (skupštini) par-lament ponovo razmotri zakon. Ako takav isti ili izmijenjen tekst zakona parlament (skupština) usvoji, predsjednik je dužan da ga pro glasi (čl. 80 tačka 4. Ustava Republike Srpske). Treće, šef države ima jak uticaj na izvršnu vlast; on je, u stvari, nosilac izvršne vlasti, a ima nešto manji uticaj na zakonodavnu i sudsku vlast. Takav je primjer u Sjedinjenim Američkim Državama. Pred-sjednik SAD je šef izvršne vlasti. Predsjednik vlade i ne psotoji, jer je predsjednik SAD šef administracije. On imenuje i smjenjuje (razrješava) državne sekretare (ministre) uz simboličnu provjeru kandidata od strane Senata. U odnosu na zakonodavnu vlast, predsjednik proglašava ukazom zakone, a ima pravo na dvije vrste veta: klasični ili suspenzivni i eventualni ili džepni. Ako predsjednik upotrijebi veto, Kongres mora obnoviti cijelu proceduru usvajanja takvog zakona i donijeti ga dvotrećinskom većinom da bi ga tada predsjednik potpisao i proglasio. U odnosu na sudsku vlast, predsjednik imenuje sudije Vrhovnog suda (potvrđuje ih Senat).

Četvrto, šef države ima ovlašćenja i jak uticaj na sve oblike državne vlasti. To su razni autokratski režimi (neke islamske države - Saudijska Arabija, Jordan, Katar i neke latinoameričke zemlje). U tim zemljama šef države ima presudan uticaj na zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast. U stvari, u njegovoj funkciji objedinjene su ostale funkcije državne vlasti.

V. IZVRŠNI ORGAN (VLADA) 1) Nastanak, pojam i vrste vlade Vlada je nastala evolutivnim putem uz instituciju šefa države. Prvobitno su uz šefa države bili okupljeni ljudi kao saradnici, pomagači i savjetnici za pojedina pitanja. Oni su dugo sačinjavali ad hoc grupu pošto ih je šef države pozivao s vremena na vrijeme, kada se ukaže potreba. U svim prilikama nisu pozivani isti ljudi niti isti broj. Kao druga faza začetka i osnivanja vlade bilo je imenovanje od strane šefa države nekoliko stalnih savjetnika, najčešće iz reda uže ili šire porodice, poznanika i prijatelja, pa i iz reda poznatih stručnjaka (filozofa). Tek u srednjem vijeku u Engleskoj i formalno se izdvaja grupa ljudi koji su bili savjetodavci monarhu. Bili su to ugledni pojedinci, najčešće iz reda Krunskog savjeta (Privu Council). Jedno vrijeme je monarh te članove (savjetnike) pozivao tajno pa su se kao tijelo nazivali Tajni savjet monarha. Međutim, kada je uspostav-ljen parlament, koji je kao kolektivni organ snažno djelovao protiv monarha (ne s ciljem da ga zbaci s vlasti već s ciljem ograničenja nje-gove vlasti), tada je i monarh potražio protivtežu formiranjem kolegijalnog organa, grupe uglednih stručnjaka-saradnika koji su dobili naziv ministri (lat. minister znači sluga, pomoćnik). S vremenom je monarh počeo uzimati (imenovati) ministre ne samo iz reda stručnjaka nego i iz reda parlamentaraca, čime je pokušavao ublažiti oštricu parlamenta. U XVII vijeku, nakon poznate revolu-cije bez krvi (1688), monarh je uz parlament formirao vladu koju je sačinjavala grupa ministara koji su vodili i bili zaduženi za poje-dine grane uprave. Na čelu vlade bio je šef vlade (premijer, predsjed-nik). Od tada u Engleskoj, a zatim u Velikoj Britaniji i u drugim zemljama (postepeno). postoje stalni organi izvršne vlasti, pa danas gotovo da i nema države u kojoj ne postoji vlada u bilo kom obliku. Vlada je najviši kolegijalni organ izvršne vlasti u državi. U svim zemljama i sistemima ima funkciju izvršno-upravnog organa, a ima različite nazive i različit položaj. Najčešći (univerzalni) naziv je vlada, a često se naziva ministarski savjet, savjet ministara ili državni savet. Rjeđi su nazivi vijeća (npr. u Švajcarskoj se zove Savezno vijeće, a u Jugoslaviji od 1953. do 1992. zvalo se Savezno izvršno vijeće). Položaj vlade zavisi od toga kako je organizovan (ustrojen) sistem vlasti. Ako je primijenjen princip stroge podjele vlasti i predsjednički sistem (kao npr. u SAD), tada je vlada sasvim nesamostalna. U stvari, vlada u klasičnom smislu i ne postoji. Izvršnu vlast ima pred-sjednik - šef države. Ako je sistem uravnotežene vlasti i parlamen-tarni sistem (kao npr. u Velikoj Britaniji), vlada je samostalna u svome djelokrugu u odnosu na parlament, sudsku vlast i šefa države. Ako je sistemjedinstva vlasti i skupštinski sistem (kao npr. u Švaj-carskoj), vlada je samo izvršni organ skupštine (parlamenta). Vlade se mogu posmatrati i razvrstati po različitim kriterijumima, tj. postoje različite vrste vlada: a) Vlada u širem i užem smislu. Danas se u međunarodnom saobraćaju (komunikacijama) često koristi pojam vlade u širem smislu označavajući vlasti u cjelini u jednoj državi. Na primjer, često se ističe da jedna država prizna vladu druge države. To znači priznaje se sistem -

režim u cjelini, a ne samo vlada kao izvršni organ vlasti (pored šefa države i parlamenta). U užem smislu, vlada je kolegijalni organ izvršne vlasti u državi. b) Vlada pravno i vlada stvarno. Vlada pravno zove se vlada de iure i to je svaka vlada koja je u funkciji izvršne vlasti u zemlji i koja je legalno izabrana (imenovana) na osnovu ustava. U nekim prilikama (ratnim, revolucionarnim, okupacionim) vlada de iure može biti izvan zemlje vlada u izbjeglištvu, u egzilu. I u takvim slučajevima ona ostaje legalna, a njena legitimnost se utvrđuje (potvrđuje ili odriče) kada nestanu te vanredne prilike. Stvarna vlada ili vlada de facto je najčešće ona koja je obrazovana u toku revolucionarnih, ratnih ili drugih društvenih potresa i promjena i koja stvarno vrši vlast u zemlji, bez obzira a TO kako je izabrana i da li postoji ili ne postoji vlada de iure (u zemlji ili inostranstvu). v) Političke - stranačke vlade. Ovakve se vlade javljaju (formiraju) u sistemima političkog pluralizma, tj. gdje je parlament sastavljen od više stranaka (partija). Postoji više vrsta ovakvih vlada: - homogena vlada je sastavljena od članova samo jedne partije, najčešće parlamentarne stranke koja ima više od 50 posto mjesta uparlamentu. Često se naziva većinskom; - koaliciona vlada je sastavljena od članova više parlamentarnih stranaka. Može postojati vlada velike koalicije, kada se udruže dvije najjače parlamentarne stranke koje formiraju vladu. Međutim, može biti vlada male koalicije kada se udruži više malih parlamentarnih stranaka koje zajedno imaju natpolovičnu većinu u parlamentu. Često se naziva manjinska vlada; koncentraciona vlada je takva koja se formira najčešće kada propadnu ili se jedva održavaju razne varijante koalicija pojedinih stranaka. U koncentracionu vladu ulaze predstavnici svih parlamen tarnih stranaka. Obrazovanjem ovakve vlade najčešće se izbjegava parlamentarna kriza. g) Vlada narodnog jedinstva. Ovakva vlada se naziva i vlada narodnog spasa, vlada građanskog ili demokratskog jedinstva. Takva vlada se formira kada je zemlja (država) u dubokoj krizi, kada prijeti opasnost rata, državnih kriza, unutrašnjih nemira, građanskog rata i sl. Često ovakve vlade narod spontano formira ili ih formira od politički neutralnih, rodoljubivih, i sposobnih ličnosti koje mogu zemlju izvesti iz krize. d) Prelazna vlada nastaje u određenim društvenim prilikama kada treba obaviti neke važne društvene poslove, a nisu se stekli uslovi za formiranje redovne vlade. Takva vlada treba da obavi samo određeni, konkretni posao, npr. da pripremi i provede izbore. đ) Činovnička vlada je sastavljena uglavnom od upravnih stručnjaka i vrlo je slična prelaznoj vladi jer se formira u kriznim situacijama i traje od izbijanja krize u parlamentu do novih izbora. e) Ekspertska vlada, ponekad se naziva i tehnokratska, nastaje kada političke parlamentarne stranke koje formiraju vladu odluče da u interesu bržeg razvoja u državi izaberu u vladu stručnjake iz privrede i drugih oblasti, bez obzira na to koliko su ti ljudi politički sposobni. ž) Po pripadnosti parlamentu, vlade mogu biti (ako ne postoji inkompatibilitet) poslaničke (sastavljene iz reda poslanika) i mješovite (ministri različitog sastava).

2) Izbor, sastav i opoziv vlade

Izbor vlade vrši se prema strogo određenom redu utvrđenom ustavom i zakonom o vladi. Vlada se bira, po pravilu, na period za koji je izabrana skupština (parlament) a TO je najčešće četiri godine. Bira se odmah nakon konstituisanja parlamenta (skupštine). Mandatar kojeg je imenovao šef države, koji je kandidat za predsjednika vlade, izlaže skupštini program vlade i predlaže njen sastav. Vlada je izabrana ako za njen izbor glasa većina od ukupnog broja poslanika. Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednici i ministri. Međutim, članovi vlade, pored navedenih, mogu biti i neki funkcioneri na položaju (npr. predsjednici komisija i komiteta, direktori direkcija, državni podsekretari, mlađi ministri i dr.). Sastav vlade je različit u pojedinim državama po broju i rangu. Po broju, vlade mogu biti malobrojne (npr. u Švajcarskoj sa svega sedam članova); vlade sa uobičajenim brojem - od dvadeset do trideset članova (npr. u SRJ 20, a u Republici Srpskoj 16 ministara, u Italij 28 itd. i vlade sa velikim brojem članova (npr. nekadašnji Ministarski savjet u SSSR sa 112 ili vlada Velike Britanije sa 90 članova. Po rangu, postoje različiti sastavi vlade. Prvo to su ministri sa resorom (resorni ministri) i ministri bez portfelja (bez resora). Takve su većine vlada (npr. u SRJ, u Republici Srpskoj u Republici Srbiji i dr.). Drugo, vlade koje imaju uži kabinet (to su glavni ministri), zatim ministri (resorni) i treća grupa - mlađi ministri (zamjenici i sl.). Takav je sastav vlade u Velikoj Britaniji. Ili, vlade u kojima su ministri sa resorom, ministri bez resora i članovi vlade po položaju (rukovodioci raznih upravnih organa). Vlada može biti opozvana, a može i sama podnijeti ostavku. Opoz-vana je ako joj parlament (skupština) izglasa nepovjerenje. Prijedlog za glasanje o povjerenju vladi može podnijeti sama. Na primjer, u Republici Srpskoj, SRJ i Republici Srbiji prijedlog za nepovjerenje vladi može podnijeti najmanje 20 poslanika. Taj broj može biti i drugačiji (npr. u Sloveniji - deset, u Hrvatskoj - jedna desetina od ukupnog broja poslanika u Saboru). Predsjednik vlade ima pravo da sam zahtijeva rekonstrukciju vlade, tj. razrješenje i izbor nekih članova vlade. Ako predsjednik vlade podnese ostavku, pada cijela vlada i parlament mora u cjelini birati novu.

3. Nadležnost, rad i odgovornost vlade Vladine nadležnosti su usklađene sa tipom državnog uređenja i sistemom organizacije vlasti. Ako je u državi u primjeni skupštinski sistem (sistem jedinstva vlasti), nadležnosti vlade su skučene i svode se na klasičnu izvršnu funkciju (izvršava zakone, akte i odluke parlamenta - skupštine i priprema akte za skupštinu). Međutim, u sistemima podjele vlasti. vlada ima vrlo kompleksne zadatke -nadležnosti koje obuhvataju odgovornost za sve oblasti društvenog života i rada, vrši određene poslovne normative, te u cjelini obavlja izvršnu funkciju - poslove. Većina vlada u svijetu imaju ove nadležnosti: predlaže parlamentu zakone, druge propise i opšte akte, predlaže plan razvoja, pros-torni plan, budžet, završni račun, obezbjeđuje provođenje i izvršava zakone, donosi uredbe i druge akte za provođenje

zakona (rijetke su vlade, a ima ih, npr. vlada u Jugoslaviji od 1946. do 1953, koje imaju pravo po osnovu delegiranog zakonodavstva da donose uredbe sa zakonskom snagom), daje mišljenje o prijedlozima zakona drugih predlagača, utvrđuje unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih republičkih organa uprave, vrši nadzor nad radom ministarstava, vrši neke poslove iz oblasti vanjskih poslova itd. Vlada radi u zasjedanju, a odluke donosi izjašnjavanjem - glasanjem, i to, u pravilu, javno (rijetki su slučajevi tajnog glasanja - u našoj praksi gotovo ih i nema). Vlada je u stalnom zasjedanju. Postoje u nekim zemljama pravila da se u sedmici odredi jedan dan kada se održava sjednica vlade (npr. u Velikoj Britaniji to je četvrtak, kada zasjeda kabinet - uži i glavni dio vlade, a za sjednice vlade - svih ministara se zakazuje, nije unaprijed određen dan održavanja. Sve odluke se donose većinom glasova. Za svoj rad predsjednik vlade i vlada u cjelini odgovaraju parlamentu - skupštini, a u nekim sistemima odgovaraju i šefu države. Ministri, za rad svoga ministarstva odgovaraju vladi. Odgovornost vlade je najčešće jednosmjerna (odgovara samo parlamentu ili šefu države), a može biti i dvosmjerna (odgovara i parlamentu i šefu države).

VI. ODLUČIVANjE U SISTEMU UPRAVLjANjA 1) Elementi i modeli odlučivanja Odlučivanje je ključni momenat u procesu donošenja odluka bez obzira na to da li odluke donose pojedinci (šefovi država, predsjed-nici vlada, rukovodioci upravnih i drugih organa i organizacija), ili kolegijalni organi (parlament, vlada, komisija, odbor). Odlučivanje se vrši svakodnevno, bilo da donosi odluke zakonodavna, sudska ili izvršna vlast. U okviru bilo koje vlasti odluke, u stvari, donose ili pojedinci, ili kolegijalni organi. Odlučivanje je ljudska intelektu-alna (pojedinačna ili kolektivna) djelatnost koja, u pravilu, ostavlja neke vidljive posljedice, te je zato svaka odluka, bez obzira na domete, složen i odgovoran čin. Proces i sistem odlučivanja postali su društveni odnos i posao, a ne samo posao i volja pojedinaca. Taj proces odlučivanja stalno traje, a njegov kontinuitet i kvalitet zavise od mnogo elemenata (varijabli), posebno od tipa društva, društvenog uređenja i opšteg civilizacijskog nivoa razvitka. U tom smislu utvrđeni su faktori koji održavaju stalnu dinamiku odlučivanja i njen kvalitet. O tome su se pojavile tri koncepcije: a) Formalnopravna. U procesu odlučivanja vidi odlučujući uticaj države, vlasti, zakona, parlamenta, suvereniteta, oblika vladavine i dr. (vidjeti: Monteskje: O duhu zakona; Parsons: Struktura i proces modernih nauka). b) Interesno-sociološka. Polazi od uvjerenja da je suština političkog i svakog drugog odlučivanja u borbi interesa (A. Bentli: Vladavinski proces). v) Multikonvergentna. U procesu odlučivanja uključuje bitne elemente pravne i sociološke koncepcije, ali dodaje i nove, npr. Svijest ljudi o tome da stihijnost ne daje rezultate, a tu pojavu otklanja organizovano, plansko i smišljeno rukovođenje i odlučivanje.

Koja he ce koncepcija prihvatiti, zavisi od toga koji se standard političkog, ekonomskog i duhovnog života smatra nužnim, a TO znači i šta prodrazumijevamo pod odlučivanjem. Svaka odluka ima svoj prethodni i naknadni skup elemenata koji su bitni za njeno donošenje i izvršenje. Oni se prethodno moraju sagledati i tek tada se može donijeti konačna odluka. Upravo zbog mnoštva različitih elemenata koji utiču na to hoće li se uopšte donijeti neka odluka ili ne, a ako he ce donijeti, ko su učesnici u modelovanju i donošenju (prethodni konsultanti, učesnici u oblikovanju odluke, donosilac odluke, izvršioci, subjekti na koje se odnosi odluka itd.) proces odlučivanja se smatra najtežim elementom u sistemu upravljanja i rukovoćenja. U teoriji postoje pokušaji da se grupisanjem odrećenog broja elemenata stvaraju tzv. modeli. Model je u osnovi apstraktni uzorak koji pokazuje kako bi trebalo odlučivati (Džems Tompson: Komparativna studija o administraciji). U praksi su modeli korisni, ali samo za tzv. horizontalnu upotrebu i to jednokratno, pošto se za svaku društvenu situaciju traže novi elementi. Dosadašnji pokušaji stvaranja modela mogu se svrstati u tri grupe: a) Normativni model (naziva se i pravni) sastoji se od niza postupaka koji upućuju donosioca odluke kako treba da postupi pri donošenju odrećene vrste odluke. b) Diskretivni model (model sličnosti) na relativno vjeran način simulira ponašanje donosioca određenih odluka. v) Klasični model (konstantni) teži da predstavi elemente kojima se ostvaruje cilj organizacije - države, pojedinca i sl.

2) Načela, faze i vrste odluka Da bi funkcionisao, svaki model upravljanja mora se zasnivati na nekim načelima i fazama. Naši teoretičari se slažu pa su načela i faze bitni za donošenje kvalitetnih odluka. Ta načela su: a) Načelo demokratičnosti procesa odlučivanja ima svoj izvor u ustavnim odredbama i karakteru političkog sistema. Ovo načlo je istovremeno opšte (univerzalno) jer pretpostavlja da ce u sistemu odlučivanja polazi od široke osnove davanja prijedloga, mišljenja i uvažavanja stavova svih zainteresovanih. b) Načelo kolektivnosti procesa odlučivanja izražava se u većinskom (pa i masovnom) formiranju prijedloga, izjašnjavanju ali i izvršavanju. Ovo načelo se prihvata u demokratskim sistemima participativnog tipa. b) Načelo jedinstva interesa subjekata u procesu odlučivanja naročito se odnosi na opšte interese i odlučivanje po sistemu konsenzusa. Ni jedna odluka se ne može (niti smije) donijeti na brzinu, bez dovoljnog sagledavanja njenih opštih i užih, pojedinačnih efekata. Zato valja istaći da svaka dobra odluka mora proći kroz faze modelovanja (pravne i društvene fermentacije).Svaka od tih faza je, u osnovi. dio odlučivanja. Utvrđene su sljedeće faze: a) pojava problema ili inicijative, b) proučavanje problema ili inicijative, v) predlaganje i izrada nacrta odluke, g) informisanje užeg ili šireg kruga zainteresovanih, ali i neutralnih, d) javna rasprava, đ) donošenje odluke od nadležnog organa ili lica, e) izvršenje odluke, ž) kontrola izvršenja odluke. Treba imati u vidu da proces donošenja odluke počinje sa prvom fazom. a ne tek u momentu njenog donošenja.

Postoje kriteriji za klasifikaciju odluka, ali je njihovo razvrstavanje delikatno s obzirom na to da postoji bezbroj odluka i bezbroj njihovih donosilaca. Ali ako posmatramo samo važne društvene i d ržavne organe kao donosioce, onda se može utvrditi određena klasi-fikacija. a) Opšta klasifikacija odluka obuhvata sve istorodne odluke ili pak u parovima, tj. koje imaju neka bitna zajednička obilježja, bez obzira na sadržaj i donosioce odluka. U ovu grupu spadaju: programirane.neprogramirane, pozitivne, negativne. rutinske, adaptivne, inovativne, strukturalne, nestrukturalne, političke, alokativne, operativne, koordinativne i ultimativne odluke. (S. Popović: Organizacija i funkcionisanje uprave; E. Pusić: Upravljanje, Narodne novine, 1968). b) Posebna ili uža klasifikacija odnosi se na upravna (izvršna) područja. Te odluke mogu biti interesne, tehničke, slobodne, vezane, autonomne, heteronomne, institucionalne, staleške, razvojne, poslovne, instrumentalne, rutinske i druge.

3) Odlučujući i izvršavajući organi

Teško je u praksi tačno odrediti odlučujuće i izvršavajuće organe i organizacije. jer odlučujući organi su često izvršavajući i obratno, ili su samo izvršavajući a ne i odlučujući. Ipak, u teoriji je napravljena ta razlika. Najbolji i najvidljiviji primjer identifikacije odlučujućeg organa (tijela) i izvršavajućeg organa (organizacije) nalazi se u državnoj organizaciji. Predstavnička tijela (skupštine, parlamenti) su odlučujući organi, a vlada je izvršavajuća organizacija. Formalno izgleda da je jasna situacija. Međutim, u praksi je sasvim drugačije. Uzmimo za primjer donošenja i izvršenja jednog zakona. Vlada inicira njegovo donošenje, priprema nacrt, pa i prijedlog, a skupština ga usvaja, da bi potom ponovo išao vladi da ga provodi. Formalnopravno odlučujući organ je skupština, a u stvari je vlada. Postoji uska povezanost izvršavajućeg i odlučujućeg tijela. Stalna je tendencija da članovi vlade (ministri) i drugi stručnjaci u vladi, odnosno izvršavajućoj organizaciji, teže da se što više približe odlučujućoj grupi, tj. skupštini i da tzv. skrivenom funkcijom svedu skupštinu na servis za donošenje zakona, a sve drugo da pripada njima. Na drugoj strani, članovi parlamenta (skupštine) žele da oni postanu i izvršavajući organ (žele biti ministri). Ali, pošto je predstavničko tijelo u osnovi, laičko za mnoga pitanja, ne može se zamisliti njegov rad bez izvršavajuće organizacije, pa ono ne može ni preuzeti tu ulogu. Zato može doći do čudnih situacija: da i parlament postane izvršavajuća organizacija; da izvršavajuća organizacija postane i odlučujuća; da se izgubi razlika između jednih i drugih; da izvršavajuća organizacija ili odlučujuća grupa postane nadmoćna itd. U osnovi dobra izvršavajuća organizacija pozitivno utiče na od-lučujući organ (samo u okvirima strogog pridržavanja vlastite nadležnosti). S druge strane, ako je izvršavajuća organizacija nestručna i troma, tu manu ne može otkloniti ni dobro odlučujuće tijelo. U stvari, ne treba fetišizovati ni odlučujući organ (tijelo) ni izvršavajuću organizaciju, niti tražiti nadmoć jednih ili drugih jer svako ima svoju ulogu, pogotovo u sistemu podjele vlasti.

4) Sistem rukovođenja

Posebno treba razmotriti sistem rukovođenja u izvršnoj vlasti uključujući i šefa države. Rukovođenje je usko vezano za odlučivanje, jer rukovoditi znači i provodtii dosta vremena u pripremi odluka, učešću u odlučivanju ili potpuno samostalno odlučivanje u okviru svojih ovlašćenja. Rukovsfenje je, u osnovi, sposobnost i vještina upravljanja, koordiniranje i motivisanje pojedinaca ili grupe radi ostvarivanja svoje nad-ležnosti (postavljenih zadataka i ciljeva). Rukovođenje je složena djelatnost sastavljena od više elemenata: planiranja, komandovanja, naređenja, koordinacije, pokretanja, usmjeravanja, povezivanja, pružanja pomoći. integracije itd. Rukovođenje je strogo vezano za ljude i odvija ce u stalnoj komunikaciji s njima, bilo neposredno ili preko organa. Pojavljuje se u okviru svakog radnog procesa, s tim što rukovođenje nije vladanje ljudima. U teoriji i praksi postoji više sistema rukovođenja, a tri su najčešće u funkciji: a) Linijski sistem rukovođenja je jedan od najstarijih, sa uočenim prednostima i nedostacima. To je sistem u kome sve inicijative, naređenja, usmjerenja i dr. polaze iz centra, od glavnog šefa, i prenose se lančano, od najvišeg do najnižeg. Svaki starješina je potčinjen samo jednom starješini, prvom nad sobom. Ovaj sistem ima prednosti jer postoji precizna podjela rada i zna se tačno ko kome odgovara. Autoritet rukovodioca je veliki, a vrlo brzo se uočavaju greške. Manjkavosti ovog sistema su što je on trom, spor, skup. On se ipak, barem djelimično, koristi u armiji, upravi i sudstvu. b) Štapsko-linijski sistem rukovođenja je blizak linijskom sistemu pošto se rukovođenje sastoji od linije i štaba. Naime, po ovom sistemu rukovodilac odlučuje, izdaje naloge kao i kod linijskog sistema. Međutim, prije izdavanja naloga, odluka i sl. on poziva najbliže saradnike koji predstavljaju neko konsultativno tijelo - štab, s njima se konsultuje o datom pitanju, potom sam donese odluku i stavlja je u funkciju. v) Funkcionalni sistem rukovođenja podrazumijeva formiranje funkcionalnih grupa, naročito po stručnom kriterijumu. Te grupe obavljaju svoj posao bez čvrstih naređenja od rukovodioca. Pošto su grupe funkcionalno postavljene, stručnost njihovih rukovodilaca, zavisi od prirode predmeta koji se obrađuje. U svakom od navedenih sistema rukovođenja koriste se određene, adekvatne metode rada: metoda prinude, paternalizma, metoda ubjeđivanja i druge. U okviru određenog sistema rukovođenja i korišćenja adekvatnih metoda javljaju se i određeni stilovi rukovođenja: autokratski, demokratski i liberalni stil. Koja metoda i koji stil rukovođenja će se koristiti, zavisi od samog rukovodioca i od prirode organizacije (institucije), tj. njenog sadržaja rada i tipa političkog sistema.

OSNOVNA LITERATURA

BATAVELjIĆ, D.: Dileme podele vlasti u SRJ, Beograd, 1996. BORKOVIĆ, I.: Dioba vlasti u ustavnom sistemu SAD, Split, 1972. ĐURĐEV, A. : Ustavno pravo, II. Novi Sad, 1994.JOVIČIĆ, M.: Veliki ustavni sistemi, Beograd, 1984. JOVANOVIĆ, S: Ustavno pravo Kraljevine SHS, Beograd, 1924. JOVANOVIĆ, S: Paradoksi izršne vlasti, Novi Sad, 1982. KELZEN, X.: Opšta teorija prava i države, Beograd, 1951. KRBEK, I.: Dioba vlasti, Zagreb, 1945. LOK, Dž.: Dve rasprave o vlasti, I-II, Beograd, 1978. LUKIĆ, P.: Politička teorija države, Beograd, 1962. MARKOVIĆ, P.: Izvršna vlast, Beograd,-1980. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. NIKOLIĆ, P.: Skupštinski sistem, Beograd, 1973. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. PAŠIĆ, N.: Klase i politika, Beograd, 1976. PAŠIĆ, N.: Savremena država, Beograd, 1976. PAJVANČIĆ: M.: Kolektivni šef države, Beograd, 1981. POPOVIĆ, S: Organi izvršne vlasti, Beograd, 1983. POPOVIĆ, S. - MARKOVIĆ, B. - KUZMANOVIĆ, P.: Osnovi nauke o upravljanju, Beograd, 1994. STEFANOVIĆ: J.: Ustavno pravo FNRJ i komparativno, Zagreb,1956. ČAVOŠKI, K.: Mogućnost slobode u demokratiji, Beograd, 1981. USTAV Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. USTAV Republike Srpske iz 1992. sa amandmanima iz 2002.

USTAV Republike Srbije iz 1990. USTAV Republike Crne Gore iz 1992. USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995.

Glava jedanaesta

PRAVOSUDNI SISTEM - SUDSKA VLAST 1. NASTANAK I RAZVOJ PRAVOSUĐA I POJAM SUDSKE VLASTI Pravosuđe je zajednički pojam koji obuhvata odrećene institucije -organe koji se bave primjenom prava i zaštite graćana, institucija i organizacija. To su sudovi, tužilaštva, pravobranilaštva, advokature, pa i organi koji odlučuju o prekršajima. Funkciju pravosuća, gledano istorijski, vršili su različiti organi, bilo da su kolektivna tijela ili pojedinci. Pravosuće kao bitna društvena funkcija vrši zaštitu prava (pojedinačnih i kolektivnih, tj. prava graćana, ali i zaštitu ustavom utvrćenog poretka. U sistemu pravosuća sudovi su uvijek imali istaknuto mjesto. tj. prvo mjesto na ljestvici pravosudnih organa. U nekim pravnim sistemima (npr. anglosaksonskom) sudovi se izjednačavaju sa pravosuđem. Mi pravimo bitnu razliku izmeću sudske i pravosudne funkcije (jedna je uža, druga šira). Potreba za suđenjem - sudovanjem, nastala je u onom vremenu kada su ljudi bili uvjereni da stanje nepravde nije normalno društveno stanje i pojava. Drugim riječima, pojavljivali su se sporovi oko toga da li su pojedine ljudske radnje, odnosno akti, materijalni i pravni, protivpravni ili ne, odnosno da li su u suprotnosti sa nekim normama (pravnim, moralnim, običajnim). Traženo je kako he ce nešto (neki spor) riješiti i ko će TO riješiti. Trebalo je pronaći ko he pravedno postupiti i dosuditi onako kako pripada, kako ko zaslužuje. U tom smislu stvarani su najrazličitiji oblici sudovanja. Bili su to starješine porodice, starješine plemena, razni "božji izaslanici", vrači, najmudriji ljudi, najučeniji ljudi - filozofi. Dugo se pravda očekivala od šefa države, vladara, ali i ostalih starješina (naročito vojnih). Šef države je u nekim istorijskim fazama bio apsolutni gospodar pa i sudija koji je potezom samo jednog prsta (palac gore ili dolje) presuđivao,

i to o životu i smrti. Međutim, relativno rano se uočilo da spor o pravu mogu i moraju rješavati specijalizovani organi (ili pojedinci). Javili su se svjetovni, duhovni, kao i posebni (specijalizovani) sudovi. U srednjem vijeku bilo je mnogo različitih sudova, a posebno su se isticali kraljevski i sudovi jednakih - sudovi "perova". Sudska funkcija se sve više usavršavala i prenosila na stručne ljude, profesionalne sudije, a naročito od "slavne revolucije" 1688. u Engleskoj. Od Francuske revolucije sudovi postaju državni, tj. sudska funkcija državna, i sudovi sude na osnovu zakona. Parlament se već konstituisao kao zakonodavna vlast, vlada i šef države kao izvršna, a sudovi su ostali odvojeni od jedne i druge vlasti, kao posebni dr-žavni organi. Postali su, u stvari, treća linija vlasti - sudska vlast. Teoretičari su odmah postavili pitanje da li su pravosudni organi posebna vlast ili samo aktivnost koju obavljaju posebni organi u okviru funkcije izvršenja (X. Kelzen: Opšta teorija prava i države). Klasici prava (još od Cicerona), a posvbno u modernom dobu (Lok, Monteskje) i mnogi drugi ugledni pravnici, zastupali su shvatanje da je sudska funkcija samostalna i da se po svojoj nezavisnosti, ništa ne razlikuje od zakonodavne i izvršne vlasti. Dakle, stavili su sudsku funkciju - vlast u istu ravan sa zakonodavnom i izvršnom. I veliki broj savremenih teoretičara smatra da pravosuđe zaista predstavlja "treću vlast", tj. sudsku vlast. Veliki broj savremenih ustava utvrđuje da se državna vlast organizuje na načelu podjele vlasti i da ustavno-pravnu i zakonodavnu vlast ima (ostvaruje) parlament (skupština), izvršnu - vlada i šef države, a sudsku vlast imaju sudovi. Međutim, analiza položaja i uloga pravosuđa u sistemu organi-zacije vlasti u posljednja dva vijeka, kao i savremena praksa, pokazuju da pravosuđe nikada nije bilo, niti je danas, neka posebna vlast. "Sudstvo nije nikad bilo ne samo u socijalno-političkom nego i u pravnom smislu potpuno nezavisno i jednako zakonodavstvu i izvršnoj vlasti, jer to u krajnjoj liniji objektivno nije ni moguće" (J. Đorđević: Ustavno pravo, Beograd, 1975, str. 777). I zaista, pravosuđe ne može biti ravnopravno sa ostale dvije vlasti, jer ne raspolaže ni novcem, ni oružanom prinudom, ni bilo kojom operativnom moći. Ima samo autoritet zasnovan na zakonu. I pored takvog stanja, pravosuđe ostaje (i kod nas prema Ustavu) poluga vlasti (sudska vlast), ali stvarno se ta vlast ne može izjednačiti sa ostale dvije (zakonodavnom i izvršnom). S druge strane, veliko je pitanje da li je pravosuđe samo pravna institucija (u praksi), tj. koliko je izmaklo političkom uticaju. I u sistemima koji se zasnivaju na principu podjele vlasti pravosudne organe (sudije, tužioce, pravobranioce) postavlja parlament (skupština), a sudovi podnose izvještaje parlamentu. Dakle, bliže je istini (stvar-nosti) da je pravosuđe (kako utvrđuje Kelzen) samo aktivnost koju obavlja kao poseban organ u okviru izvršenja. Ili, još bliže, pravosuće jeste odvojena, pa i samostalna, djelatnost od bitnog državnog interesa, ali nije cjelovita, potpuna vlast. U sistemima gdje je dosljedno provedena podjela vlasti, kao što je u SAD, može se govoriti o cjelovitoj (potpunoj) samostalnosti sudova, shodno ovlašćenjima i funkciji pravosuća i sudske vlasti. Vrhovni sud u SAD je ugledna pravna institucija, koja se definiše kao nosilac (treće) sudske vlasti (sa ostalim sudovima). Prema Ustavu SAD. Vrhovni sud ima prvostepenu i apelacionu nadležnost, kako u krivičnoj tako i građanskoj materiji. Ali njegova najvažnija funkcija je pravo na ocjenu ustavnosti zakona i tumačenja ustava. To pravo je s vremenom stečeno, jer nije izričito dato Ustavom. Da bi se bilo koji zakon mogao sprovesti, on mora biti u skladu sa ustavom. "Dakle, da bi se

zakonima mogao sprovoditi Ustav, oni moraju biti saglasni s Ustavom, a nadležan za ocenu te saglasnosti je Vrhovni sud, kome je (sa ostalim sudovima) poverena sudska vlast. Ovakvim rezonovanjem je predsednik Vrhovnog suda Džon Maršal u presudi po sporu Marburi-Madison 1803. inaugurisao pravilo o ovlaštenju Vrhovnog suda da ceni saglasnost zakona (i saveznih i pojedinih država) s Ustavom. Uz izvesne otpore u početku primenjivanja ovog pravila, ono je postepeno postalo jedan od osnovnih elemenata američkog ustavnog sitema i za posledicu imalo ogromno jačanje uloge Vrhovnog suda. U njegovim rukama se, od početka 19. veka pa sve do danas, nalazi odluka o tome da li se neki zakon može primenjivati ili ne. Na taj način on je postao - kako se često naziva -'prikriveni zakonodavac'. On istina, ne učestvuje neposredno u donošenju zakona (što spada u nadležnost Kongresa, uz napred opisanu ulogu predsednika kao trećeg zakonodavnog faktora, osim Predstavničkog doma i Senata), ali može sprečiti njihovo primenjivanje. Njegova odluka o neustavnosti zakona izaziva praktično iste posledice kao i apsolutni veto. He prihvatajući neki zakon (odnosno pojedine njihove odredbe), Vrhovni sud može, posredno, navesti Kongres da se eventualno povinuje stavu Suda i u novopripremljeni tekst zakona unese odred-be koje he biti po volji Suda i tako ga privoleti da, prilikom sledeće provere ustavnosti, ovaj proglasi saglasnim Ustavu. Tako se Sud, posredno, može pojaviti kao značajan zakonodavni faktor" (M. Jovičić: Veliki ustavni sistemi, str. 101). Vrhovni sud sa ukupnim pravosuđem predstavlja, zaista, polugu vlasti jer njegove (njihove) odluke imaju snagu precedenta, tj. djeluju kao opštevažeće. Inače, pravosuće anglosaksonskog pravnog područja (Velika Britanija, SAD, Kanada) primjenjuje sistem precedentnog prava, tj. sudi se na ranije donesenim pravosnažnim sudskim odlukama, koje služe kao izvor prava (to je tzv. sistem Sotop Low).

2. ORGANIZACIJA I NADLEŽNOST SUDOVA, SUDIJE - IZBOR I RAZREŠENjE 1) Organizacija i vrste sudova Ustavom države utvrđuje se mjesto pravosuđa, posebno sudova u sistemu vlasti, bilo da se definišu kao posebna vlast ili kao državni organi koji obavljaju pravosudnu funkciju. Ustav Republike Srpske utvrđuje da sudska vlast pripada sudovima, koji su u svome radu samostalni i nezavisni. Oni sude na osnovu ustava i zakona. Osnovni zadatak sudova je da štite ljudska prava i slobode, utvrđena prava i interese pravnih subjekata i obezbjeđuju ustavnost i zakonitost. Savremena koncepcija organizacije sudova zasniva se na načelu opštosti i jednakosti za sve ljude (građane) jedne države. Sudovi se mogu podijeliti: Prvo, prema stalnosti, opštosti i stvarnoj nadležnosti sudovi se dijele na redovne i posebne sudove. 1)

Redovni sudovi obuhvataju:

a) sudove opšte nadležnosti: osnovne (opštinske), okružne (više) i vrhovne (savezne) sudove; b) specijalizovane sudove (zavisno od spora: trgovački, maloljet nički, carinski i dr. sudovi).

2) Posebni sudovi obuhvataju vrstu sudova koji su u osnovi već istorijska kategorija, koji su minuli (nestali) ili odvojeni ili pak manje korišćeni i više su izvan redovnih sudova. To su: a)

sudovi udruženog rada, izabrani sudovi, raznovrsne arbitraže i dr;

b)

vjerski sudovi - crkveni. šerijatski i dr.

Drugo, prema funkcionalnoj nadležnosti (ili instanciono) sudovi mogu biti: a) prvostepeni - oni čije odluke nisu konačne (to su najčešće najniži sudovi opšte nadležnoti - osnovni, opštinski); b) drugostepeni ili apelacioni. koji odlučuju o žalbama (uglavnom su to viši, odnosno okružni sudovi). U nekim slučajevima, kada je vrijednost spora velika, ili je njegov društveni značaj veliki, ovi sudovi mogu biti i prvostepeni; a) kasacioni (najviši sud) - odlučuje povodom pravnih lijekova u posljednjem stepenu. On, u pravilu, može samo poništiti (izvršiti kasaciju) odluku nižeg suda, a sam ne ulazi u meritum spora, tj. ne odlučuje meritorno. Međutim, može u rijetkim slučajevima da presuđuje u prvom stepenu. U Republici Srpskoj sudovi se organizuju uglavnom kao redovni sudovi opšte nadležnosti i specijalizovani sudovi. Redovni sudovi opšte nadležnosti su: osnovni sudovi (koji se osnivaju za područje jedne ili više opština, a u Republici Srpskoj ima 26 osnovnih sudova za 56 opština), okružni sudovi (koji se osnivaju za područje dva ili više osnovnih sudova, a u Republici Srpskoj ima 5 okružnih sudova), i Vrhovni sud Republike Srpske kao najviši sud u Republici Srpskoj. U Republici Srbiji je isti organizacioni model sudova, samo je raz-lika kod privrednih sudova. U Republici Srbiji je utvrđeno da su privredni sudovi (privredni sudovi i viši privredni sudovi) posebni, specijalizovani, izvan sudova opšte nadležnosti (kako je bilo u BiH do 1992). Na nivou Savezne Republike Jugoslavije postoji Savezni sud kao sud federacije kome je povjerena uloga da se stara o jedinstvenoj primjeni saveznih zakona (saveznog prava). Postoje i vojni sudovi kao specijalizovani sudovi. Na nivou Bosne i Hercegovine postoje dva sudova - Ustavni sud i Sud Bosne i Hercegovine (redovni sud). U Federaciji Bosne i Hercegovine postoje sudovi na tri nivoa: opštinski, kantonalni i federalni. Sudovi Federacije su Ustavni sud, Vrhovni sud i Sud za ljudska prava prava. Sudska vlast u Federaciji je samostalna i nezavisna. 2) Nadležnosti sudova Nadležnosti sudova (pravosudnih organa) različito se postavljaju i tumače, zavisno od toga da li se sudovi tretiraju, kao državne institucije, kao procesni subjekti, ili se nadležnosti tumače, u subjektivnom ili objektivnom smislu. U objektivnom smislu nadležnost je djelokrug poslova pravosudnih organa kojima je cilj raspodjela poslova između tih organa (S. Triva: Građanski parnični postupak, 1986, str. 197), a u subjektivnom smislu to je pravo i dužnost sudova da postupaju u određenoj pravnoj stvari. Nadležnosti pravosudnih organa (prije svega sudova) utvrđene su ustavom, zakonima, ali mogu biti zasnovane i na sudskoj odluci i sporazumu stranaka.

Postoje različite vrste nadležnosti, a osnovni kriterijumi za njihovo razlikovanje je odnos pravosudnih organa prema ostalim državnim organima. Nadležnost se razlikuje s obzirom na to da li suposrijedi domaći ili inostrani sudovi, te po principu teritorijal nosti. Vrste nadležnosti su: 1) Relativna nadležnost pravosudnih organa ogleda se u raspodjeli nadležnosti izmeću sudova, tužilaštva i pravobranilaštva. Sudovi imaju izvornu, a ostali pravosudni organi izvedenu nadležnost. 2) Stvarna nadležnost ima cilj da razgraniči nadležnosti između sudova iste vrste, a različitog ranga. Ona odrećuje koji he sud suditi u prvom stepenu u nekoj konkretnoj pravnoj stvari. Među sudovima opšte nadležnosti, u našem pravu, prvostepena nadležnost može biti kod dva suda: osnovnog (opštinskog) i okružnog (višeg) suda. (R. Momčilović i M. Živanović: Pravosudno organizaciono pravo, Beograd 1995, str. 19). Samo u izuzetnim slučajevima sud trećeg stepena ima prvostepenu nadležnost. 3) Funkcionalna nadležnost odrećuje se s obzirom na sud koji je u konkretnoj stvari odlučivao u prvom stepenu, a ne na sud koji bi prema zakonu bio stvarno i mjesno nadležan da odlučuje u prvom stepenu (T. Vasiljević: GP1H 1971. str. 45). 4) Mesna nadležnost je pravo i dužnost suda da na određenoj teritoriji vrši svoju delatnost. Ona zavisi od činjenica vezanih za vrstu sudskog postupka, uzročno vezanih za konkretne pravne stvari i teritorije suda. Ta veza može biti personalna (odnos stranaka prema teritoriji suda). Takoće. mogu se uočiti kao zajedničke dve vrste mesne nadležnosti, opšta i posebna. Opšta i posebna nadležnost mogu se pojaviti u krivičnim i graćanskim postupcima (R. Momčilović i M. Živanović: navedeno djelo str, 20). Pravni akti na kojima se zasniva nadležnost pravosudnih organa su zakoni, sudske odluke i sporazumi stranaka. Ustav, kao najviši zakon, najznačajniji je pravni osnov za nadležnost. Nadležnosti redovnih sudova opšte nadležnosti (osnovnih, okružnih i vrhovnog) u Republici Srpskoj utvrćene su Ustavom i zakonom. 5) Nadležnosti osnovnog suda. Osnovni sud ima nadležnosti samo u prvom stepenu i to u predmetima o krivičnim djelima za koja je zakonom predviđena kazna zatvora blaža od 15 godina; provodi istragu za krivična djela i pripremni postupak prema maloljetnicima; odlučuje o žalbama protiv rješenja istražnog sudije osnovnog suda i o prigovoru na optužnicu; u građanskim predmetima sudi građanskopravne sporove i sporove zbog ometanja posjeda; u sporovima iz radnih odnosa sudi sporove o zasnivanju i prestanku radnog odnosa, zaključivanju i primjeni kolektivnih ugovora i o štrajku; rješava privredne sporove i statusne promjene u preduzećima; obavlja zemljišno-knjižne i dr. poslove. 6) Nadležnosti okružnog suda. Odlučuje o žalbama na odluke os-novnih sudova i sudova za prekršaje u drugom stepenu i sudi u prvom stepenu. Nadležnosti su mu u prvom i drugom stepenu iz krivično-pravne, građanskopravne, upravnopravne, radnopravne oblasti, ali i iz drugih oblasti utvrđenih Zakonom o sudovima i sudskoj službi. 7) Nadležnosti Vrhovnog suda. Osnovni zadatak, pravo i dužnost Vrhovnog suda kao najvišeg suda u Republici je da obezbjeđuje jedinstvenu primjenu zakona. U tom pravcu su i utvrđene njegove nadležnosti da odlučuje o redovnim pravnim lijekovima protiv odluka okružnih sudova, o vanrednim pravnim lijekovima protiv pravosnažnih odluka sudova, da rješava o žalbama u trećem stepenu protiv drugostepenih sudova u Republici, da odlučuje o zakonitosti konačnih upravnih akata republičkih organa i dr. 3) Sudije, izbor i razrješenje Već dugo postoji opšta saglasnost da sudska funkcija mora biti stalna i da je ne može obavljati bilo ko. Moraju to biti obrazovani pravnici sa visokim moralnim kvalitetima i

opštim sposobnostima. Uz to, društvo (država) mora obezbijediti da sudija bude samostalan, nezavisan, jer time obezbjeđuje i njegovu nepristrasost. Sudija mora biti isključivo vezan zakonom, a Monteskje je svojevremeno istakao da su "sudije samo usta zakona koja izgovaraju riječi zakona". Ili kako to prof. R. Marković prevodi sa latinskog "sudija je zakon koji govori". Međutim, uz strogu vezanost sudije za zakon, potrebno je i ono individualno, lično, što je vezano za ličnost sudije - njegova cjelovita moralna, nepristrasna i kompetentna ličnost. Još u rimskom pravu (periodu) nestala je uloga laika sudije, odnos-no uloga pretora (jedan od najviših rimskih magistara koji je imao imperium, a glavni posao bio mu je organizacija pravosuđa. Mandat pre-tora trajao je od jedne do dvije godine). Ulogu zakonodavca preuzeo je prinieps, a pravosuđe preuzeli stručni činovnici. Dakle, već tada, na samom početku nove ere, sudijska funkcija prelazi na jednog službenika, na izabranog sudiju. Za izbor sudije bili su visoki zahtjevi. Visoki zahtjevi za izbor sudije - vršenje sudske funkcije zadržane su sve do danas. Sudije se u svijetu biraju na različite načine, ali svagdje su za njihov izbor visoki kriterijumi. Na primjer, da bi neko u SAD ili Engleskoj postao sudija, mora da ima dugogodišnju praksu i provjerene sposobnosti za obavljanje sudijske funkcije. U Velikoj Britaniji se, recimo, kandidati za sudije registruju iz reda advokata koji su već stekli ugled, zato su tamo sudije mlađe od pedeset godina rijetkost. U našim uslovima vršenje funkcije sudije smatra se pozivom. Jedno vrijeme u jugoslovenskom pravosuđu (19631992) bio je uveden princip reizbornosti sudija (svake četiri do šest godina sudije su se morale javljati na tzv. reizborni konkurs). Međutim, u posljednje vrijeme, posebno od nastanka "treće" Jugoslavije i drugih država, sudijska funkcija postala je stalna. Ustav Republike Srbije (čl. 101) utvrđuje da je sudijska funkcija stalna. Na isti način je regulisao stalnost funkcije sudija Ustav Republike Srpske (čl. 127) i Ustav Republike Crne Gore (čl. 103). Zakonom o sudovima i sudskoj službi u Republici Srpskoj je utvrđeno da za sudiju osnovnog suda može biti biran državljanin Republike Srpske koji ispunjava opšte uslove za rad u državnim organima, koji je završio pravni fakultet, položio pravosudni isit i koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Za sudiju okružnog ili Vrhovnog suda lice mora imati šest, odnosno dvanaest godina radnog iskustva. Visoki sudski savjet dostavlja Narodnoj skupštini prijedlog kandidata za izbor sudije, a zatim Skupština vrši izbor. Sudija se bira trajno, tj. sudijska funkcija je stalna (čl. 127 st. 1 Ustava). Sudija polaže zakletvu pred Narodnom skupštinom (njenim predsjednikom). Sudija ne može vršiti nikakvu javnu funkciju ni posao koji je zakonom utvrđen kao nespojiv sa sudijskom funkcijom. Sudija uživa imunitet i ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo u procesu donošenja sudske odluke, a ako je učinio krivično djelo u vršenju sudijske funkcije, ne može biti pritvoren bez odobrenja Narodne skupštine (čl. 126. Ustava Republike Srpske). U našem pravosuđu pored profesionalnih sudija u suđenju učestvuju i sudije porotnici. Za sudiju porotnika može biti biran državljanin Republike Srpske koji je punoljetan i koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Sudije porotnike bira Visoki sudski savjet. Oni polažu zakletvu pred predsjednikom Vrhovnog suda.

Sudija može biti razriješen sudijske funkcije: 1) ako to sam zatraži, 2) kada ispuni uslove za starosnu penziju, 3) ako postane trajno nesposoban za obavljanje sudijske funkcije, 4) ako je osuđen za krivično djelo koje ga čini nedostojnim da obavlja sudijsku funkciju (čl. 127 Ustava Republike Srpske). Može biti razriješen i ako se utvrdi da nestručno i nesavjesno obavlja sudsku funkciju. Razrješenje vrši Narodna skupština na prijedlog Visokog sudskog savjeta.

4. USTAVNA NAČELA O SUDOVIMA

Ustavi utvrđuju niz načela organizacije, funkcionisanja i rada sudova. Koja he se načela primjenjivati u pojedinim državama, zavisi od stepena samostalnosti sudova, tipa društvenog uređenja, nivoa razvoja demokratije i vladavine prava. U ustavnim sistemima naroda bivše Jugoslavije, posebno Republike Srbije, Republike Crne Gore, Republike Srpske, te Federacije Bosne i Hercegovine, utvrćena su slična načela o sudovima (negdje ih je više, negdje manje: negdje su explicite navedena, a negdje se nalaze i izvode implicit e). Bitna načela o sudovima su: 1) Načelo zakonitosti je opšte i veoma bitno, bez koga se ne bi ni mogla vršiti funkcija sudova. Prema ovom načelu, sudovi sude na osnovu ustava i zakona. Oni su vezani isključivo objektivnim pravom, što znači da svaka sudska odluka mora biti zasnovana na zakonu. Pri vršenju sudske funkcije sud vrši i zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Ima pravo da odbije primjenu propisa (zakona ili drugog opšteg akta) ako smatra da je on neustavan ili nezakonit. O obustavi tog (takvog) propisa obavještava ustavni sud da on ocijeni i konačno odluči o ustavnosti osporenog propisa. Samo dosljednom primjenom zakonitosti stvara se autoritativan pravni sistem (i poredak) i obezbjeđuje pravna sigurnost građana. 2) Načelo samostalnosti i nezavisnosti sudova je ustavna odredba (čl. 121 Ustava Republike Srpske). Ovo načelo sudovi ostvaruju tako što sude na osnovu ustava i zakona; za njih je najveći i jedini autoritet zakon, tj. objektivno a ne subjektivno pravo. Svaki uticaj zakonodavne ili izvršne vlasti, političkih stranaka ili lidera (i drugih autoriteta) nedopustiv je i mora se onemogućiti. 3) Načelo stalnosti sudske funkcije ogleda se u tome što se sudije biraju na neodređeno vrijeme (čl. 127 Ustava Republike Srpske). Sudije bira predstavničko tijelo - narodna skupština (parlament). U nekim ustavnim sistemima sudijska funkcija nije stalna, već se vrši reizbor svake četvrte godine, kada se vrši provjera stručnosti i efikasnosti u radu. Sudija može biti razriješen dužnosti samo po strogo propisanim (zakonskim i ustavnim uslovima). Načelo zbornosti ili suđenja u vijeću (ili načelo kolegijalnosti) tradicionalno je i demokratsko načelo sudovanja. Sudovi sude u vijeću, a zakonom se utvrđuje u kojim slučajevima i stvarima sudi sudija pojedinac (čl. 125 Ustava R. Srpske). Da li će biti vijeće trojice (malo vijeće) ili vijeće petorice (veliko vijeće) i kakav će biti njihov

sastav, zavisi od predmeta, vrijednosti i značaja spora. U vijeću mogu biti samo sudije ili sudije i sudije porotnici. 5) Načelo javnosti raspravljanja pred sudom jedno je od osnovnih načela pošto se u principu (u pravilu) sudi javno, a kada će se javnost isključiti iz rasprave utvrđeno je zakonom (npr. kada se sudi o bračnim sporovima, suđenje maloljetnicima, zaštita javnog morala, kada to zahtijeva zaštita javnog interesa i sl.). Samo se zakonom može isključiti javnost, u svim drugim slučajevima sudi se javno. 6) Načelo učešća građana u suđenju ogleda se u tome da u suđenju učestvuju sudije porotnici (čl. 125 Ustav R. Srpske). Sudije porotnike imenuje Visoki sudski savjet iz reda moralnih i dostojnih građana. Zakonom o sudovima uređen je način izbora, razrješenja i rada sudija porotnika. Uloga i rad porote u svijetu su različito regulisani. U anglosaksonskom pravnom području porota ne učestvuje do kraja suđenja. Njen zadatak je da se nakon pretresa (istrage i saslušanja) u sudu izjasni kratko sa "kriv je" ili "nije kriv". Sve ostalo obavljaju profesionalne sudije. U srednjeevropskom pravnom području sudije porotnici učestvuju u svim fazama suđenja. 7) Načelo sudijskog imuniteta omogućuje zaštitu sudija u njihovom radu. Naime, sudija ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo u toku donošenja sudske odluke. Sudije taksfe ne mogu biti pritvoreni zbog učinjenog krivičnog djela bez odobrenja Narodne skupštine (čl. 126 Ustava R. Srpske). 8) Načelo inkompatibilnosti sudijske funkcije sa istovremenim obavljanjem nekih drugih funkcija (npr. ne može biti sudija i poslanik ili sudija i ministar). Dakle, nespojivo je sa sudijskom funkcijom aktivno učešće u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti. Na osnovu ustavne odredbe prema kojoj "sudija ne može vršiti javnu funkciju ni posao koji je zakonom utvrđen kao nespojiv sa sudskom funkcijom" (čl. 127 st. 2 Ustava R. Srpske) izvodi se i realizuje načelo inkompatibilnosti. 9) Načelo dvostepenosti suđenja ili instanciono rješavanje sporova je tradicionalno; prema njemu se dozvoljava žalba višem sudu (višoj instanci) na prvostepenu odluku (presudu) suda. Drugostepeni organ koji može preinačiti ili potvrditi odluku je isključivo sud, a ne neki zakonodavni ili izvršni organ. Dakle, instanciono suđenje (odlučivanje) ostaje u okviru sudova čime se i na ovaj način potvrđuje samostalnost i nezavisnost sudova. 10) Načelo izvršnosti sudskih odluka potvrđuje samostalnost i autoritet sudova, njihovu funkciju sudske vlasti. Kada odluka postane konačna i izvršna, mora se provesti u djelo pa makar i putem prinude. 11) Načelo upotrebe svoga (maternjeg) jezika lica (stranke) u postupku pred sudom ogleda se u pravu da na svome jeziku bude upoznato sa činjenicama i kvalifikaciji djela. To je jedno od ustavnih prava koje se posebno uvažava i dolazi do izražaja u sudskom postupku. 12 )Načelo prava na odbranuje jedno od najstarijih principa i prava okrivljenog ili optuženog. Svako ko je optužen ili je na drugi način stranka na koju se prevaljuje teret

suđenja, ima pravo na odbranu. To pravo pruža mogućnost da se okrivljeni brani, da iznosi sve relevantne činjenice u svoju korist. Može to činiti sam ili preko posebnog zastupnika. advokata, pravobranioca ili službenog branioca i dr. 11) Načelo jednakosti građana pred sudom je ustavno načelo prema kome su svi građani ravnopravni bez obzira na posebne karakteristike (pol, vjeru, nacionalnost, boju kože, ekonomsku moć. stepen obrazovanja). Svakome se mora pružiti ista sudska zaštita (isti tretman). 12) Načelo pružanja pravne pomoći građanima se u savremenom svijetu organizuje i primjenjuje u radu sudova. Naime, sudovi su dužni, saglasno Zakonu o sudovima, da organizuju pružanje pravne pomoći građanima u određene dane (tzv. uredovni dan), i to uglavnom kod prvostepenih sudova. Pravna pomoć se pruža i od strane advokata i kancelarija pravne pomoći opštine. 17) Načelo etike sudskog poziva ogleda se u kvalitetu, opštem civilizacijskom, humanom, pravednom i poštenom odnosu prema učesnicima u postupku i suđenju.

4. JAVNO TUŽILAŠTVO Nešto ranije smo istakli da se javno tužilaštvo nalazi u okviru sistema pravosuđa. Međutim, iako se nalazi u tom sistemu ono je samostalna i odvojena državna institucija. Javno tužilaštvo je nastalo iz potrebe da se odvoje funkcija (postupak) optuženja i funkcija suđenja. To je učinjeno u interesu objektivnog suđenja, tj. donošenja pravilne odluke. Osnovna funkcija javnog tužilaštva je da goni učinioce krivičnih djela i drugih po zakonu kažnjivih djela, kao i da ulaže pravna sredstva radi zaštite zakonitosti. U velikom broju zemalja postoji institucija (ustanova) javnog tužilaštva. Postoje, naravno, neke razlike u načinu njegovog organizovanja i položaja, ali mu je funkcija ista. U Jugoslaviji je još u toku Drugog svjetskog rata (u vrijeme revolucije) prvo nastala služba isljeđivanja, koja je prerasla u javnotužilačku ustanovu (organizaciju). Prema Ustavu iz 1946. godine, javno tužilaštvo bilo je organ Narodne skupštine. Ustavom i Zakonom o javnom tužilaštvu data su široka ovlašćenja tužilaštvu. Tako je pored funkcije krivičnog gonjenja tužilaštvo provodilo i isljeđivanje za krivična djela. Bilo mu je povjereno da štiti zakonitost u svim oblastima života, pa je, recimo, vršilo nadzor nad pravilnom prim-jenom zakona od strane državne uprave i narodnih odbora, pa i pokrajinskih i republičkih organa. Ustavom iz 1974. godine utvrđeno je da javno tužilaštvo ima pravo i dužnost da preduzima određene mjere za zaštitu interesa društvene zajednice. U tom smislu su njegova ovlašćenja bila velika. Savezno javno tužilaštvo ulaže pravna sredstva u okviru federacije i na osnovu saveznih zakona i ustava SFRJ. Javni tužilac je imao pravo da upotrijebi vanredni pravni lijek (zahtjev) za zaštitu zakonitosti protiv pravosnažnih odluka donesenih u krivičnim i privrednim sporovima i administrativno-kaznenom postupku. Javno tužilaštvo je u cijelom periodu bivše Jugoslavije, a naročito u FNRJ (od 1946. do 1953), bilo čisto državnopolitički, odnosno državno-partijski organ. Pored stručne spreme, za tužioca se tražila visoka moralno-politička podobnost (u stvari, partijska podobnost). U vrijeme važenja Ustava iz 1974. godine (1974-1992) "postojala su opštinska (odnosna osnovna) javna tužilaštva, republička javna tužilaštva i Savezno javno

tužilaštvo. U ustavnom sistemu bivše Jugoslavije postojala su takođe i vojna tužilaštva. Ona su bila obrazo-vana pri jedinicama ili ustanovama Jugoslovenske narodne armije, a postojalo je i Vojno tužilaštvo JNA" (P. Nikolić. navedeno djelo, str. 330). O javnom tužilaštvu Ustav SRJ iz 1992. godine nije dao načelne -opšte odredbe; jedino govori o Saveznom javnom tužiocu. Ustavi Re-publike Srbije i Republike Crne Gore ne slijede tu logiku, već pro-pisuju načelne odredbe o tužilaštvu i tako ga ugrađuju u cjelokupan ustavni sistem ove dvije republike. Bez obzira na neke razlike u ustav-nom određenju javnog tužilaštva, ono je bitna ustavna kategorija. U Republici Srpskoj Ustavom je utvrđeno (čl. 128), da je javno tužilaštvo samostalan državni organ koji goni počinioce krivičnih djela koja su prema zakonu kažnjiva. Funkciju javnog tužilaštva vrše: osnovni javni tužilac, okružni javni tužilac i republički javni tužilac. Javni tužioci imaju potreban broj zamjenika, koji obavljaju funkcije koje im povjeri tužilac. Zamjenici mogu obavljati svaku radnju u postupku pred sudom kao i tužilac. Tužioce i zamjenike sva tri nivoa (osnovne, okružne i republičkog) na prijedlog Visokog tužilačkog savjeta, imenuje i razrješava Narodna skupština.

Funkcija tužioca je stalna (čl. 129 Ustava), što znači da nema reizbora osim za republičkog tužioca koga Narodna skupština imenuje na period od četiri godine i može biti ponovo imenovan (čl. 29 Zakona o javnom tužilaštvu). Za javne tužioce i njihove zamjenike mogu biti imenovani samo državljani Republike Srpske, diplomirani pravnici sa položenim pravosudnim ispitom i koji su svojim ljudskim kvalitetima dostojni funkcije javnog tužioca. Uz to je potrebno da kandidat za okružnog javnog tužioca ima šest, a za republičkog - deset godina radnog iskustva. Funkcija javnog tužioca može prestati iz istih razloga kao i funkcija sudije (čl. 127 stav 3 Ustava), s tim što Zakon o javnom tužilaštvu još šire utvrđuje rzloge razrješenja (čl. 35 - Zakona o javnom tužilaštvu Republike Srpske). Javni tužilac, kao državni organ, odnosno specifičan organ pravosuđa, najveći dio svoje funkcije ostvaruje u krivičnom postupku kao organ koji goni učinioce krivičnih djela. U građanskom postupku može se pojaviti kao stranka. kao treće lice i kada ulaže pravna sredstva za zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Republički javni tužilac ima pravo i dužnost da pokrene pred Ustavnim sudom postupak za ocjenu ustavnosti zakona i ustavnosti i zakonitosti drugih propisa ako se u toku rada javnog tužioca pojavi pitanje ustavnosti i zakoni-tosti (čl. 14 Zakona o javnom tužilaštvu Republike Srpske). U Republici Srpskoj broj osnovnih javnih tužilaštava jednak je broju osnovnih sudova, broj okružnih javnih tužilaštava jednak je broju okružnih sudova, a republički javni tužilac je jedan kao što je i Vrhovni sud Republike. Ustav Republike Srpske ne utvrđuje postojanje imuniteta za tužioce, kao ni Ustav Republike Crne Gore, dok Ustav Republike Srbije (čl. 103) to izričito utvrđuje. Javni tužilac ne može obavljati službu ili posao koji su zakonom utvrđeni kao nespojivi (inkompatibilni) sa njegovom funkcijom (ne može obavljati poslove ni funkcije u zakonodavnoj ni izvršnoj vlasti).

5. OSTALE INSTITUCIJE PRAVOSUDNOG SISTEMA 1) Advokatura Advokatura je samostalna i nezavisna djelatnost i služba koju obavljaju advokati pojedinci ili udruženi u radne zajednice kao svoju profesionalnu dužnost u sklopu pravosudnog sistema. Osnovna funkcija advokature je pružanje pravne pomoći građanima, počev od pravnih savjeta i sastavljanja podnesaka i isprava, preko zastupanja prd sudovima do odbrane pred sudom. To je veoma stara pravna institucija, toliko koliko su stari i sudovi. Stara antika u cjelini, pa ni antički Rim, nisu poznavali mogućnost zastupanja građana u pravnim poslovima. Djelatnost advokata sastojala se u pomaganju strankama u sporu, a ne u njihovom zastupanju. U posljednjoj fazi postojanja Rimskog carstva advokatura se potpuno formirala kao pravna djelatnost da bi nakon dužeg perioda dobila današnju fizionomiju. Advokatura u Engleskoj, na primjer, konstituisala se još u XIII vijeku (a iz reda advokata biraju se sudije). U našem pravu, prema ustavu i zakonu, postoji jedinstven sistem advokature putem koje se pruža stručna pomoć i zaštita prava fizičkih i pravnih lica, kao i udruženja. To se čini kad se u postupku kod sudova i drugih državnih organa ili organizacija rješava o njihovim pravima ili obavezama, bilo u krivičnoj, građanskoj ili drugoj odgovornosti. Advokat postaje upisom u advokatski imenik, koji se vodi u Advokatskoj komori. lice koje je: 1) državljanin Republike Srpske, 2) poslovno sposobno i da ima opštu zdravstvenu sposobnost za obavljanje advokatske djelatnosti, 3) diplomirani pravnik sa položenim pravo-sudnim ispitom ili je sa pravima izjednačeno sa licem koje je

položilo pravosudni ispit, 4) po svojim radnim i ljudskim kvaliteti-ma dostojno vršenja advokatske djelatnosti, 5) nije osuđivano na kaznu zatvora za krivično djelo protiv uređenja i bezbjednosti Republike Srpske. Advokati se udružuju u Advokatsku komoru Republike Srpske kao strukovnu organizaciju advokata. Komora ima svojstvo pravnog lica. Ona predstavlja advokate i obavlja poslove koji se odnose na razvoj i unapređenje advokatske djelatnosti, te zaštite prava advokata i njiho-vo usavršavanje. Najviši organ Komore je Skuština, koja donosi statut i kodeks advokatske etike. Advokati (i advokatski pripravnici) odgovorni su za savjesno vršenje advokatske djelatnosti (dužnosti) i za čuvanje ugleda advokatske profesije i djelatnosti. Advokati su dužni da pruže pravnu pomoć po pravu i etici. Odbiće pružanje pravne pomoći samo ako je inkompatibilna advokatskoj funkciji i ako je zahtjev u suprot-nosti sa ustavom, zakonom i kodeksom advokatske etike. 2) Javno pravobranilaštvo Javno pravobranilaštvo je organ (institucija) pravosudnog sistema kome je povjerena funkcija pravne zaštite imovinskih prava države (društvenopolitičke zajednice). U Saveznoj Republici Jugoslaviji postoji javno pravobranilaštvo u opštinama republikama (Srbiji i Crnoj Gori) i Savezno javno pravobranilaštvo. U Republici Srpskoj funkciju javnog pravobranilaštva vrši Republičko javno pravobranilaštvo (ne postoje opštinska i okružna pravobranilaštva). Javni pravobranilac je samostalan organ koji vrši svoju funkciju na osnovu Ustava i zakona i drugih propisa i opštih akata. Pravobranilaštvo je zakonski zastupnik pred sudovima i drugim državnim organima radi zaštite imovinskih prava i intere-sa Republike, opština i njenih organa, drugih (budžetskih) organa i organizacija koje imaju svojstvo pravnog lica kao i javnih preduzeća koje osniva društvenopolitička zajednica. Republičko javno pravobranilaštvo daje mišljenje o postupku donošenja zakona i drugih propisa i opštih akata ako se njima uređuju imovinskopravni odnosi, prava i obaveze prema sredstvima u državnoj svojini. Pravobranilaštvo je dužno da pruža stručnu pomoć organima i organizacijama Republike, opštine i njenih organa i drugim pravnim licima koje osniva društveno-politička zajednica. "Republičko javno pravobranilaštvo prati i proučava društvene odnose i pojave u oblasti vršenja svojih funkcija i daje Narodnoj skupštini Republike, ali i skupštinama opština, prijedloge za sprečavanje društveno štet nih pojava" (čl. 8 Zakona o javnom pravobranilaštvu Republike Srpske). Republičkog javnog pravobranioca imenuje i razrješava Narodna skupština (Ima mišljenja da tu ulogu ima Valda). Imenuje se na period od četiri godine. Zamjenike republičkog javnog pravobranilaštva imenuje Narodna skupština bez ograničenja trajanja mandata. Zamjenici republičkog javnog pravobranioca mogu vršiti svaku radnju u postupku pred sudom ili drugim organima za koje je ovlašćen republički javni pravobranilac. 3) Ombudsman Ombudsman je specifičan zaštitni organ, čiji je zadatak čuvanje i zaštita zakonitosti i prava građana, posebno nadzora nad organima uprave i javnim službama. U stvari, ombudsman je funkcioner (pojed-inac) koga imenuje parlament (skupština). Riječ ombudsman je šved-skog porijekla i znači "zastupnik, predstavnik, povjerenik". Međutim, još u dalekoj prošlosti bile su poznate slične institucije čuvara prava građana, koje su se

različito zvale. Na primjer, u staroj Kini zvali su se mandarini, a u antičkoj Atini efori, a u starom Rimu plebejs-ki tribuni. Sa zadacima, pravima i obavezama u današnjem smislu ombudsman je prvi put uveden u Švedskoj 1809. godine. Od tada se postepeno uvodi i u drugim zemljama pod različitim imenima, ali sa sličnim osnovnim zadacima. Danas se pojavljuje kao ustavna kategorija u velikom broju zemalja parlamentarne demokratije (Švedskoj, Finskoj, Danskoj, Norveškoj, Velikoj Britaniji, Fran cuskoj, Austriji), kao i u nekim prekomorskim zemljama (SAD, Australiji, Kanadi, Novom Zelandu), pa i nekim zemljama Afrike (Tanzaniji, Liberiji, Zambiji). U zemljama gdje nije uveden ombudsman postoje pravobranilaštva koja imaju u nekim elementima sličnu ulogu, kao npr. u bivšoj SFRJ, gdje je posebno mjesto imao pravobranilac samoupravljanja kao specifičan ombudsman. Ovaj zaštitni organ uveden je iu Bosni i Hercegovini (Aneks 6 Mirovnog sporazuma). Međutim, ni Ustav BiH ni Ustav Republike Srpske ne predviđaju instituciju ombudsmana. Kao organ parlamenta ombudsman svoje aktivnosti usmjerava na nadzor nad radom uprave, javnih službi i izvršnih funkcionera. "Ombudsman nije ovlašćen da mijenja ili ukida akte organa uprave, on može samo da iznosi mišljenje, da ubjeđuje, kritikuje, savjetuje i da traži uklanjanje nedostataka i eventualno zahteva kažnjavanje krivca. Ombudsman ceni pre svega zakonitost, ali često i celishodnost rada organa i pojedinaca" (Pravna enciklopedija). Značaj i pogodnosti postojanja ombudsmana su u tome što se građani mogu lako i neposredno obraćati ombudsmanu, bez neke prethodne najave i nekih drugih formalnosti. Sve što ombudsman radi za građane je besplatno, bez taksi i drugih vrsta troškova. On može i samoinicijativno da djeluje, ne čekajući poziv i pritužbe građana. U Bosni i Hercegovini je uveden ombudsman za ljudska prava (Aneks 6 Mirovnog sporazuma za BiH). Ombudsman vrši istragu o ugroženosti ili konkretnim kršenjima ljudskih prava, donosi zaključke i prijedloge i dostavlja ih Vijeću za ljudska prava, parlamentima oba entiteta te visokom predstavniku međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini. "Ombudsman će imati pristup i može ispitivati sve zvanične dokumente uključujući i povjerljive, te sudske i administrativne dosijee, a može zahtijevati od svakog lica, uključujući i vladinog funkcionera, da sarađuje dajući relevantne informacije, dokumenta i dosijea" (čl. VI Aneksa 6 Mirovnog sporazuma za BiH). U Republici Srpskoj zakonom je ustanovljen ombudsman 2000. godine koga sačinjavaju tri lica (Srbin, Hrvat i Bošnjak). 4) Arbitraža (izbrani sudovi) Arbitraža je posebna institucija za rješavanje određenih sporova između dvije ili više strana u unutrašnjim ili međunarodnim sporovima čije odluke imaju obaveznu snagu. Arbitraže i izbrani sudovi rješavaju vrlo različite sporove (privredne, trgovinske, teritori jalne, unutrašnje, vanjske), Arbitraža nije u sitemu redovnih sudova, ali je u širem smislu obuhvaćena pravosudnim sistemom. Unutar neke državne najčešći su sporovi: između privrednih preduzeća (sporovi oko statusnih pitanja), sporovi između državnih organa, zatim u oblasti radnih odnosa (arbitražna vijeća za otkaze zaposlenih i kolektivni radni sporovi i dr.). U svijetu se vrlo često javlja pomorska i spoljnotrgovinska arbitraža. U ovakvim slučajevima jedna stranka u arbitražnom sporu je stranac (ovakva arbitraža je u osnovi izabrani sud). Međunarodni sporovi, prema Povelji Ujedinjenih nacija, moraju se rješavati mirnim putem pa se zato vrlo često koriste arbitraže. Postoje posebna pravila za međunarodne sporove, naročito za trgovinske i privredne sporove (poznata su pravila UNCITRAL-a). Dejtonski sporazum o miru u Bosni i Hercegovini utvrdio je postojanje arbitraže za sporove između Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. "Dva entiteta he prihvatiti recipročne obaveze... i da pristupe obaveznoj arbitraži za rješavanje sporova među njima" (Aneks 6 tačka 2 i 4 Sporazuma o

arbitraži). Tako je utvrđena obavezna arbitraža za sporni dio granične linije između dva entiteta u oblasti Brčko, Arbitraža se vodila prema pravilima UNCITRAL-a i završena je marta 1998. godine.

OSNOVNA LITERATURA

BARTOŠ, M.: Međunarodno javno pravo i ugovorno pravo, Beograd,1986. ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo II, Organizacija državne vlasti, Novi Sad, 1994. ŽIVANOVIĆ, M. - MOMČILOVIĆ, P.: Pravosudno organizaciono pravo, Beograd, 1995. ZAKON o javnom tužilaštvu, april 2000. godine. ZAKON o sudovima i sudskoj službi, april 2000. godine JOVIČIĆ, M.: Veliki ustavni sistemi, Beograd, 1984. LASKI, X.: Sloboda u modernoj državi, Beograd, 1985. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. NIKOLIĆ, P: Ustavno pravo, Beograd, 1994. PUSIĆ, E.:Američka prava, Zagreb, 1954. RADINOVIĆ, Đ.:Ombudsman i izvršna vlast, Beograd, 2001. FARNŠVORT, A.: Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Američkih Država, Beograd,1973. CARVIĆ, M. - TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1989. ČALIJA, B.:Organizaciono procesno pravo, Sarajevo, 1978.

Glava dvanaesta

VLADAVINA PRAVA - USTAVNOST I ZAKONITOST I. VLADAVINA PRAVA I PRAVNA DRŽAVA Vladavina prava je prevashodno pravno, a zatim filozofsko, etičko i demokratsko načelo putem koga se stvaraju uslovi da državna vlast bude ograničena pravom i da društvom vlada pravo u najširem smislu te riječi (objektivno pravo). Vladavina prava podrazumijeva postojanje pravne države, koja je potčinjena pravu, i to u totalitetu, što znači da svi akti koje donosi država (ne samo ustav i zakoni) moraju biti pravni, a ne politički i ideološki. I politička mjerila, načela i odluke moraju biti u najširem smislu podložni pravu, jer pravnu državu ne sačinjavaju samo ustavotvorac (i ustav), zakonodavac (i zakoni) već društveni totalitet - svi i djelovanje svih. U teoriji se javljaju različita mišljenja oko određivanja pojma vladavina prava i pravna država. Naime, jedni smatraju da su to dva različita pojma i po formi i po sadržaju (terminološki i suštinski), dok drugi misle da su to istovjetni pojmovi, tj. da im je suština ista bez obzira na terminološku razliku. Kada se sagledaju neki elementi, kao što su mjesto i vrijeme nastanka jedne i druge teorije, šta jedni podrazumijevaju pod pojmom pravna država, a šta drugi pod pojmom vladavina prava - dolazimo do zaključka da je riječ o istim pojmovima, tj. da pojam vladavina prava i pojam pravna država imaju isto značenje. "S gledišta značaja ovih pojmova i efekata koje izazivaju, pa i sa stanovišta uzroka koji su doveli do njihovog nastajanja, teško je prikloniti se mišljenju da su to pojmovi koji se međusobno razlikuju. Obrnuto, vladavina prava i pravna država imaju danas, praktično, isto pojmovno i demokratsko značenje, pa ih ne treba odvajati jedno od drugog" (P. Nikolić: navedeno djelo, str. 281). Pojam vladavina prava je no postanku stariji od pojma pravna država. Nastao je još u davna vremena, u antičkoj Grčkoj i Rimu (K. Čavoški: Mogućnost slobode u demokratiji, Beograd, str. 195). Potvrda da je barem normativno postojala ili je

zahtijevana vladavina prava su i izreke iz Justinijanovih novela koje glase: Omnes oboediant legi (Neka se svi pokoravaju zakonu) i Lex non a rege est violanda (Ni vladar ne smije da povrijedi zakon). Međutim, pojam vladavina prava u savremenom smislu utvrdili su engleski teoretičari (prvi akt kojim je najavljena supremacija prava - vladavina prava bila je Magna charta libertatum. koju je 1215. potpisao kralj Jovan bez Zemlje). Američki teoretičari su prihvatili i dalje razradili teoriju vladavine prava sa osnovnim pos-tulatom: lustitia fundamentum regnoriim (pravda je osnov svakog prava i ona mora biti cilj pravne države). Većina teoretičara starije i mlađe generacije, stranih i naših (Dž. Kelzen, A. Kaufman, F. Hajek, A. V. Dajsi, R. Basta, P. Nikolić, Lj. Tadić, K. Čavoški, R.Marković slažu se (u osnovi) u određenju pojma vladavina prava. Pod vladavinom prava podrazumijeva se ograničenje državne vlasti (u najširem smislu) putem prava, odnosno potčinjavanje svih vlasti pravnom poretku (rule of law). Profesor Čavoški definiše vladavinu prava: "Pod pojmom vladavina prava (rule of law) ili pravna država (Reshtsstaat) podrazumevamo poredak u kojem je državna vlast, a naročito izvršna vlast, ograničena pravom (ustavom i zakonima) na način koji zajemčuje neprikosnovenost osnovnih slobo da i prava. U tom smislu vladavina prava znači i pravno ograničenje samovolje vlasti putem pouzdanih zakonskih jemstava ljudske sigurnosti i slobode, što se najčešće postiže nezavisnim i nepristrasnim sudovanjem" (K. Čavoški: Partijska država kao poricanje vladavine prava, Beograd, str. 113). Danas su nepodijeljena mišljenja da je engleski pravni teoretičar Albert Van Dajsi najpotpunije ušao u suštinu pojma i teorije vladavine prava. On je pošao od nekoliko bitnih elemenata na kojima gra-di teoriju vladavine prava: prava i slobode čovjeka i građanina, domi-nacija objektivnog prava, supremacija ustava i zakona, nezavisnost sudova, suverenitet parlamenta. Zatim iz ovih elemenata izvodi tri ključna (fundamentalna) načela koja čine suštinu vladavine prava: Prvo, vladavina objektivnog prava, a ne subjektivnog, tj. prevlast zakona nad pojedinačnom voljom. U stvari, isključivanje prinude, arbitriranje vlasti i slobodne (diskrecione) ocjene i ponašanja vlasti. Drugo, potčinjenost i jednakost svih i svakog (svih građana bez obzira na položaj, klasu ili bilo koje druge posebnosti) pred zakonom koje primjenjuju sudovi, isključujući upravno sudovanje. Treće, postojanje i primjena ustavnog prava, kao osnovnih pravila koja su nastala običnim putem (uobičajeno pravo) i sudskim presudama (precedenti). Sudovi (u stvari sudije) stvaraju pravo, stvaraju ustav i obezbjeđuju pravnu sigurnost građana. Dakle, vladavina prava, prema Dajsiju "neminovno pretpostavlja nezavisno i efikasno sudstvo koje je u stanju da obezbedi zaštitu prava i slobodu pojedinaca. Ona nužno čini odgovornim sve one koji zloupotrebljavaju vlast, prekoračuju ovlašćenja, koriste se diskrecionom ocenom i uopšte koji se u vršenju vlasti oglušuju o zakon i ustav i deluju mimo zakona i ustava" (P. Nikolić: str. 283). Pojam pravna država taksfe se definiše kao država potčinjena pravu. Taj pojam - pravna država (Rechtsstaat) nastao je mnogo kasnije od pojma vladavina prava i veže se za period poslije francuske buržoaske revolucije u evrokontinentalnom području, a posebno u vrijeme uspona njemačke pravne škole prošlog vijeka. Teorija pravne države nastala je kao evropska ideja, i to kao teorijska reakcija na angloamerički koncept teorije pravne države. Shvatanja pravne države bila su, u jednoj fazi, strogo pozitivistička, prema kojima se pravna država izjednačavala sa "formalnom zakonitosti akata državne vlasti". Takva država je u osnovi zakonska država. Nešto blažu varijantu teorije pravne države prihvataju i zastupaju predstavnici normativističke pravne škole (posebno njen

glavni predstavnik X. Kelzen) prema kojoj je pravna država samo ona u kojoj se vlada putem prava. U takvoj državi bile bi sve vlasti (zakonodavna, izvršna i sudska) podređene vladavini zakona. Međutim, ostaje pitanje da li se smatra pravnom državom svaka država koja vrši vlast na osnovu sopstvenih zakona bez obzira na to kakvi su oni ili je pravna država ona u kojoj se vlada putem prava (cjelovit pravni sistem i poredak) koje je izgrađeno na visokim moral-nim i demokratskim načelima. Pravna država i vladavina prava mogu se ostvariti i postojati samo onda ako se njihova suština, materijalna strana, zasniva na pravu i pravdi, moralnosti i zakonitosti, pravičnosti i pravnoj sigurnosti, te cjelovitosti. Normativni poredak je, nema sumnje, osnovna pretpostavka - conditio sine qua non postojanja pravne države, jer bez njega je društvo prepu-šteno haosu, ali sigurno je i to da čista normativa (samo postojanje i primjena postojećih zakona bez obzira - kakvi su) teško može ostvariti ciljeve i standarde pravne države i vladavine prava. Za postojanje pravne države i vladavine prava potrebno je ostvariti i objediniti -međusobno povezati tri bitna elementa (principa): 1) minimum principa prirodnog prava, 2) osnovne moralne principe i 3) pravne prin-cipe. Zato su očigledno, vladavina prava i pravna država jedino mogu-ći u demokratskim sistemima u kojima su u pravni sistem (i poredak) ugrađeni navedeni principi, pa razne totalitarne, autoritarne, partijske i militarističke države i režimi i nisu pravne države bez obzira na to što one mogu imati formalno dobro izgrađen pravni sistem. Dakle, pravna država nije svaka država koja ima zakone i pridržava ih se, a pogotovo nije ona držaa koja ima propise, a ne pri-država ih se. I naš savremeni pravni pisac K. Čavoški prihvata navedeno mišljenje: "Vladavina prava ne predstavlja vladavinu bilo kakvih pozitivnih zakona nezavisno od stvarne sadržine koju oni mogu da imaju, već vladavinu onoga što zakoni treba da budu, to jest metapravnu doktrinu ili politički ideal" (K. Čavoški: Pravna država, Beograd, 1991, str. 113-114). Zato se teško može prihvatiti, bez ostatka i dopune, pozitivističko pa i liberalnodemokratsko shvatanje pravne države, već je najpotpunije shvatanje (teorija) koje uzima elemente navedenih teorija (pozitivističke i liberalnodemokratske) pa se konstituiše treća: objektivna etičkopravna teorija (ili vladavina pozitivno-pravnog poretka sa određenim svojstvima prirodnog prava, etičkih i pravnih principa). Ona obuhvata, kako smo već ranije istakli, mini-mum prirodnog prava, određene moralne i pravne principe. Prema ovom shvatanju (teoriji), "pravna država (vladavina prava je država potčinjena pravu. U njoj vlada pravo nad državom, u njoj se primjenjuje pravo sa svim svojim racionalnim principima, a ne ideološka merila koja se neprekidno menjaju i ugrožavaju pravnu sigurnost građana" (dr D. Stojanović: Pravna država, časopis "Pravni život" br 6-7/89). Klasični pa i posebni tipovi država mogu postati pravna država ako njihovo pozitivno pravo bude sadržavalo neke institute ili načela kao što su: legitimnost vlasti, podjela vlasti, nezavisnost sudova, ustavnost i zakonitost, ustavne garancije ljudskih i građanskih prava, sloboda privrede i privrednih aktivnosti. (Šire o ovim načelima i institutima pisali su strani i domaći konstitucionalisti: A. V. Dajsi, R. Marković, D. Stojanović). Na osnovu takvih principa država se izgrađuje i transformiše u pravnu državu, koja mora obezbijediti i imati: 1) potpunu garanciju ljudskih i građanskih prava bez bilo kakvih ograničenja po bilo kom osnovu;

2) organizaciju vlasti po sistemu "nezavisnih autoriteta", tj. Po sistemu podjele vlasti (ali ne kvazi - podjele) koje su potpuno nezavisne i koje djeluju po principu "jedna vlast ograničava – kontroliše drugu vlast", odnosno po sistemu "kočnica i ravnoteža"; 3) ostvarenu i potpunu zakonitost u radu uprave (i izvršne vlasti u cjelini); 4) kompetentnu i nezavisnu sudsku vlast (pravosuđe), koja nije podložna bilo kojim ( i kakvim) autoritetima, već svoju funkciju obavlja na osnovu objektivnog prava - ustava i zakona; 5) pravnu sigurnost građana koja je uslov stabilnog i prosperitetnog društva (države), a koja se ostvaruje pomoću prava (pozitivno, zakonsko, etičko i prirodno pravo); 6) ekonomsku stabilnost na principu pluralizma svojine i potpunu zaštitu privatne svojine; 7) minimum neophodnih dobara svakom čovjeku, uključujući određeni stepen socijalne sigurnosti. Vladavina prava i pravna država ne nastaju odmah čim se konsti-tuiše država. To je proces, u stvari ideal, kome teži svako demokratsko društvo. Živimo u vremenu kada se zahtijeva postojanje pravne države (istina, ti zahtjevi često dolaze iz dnevnopolitičkih razloga, što je u osnovi zloupotreba ideje pravne države) i kada su uveliko ostvarene pretpostavke da pravna država bude realnost.

II. USTAVNOST I ZAKONITOST 1) Nastanak i pojam ustavnosti i zakonitosti

Pojavom prvih pisanih ustava nemetnulo se niz pitanja teorijskog karaktera: kako obezbijediti ostvarivanje ustava, tj. primjenu njegovih odredbi, kakav je to akt, zašto on nije kao i svaki drugi zakon, kakav je njegov odnos prema drugim pravnim aktima itd. do odnosa prema političkim aktima i dr. Na sva ova i niz drugih pitanja odgovore daje teorija ustavnog prava (državno, konstituciono pravo). Posebno se izdvaja pitanje odnosa i saglasnosti svih ostalih akata sa ustavom. To teorijsko pitanje označeno je kao ustavni princip ustavnosti i zakoni-tosti. Dakle, od pojave prvih pisanih ustava do danas, ustavnost i zakonitost se izražva kao odnos ustava, zakona i drugih pravnih akata, a u posljednje vrijeme (u teoriji) i nekih političkih akata. Drugim riječima, ustavnost i zakonitost su postali jedan od osnovnih principa ustavnog sistema svake državne zajednice u kojoj postoji ustav. Danas se sve više ustavnost i zakonitost pojavljuju kao bitni instrumenti ostvarivanja vladavine prava. Ustavnost je bila kroz dugi period snažna brana restauraciji apsolutizma i samovolje i predstavljala je način zaštite prava i sloboda, prava i pravde. Ustavnost i zakonitost se posmatraju i prihvataju kao jedinstven princip zbog svoje povezanosti i međuzavisnosti - u stvari, teško ih je odvojiti iako svaki od njih za sebe ima svoje posebnosti,

svoje formalne i materijalne karakteristike. "Tako gledano, ustavnost i zakonitost se javljaju kao istovrsne pojave. Ustavnost i zakonitost znače (i traže) saglasnost nižih pravnih akata i normi s višim, a u krajnjoj liniji sa zakonom, odnosno s ustavom. U stvari, ustavnost je viši oblik zakonitosti, tj. na viši stepen podignuta zakonitost, što ukazuje na organsku povezanost ovih principa" (P. Nikolić: navedeno djelo str. 286). Da bi se u jednoj zemlji moglo govoriti o ustavnosti i da bi se iz primjene ustavnosti izvodili efekti koji se očekuju u svakom demokratskom uređenju, potrebno je, prije svega, postojanje ustava kao najvišeg pravnog akta. Isto tako, da bi se govorilo o zakonitosti, moraju postojati zakoni. Dakle, postojanje ustava i zakona osnovna su pretpostavka ostvarivanja ustavnosti i zakonitosti.

2) Principi i funkcije ustavnosti i zakonitosti Princip ustavnosti je istovremeno i pravni i politički princip kao što je i ustav pravni i politički akt. Razmotrimo zato ustavnost kao pravni i kao politički princip. Princip ustavnosti kao pravni princip ostvaruje se saglasnošću sa ustavom svih pravnih (pa djelimično i političkih) akata nižih od njega, a u stvari svi su niži, jer je ustav najviši pravni akt sa najvećom pravnom snagom. "To onda znači da zakoni i drugi niži pravni akti (opšti, a zatim i pojedinačni), kao i, u krajnjoj liniji, same materijalne radnje, moraju biti u skladu sa ustavom" (P. Nikolić: navedeno djelo, str. 286). Kao što smo mnogo ranije diferencirali pojam ustava u formalnom i materijalnom smislu, tako ćemo i ovdje utvrditi (razlikovati) formalnu i materijalnu ustavnost. Formalna ustavnost kao pravni pojam ogleda se u saglasnosti zakona i drugih akata sa ustavom u pogledu njegove forme, što podrazumijeva da ga je donio organ koji je neposredno (ili posredno) određen ustavom, po utvrđenom postupku i u određenoj formi. Materijalna ustavnost znači sadržinsku usklađenost zakona i drugih pravnih akata sa ustavom. Sama formalna ustavnost nije dovoljna da jedan pravni akt (zakon ili drugi akt) bude ustavan, jer, i tijelo zakona (njegov sadržaj) mora da bude u skladu sa ustavom utvrđenim načelima i društvenim odnosima. Prema tome, ustavnost u formalnom i ustavnost u sadržajnom smislu su neodvojive, pa ako postoji jedna strana neustavnosti akt je neustavan. Međutim, druga je situacija (koja je i u teoriji sporna) kada je i sam ustav formalno ili sadržajno nepotpun, "defektan", kada su njegove odredbe (sadržaj) fiktivne i dekorativne ili predstavljaju spisak želja, zabluda i iluzija. Ili kada je ustav donesen bez određenog složenijeg i "višeg" postupka od zakona, a TO su najčešće oktroisani ili na drugi način nametnuti ustavi. U oba ta slučaja ustav je neustavan, on i nije ustav, on je kvaziustav. Takve ustave narod treba da proglasi neustavnim, nepostojećim i da ih jednostrano ukine. Međutim, neki pravni autori smatraju da je najviši pravni akt (ustav) uvijek ustavan i zakonit jer višeg akta od njega nema, pa kao takav i ne može biti predmet ispitivanja ustavnosti i zakonitosti. Princip ustavnosti kao politički princip znači da se uspostavlja-ju mehanizmi kojima se ograničava politička vlast, odnosno ograni-čavaju se dometi nosilaca političke vlasti. Uspostavljanje ustavnih demokratskih institucija, prava i sloboda, određivanje osnovnih okvi-ra društveno-ekonomskih i drugih odnosa svodi političke odluke u ustavne okvire. Svaki politički akt koji uspostavlja neke odnose u jednoj zemlji, a koji je u suprotnosti sa ustavom - politički je neustavan. Princip ustavnosti kao politički princip nastao je u vrijeme i nakon građanskih revolucija, paralelno sa donošenjem ustava i utvrđivanja njegove supremacije. "Naime, poštovanje i primena ustava, što je imperativ ustavnosti, predstavljali su kako branu od autokratije, apsolutizma, arbitrarnosti, podjarmljivanja ljudi i svega onoga do čega su dotadašnji režimi dovodili, tako i

garantovanje prava i sloboda čoveka i građanina, narodne (nacionalne) suverenosti i sl. To je politički smisao ustavnosti koji je ona očuvala i do danas" (P. Nikolić: navedeno djelo str. 287). Princip zakonitosti predstavlja saglasnost pravnog (ili materijalnog) akta sa zakonom, koji je najviši akt osim ustava. Ovaj princip ima i pravno i političko obilježje kao što ga ima i ustavnost. Princip zakonitosti kao pravni princip štiti hijerarhijske odnose pravnih akata prema kojima svaki niži akt mora biti u skladu sa višim, a to znači da je u skladu sa zakonom. Tako zakoni postaju temelj pravnog poretka i osnova pravne sigurnosti i garancija afirmacije objektivnog prava. Zakoni su izvedeni iz ustava (akti saglasni ustavu) i zato su visoko, odmah iza ustava, u hijerarhijskom nizu propisa. Svi ostali (niži) pravni akti - opšti i pojedinačni i s njima u vezi materijalne radnje - moraju biti u skladu s njima. Princip zakonitosti obuhvata formalnu i materijalnu zakonitost. Formalna zakonitost ogleda se u zahtjevu da svi niži akti budu po formi u skladu sa zakonom. Ovu zakonitost utvrđuje nadležni organ i ona se uglavnom provodi u praksi. Princip materijalne zakonitosti odnosi se na usklađenost sadržaja i društvenih odnosa nižeg akta sa zakonom. Princip zakonitosti kao politički princip je bez sumnje demokratski. On se stvarao, istorijski gledano, od nastanka moderne građanske države do danas. Što je društveni poredak (i sistem) demokratičniji, i princip zakonitosti kao politički princip potpunije se ostvaruje. Teorija ustavnog prava i konstitucionalizma ukazuje na to da ustavnost i zakonitost imaju i svoje funkcije: 1) Kontrolna funkcija ogleda se u stalnoj kontroli javne vlasti od strane ustavnih organa koji obezbjeđuju zaštitu ustavnosti i zakonitosti i od strane naroda, te u obavezi javne vlasti da polaže račun o svojoj djelatnosti. 2) Ograničavajuća funkcija principa ustavnosti i zakonitosti, ispoljava se u ograničavanju svake, pa i najviše vlasti pravom, a TO znači da se mora ponašati u skladu sa ustavom i zakonom, odnosno da su im ovi akti granica i putokaz u vršenju funkcije vlasti. 3) Zaštitna funkcija manifestuje se u utvrđivanju i garantovanju objektivnog, ali i na zakonu i ustavu zasnovanog subjektivnog prava. 4) Koheziona funkcija principa ustavnosti i zakonitosti obuhvata izgranju pravnog sistema i pravnog poretka, a odnosi se pretežno na utvrđivanje i uspostavljanje preciznih odnosa unutar pravnog sistema. Funkcija ovog principa ogleda se u "uspostavljanju strukturalnih odnosa u pravnom sistemu. što učvršćuje njegovu stabilnost. Ustavi obično sadrže veoma precizne odredbe o odnosu ustavnih, zakonskih i podzakonskih i drugih pravnih pravila, čime sve te norme čine cjelovit, relativno pregledan i stabilan pravni sistem" (M. Carević i K. Trnka: navedeno djelo, str. 311). Ostvarivanje i zaštita ustavnosti i zakonitosti je vrlo kompleksna funkcija, naročito u današnjim uslovima izgradnje pravnog sitema (i poretka) u Republici Srpskoj.

3) Ustavne osnove ustavnosti i zakonitosti

Ustavom Republike Srpske utvrđene su načelne odredbe o ustavnosti i zakonitosti, ali i potrebna razrada (konkretizacija) kojom se obezbjeđuje ostvarivanje ove značajne funkcije. Iz opšte (načelne) odredbe da "zakoni, statuti, drugi propisi i opšti akti moraju biti u saglasnosti sa ustavom... propisi i drugi opšti akti moraju biti u saglasnosti sa zakonom" (čl. 108 Ustava) - proizlaze i posebne, konkretne odredbe. 1) Utvrđeno je da zakoni, drugi propisi i opšti akti stupaju na snagu najranije osam dana od dana objavljivanja. Samo izuzetno, kada se radi o aktima velikog društvenog značaja čije bi mirovanje imalo negativne posljedice u sistemu. može se predvidjeti da akti stupaju na snagu i ranije. 2) Prije stupanja na snagu zakoni i drugi propisi moraju biti objavljeni u posebno određenom službenom glasilu (u Republici Srpskoj takvo glasilo je "Službeni glasnik"). 3) Izričita je ustavna odredba da zakoni, drugi propisi i opšti akti ne mogu imati povratno dejstvo. Svaki pravni akt kojim se daje retroaktivno (povratno) dejstvo narušava i ugrožava legalno stečena prava i stvara pravnu destabilizaciju i nesigurnost. Ustav je predvidio samo izuzetno da se zakonom (ali ne i drugim propisima i opšim aktima) može odrediti da pojedine njegove odredbe (samo u opštem interesu) mogu imati povratno dejstvo, naročito ako su te odredbe povoljnije za pravne subjekte i građane. Tako npr. za kažnjivo djelo učinioca može se izreći - utvrditi kazna prema zakonu koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja djela, ali samo u slučaju ako je on blaži za učinioca (čl. 110 Ustava). 4) Kada državni organi i organizacije vrše javna ovlašćenja i rješavaju o pojedinačnim pravima i obavezama građana, moraju im pružiti mogućnost da u zakonom propisanom postupku brane svoja prava i interese i da mogu izjaviti žalbu protiv takvog akta. 5) Ustavna je garancija kojom se afirmiše ustavnost i zakonitost da svako u postupku pred sudom ili državnim organom upotrebljava svoj jezik i da se upoznaje sa činjenicama na svom jeziku. 6) Ustav utvrđuje da se protiv pojedinačnih akata sudova, upravnih i drugih državnih organa koji vrše javna ovlašćenja može izjaviti žalba nadležnom organu. 7) Vladi, kao izvršnoj vlasti, daje se pravo da može obustaviti od izvršenja propis, opšti ili pojedinačni akt ako smatra da je protivustavan ili protivzakonit. Obaveza je Vlade da o obustavljenom aktu odmah zatraži mišljenje (odluku) Ustavnog suda, koji je nadležan za ocjenu ustavnosti i zakonitosti pravnih akata. Zaštitu ustavnosti i zakonitosti vrši i obezbjeđuje Ustavni sud, ali to, prije svih, moraju činiti redovni sudovi, ostali pravosudni ali i izvršni organi (izvršna vlast).

III. ZAŠTITA I KONTROLA USTAVNOSTI I ZAKONITOSTI

Potreba za zaštitom i kontrolom ustavnosti i zakonitosti javlja se otkad se pojavio prvi pisani ustv, odnosno otkad se pojavio "zakon nad zakonima". Naime, do pojave ustava zakon je bio zakon (lex est lex),rj. svi su zakoni po svojoj pravnoj snazi bili isti. Međutim, ustav se razlikuje od zakona po svojoj opštosti, načelnosti, sveobuhvatnosti, po načinu donošenja (poseban postupak), po načinu promjene i sl. On je uzor-zakon, kako rekosmo - zakon nad zakonima. Da bi pravni i uopšte društveni poredak bio konzistentan, nužna je usklađenost svih pravnih pravila (propisa) sa ustavom. U stvari, svi oni moraju biti podređeni ustavu. Tu usklađenost svih nižih propisa sa ustavom nazivamo ustavnošću, a onih nižih sa zakonom - zakonitošću. Supremacija ustava nema samo teorijsko značenje proizašlo iz pravne doktrine, već ona proizilazi iz činjenice da je on lex superior i da je pravnopolitički akt demokratske sadržine zbog čega i jeste dominantan akt. "Na taj način ustav i predstavlja akt kojim se, kako je u teoriji zapaženo, politika pretvara u pravo (J. Đorđević). U tom smislu, zakoni i nisu ništa drugo nego instrument ostvarivanja i primenjivanja ustava pa samim tim i politike koju ovaj izražava. Zbog toga zakon koji nije saglasan s ustavom ne može ni da bude instrument njegovog ostvarivanja i primenjivanja, kao ni same politike koju, kako je rečeno, ustav izražava" (P. Nikolić: navedeno djelo, str. 295). Međutim, za kratko vrijeme nakon donošenja prvih ustava jasno se pokazalo da - namjerno ili nenamjerno, javno ili prikriveno - dolazi do neusklađenosti nižih akata sa ustavom, pa time i do neregularnosti pravila koja su neposredno podređena ustavu (naročito zakona); u stvari, dolazi do njegovog kršenja. Narušavanje odredaba i principa ustava i ustavnosti dolazi, uglavnom, sa dvije strane. Prvo, sam zakonodavac (koji je najčešće i ustavotvorac) narušava ustav time što donosi zakone koji nisu u cjelini ili djelimično saglasni ustavu. Drugo, državni organi (naročito izvršna vlast) donose podzakonske akte koji nisu u skladu sa zakonom i ustavom. Zato se s pravom (punom opravdanošću) prišlo iznalaženju načina i mehanizama kojima će se štititi i kontrolisati ustavnost zakona i nižih pravnih akata. Tokom više od dva vijeka javljali su se različiti oblici kontrole i zaštite ustava i ustavnosti, a posebno ustavnosti zakona: 1) Prethodna kontrola ogleda se u tome da odgovarajući organ (najčešće neki organ zakonodavne ili izvršne vlasti) prije donošenja zakona od strane parlamenta, provjeri i uskladi odredbe zakonskog projekta sa ustavom, pa tek onda takav akt donosi parlament. Druga vrsta prethodne kontrole je kad odgovarajući organ vrši kontrolu zakona nakon njegovog donošenja u skupštini, ali prije njegovog proglašenja (Ustavni savjet u Francuskoj). 2) Naknadna kontrola, koja je danas uglavnom prihvaćena, ogleda se u kontroli od strane odgovarajućeg organa već donesenih zakona i drugih nižih pravnih akata koji su se u primjeni pokazali kao nesaglasni sa ustavom. 3) Unutrašnja kontrola koju vrši sam organ koji je donio zakon ili drugi akt (parlament donosi zakone i on kontroliše njihovu ustavnost). 4) Vanjska kontrola je ona koju vrše za to određeni organi izvan zakonodavnog tijela, tj. izvan organa koji je donio pravni akt. 5) Prema organu koji vrši kontrolu, kontrola i zaštita može biti: a) sistem samokontrole zakonodavca, b) sistem političke kontrole - posebni organi, v) sistem kontrole od strane redovnih sudova i g) sistem ustavnosudske kontrole.

Poznato je da su prvi ustavi doneseni u posljednje tri decenije XVIII vijeka i da su neki od njih i danas u upotrebi, tj. da su "živi". Valja istaći da je upravo u tih tridesetak godina, na samom početku primjene ustava, utvrđeno da je nužno postojanje zaštite i kontrole ustava i ustavnosti. Već tada je, dakle. povedena rasprava o tome koji je to organ koji bi trebao da vrši kontrolu i zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Ubrzo su se pojavile i suprotstavile dvije koncepcije, dva shvatanja: 1) francusko shvatanje, prema kome skupština (konvent) vrši kontrolu i 2) angloameričko shvatanje, prema kome kontrolu, vrše redovni sudovi. Tek mnogo kasnije, u drugoj polovini XIX vijeka, javlja se treće shvatanje - francuska varijanta političke kontrole ustavnosti (primat skupštinske kontrole preuzela je Švajcarska). I, konačno, četvrti oblik javlja se kao ustavnosudska kontrola krajem druge decenije XX vijeka. 1) Sistem samokontrole zakonodavca je najstariji način kontrole saglasnosti zakona sa ustavom. Ovaj sistem prvo je prihvaćen u Fran-cuskoj, a uspostavljen je pod uticajem ideologije francuske buržoaske revolucije (1789). Primijenjen je i u Engleskoj (prema teoriji o suverenosti parlamenta) pošto se smatralo da je parlament donio zakon, on je njegovo djelo i samo ga on može proglasiti neusklađenim, a zatim mijenjati ili ga ukinuti. Prema ovoj koncepciji, kontrolu ustavnosti zakona, odnosno cjelokupne ustavnosti i zakonitosti, vrši skupština (konvent), koja je za to jedino nadležna. Odbačene su ideje (naročito u Francuskoj) da tu kontrolu vrše sudovi, jer vlast mlade buržoazije (nove građanske države) nije imala povjerenje u pravosuđe pošto je ono bilo suviše u službi kralja i feudalaca. Međutim, u Francuskoj je već dolaskom Napoleona na vlast napušten sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane skupštine i prešao u nadležnost posebnog ustavnopolitičkog organa. Središte skupštinske samokontrole ustavnosti postaje Švajcarska. Engleska je napustila taj sistem u prošlom viJeku i uspostavila sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane redovnih sudova. Sistem parlamentarne (skupštinske) kontrole preuzimaju sve zemlje svijeta u kojima je organizovan sistem jedinstva vlasti. Pored Švajcarske i nekih afričkih zemalja, sistem parlamentarne kontrole (sistem samokontrole zakonodavca) preuzele su sve zemlje socijalizma (SSSR, ČSSR, DDR, HP Kina, pa i FNRJ). Neke od zemalja socijalizma su, uz parlament, povjerili tu kontrolu nekim drugim parlamentarnim tijelima (npr. ustavotvornoj komisiji u Rumuniji, Savjetu Predsjedništva u Mađarskoj, Prezidijumu, kao što je svojevremeno bilo u Jugoslaviji i SSSR). Jugoslavija je napustila ovaj sistem kontrole 1963. godine. Ovaj sistem se pokazao neefikasnim i danas je uglavnom napušten, osim u malom broju zemalja. 2) Sistem redovne sudske kontrole (redovnih sudova) nastao je u Sjedinjenim Američkim Državama nakon odbacivanja koncepcije francuskih teoretičara da kontrolu ustavnosti vrši parlament (zakonodavno tijelo). Bilo je izvjesnog kolebanja, poprilično dugo, pošto Ustav SAD nije izričito utvrdio ko vrši kontrolu saglasnosti zakona sa ustavom, tj. kontrolu ustavnosti i zakonitosti. Tek od 1803. godine kontrolnu funkciju, definitivno su preuzeli svi sudovi a u tome je posebnu ulogu imao Vrhovni sud SAD. Utvrđeno je to nakon poznatog spora Marburi v. Madison koji je okončao predsjednik Vrhovnog suda Džon Maršal. Sudovi u SAD mogu ocjenjivati ustavnost zakona ako to tokom vođenja spora zatraži neka od strana u sporu. Ako sud ocijeni (kao prethodno prejudicijalno pitanje) da je zakon na osnovu koga se sudi neustavan, odbaciće njegovu primjenu i spor će rješavati na osnovu Ustava i prakse. Takav zakon ne isključuje se iz pravnog poretka već ostaje na snazi (isključenje je bilo samo

jednokratno. samo za odnosni slučaj, tj. djeluje samo inter partes. Ako se kas-nije pojavi spor prema istom zakonu i pred istim sudom, sudi se na osnovu zakona, zanemarujući potpuno to što je njegova primjena u prethodnom sporu odbačena. Izuzetak je međutim, Vrhovni sud, koji ocjenjuje ustavnost i zakonitost saveznih zakona sa Ustavom. "Vrhovni sud SAD ocjenjuje ustavnost zakona država samo u odnosu na ustav SAD. Doduše, u nekim slučajevima Vrhovni sud SAD mora donijeti odluku o ustavnosti ako se to od njega traži, npr. ako vrhovni sud države proglasi neustavnim savezni zakon ili ugovor... ili proglasi zakon države saglasnim sa saveznim zakonom, kao i u slučajevima kada apelacioni sud proglasi zakon države nesaglasnim sa saveznim propisima" (G. Mijanović: Sudska kontrola ustavnosti u SAD, Beograd, 1990). Ako Vrhovni sud, rješavajući neki spor, zauzme stav da je odnosni zakon neustavan, toga stava (odluke) moraju se pridržavati svi niži sudovi. Takav zakon postaje "mrtav" pa ga Kongres mora ukinuti i donijeti novi (drugi). Američki sudovi su, posebno Vrhovni sud, "prikriveni zakonodavci" jer bitno utiču na zakonodavnu sferu. Sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane redovnih sudova prihvatila je i Švajcarska (u neizmijenjenom obliku, tj. da Vrhovni sud samo u nekim slučajevima vrši odjenu ustavnosti zakona). I Engleska, Kanada, Novi Zeland, Australija i neke zemlje Južne Amerike (dakle, zemlje pod uticajem anglosaksonskog pravnog područja) prihvatile su sudsku kontrolu ustavnosti i zakonitosti (svaka sa nekim specifičnostima). 3) Sistem kontrole od strane ustavnopolitičkih organa nije se značajnije afirmisao i ostao je u sferi eksperimentalne kontrole. Njegova osnovna karakteristika je odvojenost od sudske i zakonodavne vlasti (dakle, nije samokontrola zakonodavca, niti redovnog sudstva) i približavanje izvršnoj vlasti i politici. Pokušaji primjene ovog sistema sa različitim nazivima nadležnih organa i sa različitim ovlašćenjima postojali su u više zemalja, naročito u Francuskoj. Do danas je u Francuskoj "isprobano" više varijanti rada takvih ustavnopolitičkih organa. Prvi put 1795. godine, nakon Montanjarskog ustava, tzv. "veliki nacionalni žiri" imao je ulogu "ustavnog cenzora", a u doba Napoleona uvodi se "konzervativni savjet" ili "senat-čuvar", koji je kao političko tijelo vršio kontrolu ustavnosti i zakonitosti. Konačno, Ustavom Francuske iz 1852. uveden je Senat, koji je potvrđen i Ustavom iz 1875, ali ovo političko kontrolno tijelo nije funkcionisalo. I ustav Francuske iz 1946. imao je kontrolni organ političkog karaktera koji se zvao Ustavni komitet. Ustavom iz 1958. godine u Francuskoj se uvodi Ustavni savjet, koji je takođe ustavnopolitički organ, ali sa svojstvima (ovlašćenjima, načinom rada, izborom i sl.) ustavnog suda. Sastoji se od devet članova (tri člana imenuje predsjednik republike, tri člana - predsjednik Nacionalne skupštine i tri člana - predsjednik Senata). Osim devet imenovanih članova Ustavnog savjeta, doživotni članovi su svi bivši predsjednici Republike. Na članove Savjeta se odnosi princip inkompatibiliteta (ne mogu aktivno vršiti funkciju ni u zakonodavnoj ni u izvršnoj vlasti). Ustavni savjet ima nadležnost uglavnom tzv. prethodne kontrole (stara se o pravilnosti izbora predsjednika Republike, razmatra prigovore tokom izbora i proglašava rezultate glasanja, stara se o pravilnosti provođenja referenduma i proglašava njegove rezultate, oijenjuje saglasnost organskih zakona sa Ustavom prije njihovog proglašenja), a može na zahtjev ustavom ovlašćenih organa ocjenjivati ustavnost i drugih zakona. Ako Ustavni savjet proglasi da je zakon (ili njegov dio) neustavan, zakon ne može biti proglašen ni primijenjen. Odluke Savjeta su obavezujuće za javnu vlast, sudove i upravne organe. 4) Ustavnosudska kontrola - ustavni sudovi - najnovija je vrsta kontrole i zaštite ustavnosti i

zakonitosti i predstavlja savremeni tip takve kontrole. Ona je danas veoma dobro prihvaćena i primijenjena u svijetu. I u svim državama nastalim na tlu bivše Jugoslavije uvedena je ustavnosudska kontrola ustavnosti i zakonitosti. OSNOVNA LITERATURA

BASTA, L.: Politika u granicama prava, Beograd, 1979. ĐORĐEVIĆ. J.: Ustav i političke nauke, Beograd 1962. JOVANOVIĆ. S: Država, knjiga II, Beograd, 1936. JOVIČIĆ, M.: Zakon i zakonitost - život pravnih propisa, Beograd, 1977. LUKIĆ, P.: Ustavnost i zakonitost, Beograd, 1966. MIJANOVIĆ, G.: Sudska kontrola ustavnosti SAD, Dva veka savremene ustavnosti, knjiga 9, Srpska akademija nauka, Beograd, 1990. MIJANOVIĆ, G.: Francuski Ustavni savjet, Sarajevo, 1964. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. TADIĆ, Lj.: Pravna država, Beograd, 1980. CACA, Đ. Ustavnost i zakonitost u SFRJ i uloga ustavnih sudova u njihovoj zaštiti, Beograd, 1974. ČAVOŠKI, K.: Mogućnost slobode u demokratiji, Beograd, 1981. ČAVOŠKI. K.: Pravo kao umeće slobode, Beograd, 1994. ČAVOŠKI, K.: Ustavnost i federalizam, Beograd, 1982.

Glava trinaesta

USTAVNI SUDOVI I. USTAVNO SUDOVANjE U SVIJETU 1) Značaj i razlozi uvođenja ustavnih sudova Ustavni sudovi uvode se u sistem zaštite i kontrole ustava i ustavnosti tek u novije vrijeme, preciznije, krajem druge decenije XX vijeka. Postavlja se pitanje zašto se prišlo formiranju ustavnih sudova kada su prije njih više od stotinu godina ustanovljeni mehanizmi kontrole ustavnosti i zakonitosti kao što su parlamentarna kontrola, kontrola od strane redovnih sudova i kontrola od posebnih ustavnopolitičkih organa. Očigledno da je trebalo pronaći još efikasnije mehanizme zaštite ustava, odnosno koje su to organizacije, in-stitucije ili druge forme koji bi još bolje štitile ustav i njegove odredbe i tako se omogućilo da njegove odredbe uđu u praksu. u život upravo onakve kakve su utvrđene, a ne izvitoperene i izmijenjene. Autentične odredbe ustava koje odgovaraju stvarnom stanju imaju priliku da ostvare svoju funkciju. "Tamo gdje pisani ustav ne odgovara stvarnom stanju - tamo izbija konflikt koji se ne da otkloniti pa u tom konfliktu pisani ustav je prost list pisane hartije" (Ferdinand Lasal). Nije dovoljno proklamovati da je "ustav lex superior u jednom pravnom poretku niti proklamovati princip ustavnosti kao temeljni princip" (P. Nikolić), već je potrebno mnogo više. Naime, nužno je da se stvore uslovi da ustav živi, da se njegove odredbe primjenjuju i da se ne krše. "Ustavu se ne odaje poštovanje slijepim obožavanjem. Ustav i ustavnost treba da dožive svoju primjenu, ali upravo radi te primjene izaštitu" (Wilson Woodrov). Ustav kao lex superior i kao osnovni zakon teško se može neposredno primjenjivati, u stvari samo izuzetno i za neka pitanja. Na osnovu njega se donose drugi provodivi propisi pa on u osnovi postaje izvor zakonodavstva i zakonodavne DJelatnosti - mnoštva zakona Koje donosi najviše zakonodavno tijelo - skupština. Svi ti zakoni moraju biti u sk-ladu sa ustavom, tj. oni su omeđeni ustavom po principu stroge hijer-arhije. I pored toga dobro znanog i prihvađenog

principa, zakonodavac često donese zakon čije su odredbe djelimično ili u cjelini suprotne ustavu. Analizom zakonodvne prakse došlo se do zaključka da zakono-davac, najčešće nije imao namjeru da ugrađuje neustavne odredbe, ali razne okolnosti na to utiču pošto "zakoni ne proizlaze gotovi iz ustava, kao ni drugi pravni akti iz zakona" (J. Đorđević). Pošto su najozbiljnije povrede ustava upravo u zakonima, postavi-lo se pitanje da li su zaista predviđeni kontrolni organi sposobni da spriječe narušavnje ustavnosti i koji bi to organi bili sposobni da urade. Poznati stručnjaci srednjoevropske klasične pravne škole (čiji su predstavnici Kelzen, Jelinek i drugi istaknuti konstitucionalisti) smatrali su da potpunu ustavnu kontrolu i zaštitu ne mogu ostvarivati dotadašnji oblici kontrole koji se primjenjuju u pojedinim zemljama svijeta (naročito su neefikasni parlamentarni sistem kontrole i sistem kontrole od strane ustavnopolitičkih organa). Smatrali su da je sudska kontrola ustavnosti i zakonitosti rel-ativno dobra, ali da je i nepotpuna jer sama činjenica da tu kontrolu vrše sudovi opšte nadležnosti (sa brojnim varijantama) uz sve "ostale nadležnosti" (upućuje na to da oni često ne ulaze u meritum problema pa kontrolu treba povjeriti organima (novim) kojima će to biti isključiva i jedina nadležnost. Tako je došlo do stvaranja posebnog državnog tijela (organa), tj. do uvođenja ustavnog suda. Prva država u svijetu koja je ustanovila ustavni sud bila je Austrija. Ona je svojim Ustavom 1920. godine uvela i niz drugih novih rješenja (u odnosu na dotadašnje ustave - slično Vajmarskom ustavu u Njemačkoj).

2) Osnove na kojima se zasniva djelovanje ustavnog suda

Osnivanjem ustavnog suda kao samostalne državne institucije pokazalo se da je pronađeno pravo rješenje kojim će se osigurati visok stepen kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Danas veliki broj država u svijetu ima ustavne sudove. Oni kvalifikovano i nezavisno od zakonodavne, sudske i izvršne vlasti vrše kontrolu i zaštitu i tako snažno utiču na afirmaciju prava, tj. vladavine prava i izgradnju pravne države. Ustavni sudovi rješavaju sporove koji nastaju zbog narušavanja pravnog poretka i pravnog sistema (ustava, zakona i utvrđenih odnosa) u konkretnoj državi nezavisno od postojanja, odnosno nepostojanja konkretnog sudskog spora. Oni sporove rješavaju neposredno, na zahtjev ovlašćenih predlagača za pokretanje postupka, i to kao osnovno i glavno pitanje. "To su tzv. apstraktni sporovi o ustavnosti i zakonitosti" (dr I. Krbek: Ustavno sudovanje, 1960, str. 43). Vrlo je bitno što "zaštitu ustavnosti i zakonitosti u ovome obliku rešavanja ustavnog spora vrši poseban ustavni sud, koji se nalazi van mreže sud-skih i drugih tipova, državnih organa (parlamenta, vlade, organa uprave i sl.).U tom sistemu zaštite ustavnosti i zakonitosti odluke po pravilu djeluje erga omnes, tj. imaju svojstvo i snagu opštih akata. Upravo u svemu tome je i efikasnost ovog sistema zaštite ustavnosti i zakonitosti" (R. Marković: Ustavno pravo, 1982, str. 713). Ustavni sud svoju kontrolnu i zaštitnu ulogu vrši stalno i njegovo dejstvo odnosi se na sve i svakoga ko putem opštih ili određenih pojedinačnih akata narušava norme ustava i zakona. Pri tome treba povući jasnu razliku između funkcije i uloge redovnih sudova i ustavnog suda. Redovni sudovi rade po tužbi stranke prema drugoj stranci, dok se u ustavnom sudu ustavni spor ne zasniva na sukobu stranaka (tuženog i tužioca), već na

sukobu akata, gdje je bitan norma-tivni akt koji je suprotan ustavu, odnosno zakonu. Dakle, ustavni spor nije stranački spor. Ustavni spor ne teži da zadovolji jednu ili drugu stranku u postupku; on traži materijalnu istinu zasnovanu na objek-tivnom pravu (na ustavu), tj. traži da svaki akt niži od ustava (a svi su takvi) mora biti u skladu sa ustavom, a ako nije, on će biti predmet ustavnog spora i biti odstranjen iz pravnog poretka. Dakle, ustavni sud će prilikom ocjene ustavnosti i zakonitosti nekog opšteg akta uzimati kao osnovno mjerilo saglasnost zakona sa ustavom i ostalih akata sa ustavom i zakonom. To znači da ustavni sud neće uvažavati ničije lične i druge razloge pri donošenju odluke. Za ustavni sud su ustav i zakon jedino mjerilo. Vrlo je bitno da je ustavni sud samostalan i nezavisan, pošto kao takav nije podložan bilo čijem uticaju. Takva njegova nepovredivost i nedodirljivost ogleda se u samostalnosti donošenja odluka, i u radu uopšte, a njegove odluke su opšteobavezne i izvršne. Takav položaj suda u odnosu na zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast te druge državne i društvene subjekte omogućuje mu kvalitetno obavljanje funkcija i visok društveni ugled i autoritet. 3) Razvoj (širenje) ustavnog sudstva Razvoj ustavnog sudstva tekao je po određenim etapama - od manje složenog i efikasnog do savršenijeg, savremenijeg i efikasnijeg. Prva i najstarija faza počinje zaštitom i kontrolom ustavnosti i zakonitosti o strane redovnih sudova. Ovakav način zaštite i kontrole ustavnosti i zakonitosti nema jedinstvene osnove i model da bi se svi koji primjenjuju sistem zaštite ustavnosti i zakonitosti putem redovnih sudova mogli po njima ravnati i pridržavati ih se. Zato je stvoreno toliko varijanti i različitih pristupa koliko je zemalja koje ga imaju i primjenjuju (negdje su to pravo kontrole dobili svi sudovi, npr. u SAD, negdje samo savezni - vrhovni sud, npr. Švajcarska, negdje postoji višestepenost i podijeljena nadležnost, npr. u Kanadi itd.). Druga faza nastala je takođe dosta rano, nakon potpune primjene u SAD, Kanadi i nekim drugim zemljama (N. Zelandu, Australiji) i ona je zahvatila Južnu Ameriku. U XIX i prvoj polovini XX vijeka, gotovo sve južnoameričke države prihvatile su sjevernoamerički (SAD) model zaštite i kontrole ustavnosti i zakonitosti, izuzev Kube, Perua i Gvatemale. Ali sve te zemlje nemaju "čisti" model sudske zaštite Sjedinjenih Američkih Država, već je on bitno izmijenjen. U stvari, prihvaćen je i primijenjen meksički model. koji se naziva "atrago" sistem. Uz ovaj sistem, kao dominantan oblik zaštite ustavnosti i zakonitosti u latinoameričkim državama, javlja se i "habeas corpus" sistem. Sistem "atrago" je prije svega humanitarno pravo zaštićeno ustavom, tj. individualno pravo čovjeka. Njime se individualna prava čovjeka štite "od suverenih akata javne vlasti" i učvršćuje ustavna vladavina. "Atrago" znači jedno značajno, pre svega političko, pravo građana, kao sredstvo zaštite čoveka od samovolje i zloupotrebe pra-va. Otuda je tako velika njegova popularnost u zemljama Latinske Amerike" (D. Kulić: Širenje institucionalizovane ocene ustavnosti u svetu, Dva veka savremene ustavnosti, Zbornik, 1990. str. 374). Treća faza je najpotpunija i javlja se od kraja druge decenije XX vijeka, kad se uvode ustavni sudovi. Eru ustavnog sudstva započela je Austrija, kao prva zemlja u svijetu koja je uvela ustavni sudski organ čiji je osnovni zadatak bio zaštita i kontrola ustavnosti i zakonitosti. Austrija je imala u to vrijeme izgrađen pravni sistem i državu bitno drugačiju od one ranije (ranije velika sila - carevina i kraljevina). Od završetka Prvog svjetskog

rata, Austrija je svedena u nacionalne okvire, po obliku vladavine je republika. a no ustrojstvu - Federacija. Trebalo je takvu državu dalje izgrađivati, a za to je neophodna stroga primjena ustava i zakona, jer "svaka pravna norma određuje se dužnošću države i dužnostima ostalih subjekata prava... Pravo je volja države, a državna volja je volja njenih podanika, njihova dužnost" (Dž. Kelzen: Opšta istorija države i prava, str. 129). Kelzen je dao veliki doprinos izradi Ustava Austrije 1920. i uvođenju Ustavnog suda kao čuvara i zaštitnika ustavnosti i zakonitosti. Nakon Austrije, iste 1920. godine, i Čehoslovačka je uvela ustavni sud. Jednu deceniju kasnije i Španija (1931) je ustanovila ustavni sud. Za razliku od Austrije i Čehoslovačke, ta zemlja je pravo pokretanja postupka pred ustavnim sudom dala svakom pravnom i fizičkom licu. Naime, dozvoljava se da sva pravna i fizička lica imaju pravo pokretanja inicijative, a samo zakonom i ustavom utvrđeni subjekti mogu pokrenuti postupak. U međuvremenu Evropom su (pretežno) zavladali totalitarni režimi (Italija, Njemačka, Španija, Portugal) pa je proces uvsfenja ustavnih sudova u druge države obustavljen, a ukinuta su i postojeća tri ustavna suda (Austrija je pripojena Njemačkoj, Čehoslovačka okupirana, a u Španiji je vladao fašistički režim - totalitarizam). Poslije Drugog svjetskog rata, oživljava potreba za ustavnim sudovima, pa je došlo do brojnog uvođenja ustavnih sudova. Formirano je mnogo novih država sa različitim uređenjima. Obnova i razvoj -uslovili su i zamah razvoja ustavnog sudstva. Ustanovljen je ustavni sud u SR Njemačkoj, Austriji, Italiji, a zatim u Španiji, Portugalu, Turskoj, Kipru, potom u Jugoslaviji (SFRJ), Čehoslovačkoj, Poljskoj i nekim drugim zemljama. Uvođenje ustavnih sudova širi se na prostore Azije, Afrike, i neke zemlje Latinske Amerike. Danas proces ustanovljavanja ustavnih sudova zahvata sve više zemalja u svijetu, što je siguran znak da su ustavni sudovi adekvatni organi, zaštite savremene ustavnosti i ustava.

II. USTAVNI SUDOVI U JUGOSLAVIJI 1) Zaštita ustavnosti i zakonitosti u FNRJ - SFRJ U Jugoslaviji (FNRJ - SFRJ) kontrolu ustavnosti i zakonitosti do 1963. godine obavljali su parlamentarni organi, a od 1963. do 1992. -ustavni sudovi. Ustavom iz 1946. godine - utvrđeno je da Prezidijum Narodne skup-štine FNRJ "ocenjuje saglasnost zakona republika sa Ustavom FNRJ i saveznim zakonima uz naknadnu potvrdu Narodne skupštine FNRJ, a na zahtev Vlade FNRJ, prezidijuma narodnih skupština republika, Vr-hovnog suda FNRJ, Javnog tužioca FNRJ i po sopstvenoj inicijativi" (čl. 74 tačka 4 Ustava FNRJ). Takav način zaštite i kontrole ustavnosti i zakonitosti bio je, u stvari, samo formalan i u skladu sa ide-ologijom socijalističkih i revolucionarnih režima. Sistem jedinstva vlasti i skupštinski sistem bili su lošija kopija francuskog, a kanije švajcarskog konventskog sistema, koji su imali svoju vlastitu kontrolu ustavnosti. Takva samokontrola ili autokontrola je površ-na i nedovoljna, laička i nestručna.

Ustavnim zakonom o osnovama društvenog i političkog uređenja FNRJ iz 1953. godine ukinut je Prezidijum Narodne skupštine a time i njegova ovlašćenja vršenja kontrole ustavnosti i zakonitosti. Kon-trola i zaštita ustavnosti i zakonitosti povjerena je stalnoj Komisiji za tumačenje zakona Savezne narodne skupštine. "Komisija proučava predloge podnete Skupštini za ocenu saglasnosti saveznog i repub-ličkog zakona sa saveznim ustavom i sa svojim mišljenjima podnosi izveštaj domovima" (čl. 69 stav 4 Ustavnog zakona iz 1953.) U stvari, Savezna skupština na zajedničkoj sjednici, na bazi izvještaja Komisije za tumačenje zakona, donosi odluku da li je neki zakon protivustavan. Za deset godina (od 1953. do 1963, kada je novim ustavom ustanovljen ustavni sud) nije ni jedan zakon bio predmet rasprave i ocjene ustavnosti, što vrlo ilustrativno govori o formalnom (dekorativnom) postojanju takve samokontrole. Ustavom SFRJ iz 1963. godine ustanovljen je Ustavni sud, kome je povjerena zaštita i kontrola ustavnosti i zakonitosti. Pored Ustav-nog suda Jugoslavije, svi ustavi republika predvidjeli su postojanje ustavnih sudova republika. Naknadnim ustavnim promjenama (amandmanima) iz 1971. godine omogućeno je da i autonomne pokrajine imaju svoje ustavne sudove. Jugoslavija (SFRJ) je bila prva zemlja socijalizma koja je uvela ustavni sud, što je nagovještavalo da se stvara pozitivan odnos prema ustavnosti i zakonitosti i da jedinstvo vlasti (skupštinski sistem) nije u suprotnosti sa postojanjem samostalnog i od vlasti odvojenog ustavnog sudstva. Ustavom iz 1974. godine ustavni sudovi se još više učvršćuju kao institucije sa tačno utvrđenim pravima i obavezama, tj. nadležnosti-ma i dužnostima. Položaj Ustavnog suda na nivou Jugoslavije i ustav-nih sudova republika u osnovi je ostao isti. Promjene su bile male (npr. u broju sudija i odnosu prema pokrajinskim i republičkim zakon-ima). Ustavni sud Jugoslavije ima predsjednika i trinaest sudija, koje bira Skupština SFRJ, i to iz svake republike po dva, a iz pokrajina po jednoga. Za sudije Ustavnog suda Jugoslavije postoji inkompatibi-litet i ne mogu u isto vreme vršiti funkcije u državnim ili samoupravnim organima: Sudije (i predsjednik) uživaju imunitet kao i narodni poslanici. Ustavom se pravi razlika između davanja inicijative i prva na pokretanje postupka za ocjenu ustavnosti i zakonitosti. Inicijativu za pokretanje postupka pred ustavnim sudom može dati svako, dok pravo na pokretanje postupka imaju: Skupština SFRJ, republička skupština, pokrajinska skupština ili skupština društvenopolitičke zajednice, Predsjedništvo SFRJ, predsjedništvo republike i autonomne pokrajine, Savezno izvršno vijeće, republičko i pokrajinsko izvršno vijeće, republički i pokrajinski ustavni sud, savezni, republički i pokrajinski javni tužilac, a u nekim slučajevima i organizacije udruženog rada. Ustavni sud Jugoslavije, i pored naizgled potpunih ovlašćenja, nije mogao dosljedno i potpuno štititi i ostvarivati ustavnost i zakoni-tost, posebno u odnosu na republičke i pokrajinske zakone i ustave. Naime, federalna država je imala suviše mnogo konfederalnih elemenata, pa su republike i pokrajine imale veliku samostalnost, što se, opet, odražavalo na ovlašćenja i rad Ustavnog suda Jugoslavije. Tako npr. "ako je republički, odnosno pokrajinski zakon u suprotnosti sa saveznim zakonom, primenjivaće se do odluke Ustavnog suda republički, odnosno pokrajinski zakon" (čl. 207 stav 3 Ustava), što je neshvatljivo i nedopustivo. Tu je jasno došla do izražaja supremacija ni-žih zakona (republičkih i pokrajinskih) u odnosu na više (savezne). Na drugoj strani, Ustavni sud Jugoslavije i kada je dobio takav zakon na ocjenu, nije ga mogao ni poništiti ni ukinuti. nego je, nakon duge pro-cedure, mogao eventualno samo konstatovati da zakon ili neke odredbe zakona prestaju da važe. Ustavni sud Jugoslavije, dakle, nije imao bitne ingerencije u odnosu na republičke i pokrajinske ustave ukoliko su oni bili u nesaglasnosti sa saveznim ustavom. Ustav mu je samo

dao mogućnost da daje "Skupštini SFRJ mišljenje o tome da li je republički ustav, odnosno pokrajinski ustav u suprotnosti sa Ustavom SFRJ" (čl. 378 Ustava). Ustavni sud Jugoslavije donosi odluke, po pravilu, na osnovu javne rasprave. Odluke Ustavnog suda Jugoslavije (SFRJ) su obavezne i izvršne.

2) Savezni ustavni sud (SRJ) Savezna Republika Jugoslavija donošenjem Ustava (27. aprila 1992) ustanovila je instituciju ustavnog suda kao poseban državni organ pod službenim nazivom Savezni ustavni sud. Osnovni mu je zadatak kon-trola ustavnosti i zakonitosti normativnih akata. U njegovoj nadležnosti su generalno uzevši, svi akti, uključujući i ustave federalnih jedinica (Srbije i Crne Gore). Jedino su izvan kontrole ustavnosti savezni Ustav, njegovi amandmani, zatim neki organski zakoni usvojeni na referendumu i međunarodni ugovori. U vezi sa međunarod-nim ugovorima predmet ocjene ustavnosti i zakonitosti može biti zakon ili drugi opšti akt jedino o tome da li je on u saglasnosti sa međunarodnim ugovorom (potvrđenim i objavljenim). Pored Saveznog ustavnog suda postoje i ustavni sudovi republika (Srbije i Crne Gore). Savezni i republički ustavni sudovi nisu u sistemu pravosuđa, već su potpuno odvojeni od sudske vlasti i bave se zaštitom ustavnosti i zakonitosti u skladu sa ustavom. Savezni ustavni sud ima sedam sudija, koje bira Savezna narodna skupština na prijedlog predsjednika Republike Jugoslavije na period od devet godina. Sudije između sebe biraju predsjednika Suda tajnim glasanjem na period od tri godine. Sudiji Saveznog ustavnog suda može prestati mandat i prije isteka vremena na koji je izabran u slučaju: 1) da sam zatraži razrješenje, 2) da je ispunio uslove za starosnu penziju, 3) da je osuđen na bezuslovnu kaznu zatvora, 4) da je osuđen za kažnjivo djelo, 5) da je trajno izgubio sposobnost za obavljanje funkcije sudije ustavnog suda. Kada nastupi bilo koji od navedenih razloga zbog kojih se treba sudija razriješiti funkcije. sud o tome obavještava Saveznu skupštinu i predsjednika Republike. Nadležnosti Saveznog ustavnog suda su utvrđene Ustavom i zakonom i on odlučuje: 1) o saglasnosti ustava republika - članica federacije sa Ustavom SRJ, 2) o saglasnosti zakona, propisa i opštih akata SRJ sa Ustavom SRJ, 3) o saglasnosti sa Ustavom SRJ potvrđenih i obajvljenih međunarodnih ugovora, 4) o saglasnosti zaona i drugih propisa iopštih akata članica federacije sa saveznim zakonom, 5) o saglasnosti opštih akata saveznih organa sa saveznim zakonom, 6) o saglas-nosti opštih akata političkih stranaka i udruženja građana sa ustavom i zakonom, 7) o ustavnim žalbama zbog povreda sloboda i prava čovjeka i građanina pojedinačnim aktom, 8) o sukobu nadležnosti saveznih organa i organa republike, 9) o zabrani rada političkih stranaka i 10) o povredi prava u toku izbora saveznih organa. Sud može riješiti i odlučiti o ustavnosti i zakonitosti akata koji su prestali da važe ako od njihovog prestanka do pokretanja postupka nije proteklo više od jedne godine. Svako može dati inicijativu za pokretanje postupka za ocjenu ustavnosti i zakonitosti, a postupak mogu pokrenuti samo zakonom i Ustavom utvrđeni državni organi i pravna lica, ali i Sud može pokrenuti postupak na vlastitu inicijativu. Dozvoljena je i ustavna žalba, ali samo pod uslovom da nije obezbijeđena druga pravna zaštita. Ustavni sud nema pravo da ukida ili poništava odredbe ustava, zakona ili drugog akta ako su u suprotnosti sa saveznim ustavom ili zakonom, već donosi odluku kojom konstatuje da ti akti prestaju da važe. Naime, kada Savezni ustavni sud utvrdi da postoji nesaglasnost pojedinih odredaba republičkog ustava sa saveznim, te odredbe prestaju da važe šest mjeseci od dana utvrđivanja nesaglasnosti sa Ustavom SRJ. Ako su odredbe

zakona i drugih propisa i opštih akata nesaglasne sa Ustavom, prestaju da važe s danom objavljivanja odluke Suda. Odluke Saveznog ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne. Izvršenje odluka Saveznog ustavnog suda, po potrebi, obezbjeđuje Savezna vlada.

III. USTAVNI SUD REPUBLIKE SRPSKE Ustavom Republike Srpske ustanovljen je Ustavni sud kao samostalna ustavna institucija čiji je osnovni zadatak kontrola i zaštita ustavnosti i zakonitosti. Uvođenjem Ustavnog suda ustavotvorac je odbacio stavove i mišljenja drugih po kojima se u fazi krupnih strukturalnih društvenih promjena ne treba prihvatiti nikakva druga (pozitivnopravna i normativistička) kontrola ustavnosti i zakonitosti, već treba prihvatiti i uvesti parlamentarnu kontrolu i zaštitu (tzv. samokontrolu zakonodavca). Republika Srpska tek izgrađuje svoj pravni sistem i pravni poredak u vrlo komplikovanim društvenim uslovima, u kojima se primjenjuje nkoliko pravnih sistema: pravni sistem bivše Jugoslavije - SFRJ i bivše SR Bosne i Hercegovine, u skladu sa čl. 12 Ustavnog zakona za sprovođenje Ustava Republike Srpske, zatim pravni sistem Republike Srpske i Bosne i Hercegovine -propise koje donosi Parlamentarna skupština BiH. U takvim uslovima Ustavni sud, kao nezavisan i samostalan, može vrlo uspješno da doprinese izgradnji pravnog sistema, njegovoj usklađenosti, zaštiti sloboda i prava građana. Sud je samostalan je i nezavisan, te kao takav nije podložan političkom uticaju, zakonodavnoj, sudskoj i izvršnoj vlasti. Ustavni sud Republike Srpske ima sedam, a od ustavnih promjena 2002. Sud ima 9 sudija, koje bira Narodna skupština Republike Srpske na prijedlog predsjednika Republike. Sudije se biraju iz reda istaknu-tih pravnih stručnjaka na period od osam godina i ne mogu biti ponovo birani. Predsjednika Suda bira Narodna skupština iz reda sudija na period od četiri godine i ne može isto lice biti ponovo birano na funkciju predsjednika. Predsjednik i sudije prije stupanja na dužnog polažu svečanu zakletvu na sjednici Narodne skupštine i uživaju imunitet kao i narodni poslanici. Za slučaj korišćenja (tumačenja) ili oduzimanja imuniteta odlučuje Sud. Sudija (i predsjednik Suda) može biti razriješen funkcije prije isteka roka na koji je izabran: 1) kada sam zatraži da mu prestane funkcija; 2) kada bude osuđen za krivično djelo koje ga čini nedostojnim za obavljanje sudijske funkcije; 3) kada trajno izgubi sposobnost da obavlja sudijsku funkciju. O svakom slučaju prevremenog pokretanja zahtjeva za prestanak funkcije sudije raspravlja Sud i donosi odluku ili samo konstatuje prestanak sudijske funkcije. Nadležnosti i ovlašćenja Ustavnog suda su dvojake: 1) opšte nadzorne i usmjeravajuće i 2) odlučujuće i normativne.

Opšte nadzorne i usmjeravajuće nadležnosti ogledaju se u pravu i obavezi Ustavnog suda da "prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obaveštava najviše ustavne organe Republike o stanju i problemima u toj oblasti i daje im mišljenja i predloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mera radi obezbeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite sloboda i prava građana organi-zacija i zajednica' (čl. 115 Ustava i Amandman XLII). Odlučujuće i normativne nadležnosti su: 1) odlučivanje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom, 2) odlučuje o saglasnosti propisa i opštih akata sa zakonom, 3) razrješava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, 4) rješava sukob nadležnosti između organa Republike, grada i opštine, 5) odlučuje o saglasnosti programa, statuta i drugih opštih akata političkih organizacija sa Ustavom i zakonom, 6) odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata. Narodne skupštine sa odredbama ustava o zaštiti vitalnih intereca konstitutivnih naroda. Ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti vrši se za zakone, druge propise i opšte akte koji su na snazi. Može sud ocjenjivati ustavnost zakona i zakonitost propisa i drugih opštih akata koji su prestali da važe, pod uslovom da od prestanka važenja do pokretanja postupka pred sudom nije proteklo više od jedne godine. Ustav i Zakon o ustavnom sudu Republike Srpske povlače distinkciju između davanja inicijative za pokretanje postupka i prava pokretanja postupka. Inicijativu za pokretanje postupka za ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti nekog akta može dati svako. Međutim, za pokretanje postupka pred sudom ovlašćeni su tačno određeni organi: "1. predsjednik Republike Srpske, 2. Narodna skupština, 3. Vlada Republike Srpske, 4. Sud, ako se pitanje ustavnosti i zakonitosti postavi u postupku pred sudom, 5. Republički javni tužilac, ako se pitanje ustavnosti i zakoni tosti postavi u radu javnog tužilaštva, 6. Narodna banka i Služba za platni promet i finansijsku kon-trolu, ako se pitanja ustavnosti i zakonitosti postave u njihovom radu. 1. opština, grad, preduzeće, politička organizacija i dr." (čl. 4 Za-kona o ustavnom sudu Republike Srpske, "Službeni glasnik" br. 29/94). Nakon podnesene inicijative ili prijedloga za pokretanje postup-ka, Sud prilazi radu. Prvo se vodi prethodni potupak, zatim javna ras-prava i odlučivanje. Prethodni postupak ima zadatak da sud utvrdi postoje li osnovne procesne pretpostavke i drugi uslovi za vođenje postupka i za odlučivanje. Sud (sudija izvjestilac) može zatražiti od podnosioca pri-jedloga inicijative ili prijedloga, kao i od drugih učesnika u postupku, da pruže potrebne dokumente i materijale, te druge vrste dokaza i podataka koji bi mogli biti važni za proces odlučivanja. Podnosilac prijedloga je dužan da u određenom roku otkloni eventualne nedostatke, pojasni ili dopuni svoj prijedlog. Sud he nakon provedenog prethodnog postupka prihvatiti i provesti redovni postupak, ili će odbaciti inicijativu (ili prijedlog).

Redovan postupak počinje s danom prijema prijedloga u Sudu, a zatim se odvijaju radnje saglasno utvrćenom postupku. Kada Sud uće u postupak za oijenu ustavnosti ili zakonitosti nekog akta, on više nije ograničen zahtjevom predlagača. Ako predlagač u toku postupka odustane od prijedloga, Sud ako nađe za shodno, može nastaviti i okončati postupak. U redovnom postupku najznačajnija faza rada je javna rasprava. Ona se najčešće provodi, ali ne i u svim slučajevima. U javnoj raspravi učestvuju svi članovi (sudije) Ustavnog suda, a raspravu zakazuje i vodi predsjednik Suda ili sudija koji ga zamjenjuje. Raspravi prisustvuju svi učesnici u postupku, a mogu biti pozvana i druga lica koja mogu doprinijeti utvrđivanju stanja stvari i davanja mišljenja o pojedinim pita-njima vezanim za predmet odlučivanja. Sud donosi odluku na sjednici nakon javne rasprave. Sud odlučuje većinom glasova od ukupnog broja sudija. Jedino kada se radi o vitalnom interesu tada odlučuje Vijeće ustavnog suda sastavljeno od sedam sudija (dva Srbina, dva Hrvata, dva Bošnjaka i jedan Ostali). Ustavni sud ne može donijeti odluku kojom se neustavan ili nezakonit akt ukida (eh pips) ili poništava (ex tune) već donosi odluku da protivustavan ili protivzakonit akt prestaje da važi, a TO znači ukla-nja se iz pravnog poretka. U pravilu, kada Ustavni sud utvrdi da je neki akt (zakon, drugi propis ili opšti akt) u suprotnosti sa ustavom ili zakonom, taj akt prestaje da važi 8 dana po objavljivanju odluke Ustavnog suda. Odluke Ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne.

IV. USTAVNI SUD BOSNE I HERCEGOVINE Mirovni sporazum potpisan u Dejtonu i Parizu 1995. godine, sadrži niz dokumenata (jedanaest aneksa), od kojih je posebno značajan Aneks 4, koji nosi zvaničan naziv Ustav Bosne i Hercegovine. Ovaj ustav je po mnogo čemu neobičan pravno-politički akt. Njime se uspostavlja takav model državnog uređenja koji je teško provesti i pravno i stvarno. Na jednoj strani su dva entiteta (Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine) koji imaju sve državne elemente sa potpunom državo-tvornom infrastrukturom, a na drugoj je projektovan vrlo labav i nekonzistentan model državne zajednice za koji je teško (teorijski) naći adekvatni naziv (konfederacija, federacija, unija, zajednica) što Ustav i ne pokušava da odredi. Svjesni neobičnosti ovog ustavnog akta, ustavotvorci (dejtonski) su ustanovili čvrst i specifičan Ustavni sud koji bi spriječio moguću neustavnu regulativu, bilo u Bosni i Hercegovini, bilo u entitetima. Ustavni sud Bosne i Hercegovine ima zadatak da onemogući ili barem smanji egzistenciju protivpravnih i neustavnih akata (ustavnih odredbi, zakona, drugih propisa i opštih akata) donesenih u oba entiteta i u Bosni i Hercegovini. Izbor i sastav Suda uslovljen je zavisnim ustavnim položajem Bosne i Hercegovine. Naime, Sud ima devet sudija (članova), od kojih tri nisu državljani Bosne i Hercegovine. U sistemu pravosuđa. pa i u ustavnom sudovanju, kao sui generis sudu, nespojivo je da strani državljani štite tuđi ustav i zakone. Njihova zakletva (svečana izjava) nema karakter pune odanosti narodu (u ovom slučaju narodima) i državi, pravu i pravdi Bosne i Hercegovine. U Sud dva člana bira Narodna skupština Republike Srpske (oba Srbi). četiri člana bira Predstavnički dom Federacije Bosne i Hercegovine (dva Hrvata i dva Bošnjaka) i tri člana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava.

Svi punoljetni građani mogu pretendovati da budu birani za sudiju Ustavnog suda ako su diplomirani pravnici sa iskustvom i visokim moralnim ugledom. Sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti državljani Bosne i Hercegovine (nijednog entiteta) niti državljani neke od susjednih zemalja. Mandat sudija je utvrđen za prvi mandatni period i za period nakon toga. Prvi mandat sudija traje pet godina i ne mogu biti ponovo birani. Nakon pet godina biraće se novi članovi (sudije) čiji će mandat biti trajan - do sedamdest godina starosti. Sudiji može prestati mandat i prije isteka roka (u prvom mandatu prije pet godina, a u daljem periodu prije sedamdeset godina) ako sam podnese ostavku, ili ako ga ostale sudiJe iz opravdanih razloga razri-ješe konsenzusom. Sud cijeni koji su to razlozi za prevremeno razrješenje sudije. Poslije pet godina, tj. poslije isteka prvog mandata, biraće se nove sudije. Parlamentarna skupština BiH može zakonom utvrditi da tri člana koja bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne budu više iz drugih zemalja, već iz Bosne i Hercegovine (vjerovatno po jedan iz reda svakog od tri naroda). Nadležnosti Ustavnog suda mogu se svesti u tri grupe: 1) Osnovna i isključiva nadležnost Suda je da štiti Ustav tako " da odlučuje u sporovima koji po ovom Ustavu nastaju između entiteta, ili između Bosne i Hercegovine i jednog ili oba entiteta ili između institucija Bosne i Hercegovine". U osnovnu nadležnost ulazi i pravo Ustavnog suda da odlučuje o tome "da li je odluka nekog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa nekom od susjednih država saglasna ovom Ustavu, uključujući i odredbe koje se odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, te da li je neki član ustava ili zakona entiteta u saglasnosti sa Ustavom BiH" (čl. VI tačka 3-a Ustava BiH). U okviru osnovnih (isključivih) nadležnosti Suda, propisano je ko može pokrenuti spor: 1) član Predsjedništva (svaki pojedinačno, 2) predsjedavajući Ministarskog savjeta (jedan i drugi kopredsjednik 3) predsjedavajući ili zamjenik predsjedavajućeg bilo kojeg vijeća Parlamentarne skupštine, 4) četvrtina članova bilo kojeg vijeća Parlamentarne skupštine, 5) četvrtina bilo kojeg zakonodavnog vijeća nekog entiteta. 2) Apelaciona nadležnost koju ima Ustavni sud odnosi se na pitanja koja prema ovom Ustavu proističu iz presude svakog suda u Bosni i Hercegovini. Ovom nadležnošću Ustavni sud prelazi okvire osnovnih ciljeva postojanja Ustavnog suda i time se svrstao u red redovnih sudova opšte nadležnosti. 3) Opšta nadležnost obuhvata pitanja koja Ustavnom sudu uputi bilo koji sud u BiH, a odnosi se na to da li je zakon na čijoj valjanosti počiva njegova odluka saglasan sa Ustavom BiH i Evropskim konvencijama o ljudskim pravima i slobodama. Postupak i dejstvo odluka Suda ogleda se prije svega u sljedećem: 1) da je sudski postupak javan, 2) da se sve odluke Suda donose većinom ukupnog broja članova, 3) da

Sud ima Poslovnik o radu kojim se reguliše procesni dio vođenja postupka i unutrašnja organizacija Suda. Odluke Ustavnog suda su konačne i obavezujuće. Ustav je propustio da reguliše dva bitna pitanja: Šta se dešava sa pravnim aktima ili dijelovima akata koje Ustavni sud svojom odlukom proglasi neustavnim ili nezakonitim. U praksi ustavnih sudova u svijetu moguća su četiri rješenja: a) da sud poništi akt ili dio akta, b) da ukine akt ili dio akta, v) da odluči o prestanku važenja akta od dana objavljivanja odluke, g) da zatraži od donosioca akta da u primjerenom roku uskladi akt sa ustavom, odnosno zakonom. Neprimjereno je da ustavni sud (bilo koji) o tome odlučuje s vremena na vrijeme, od slučaja do slučaja. To mora da reguliše ustav ili zakon o ustavnom sudu. 1) Nije utvrđeno ko he u slučaju potrebe obezbijediti izvršenje odluke. U svim zemljama svijeta gdje postoje ustavni sudovi izvršenja odluka Ustavnog suda obezbjećuje vlada. Ovdje to nije regulisano i ne zna se ko će TO učiniti.

OSNOVNA LITERATURA

BUZADžIĆ, M.: Secesija bivših jugoslovenskih republika u svetlosti odluka Ustavnog suda Jugoslavije, Beograd, 1994. ĐORĐEVIĆ, J.: Ustavno pravo, Beograd, 1975. JOVIČIĆ, M.: Zakon i zakonitost - život pravnih propisa, Beograd,1977. KELZEN, X.: Opšta teorija prava i države, Beograd, 1951. KRBEK, I.: Ustavno sudovanje, Zagreb, 1960. KUZMANOVIĆ, R. - SIMOVIĆ, M.: Ustavni sud Republike Srpske,Banja Luka, 1999. KULIĆ, D.: Ustavno sudstvo u svetu, Beograd - Zaječar, 1982. KULIĆ, D.: Širenje institucionalizovane ocene ustavnosti u svetu,Dva veka savremene ustavnosti, Beograd, 1990.

MARKOVIĆ, R. : Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. MIJANOVIĆ, G.: Sudska kontrola u SAD, Dva veka savremene ustavnosti, Beograd, 1990. NIKOLIĆ, P.: Prilog pitanju autentičnog tumačenja zakona,Beograd, 1982. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. SAVIĆ, S: Konstitutivnost naroda u Bosni i Hercegovini, BanjaLuka, 2000. SRDIĆ, M. - ĐURKOVIĆ, Đ.: Savezni ustavni sud i zaštita ustavnosti i zakonitosti, Beograd 1996. STOJANOVIĆ, M.: Sudska kontrola ustavnosti - uporedno-pravni pogled na neke probleme ustavnosti, Beograd, 1960. USTAV Republike Srpske iz 1992. sa amandmanima iz 2002. USTAV Savezne Republike Jugoslavije iz 1992. USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995. USTAV Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. sa amandmanima iz 2002. CACA, Đ. : Ustavnost i zakonitost u SFRJ i uloga ustavnih sudova u njihovoj zaštiti, Beograd, 1974. ČAVOŠKI, K.: Ustavnost i federalizam, Beograd, 1982. ČOK, V.: Vrste i dejstvo odluka ustavnih sudova, Beograd, 1972.

Glava četrnaesta

VOJSKA I POLICIJA Vojska i policija su institucije ustavnog sistema čije se sličnosti ogledaju u mogućnostima korišćenja monopola fizičke prinude, a razlike- u uslovima i načinu njihove konkretne upotrebe u društvu. Osnovna funkcija vojske je zaštita suvereniteta, teritorijalnog integriteta i ustavnog poretka zemlje. Funkcija policije je zaštita javnog poretka, reda i mira, borba protiv kriminala i neposredna zaštita lične i imovinske sigurnosti i drugih prava i sloboda građana.

I. BOJCKA 1. Pojam, oblici i funkcije vojske Pod pojmom vojske, kao specifičnog, komćleksnog i autonomnog državnog organa, podrazumijeva se oružana snaga jedne države. Vojska ima dvije osnovne funkcije: 1) odbrana zemlje, njenog suvereniteta i teritorijalnog integriteta i 2) zaštita ustavom utvrđenog poretka. U ustavnom pravu, sa stanovišta mjesta i uloge vojske, postavlja se osnovno pitanje ostvarivanja demokratske civilne kontrole nad njom. Tu kontrolu, uglavnom, vrše demokratski izabrani organi, prven-stveno, utvrđivanjem državne doktrine i planova odbrane i bezbjednosti, odlučivanjem o ratu i miru, odnosno o upotrebi oružanih snaga, imenovanjem i razrješenjima komandnog kadra i na drugi način. Uloga pripadnika vojske je da provode utvrđenu politiku i izvršavaju zakone i druge propise iz oblasti odbrane i da se staraju o stručnim aspektima ostvarivanja njene funkcije. Sa stanovišta sadržine njene državne funkcije, za vojsku se može reći da obavlja odbrambenu funkciju, odnosno funkciju odbrane spoljnih granica države, koja se u ustavno- pravnom pogledu izražava kao zaštita suvereniteta i teritorijalnog integriteta države. Ustavi, uglavnom, sadrže malobrojne i

kratke odredbe o uspostavljanju i korišćenju vojske radi odbrane zemlje, a neki ustavi sadrže i odredbe koje vojsci dodjeljuju i jednu unutrašnju funkciju - zaštitu ustavnog poretka. Organizacija vojske, posebno je karakteristična u složenim državama. Tri su najučestalija sistema organizacije i popune vojske.: 1) profesionalna vojska koju čine vojna lica zaposlena u vojsci na određeni rok i plaćeni za vršenje vojne službe (SAD, Velika Britanija i Kanada), 2) regrutni sistem, koji se zasniva na obavezi služenja vojnog roka kombinovan sa profesionalnim vojnim kadrovima vezanim ugovorom na određeno vrijeme (u većini evropskih država) i 3) milicijski tip vojne organizacije (Švajcarska, Švedska, Austrija i Izrael), koji se zasniva na konceptu oružane sile naroda, koja se aktivira samo u slučaju rata, a u uslovima mira postoji samo određena kadrovska osnova vojske, sa povremenom vojnom obukom njenog rezervnog sastava. Postojanje vojske proizvodi vojnu obavezu za njene građane. Prvenstveno, zbog tehničkotehnoloških, ekonomskih, političkih, psiholoških i drugih razloga sve se više postavlja pitanje postojanja masovne vojske, zasnovane na opštoj vojnoj obavezi. Takođe, principi međunarodnog prava i međunarodnih odnosa zabranjuju upotrebu sile u rješavanju međunarodnih suprotnosti i konflikata, što opravdava potrebu smanjenja vojnih efektiva u državi, posebno ograničavanje vojne obaveze građana. Najčešće se pribjegava potpunoj ili djelimičnoj profesionalizaciji vojske, njenom brojčanom smanjivanju, što može stvoriti problem efikasne kontrole civilnih nad vojnim organima.

2. Organizacija i položaj vojske u pravnim i demokratskim državama Vojska je specifična profesionalna društvena organizacija, koja se zasniva na hijerarhijskoj organizaciji i strukturi, centralizovanom komandovanju, hijerarhiji, subordinaciji i poslušnosti. Vojni princip komandovanja pretpostavlja profesionalizam starješinskog kadra, iz čega proizlaze brojne obaveze, odgovornosti i beneficije za vojne starješine. Kao državni organ, vojska ima svoje specifično mjesto i odgovornost u državnoj hijerarhiji. Ona je depolitizovana i politički neutralna institucija, što znači: 1) nepostojanje političkih stranaka u vojsci, 2) zabranu članstva vojnih lica u političkim strankama, i 3) neučestvovanje vojnih lica u procesima političkog odlučivanja. Načelo podređenosti vojske civilnim organima vlasti je temeljni princip njenog položaja u demokratskim državama. Civilna kontrola nad vojskom postoji samo onda kada je vojska u potpunosti potčinjena nadležnom civilnom organu. Potčinjenost se iskazuje i time što o primjeni sile, globalnom statusu i ulozi vojske u državi odlučuju civilni organi vlasti, dok se vojno rukovodstvo bavi stručnim i profesionalnim pitanjima vezanim za vojnu profesiju. U pravnim državama i demokratskim društvima vojska je, kao profesionalna i neutralna organizacija, podređena demokratski izabranim organima vlasti - predstavničkom tijelu i šefu države. Ukoliko je predstavničko tijelo nadređeno i vrši kontrolu vojske, u tim slučajevima vlada, koju bira parlamentarna većina odnosno njen predsjednik preko vojnog ministra, kontroliše cjelokupnu vojnu organizaciju. U prvom sistemu donošenje političkih odluka u vezi sa organizacijom i kontrolom vojske vrši parlament putem vlade koja proizlazi iz parlamentarne većine (u Velikoj Britaniji, Njemačkoj,

Indiji, Italiji i Izraelu vojskom rukovodi kancelar, odnosno predsjednik vlade preko ministra odbrane). U drugom, i češće primjenjivanom sistemu, funkciju vrhovnog komandanta vojske vrši šef države, a parlament ima pravo kontrole nad vojnim budžetom. Osnovni uzrok što je vojska i pored ogromne fizičke moći kojom raspolaže podređena civilnim vlastima je u ustavnom statusu vojske, demokratskim odnosima i drugim opštedruštvenim vrijednostima. Međutim, postojanjem pravila međunarodnog ratnog i humanitarnog prava relativizira se načelo neprikosnovene poslušnosti, tako da dužnost izvršavanja vojnih naređenja ne podrazumijeva slučajeve kada bi njihovo izvršenje prouzrokovalo ratne zločine ili druga krivična djela.

4. Vojska kao ustavna kategorija

Većina ustava, na različite načine, utvrđuje položaj i ulogu vojske, pa ona predstavlja klasičnu ustavnu materiju. Ustavima se najčešće utvrđuju dva značajna pitanja: 1) prava i dužnosti građana u odbrani zemlje i 2) odnos vojske i drugih državnih organa, odnosno odnos između vojnih i civilnih organa vlasti. Ovaj odnos definisan je i savremenim ustavima, uglavnom, posredstvom utvrđivanja funkcije vrhovnog komandanta i načina njenog ostvarivanja. Međutim, u prvim ustavnim monarhijama monarh je bio nosilac funkcije vrhovnog komandanta. Sa uspostavljanjem parlamentarnih republika, predsjednik republike postaje vrhovni vojni komandant. Ustavi predsjedničkih sistema daju predsjedniku, kao nosiocu cjelokupne izvršne vlasti, sve funkcije vrhovnog komandanta vojske kao ustavne kategorije (Ustav SAD i dr.). Parlamentarne države, bez obzira na oblik vladavine, u ustavima razlikuju funkciju vrhovnog komandanta i stvarnog operativnog organa koji je ostvaruje. Prema tim ustavima, politika i najviša vojna funkcija je data vladi kao organu izvršne vlasti, dok funkcija komandovanja u ratnim uslovima pripada po činu najvišoj vojnoj ličnosti. Poslije Drugog svjetskog rata ustavima se formiraju nacionalni savjeti odbrane i vrhovni vojni savjeti. U parlamentarnim državama na čelu ovih organa nalazi se predsjednik vlade, dok u predsjedničkim sistemima ta funkcija pripada šefu države. Ustavima koji izražavaju demokratski oblik države sa parlamen-tom kao najzanačajnim organom vlasti, odlučivanje o ratu predstavlja isključivo nadležnost parlamenta (Italija, Belgija, skandinavske zemlje, Velika Britanija, SAD). U monarhijama ili zemljama sa jakim ingerencijama izvršne vlasti ovo ovlašćenje ima šef države. Međutim, ustavi doneseni nakon Drugog svjetskog rata, po obimu i sadržini, znatno proširuju materiju o vojsci i odbrani zemlje. Pored normativnih odredaba oni sadrže i niz političko-deklarativnih proklamacija o položaju države u međunarodnoj zajednici, međunarodnoj politici, kolektivnoj bezbjednosti i ulozi vojne sile u odbrani i zaštiti ustavnog poretka. Neki ustavi zabranjuju rat kao sredstvo rješavanja međunacionalnih sukoba (Italija), proglašavaju izazivanje rata za krivično djelo (Njemačka), zabranu stupanja u vojne saveze (Austrija) i dr. Ustavima se u nekim državama zabranjuje kapitulacija, izdaja proglašava za najveći zločin, limitiraju građanska prava vojnih lica i sl. U većini zemalja ustavi funkciju vrhovnog komandanta definišu uopšteno i nedovoljno precizno. U ustavima se, u zavisnosti od vreme-na njihovog donošenja i političkih prilika u tim

zemljama, različito formuliše odlučivanje o ratu i miru, objavi rata, proglašenju ratnog stanja. Savremeni ustavi ovim pitanjima posvećuju više odredaba, pa i posebna poglavlja.

4. Vojska i odbrana u ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (1) Ustav Bosne i Hercegovine nema odredbe o odbrani zemlje i vojsci. U raspodjeli nadležnosti između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta funkcija odbrane povjerena je entitetima Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Entiteti imaju svoje oružane snage, a država Bosna i Hercegovina takve snage nema. Brčko Distrikt je demilitarizovan; oružane snage oba entiteta, kao ni njihovi pomoćni vojni objekti, ne mogu biti locirani na teritoriji Distrikta. Međutim, Ustav Bosne i Hercegovine sadrži jednu odredbu (član V tačka 5) iz domena "odbrane i vojske", koja je naslovljena kao "Stalni komitet". Članom V tačka 5 a) Ustava Bosne i Hercegovine određeno je da he svaki član Predsjedništva, po službenoj dužnosti, vršiti funkciju civilnog komandanta oružanih snaga. Nijedan entitet neće prijetiti silom niti upotrebljavati silu protiv drugog entiteta i ni pod kakvim okolnostima bez saglasnosti njegove vlade i Predsjed-ništva Bosne i Hercegovine. Takoće, u pomenutom članu Ustava navodi se da he sve oružane snage u Bosni i Hercegovini funkcionisati u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. U članu V tačka 5 b) Ustava se utvrćuje da he članovi Predsjedništva izabrati Stalni komitet za vojna pitanja koji he "koordinirati aktivnosti oružanih snaga u Bosni i Hercegovini. Članovi Predsjedništva su ujedno i članovi Stalnog komiteta". Ova ustavna odredba o Stalnom komitetu za vojna pitanja, koji je nadležan da koordinira "aktivnosti oružanih snaga Bosne i Hercegovine", ner-ijetko se pogrešno interpretira. Ustav Bosne i Hercegovine polazi od zatečene realnosti na kraju rata, postojanja dvije, odnosno u početku i tri oružane formacije. Aneksi I-A i 1-B, uz ostalo, predvićaju različite mjere međusobnog povjerenja, balansiranja i kontrole vojnih potencijala, ne samo unutar Bosne i Hercegovine nego i sa susjednim državama. Ustav Bosne i Hercegovine utvrđuje da institucije Bosne i Hercegovine preuzimaju ovlašćenja koja se tiču očuvanja suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke nezavisnosti i mećunarodnog položaja Bosne i Hercegovine. (2) Ustav Republike Srpske, između ostalog, utrćuje da Republika uređuje i obezbjeđuje: "integritet, ustavni poredak i teritorijalnu cjelovitost Republike, odbranu i bezbjednost, mjere za slučaj ratnog stanja, neposredne ratne opasnosti i vanrednog stanja" (član 68 izmijenjen i dopunjen amandmanima XXXII i LVIII). Narodna skupština: "proglašava ratno stanje u slučaju oružanog napada na Republiku, neposrednu ratnu opasnost u slučaju postojanja ozbiljne prijetnje od izbijanja rata, vanredno stanje za Republiku ili dio Republike u slučaju ugrožavanja bezbjednosti, ljudskih prava i sloboda i normalnog funkcionisanja ustavnih organa" (član 70 dopunjen amandmanima XXXV i LXI). Ustavom je uspostavljena Vojska Republike Srpske, kojom komanduje predsjednik Republike. On postavlja i razrješava oficire, vojne sudije i tužioce (članovi 104 do 107). Ustavom Republike Srpske je utvrćeno da je pravo i dužnost svih graćana da brane i štite teritoriju i ustavni poredak Republike Srpske. Prava i dužnosti u odbrani uređuju se posebnim zakonom. Republika Srpska ima svoju vojsku, koju sačinjava stalni i rezervn» sastav. Stalni sastav sačinjavaju profesionalni vojnici i vojnici na služenju vojnog roka. O vojsci Republike

Srpske donosi se poseban zakon. Vojskom Republike Srpske u miru i ratu komanduje predsjednik Republike, na osnovu Ustava i zakona. U okviru poslova komandovanja predsjednik Republike donosi smjernice, direktive, odluke, naredbe i naređenja. Predsjednik Republike postavlja, unapređuje i razrješava oficire vojske Republike Srpske u skladu sa zakonom, postavlja i razrješava predsjednike, sudije i sudije porotnike vojnih sudova i vojne tužioce. (a) Pripreme za odbranu Republike obuhvataju organizovanje i pripremanje oružanih snaga i civilne odbrane, državnih organa i preduzeća i drugih pravnih lica, provođenje odbrambenih mjera i aktivnosti i izvršavanje poslova i zadataka od interesa za odbranu. Snage za izvršavanje zadataka u odbrani Republike su, Vojska u miru, a oružane snage za vrijeme ratnog stanja i neposredne ratne opao nosti. Oružane snage čine Vojska i jedinice policije. Jedinice policije su u toku izvođenja borbenih dejstava u sastavu Vojske. Narodna skupština, kada utvrdi da postoji opasnost ili su ugroženi suverenitet, teritorija, nezavisnost, ustavni poredak ili bezbjednost Republike, zavisno od obima i stepena opasnosti koja pred-stoji ili je nastala, proglašava: 1)

ratno stanje - ako predstoji ili je otpočeo oružani napad na Republiku;

2) neposrednu ratnu opasnost - ako postoji opasnost od napada ili drugog oblika spoljnog ugrožavanja Republike; 3) vanredno stanje - ako je ugrožena bezbjednost Republike, ljudska prava i slobode i normalno funkcionisanje ustavnih organa. Neposredna ratna opasnost i ratno stanje proglašavaju se za cijelu Republiku, a vanredno stanje može se proglasiti u cijeloj Republici ili na dijelu njene teritorije. Civilna odbrana je organizovanje, pripremanje i učešće građana, organa, preduzeća i drugih pravnih lica u zaštiti i spasavanju ljudi i materijalnih dobara od ratnih dejstava, elementrnih nepogoda i drugih nesreća i u pružanju drugih oblika neoružanog otpora. Ona obuhvata civilnu zaštitu, osmatranje i obavještavanje i veze za potrebe rukovođenja, osposobljavanje za odbranu i zaštitu, pripreme stanovništva za odbranu i zaštitu. (b) Radi rukovođenja odbranom i komandovanja oružanim snagama, predsjednik Republike Srpske formira Vrhovni savjet odbrane. Savjet sačinjavaju predsjednik Republike, predsjednik Narodna skupštine, predsjednik Vlade, ministar odbrane, ministar unutrašnjih poslova i načelnik Đeneralštaba Vojske. Vrhovni savjet odbrane razmatra i utvrđuje predloge u pitanjima iz okvira prava i dužnosti predsjednika Republike.

(v) Vojska je profesionalna oružana sila koja brani teritorijalni integritet i ustavni poredak Republike Srpske. Službom u Vojsci smatra se i vršenje vojnih i drugih dužnosti u njenom stalnom i rezervnom sastavu. Ovu službu mogu da vrše samo državljani Republike, a izuzetno, u neposrednoj ratnoj opasnosti i u ratu, i lica koja nemaju državljanstvo Republike, ako stupe u Vojsku kao dobrovoljci. Vojska se organizuje u mirnodopske i ratne jedinice, odnosno sastoji se od stalnog i rezervnog sastava. Komandovanje se zasniva na načelima jedinstva komandovanja u pogledu upotrebe snaga i sredstava, jednostarješinstva i obaveze izvršavanja odluka, zapovijesti i naređenja pretpostavljenog starješine. Đeneralštab Vojske je najviši stručni i štabni organ za pripremu i upotrebu Vojske u miru i ratu. Državljani Republike stupaju u Vojsku sa navršenih 18 godina života i na osnovu odluke ovlašćenog organa o upućivanju u Vojsku. (3) Ustav Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. godine pitanja odbrane stavio je u nadležnost Federacije Bosne i Hercegovine. Nakon stupanja na snagu Opšteg okvirnog sporazuma za uspostavljanje mira u Bosni i Hercegovini, u Amandmanu VIII na Ustav Federacije Bosne i Hercegovine utvrđeno je da je u isključivoj nadležnosti Federacije,između ostalog, "organizovanje i vsfenje odbrane Federacije, zaštita njene teritorije, uključujući osnivanje zajedničke komande svih vojnih snaga u Federaciji, nadzor nad vojnom proizvodnjom, zaključivanje vojnih sporazuma u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, te saradnja sa Stalnim komitetom za vojna pitanja i Savjetom ministara u odbrani Bosne i Hercegovine". Uspostavljena je Vojska Federacije sa dvije komponente - Armijom Federacije Bosne i Hercegovine i Hrvatskim vijećem obrane. Proces stvaranja jedinstvene Vojske Federacije započeo je sa uspostavljanjem zajedničke komande i nastavlja se u pogledu ostalih elemenata sa utvrđenim ciljem i dinamikom stvaranja potpuno jedinstvene vojske. (4) Međunarodna zajednica ima veoma značajnu ulogu u funkcionisanju sistema odbrane i bezbjednosti u Bosni i Hercegovini. Svojim prisustvom i ovlašćenjima međunarodnih mirovnih snaga, međunarodna zajednica kontroliše i usmjerava djelovanje entitetskih oružanih snaga, u čemu je bitna uloga Predsjedništva Bosne i Hercegovine.

II. POLICIJA 1. Pojam i uloga policije Zajedno sa vojskom, policija čini državne organe s monopolom fizičke prinude. Riječ "policija" etimološki potiče od naziva grčkog grada-države "polis" i tada je aktivnost označavana kao policija činila cjelokupnu državnu aktivnost, izuzimajući vojsku i sudstvo. Sve do XVIII vijeka policija je označavala razgranato državno uprav-ljanje, odnosno označavala je cjelokupnu državnu upravu. Stvaranje moderne policije počinje u organizovanim "pravnim državama", koje se oformljuju na osnovama ustavnih i zakonskih dokume-nata. Policijska funkcija sastavni je dio upravne

vlasti i njeni zadaci i poslovi obavljaju ce u posebnim resorima pod nazivom "min-istarstva" (ministarstvo unutrašnjih poslova, ministarstvo polici-je). U to vrijeme se vrši unutrašnje diferenciranje državne uprave iz koje se izdvojila policijska djelatnost kao dio uprave koji je imao funkciju otklanjanja unutrašnjih opasnosti u državi. Međutim, i unutar funkcije državne uprave izdiferencirali su se različiti poslovi i organi. Tako su se poslovi zaštite unutrašnjeg poretka od protivnika u zemlji povjeravali državnoj policiji, dok je zaštita unutrašnjeg poretka od spoljnih protivnika, povjeravana kontraobavještajnoj službi. Ostali policijski poslovi povjeravali su se sudskoj i upravnoj policiji. Osnovni zadatak sudske policije je provođenje "policijske istrage" u krivičnim stvarima, dok je upravna policija održavala javni poredak. Prema vrsti poslova, sudska policija ima prvenstveno represivni, a upravna policija preventivni karakter. Moguća je i dalja dioba policije na posebne organizacione jedinice (saobraćaj, maloljetnička delinkvencija, protivpožarna zaštita, intervencija u vanrednim okolnostima i sl.). S građansko-demokratskim revolucijama nastalo je novo razdoblje u razvoju policije. Država i njena policija postaju vezani pravom, kao i svi građani. Policija postaje izvršilac pravnih normi, a u svojoj djelatnosti vezana je pravnim propisima i podvrgnuta pravnoj kontroli. "Danas je ovo načelni okvir u koji je funkcionalno i organizaciono smještena policija kao dio državnog aparata" (Ratko Marković). Osnovna funkcija policije kao državnog organa je održavanje javnog poretka preventivnim i represivnim radnjama. Pod javnim poretkom u širem smislu podrazumijeva se ustavnopravni poredak, odnosno sistem političkih institucija, ljudska i građanska prava i slobode i njihovo ostvarivanje, kao i odnosi političkih institucija međusobno i odnosi tih institucija i građana. Sve to je detaljno uređeno odgovarajućim zakonima i podzakonskim aktima s ciljem da se zaštite ljudi i imovina, javni red i mir, ekonomski i politički odnosi i vršenje vlasti. U policijskoj organizaciji najvažniji element su policijski radnici. Stoga je kadrovska politika od izuzetnog značaja za uspješan rad policije. U vezi sa kadrovima bitno je konstatovati postojanje i oži-votvorenje principa profesionalizacije i specijalizacije prvi se obezbjeđuje stalnošću zanimanja i stabilnošću položaja, a drugi osposobljavanjem i postojanjem posebnih radnika - specijalista za slu-žbe specifičnih zadataka. Naučno-tehnološka i društvena dostignuća donose nove naučne principe, metode i tehnike koji nalaze primjenu u policijskom radu. "Za svoje postupanje policija mora uvijek imati ovlašćenja i osnov u zakonu, a način postupanja uređuje se, sve detaljnije, pravilima krivič-nog, prekršajnog, izvršnog i upravnog postupka" (Bogoljub Milosavljević). S obzirom na prirodu poslova koje obavlja, policija u određenim situacijama upotrebljava tzv. diskreciona ovlašćenja. Time policija nije u potpunosti podvrgnuta zakonskim ograničenjima, jer je gotovo nemoguće predvidjeti sve situacije sa kojima se policija u svom radu susreće. Diskreciona ovlašćenja ne predstavljaju mogućnost samovo-ljnog i arbitrarnog postupanja organa unutrašnjih poslova, već samo mogućnost izbora između zakonom utvrđenih ravnopravnih varijanti. Pored toga, diskreciona ovlašćenja ostavljaju organima unutrašnjih poslova određenu slobodu odlučivanja kako bi se postigao optimalan cilj koji je zakonodavac postavio. Samovolja i arbitrarno postupanje policije sprečava se civilnom kontrolom i nadzorom nad radom policije. U demokratskom društvu policija mora biti u službi zakona sa

visokim stepenom profesional-nosti i discipline, jer samo sa ovim obilježjima ona može steći ugled koji je primaran u obavljanju njene funkcije. Posebnu pažnju zaslužuje obaveza policije da - rukovodeći se načelom zakonitosti, nepris-trasnosti i nediskriminacije - štiti ljudska prava i osnovne slobode, što postaje preovlađujući pristup razvijenih demokratskih društava. 2. Osnovne funkcije policije Iako jedinstvena, policijska funkcija pokriva različiue skupine poslova koji podliježu različitim pravnim režimima. Polazeći od određenih teorijskih i praktično-pravnih kriterijum, moguće je izvršiti niz podjela policijskih poslova. U prvom pQftu, pripadnici policije izvršavaju zadatke održavanja javnogreda i mira, sprečavanja i suzbijanja kažnjivih djela, kojima se ugrožava ustavom utvrđen poredak, zdravlje građana i njihova imovina. Vršenjem svojih poslova policija doprinosi ostvarivanju različitih pravnih funkcija države, prevashodno funkcija uprave, sudstva i zakonodavstva. Organizacija policije je uslovljena teritorijalnom podjelom zemlje kao i istorijskom tradicijom, koja daje bitne oznake njenoj koncepciji. U teoriji se izdvajaju dva osnovna modela - zatvoreni i ot-voreni: 1) Zatvoreni modeli predstavljaju tradicionalni način upravljanja policijom. U stabilnim uslovima policija obavlja poslove rutinski, uz naglašenu komponentu specijalizacije i solidarnosti njenih pripadnika. Nedostaci ovog modela su krutost, tromost, birokratizo vanost i nedostatak kreativnosti. 2) Otvoreni modeli podstiču kreativnost; pored vertiklanih odnosa, razvijaju i horizontalne linije komuniciranja, sa naglašenom savjetodavnom ulogom u rukovođenju, a ne naređenjima. Istovremeno, uz ove organizacione modele, postoje i policijski sistemi koji uključuju elemente koji se odnose na ulogu policije utvrđenu ustavom i zakonom, kao i njenu realizaciju u praksi. Savremene demokratske države policiju permanentno podređuju političkoj i pravnoj kontroli, Policija je kao i svi drugi državni organi podređena principu zakonitosti, odgovorna za preduzete radnje i postupke. U tom cilju nad policijom se stalno vrši unutrašnji i spoljni nadzor. Unutrašnji nadzor je internog karaktera, vrši se u okviru policije, dok spoljni nadzor vrši predstavničko tijelo, tužilaštvo, sud i druge institucije i organizacije. 3. Organizacija policije u Bosni i Hercegovini U ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine policijski poslovi su u cijelosti decentralizovani. Policija je organizovana na nivou entiteta - Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine, s tim što su policijski poslovi u Federaciji Bosne i Hercegovine dodatno decen-tralizovani. I u pogledu ustavnog položaja policije Ustav Bosne i Hercegovine je prihvatio zatečeno stanje, omogućavajući uspostavljanje određenih funkcija i na nivou institucija Bosne i Hercegovine. Poli-cija u entitetima je u sastavu ministarstava unutrašnjih poslova. U Federaciji Bosne i Hercegovine policija je u nadležnosti kantona, dok je suzbijanje terorizma, međukantonalnog kriminala. neovlašćene trgovine drogom i borba protiv organizovanog kriminala u isključivoj nadležnosti Federacije. Na nivou entiteta djeluju i obavještajno-bezbjednosne službe. U Brčko Distriktu postoji Policija. Granična služba je u nadležnost Bosni i Hercegovini. Ova služba je uspostavljena radi vršenja poslova zaštite granice i bezbjednosti aerodroma.

Prema tome, organizaciona struktura policije u Bosni i Hercegovini uslovljena je, u prvom redu, ustavno-političkim uređenjem i teritorijalnom podjelom zemlje. Svaka od tih teritorijalnih cjelina - (entiteti i Brčko Distrikt) ima svoje policijske snage. 4. Organizacija, mjesto i uloga policije u Republici Srpskoj Unutrašnje poslove u Republici Srpskoj vrši Ministarstvo unutrašnjih poslova kao jedinstven republički organ uprave. Ministarstvo unutrašnjih poslova obrazovano je zakonom. Zakonom o ministar-stvima utvrđeno je da organ državne uprave u oblasti unutrašnjih poslova obavlja upravne i stručne poslove koji se odnose na: nasilno ugrožavanje ustavom utvrđenog poretka i ugrožavanja bezbjednosti zemlje; zaštitu života i lične sigurnosti građana; sprečavanje i otkrivanje krivičnih djela; pronalaženje i hvatanje učinilaca krivičnih djela; održavanje javnog reda i mira; obezbjeđenje određenih ličnosti i objekata; kriminalističko-tehničko vještačenje; bezbjednost saobraćaja na putevima; kontrolu prelaženja državne granice; boravak i kretanje stranaca; putne isprave i prelazak državne granice; irotivpožarnu zaštitu; promet, prevoz i uskladištenje opasnih materija (osim radioaktivnih), otrova, gasnih i zaraznih materija; organizaciju, naoružavanje, opremanje, osposobljavanje i usavršavanje aktivnog i rezervnog sastava policije u Republici; utvrđivanje i organizovanje funk-cionalnih sistema veza Ministarstva; lične karte; lično ime, prijavljivanje prebivališta i boravišta građana; državljanstvo, matične knjige, jedinstveni matični broj građana; registracija motornih vozila; nabavljanje, održavanje i nošenje oružja i municije; održavanje javnih skupova; registre udruženja stranaca i međunarodnih organizacija; školovanje, stručno osposobljavanje i usavršavanje kadrova za potrebe organa unutrašnjih poslova; pružanje pomoći radi otklanjanja posljedica u slučaju opšte opasnosti prouzrokovane elementarnim nepogodama i epidemijama; inspekcijski nadzor u oblasti protiv diverzione zaštite i druge poslove koji mu se stave u nadležnost. U policiji se primjenjuje inokosni, a ne kolegijalni vid rukovođenja, pri čemu je volja starješine odlučujuća. Poseban značaj za organizaciju policije u Republici Srpskoj imaju propisi o načelima unu-trašnje organizacije organa državne uprave koji se primjenjuju u policiji supsidijarno, što znači da za policiju, pored opštih, važe i posebna načela za njenu unutrašnju organizaciju. Pored opšteg pravnog režima koji se primjenjuje na organe državne uprave, u organima unutrašnjih poslova primjenjuju se i druge klasifikacije kojima se označavaju pojedine kategorije službenih lica, odnosno zaposlenih u policiji, što proizlazi iz njihovih različitih dužnosti, ovlašćenja, odgovornosti i prava. Specifičan pravni polo-žaj pojedinih kategorija lica zaposlenih u policiji izražen je zakon-skim propisima prema kojima se na zaposlene u policiji suspsidijarno primjenjuju propisi koji važe za druge državne uprave. Za obavljanje poslova koji se odnose na bezbjednost Republike i zaštitu ustavnog uređenja (sprečavanje djelatnosti usmjerenih na podrivanje ili rušenje ustavom utvrđenog poretka) u Republici se osniva poseban republički organ za obavještajni i kontraobavještajni rad - Obavještajno-bezbjednosna služba Republike Srpske. Osnovni principi, djelokrug i način rada, ovlašćenja i prava, osnove organizovanja, kontrola i nadzor i druga pitanja od značaja za zakonito i efikasno obavljanje poslova službe uređuju se Zakonom o Obavještajno-bezbjed-nosnoj službi Republike Srpske. Procesi demokratizacije nalažu da se sve veća pažnja posvećuje ulozi policije, njenoj organizacionoj strukturi, personalnom sastavu i kulturi obavljanja policijskih poslova. Pri tome je posebno značajna obaveza policije da poštuje i izvršava naloge koje dobija na osnovu zakona i drugih propisa, da poštuje ljudska prava i slobode. Radi toga je vršenje

policijske funkcije pod brojnim oblicima i sredstvima kontrole, nadzora i drugih oblika uticaja od strane organa i institu-cija vlasti, organizovanih političkih i drugih društvenih grupa i građana. Stoga je zabranjeno profesionalnim pripadnicima policije da se učlanjuju u političke stranke. Savremena teorija i praksa razvile su veći broj različitih kontrolno-nadzornih sredstava rada uprave koji se odnose i na policiju kao dio državne uprave. U zavisnosti od karaktera kontrolnih ovlaš-ćenja i karaktera vršioca kontrole, razlikuju se dvije osnovne vrste kontrole uprave, i to: a) politička kontrola, koju ostvaruju politički subjekti kao što su parlament, vlada, političke stranke i javno mnje-nje, i b) pravna kontrola uprave, koja se ostvaruje putem upravne odnos-no administrativne kontrole (unutrašnja i spoljna). U tom smislu značajno je da: (1) Predsjednik Republike donosi odluke i smjernice od značaja za bezbjednost Republike u skladu sa Ustavom Republike, a Ministarstvo je dužno obavještavati predsjednika Republike o svim pitanjima vezanim za donošenje odluka i smjernica. (2) Narodna skupština pored toga što razmatra izvještaj o radu Ministarstva, najmanje jednom godišnje razmatra poslanička pitanja, pritužbe i predstavke fizičkih i pravnih lica iz oblasti unutrašnjih poslova i o tome odlučuje. (3) Vlada vrši nadzor nad radom Ministarstva, usklađuje i usmjerava njegov rad te razmatra program i izvještaj o radu Ministarstva. Vlada postavlja zamjenika i pomoćnike ministra unutrašnjih poslova. (4) Redovni sudovi su ovlašćeni da vrše sudsku kontrolu pojedinačnih akata Ministarstva, radnji i postupaka ovlašćenih službenih lica i drugih radnika Ministarstva. (5) Ustavni sud Republike vrši kontrolu ustavnosti i zakonitosti propisa i opštih akata koje donosi Ministarstvo. Postoji i kontrola koju ostvaruju posebne institucije u društvu, kao što su javno tužilaštvo, ombudsmen i dr. Na rad policije može snažno uticati javnost, posebno organizovana javnost i mediji (štam-pa, radio, televizija i dr.). Takođe, postoji zahtjev za uspostavljanjem kodeksa policijske etike, koji bi se primjenjivao na pripadnike organa unutrašnjih poslova i na lica koja, u skladu sa zakonom, bivaju poz-vana da učestvuju u izvršavanju zadataka organa unutrašnjih poslova. OSNOVNA LITERATURA

MILOSAVLjEVIĆ, D. Nauka o policiji, Beograd, 1997. MILETITa, S. Policijsko pravo, knjiga 1, Beograd, 1997. DIMITRIJEVITa, P., MARKOVIĆ R. Upravno pravo I, Beograd, 1986. JOVIČIĆ, M. Veliki ustavni sistemi, Beograd, 1984. LUKIĆ P., ŽIVKOVIĆ M. Uvod u pravo, Beograd, 1995. MARKOVIĆ, R. Ustavno pravo, Beograd, 1982.

MILOSAVLjEVIĆ, B. Uvod u policijske nauke, Beograd, 1994. STAJIĆ Lj., GILANOVIĆ Č. Osnovi bezbjednosti, Beograd, 1994. ĐURĐEV, A. Ustavno pravo (II dio), Novi Sad, 1994. NIKOLIĆ, P. Ustavno pravo, Beograd, 1994. TRNKA, K. Ustavno pravo, Sarajevo, 2000. USTAV Republike Srpske iz 1992. USTAV Bosne i Hercegovine iz 1995. USTAV Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. OPŠTI sporazum za mir u Bosni i Hercegovini iz 1995.

Glava petnaesta

TERITORIJALNA AUTONOMIJA I LOKALNA SAMOUPRAVA I. TERITORIJALNA AUTONOMIJA 1) Pojam i shvatanja teritorijalne autonomije Teorija ustavnog prava, a pogotovo ustavnopravna praksa, pokazuje sve veće interesovanje za pitanja teritorijalne autonomije, ali i njenih drugih oblika. U novije vrijeme autonomija i autonomnost postaju ustavna kategorija, tj. predmet ustavnog regulisanja i rješavanja. Mnoge zemlje u kojima postoji specifična nacionalna i manjin-ska struktura stanovništva, ekonomske, kulturne i istorijske razlike i posebnosti - ustavom ustanovljuju autonomije za manja ili veća područja. Problemi regionalizma i regionalne autonomije prisutni su u teoriji i praksi, pogotovo u doba nastanka i funkcionisanja liberalne građanske države. Savremena pitanja regionalizma (i autonomije u tome) posebno se javljaju u okviru unitarnih država, gdje se za neka područja traži (i ustavom utvrđuje) veći sepen političke samostalnosti. Pri tome se u svim zemljama gdje se ustanovljuje teritorijalna autonomija strogo vodi računa da se ne pređe granica "obične" autonomije i time izmijeni (naruši) tip postojećeg državnog uređenja (npr. da unitarna država prikriveno postane federalna. federalna evoluira u konfederalnu ili da unitarna postane regionalna država). Pojam teritorijalne autonomije treba prvo odrediti sa etimološkog (formalnog), a zatim i sa sadržajnog (materijalnog) stanov-išta. Riječ autonomija nastala je od grčkih riječi autos (sam) i nomos (zakon). To u funkcionalnom smislu znači nivo samostapnosti u okviru šire zajednice (države), naročito zakonodavne samostalnosti a koja je djelimična i izvire iz zakona države. U materijalnom - sadržajnom smislu ne postoji jedinstvena i usaglašena definicija (određenje) autonomije. U različitim vremenskim periodima (srednjovjekovne autonomije, autonomije iz doba liberalnog kapitalizma, zatim čvrsto imperijalnog kapitalizma, te savremene autonomije) i od različitih pravnih škola i teorija (poseb-no teoretičara lokalne i regionalne samostalnosti i

samouprave) javljaju se različita definisanja pojma autonomije. Ali kod većine se u definiciju ugrađuju elementi samostalnosti, ne potpune, već u okviru države. Pod autonomijom se podrazumijeva oblik unutrašnjeg državnog uređenja u kome određene teritorije i njihovo stanovništvo (socijalne grupe) zbog svoje posebnosti imaju poseban status i prava utvr-đena ustavom i drugim propisima u odnosu na centralnu državnu vlast. Sadržaj pojma teritorijalna autonomija obuhvata više bitnih elemenata koji odvajaju ovaj pojam od drugih oblika autonomije. Zato se može utvrditi da su "zajedničke osnove autonomije postojanje i priznavanje bitnih istorijskih, ekonomskih, kulturnih, a naročito nacionalnih i etničkih razlika u okviru jedne jedinstvene države i priznavanje prava ljudi koji su nosioci ovih osobenosti da ih izraze, ostvaruju i razvijaju u skladu sa tim postojećim i poznatim osobenostima. Ona je izraz odbacivanja nacionalne asimilacije i dominacije" (J. Đorđević). Političko-teritorijalna autonomija u nekim zemljama ima nešto drugačiji naziv, ali u osnovi je suština ista. Tako npr. u Francuskoj u nekim anglosaksonskim zemljama naziv autonomija se izražava sintagmom " administrativna autonomija" želeći time da istakne "da određena autonomna teritorija ima samostalnost i samoupravnost u izvršnim i upravnim poslovima" (J. Đorđević: Politički sistem, Beograd, 1980). Teritorijalna autonomija predstavlja vrlo zanimljivo (i osjetljivo) ustavnopravno i teorijsko pitanje s obzirom na to da se pri utvrđi-vanju (ustanovljavanju) autonomije jednog područja, tj. područja s poseb-nim statusom, moraju tačno znati donja i gornja granica autonomnosti. Donja granica je lokalna samouprava, a gornja je federalnajedinica. To znači da se ne smije dati ni manje ni više ovlašćenja - nadležnosti autonomnoj jedinici (bez obzira kako se zvala) nego što je u teoriji i praksi dozvoljeno. Ako bi autonomna jedinica imala "blijeda" i mala ovlašćenja, izjednačila bi se sa lokalnom samoupravom, a ako bi dobila više ovlašćenja, tj. hipertrofirala naročito svoju normativnu djelatnost (i zakonodavnu). dobila bi svojstva federalne jedinice. Dakle, teritorijalna (kod nas se češće naziva političko-teritori jalna) autonomija mora ostati u strogo omeđenoj sredini. Teritorijalna autonomija, prema većini teoretičara, a TO pokazuje i praksa u većini država gdje postoje autonomije, u osnovi je teritorijalna zajednica u okviru (najčešće unitarne, rjeće i federalne) države koja (zajednica) ima izvjesnu zakonodavnu samostalnost (Marković, Spektorski, Birdo) a ne smije biti suprotna državnom zakonodavstvu. Dakle, teritorijalna autonomija je "jedan teritorijalni kolektivitet... koji dobija pravo da sam donosi pravna pravila pod rezervom da se kreće u okvirima nadležnosti koja mu je dodijeljena i da norme koje donosi ne protivreče normama države koje važe na celoj teritoriji" (G. Birdo). 2) Oblici i svojstva autonomije U pravnoj literaturi, posebno onoj iz oblasti ustavnog prava, postoje različite klasifikacije autonomije. Ipak, čini se da je ta klasifikacija još otvorena i nedovršena, barem iz dva razloga. Prvo, pos-tojeća klasifikacija je vršena prema različitim, neujednačenim, nesigurnim i nedovoljno proučenim kriterijumima, i drugo, pažnja je posvećena najvišem obliku teritorijalne autonomije, a ostali oblici su tek pomenuti sa nedovoljnim objašnjenjem. Mećutim, i kod teri-torijalne autonomije, koja je najviše proučavana, nekolicina pravnih autora poistovjećuje pojam teritorijalne decentralizacije državne uprave sa teritorijalnom decentralizacijom koja se odnosi na lokalnu samoupravu i teritorijalnu autonomiju. Na tu činjenicu ukazuje, izmeću ostalih, i prof. Marković:

"Za razliku od oblika teritorijalne decentralizacije kao decentralizacije državne uprave. koji se proučavaju u upravnom pravu, lokalna samouprava i teritorijalna autonomija, kao oblici teritorijalne decentralizacije u širem smislu, proučavaju se u ustavnom pravu" (R. Marković: navedeno djelo, str. 496). To znači da he i oni oblici koji su utvreni biti predmet preispitivanja, s jedne, ili će se doći do saznanja o novim oblicima, s druge strane. Najpoznatija i najmanja sporna klasifikacija autonomija je ona prema kojoj se jasno ističu tri oblika: teritorijalna, funkcionalna i personalna autonomija. Teritorijalna autonomija, kako smo je definisali ranije, oblik je u kome pojedine teritorije sa stanovništvom unutar neke države, imaju poseban status i prava utvrćena ustavom i zakonom. Teritorijalna autonomija mora imati pravo na samoorganizaciju u okviru koje, kao najvažnije, i svoju samostalnu normativnu djelatnost, naravno u skladu sa normama (zakonima) države. Autonomne jedinice imaju svoju skupštinu (predstavničko tijelo) koja donosi zakone i druge opšte akte kojima se regulišu određeni društveni odnosi na tom području. "Ti zakoni ne predstavljaju izvršne propise koji se odnose na sprovođenje zakona određene države. Ovi zakoni su slabije pravne snage od zakona države, ali su jače pravne snage od opštih akata koje donose jedinice lokalne samouprave. U cilju očuvanja jedinstvenog pravnog sistema zakoni autonomnih jedinica, kao i zakoni federalnih jedinica, moraju biti u saglasnosti sa zakonima države. Država ima pravo nadzora nad ustavnošću i zakonitošću zakona autonomnih jedinica" (A. Đurđev: Ustavno pravo II, Novi S.ad, str. 137). U svijetu se javljaju različiti oblici teritorijalnih autonomija: okruzi, regije, pokrajine, oblasti. Neki teoretičari podrazumijevaju čak i federalne jedinice i jedinice lokalne samouprave - opštine kao oblike teritorijalne autonomije u širem smislu. Ovakvo shvatanje je danas prevaziđeno i rijetko ko ga podržava. Autonomne jedinice imaju svoju regulativu utvrđenu pravnom hijerarhijom pa najviši akti mogu biti ustavi, ustavni zakoni i statuti. U savremenom svijetu (posljednjih pedeset godina) samo su dvije-tri države dozvolile autonomnim jedinicama da imaju svoje ustave. Bile su to Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, koja je u svojoj članici Republici Srbiji imala dvije autonomne jedinice: Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu Pokrajinu Kosovo. Druga država bila je Čehoslovačka koja je od 1945. do 1968. godine dala Slovačkoj status autonomije, (danas su Češka i Slovačka dvije države). Tamo gdje su data prava autonomnim jedinicama da imaju ustav, gotovo sigurno te autonomne jedinice prerastaju (ili su prerasle) u federalne jedinice ili samostalne države. Zato je omogućavanje da autonomne jedinice imaju ustav ne samo teorijsko neznanje i državno-pravni laicizam već i istorijska greška. Za autonomne jedinice ni ustavni zakon nije primjeren (imale su ga jugoslavenske autonomne jedinice od 1953. do 1963. godine), jer i takav akt je za države ili za federalne jedinice kao državotvorne kolektivitete (kvazidržava) a nikako za autonomne jedinice. Stvarna i pravna mjera je da autonomne jedinice imaju svoj statut kao najviši akt, a ostali normativni akti kojima se realizuju funkcije (nadležnosti i ovlašćenja) autonomnih jedinica su zakoni (sa slabijom pravnom snagom od državnih), zatim razne uredbe, naredbe, dekreti, ali su najčešće odluke - što je opšteprihvaćeno. Funkcionalna autonomija (naziva se i institucionalna) obuhvata nekoliko različitih funkcionalih oblasti, koje se svaka za sebe naziva autonomijom. Tako se javlja kulturna autonomija, koja označava praBO manjina (etničkih grupa i zajednica) koje se nalaze u

državi sa većinskim narodom, na svoju autohtonu kulturu, jezik, pismo, tj. da imaju svoje škole, kulturne ustanove, crkve, razna stručna, naučna i druga udruženja i klubove i sl. Takvu autonomiju su npr. imali Srbi u okviru Austrougarske. Ili regionalna ekonomska autonomija kao vid funkcionalne autonomije. Personalna autonomija je već istorijska kategorija, a odnosi se najčešće na stalešku autonomiju (koja je postojala u feudalnoj državi, gdje je bilo više staleža koji su se borili za svoj autonomni položaj). U ovu grupu spada i vjerska (konfesionalna) autonomija. Javljaju se i razne profesionalne i socijalne grupe koje se zasnivaju na personalnoj autonomiji.

3) Ustavni položaj autonomnih jedinica Teritorijalna, odnosno političko-teritorijalna autonomija pretežno je zakonska, a manje ustavna kategorija. Ustavom se - kao i kod opštine, grada i okruga - samo načelno (generalno i okvirno) utvrđuje postojanje autonomnih jedinica i okviri organizacije, a sve ostalo uređuje se zakonom. Dakle. fizionomiju teritorijalne autonomne jedinice daje zakon a ne ustav. To što je teritorijalna autonomija zakonska kategorija uglavnom znači da se njen delokrug utvrđuje u državnim zakonima, a ne u ustavu, dok se samo postojanje teritorijalne autonomije predviđa u ustavu. Zbog toga se i kaže da se u federaciji delokrug dve vlasti - federacije i federalnih jedinica - ustavom raz-graničava, dok se u državi s teritorijalnom autonomijom autonomnim jedinicama delokrug dodeljuje državnim zakonom". Ustavom se ne daje autonomnim jedinicama mogućnost potpunog sopstvenog prava. jer njihovo pravo "nije samoniklo, nego izvedeno iz suverene vlasti... organi autonomne oblasti deluju ne na sopstvenom pravu, nego po državnom ovlašćenju" (Evgenije Spektorski). U federalnim državama autonomna jedinica vezana je za federalnu jedinicu i omeđena je i podređena njenim zakonima, dok je u unitarnoj državi autonomna jedinica pod neposrednom vlašću države, tj. podređena je i omeđena njenim zakonima. Regionalna koncepcija unutrašnjeg državnog uređenja je danas mnogo manje zastupljena nego što je to bilo ranije. Unutar velikih feudalnih imperija živjeli su mnogi narodi i narodnosti (narodne i etničke grupe) koji su tradicionalno imali (kakvutakvu) autonomiju. Ali, tokom nastajanja savremene građanske države, bivše autonomne jedinice postale su samostalne države, druge su postale federalne jedinice. a treće su nestale (iščezle), tako da su za autonomne jedinice ostali samo mali "džepovi" u pojedinim državama. Danas se regionalizam i autonomizam javljaju u tri osnovna modela: Prvi model su savremene unitarne države uređene na regionalnom-autonomnom uređenju manjih kolektiviteta koji se ne zasnivaju isključivo na etničkom principu. Takva je npr. Italija, koja je podijeljena i na više od dvadeset autonomnih jedinica (regija). Slično je i u Španiji, koja je takođe potpuno regionalizovana i koja je podijeljena po kombinovanom, etničko-tradicionalnom i geografsko-istorijskom principu. Drugi model predstavlja formiranje autonomnih jedinica u unitarnoj državi koje imaju čisto organizacioni karakter, bez obzira na jako izražene posebnosti regije. Tako je npr. u Danskoj ili Portugalu. Treći model je postojanje autonomnih jedinica bilo u unitarnoj bilo u federalnoj državi u kojoj nije sva država regionalizovana već samo neki njen dio, pa zbog etničke posebnosti toga dijela teritorije dobija autonomiju. Takav sistem je bio u bivšem SSSR i bivšoj SFRJ (u Srbiji). Okvir za svaki od navedenih modela dali su ustavi država, a

njihova fizionomija, nadležnosti i funkcije utvrđeni su zakonom. Svi ustavi u drugoj Jugoslaviji (1946,1953,1963. i 1974) i Ustav Republike Srbije (1990) regulišu osnovne okvire za postojanje autonomnih jedinica.

4) Autonomija u drugoj Jugoslaviji (SFRJ)

Jugoslovenska država - nastala 1918. godine, prvo kao Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim kao Kraljevina Jugoslavija - predstavljala je od samog početka konglomerat naroda, narodnosti. običaja, kultura, jezika i tradicija, različitih državnih i društvenih uređenja i niz drugih posebnosti. Bili su vrlo jaki elementi regionalizma, autonomizma i federalizma, čak jači nego što su bili elemen-ti unitarizma, odnosno jedinstva i jedinstvene državotvornosti. Ipak, želja za stvaranjem zajedničke države bila je jača od stvarnih elemenata i činjenica. Ustav Kraljevine SHS iz 1921. nije predvidio bilo kakav oblikteritorijalne autonomije. Država je zakonom iz 1924. podijeljena na tridesetak oblasti. Ni Ustav iz 1931. nije predviđao autonomiju ni za državu ni za pojedine njene dijelove. Tek 1939. godine, neustavnom revizijom Ustava, Namjesništvo i Vlada izmijenili su unutrašnju organizaciju države (koja je bila podijeljena na banovine) kojom je dat poseban autonoman status Banovini Hrvatskoj. U toku Drugog svjetskog rata klice autonomije nastale su još od samog početka, kako su se konstituisala zemaljska vijeća ili odbori (kao ogani nove vlasti), među kojima su bila vijeća i odbori za Vojvod-inu, Kosovo, Metohiju, Sandžak, Dalmaciju, Istru, Krajinu i dr. Tek 1943. godine donesena je odluka da se nova država izgradi "na federalnom principu kojim he ce obezbijediti puna ravnopravnost naroda Srbije, Hrvatske. Slovenije, Crne Gore, Makedonije i Bosne i Hercegovine", a TO znači da se konstituiše šest republika, federalnih jedinica, a da se ostale teritorijalne jedinice "utope" u odgovarajuće federalne jedinice ili da im se "priključe". Tokom 1943, 1944. i 1945. godine sve republike osim Srbije ostale su "čiste", tj. nestalo je već formiranih teritorijalnih autonomija. Srbiji su se "priključile" pokrajine Vojvodina i oblast Kosovo i Metohija. Tako je Srbija dobi-la u svoj sastav dvije autonomne jedinice Vojvodinu i Kosovo i Metohiju. U septembru 1945. Predsjedništvo Narodne skupštine Srbije donosi zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine, a zatim po istom postupku i na isti način ustanovljena je Autonomna Oblast Kosovo i Metohija. Ustavom FNRJ iz 1946. godine predviđeno je postojanje dviju autonomnih jedinica u sastavu Republike Srbije. Tim ustavom utvrđena su tri-četiri ključna elementa: 1) da se sva prava i dužnosti, odgovornosti i djelokrug utvrđuju Ustavom Republike Srbije, 2) da je najviši akt pokrajine i oblasti statut, 3) da su najviši organi državne vlasti Autonomne Pokrajine Narodna skupština Pokrajine, a izvršni organ - Glavni izvršni odbor, 4) da je najviši organ državne vlasti Autonomne Oblasti Oblasni narodni odbor, a izvršni organ Oblasni izvršni odbor (čl. 103-106. Ustava FNRJ). Ovakva organizacija i položaj autonomnih jedinica ostala je sve do Ustava iz 1963. i amandmana iz 1968. i 1971. godine. Iako su i do tada autonomne jedinice bile "prenaglašene" i imale ovlašćenja i status "jači" od klasičnih autonomija, od 1968. godine autonomne jedinice stvarno postaju što i federalne jedinice, samo formalno nisu bile još

tako proglašene. One su se od tada i nazivom izjednačile (obje autonomne pokrajine), a c druge strane, bile su više povezane sa federacijom nego sa Republikom Srbijom. Od samog početka, od konstituisanja (1945), autonomne jedinice Vojvodina i Kosovo i Metohija nisu organizovane s ciljem da stanovništvo sa svojim posebnostima dobije i svoj posebni status, a u skladu sa Ustavom Republike Srbije i ne narušavajući njenu cjelovitost, već da se umanji i destabilizuje, pa čak i podijeli Republika Srbija. Bile su to političke "igre" ideološki i nacionalno "obojene" i zasnovane na utopističkom konceptu "socijalističkog internacionalizma", "potpune ravnopravnosti" i principa samoopredjeljenja. Međutim, bilo je to, izgleda, sve bez teorijskog, ustavnopravnog i uopšte naučnog pristupa organizaciji autonomnih jedinica. U svijetu nije poznato da su autonomne jedinice kao što su ove u Jugoslaviji (Srbiji), naročito od 1974, stvarno i normativno bile izravnate sa federalnim jedinicama ( imale su sve što i republike osim naziva republike). Iz mnoštva odstupanja u procesu konstituisanja i funkcionisanja autonomnih jedinica mogu se utvrditi specifičnosti i promašaji autonomnog organizovanja u Jugoslaviji (Srbiji). 1) Jasno se uočava da su jedino u Republici Srbiji obrazovane autonomne jedinice (i to dvije), a ne i u drugim krajevima - republikama koje su takođe specifične onoliko (možda negdje i više) kolike su specifičnosti u Vojvodini i Kosovu. Bilo je prirodno i opravdano(ako je već odlučeno da se u jugoslovenski sistem mogu uvoditi autonomne jedinice) da i u Republici Hrvatskoj budu barem tri-četiri (npr.Istra, Slavonija, Dalmacija, Krajina) i u još nekim republikama. 2) Ako je već odlučeno da Republika Srbija ima u svome sastavu dvije autonomne jedinice, trebalo je to izvorno situirati ustavom i zakonom Srbije, a ne Ustavom federalne države, jer regionalizam nije karakteristika ustavnog uređenja FNRJ. 3) Vrlo neobično pravno i faktičko pitanje je sistem priključivanja autonomnih jedinica Republici Srbiji. Naime, ranije samoorganizovane autonomne jedinice (nepriznate i neustanovljene) donose odluke da se priključuju Republici Srbiji. Narodna skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine u Novom Sadu je koncem jula 1945. godine donijela Odluku o priključenju federalnoj Srbiji, i tu odluku već 10. avgusta 1945. potvrđuje AVNOJ, odnosno Privremena narodna skupština DFJ, a nakon toga Predsjedništvo Narodne skupštine Srbije početkom septembra 1945. donosi Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine i Oblasti Kosovo i Metohija.Sporno je to ko se može priključiti i šta to znači. Prvo, priključiti se može samo ravnopravan državni subjekt, a ne i neko ko je samozvan ili niži subjekt. Znači li to da onaj ko se priključuje, po logici, može u datom trenutku i da se isključi? Drugo, zaista je nelogično da se srpski narod u Srbiji priključuje - Srbiji. Kako će se priključiti nešto što je prirodno sastavni dio toga? Po toj logici moglo se reći da se Šumadija priključuje Srbiji jer je i ona regija u Srbiji, kao i Vojvodina, Kosovo i Metohija. 4) Nije uobičajeno, ako ne postoje drugi interesi, da autonomne jedinice participiraju u organima federacije, da "preskaču" svoju matičnu državu - federalnu jedinicu. Tako je već 1945. imperativnom normom utvrđeno da AP Vojvodina u Ustavotvornoj skupštini Jugoslavije ima 15 poslanika, a Kosovo 10. Ili, Ustavom iz 1946. godine utvrđeno je da u Vijeće naroda, kao eminentno federalni dom, bira svaka republika (kao država članica) po 30 poslanika, autonomna pokrajina 20, a autonomna

oblast 15 poslanika. Dakle, jasno se nagovještava da autonomne jedinice nisu niže od države članice (federalne jedinice) i da su autonomne jedinice konstitutivni element federacije). 5) Ustavni amandmani iz 1968. i 1971. godine još više su ojačali i osamostalili autonomne jedinice. Amandman VII iz 1968. naziv Oblast Kosovo i Metohija mijenja u Kosovo, što znači da je dobila stepen više autonomnosti, ali je ostala bez naziva Metohija, dakle, Autonomna Pokrajina Kosovo. Amandman XX iz 1971. godine pokrajinama daje mogućnost ostvarivanja suverenih prava čime se potpuno izravnavaju sa državnim subjektima (državama članicama). 6) Ustavom iz 1974. godine autonomne pokrajine su potpuno uvedene u federaciju kao članice ravnopravne sa republikama. Time su skriveno pokrajine Vojvodina i Kosovo amputirane od Srbije. Od tada je Srbija onaj centralni dio koji se u tome periodu počinje i zvanično naziva "uža Srbija". Pokrajine su postale konstitutivni element federacije. U SFRJ kao federalnoj državi "stvoren je jednan novi politički oblik u složenoj federalnoj državi sa miješanim elementima federalizma i autonomije" (M. Carević). Pokrajine, u stvari, imaju iste funkcije kao i Republika Srbija. 7) Od 1974. godine pokrajine (obje) imaju svoj ustav umjesto što su do tada imale statut i ustavni zakon. Sama činjenica da jedan subjekt, u ovom slučaju autonomne pokrajine, ima ustav čini ga državotvornim (jer ustav je akt i oznaka države). 8) Nakon 1974. godine Ustavom je utvrđeno da su pokrajinski organi "organi državne vlasti", što je nespojivo sa dotadašnjom teorijom i praksom postojanja teritorijalne autonomije. Očigledno da je to koncept autonomije prema kome je ona vrsta federalne formacije. U ovom slučaju, međutim, sve se odvija prikriveno. Organizacija pokrajine postala je istovjetna sa organizacijom republike. Organi pokrajine su: 1) Skupština socijalističke autonomne pokrajine, koja je ustavo tvorno i zakonodavno tijelo (donosi pokrajinski ustav, mijenja ga, daje saglasnost na promjene Ustava SFRJ, daje saglasnost na promjene Ustava Srbije, donosi pokrajinske zakone i dr.). 2) Predsjedništvo pokrajine je kolektivni šef pokrajine(države). Bira ga skupština pokrajine na period od četiri godine. 3) Izvršno vijeće skupštine socijalističke autonomne pokrajineje izvršni organ skupštine. 4) Ostali organi su: savjet pokrajine, pokrajinski organi uprave,ustavni sud pokrajine. vrhovni sud i pokrajinsko javno tužilaštvo. Tu su i drugi organi u djelini istovjetni sa organima u republikama, pogotovo u Republici Srbiji.

5.) Teritorijalna autonomija u trećoj Jugoslaviji, odnosno u Republici Srbiji

Još prije raspada druge Jugoslavije (april 1992) nastupile su promjene u unutrašnjoj organizaciji državne vlasti u Republici Srbiji, kojima je obuhvaćena i teritorijalna organizacija. Do promjene je došlo donošenjem Ustava Republike Srbije (septembra 1990. godine). Kon-stituisanjem treće Jugoslavije kao savezne (federalne) države, čija je članica Republika Srbija, nije došlo do promjena u unutrašnjoj organizaciji Republike Srbije. Savezni Ustav (1992) nije ni pomenuo autonomne jedinice, pošto savezna država (njen ustavni sistem) nema obilježje regionalne države (podjelom na autonomne oblasti ili pokrajine). Samojedna republika (Srbija) ima autonomne jedinice, ito samo na dijelu njene teritorije. Jasno proizlazi da je pitanje postojanja ili nepostojanja autonomnih jedinica, njihov položaj, funkcije i organizacije stvar Ustava i zakona Republike Srbije, a ne Ustava SRJ. Ustav Republike Srbije je zadržao postojanje autonomnih jedinica u unutrašnjem uređenju države, s tim što je utvrdio klasični model (tip) autonomije. To je, u stvari, tradicionalni oblik političko teritorijalne autonomije koji je u svijetu najviše prihvaćen, i teorijski najpotpunije obrađen. I dalje su zadržane obje autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija. Autonomne pokrajine u Republici Srbiji su upravo zauzele mjesto koje im i pripada, te kao takve ni po čemu nisu federalne jedinice niti vrše državnu vlast, ali nisu ni " spuštene" na nivo lokalne samouprave (opštine). Odredbe Ustava Srbije su jasne: "U Republici Srbiji postoji Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija, kao oblici teritorijalne autonomije" (čl. 6 Ustava). Pokrajine u obrazovane u skladu sa "posebnim nacionalnim, istorijskim, kulturnim i drugim svojstvima njihovih područja". Postojanjem autonomne pokrajine i funkcionisanjem njenih organa građanima je omogućeno da u pokrajini samostalno i potpuno ostvaruju svoja prava i ispunjavaju svoje dužnosti. Teritorija, položaj, funkcije i organizacija autonomnih jedinica može se promijeniti zakonom Republike i za to ne treba ničija saglasnost. Autonomne pokrajine kao oblik decentralizacije imaju dvije vrste ovlašćenja: prva su orginerna ili izvorna, a druga - prenesena ili povjerena. Izvorna ovlašćenja, odnosno djelokrug poslova, utvrđena su Ustavom: "1) donosi program privrednog, naučnog, tehnološkog, demografskog, regionalnog i socijalnog razvoja, razvoja poljoprivrede i sela, u skladu sa planom razvoja Republike Srbije i utvrđuje mere za njegovo sprovođenje, 2) donosi budžet i završni račun, 3) donosi odluke i opšte akte u skladu sa ustavom i zakonom kojima uređuje pojedina pitanja od interesa za građane u autonomnoj pokrajini u oblastima kulture. obra-zovanja, zdravstva i socijalne zaštite, društvene brige o deci, zašti-te i unapređenja životne sredine, urbanizma i u drugim oblastima utvrđenim zakonom, 4) obrazuje organe, organizacije i službe autonomne pokrajine i uređuje njihovu organizaciju i rad" čl. 109 tačka 1,2, 3 i 5 Ustava). Prenesena (povjerena ili izvorna) ovlašćenja pokrajinama utvrđena su Ustavom i zakonom. Takva ovlašćenja utvrđuje Ustav: "izvršava zakone, druge propise i opšte akte Republike Srbije čije je izvršavanje povereno organima autonomne pokrajine i donosi propise za njihovo izvršenje kad je to zakonom predviđeno" (čl. 109, tačka 4 Ustava). Međutim, zakonom se može daleko šire i konkretnije povjeriti autonomnoj pokrajini vršenje pojedinih poslova iz djelokruga prava i dužnosti Republike. Autonomne pokrajine ne raspolažu pravom donošenja zakona (čak ni onih sa manjom pravnom snagom), što je u izvjesnom smislu odstu-panje od klasičnih ovlašćenja autonomnih jedinica. Međutim, time se ne umanjuje mogućnost obavljanja (i izvršavanja) ovlašćenja i djelokruga koja imaju autonomne jedinice, a koja su utvrđena Ustavom i zakonima Republike. Široke

su mogućnosti normativnog uređenja poslova, stanja i odnosa odlukama i drugim opštim aktima u pokrajini. Statut je najviši pravni akt autonomne pokrajine. Njime se utvrđuju: 1) nadležnosti autonomne pokrajine, 2) izbor, organizacija i rad organa pokrajine, 3) način donošenja i realizacija programa razvoja, 4) budžetska pitanja (prihodi, rashodi, završni račun). Statutom se regulišu i druga pitanja od interesa za pokrajinu, a sve u skladu sa Ustavom i zakonom. Statut autonomne pokrajine donosi skupština uz prethodnu saglasnost Narodne skupštine Srbije. Organi autonomne pokrajine su: skupština, izvršno vijeće i organi uprave. Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija se formalno osamostalila nakon albanske separatističke pobune. Po odluci Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija sa Kosova se povukla vojska Jugoslavije i policija Srbije, a tu ulogu preuzele su snage Evropske zajednice (UMNIK) koje su albanske oružane snage pretvorile u zaštitni korpus i tako de focto uspostavili civilnu i vojnu upravu na Kosovu bez države Srbije i Jugoslavije. Tako se postepeno autonomija Kosova pretvara u separatnu albansku Republiku. Na Kosovu je izabrana skupština sa vrlo malim brojem predstavnika Srba, a formirana je i Vlada Kosova sa samo jednim ministarskim mjestom Srba. Izabran je i predsjednik Kosova. Sve se kreće u lošem i neustavnom smjeru.

II. LOKALNA SAMOUPRAVA 1) Nastanak, razvoj i pojam lokalne samouprave

Lokalna samouprava - shvatana na različite načine i razvijana veoma dugo i u različitim uslovima - vrlo je složeno ustavnopravno i teorijsko-praktično pitanje. Njen pojam se teško može kratko i jed-noznačno odrediti pa se za njegovo određivanje često koristi prikladniji, deskriptivni (opisni), alternativni i uporedni metod. Strukturu pojma lokalne samouprave čini mnogo elemenata: tip društvenog uređenja, oblik unutrašnjeg uređenja države, dostignuti nivo demokratizcije vlasti, raspodjela nadležnosti između organa državne i lokalne vlasti i dr. Nastanak i porijeklo lokalne, saouprave vežu se za srednjovjekovnu feudalnu državu od XI do XIV vijeka, iako neki stariji mislioci (Rousseau, Mill, Weber) tvrde da je lokalna samouprava postojala mnogo ranije - u doba antičke Grčke. Ipak, imajući u vidu istorijske dokumente, realnije je prihvatiti mišljenje brojnih drugih pravnih autora (Đorđević, Stefanović, Sirotković) da samouprava vodi porijeklo iz srednjeg vijeka (XII i XIII vijek). To je period kada se u okviru velikih imperija (Engleske, Francuske, Ruske, Turske) postepeno vrši decentralizacija nekih manjih ali kompaktnih teritorija (gradova ili većih teritorija) koje imaju razvijenu manufakturu, poljoprivredu i trgovinu. U to doba, i još mnogo kasnije, samouprava je predstavljala slobodniji i samostalniji oblik upravljanja. Takve jedinice nazivale su se "slobodni gradovi". Poznato je mnogo takvih gradova u Engleskoj, Francuskoj, ali i u drugim krajevima (npr. Firenca, Venecija, Dubrovnik, a kasnije i mnogi drugi: Kragujevac, Boka i dr.). Druga vrsta (ali u istoj ravni) bila je "slobodna komuna", "slobodno vojvodstvo" i dr. Dalji razvitak i uspon lokalne samouprave je u doba građanske liberalne države, a zatim i nakon građanskih (buržoaskodemokratskih) revolucija. Od tada se samouprava konstituiše kao komunalna i lokalna slobodna vlast, vlast građana koja se vrši u gradovima, selima, opštinama, okruzima, pokrajinama. Stvara se određen oblik ili model upravljanja građana ne dirajući i ne preuzimajući državnu vlast.

Lokalna samouprava izrasta u instituciju političke organizacije svake države posebno. Na taj način se postepeno diferenciraju oblici lokalne samouprave. Od prve pojave lokalne samouprave do danas postavljalo se pitanje odnosa centralnih i necentralnih državnih organa. Opšte je pravilo da centralni organi državne vlasti ostvaruju svoje funkcije na cijelom području države, dok necentralni (lokalni) organi obavljaju te poslove samo na užoj državnoj teritoriji. "Pod centralnim državnim organima podrazumijevaju se klasični državni organi koji obavljaju zakonodavnu, upravnu i sudsku funkciju. Prema tome, to su različita predstavnička tela, brojni upravni organi i specifične pravosudne institucije. Lokalni ili necentralni organi su svojevrsni indikator demokratizacije jednog društva i obuhvataju pre svega različite organe lokalne samouprave. Bez obzira na naziv i vrstu, necentralni organi su uvek u većoj ili manjoj meri vezani za centralne državne organe" (A. Đurđev: navedeno djelo, str. 143). Odnos centralnih i necentralnih organa ogleda se uglavnom u tome da li necentralni organi dobijaju manje ili više nadležnosti, tj. da li se necentralnim organima povećava ili smanjuje nadležnost. Taj odnos centralnih i necentralnih organa odvija se sistemom (po načelu) dekoncentracije i sistemom (po načelu) decentralizacije. Unitarne države pod kojima se (u ovom slučaju) podrazumijevaju nefederalne (ili samostalne bez povezivanja bilo kakvim savezom sa drugim državama) kao i federalne jedinice, uglavnom žele zadržati što više funkcija u centralnim organima ili prenijeti samo neke nadležnosti na niže (najčešće lokalne) organe po sistemu dekoncentracije. Međutim, dekoncentracija nije decentralizacija, jer dekoncentracijom se samo najavljuje tendencija prenošenja ovlašćenja (vlasti) na niže organe, odnosno prenošenje poslova i zadataka u manjem ili većem obimu, ali bez transfera vlasti. Cen-tralni organi zadržavaju za sebe pravo da daju obavezne direktive nižim organima i da poništavaju njihove odluke, tj. zadržava se normativni i faktički sistem hijerarhije. - Decentralizacija je, međutim, prenošenje ovlašćenja na niže organe sa punim pravom odlučivanja u sferi prenesene nadležnosti. Pri tome se mijenja status i centralnih i necentralnih organa. "O decentralizaciji se može govoriti ukoliko se prilikom prenošenja poslova sa viših na niže, necentralne organe menja i status necentralnih organa" (A. Đurđev). Dakle, decentralizacijom se moraju uspostaviti novi odnosi između centralnih i necentralnih organa, dok se dekoncentracijom ti odnosi ništa ne mijenjaju, osim što se izvršenje, dislocira sa višeg mjesta na niže. Lokalna samouprava je, bez sumnje, jedna od najsloženijih pitanja ustavnopravne teorije, praktične organizacije i funkcionisanja vlasti. Na teorijskom planu poteškoće se javljaju zbog slojevitog i kompleksnog sadržaja, suštinskih pa i terminoloških (pojmovnih) razlika lokalne samouprave. Terminološki pojam lokalne samouprave različit je u različitim državnim i političkim sistemima, ali te terminološke razlike su, u osnovi, plod suštinskih razloga postojanja i funkcionisanja lokalne samouprave. Termin lokalna samouprava po sistemu dekoncentracije odgovara našem jezičkom krugu, ali je on istovjetan sa ruskim nazivom mestnoe samoupravlenie ili vrlo blizak švajcarskom terminu autonomie locale. U Francuskoj se koristi termin administration locale (što je nešto uže od pojma lokalne uprave kako se označava u mnogim drugim državama i teoriji). Englezi koriste termin Rocal government, u Španiji adminis-tracioni comunal, u Italiji administvazione locale itd. Mnogi ovi i drugi termini, u stvari, označavaju sistem lokalne vladavine, s tim što se negdje shvata kao potpuna autonomnost lokalnih od centralnih organa, a negdje samo kao oblik dekoncentracije. Suštinski (sadržajno) lokalna samouprava se može na najpriklad-niji način definisati (označiti) ovako: "Lokalna samouprava je oblik odlučivanja i upravljanja lokalnih zajednica, na užoj teritoriji, neposredno od strane njenih stanovnika ili putem njihovog predstavništva koje oni neposredno

biraju i drugih lokalnih organa" (R. Marković). Mnogi naučnici daju određenje lokalne samouprave. "Lokalna auto nomija je neposredno promišljena kombinacija ideja decentralizacije i demokratije" (X. Kelzen). "Upravo u opštini leži snaga slobodnih naroda... bez opštinskih institucija neka nacija može sebi stvoriti slobodnu vlast, ali ne može posedovati slobodarski duh" (A. Tokvil). "Slobodno rečeno građani preuzimaju ulogu lokalnih organa u vršenju najznačajnijih nadležnosti lokalne zajednice" (P. Nikolić). "Lokal-na samouprava je ne samo oblik ograničenja centralizma već i samostalna ustanova, nezavisna od centralnih institucija zemlje "(J. Đorđević). "Lokalna samouprava je skup lokalnih organa koji se ne bave centralnim nego lokalnim funkcijama i nad čijim radom centralni organi vrše veći ili manji stepen nadzora" (M. Jovičić).

2) Oblici i struktura lokalne samouprave

Istorijski gledano (kroz dugi niz godina), lokalna samouprava se razvijala i mijenjao se sistem (mehanizam) njenog upravljanja, pa su samim tim nastajali različiti oblici lokalne samouprave. Odnosi između centralnih i necentralnih organa stalno su se mijenjali pa se do danas pojavilo više oblika odnosa, od kojih su bitna tri 1) da se država federalizuje (kao oblik državnog uređenja) pa da većinu poslova (nadležnosti) imaju države članice, 2) da se u okviru država članica koje čine federaciju (ili čak unitarnih država) stvaraju oblici višeg stepena autonomije teritorijalne autonomije, 3) da se decentralizuju neke funkcije centralnih organa na lokalne organe (opštine) kao oblike lokalne samouprave. Sistem lokalne samouprave izvodi se i klasifikuje uglavnom prema stepenu učešća građana u lokalnoj samoupravi. U prvoj fazi razvoja lokalne samouprave dominiralo je neposredno učešće građana. Kasnije, kada je učvršćen tip građanske države, nosiocima vlasti više je odgovaralo da se primjenjuje predstavnički (posredni) model nego neposredno učešće (odlučivanje) građana. U okviru mehanizma upravljanja građana u lokalnim zajednicama izdvajaju se dva osnovna oblika: 1) neposredno učešće građana u upravljanju lokalnom zajednicom (neposredna lokalna samouprava), i 2) posredno odlučivanje građana u lokalnoj zajednici preko svojih izabranih predstavnika (posredna lokalna samouprava). Neposredna lokalna samouprava je po svojoj prirodi demokratski oblik nastao još u doba ranoburžoaske države. On se ogleda u neposrednom učešću građana u upravljanju lokalnom zajednicom. Trađani to čine na svojim skupovima, odnosno skupštinama naroda, građana. Ovi skupovi. odnosno skupštine, okupljaju sve građane dotične lokalne zajednice. Na njima građani slobodno raspravljaju o svim pitanjima od interesa za lokalnu zajednicu i donose odgovarajuće odluke... Začeci ovog oblika su se javili join u ranom srednjem veku u Engleskoj, Švajcarskoj. Švedskoj i dr. U Engleskoj oni su nastali u malim ruralnim lokalnim zajednicama zvanim parohije, ali su se zadržali sve do danas. mada su mnogo izgubili na svome značaju. Prema Local gouvernment act-u iz 1894, parohijske skupštine (Parish meeting) predstavljaju jedini organ lokalnog upravljanja u parohijama sa manje od tri stotine stanovnika, dok u većim parohijama postoji, uz skupštinu, i parohijski savet... U drukčijim okolnostima je nastala neposredna lokalna skupština u Sjedinjenim Američkim Državama, ali ni u ovoj zemlji. kao ni u Engleskoj, ona nije postala preovlađujući oblik. Počeci neposredne lokalne samouprave na tlu

Sjedinjenih Američkih Država su bili gradski zborovi (Town meetings), a danas postoje još u malim ruralnim opštinama (seoski zborovi)... Nesumnji-vo najznačajniju i najširu primenu neposredna lokalna samouprava je doživela u Švajcarskoj. Ovaj oblik lokalne samouprave je danas zastupljen u najvećem broju kantona i predstavlja prevlađujući oblik lokalne samouprave u Švajcarskoj. Neposrednu lokalnu samoupravu u Švajcarskim komunama čine skupštine naroda (Landsgemeindes) koje okupljaju sve građane komune i koje se periodično (redovno i vanredno) sastaju." (P. Nikolić: navedeno djelo, str. 445). Posredna lokalna samouprava je u osnovi oblik posrednog odlučivanja građana preko izabranih predstavnika. Građani upravljaju lokalnim zajednicama tako što biraju svoje predstavnike u organe te zajednice (razni savjeti. skupštine, odbori, izvršni odbori, lokalne vlade). a na čelu tih organa su predsjednici, menadžeri, izabrani službenici. Izabrani organi lokalne zajednice donose ključne odluke od interesa za lokalnu zajednicu (naselje, opštinu, grad, srez). Kad se radi o nekim važnijim pitanjima. organi lokalne samouprave to pitanje iznose pred građane na opštu skupštinu svih građana, na referendum ili plebiscit. Postoji više modaliteta (sistema) posredne lokalne samouprave, a četiri su se izdiferencirala: "lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana u obliku kabinetske vlade (Švedska, Francuska, Italija); lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu predsjedničke, policijske i menadžerske vladavine (SAD); lokalna samouprava zasnovana na pred-stavničkom učešću građana na načelu komitetske, odnosno kolegijalne vladavine (Engleska); lokalna smouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu skupštinske vladavine kao što je bilo u socijalističkim zemljama" Struktura ili tipovi jedinica lokalne samouprave mogu biti različiti, što zavisi od više razloga: prvo, što u svim zemljama gdje postoji lokalna samouprava (a postoji skoro u svim makar u najelementarnijem obliku), njene funkcije nisu iste; drugo, što se negdje zadovoljavaju da imaju samo opštinu kao jedan stepen. dok drugi, opet, smatra ju da se funkcija lokalne samouprave može ostvariti samo ako postoje dva ili tri stepena lokalne samouprave; treće, politički razlozi su bitni, tj. da li centralna vlast želi jaču ili slabiju lokalnu samoupravu, odnosno da li se demokratija javlja kao stvarnost ili kao nagovještaj i obećanje; i četvrto, uticaj tradicije je dosta velik na to kakav he biti tip lokalne samouprave. U strukturi lokalne samouprave moguća su (i u praksi su se potvrdi-la) tri tipa jedinica lokalne samouprave: Jednostepena lokalna samouprava ogleda se u postojanju samo jednog tipa jedinice lokalne samouprave, a TO je najčešće opština. U stvari. opština kao osnovna i nezamjenjiva jedinica lokalne samouprave javlja se u svim zemljama gdje god postoji lokalna samouprava, pa bila ona jednostepena, dvostepena ili trostepena. Međutim, jednostepena lokalna samouprava može imati dvije varijatne (dva tipa), i to: prvo, čista jednostepenost, gdje između opštine i centralne vlasti nema više nikakvih jedinica (npr. Švajcarska), i drugo, da je opština jedan i jedinstven tip lokalne samouprave, ali između opštine i centralne vlasti postoji neki organ koji nije drugi stepen lokalne samouprave, već ima ulogu posrednika između centralne vlasti i opštine. To je npr. okrug kao administrativna organizacija, a ne jedinica vlasti lokalne samouprave (npr. u Republici Srbiji ili Republici Srpskoj).

Dvostepena lokalna samouprava je u onim zemljama gdje pored opštine kao osnovne jedinice lokalne samouprave postoji još jedna jedinica koja je iznad opštine i povezuje se sa centralnom državnom vlašću. Podjela nadležnosti između dvostepene lokalne samouprave važno je pitanje. U zemljama gdje postoji dvostepena samouprava opštine su, po pravilu, male i slabe. Zato je u dvostepenom sistemu podjela poslova riješena tako "što se opštine bave izvjesnim osnovn-im funkcijama lokalne samouprave, dok su sve ostale prepuštene jedinicama drugog stepena" (M. Jovičić: Struktura i teritorijalna osnova lokalne samouprve u evropskim zemljama. Beograd, 1974, str. 30). Tako dvostepena lokalna samouprava postoji u SR Njemačkoj (gemeinde i Kreis), Italija (sotipa iprovmcia), Francuskoj (sotipe i department), Belgiji (sotipe i province), Švedskoj (sotip i Ian), u Bugarskoj (obština i okrg) itd. Trostepena lokalna samouprava javlja se tamo gdje su se između opštine i centralne vlasti formirala još dva stepena lokalne samouprave. Ovakvih tipova lokalne samouprave je relativno malo. Trostepena lokalna samouprava je u Engleskoj (partish, district icountru), u Poljskoj (gromada, powiat i wojwodstwa). Tako je i u Albaniji, Mađarskoj, Kini.

3) Lokalna samouprava u Evropi i Evropska povelja o lokalnoj samoupravi

Lokalna samouprava je stara politička institucija, čija je kolijevka feudalno-liberalna Evropa. Nastajala je u različitim društvenim okolnostima, ali uvijek s ciljem da se na malim teritorijama sa malim brojem ljudi ostvari pravo građana da sami odlučuju o lokalnim poslovima, odnosno da se formiraju lokalni organi koji su nosioci lokalne vlasti. U dugom nizu godina (cijeli XII vijek pa i ranije) lokalna samouprava se različito shvatala i razvijala. U nekim zemljama organizovanje "komunalne samouprave" ili "komunalnih sloboda" bili su nagovještaji prvih oblika ostvarivanja ličnih i kolektivnih sloboda. Međutim, tu ideju slobodne samouprave mnogi su zaloupotrebljavali, pa su "pojedine lokalne samouprave bile po svom sistemu vladavine male oligarhije u koJima su mesto ranijih prinčeva i velikih feudalaca zauzeli grabežljivi i često zaostali predstavnici primitivne lokalne aristokratije i razni mali tirani" (J. Đorđević: Osnovni tipovi lokalne samouprave, Beograd, 1957, str. 5). Zato su neki autori smatrali da se lokalna samouprava dosta rano iživjela i prije nego što je dostigla svoje prave oblike i svoj sadržaj. Međutim, ipak su XIX pa i XX vijek pokazali da je "lokalna samouprava ne samo oblik ograničenja centralizma, već samostalna ustanova, nezavisna od centralnih institucija zemlje". Sistemi i oblici lokalne samouprave su toliko razgranati i različiti da se ne može sa sigurnošću reći koji sistem lokalne samouprave bolje odgovara ovoj ili onoj zemlji. Razmotrićemo nekoliko evropskih zemalja u kojima se različito razvijala i u kojima postoje različiti tipovi lokalne samouprave. 1) Švajcarska je nesumnjivo jedna od onih zemalja u kojoj lokalna samouprava ima najdužu tradiciju. Još od XIII vijeka razvili su se prvi oblici lokalne samouprave. Bio je to švajcarski tip opštine koja je u funkciji sve do danas. Švajcarska, naime, ima jednostepenu samoupravu čija je forma opština. "Švajcarska ima razvijenu lokalnu (komunalnu, opštinsku) samoupravu s tim što unutrašnja organizacija lokalne samouprave može biti različita, o čemu odlučuje svaki kanton posebno, a vanjski organizacioni oblik joj je unificiran - jedinstven i može biti samo opština (commune). Švajcarska ima oko 3.000 opština vrlo različito raspoređenih u

kantonima, od 4 do 400 opština u jednom kantonu. I broj stanovnika u opštinama je vrlo različit, od 20 stnovnika u opštini u jednom kantonu (Friburg), do 600.000 stanovnika u opštini Cirih. Najviši organ vlasti svake opštine je opštinska skupština (Assembled communale). a u nekim opštinama - opštinsko vijeće (Conseil communal). Opštinske skupštine ili opštinska vijeća su jednodomni i broje prosječno po 35 do 40 članova. U svim opštinama postoji izvršni odbor (ili upravni savjet) od 5 do 15 članova, a biraju ih građani. Na čelu izvršnog odbora je predsjednik (mate) koji je ujedno i predsjednik opštine - dakle, prva ličnost opštine. Građani se u opštinama, u ostvarivanju svojih prava, koriste mnogim oblicima neposredne demokratije, bilo putem opštinskih, bilo kantonalnih ili federalnih organa. Tri su osnovne forme demokratije karakteristične za politički sistem Švajcarske: 1) masovne skupštine, 2) referendum, i 3) narodna inicijativa. a) Masovne skupštine (negdje se nazivaju komunalne ili narodne skupštine). U osnovi masovne skupštine su skupovi svih punoljetnih građana - birača jedne opštine (komune). U političkom sistemu Švajcarske ovaj oblik neposredne demokratije njeguje se još od ranog srednjeg vijeka, a u formi je i danas u nekim manjim opštinama u pojedinim kantonima (na primjer u kantonima: Glaris Appenzel i Unterwaldl). Ovakve narodne skupštine (Landsgemeinde) moguće je održavati, za jednu opštinu ili za jedan kanton, na trgu nekog grada ili na poljani, stadionu i sl. Narodna skupština na otvorenoj sceni daje inicijativu za neko rješenje, raspravlja o tome i donosi odluku. b) Referendum u Švajcarskoj je počeo funkcionisati kao izraz volje naroda još od 1802. godine, kada veliki broj kantona donosi svoje prve ustave koje je narod prihvatao referendumom. Od tada je referendum nezaobilazna forma odlučivanja građana. "Na pojavu referenduma uticale su ranije tri forme učešća građana: prvo, Rusoova ideja po kojoj treba da svi građani izražavaju svoju volju; drugo, srednjovjekovna praksa rada narodnih skupština (Landsgemeinde) i treće, neke forme rada tek konstituisane konfederalne vlasti. Najčešće se javljaju tri vrste referenduma (s obzirom na predmet), i to: ustavnopravni, zakonodavno pravni i ostale vrste referenduma." (R. Kuzmanović: Uporedni politički sistemi, Banja Luka, 1991, str. 253). 2) Engleska je, takođe, zemlja u kojoj se veoma rano razvila lokalna samouprava, i to u početku kao dvostepena, sa dva oblika: seoska (ruralna) i gradska (urbana) samouprava. Kasnije se razvila u trostepeni oblik. Cijeli sistem lokalne samouprave u Engleskoj često se naziva i komitetski (committee sustem). Najniži tradicionalni pa i srednjovjekovni oblik su parohije (parishes), zatim, srednji nivo (savremeni) su srezovi (districts) i treći najviši nivo su okruzi (counties). Veći gradovi imaju položaj okruga, a ostali gradovi, kao tradicionalne organi-zacije lokalne samouprave, imaju status opštine ili sreza. Pored tradicionalnih ustavnih i drugih državnih akata iz srednjeg vijeka, jedan od najznačajnijih akata je zakon "Akt o lokalnoj samoupravi" iz 1933. i 1993. godine. Za sva tri nivoa lokalne samouprave postoji jedinstvena organizacija. Osnovni organ lokalne vlasti je savjet, koji se bira na šest godina. Broj članova savjeta je od 50 do 60 članova. Savjet ima poslove isključive nadležnosti, u koju se ne miješa centralna vlast. Neke poslove savjeta mogu obavljati komiteti (to je vrsta izvršnih organa). U srezovima i okruzima postoji više komiteta (npr. komitet za puteve, za generalne planove, za električnu energiju, za poreze, za pozorište, za parkove itd.). Na čelu savjeta

lokalne samouprave je predsjednik, u gradovima-mer, a u većim gradovima-lordmer. Nadležnosti lokalne samouprave u Engleskoj nisu propisane na jednom mjestu, već se nalaze u raznim zakonima i propisima iz raznih perioda. 3) Francuska je, uz Švajcarsku i Englesku, razvila sistem lokalne samouprave veoma rano. U stvari, Francuska je još prije dvije stotine godina, poslije buržoaske revolucije (1789), imala razvijenu lokalnu samoupravu. Francuska lokalna samouprava ima oslonac u čvrstoj osnovnoj jedinici lokalne samouprave. Opštinski savjet je kolegijal-no i demokratsko tijelo. Broj odbornika u opštinskom savjetu zavisi od veličine opštine - grada i može biti najmanje 10, a najviše 40. Mandat odbornika je 6 godina. Drugi stepen lokalne samouprave su departmani. Organi departmana su: savjet, perfekt i stalna komisija. Broj članova savjeta zavisi od broja kantona (opština) u departmanu. Iz svake opštine dolazi po jedan član savjeta. Perfekt je predstavnik centralne vlasti u departmanu. Njegovo postojanje znači da je, u stvari, departman jedinica i centralne i lokalne vlasti. Međutim, odnosi u departmanu tačno su određeni pa se centralna vlast ne miješa sa lokalnom, ali ni lokalna ne može preći svoje granice. Departmanska komisija ima 7 članova, koje bira generalni savjet. Ona vrši neke kontrolne funkcije, posebno kontrolu finansija. Zbog sve većeg značaja lokalne samouprave, u poslednjih 50 godina u Evropi je preduzeto niz inicijativa u cilju razvoja i učvršćivanja institucija lokalne samouprave. Iako je sistem i organizacija lokalne samouprave stvar svake države posebno, ipak se ona internacionalizovala upravo zbog svog izuzetnog značaja. Tako je Savjet Evrope usvojio u Strazburu 1985. godine Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi. Njome su utvrđena neka pravila i načela kojih se moraju pridržavati potpisnici Povelje: -" utvrđivanje principa lokalne samouprave se vrši zakonom, eventualno ustavom, a osnovnih prava i dužnosti lokalnih vlasti ustavom ili statutom; - osnovnu sadržinu funkcije i nadležnosti lokalne samouprave čini: pravo lokalnih vlasti da, u granicama zakona, regulišu i rukovode određenim delovima javnih poslova, da na osnovu diskrecionog prava sprovode svoje inicijative u vezi sa svim stvarima koje nisu isključene iz njihove nadležnosti, niti stavljene u nadležnost neke druge vlasti. Prava poverena lokalnim vlastima he, no pravilu, biti puna i isključiva i ne mogu biti uskraćena ili ograničena od strane neke druge vlasti (centralne ili regionalne), osim u slučajevima koje predviđa zakon; - promjene granica teritorije lokalnih zajednica neće se vršitibez prethodnog konsultovanja zainteresovanih lokalnih zajednica, ukoliko je moguće putem referenduma, u slučajevima kada je to statutom dozvoljeno; - vlast u lokalnim zajednicama vrše saveti ili skupštine koje čine članovi izabrani na slobodnim izborima, tajnim glasanjem, na osnovu neposrednog, opšteg i jednakog biračkog prava. Saveti, odnosno skupštine mogu imati izvršne organe koji su im odgovorni. Ovakva organizacija lokalnih vlasti ne može da derogira zborove građana, referendum ili bilo koji drugi oblik neposrednog učešća građana u odlučivanju, tamo gde su oni predviđeni statutom; - lokalna vlast obrazuje sopstvenu organizaciju uprave i obezbeđuje izvore sredstava za obavljanje poslova, kao i uslova za slobodno vršenje funkcija lokalnih funkcionera;

- upravni nadzor nad radom lokalnih vlasti može da se vrši isključivo slučajevima i po postupku predviđenim ustavom ili zakonom a c ciljem obezbeđenja usklađenosti rada lokalnih vlasti sa zakonom i ustavnim načelima; - lokalne vlasti imaju pravo na odgovarajuće sopstvene izvore finansiranja kojima raspolažu slobodno u okviru svojih ovlašćenja. Sredstva koja im se prenose neće imati karakter namenskih sredstava, a njihovom dodelom se ne sme ugroziti diskreciono pravo lokalnih vlasti da vode politiku u okviru svojih ovlašćenja; - lokalne vlasti imaju pravo da u vršenju svojih nadležnosti međusobno sarađuju i da se, u skladu sa zakonom, udružuju s drugim lokalnim vlastima radi vršenja poslova od zajedničkog interesa. Pod uslovima propisanim zakonom, one mogu da sarađuju i s odgovarajućim lokalnim vlastima drugih zemalja, kao i da pripadaju međunarodnoj organizaciji lokalnih vlasti; - lokalne vlasti imaju pravo na pravna sredstva radi obezbeđivanja slobodnog obavljanja svojih dužnosti i poštovanja načela lokalne samouprave utvrđenih ustavom i zakonom."

4) Lokalna samouprava u prvoj i drugoj Jugoslaviji

Prva Jugoslavija je nastala 1918. i trajala je do 1941. godine, prvo kao Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca do 1929. godine, a od tada do 1941. godine kao Kraljevina Jugoslavija. Druga Jugoslavija je trajala od 1945. do 1992. godine, taksfe sa dva naziva: prvo kao Federativna Nar-odna Republika Jugoslavija (FNRJ) od 1945. do 1963, a od 1963. do 1992. kao Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). U obje Jugoslavije organizovana je lokalna samouprava na različite načine, ali u svim fazama i u svim tipovima lokalne samouprave opština je bila osnovna jedinica. Inače, lokalna samouprava u jugoslovenskim zemljama, a posebno u Srbiji, ima dugu tradiciju. U Srbiji je lokalna samouprava bila u centru pažnje i zbivanja još iz prve polovine XIX vijeka, odnosno od 1838. Za dobro organizovanu opštinu, kao osnovni oblik lokalne samouprave u Srbiji, zala-gali su se tokom cijelog XIX vijeka istaknuti mislioci, političari, državnici, a posebno društveni slojevi kao što su seljaštvo, zanatlije i trgovci. Zakonom o opštinama iz 1939. predviđeno je da građani organizuju i ostvare neke "oblike samostalnog gospodarenja", a posebno da se organizuje zadrugarstvo, održavanje seoskih i opštinskih skupova na kojima se donose važne odluke. Pitanje lokalne samouprave dominiralo je u Skupštini Srbije nakon 1848, što su posebno potencirale opozicione snage. Nakon 27 godina vršenja prvog opštinskog zakona, vlada i knez Mihajlo se obraćaju javnosti za mišljenje o određenju opština. Međutim, u drugom opštinskom zakonu iz 1866. zahtevi javnosti za opštinskom samoupravom i demokratizacijom celokupnog društvenog života nisu prihvaćeni. Iz toga doba poznati su teorijski stavovi umnog Svetozara Markovića o lokalnoj samoupravi. Vođeni njegovim idejama Kragujevčani sa tadašnjom lokalnom vlašću prvi su na Balkanu istakli zas-tavu samouprav i donijeli pravila njene organizacije. Kragujevac je tako postao simbol borbe za lokalnu samoupravu. Smatrali su da se lokalanom samoupravom mogu riješiti mnoga pitanja prava i sloboda građana. "Zato je s vremena na vreme izgledalo da je položaj opština u Srbiji i najvažnije pitanje koje treba rešavati. Odnosno od pravilnog rešavanja

tzv. opštinskog pitanja zavisi opstanak poretka, a u slučaju odlaganja takvog rešenja ovladavanje neporetka" (P. Guzina: Opština u Srbiji, Beograd, 1976, str. 485). U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca od njenog osnivanja postavi-lo se pitanje lokalne samouprave. Teško je bilo ujednačiti organizaciju i modele lokalne samouprave jer je nova država nastala od područja koja su bila pod različitim ustavnim uređenjem i pravnim sistemima. Vladalo je pravo šarenilo lokalne samouprave. "Ovo šarenilo bilo je veoma izraženo i ogledalo se u različitoj organizaci-ji, funkcionisanju i različitom stepenu samoupravnosti pojedinih jedinica lokalne samouprave. Na području bivše Kraljevine Srbije bio je na snazi Zakon o opštinama iz 1903. koji je proširen i na Crnu Goru. U Vojvodini su primenjivani članovi 20. i 22. iz 1886. o gradskoj i opštoj samoupravi u gradskim opštinama iz 1907. U Hrvatskoj i Sloveniji primenjivan je Zakon o ustrojstvu gradskih opština iz 1895, dok su u Slavoniji i Dalmaciji važili odgovarajući pokrajinski zakoni i statuti za pojedine gradove koji su primenjivani na osnovu austrijskog Zakona o opštinama iz 1862. (A. Đurđev, str. 145). Samo godinu dana poslije donošenja Ustava iz 1921. godine uvedena je Zakonom o oblasnoj i sreskoj samoupravi (1922) jedinstvena lokalna samouprava u Kraljevini SHS, i to trostepena: opštinska sreska i oblasna. Promjene su nastupile 1929, kada je šestojanuarskim aktom dovedena u pitanje lokalna samouprava. Ustavom iz 1931. lokalna samouprava je ponovo organizovana (i oživjela) u opštinama i srezovima. Država je podijeljena na banovine, a lokalna samouprava djelovala je u okviru banovina. U toku rata i revolucije (1941-1945) uspostavljeni su novi organi vlasti nazvani narodni odbori. Oni su u početku revolucije bili i politički organi, tj. vršili su političke funkcije i funkcije organa vlasti. Vlast narodnih odbora (u prvoj fazi zvali su se narodnooslo-bodilački odbori, a kasnije samo narodni odbori), formirana je od dna do vrha, odnosno oformljeni su seoski, gradski, opštinski, sreski, okružni i oblasni narodnooslobodilački odbori, a zatim zemaljska antifašistička vijeća i AVNOJ kao najviši narodnooslobodilački odbor. Ovi organi su brzo prevazišli prvu (početnu) političko-revolucionarnu fazu i u priličnoj mjeri poprimili državnoprvne elemente koji su se ogledali ne samo u njihovoj strukturi već i u sadržaju djelatnosti. Od samog početka svog djelovanja seoski, gradski, opštinski i sreski (jedno vrijeme i okružni) narodnooslobodilački odbori su bili lokalna samouprava i organi vlasti. Ostvarivalo se neposredno učešće građana (samouprava građana) preko ovih organa. Prvi propisi (1942) o narodnooslobodilačkim odborima (kraće: NOO - tzv. Fočanski propisi - bili su: Objašnjenja i uputstva za rad NOO u oslobođenim krajevima i Zadaci i ustrojstvo NOO. Upravo ovi propisi su ustanovili strukturu lokalne samouprave (seoski, opštin-ski i sreski odbori). Iste godine (jesen 1942) doneseni su novi propisi o lokalnim organima vlasti. Bili su to Krajiški propisi: Naredba o izborima za NOO i Naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti. Kao važna forma rada (i odlučivanja) građana ustanovljeni su: seoski, gradski, opštinski i sreski zbrovi. Na takvim "skupštinama" građana (gdje su mogli svi učestvovati) donosile su se važne odluke koje su provodili u djelo organi vlasti i samouprave. Odbornici (svih nivoa) birani su neposredno i javno pa su tako imali potpuno vezan mandat (smjenjivost i izbornost je bila neposredna). U drugoj Jugoslaviji (FNRJ i SFRJ ostvaren je vrlo dinamičan razvoj lokalne samouprave počev od 1946. pa do konačne destrukcije Jugoslavije 1992. godine. Dinamičnost lokalne samouprave ogleda se prije svega u promjenama naziva i broja administrativnoteritorijalnih jedinica, ali i u promjenama sadržaja, ovlašćenja i transformci je od državnoadministrativnog karaktera lokalne samouprave do društvenosamoupravnih. U razvoju lokalne samouprave jasno se uočavaju tri faze, i to: prva faza obuhvata klasičnu

organizaciju i funkcionisanje narodnih odbora od prvog Ustava 1946. do uvođenja komunalnog sistema 1955. godine, druga faza je od 1955. do donošenja Ustava 1974. godine, i treća faza je od Ustava 1974. do raspada Jugoslavije. Period od Ustava 1946. do 1955. godine karakterističan je no čestim promjenama u broju i nadležnostima administrativno-teritorijalnih jedinica kao lokalnih organa vlasti. Prvim Opštim zakonom o narodnim odborima (donesenim u maju 1946) utemeljene su lokalne zajednice (kao administrativno-teritorijalne jedinice): sela i manja naselja, gradovi, srezovi, okruzi i oblasti. Svaka od tih jedinica naziva se narodnim odborom (narodni odbor grada, narodni odbor sreza itd.), što znači da su narodni odbori bili lokalni organi vlasti i nosioci lokalne samouprave. Narodne odbore, kao predstavnička tijela, birali su građani. Narodni odbori su imali svoje izvršne i upravne, kolegijalne i inokosne organe, koji su bili dvostruko odgovorni - prvo svome predstavničkom tijelu (narodnom odboru) i izvršnom organu višeg narodnog odbora, pa i vladi narodne republike. Dakle, lokalna samouprava je imala široku mrežu (razgranatost), ali sa umanjenim vlastitim nadležnostima i povećanom dekoncentracijom poslova "više instance". Viši organi državne vlasti mogli su poništavati i ukidati akte nižih organa (npr. sreski organi mogli su ukinuti akte mjesnih, opštinskih i gradskih organa), i to ne samo po osnovu nezakonitosti akata (odluka), već i po osnovu nepravilnosti rada. Drugim Opštim zakonom o narodnim izborima iz 1949. došlo je do nekih promjena, prije svega do smanjenja broja administrativno-teritorijalnih jedinica pa je umjesto šestočlane uvedena četvoročlana organizacija lokalnih jedinica. Naime, napuštaju se (rasformiraju) okruzi i oblasti, a kao lokalni organi vlasti ostaju: mjesni odbori, manji gradski odbori, gradovi i srezovi. Zakon je preciznije utvrdio međusobne odnose (naročito raspored nadležnosti) pojedinih stepena organizacije vlasti, ali je posebno utvrđen (jasno određen) vlastiti djelokrug svakog od njih. Tek što je nova organizacija narodnih odbora počela funkcionisati, donesen je Osnovni zakon o upravljanju držav-nim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva, kojim se uvodi radničko samoupravljanje i započinje podruštvljavanje sredstava za proizvodnju. Ovim merama se korenito menja položaj i uloga narodnih odbora. U uslovima ekonomske i političke demokratizacije narodni odbori prestaju da budu organi administrativnog upravljanja privredom i dobijaju samo određena prava kontrole zakonitosti i učešća u raspodeli stvarnog dohotka. Sve to i niz drugih društvenih mjera uticalo je da se 1952. donese i treći Opšti zakon o narodnim odborima. Njime je napuštena najniža teritorijalna jedinica - mjesni narodni odbor, kao i gradski i rejonski narodni odbori. Uspostavljena je trostepena organizacija: opština, srez i grad. Osim što su ovi organi bili lokalni organi državne vlasti, oni su proglašeni i organima neposrednog samoupravljanja. Organizacija i djelatnost opština, srezova i gradova počela se ponovo mijenjati početka 1953. godine, kada je usvojen Ustavni zakon oo snovama društvenog i političkog uređenja FNRJ i saveznim organima vlasti. Period od 1955. do 1974. godine je sasvim nov po mnogo čemu. Savez-na narodna skupština je 1955. godine donijela Opšti zakon o uređenju opština i srezova, kojim je uspostavljen jedan novi model opštine koji se naziva komunalni sistem. Lokalna samouprava svedena je na dvostepenu organizaciju: opštinu i srez. Novi model opštine

izgrađen je na bazi stvarne decentralizacije, tako da su opštine imale velika ovlašćenja ona iz vlastitot djelokruga, kao i ona prenesena (radi u ime i za više organe). Po ovom sistemu opština je bila osnova cjelokupnog mehanizma demokratije i lokalne samouprave sa izrazitom ekonomskom samostalnošću, a sreski odnosno republički organi imali su samo ingerencije kontrole zakonitosti. Opština je zaista postala -kako je inače definisana - osnovna političko-teritorijalna organizacija i osiovna društveno-ekonomska zajednica građana na svom području. Srez znatno gubi na svojoj ulozi pošto on nije utvrđen kao izvorna društveno-politička zajednica, već se definiše kao "zajednica udruženih opština" (što he kasnije, 1965. rezultirati njegovim ukidanjem). Opština je tako postala snažan politički i ekonomski subjekt sa velikom privrednopolitičkom autonomnošću pa se sav sistem nazvao komunalni sistem. "Komuna (opština) vrši sva prava i dužnosti upravljanja društevnim poslovima, osim prava i dužnosti koja su Ustavom i zakonom određena za srez, republiku i federaciju, kao i onih prava i dužnosti koja pripadaju samoupravnim privrednim organizacijama i ustanovama" (čl. 2 Opšteg zakona o opštinama i srezovima iz 1995). Organizacija vlasti u komunama (opštinama) izvedena je direktno iz izborne baze, Skupština opštine već od 1957. godine bila je dvodomna i to: opštinsko vijeće koje su birali građani neposredno i vijeće proizvođača, koje su birali zaposleni u svim oblastima tajnim glasanjem. Opštinska samouprava dobija značajne kvalitete jer se neposredno i posredno uključuje u donošenje odluka u cijelom političkom sistemu zemlje. Ustavom iz 1963. godine utvrđuje se da je "samoupravljanje građana u opštini politička osnova jedinstvenog društvenopolitičkog sistema "... gdje se "stvaraju i ostvaruju oblici društvenog samoupravljanja iz kojih proizlaze organi koji vrše funkciju vlasti"... a opština se definiše "kao osnovna društvenopolitička zajednica" (čl. 73,76 i 96 Ustava SFRJ). Opština kao sadržaj i okvir lokalne vlasti i samouprave još više se razvija pa su u Jugoslaviji ukinuti srezovi tokom 1965. i 1966. godine. Period od 1974. do 1990. godine u znaku je državnog i društvenopolitičkog uređenja po Ustavu iz 1974. godine. Komunalni sistem (opština) doživljava svoj najviši normativni pa i stvarni doseg. Lokalna samouprava se svodi od prvobitne (1946) šestostepene organizacije na jedan stepen, na opštinu. Ustav proglašava (definiše) opštinu ovako: "Opština je samoupravna i osnovna društvenopolitička zajednica zasnovana na vlasti i samoupravljanju radničke klase i svih radnih ljudi" (čl. 116 Ustava iz 1974). Opština je postala zaokružena, gotovo autarhična zajednica. Njenu kompleksnost ustav izražava ovako: "U ostvarivanju svojih zajedničkih interesa, prava i dužnosti u opštini, radni ljudi i građani odlu-čuju organizovani u osnovne organizacije udruženog rada, mjesne zajednice, samoupravne interesne zajednice, druge osnovne samoupravne organizacije i zajednice, kao i druge oblike samoupravnog udruživanja i društvenopolitičke organizacije, samoupravnim sporazumijevanjem i društvenim dogovaranjem, te preko delegata i delegacija u opštinskoj skupštini i drugim organima samoupravljanja" (čl. 116 Ustava SFRJ). U opštini se donosi statut kao najviši akt opštine, a donosi se i ostvaruje veliki broj samoupravnih sporazuma i društevnih dogovora. Funkcije opštine prema Ustavu iz 1974. (čl. 116 i 117) mogu se svrstati u nekoliko grupa: "- društveno-ekonomske: razvijanje proizvodnih snaga i stvaranje drugih uslova za privredni, komunalni i društveni razvoj;

- planske i koordinacione: usklađivanje i usmjeravanje privrednog i društvenog razvoja; - regulativne: pravno uređivanje odnosa od neposrednog interesa za radne ljude i građane, naročito u komunalnoj oblasti; - društvenopolitičke i organizatorske: vršenje poslova od op šteg i zajedničkog interesa, obrazovanje organizacija za vršenje tih poslova: - izvršne: neposredno izvršavanje zakona i drugih propisa ukoliko nisu u nadležnosti drugih društvenopolitičkih zajednica i samoupravnih organizacija. Ustav je utvrdio presumpciju u korist opštine; - zaštitne i nadzorne: zaštita prava i sloboda radnih ljudi i građana, zaštita zakonitosti i sigurnosti ljudi i imovine, društvena samozaštita i kontrola" (M. Carević: navedeno djelo,

5) Lokalna samouprava u SRJ

Savezna Republika Jugoslavija Ustavom i ustavima Republike Srbi-je i Republike Crne Gore uspostavlja savremeni tip lokalne samouprave u saglasnosti sa principima Evropske povelje o lokalnoj samoupravi iz 1985. godine. Koncepcija lokalne samouprave u SRJ (Srbiji i Crnoj Gori) ogleda se, prije svega u odbacivanju ranije opštine kao samoupravne i osnovne društvenopolitičke zajednice, napuštanju komunalnog sistema zasnovanog na koncepciji Pariske komune i Marksovog "pronađenog političkog oblika u kome se može da sprovede ekonomsko oslobođenje rada", te u uspostavljanju klasičnog tipa lokalne samouprave u kojoj je opština osnovna teritorijalna jedinica. Ustav Savezne Republike Jugoslavije načelno u (osnovnim odredbama) "jamči pravo lokalne samouprave u skladu sa ustavom republike članice" (čl. 6 stav 4 Ustava SRJ), a ne daje ni osnovne naznake oblika i tipa lokalne samouprave, već to prepušta ustavu republika članica. Iako je Ustav Republike Srbije donesen prije Ustava SRJ, ovakva odredba saveznog ustava na pogodan način "uklapa" odredbe o lokalnoj samoupravi koje su ranije utvrđene Ustavom Republike Srbije. "Ustavom (Srbije) su utvrđeni samo osnovni elementi novog sistema lokalne samouprave. Bitna karakteristiak tog novog sistema je uspostavljanje jedinstvene lokalne samouprave. Istina, ostavljena je mogućnost da se zakonom pojedine opštine definišu kao gradovi. U takvim sredinama utvrđuje se preraspodela poslova između grada i gradskih opština. U novom sistemu lokalne samouprave Beograd ima poseban ustavni status" (A. Đurđev: navedeno djelo, str. 150). U Republici Srbiji uspostavljen je sistem dvostepene lokalne samouprave: opština i grad. Istina, opština je osnovna teritorijal-na jedinica i osnovna jedinica lokalne samouprave, (ima ih u Srbiji 169), pa gradovi (njih je svega četiri: Niš, Kragujevac, Novi Sad i Priština) ne nose obilježje lokalne samouprave, već naprotiv, ukla-paju se u sistem lokalne samouprave opštine. Ustav Republike Srbije utvrdio je da se "sistem lokalne samouprave utvrđuje zakonom" (čl.113 stav 2 Ustava), pa je Narodna skupština Republike Srbije donijela Zakon o teritorijalnoj organizaciji i lokalnoj samoupravi (1991), a izvršene su izmjene i dopune tog zakona 1995. godine.

I Zakon je potvrdio opštinu kao osnovnu teritorijalnu jedinicu. tj. opština je "teritorijalna jedinica u kojoj građani ost-varuju lokalnu samoupravu u poslovima utvrđenim ustavom, zakonom i statutom opštine" (čl. 10. Zakona). U Republici Crnoj Gori napušta se, kao i u Srbiji, raniji komunalni sistem i opština kao samoupravna i osnovna društveno-poli-tička zajednica i usvaja se klasičan tip lokalne samouprave. Odredbe Ustava Republike Crne Gore o lokalnoj samoupravi u jednom (prvom) dijelu su deklarativne (kao i u Ustavu SRJ) pa se "jamči pravo na lokalnu samoupravu" (čl. 66). Zatim se pojavljuju tzv. provedbene odredbe prema kojima se lokalna samouprava ostvaruje u opštini i glavnom gradu. Opština i samouprava je monotipska, bez obzira na glavni grad koji se formalno uvodi u sistem lokalne samouprave. Nema ništa što je novo i različito u djelokrugu i ovlašćenjima gradskih opština glavnog grada i ostalih opština pa da se označi kao "drugi član ili tip" opštine i lokalne samouprave. U Crnoj Gori "građani u lokalnoj samoupravi odlučuju neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika o određenim javnim i drugim poslovima od neposrednog interesa za lokalno stanovništvo" (čl. 66 stav 3. Ustava). Organi lokalne samouprave u opštini su skupština i predsjednik opštine. Položaj opštine, njene nadležnosti, organizacija i oblici učešća građana opštine utvrđeni su Ustavom Republike Srbije (čl. 113 do 117), a Ustavom Republike Crne Gore rečeno je o opštini samo načelno (čl. 66 Ustava), pa se sva pitanja organizacije i rada opština prepuštaju Zakonu o teritorijalnoj organizaciji i lokalnoj samoupravi. Ustav Republike Srbije reguliše položaj grada Beograda ističući da "grad Beograd obavlja poslove opštine utvrđene Ustavom i poslove koje mu Republika zakonom poveri iz okvira svojih prava i dužnosti" (čl. 118 Ustava), dok Ustav Republike Crne Gore ne sadrži ni riječi o lokalnoj samoupravi u glavnom gradu (Podgorici) ni u prestonici (Cetinju). Lokalna samouprava u SRJ, odnosno Republici Srbiji i Republici Crnoj Gori, zasniva se na nadležnostima opštine kao osnovne lokalne jedinice (zajednice). Opština ima dvije vrste nadležnosti: izvornu (samostalnu) i decentralizovanu (prenesenu). Zakonom se precizno utvrđuje koji su poslovi povjereni od strane države (za koje je ona nadležna), a koji su izvorni poslovi lokalnih jedinica. Za obavljanje izvornih poslova važi sistem zakonske enumeracije, a za obavljanje prenetih poslova važi sistem generalne klauzule.

6.) Lokalna samouprava u Republici Srpskoj

Republika Srpska, kao i ostale novonastale države na tlu bivše Jugoslavije, u svojoj unutrašnjoj teritorijalnoj i Republičkoj organizaciji vlasti ima organizovan sistem lokalne samouprave. Ustavom je uređeno da se sistem lokalne samouprave uređuje zakonom (čl. 102 st. Ustava). Zakonom se, pored opštine, može povjeriti vršenje poslova lokalne samouprave i gradu. Lokalna samouprava u Republici Srpskoj je monotipska, kao što je bila i u prethodnoj državi (Jugoslaviji) s tim što to nije više autarhična opština (komuna), već klasični tip lokalne samouprave u kojoj građani imaju određen stepen samostalnosti (i sloboda) u obavljanju određenih poslova, prava i dužnosti. Lokalna samouprava se u cjelini ostvaruje u opštini (ima ukupno 56 opština), iako je data (Ustavom) mogućnost da se zakonom povjeri vršenje poslova lokalne samouprave i gradu. Zakonom o lokalnoj samoupravi iz 1999. godine grad ima karakter teritorijalne jedinice lokalne samouprave.

Grad je nadležan da: - donosi program razvoja grada, - donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove za područje grada, - uređuje i obezbjeđuje obavljanje komunalnih djelatnosti za područje grada, - donosi budžet i završni račun, - usklađuje programe uređenja gradskog građevinskog zemljišta, - stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih i nekategorisanih puteva, ulica i javnih objekata od značaja za grad. - organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe za područje grada, - stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi, obrazovanju, sportu, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu, - preduzima mjere zaštite čovjekove okoline, - izvršava zakone i propise Republike čije je izvršenje povjereno gradu, - obezbjeđuje izvršavanje propisa grada, - osniva gradsku upravu, organizacije i službe za potrebe grada i uređuje njihovu organizaciju, - obavlja i druge poslove utvrđene zakonom i statutom grada. Skupština grada je nadležna da: - donosi statut grada, - donosi odluke i druge opšte akte i daJe njihovo autentično tumačenje, - donosi razvojne, prostorne, urbanističke planove i programe i provedbene planove, - donosi odluke o porezima i taksama, kada je za to ovlašćena zakonom, - donosi odluke o zaduženju grada, - donosi odluku o proglašenju praznika grada, - donosi odluke o raspolaganju gradskom imovinom, - donosi odluku o određivanju naziva ulica, trgova i dijelova naseljenih mjesta u gradu, - donosi odluku o članstvu grada u savezu opština i gradova, i udruživanju grada u druge saveze i organizacije, - donosi plan korišćenja javnih površina,

- donosi odluku o proglašenju počasnih građana i njihovim pravima i obavezama iz te odluke, - bira i razrješava predsjednika i potpredsjednika skupštine grada, zamjenika gradonačelnika i sekretara skupštine grada, - razmatra izvještaj o radu gradonačelnika gradske uprave, - odlučuje o raspolaganju vlastitom imovinom, - osniva javna i komunalna peduzeća i ustanove za obavljanje poslova od interesa za grad, - raspisuje referendum, - raspisuje javni zajam i samodoprinos, - daje mišljenje o promjeni granica grada, - obavlja i druge poslove u skladu sa zakonom i statutom.

Gradonačelnik je nadležan da: - predlaže statut grada, - predlaže odluke skuštini, - obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču grada, njegovih prava i obaveza, - provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine grada, - izvršava zakone i druge propise Republike i grada čije je izvršenje povjereno gradu, - osniva gradsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslovanje, - imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlašćenjima, prima u radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa radnika gradske uprave, - uspostavlja saradnju grada sa drugim opštinama, gradovima i međunarodnim organizacijama, daje saglasnost na statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač grad. - obavještava skupštinu o svom radu i radu gradske uprave, - pokreće inicijativu za obustavljanje od izvršenja propisa skupštine grada, opšteg ili pojedinačnog akta ako smatra da su protivustavni i protivzakoniti, - predlaže budžet grada,

- obavještava ministra uprave i lokalne samouprave o izvršavanju gradske politike za prethodnu godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju odluka skupštine grada, o izvršavanju zakona, drugih propisa i međunarodnih ugovora, - zaključuje ugovore u ime grada, - rješava u drugom stepenu po žalbi na prvostepena rješenja gradske uprave ukoliko za rješavanje nisu nadležni republički organi, - obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine grada. U opštini se vrše poslovi od neposrednog interesa za građane utvrđeni ustavom, zakonom i statutom opštine. Takvi poslovi su izvorni, a Republika može zakonom povjeriti vršenje pojedinih poslova opštini pa su takvi poslovi preneseni. Položaj opštine kao teritorijalne jedinice i jedinice lokalne samouprave određen je Ustavom i zakonom. Ona ima svoje izvorne i pre-nesene nadležnosti, te ima svoje organe: skupštinu, načelnika opštine i opštinsku upravu. a) Nadležnosti - poslovi opštine utvrđeni su Ustavom i zakonom. Opština je nadležna da: - donosi program razvoja opštine, - donosi razvojne, prostorne.-urbanističke i provedbene planove, - donosi budžet i završni račun, - uređuje i obezbjeđuje korišćenje gradskog i građevinskog zemljišta i poslovnog prostora, - organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe, - uređuje i obezbjeđuje obavljanje komunalnih djelatnosti, - stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih puteva, ulica i drugih javnih objekata od značaja za opštinu, - stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi, obrazovanju, sportu, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, civilnoj zaštiti, informisanju, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu, - preduzima mjere zaštite čovjekove okoline, - izvršava zakone, druge propise i opšte akte Republike i grada čije je izvršavanje povjereno opštini, - obezbjeđuje izvršavanje propisa i opštih akata opštine, - obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i uređuje njihovu organizaciju,

- obavlja i druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom opštine. b) Lokalni - opštinski organi su: (1) Skupština opštine je predstavničko jednodomno tijelo koga biraju građani neposredno. Odbornici se biraju primjenom političkog pluralizma (višestranački sistem). Broj odbornika u skupštinama opština u Republici Srpskoj zavisi od veličine opštine ali ne može biti manje od 11 ni više od 31 odbornika (član 9 Zakona o lokalnoj samoupravi). Skupština ima svoga predsjednika i potpredsjednika koga biraju odbornici iz svoga sastava. Odluke u skupštini opštine donose, se, većinom glasova od ukupnog broja odbornika. Nadležnosti skupštine opštine su: -

donosi statut opštine,

- donosi odluke i druga opšta akta i daje njihovo autentično tumačenje, - donosi ekonomski plan, plan razvoja i investicione programe, - donosi budžet i završni račun, - donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove i programe, - donosi odluke o komunalnim taksama i drugim javnim prihodima, kada je ovlašćena zakonom, - donosi provedbene planove, - donosi odluke o raspolaganju imovinom opštine, - donosi program uređenja građevinskog zemljišta, - donosi odluku o određivanju naziva ulica, trgova i dijelova naseljenih mjesta, - donosi odluku o proglašenju praznika opštine, - donosi odluku o simbolu, - donosi odluku o članstvu opštine u savezu opština i gradova, i udruživanju u druge saveze i organizacije, - donosi plan korišćenja javnih površina, - donosi odluku o proglašenju počasnih građana i uređuje prava i obaveze iz te odluke, - donosi odluku o nagradama i priznanjima, - bira i razrješava predsjednika skupštine opštine, potpredsjednika skupštine opštine, zamjenika načelnika opštine i sekretara skupštine opštine,

- odlučuje o zaduženju opštine, - usvaja godišnji izvještaj o radu načelnika opštine, - osniva javna i komunalna preduzeća i ustanove drugih djelatnosti za obavljanje poslova od interesa za opštinu, - raspisuje javni zajam i samodoprinos, - raspisuje referendum, - daje mišljenje o promjeni granica opštine, - vrši druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom. (2) Načelnik opštine. Načelnik opštine zastupa i predstavlja opštinu, nosilac je izvršne vlasti u opštini i rukovodi opštinskom upravom. Načelnika opštine biraju građani na opštim i neposrednim izborima za period od četiri godine. Načelnik opštine je nadležan da: - predlaže statut opštine, - predlaže odluke skupštini, - obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču opštine, njenih prava i obaveza, - provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine, - izvršva zakone i druge propise Republike i grada čije je izvr šenje povjereno opštini, - osniva opštinsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslo vanje, - imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlašćenjima, prima u radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa i o drugim pravima iz radnog odnosa ranika opštinske uprave, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom, - uspostavlja saradnju opštine sa drugim opštinama, gradovima, međunarodnim i drugim organizacijama. - daje saglasnost na statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač opština, - obavještava skupštinu o svom radu i radu opštinske uprave - pokreće inicijativu da se do odluke Ustavnog suda obustavi izvršenje propisa skupštine opštine, opšteg ili pojedinačnog akta, ako smatra da su protivustavni i protivzakoniti,

- obavještava ministra uprave i lokalne samouprave do 31. marta tekuće godine o izvršavanju opštinske politike za prethodnu godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju od izvršenja odluka skupštine opštine, o donesenim odlukama iz nadležnosti skupštine opštine, o izvršavanju zakona, drugih propisa i međunarodnih ugovora, - podnosi nacrt budžeta opštine na prethodnu saglasnost ministru uprave i lokalne samouprave, ukoliko opština traži dopunska sredstva iz budžeta Republike, - zaključuJe ugovore u ime opštine, - rješava u drugom stepenu po žalbi na prvostepena rješenja opštinske uprave ukoliko za rješavanje nisu nadležni republički organi, - obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine opštine. (3) Opštinska (lokalna) uprava. Opštinska uprava obavlja poslove lokalne uprave, stručne poslove za potrebe skupštine i načelnika kao i poslove republičke uprave koji su zakonom povjereni opštini. Poslovi opštinske uprave su: -

primjenjivanje propisa skupštine opštine i opštinskog načelnika,

- obezbjeđenje primjene zakona, drutih propisa i ostalih povjerenih poslova, - pripremanje nacrta odluka koje donosi skupština opštine i načelnik, - rješavanje u prekršajnom postupku, u skladu sa zakonom, - vršenje stručnih i drugih poslova koje joj povjeri skupština i načelnik. Sekretara imenuje skupština opštine na period od četiri godine (koliko je mandat opštinskih odbornika, skupštine opštine i načelnika). On za svoj rad odgovara trostruko: skupštini opštine, predsjedniku skupštine opštine i izvršnom odboru. (4) Oblici učešća građana. U obavljanju poslova lokalne samouprave u opštini utvrđeni su Ustavom, zakonom i statutom opštine oblici učešća građana. Ustavom je utvrđeno da građani učestvuju putem referenduma i narodne inicijative, a Zakonom o teritorijalnoj organizaciji i lokalnoj samoupravi - putem mjesne zajednice. Statutom opštine utvrđeni su ostali oblici učešća građana. Referendum je oblik odlučivanja građana o pitanjima koja utvrdi Narodna skupština, skupština opštine ili skupština mjesne zajednice u skladu sa svojim nadležnostima. Referendum se može raspisati za cijelu Republiku (republički), za opštinu (opštinski), za mjesnu zajednicu (mjesni). Na referendumu se građani mogu izjašnjavati o nekim pitanjima prethodno (prethodni referendum), što je najčešće, ili odlučuju (izjašnjavaju se) o potvrđivanju već donesenih odluka ili drugih akata (naknadni referendum). Statutom opštine i statutom mjesne zajednice se utvrđuje za koja se pitanja raspisuje referendum. Odluke referenduma su obavezne.

Narodna inicijativa je vid učešća građana, a javlja se u mjesnoj zajednici i opštini za niz pitanja (utvrđenih statutom opštine i mjesne zajednice), ali i na nivou Republike. Ustavom Republike Srpske (čl. 76) utvrđeno je da građani (najmanje 3.000 birača) imaju pravo inicijative predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata. Inicijativu je dužna da razmotri (i provede) skupština one teritorijalne jedinice kojoj je upućena (koja je nadležna). Mjesna zajednica se može obrazovati u opštini radi obezbjeđenja uslova za što neposrednije vršenje poslova opštine i radi zadovoljenja zajedničkih potreba građana. Mjesna zajednica nije obavezna institucija, odnosno nije element teritorijalne organizacije Republike. Nju opština može obrazovati na prijedlog građana određenog područja ako za to postoji interes i potreba. Mjesna zajednica se obrazuje za područje koje predstavlja teritorijalnu i funkcionalnu cjelinu i na kojem postoji međusobna povezanost građana i mogućnost ostvarivanja zajedničkih interesa. Organizaciju, poslove, način finansiranja i organe mjesne zajednice utvrđuje opština svojim statutom. odlukom i drugim opštim aktom. Mjesna zajednica ima svoj statut kojim se utvrđuju prava i obaveze, organizacija, organizacija i način rada organa mjesne zajednice i druga pitanja. Mjesna zajednica ima svoje predstavničko tijelo (savjet ili skupštinu) koje građani biraju neposredno.

7.) Lokalna samouprava u ostalim državama nastalim na tlu bivše Jugoslavije Bogata tradicija lokalne samouprave, a posebno raniji komunalni sistem, bitno su uticali na to da su sve novonastale države na tlu bivše Jugoslavije dale značajno mjesto organizaciji i funkcionisanju lokalne samouprave. Za sve njih je karakteristično da je napušten raniji komunalni sistem i sistem "jake" opštine koja je dugo funkcionisala i ponegdje se zadržala sve do završetka građanskog rata 1995. I druga karakteristika je prihvatanje koncepta (modela) lokalne samouprave u skladu sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi. (1) Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine. Državna vlast u Federaciji Bosne i Hercegovine podijeljena je na četiri nivoa: federalna, kantonalna, gradska i opštinska vlast. Kantoni (ili županije kako se zovu u hrvatskim kantonima) državne su jedinice, tj. federalne jedinice (ima ih 10), od kojih su dva mješovita (Srednjebosanski - sa sjedištem u Travniku i neretvljanski - sa sjedištem u Mostaru). Granice kantona su uglavnom etničke, osim travničkog i mostarskog kantona. U takvoj organizaciji Federacije (više relativno manjih kantona) opštine su teritorijalno manje, a i njihov položaj je znatno ograničen posebno u nadležnostima. Opštine nemaju skupštine kao predstavnička tijela, već savjete ili vijeća koje građani biraju na period od dvije godine. Na čelu opštine je opštinski načelnik kao jedini izvršni organ. Gradovi Sarajevo, Travnik i Mostar imaju status grada. Grad Mostar (ranije jedna opština) podijeljen je na šest opština (tri sa hrvatskom, a tri sa bošnjačkom vlasti) sa zajedničkom gradskom skupštinom. Grad Sarajevo je ranije imao 10 opština, od kojih su, nakon završetka rata, opština Pale i opština Trnovo u cjelini i dijelovi opština Ilidža, Novi grad i Stari grad pripali Republici Srpskoj. Ostali dio, uglavnom urbani (gradski), čini grad Sarajevo. Sarajevo se sastoji od

tri nivoa vlasti: opštinske, gradske i kantonalne. Gradska skupština je predstavničko tijelo grada, a inokosni organ je gradonačelnik. (2) Lokalna samouprava u Republici Sloveniji. Ustavom Republike Slovenije utvrđena je dvostepena organizacija vlasti: pokrajina i opštine. Opštine su osnovne jedinice lokalne samouprave, tj. one su osnovna lokalna samoupravna zajednica. Opština nije monotipska jer Zakon o lokalnoj samoupravi poznaje: opštine, gradske opštine i opštine sa posebnim statusom. Na području opštine mogu se (u skladu sa statutom) formirati mjesne zajednice, seoske zajednice i četvrtne (kvartne) zajednice u gradskim opštinama. Strukturu vlasti u opštini sačinjavaju: opštinsko vijeće, župan, odbori i, obavezno, nadzorni odbor. Opštinsko vijeće kao najviši organ vlasti broji 7 do 45 članova, koje biraju građani neposredno. Grad može dobiti status gradske opštine ako ima više od 10.000 stanovnika pod uslovom da je privredno i kulturno središte gravitacionog područja. Interesantni su uslovi za ulazak opština u red opština sa posebnim statusom. To su: multietnički i čistoetnički sastav stanovništva, ekološke posebnosti ili nerazvijenost područja. Opštine se mogu slobodno međusobno povezivati u saveze ili zajednice. (3) Lokalna samouprava u Hrvatskoj. U Hrvatskoj su organizacija i položaj samouprave uređeni Ustavom i sa više zakona i sporazuma: Zakon o području županija, gradova i općina, Zakon o lokalnoj samoupravi i upravi, Zakon o gradu Zagrebu, Sporazum o lokalnoj i drugoj samoupravi u Sremsko-baranjskoj oblasti (sa srpskim stanovništvom) i drugim. Utvrđena je trostepena lokalna samouprava, i to: opština kao osnovna jedinica lokalne samouprave, grad i županija. Županija je jedinica lokalne samouprave, ali i uprave (vlasti). Kao i u Sloveniji, svako naseljeno mjesto sa više od 10.000 stanovnika je grad. Grad Zagreb je sa posebnim statusom kao jedinstvena teritorijalna i upravna cjeli-na sa položajem županije (dvadeset prve, u Hrvatskoj ima još 20 županija). Organi grada Zagreba su: gradska skupština, gradonačelnik i gradsko poglavarstvo.

(4) Lokalna samouprava u Republici Makedoniji. Ustav Republike Makedonije posebno naglašava položaj lokalne samouprave (sadrži poseban odjeljak), pa je nesumnjivo postala značajna ustavna kategorija. Građanima se Ustavom i Zakonom o lokalnoj samoupravi (1995) omogućuje da u opštinama (ima ih 116) ostvaruju svoja prva, odlučuju neposredno putem građanske inicijative, zborova građana i referen-duma. Organi lokalne samouprave u opštinama i gradovima su: savjet, gradonačelnik i upravni organi. Nadležnosti (funkcije) lokalne samouprave su izvorne (samostalne) i prenesene (povjerene od viših državnih organa). Glavni grad - Skoplje ima poseban status (uređen posebnim zakonom). Jedinice lokalne samouprave mogu sarađivati i povezivati se osnivanjem zajedničkih službi, privrednom saradnjom i dr., ali ne mogu formirati novi teritorijalni oblik vlasti i samouprave. Lokalna samouprava, neosporno, predstavlja bitan elemenat unutrašnje organizacije vlasti svake države. U lokalnim zajednicama se rješavaju životna - bitna pitanja građana, koja čine osnovna mjerila ostvarivanja prava i sloboda građana, postojanje, sadržaj i razvoj demokratije. OSNOVNA LITERATURA GUZINA, P.: Opština u Srbiji, Beograd, 1976. ĐORĐEVIĆ, J. : Politički sistem, Beograd, 1980. ĐORĐEVIĆ, J.: Osnovni tipovi lokalne samouprave, Beograd, 1957. ĐORĐEVIĆ, J.: Sistem lokalne samouprave u Jugoslaviji, Beograd, 1957. ĐURĐEV, A.: Ustavno pravo II, Novi Sad, 1994. ĐUROSKI, L.: Opština kao samoupravna i osnovna društveno-politička zajednica, Beograd, 1986. JOVIČIĆ, M: Putevi i stranputice jugoslovenske ustavnosti, Beograd, 1989. JOVIČIĆ, M.: Struktura i teritorijalna osnova lokalne samouprave u evropskim zemljama, Beograd, 1974. JOVIČIĆ, M.: Regionalna država.Beograd, 1996. MARKOVIĆ, P.: Ustavno pravo i političke institucije, Beograd,1995. MILIĆEVIĆ, N. i grupa autora: Lokalna i regionalna samouprava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2002. NIKOLIĆ, P.: Ustavno pravo, Beograd, 1994. PUSIĆ, E.: Lokalna zajednica, Zagreb, 1963. ROBSON, W.: Local Government, London, 1958.

SPEKTORSKI, E.: Država i njen život, Beograd, 1933. CAREVIĆ, M.: Opština u društvenopolitičkom sistemu SFRJ, Banja Luka, 1980. CAREVIĆ, M. - TRNKA, K.: Ustavno pravo, Sarajevo, 1988. WAHLSTRAND, A.: Local Government in Sweden, Geteborg. 195

USTAVI BOSNE I HERCEGOVINE I REPUBLIKE SRPSKE USTAV BOSNE I HERCEGOVINE PREAMBULA POLAZEĆI od poštovanja ljudskog dostojanstva, slobode i jednakosti, POSVEĆENI miru, pravdi, toleranciji pomirenju, UVERENI da demokratske državne institucije i pošteni postupci najbolje dovode do mirnih odnosa u pluralističkom društvu, U ŽELjI da unaprede opšte blagostanje i privredni rast putem zaštite privatne svojine i unapređenja tržišne privrede, RUKOVOĐENI Ciljevima i Načelima Povelje Ujedinjenih nacija, PRIVRŽENI suverenitetu, teritorijalnom integritetu i političkoj nezavisnosti Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, RIJEŠENI da obezbijede puno poštovanje međunarodnog humanitarnog prava, NADAHNUTI Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka, Međunarodnim sporazumima o građanskim i političkim pravima o ekonomskim, društvenim i kulturnim pravima i

Deklaracijom o pravima pripadnika nacionalnih, etničkih, vjerskih i jezičkih manjina, kao i drugim instrumentima za ljudska prava, POZIVAJUĆI se na Osnovne principe o kojima je postignut sporazum u Ženevi 8. septembra 1995. i u Njujorku 26. septembra 1995. Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (zajedno sa drugima), i građani Bosne i Hercegovine ovim odlučuju da Ustav Bosne i Hercegovine, glasi:

Ustav je donesen 14. decembra 1995. godine

Član I BOSNA I HERCEGOVINA 1. KONTINUITET. Republika Bosna i Hercegovina, čije će zvanično ime od sada biti "Bosna i Hercegovina", nastaviće se pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, sa unutrašnjom strukturom izmijenjenom prema ovim odredbama i sa svojim sadašnjim međunarodno priznatim granicama. Ona he postati Država članica Ujedinjenih nacija i može kao Bosna i Hercegovina da zatraži članstvo u organizacijama u okviru sistema Ujedinjenih nacija i u drugim međunarodnim organizacijama. 2. DEMOKRATSKI PRINCIPI. Bosna i Hercegovina će biti demokratska država, koja će djelovati po zakonu i sa slobodnim demokratskim izborima. 3. SASTAV. Bosna i Hercegovina he ce sastojati od dva Entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u daljem tekstu "Entiteti"). 4. KRETANjE ROBE, USLUGA, KAPITALA I LICA. Postojaće sloboda kretanja po čitavoj Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina i Entiteti neće ometati punu slobodu kretanja lica, robe, usluga i kapitala po čitavoj Bosni i Hercegovini. Nijedan Entitet neće uspostavljati kontrole na granici izmeću Entiteta. 5. GLAVNI GRAD. Glavni grad Bosne i Hercegovine biće Sarajevo. 6. SIMBOLI. Bosna i Hercegovina će imati simbole koje odredi Parlamentarna skupština i potvrdi Predsedništvo. 7. DRŽAVLjANSTVO. Postojeće državljanstvo Bosne i Hercegovine, koje će regulisati Parlamentarna skupština, i državljanstvo svakog Entiteta, koje he regulisati svaki Entitet, s tim da su: (a) Državljani svakog Entiteta samim timi državljani Bosne i Hercegovine. (b) Nijednom licu se ne može samovoljno oduzeti državljanstvo Bosne i Hercegovine ili Entiteta ili tako da bude lišeno državljanstva. Niko neće biti lišen državljanstva Bosne i Hercegovine, ili Entiteta iz razloga kao što su pol, rasa, boja, jezik, vjeroispovijest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, rođenje ili drugi statusi. (c) Sva lica koja su bila državljani Republike Bosne i Hercego vine neposredno prije stupanja na snagu ovog Ustava su državljani Bosne i Hercegovine. Državljanstvo lica koja su naturalizovana poslije 6. aprila 1992, a prije stupanja na snagu ovog Ustava, regulisaće Parlamentarna skupština. (d) Državljani Bosne i Hercegovine mogu imati državljanstvo druge države. ukoliko postoji bilateralni sporazum koji je odobrila Parlamentarna skupština u skladu sa Članom IV (4) (d) izmeću Bosne i Hercegovine i te države koji rješava to pitanje. Lica sa dvojnim državljanstvom mogu da glasaju u Bosni i Hercegovini i u Etnitetima samo ako im je Bosna i Hercegovina zemlja prebivališta. (e) Državljani Bosne i Hercegovine u inostranstvu uživaju zaštitu Bosne i Hercegovine. Svaki Entitet može da izdaje pasoše Bosne i Hercegovine svojim graćanima, onako kako to odredi Parlamentarna skupština. Bosna i Hercegovina može da izdaje pasoše građanima kojima Entitet nije izdao pasoš. Postojaće centralni registar svih pasoša koje su izdali Entiteti i Bosna i Hercegovina.

Član II

LjUDSKA PRAVA I OSNOVNE SLOBODE 1. LjUDSKA PRAVA. Bosna i Hercegovina i oba Entiteta će obezbijediti najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U tom cilju postojaće Komisija za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, kako predviđa Aneks 6 Opšteg okvirnog sporazuma. 2. MEĐUNARODNI STANDARDI. Prava i slobode koje određuju Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njeni Protokoli primjenjivaće se direktno u Bosni i Hercegovini. Te će odredbe imati prioritet nad svim drugim zakonima. 3. NABRAJANjE PRAVA. Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaće ljudska prava i slobode pomenute u tački 2; ta prava i slobode obuhvataju; (a)

Pravo na život,

(b) Pravo da lica ne budu podvrgnuta mučenju ili nehumanim ponižavajućim postupcima ili kaznama. (c) Pravo da lica ne budu držana u ropstvu ili potčinjenosti ili obavljaju prinudni rad ili obavezne radove. (d) Pravo na slobodu i bezbjednost ličnosti. (e) Pravo na pošteno saslušanje u graćanskim i krivičnim predmetima, i druga prava u vezi sa krivičnim postupkom. (f) Pravo na privatan i porodični život, dom i korespondenciju. (g) Slobodu misli, savjesti i vjeroispovijesti. (h) Slobodu izražavanja. (i) Slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja sa drugima. (j) pravo na brak i zasnivanje porodice. (k) Pravo na svojinu. (l) Pravo na obrazovanje. (m) Pravo na slobodu kretanja i prebivališta. 4. NE-DISKRIMINACIJA - Uživanje prava i sloboda koje predvićaju ovaj Član ili međunarodni sporazum nabrojani u Aneksu I ovog Ustava biće obezbijeđeno za sva lica u Bosni i Hercegovini bez diskriminacije po bilo kom osnovu kao što su pol, rasa, boja, jezik, verska, politička i druga uverenja, nacionalno i socijalno poreklo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, roćenje i drugi statusi.

5. IZBJEGLICE I RASELjENA LICA - Sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo da se slobodno vrate svojim domovima. Oni imaju pravo, u skladu sa Aneksom 7 Opšteg okvirnog sporazuma, na povraćaj imovine koje su bili lišeni tokom neprijateljstava od 1991, i na naknadu za bilo koju imovinu koja im se ne može vratiti. Sve obaveze ili izjave u vezi sa takvom imovinom date pod prinudom su ništavne i nepostojeće. 6. SPROVOĐENjE - Bosna i Hercegovina i svi sudovi, ustanove, državni organi i institucije kojima upravljaju Entiteti ili se njima upravlja u Entitetima, primjenjivaće i poštovaće ljudska prava i osnovne slobode pomenute u tački 2. 7. MEĐUNARODNI SPORAZUM - Bosna i Hercegovina će ostati ili postati članica međunarodnih sporazuma nabrojanih u Aneksu I ovog Ustava. 8. SARADNjA - Sve nadležne vlasti u Bosni i Hercegovini će saraćivati i obezbijediti neograničen pristup: svim međunarodnim mehanizmima za praćenje ljudskih prava osnovanim za Bosnu i Hercegovinu; nadzornim organima koje ustanovi bilo koji međunarodni sporazum naveden u Aneksu I ovog Ustava; Međunarodnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju (posebno he ce povinovati naređenjima izdatim na osnovu Člana 29 Statuta Tribunala); i bilo kojoj drugoj organizaciji koju ovlaste Ujedinjene nacije sa mandatom iz oblasti ljudskih prava i humanitarnog prava. Član III

NADLEŽNOSTI I ODNOSI IZMEĐU INSTITUCIJA BOSNE I HERCEGOVINE I ENTITETA 1.

NADLEŽNOSTI USTANOVA U BOSNI I HERCEGOVINI Slijedeća pitanja spadaju u nadležnost institucija Bosne i Herce-govine: (a)

Spoljna politika,

(b) Spoljnotrgovinska politika, (c) Carinska politika, (d)

Monetarna politika, kako je određena Članom VII,

(e) Finansiranje ustanova i mećunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine, (f) Politika i propisi za useljavanje, izbjeglice i azil, (g) Sprovoćenje krivičnih zakona na mećunarodnom planu i izmeću Entiteta, uključujući tu odnose sa Interpolom, (h) Uvođenje i rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije. (i) Regulisanje saobraćaja izmeću Entiteta. (j) Kontrola vazdušnog saobraćaja.

2.

NADLEŽNOSTI ENTITETA

(a) Entiteti će imati pravo da uspostavljaju specijalne paralelne odnose sa susjednim državama, u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. (b) Svaki Entitet će pružati potrebnu pomoć vladi Bosne i Hercegovine da bi joj omogućio da ispunjava mećunarodne obaveze Bosne i Hercegovine, s tim što će finansijske obaveze koje uzme na sebe jedan Entitet bez pristanka drugog Entiteta prije izbora Parlamentarne skupštine i Predsjedništva Bosne i Hercegovine pasti na teret tog Entiteta, osim ukoliko je takva obaveza nužna za produženje članstva Bosne i Hercegovine u nekoj mećunarodnoj organizaciji. (c) Entiteti će obezbijediti sigurne i bezbjedne uslove u okvirima svoje nadležnosti održavanjem ustanova za sprovoćenje graćanskih zakona koje he djelovati u skladu sa međunarodno priznatim standardima i uz poštovanje međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda pomenutih u Članu II, i preduzimanjem drugih odgovarajućih mjera. (d) Svaki Entitet može da ulazi u sporazume sa državama i me đunarodnim organizacijama, sa pristankom Parlamentarne skupštine. Parlamentarna skupština može da odredi zakonom da za neke vrste sporazuma takav pristanak nije potreban.

3.

ZAKONI I NADLEŽNOSTI ENTITETA I INSTITUCIJA

(a) Sve državne institucije i ovlašćenja koja ovim Ustavom nisu izričito dodijeljena institucijama Bosne i Hercegovine pripadaće Entitetima. (b) Entiteti i sve niže zajednice će u potpunosti poštovati ovaj Ustav koji prevladava neusklađene odredbe zakona Bosne i Hercegovine i ustava i zakona Entiteta, i odluke ustanova Bosne i Hercegovine. Opšti principi međunarodnih prava predstavljaće integralni dio prava Bosne i Hercegovine i Entiteta.

4. KOORDINACIJA. Predsjedništvo može da odluči da olakša koordinaciju meću Entitetima po pitanjima koja ne spadaju u nadležnost Bosne i Hercegovine prema ovom Ustavu, ukoliko se jedan Entitet ne protivi tome u bilo kom posebnom slučaju.

5. DODATNE NADLEŽNOSTI

(a) Bosna i Hercegovina će preuzeti nadležnost za sve druge poslove o kojima se Entiteti slože; za poslove koje predviđaju Aneksi 5 do 8 Opšteg okvirnog sporazuma; i za poslove koji su nužni za očuvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke nezavisnosti i

međunarodnog statusa Bosne i Hercegovine, u skladu sa podjelom nadležnosti među ustanovama Bosne i Hercegovine. Po potrebi se mogu ustanoviti dodatne ustanove radi obavljanja tih poslova. (b) U roku od šest mjeseci od stupanja na snagu ovog Ustava, Entiteti će započeti pregovore sa ciljem da i druge poslove uključe u nadležnost Bosne i Hercegovine, uključujući tu korišćenje energetskih resursa i saradnju na privrednim projektima. Član IV

PARLAMENTARNA SKUPŠTINA Parlamentarna skupština će imati dva doma: Dom naroda i Predstavnički dom. 1. DOM NARODA - Dom naroda he ce sastojati od 15 delegata, dvije trećine iz Federacije (pet Hrvata i pet Bošnjaka) i jednom trećinom iz Republike Srpske (pet Srba). (a) Hrvatske i bošnjačke delegate he odabrati hrvatski odnosno bošnjački delegati u Domu naroda Federacije. Delegate iz Republike Srpske he odabrati Narodna skupština Republike Srpske. (b) Devet članova Doma naroda sačinjavaće kvorum, s tim što najmanje tri bošnjačka tri hrvatska i tri srpska delegata moraju biti prisutni. 2. PREDSTAVNIČKI DOM - Predstavnički dom sastojaće se od 42 člana, dvije trećine izabranih na teritoriji Federacije, i jednom trećinom na teritoriji Republike Srpske. (a) Članovi Predstavničkog doma he se birati neposredno u svom Entitetu prema izbornom zakonu koji he usvojiti Parlamentarna skupština. Mećutim, prvi izbori he se održati u skladu sa Aneksom 3 Opšteg okvirnog sporazuma. (b) Većina svih članova izabranih u Predstavnički dom sačinjavaće kvorum. 3. PROCEDURE (a) Svaki dom he se sastati u Sarajevu u roku od trideset dana po odabiranju odnosno izborima. (b) Svaki dom će većinom glasova usvojiti svoj poslovnik, odabrati meću svojim članovima jednog Srbina. jednog Hrvata i jednog Bošnjaka koji će biti Predsjednici odnosno zamjenici Predsjednika, s tim što će položaj Predsjednika da rotira izmeću ta tri odabrana lica. (c)Svaki zakonodavni akt zahtijevaće pristanak oba doma. (d) Sve odluke u oba doma donosiće se većinom prisutnih članova koji glasaju. Delegati i poslanici he uložiti napore da se postaraju da većina sadrži najmanje jednu trećinu glasova delegata odnosno poslanika sa teritorije svakog Entiteta. Ukoliko većina ne sadrži jednu trećinu glasova delegata ili poslanika sa teritorije svakog Entiteta. Predsjednik i zamjenici Predsjednika će se sastati u komisiji i pokušaće da obezbijede saglasnost u roku od tri dana od glasanja. Ukoliko ti napori ne uspiju, odluka he ce donositi većinom prisutnih članova koji glasaju,

tim što glasovi protiv ne smiju da sadrže dvije trećine ili više od dvije trećine delegata ili poslanika izabranih jednom od Entiteta. (e) Predložena odluka parlamentarne skupštine može se proglasiti destruktivnom po vitalne interese bošnjačkog, hrvatskog ili srpskog naroda većinom bošnjačkih, odnosno hrvatskih, odnosno srpskih delegata odabranih prema tački 1(a). Takva predložena odluka zahtijevaće za usvajanje u Domu naroda većinu glasova bošnjačkih, hrvatskih i srpskih delegata koji su prisutni i glasaju. (f) Kada se većina bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata protivi pozivanju na tačku 3 (e), Predsjednik Doma naroda he odmah sazvati Zajedničku komisiju koja će se sastojati od tri delegata, po jednog koga izaberu bošnjački, odnosno hrvatski, odnosno srpski delegati, da riješi pitanje. Ukoliko Komisija ne učini to u roku od pet dana, pitanje he ce uputiti Ustavnom sudu, koji će ubrzanim postupkom provjeriti proceduralnu ispravnost datoga pitanja. (g) Dom naroda mogu da raspuste Predsjedništvo ili sam Dom, pod uslovom da odluku o raspuštanju koju donosi Dom odobri većina koja uključuje većinu od najmanje dva naroda bošnjačkog, hrvatskog i srpskog naroda. Međutim, Dom naroda izabran na prvim izborima po stupanju ovog Ustava na snagu ne može da se raspusti. (h) Odluke parlamentarne skupštine neće stupati na snagu prije objavljivanja. (i) Oba doma he objavljivati potpune zapisnike svojih rasprava i raspravljaće javno, osim u izuzetnim slučajevima predvićenim poslovnikom. (j) Delegati i poslanici neće biti krivično niti graćanski odgovorni za djela koja počine u okviru svojih dužnosti u Parlamentarnoj skupštini. 4. NADLEŽNOST - Parlamentarna skupština he biti nadležna za: (a) Donošenje zakona potrebnih za sprovoćenje odluka Predsjedništva ili za obavljanje nadležnosti Skupštine, prema ovom Ustavu. (b) Odlučivanje o izborima i iznosu prihoda za rad ustanova Bosne i Hercegovine i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine. (c) Usvajanje budžeta za institucije Bosne i Hercegovine. (d)

Odlučivanje o pristanku na ratifikaciju ugovora.

(e) Druga pitanja nužna za obavljanje svojih dužnosti, ili koja su joj dodijeljena međusobnim sporazumom Entiteta. ČlanU

PREDSJEDNIŠTVO Predsjedništvo Bosne i Hercegovine sastojaće se od tri člana: jednog Bošnjaka i jednog Hrvata, koji he biti izabrani neposredno na teritoriji Federacije i jednog Srbina koji će biti neposredno izabran na teritoriji Republike Srpske. 1. IZBOR I MANDAT

(a) Članove Predsjedništva he neposredno birati svaki Entitet (s tim što će svaki glasač glasati za jedno mjesto u Predsjedništvu) prema izbornom zakonu koji he usvojiti Parlamentarna skupština. Prvi izbori, mećutim, održaće ce u skladu sa Aneksom 3 Opšteg okvirnog sporazuma. Svako upražnjeno mjesto u Predsjedništvu non-574 uniće se iz odgovarajućeg Entiteta, u skladu sa zakonom koji he usvojiti Parlamentarna skupština. (b) Mandat članova Predsjedništva izabranih na prvim izborima trajaće dvije godine; mandati kasnije izabranih članova trajaće četiri godine. Članovi će moći da se biraju na još jedan mandat, a zatim neće moći da se biraju tokom slijedeće četiri godine. 2.

PROCEDURE

(a) Predsjedništvo he odrediti svoj poslovnik, koji će obezbijediti adekvatno obavještavanje o svim sastancima Predsjedništva. (b) Članovi Predsjedništva he meću sobom imenovati Predsjednika. U prvom mandatu Predsjedništva, Predsjednik će biti onaj član koji je dobio najveći broj glasova. Poslije toga će metod izbora Predsjednika, putem rotacije ili na drugi način, odrediti Parlamentarna skupština, na osnovu član IV (3). (c) Predsjedništvo he ce truditi da usvoji ove odluke Predsjedništva (tj. odluke po pitanjima koja proizlaze iz Člana III (1) (a) - (e) konsenzusom. Mećutim, takve odluke mogu, uz poštovanje tačke (2) (d) dole, da usvoje dva člana Predsjedništva, ako svi napori za postizanje konsenzusa pretrpe neuspjeh. (d) Član Predsjedništva koji se protivi odluci može da proglasi da je odluka Predsjedništva destruktivna po životni interes Entiteta na čijoj je teritoriji on izabran, s tim da to mora da učini u roku od tri dana od dana kada je odluka usvojena. Takva odluka he ce odmah uputiti Narodnoj skupštini Republike Srpke, ukoliko je takvu izjavu dao član sa te teritorije; bošnjačkim delegatima u Domu naroda Federacije, ukoliko je izjavu dao član Bošnjak; ili hrvatskim delegatima tog tijela ako je izjavu dao član Hrvat. Ukoliko izjavu potvrdi dvotrećinska većina tih lica u roku od deset dana pošto im je odluka upućena, osporena odluka Predsjedništva neće stupiti na snagu. 3.

NADLEŽNOSTI - Predsjedništvo će biti nadležno za:

(a)

Vođenje spoljne politike Bosne i Hercegovine.

(b) Naimenovanje ambasadora i drugih mećunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine, od kojih se sa teritorije Federacije ne može izabrati više od dvije trećine. (c) Predstavljanje Bosne i Hercegovine u mećunarodnim i evropskim organizacijama i ustanovama i traženje članstva u organizacijama i ustanovama u kojima Bosna i Hercegovina nije član. (d) Pregovaranje, proglašavanje i, uz pristanak Parlamentarne skupštine. ratifikacija ugovora Bosne i Hercegovine. (e)

Izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine.

(f) Predlaganje, na preporuku Savjeta Ministara, godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini.

(g) Podnošenje izvještaja, na zahtjev, ali najmanje jednom godišnje, Parlamentarnoj skupštini o izdacima Predsjedništva. (h) Koordinacija, po potrebi, sa mećunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovini. (i) Obavljanje drugih funkcija koje mogu biti nužne za obavljanje njegovih dužnosti, ili koje može da mu stavi u zadatak Parlamentarna skupština, ili o kojima se slože Entiteti. 4. SAVJET MINISTARA - Predsjedništvo he imenovati Predsjednika Savjeta Ministara koji he stupiti na dužnost pošto ga potvrdi Predstavnički dom. Predsjednik će imenovati Ministra inostranih poslova. ministra spoljne trgovine i druge ministre ako to bude potrebno, koji će stupiti na dužnost kada ih potvrdi Predstavnički dom. (a) Predstavnik i ministri će zajedno predstavljati Savjet ministara, koji će biti odgovoran za sprovođenje politike Bosne i Hercegovine u oblastima pomenutim u Članu III (1), (4) i (5) i podnosiće izvještaje Parlamentarnoj skupštini (uključujući tu, najmanje jednom godišnje, izvještaje o izdacima Bosne i Hercegovine). (b) Sa teritorije Federacije se ne može imenovati više od dvije trećine svih ministara. Predsjednik će takoće imenovati Zamjenike ministara (koji neće pripadati istom konstitutivnom narodu kojem pripadaju ministri), koji he stupiti na dužnost pošto ih potvrdi Predstavnički dom. (c) Savjet ministara će podnijeti ostavku ako mu u bilo koje vrijeme Parlamentarna skupština izglasa nepovjerenje. 5.

STALNI KOMITET

(a) Svaki član Predsjedništva he no položaju imati civilnu komandu nad oružanim snagama. Nijedan Entitet neće prijetiti upotrebom sile niti upotrijebiti silu protiv drugog Entiteta i ni pod kojim uslovima oružane snage bilo kod Entiteta neće ući niti boraviti na teritoriji drugog Entiteta bez pristanka vlade tog Entiteta i Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Sve oružane snage u Bosni i Hercegovini će djelovati u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. (b) Članovi Predsjedništva će izabrati Stalni komitet za vojna pitanja koji he koordinirati aktivnosti oružanih snaga u Bosni i Hercegovini. Članovi Predsjedništva će biti članovi Stalnog komiteta.

Član VI

USTAVNISUD 1. SASTAV - Ustavni sud Bosne i Hercegovine će imati devet članova. (a) Četiri člana he birati Predstavnički dom Federacije, a dva člana Skupština Republike Srpske. Ostala tri člana izabraće Predsjednik Evropskog suda za ljudska prava po konsultaciji sa Predsjedništvom. (b) Sudije će biti istaknuti pravnici visokog moralnog renomea. Svaki glasač sa pravom izbora koji ima takve kvalifikacije može da bude sudija Ustavnog suda. Sudije koje izabere Predsjednik Evropskog suda za ljudska prava neće biti graćani Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne države. (c) Mandat prvih naimenovanih sudija trajaće četiri godine, ukoliko ne podnesu ostavku ili ih, zbog nekog razloga, ostale sudije ne smijene konsenzusom. Prve naimenovane sudije neće moći da budu ponovo birane. Mandat kasnije naimenovanih sudija biće do 70 godina starosti, ukoliko ne podnesu ostavku ili ih, zbog nekih razloga, ostale sudije ne smijene konsenzusom. (d) Za naimenovanja poslije pet godina od prvog naimenovanja sudija, Parlamentarna skupština može da zakonom odredi druge metode izbora sudija koje bira Predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. 2.

PROCEDURE

(a)

Većina svih članova Suda predstavljaće kvorum.

(b) Sud će usvojiti svoja pravila suda većinom svih članova. Sud će držati javne rasprave i izdavaće obrazloženja svojih odluka, koje he objavljivati. 3. PRAVA - Ustavni sud će štititi ovaj Ustav. (a) Ustavni sud će imati isključivo pravo na rješavanje sporova koji nastanu po ovom Ustavu izmeću Entiteta ili izmeću Bosne i Hercegovine i jednog ili oba Entiteta, ili između ustanova Bosne i Hercegovine. što obuhvata, ali nije ograničeno na pitanja: - Da li je odluka jednog Entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa ovim Ustavom, uključujući tu odredbe koje se odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. - Da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od Entiteta u skladu sa ovim Ustavom. Zahtjeve za pokretanje sporova mogu da upute Sudu samo član Predsjedništva, Predsjednik Savjeta ministara, Predsjednik ili Potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine ili jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela jednog Entiteta. (b) Ustavni sud he takoće imati apelacionu jurisdikciju po pitanjima iz ovog ustava koja proizađu iz presude bilo kod drugog suda u Bosni i Hercegovini.

(c) Ustavni sud he imati nadležnosti po pitanjima koja mu uputi bilo koji sud u Bosni i Hercegovini, a koja se odnose na pitanja da li je neki zakon, od čije valjanosti zavisi presuda, u skladu sa ovim Ustavom, sa Evropskom konvencijom za ljudska prava i osnovne slobode i njenim Protokolima, ili sa zakonima Bosne i Hercegovine; ili po pitanjima koja se odnose na postojanje ili domet nekog opšteg pravila međunarodnog javnog prava koje je relevantno za odluku suda. 4. ODLUKE - Odluke Ustavnog suda he biti konačne i obavezujuće. Član VII

CENTRALNA BANKA Postojaće Centralna banka Bosne i Hercegovine koja će biti jedina vlast za emitovanje novca i za monetarnu politiku u čitavoj Bosni i Hercegovini. 1. Nadležnosti Centralne banke odrediće Parlamentarna skupština. Međutim, ona neće moći, tokom šest godina po stupanju ovog Ustava na snagu da daje kredite stvaranjem novca, djelujući u tom pogledu kao odbor za valutu; poslije toga, parlamentarna skupština će moći da joj povjeri i takva ovlašćenja. 2. Prvi Upravni odbor Centralne banke sastojaće se od Guvernera koga će da imenuje Međunarodni monetarni fond po konsultaciji sa Predsjedništvom i od tri člana koje he da naimenuje Predsjedništvo, dva iz Federacije (jedan Bošnjak, jedan Hrvat, koji će dijeliti jedan glas) i jednog iz Republike Srpske, koji će svi imati šestogodišnje mandate. Guverner, koji neće biti graćanin Bosne i Hercegovine, niti bilo koje susjedne države, će moći da daje odlučujući glas u Upravnom odboru. 3. Poslije toga he Upravni odbor Centralne banke Bosne i Hercegovine da se sastoji od pet članova, koje će naimenovati Predsjedništvo na mandat od šest godina. Odbor he između svojih članova naimenovati Guvernera sa šestogodišnjim mandatom. Član VIII

FINANSIJE 1. Parlamentarna skupština će svake godine usvojiti, na prijedlog Predsjedništva, budžet koji he pokrivati izdatke potrebne za rad ustanova u Bosni i Hercegovini i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine. 2. Ako se takav budžet ne usvoji na vrijeme, privremeno će se koristiti budžet za prethodnu godinu. 3. Federacija će obezbijediti dvije trećine a Republika Srpska jednu trećinu prihoda potrebnih za budžet, osim ako se prihodi ne ubiraju onako kako odredi Parlamentarna skupština. Član IX

OPŠTE ODREDBE 1. Nijedno lice koje izdržava kaznu koju je izrekao Mećunarodni tribunal za bivšu Jugoslaviju i nijedno lice koje je pod optužbom Tribunula i koje se nije odazvalo pozivu da se pojavi pred Tribunalom, ne može da bude kandidovano niti može da ima bilo kakvu imenovanu, izbornu ili drugu javnu funkciju na teritoriji Bosne i Hercegovine. 2. Naknada za lica koja imaju zvanje u ustanovama Bosne i Hercegovine ne može da se umanji tokom njihovog službovanja. 3. Funkcioneri naimenovani na položaje u ustanovama Bosne i Hercegovine predstavljaće, uopšte uzevši, narode Bosne i Hercegovine.

Član X

AMANDMANI 1. PROCEDURA ZA DONOŠENjE AMANDMANA - Ovaj Ustav može da se mijenja odlukom Parlamentarne skupštine, uključujući dvotrećinsku većinu prisutnih poslanika koji glasaju u Predstavničkom domu. 2. LjUDSKA PRAVA I OSNOVNE SLOBODE - Nijedan amandman na ovaj Ustav ne može da eliminiše ili umanji bilo koje od prava i sloboda pomenutih u Članu II ovog Ustava, niti može da izmijeni ovu tačku 2 člana X. Član XI

PRELAZNE ODREDBE Prelazane odredbe koje se odnose na javne ustanove, zakone i druga pitanja date su u Aneksu II ovog Ustava. Član XII

STUPANjE NA SNAGU 1. Ovaj Ustav he stupiti na snagu po potpisivanju Opšteg okvirnog sporazuma kao ustavni akt koji zamjenjuje Ustav Republike Bosne i Hercegovine. 2. U roku od tri mjeseca od stupanja ovog Ustava na snagu, Entiteti he izmijeniti svoje ustave, kako bi obezbijedili da ti ustavi budu u skladu sa ovim ustavom, prema Članu III (3) (b).

USTAV REPUBLIKE SRPSKE[1]

Preambula Ustava zamenjena je Amandmanom LXVI, koji glasi: "Poštujući volju svojih konstitutivnih naroda i građana da obrazuju i očuvaju Republiku Srpsku i da ustavno uređenje Republike utemelje na poštovanju ljudskog dostojanstva, slobode i jed-nakosti, nacionalnoj ravnopravnosti, demokratskim institucijama, vladavini prava, socijalnoj pravdi, pluralističkom društvu, garantovanju i zaštiti l»udskih sloboda i prava kao i prava manjinskih grupa u skladu sa međunarodnim standardima, zabrani diskriminacije i uvažavanju pravila tržišne ekonomije; u želji da obezbedi mir, toleranciju i opšte blagostanje; u nameri da doprinese razvoju prijateljskih odnosa među narodima i državama; izražavajući opredeljenost Republike Srpske za potpuno poštovanje i dosljedno primenjivanje Opšteg okvirnog sporazuma o miru za Bosnu i Hercegovinu, kojim se nedvosmisleno prihvata, potvrđuje i garantuje ustavno-pravni položaj Republike Srpske, kao jednog od dva entiteta u sastavu Bosne i Hercegovine, Narodna skupština Republike Srpske donosi"

OSNOVNE ODREDBE Član 1. Član 1., kojije zamenjen AmandmanomH1LUzamenjuje se Amandmanom LXVII, koji glasi: "Republika Srpska je jedinstven i nedeljiv ustavnopravni entitet. Republika Srpska samostalno obavlja svoje ustavotvorne, zakonodavne, izvršne i sudske funkcije. Republika Srpska je jedan od dva ravnopravna entiteta u Bosni i Hercegovini. Srbi, Bošnjaci i Hrvati, kao konstitutivni narodi, Ostali građani, ravnopravno i bez diskriminacije učestvuju u vršenju vlasti u Republici Srpskoj." Član 2. Stav 1. člana 2. zamenjen je Amandmanom XLV, koji glasi: "Teritorija Republike je jedinstvena, nedeljiva i neotuđiva." Stav 2. člana 2. zamenjen je Amandmanom LV, koji glasi: "Sporazum o promeni međuentitetske linije rzgraničenja između Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine može se izneti na potvrdu putem referenduma u Republici". U stavu 2. člana 2. u tački 1. Amandmana LV reči "granica" zamenjene su rečima "međuentitetska linija razgraničenja" (Amandman LXVIII)

Član 3. Član 3. zamenjen je tačkom 1. Amandmana LV, koja glasi: "Republici pripadaju sve državne funkcije i nadležnosti osim onih koje su Ustavom Bosne i Hercegovine izričito prenesene na njene institucije". Član4. Član 4. zamenjen je tačkom 2. Amandmana LV, koja glasi: "Republika može, shodno Ustavu Bosne i Hercegovine, da uspostavlja specijalne paralelne odnose sa Saveznom Republikom Jugoslavijom i njenim republikama članicama."

Član 5. Ustavno uređenje Republike temelji se na: - garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava u skladu sa međunarodnim standardima; - obezbeđivanju nacionalnih ravnopravnosti i zaštiti vitalnih interesa konstitutivnih naroda; - socijalnoj pravdi; - vladavini prava; - tržišnoj privredi; - višestranačkom sistemu; - parlamentarnoj demokratiji i podeli vlasti; - slobodnim izborima; - lokalnoj samoupravi; - zaštiti prava etničkih grupa i drugih manjina. U alineji 2. stava 1. člana 5. iza reči "obezbeđivanju nacionalnih ravnopravnosti" dodate su reči " i zaštiti vitalnih interesa konsti-tutivnih naroda" (Amandman LXIX). Član 6. Stav 1. člana 6. zamenjen je Amandmanom XLVII, koji glasi: "Građani Republike imaju državljanstvo Republike Srpske". Stav 2. člana 6. zamenjen je Amandmanom LXX, koji glasi: "Građanin Republike Srpske ne može biti lišen državljanstva." Član 7.

Stav 1. člana 7. zamenjen je Amandmanom LXXI, koji glasi: "Službeni jezici Republike Srpske su: jezik srpskog naroda, jezik bošnjačkog naroda i jezik hrvatskog naroda. Službena pisma su ćirilica i latinica". Na područjima gde žive druge jezičke grupe u službenoj upotrebi su i njihovi jezici i pisma, na način određen zakonom. Član 8. Republika ima zastavu, grb i himnu. Izgled zastave i grba i tekst himne uređuju se ustavnim zakonom. Član 9. Glavni grad Republike je Sarajevo.

II. LjUDSKA PRAVA I SLOBODE Član 10. Građani Republike su ravnopravni u slobodama, pravima i dužnostima, jednaki su pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez obzi-ra na rasu. pol, jezik, nacionalnu pripadnost, veroispovest, socijalno poreklo, rođenje, obrazovanje, imovno stanje. političko i drugo uverenje, društveni položaj ili drugo lično svojstvo. Član 11. Život čoveka je neprikosnoven. Smrtna kazna može se izuzetno propisati i izreći samo za najteže oblike teških krivičnih dela. Član 12. Sloboda i lična bezbednost čoveka su nepovredivi. Nikome se ne može oduzeti ili ograničiti sloboda, osim u slučajevima i po postupku koji su utvrđeni zakonom. Član13. Ljudsko dostojanstvo, telesni i duhovni integritet, čovekova pri-vatnost, lični i porodični život su nepovredivi. Član 14. Niko ne sme biti podvrgnut mučenju, svirepom, nehumanom ili ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju. Zabranjeno je i kažnjivo svako iznuđivanje priznanja i izjava. Zabranjeno je na bilo kom licu, bez njegovog pristanka, vršiti medicinske i druge naučne oglede.

Član 15. Nezakonito lišavanje slobode je kažnjivo.

Lišenje slobode može trajati samo dok postoje zakonski uslovi za to. Lice za koje postoji osnovana sumnja da je izvršilo krivično delo može biti pritvoreno i zadržano u pritvoru samo kad je to neophodno radi vođenja krivičnog postupka ili radi bezbednosti ljudi. Pritvor se određuje odlukom suda, a samo izuzetno, pod uslovima određenim zakonom, odlukom drugog zakonom ovlašćenog organa najduže do tri dana. Licu koje je pritvoreno mora se uručiti pismeno obrazloženo rešenje u času pritvaranja. Protiv ovog rešenja pritvoreno lice ima pravo žalbe. Član16. Svako ima pravo na jednaku zaštitu svojih prava u postupku pred sudom i drugim državnim organom i organizacijom. Svakome je zajamčeno pravo na žalbu ili drugo pravno sredstvo pro-tiv odluke kojom se rešava o njegovom pravu ili na zakonom zasnovanom interesu. Član17. Svako ima pravo na naknadu štete koju mu nezakonitim ili nepravilnim radom nanose službeno lice ili državni organ, odnosno organizacija koja vrši javna ovlašćenja. Lice koje je neopravdano osuđeno ili nezakonito i bez osnova lišeno slobode, ima pravo na rehabilitaciju, naknadu štete, javno izvinjenje i druga zakonom utvrđena prava.

Član 18. Licu optuženom za krivično delo jamči se pravedno suđenje. Optuženo lice mora biti u najkraćem zakonskom roku obavešteno o razlozima optužbe. Optuženom licu ne može se suditi u njegovoj odsutnosti. Optuženom koji nije dostupan sudu može se suditi u odsutnosti samo u zakonom određenim slučajevima. Član 19. Zajamčeno je pravo na odbranu. Jamči se pravo na slobodan izbor branioca i nesmetano opštenje sa njim. Branilac ne može biti pozvan na odgovornost za radnje preduzete u postupku odbrane. Član 20. Niko ne može biti kažnjen za delo koje, pre nego što je učinjeno, nije bilo zakonom predviđeno kao kažnjivo delo, niti mu se može izreći kazna koja za to delo nije zakonom bila predviđena.

Niko ne može biti smatran krivim za krivično delo dok to ne bude utvrđeno pravosnažnom sudskom odlukom. Član21. Građani se mogu slobodno kretati, nastanjivati i boraviti na teri-toriji Republike, slobodno napuštati tu teritoriju i na nju se slobodno vraćati. Zakonom se mogu uvesti ograničenja kretanja samo ako je to neophodno radi vođenja krivičnog postupka ili radi zaštite bezbednosti i zdravlja ljudi. Nikakva ograničenja iz političkih razloga ne mogu biti ustanovljena. Član22. U članu 22 brisane su reči: "i Jugoslavije" (Amandman LVII tačka 4). Sloboda i tajnost dopisivanja i drugih oblika opštenja su nepovredivi. Zakonom se može propisati da se samo na osnovu odluke suda može odstupiti od načela nepovredivosti slobode i tajnosti dopisivanja i drugih oblika opštenja, ako je to neophodno radi provsfenja krivičnog postupka ili radi bezbednosti Republike. Član 23. Zajamčena je zaštita tajnosti podataka o ličnosti. Prikupljanje, obrada i svrha korišćenja ličnih podataka, uređuju se zakonom. Zabranjeno je korišćenje podataka o ličnosti koje je suprotno utvrđenoj svrsi njihovog prikupljanja. Građani imaju pravo da traže i dobijaju sve podatke o sebi, sadržane u aktima državnih organa i u drugim službenim evidencija-ma. Član 24. Stan je nepovrediv. Zakonom se može propisati da službeno lice na osnovu naloga suda može ući u stan ili druge prostorije protiv volje njihovog držaoca i izvršiti pretres. Pretres se vrši u prisustvu dva svedoka. Službeno lice može, pod uslovima utvrđenim zakonom, ući u tuđi stan ili druge prostorije i bez odluke suda izvršiti pretres ako je to neophodno radi hvatanja učinioca krivičnog dela ili radi spasavanja ljudi i imovine. Član 25. Zajamčena je sloboda misli i opredeljenja, savesti i uverenja, kao i javnog izražavanja mišljenja. Član 26. Zajamčena je sloboda štampe i drugih sredstava javnog obaveš-tavanja. U stavu 2. člana 26. reč "neovisnih" zamenjena je rečju "novinskih" (Amandman XLIII tačka 1). Slobodno je osnivanje novinskih i izdavačkih preduzeća, izdavanje novina i javno obaveštavanje drugim sredstvima u skladu sa zakonom.

Cenzura štampe i drugih vidova javnog obaveštavanja je zabranjena. Sredstva javnog obaveštavanja dužna su da blagovremeno, istinito i objektivno obaveštavaju javnost. Jamči se pravo na ispravku neistinitog obaveštavanja kojim se povređuje nečije pravo ili na zakonu zasnovani interes, kao i pravo na naknadu štete nastale po tom osnovu. Član 27. Naučno, kulturno i umetničko stvaranje je slobodno. Zajamčena je zaštita moralnih i imovinskih prava po osnovu nauč-nog, kulturnog, umetničkog i drugog intelektualnog stvaralaštva. Član 28. Jamči se sloboda veroispovesti. Verske zajednice su jednake pred zakonom, slobodne u vršenju ver-skih poslova i verskih obreda, mogu osnivati verske škole i izvoditi versku nastavu u svim školama svih stepena obrazovanja, baviti se privrednim i drugim delatnostima, primati poklone, stvarati zadužbine i njima upravljati, u skladu sa zakonom. Srpska pravoslavna crkva je crkva srpskog naroda i drugih naroda pravoslavne vere. Stav 4. tačka 28. brisan je Amandmanom LXXII. Član 29. Građanin koji je navršio 18 godina života ima pravo da bira i da bude biran. Biračko pravo je opšte i jednako, izbori su neposredni, a glasanje tajno. Član 29. dopunjen je tačkom 5. Amandmana LVII, koja glasi: "Biračko pravo na osnovu člana 29. stiče se nakon prethodnog pre-bivališta u određenom mestu u trajanju koje se utvrđuje zakonom." Član 30. Građani imaju pravo na mirno okupljanje i javni protest. Sloboda okupljanja može se zakonom ograničiti samo radi zaštite bezbednosti ljudi i imovine.

Član 31. Zajamčena je sloboda političkog organizovanja i delovanja u skladu sa zakonom. Zabranjeno je političko organizovanje i delovanje usmereno na ugrožavanje demokratije. narušavanje integriteta Republike, kršenje Ustavom zajamčenih sloboda i prava i raspirivanje nacionalne, rasne ili verske mržnje i netrpeljivosti

Građani imaju pravo da javno iznose mišljenje o radu državnih i drugih organa i organizacija, da im podnose predstavke, peticije i predloge i da na njih dobiju odgovor. Niko ne može biti pozvan na odgovornost niti trpeti druge štetne posledice zbog javno izraženog mišljenja o radu državnih organa ili stavova iznesenih u predstavci, peticiji i predlogu, osim ako je time učinio krivično delo. Član 33. Građani imaju pravo da učestvuju u obavljanju javnih poslova i da pod jednakim uslovima budu primljeni u javnu službu. Član 34. Građaninu se garantuje sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti i kulture i pravo upotrebe svog jezika i pisma. Niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosti. Stav 3. člana 34. brisan je na osnovu tačke 6. Amandmana LVII. Član 35. Čovek ima pravo na zdravu životnu sredinu. Svako je, u skladu sa zakonom, dužan da u okviru svojih mogućnosti štiti i unapređuje životnu sredinu. Član 36. Porodica, majka i dete imaju posebnu zaštitu. Brak i odnosi u braku i porodici uređuju se zakonom. Pravo je čoveka da slobodno odlučuje o rađanju dece. Roditelji imaju pravo i dužnost da se staraju o podizanju i vaspitanju dece. Deca su dužna da se staraju o svojim roditeljima kojima je potrebna pomoć. Deca rođena van braka imaju jednaka prava i dužnosti kao i deca rođena u braku. Maloletnici o kojima se roditelji ne staraju, kao i lica koja nisu u mogućnosti da se sama staraju o sebi i zaštiti svojih prava i intere-sa, imaju posebnu zaštitu. Član 37. Svako ima pravo na zaštitu zdravlja. Zajamčeno je pravo na zdravstvenu zaštitu, u skladu sa zakonom. Deca. trudnice i stara lica imaju pravo na zdravstvenu zaštitu iz javnih prihoda, a druga lica pod uslovom utvrđenim zakonom. Član 38. Svako ima pravo na školovanje pod jednakim uslovima. Osnovno školovanje je obavezno i besplatno.

Svakome je pod jednakim uslovima dostupno srednjoškolsko i visokoškolsko obrazovanje. U stavu 4. člana 38. reči: "i učilišta" brisane su (Amandman XLIII tačka 2). Građani mogu osnivati privatne škole, u skladu sa zakonom. Član39. Svako ima pravo na rad i slobodu rada. Prinudni rad je zabranjen. Svako je slobodan u izboru zanimanja i zaposlenja i pod jednakim uslovima mu je dostupno radno mesto i funkcija. Zaposlenima može prestati radni odnos protivno njihovoj volji na način i pod uslovima koji su utvrđeni zakonom i kolektivnim ugov-orom. Svako po osnovu rada ima pravo na zaradu, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom. Član40. Zaposleni imaju pravo na ograničeno radno vreme, dnevni i sedmič-ni odmor, te plaćeni godišnji odmor i odsustva, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom. Zaposleni imaju pravo na zaštitu na radu, u skladu sa zakonom. Omladina, žene i invalidi imaju posebnu zaštitu. Član41. Zajamčena je sloboda sindikalnog organizovanja i delovanja. Član 42. Zaposleni imaju pravo na štrajk, pod uslovima utvrđenim zakonom. Član43. Pravo zaposlenih i članova njihovih porodica na socijalnu sigurnost i socijalno osiguranje uređuje se zakonom i kolektivnim ugovorom. Jamči se, pod uslovima utvrđenim zakonom, pravo na materijalno obezbeđenje za vreme privremene nezaposlenosti. Građanima koji su delimično sposobni za rad obezbeđuju se osposobljavanje za odgovarajući posao i uslovi za njihovo zapošljavanje, u skladu sa zakonom. Republika obezbeđuje pomoć i socijalnu sigurnost građanima koji su nesposobni za rad i nemaju sredstva za izdržavanje. Član 44.

Stranci imaju ljudska prava i slobode utvrđene ustavom i druga prava utvrđena zakonom i međunarodnim ugovorima. Stav 2. člana 44. brisan je Amandmanom LXXIII

Član 45. Svako je dužan da se pridržava Ustava i zakona. Svako je dužan da savesno i odgovorno vrši poverenu mu javnu funkciju. Član46. Svako je dužan da drugom pruži pomoć u nevolji i da učestvuje u otklanjanju opšte opasnosti. Član 47. Član 47. brisan je na osnovu tačke 7. Amandmana LVII. Član 48. Prava i slobode zajamčeni ovim ustavom ne mogu se oduzeti ni ograničiti. Stav 2. člana 48. brisan je na osnovu tačke 8. Amandmana LVII. Obezbeđuje se sudska zaštita sloboda i prava zajamčenih ovim ustavom. Ko se ogrešio o ljudska prava i osnovne slobode zajamčene ovim ustavom, lično je odgovoran za to i ne može se pravdati ničijim naređenjem. Član 49. Slobode i prava se ostvaruju, a dužnosti ispunjavaju neposredno na osnovu ustava, osim kada je Ustavom predviđeno da se uslovi za ost-varivanje pojedinih od njih utvrđuju zakonom. Zakonom se može propisati način ostvarivanja pojedinih prava i sloboda samo kada je to neophodno za njihovo ostvarivanje. Stav 3. člana 49. brisan je Amandmanom XXXV tačka 3. Poglavlje o ljudskim pravima i osnovnim slobodama dopunjeno je tač. 1. do 3. Amandmana LVII, koje glase: "U slučaju različitosti u odredbama o pravima i slobodama između Ustava Republike Srpske i Ustava Bosne i Hercegovine, primenjuju se one odredbe koje su za pojedinca povoljnije.

Odredbe članova 10,21,30,32,33,34,38. i 43. Ustava o pravima i slobodama građana tretiraju se kao odredbe o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i odnose se na sve, a ne samo na građane. Odredbe članova 13,22,23,24,25,26,28. i 30. Ustava o pravima i slobodama ostvariće se u skladu sa odgovarajućim odredbama članova 8. do 11. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda."

III. EKONOMSKO I SOCIJALNO UREĐENjE Član 50. Ekonomsko i socijalno uređenje zasniva se na ravnopravnosti svih oblika svojine i slobodnom privređivanju, samostalnosti preduzeća i drugih oblika privređivanja u sticanju i raspodeli dobiti i slobodnom kretanju robe, rada i kapitala u Republici kao jedinstvenom privrednom prostoru. Član51. Republika merama ekonomske i socijalne politike podstiče ekonomski razvoj i povećanje socijalnog blagostanja građana. Član52. Slobodno preduzetništvo može se zakonom ograničiti radi zašti-e interesa Republike, čovekove okoline, zdravlja i bezbednosti ljudi. Zabranjeni su monopoli. Član 53. Republika obezbeđuje zaštitu potrošača. Član 54. Svi oblici svojine imaju jednaku pravnu zaštitu. Član 55. Jamči se pravo nasleđivanja, u skladu sa zakonom. Član 56. Zakonom se može ograničiti ili oduzeti pravo svojine, uz pravičnu naknadu. Član 56. dopunjen je tačkom 1. Amandmana XXXI, koji glasi: "Za vreme ratnog stanja, neposredne ratne opasnosti ili vanrednog stanja zakonom se može ograničiti raspolaganje ili utvrditi poseban način korišćenja dela sredstava pravnih i fizičkih lica". Član 57. Član 57. zamenjen je Amandmanom XLVIII. koji glasi: "Strana lica mogu sticati pravo svojine i prava na osnovu ulaganja kapitala, u skladu sa zakonom.

Svojinska i druga prava stranog ulagača stečena na osnovu uloženog kapitala, ne mogu se ograničiti ili oduzeti zakonom ili drugim propisom. Jamči se pravo stranom licu da obavlja privrednu ili drugu delatnost i prava po osnovu poslovanja, pod uslovima koji se ne mogu menjati na njegovu štetu. Stranom ulagaču jamči se slobodno iznošenje dobiti i uloženog kapitala iz Republike. Zakonom se može, izuzetno, kada to zahteva opšti društveni interes, utvrditi u kojim delatnostima, odnosno područjima, strano lice ne može osnovati vlastito preduzeće". Član 58. Svojinska prava i obaveze nad sredstvima u društvenoj svojini i uslovi pod kojima se ta sredstva prenose u druge oblike svojine uređuju se zakonom. Stav 2. člana 58. zamenjen je tačkom 2. Amandmana XXXI, koja glasi: "Sredstva u društvenoj i državnoj svojini mogu se otuđivati, po pravilu, samo po tržišnim kriterijima". Član 59. Stavovi 1, 2. i 3. člana 59. brisani su Amandmani LXXIV. Upotreba i iskorišćavanje stvari od posebnog kulturnog, naučnog, umetničkog ili istorijskog značaja ili od značaja za zaštitu prirode i čovekove okoline mogu se na osnovu zakona ograničiti, uz punu naknadu vlasniku. Zakonom se uređuje zaštita, korišćenje, unapređivanje i upravljanje dobrima od opšteg interesa, kao i plaćanje naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa i gradskog građevinskog zemljišta. Član 60. Fizička i pravna lica ostvaruju svojinska prava na nepokretnosti prema njihovoj prirodi i nameni, u skladu sa zakonom. Jamči se svojina na poljoprivredno zemljište, a na šume i šumsko zemljište u zakonom utvrđenim granicama. Član 61. Republika jamči minimum socijalne sigurnosti građana i obezbeđuje funkcionisanje javnih službi, u skladu sa zakonom. Finansiranje javnih službi vrši se preko fondova i budžeta, u skladu sa zakonom. Član 62. Republika i opština budžetom utvrđuju javne prihode i javne rashode. Sredstva budžeta su porezi, takse i drugi zakonom utvrđeni prihodi. Član 63.

Obaveza plaćanja poreza i drugih dažbina je opšta i utvrđuje se prema ekonomskoj snazi obveznika. Član 64. Republika štiti i podstiče: - racionalno korišćenje prirodnih bogatstava u cilju zaštite i poboljšanja kvaliteta života i zaštite i obnove sredine u opštem interesu; - očuvanje i obogaćivanje istorijskog, kulturnog i umetničkog blaga; - naučnoistraživački rad; - štednju u svim njenim oblicima, a posebno štednju koja je usmerena na privredne aktivnosti i otkup stanova; - zadruge i zadrugarstvo; - zanatstvo; - fizičku kulturu i sport. Član65. Zaposleni imaju pravo učešća u upravljanju preduzećem, u skladu sa zakonom. U upravljanju fondovima i dobrima u državnoj svojini zakonom se obezbeđuje uticaj građana.

IV. PRAVA I DUŽNOSTI REPUBLIKE Član 66. Prava i dužnosti Republike vrše Ustavom određeni republički organi. Ljudska prava i slobode, jednakost pred zakonom, samostalnost i jednak položaj preduzeća i drugih organizacija, ustavni položaj i prava jedinica lokalne samouprave osnova su i mera ovlašćenja i odgovornosti republičkih organa. Član67. Republički organi, u okviru Ustavom utvrđenih prava i dužnosti Republike, utvrđuju politiku, donose i izvršavaju zakone, druge propise i opšte akte, vrše zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Organima i organizacijama u opštinama može se poveriti izvršavanje zakona i ostalih propisa i opštih akata iz okvira prava i dužnosti Republike. Zakonom se uređuje odgovornost za izvršavanje zakona, drugih propisa i opštih akata. Član 68. Član 68. zamenjen je Amandmanom XXXII, koji glasi: "Republika uređuje obezbeđuje: 1) integritet, ustavni poredak i teritorijalnu celokupnost Republike:

U podtačci 1) Amandmana XXXII reči: "suverenost, nezavisnost" zamenjene su rečima: "integritet, ustavni poredak" (tačka 1. Amandmana LVIII). 2)

odbranu i bezbednost;

3) mere za slučaj ratnog stanja, neposredne ratne opasnosti i vanrednog stanja; 4) ustavnost i zakonitost; 5) ostvarivanje i zaštitu ljudskih prava i sloboda; 6) svojinske i obligacione odnose i zaštitu svih oblika svojine, pravni položaj preduzeća i drugih organizacija, njihovih udruženja i komora, ekonomske odnose sa inostranstvom, koji nisu preneseni na institucije Bosne i Hercegovine, tržište i planiranje; U podtačci 6) Amandmana XXXII iza reči: "ekonomske odnose sa inostranstvom" dodate su reči: " koji nisu preneseni na institucije Bosne i Hercegovine" (tačka 2. Amandmana LVIII). 7)

bankarski i poreski sistem;

U podtačci 7) Amandmana XXXII reči: "monetarni", "devizni" i "carinski" se brišu (tačka 3. Amandmana LVIII). 8) osnovne ciljeve i pravce privrednog, naučnog, tehnološkog,demografskog i socijalnog razvoja, razvoja poljoprivrede i sela, korišćenje prostora, politiku i mere za usmeravanje razvoja i robne rezerve; 9) kontrolu zakonitosti raspolaganja sredstvima pravnih lica i prikupljanje statističkih i drugih podataka od opšteg interesa; 10) organizaciju, nadležnosti i rad državnih organa; 11) sistem javnih službi; 12) radne odnose, zaštitu na radu, zapošljavanje, socijalno osiguranje i druge oblike socijalne zaštite, zdravstvo, boračku i invalidsku zaštitu, brigu o deci i omladini, obrazovanje, kulturu i zaštitu kulturnih dobara, fizičku kulturu; 13) zaštitu životne sredine; 14) sistem javnog informisanja; 15) međunarodnu saradnju, osim one koja je prenesena institucijama Bosne i Hercegovine. U podtačci 15) Amandmana XXXII dodate su reči: "osim one koja je prenesena institucijama Bosne i Hercegovine" (tačka 4. Amandmana LVIII).

Tačka 16. člana 68. brisana je Amandmanom LXXV. 17) finansiranje ostvarivanja prava i dužnosti Republike; 18) druge odnose od interesa za Republiku, u skladu sa Ustavom".

V. ORGANIZACIJA REPUBLIKE Član 69. Državna vlast u Republici organizuje se na načelu podele vlasti. Stav 2. člana 69. dopunjen je tačkom 1. Amandmana LXXVI, koji glasi: "Zakonodavnu vlast će u Republici Srpskoj vršiti Narodna skup-ština i Veće naroda. Zakoni i drugi propisi koje izglasa Narodna skupština, a koji se tiču pitanja vitalnog nacionalnog interesa bilo kojeg od konstitu-tivnih naroda stupaju na snagu tek nakon usvajanja u Veću naroda." Stav 3. člana 69. zamenjen je Amandmanom XXXII, koji glasi: "Republiku predstavlja i njeno državno jedinstvo izražava predsednik Republike". Izvršnu vlast vrši Vlada. Sudska vlast pripada sudovima. Zaštitu ustavnosti i zakonitosti obezbeđuje Ustavni sud. Član 69. dopunjen je tačkom 2. Amandmana LXXVI, koji glasi: "Od niže nevedenih funkcija, najviše dve se mogu popuniti iz reda jednog konstitutivnog naroda ili iz reda Ostalih: 1) predsednik Vlade, 2) predsednik Narodne skupštine Republike Srpske, 3) predsedavajući Veća naroda, 4) predsednik Vrhovnog suda, 5) predsednik Ustavnog suda i republički javni tužilac." 1. Narodna skupština Član70. Narodna skupština: 1. odlučuje o promeni Ustava;

2. donosi zakone, druge propise i opšte akte; 3. donosi plan razvoja, prostorni plan. budžet i završni račun; 4. utvrđuje teritorijalnu organizaciju Republike; 5. raspisuje republički referendum; 6. rasgtisuje republički javni zajam i odlučuje o zaduženju Republike; 7. raspisuje izbore za narodne poslanike i za predsednika Repub like; 8. bira, imenuje i razrešava funkcionere, u skladu sa Ustavom i zakonom; 9. vrši kontrolu rada Vlade i drugih organa koji su joj odgovorni, u skladu sa Ustavom i zakonom; 10. daje amnestiju; 11. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom. Član 70. dopunjen je Amandmanom LIX, koji glasi: "Narodna skupština: 1. bira delegate iz Republike u Veće naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine; 2. ratifikuje sporazume koje Republika zaključi sa državama i međunarodnim organizacijama uz pristanak Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine." Član 70. dopunjen je i izmenjen Amandmanom XXXV i Amandmanom LXI, koji glase: "Narodna skupština, u skladu sa zakonom, proglašava: 1) ratno stanje u slučaju oružanog napada na Republiku; 2) neposrednu ratnu opasnost u slučaju postojanja ozbiljne pretnje od izbijanja rata; 3) vanredno stanje za Republiku ili deo Republike u slučaju ugrožavanja bezbednosti, ljudskih prava i sloboda i normalnog funkcionisanja ustavnih organa". Član 70. dopunjen je i Amandmanom LXXVII, koji glasi: "Vitalni nacionalni interesi konstitutivnih naroda su definisani na sledeći način: - ostvarivanje prava konstitutivnih naroda da budu adekvatno zastupljeni u zakonodavnim, izvršnim i pravosudnim organima vlasti; - identitet jednog konstitutivnog naroda; - ustavni amandmani;

- organizacija organa javne vlasti; - jednaka prava konstitutivnih naroda u procesu donošenja odluka; - obrazovanje, veroispovest, jezik, negovanje kulture, tradicije i kulturno nasleđe; - teritorijalna organizacija; - sistem javnog informisanja; - i druga pitanja koja bi se tretirala kao pitanja od vitalnog nacionalnog interesa ukoliko tako smatra 2/3 jednog od klubova delegata konstitutivnih naroda u Veću naroda". Član 70. dopunjen je i Amandmanom LXXXII, koji glasi: "a) Procedura za zakone u vezi sa vitalnim interesima kako je definisano u listi iz Amandmana LXXVII. Zakoni ili drugi propisi ili akti koje izglasa Narodna skupština će se dostaviti i razmatrati od strane Veća naroda ako se isti odnosi na vitalni interes definisan u Amandmanu LXXVII. Ukoliko više od jednog predsedavajućeg ili potpredsedavajućeg Veća naroda smatra da zakon spada u pitanja od vitalnog interesa definisana u Amandmanu LXXVII zakon će biti uvršten na dnevni red Veća naroda kao pitanje od vitalnog interesa. Ako samo jedan predsedavajući ili potpredsedavajući tvrdi da zakon spada u pitanja od vitalnog interesa dvotrećinska većina odgovarajućeg kluba može proglasiti da je reč o pitanju sa liste vitalnih interesa. U tom slučaju će se slediti procedura opisana u stavu "b" u daljem tekstu. Predsedavajući i potpredsedavajući moraju doneti odluku u roku od jedne sedmice. Ukoliko većina svakog kluba koji ima delegate u Veću naroda glasa za takve zakone ili druge propise ili akte, smatraće se da su oni usvojeni. Ukoliko se u Veću naroda postigne saglasnost o amandmanima takav zakon, propis ili akt se ponovo podnosi Narodnoj skupštini na odobravanje. Ukoliko saglasnost nije moguća u Veću naroda ili ukoliko se na predlog amandmana ne dobije saglasnost formiraće se zajednička komisija od predstavnika Narodne skupštine i Veća naroda. Zajednička komisija je sastavljena na paritetnom osnovu i odluke donosi konsenzusom. Zajednička komisija usaglašava tekst zakona. Ukoliko se tekst zakona usaglasi zakon se smatra usvojenim. Ukoliko se ne postigne saglasnost, zakon neće biti usvojen, te se isti vraća predlagaču na novi postupak. U tom slučaju predlagač ne može ponovo podneti isti tekst zakona, propisa ili akta. b) Procedure za zakone koji se odnose na vitalni nacionalni interes ukoliko je odlučeno 2/3 većinom jednog od klubova konstitutivnih naroda u Veću naroda. U slučaju da 2/3 jednog od klubova konstitutivnih naroda u Veću naroda odluči da se zakon, akt ili propis odnosi na vitalni interes, zakon će razmatrati Veće naroda. Ukoliko većina svakog kluba zastupljenog u Veću naroda glasa za taj zakon, drugi propis ili akt, isti se smatra usvojenim.

Ukoliko se Veće naroda usaglasi o amandmanima, zakon, propis ili akt se ponovo dostavlja na odobrenje Narodnoj skupštini. Ukoliko zajednička komisija iz tačke a) ne postigne saglasnost, pitanje se prosleđuje Ustavnom sudu Republike Srpske da donese konačnu odluku da li se predmetni zakon odnosi na vitalni interes jednog od konstitutivnih naroda. Veće za zaštitu vitalnog interesa pri Ustavnom sudu Republike Srpske odlučuje o prihvatljivosti takvih slučajeva 2/3 većinom u roku od jedne sedmice, a u roku od mesec dana odlučuje o meritumu slučajeva koji se smatraju prihvatljivim. U slučaju da proceduru prema stavu b) pokrene 2/3 većina jednog od klubova, potreban je glas najmanje dvojice sudija da bi sud olučio da se radi o vitalnom interesu. Ukoliko Sud donese pozitivnu odluku o vitalnom interesu, taj zakon se smatra neusvojenim, te se dokument vraća predlagaču koji treba pokrenuti novu proceduru. U tom slučaju predlagač ne može ponovo dostaviti isti tekst zakona, propisa ili akta. U slučaju da Sud odluči da se predmetni zakon ne odnosi na vitalni interes, smatra se da je zakon usvojen/biće usvojen prostom većinom." Član71. Stav 1. člana 71. zamenjen je Amandmanom LII, koji glasi: "Narodna skupština ima 83 narodna poslanika". Stav 2. člana 71. zamenjen je tačkom 2. Amandmana XXXVI, koja glasi: "Izbornim zakonima se utvrćuju izborne jedinice i sistem podele mandata kojima se obezbeđuje da sve opštine budu na odgovarajući način zastupljene u Narodnoj skupštini". Narodni poslanici se biraju neposredno i tajnim glasanjem. Izbor i prestanak mandata narodnih poslanika i obrazovanje izbornih jedinica uređuju se zakonom. Član 71. dopunjen je Amandmanom LXXVIII, koji glasi: "Najmanje četiri člana jednog konstitutivnog naroda će biti zastupljeno u Narodnoj skupštini. Ni jedan poslanik u Narodnoj skupštini/opštinskoj skupštini ne može vršiti funkciju delegata u Veću naroda. Sastav Veća naroda će biti paritetan, tako da svaki konstitutivni narod ima isti broj poslanika. Veće naroda ima po osam članova iz svakog konstitutivog naroda i četiri člana iz reda Ostalih.

Ostali imaju pravo da ravnopravno učestvuju u postupku većinskog glasanja. Članove Veća naroda bira odgovarajući klub poslanika u Narodnoj skupštini. U slučaju da broj članova jednog kluba delegata u Veću naroda bude veći od broja predstavnika u odgovarajućem klubu Narodne skupštine, dodatni broj delegata će birati klub koji he se formirati u tu svrhu iz reda odbornika u skupštinama opština u Republici Srpskoj".

Član 72. Narodni poslanici se biraju na četiri godine. Član 72. dopunjen je Amandmanom XXXIX i Amandmanom LX, koji glase: "Na predlog najmanje 30 narodnih poslanika, Narodna skupština može, dvotrećinskom većinom glasova od ukupnog broja poslanika, skratiti svoj mandat. Za vreme ratnog stanja i neposredne ratne opasnosti mandat Narodne skupštine se produžava dok to stanje traje. Narodna skupština ne može skratiti svoj mandat za vreme ratnog stanja i neposredne ratne opasnosti. U slučaju da Narodna skupština skrati svoj mandat ili bude raspuštena, izbori za novu Narodnu skupštinu moraju se održati u roku od 60 dana od dana donošenja odluke o skraćivanju mandata. Izbore raspisuje predsednik Republike. Skraćivanjem mandata Narodne skupštine prestaje i mandat Vlade. Predsednik Republike može, pošto sasluša mišljenje predsednika Vlade i predsednika Narodne skupštine, odlučiti da Narodna skupština bude raspuštena." U stavu 4. tačke 1. Amandmana XXXIX za reči: "skrati svoj mandat" dodate su reči: "ili bude raspuštena" (tačka 2. Amandmana LX). Član 72. dopunjen je Amandmanom LXXIX, koji glasi: "Mandat članova Veća naroda traje četiri godine. Skraćivanjem mandata Narodne skupštine i raspuštanjem Narodne skupštine prestaje i mandat Veća naroda." Član 73. Narodni poslanici uživaju imunitet. Narodni poslanik ne može biti pozvan na krivičnu odgovornost, pritvoren ili kažnjen za izraženo mišljenje ili davanje glasa u Narodnoj skupštini. Narodni poslanik ne može biti pritvoren bez odobrenja Narodne skupštine, osim ako je zatečen u vršenju krivičnog dela za koje je propisana kazna zatvora u trajanju dužem od pet godina.

Protiv narodnog poslanika koji se pozove na imunitet ne može se, bez odobrenja Narodne skupštine, pokrenuti krivični postupak. Član 73. dopunjen je Amandmanom LXXX, koji glasi: "Član Veća naroda uživa imunitet kao i narodni poslanik". Član 74. Narodna skupština radi u stalnom zasedanju. Sednice Narodne skupštine saziva i predsedava im predsednik Skupštine. Predsednik je dužan sazvati sednicu na zahtev jedne trećine narodnih poslanika, predsednika Republike i Vlade. Član 75. Član 75. zamenjen je Amandmanom XXXVII, koji glasi: "Narodna skupština odlučuje većinom glasova svih narodnih poslanika, ako Ustavom nije predviđena posebna većina". Član 76. Član 76. zamenjen je Amandmanom XXXVIII, koji glasi: "Pravo predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata imaju predsednik Republike, Vlada, svaki narodni poslanik ili najmanje 3.000 birača." Stav 2. člana 76. brisan je Amandmanom LXXXI. Član 77. Narodna skupština može odlučiti da o pojedinim pitanjima iz svoje nadležnosti odluku donese nakon prethodnog izjašnjavanja građana na referendumu. Član 78. Narodna skupština uređuje svoj rad i organizaciju i način ostvarivanja prava i dužnosti poslanika. Član 79. Narodna skupština ima predsednika i dva potpredsednika koje bira na period od četiri godine.

2. Predsednik Republike Član 80. Predsednik Republike:

1. predstavlja Republiku; 2. predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsednika Vlade; 3. predlaže Narodnoj skupštini kandidate za predsednika i sudije Ustavnog suda; Tačka 4. stav 1. člana 80. zamenjena je tačkom 2. Amandmana XL, koja glasi: "4. Predsednik Republike ukazom proglašava zakon u roku od sedam dana od dana njegovog usvajanja u Narodnoj skupštini. U tom roku predsednik Republike može zahtevati od Narodne skupštine da pono-vo odlučuje o zakonu. Predsednik Republike je dužan da proglasi zakon koji je ponovo usvojen u Narodnoj skupštini"; 5. daje pomilovanja; 6. dodeljuje odlikovanja i priznanja utvrđena zakonom; 7. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom. Član 80. dopunjen je tačkom 1. Amandmana XL, koja glasi: "Predsednik Republike: 1) obavlja, u skladu sa Ustavom i zakonom, poslove iz oblasti od-brane, bezbednosti i odnosa Republike sa drugim državama i međunarodnim organizacijama". Podtačka 2) tačke 1. Amandmana XL zamenjena je Amandmanom L, koji glasi: "2) Predsednik Republike ukazom, na predlog Vlade, postavlja i opoziva šefove predstavništava Republike Srpske u inostranstvu i predlaže ambasadore i druge međunarodne predstavnike Bosne i Hercegovine iz Republike Srpske. 3) obrazuje savetodavna tela i stručne službe za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti". Dva potpredsednika Republike pomažu predsedniku Republike u obavljanju poslova koje im poveri predsednik Republike. Stav 2. člana 80. dopunjen je tačkom 1. stav 1. Amandmana LXXXII, takodajereč "potpredsednici" zamenjena rečima "dva potpredsednika Republike". "Predsednik ima dva potpredsednika iz različitih konstitutivnih naroda" (tačka 1 stav 2. Amandmana LXXXIII). Stav 3. člana 80. zamenjen je tačkom 3. Amandmana XL, koja glasi: "Predsednik Republike određuje koji će ga potpredsednik Republike zamenjivati u slučaju privremene sprečenosti da ooavlja svoje funkcije". Član 80. dopunjen je tačkom 1. Amandmana LXXXIII, koja glasi: "1. predlaže Narodnoj skupštini, posle konsultacija i dogovora sa klubovima poslanika, kandidate za potpredsednike Republike." Član 81. Član 80. dopunjava se stavom 2. tačke 2. Amandmana LXXXIII, koji glasi:

"Kada Narodna skupština, zbog vanrednih okolnosti, nije u mogućnosti da se sastane, predsednik Republike, po pribavljenom mišljenju Vlade, utvrđuje postojanje vanrednih prilika i nalaže mere za njihovo otklanjanje, u skladu sa Ustavom i zakonom." Stav 2. člana 81. zamenjen je tačkom 2. Amandmana , koja glasi: 11

U slučaju nemogućnosti da se Narodna skupština sastane, što se konstatuje na osnovu izjave predsednika Narodne skupštine, ratno stanje ili neposrednu ratnu opasnost nroglašava predsednik Republike. Predsednik Republike za vreme ratnog stanja i neposredne ratne opasnosti, ako Narodna skupština ne može da se sastane, na predlog Vlade ili po sopstvenoj inicijativi, i nakon što sasluša mišljenje predsednika Narodne skupštine, donosi uredbe sa zakonskom snagom o pitanjima iz nadležnosti Narodne skupštine i imenuje i razrešava funkcionere koje bira odnosno imenuje i razrešava Narodna skupština. Ove uredbe odnosno odluke o imenovanju i razrešenju predsednik Republike podnosi na potvrdu Narodnoj skupštini čim ona bude u mogućnosti da se sastane". Član 81. dopunjen je tačkom 3. Amandmana XXXV, koja glasi: "Aktima Narodne skupštine, odnosno aktima predsednika Republike ako Narodna skupština ne može da se sastane, za vreme ratnog stanja i neposredne ratne opasnosti mogu se, izuzetno, dok to stanje traje, obustaviti pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, drugih propisa i opštih akata i preduzimanja mera republičkih organa i na pojedine ljudske slobode i prava, osim sloboda i prava iz čl. 10,11,13,14,15,17,18,19, 20, 24. i 25. Ustava, menjati organizacija i ovlašćenja izvršnih, upravnih i pravosudnih organa i njihov personalni sastav, kao i teritorijalna organizacija u Republici". Član 82. Predsednik Republike može tražiti od Vlade da izloži stavove o pojedinim pitanjima od značaja za Republiku, sazvati sednicu Vlade i staviti na dnevni red pitanje iz njene nadležnosti. Član 83. Član 83. zamenjen je tač. 4 i 5. Amandmana XL, koje glase: "Na prvim neposrednim izborima biraće se samo jedan potpredsednik Republike. Predsednika i potpredsednike Republike biraju građani neposred-nim i tajnim glasanjem na vreme od četiri godine." U stavu 2. člana 83, koji je izmenjen i dopunjen tačkama 4. i 5. Amandmana XL. reči "vreme od pet godina" zamenjene su rečima "vreme od četiri godine" (Amandman HSI). Isto lice može biti izabrano za predsednika ili potpredsednika Republike najviše dva puta uzastopno." U tački 5. Amandmana XL reči "i potpredsednika" zamenjene su rečima "i potpredsednike" (tačka 2. Amandmana LXXXIII). Stav 2. tačke 5. Amandmana XL brisan je tačkom 3. Amandmana LXXXIII. Tačka 5. Amandmana XL dopunjena je tačkom 4. Amandmana LXXXIII, koja glasi: "Predsednik Republike i potpredsednici Republike direktno se biraju sa liste kandidata za predsednika Republike Srpske, tako što je za predsednika izabran kandidat

koji ostvari najvsći broj glasova, a za potpredsednike su izabrani kandidati iz druga dva konstitutivna naroda koji imaju najveći broj glasova iza izabranog predsednika Republike." Član 84. Predsednik Republike i potpredsednici Republike prilikom stupanja na dužnost polažu zakletvu pred Narodnom skupštinom. Član 85. U slučaju neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, mandat predsednika Republike produžava se dok takvo stanje traje, odnosno dok se ne stvore uslovi za izbor predsednika Republike. Član 85. dopunjen je tačkom 6. Amandmana XL. koja glasi: " Odredbe čl. 85. do 89. Ustava o predsedniku Republike odnose se i na potpredsednika Republike". Član 86. Predsednik Republike uživa imunitet kao i narodni poslanici. Član 86. dopunjen je tačkom 6. Amandmana XL, koja glasi: "Odredbe čl. 85. do 89. Ustava o predsedniku Republike odnose se i na potpredsednika Republike". Član 87. Predsedniku Republike prestaje mandat pre isteka vremena na koje je biran u slučaju ostavke ili opoziva. Član 87. dopunjen je tačkom 6. Amandmana XL, koja glasi: " Odredbe čl. 85. do 89. Ustava o predsedniku Republike odnose se i na potpredsednika Republike". Član 88. Predsednik Republike je odgovoran građanima i oni ga mogu opozvati istim postupkom po kome su ga i izabrali. Član 88. dopunjen je tačkom 6. Amandmana XL, koja glasi: "Odredbe čl. 85. do 89. Ustava o predsedniku Republike odnose se i na potpredsednika Republike". Član89. Postupak predlaganja, izbora i opoziva predsednika Republike uređuje se zakonom. Član 89. dopunjen je tačkom 6. Amandmana XL, koja glasi: "Odredbe čl. 85. do 89. Ustava o predsedniku Republike odnose se i na potpredsednika Republike". Odredbe Ustava o predsedniku Republike dopunjene su Amandmanom LIII, koji glasi:

"Savetodavno telo najviših ustavnih institucija Republike Srpske je Senat. Senat razmatra pitanja od posebnog značaja za politički, nacionalni, ekonomski i kulturni razvoj Republike Srpske i najvišim ustavnim institucijama daje mišljenje o pitanjima iz njihove nadležnosti. Senat ima do 55 članova koje imenuje predsednik Republike. Za članove Senata imenuju se istaknute ličnosti iz javnog, naučnog i kulturnog života. Članovi Senata uživaju imunitet kao i narodni poslanici. Sednice Senata saziva i predsedava im predsednik Republike. Organizacija i način funkcionisanja Senata uređuju se zakonom". 3. Vlada i republička uprava Član 90. Vlada: 1. predlaže zakone, druge propise i opšte akte; 2. predlaže plan razvoja, prostorni plan, budžet i završni račun; 3. obezbeđuje provođenje i izvršava zakone, druge propise i opšte akte; 4. donosi uredbe, odluke i druga akta za izvršavanje zakona; 5. daje mišljenje o predlozima zakona, drugih propisa i opštih akata koje Narodnoj skupštini podnosi drugi predlagač; 6. utvrđuje načela za unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih republičkih organa uprave i upravnih organizacija. postavlja i razrešava funkcionere u ministarstvima, drugim republičkim organima i upravnim organizacijama; 7. usklađuje i usmerava rad ministarstava i drugih republičkih organa i upravnih organizacija; 8. vrši nadzor nad radom ministarstava i drugih republičkih organa i upravnih organizacija i ukida ili poništava njihove akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili propisom Vlade; 9. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom. Član 90. dopunjen je tačkom 1. Amandmana XLI i izmenjen Amandmanom LXI, koji glase: "Vlada odlučuje o obrazovanju predstavništava Republike u inostranstvu". Član 91.

Vlada se bira na period od četiri godine. Posle svakog konstituisanja novoizabrane Narodne skupštine bira se nova Vlada. Član 92. Vladu sačinjavaju predsednik, potpredsednici i ministri. Stav 2. člana 92. zamenjen je tačkom 2. Amandmana XLI, koja glasi: "Narodni poslanik koji je predložen za predsednika ili potpredsednika Vlade ili ministra ne može učestvovati u odlučivanju o izboru Vlade, a narodni poslanik koji je izabran na te funkcije ne može učestvovati u izglasavanju nepoverenja Vladi, u glasanju o svom razrešenju i o izveštaju Vlade ili ministarstva kojim rukovodi." Član 92. dopunjen je Amandmanom LXXXIV. koji glasi: "Predsednik i potpredsednici Vlade ne mogu biti iz reda istog konstitutivnog naroda. Nakon potpunog sprovođenja Aneksa 7. najmanje 15% članova Vlade mora biti iz reda jednog konstitutivnog naroda. Najmanje 35% članova Vlade mora biti iz dva konstitutivna naroda. Jedan član Vlade mora biti iz reda Ostalih. U prelaznom periodu do potpunog sprovođenja Aneksa 7., Vlada Republike Srpske (predsednik Vlade i 16 ministara) sastoji se od osam ministara iz reda srpskog, pet iz reda bošnjačkog i tri iz reda hrvatskog naroda. Jednog ministra iz reda Ostalih može imenovati predsednik Vlade iz kvote najbrojnijeg konstitutivnog maroda. Vlada ima predsednika Vlade, koji ima dva zamenika iz različitih konstitutivnih naroda, koji se biraju iz reda ministara." Član 93. Kandidat za predsednika Vlade izlaže Narodnoj skupštini program Vlade i predlaže njen sastav. Vlada je izabrana ako je za njen izbor glasala većina od ukupnog broja narodnih poslanika. Član 94. Vlada i članovi Vlade odgovaraju Narodnoj skupštini. Narodna skupština može izglasati nepoverenje Vladi. Predlog za izglasavanje nepoverenja Vladi može podneti najmanje 20 narodnih poslanika. Vlada može postaviti pitanje svog poverenja u Narodnoj skupštini. Predsednik Vlade može predložiti Narodnoj skupštini razrešenje člana Vlade. Odluka o razrešenju Vlade ili člana Vlade smatra se usvojenom ako je za nju glasala većina od ukupnog broja narodnih poslanika. Vlada i član Vlade mogu Narodnoj skupštini podneti ostavku. Ostavka ili razrešenje predsednika Vlade povlači ostavku Vlade.

Vlada kojoj je izglasano nepoverenje, koja je podnela ostavku ili kojoj je prestao mandat zbog raspuštanja Narodne skupštine, ostaje na dužnosti do izbora nove Vlade. Član 94. dopunjen je tač. 3, 4. i 5. Amandmana XLI, koji glase: "Predsednik Republike predlaže kandidata za predsednika Vlade u roku od 10 dana od dana usvajanja ostavke, izglasavanja nepoverenja ili prestanka mandata prethodnoj Vladi zbog raspuštanja ili skraćivanja mandata Narodne skupštine, a nova Vlada mora biti izabrana u roku od 40 dana od dana predlaganja kandidata za predsednika nove Vlade. Za vreme trajanja mandata Vlade, predsednik Vlade može, na osnovu mišljenja predsednika Republike i predsednika Narodne skupštine, vršiti promene u sastavu Vlade, o čemu obavsštava Narodnu skupštinu. Ako oceni da je došlo do krize u funkcionisanju Vlade, predsednik Republike može, na inicijativu najmanje 20 poslanika i pošto saslu-ša mišljenje predsednika Narodne skupštine i predsednika Vlade, zatražiti od predsednika Vlade da podnese ostavku. Ukoliko predsednik Vlade odbije da podnese ostavku, predsednik Republike ga može razrešiti. Narodna skupština može za vreme ratnog stanja i neposredne ratne opasnosti izglasati nepoverenje Vladi većinom glasova na sednici kojoj prisustvuje većina poslanika."

Član 95. Članovi Vlade uživaju imunitet kao i narodni poslanici. O imunitetu članova Vlade odlučuje Vlada. Član 96. Organizacija i način rada Vlade uređuju se zakonom. Član 97. Poslove državne uprave obavljaju ministarstva i drugi republički organi uprave. Ministarstva i drugi republički organi uprave provode zakone i druge propise i opšte akte Narodne skupštine i Vlade, kao i akte predsednika Republike. rešavaju u upravnim stvarima. vrše upravni nadzor i obavljaju druge upravne poslove utvrđene zakonom. Ministarstva i drugi republički organi uprave su samostalni u vršenju Ustavom i zakonom određenih nadležnosti. Određena upravna ovlašćenja zakonom se mogu poveriti preduzećima i drugim organizacijama. Član 97. dopunjen je Amandmanom LXXXV, koji glasi: "Konstitutivni narodi i grupa Ostalih će biti proporcionalno zastupljeni u javnim institucijama u Repuiblici Srpskoj.

Kao ustavni princip, takva proporcionalna zastupljenost će se bazirati na popisu iz 1991. godine, dok se Aneks 7. u potpunosti ne provede, u skladu sa Zakonom o državnoj službi Bosne i Hercegovine. Ovaj opšti princip će se precizirati entitetskim zakonima. Ti zakoni će utvrditi konkretne rokove i regulisaće gore pomenuti princip u skladu sa regionalnom etničkom strukturom entiteta. "Javne institucije", kao što je to pomenuto u gornjem tekstu, su ministarstva u Vladi Republike Srpske, opštinski organi vlasti, okružni sudovi u Republici Srpskoj, kao i opštinski sudovi u Repub-lici Srskoj". 4. Narodna banka Član 98. Član 98. brisan je Amandmanom LXXXVI. 5. Služba za platni promet i finansijsku kontrolu Član 99. Član 99. brisan je Amandmanom LXXXVII.

VI. TERITORIJALNA ORGANIZACIJA Član 100. Teritorijalna organizacija Republike uređuje se zakonom. Član 101. brisan je Amandmanom XXXII). Član 102. Opština preko svojih organa u skladu sa zakonom: 610 1. donosi program razvoja, urbanistički plan, budžet i završni račun, 2. uređuje i obezbeđuje obavljanje komunalnih delatnosti, 3. uređuje i obezbeđuje korišćenje gradskog građevinskog zemljišta i poslovnog prostora, 4. stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih puteva, ulica i drugih javnih objekata od opštinskog značaja, 5. stara se o zadovoljavanju potreba građana u kulturi, obrazovanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, fizičkoj kulturi, informisanju, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu, zaštiti životne sredine i drugim oblastima.

6. izvršava zakone, druge propise i opšte akte Republike čije izvršavanje je povereno opštini, obezbeđuje izvršavanje propisa i opštih akata opštine, 7. obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i uređuje njihovu organizaciju i poslovanje, 8. obavlja i druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom opštine. Sistem lokalne uprave uređuje se zakonom. Zakonom se može poveriti vršenje poslova lokalne uprave u gradu. Član 103. Gradu i opštini pripadaju prihodi utvrđeni zakonom i sredstva za obavljanje poverenih poslova.

VII. ODBRANA Član 104. Pravo je i dužnost svih građana da brane i štite teritoriju i ustavni poredak Republike Srpske. U stavu 1. člana 104. brisane su reči "suverenost" i "nezavisnost" (Amandman L). Prava i dužnosti u odbrani uređuju se posebšš zakonom. Član105. Republika Srpska ima svoju vojsku, koju sačinjava stalni i rezervni sastav. Stalni sastav sačinjavaju profesionalni vojnici i vojnici na služenju vojnog roka. O vojsci Republike Srpske donosi se poseban zakon.

Član 106. Vojskom Republike Srpske u miru i ratu komanduje predsednik Republike, na osnovu Ustava i zakona. Predsednik Republike postavlja, unapređuje i razrešava oficire vojske Republike Srpske u skladu sa zakonom, postavlja i razrešava predsednike, sudije i sudije porotnike vojnih sudova i vojne tužioce. Član 107. Vojni sudovi i vojni tužioci ustanovljavaju se zakonom. Vojni sudovi su nezavisni sudovi i sude na osnovu zakona.

VIII. USTAVNOST I ZAKONITOST

Član 108. Zakoni, statuti, drugi propisi i opšti akti moraju biti u saglasnosti sa Ustavom. Propisi i drugi opšti akti moraju biti u saglasnosti sa zakonom. Član 109. Zakoni, drugi propisi i opšti akti stupaju na snagu najranije osmog dana od dana objavljivanja, osim ako iz naročito opravdanih razloga nije predviđeno da ranije stupe na snagu. Pre stupanja na snagu, zakoni, drugi propisi i opšti akti državnih organa objavljuju se u odgovarajućem službenom glasilu. ČlanIO. Zakoni, drugi propisi i opšti akti ne mogu imati povratno dejstvo. Samo se zakonom može odrediti da pojedine njegove odredbe, ako to zahteva opšti interes utvrđen u postupku donošenja zakona. imaju povratno dejstvo. Kažnjiva dela utvrđuju se i kazne za njih izriču prema zakonu, odnosno prema drugom propisu, koji je važio u vreme izvršenja dela, osim ako je novi zakon, odnosno propis, blaži za učinioca. Član 111. Državni organi i organizacije koje vrše javna ovlašćenja mogu u pojedinačnim stvarima rešavati o pravima i obavezama građana ili primenjivati mere prinude i ograničenja, samo u zakonom propisanom postupku u kome je svakome data mogućnost da brani svoja prava i interese i da protiv donesenog akta izjavi žalbu, odnosno upotrebi drugo zakonom predviđeno pravno sredstvo. Član 112. Svakome je zajamčeno pravo da u postupku pred sudom ili drugim državnim organom ili organizacijom koja u vršenju javnih ovlašćenja rešava o njegovim pravima i dužnostima, upotrebljava svoj jezik i da se upoznaje sa činjenicama na svom jeziku. Član 113. Protiv pojedinačnih akata sudova, upravnih i drugih državnih organa, kao i organizacija koje vrše javna ovlašćenja, donesenih u prvom stepenu, može se izjaviti žalba nadležnom organu. Zakonom se, izuzetno, može isključiti žalba, ako je na drugi način obezbeđena zaštita prava i zakonitosti. O zakonitosti konačnih pojedinačnih akata, kojima državni organi i organizacije koje vrše javna ovlašćenja rešavaju o pravima ili obavezama, odlučuje sud u upravnom sporu, ako za određenu stvar nije zakonom predviđena druga sudska zaštita. Samo zakonom se može, izuzetno, u određenim vrstama upravnih stvari, isključiti upravni spor.

Član 114. Vlada Republike ima pravo da do odluke Ustavnog suda obustavi od izvršenja propis, opšti ili pojedinačni akt, za koje smatra da su pro tivustavni ili protivzakoniti. Republika ima pravo i dužnost da putem republičkih organa neposredno obezbedi izvršavanje zakona i drugih propisa ukoliko ih organi i organizacije u Republici ne bi izvršavali.

IX. USTAVNI SUD Član 115. Ustavni sud: 1. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom; 2. odlučuje o saglasnosti propisa i opštih akata sa zakonom; 3. rešava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. U članu 115. stav 1. tačka 4. reč "oblasti" brisana je (Amandman L tačka 3). 4.

rešava sukob nadležnosti između organa Republike, grada i opštine;

5. odlučuje o saglasnosti programa, statuta i drugih opštih akata političkih organizacija sa Ustavom i zakonom. Član 115. dopunjen je tač. 1. i 2. Amandmana L, koje glase: "Ustavni sud prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obaveštava najviše ustavne organe Republike o stanju i problemima u toj oblasti i daje im mišljenja i predloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mera radi obezbeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite sloboda i prava građana, organizacija i zajednica. Ustavni sud može ocenjivati ustavnost zakona i ustavnost i zakonitost propisa i opštih akata koji su prestali da važe, ako od prestanka važenja do pokretanja postupka nije proteklo više od jedne godine." Član 115. dopunjen je tačkom 1. Amandmana LXXXVIII, koja glasi: "1. Ustavni sud: 1) odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata Narodne skupštine sa odredbama Ustava o zaštiti vitalnih interesa konstitutivnih naroda." Član 116. Ustavni sud ima sedam sudija. Sudije Ustavnog suda se biraju na osam godina i ne mogu biti ponovo birani. Isto lice ne može biti dvaput birano na funkciju predsednika Ustavnog suda. Član 116. dopunjen je tačkom 2. Amandmana LXXXVIII, koja glasi: "Ustavni sud Republike Srpske maksimalno ima devet članova.

Veće za zaštitu vitalnog interesa Ustavnog suda Republike Srpske osniva se kako bi odlučivalo o pitanjima vitalnog interesa u proceduri opisanoj u Amandmanu LXXXL Ovo veće razmatra sva pitanja koja su od vitalnog interesa. Veće za zaštitu vitalnog intresa sastoji se od sedam članova, dva iz svakog konstitutivnog naroda i jedan član iz reda Ostalih. Sudije bira Narodna skupština Republike Srpske i Veće naroda" Član 117. Sudija Ustavnog suda ne može vršiti nikakvu drugu javnu funkciju. Stav 2. člana 117. zamenjenje tačkom 5. AmandmanaC koja glasi: "Predsednik i sudije Ustavnog suda uživaju imunitet kao i narodni poslanici. O imunitetu odlučuje Ustavni sud." Član 118. Sudiji Ustavnog suda prestaje funkcija kada to sam zatraži. Stav 2. člana 118. zamenjen je tačkom 6. Amandmana L, koja glasi: "Sudija Ustavnog suda se razrešava dužnosti kada bude osuđen za krivično delo koje ga čini nedostojnim za obavljanje funkcije, kada trajno izgubi sposobnost da obavlja funkciju, kao i iz drugih razloga utvrđenih Ustavom i zakonom." Član 119. Odluke Ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne na teritoriji Republike. U stavu 1. člana 119. iza reči "izvršne" dodate su reči: "na teritoriji Republike" (Amandman L). Izvršenje odluka Ustavnog suda obezbeđuje Vlada. Član 120. Postupak pred Ustavnim sudom, pravno dejstvo njegovih odluka i druga pitanja njegove organizacije i rada uređuju se zakonom. Član 120. dopunjen je tač. 3. i 4. Amandmana XLII, koje glase: "Svako može dati inicijativu za pokretanje postupka za ocenjivanje ustavnosti i zakonitosti. Postupak pred Ustavnim sudom mogu, bez ograničenja, pokrenuti predsednik Republike, Narodna skupština i Vlada, a ostali organi, organizacije i zajednice pod uslovima utvrđenim zakonom. Ustavni sud može i sam pokrenuti postupak za ocenjivanje ustavnosti i zakonitosti. Kad Ustavni sud utvrdi da zakon nije u saglasnosti sa Ustavom ili da drugi propis ili opšti akt nije u saglasnosti sa Ustavom ili zakonom, taj zakon, drugi propisi ili opšti akt prestaje da važi danom objavljivanja odluke Ustavnog suda."

X. SUDOVI I JAVNA TUŽILAŠTVA Član 121. Sudsku vlast vrše sudovi. Sudovi su samostalni i nezavisni i sude na osnovu Ustava i zakona. Sudovi štite ljudska prava i slobode, utvrđena prava i interese pravnih subjekata i zakonitost. Član122. Osnivanje, nadležnost, organizacija i postupak pred sudovima utvrđuju se zakonom. Član123. Vrhovni sud Republike, kao najviši sud u Republici, obezbeđuje jedinstvenu primenu zakona. Član 124. Raspravljanje pred sudom je javno. Javnost se može isključiti u slučajevima predviđenim zakonom radi zaštite posebnih interesa Republike Srpske, čuvanja tajne, zaštite morala, interesa maloletnika, privatnog života učesnika u postupku i radi zaštite drugih opštih interesa. Član125. Sud sudi u veću. Zakonom se uređuje u kojim stvarima sudi sudija pojedinac. U suđenju učestvuju i sudije porotnici na način utvrđen zakonom. Zakonom se može propisati da u određenim sudovima i u određenim stvarima u suđenju učestvuju samo sudije. Član 126. Niko ko učestvuje u suđenju ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo prilikom donošenja sudske odluke, a u postupku pokrenutom zbog krivičnog dela učinjenog u vršenju sudijske funkcije, ne može biti pritvoren bez odobrenja Narodne skupštine. Član 127. Sudska funkcija je stalna. Sudija ne može vršiti javnu funkciju ni posao koji je zakonom utvrđen kao nespojiv sa sudijskom funkcijom. Sudija he biti razrešen funkcije: 1. ako to sam zatraži; 2. kada ispuni uslove za starosnu penziju; 3. ako je trajno nesposoban za obavljanje sudijske funkcije;

4. ako je osuđen za krivično delo koje ga čini nedostojnim da obavlja sudijsku funkciju. Protiv odluke o razrešenju sudija ima pravo podneti zahtev za zaštitu Narodnoj skupštini.

Član 128. Javno tužilaštvo je samostalan državni organ koji goni učinioce krivičnih i drugih po zakonu kažnjivih dela i ulaže pravna sredstva radi zaštite zakonitosti. Osnivanje, organizacija i nadležnosti javnog tužilaštva uređuju se zakonom. Javno tužilaštvo vrši svoju funkciju na osnovu Ustava i zakona. Član 129. Funkcija javnog tužioca je stalna. Javni tužilac ne može obavljati službu ili posao koji su zakonom utvrđeni kao nespojivi s njegovom funkcijom. Član 130. Sudije i javne tužioce bira, odnosno imenuje i razrešava Narodna skupština. Član 131. Advokatura je samostalna i nezavisna delatnost i služba koja pruža pravnu pomoć. Organizacija i rad advokature uređuju se zakonom.

XI. PROMENA USTAVA Član132. Predlog da se pristupi promeni Ustava Republike mogu podneti predsednik Republike, Vlada i najmanje 30 poslanika Narodne skup-štine. O predlogu da se pristupi promeni Ustava odlučuje Narodna skupština većinom glasova narodnih poslanika. Član 133. Nacrt akta o promeni Ustava utvrđuje Narodna skupština većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Nacrt akta o promeni Ustava stavlja se na javnu raspravu. Član134.

Nakon provedene javne rasprave o nacrtu akta o promeni Ustava, Komisija za ustavna pitanja Narodne skupštine utvrđuje predlog akta o promeni Ustava. Član 135. Stavovi 1. i 2. člana 135. zamenjeni su Amandmanom LXXXIX, koji glase: "O predlogu akta o promeni Ustava odlučuju Narodna skutptina i Veće naroda. Promena Ustava usvojena je ako za nju glasa najmanje dve trećine od ukupnog broja narodnih poslanika i većina članova Veća naroda iz svakog konstitutivnog naroda i Ostalih." Ako promena Ustava ne bude usvojena, predlog za promenu po istom pitanju ne može se ponoviti pre isteka tri meseca od dana kada je predlog odbijen. Član 136. Akt o promeni Ustava proglašava Narodna skupština. Član 137. Ustav Republike može se menjati ustavnim amandmanima. U slučaju ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti Narodna skupština može utvrditi predlog promene Ustava i usvojiti ustavne amandmane na istom zasedanju (bez otvaranja javne rasprave).

XII. ZAVRŠNE ODREDBE Član 138. Član 138. brisan je Amandmanom HS. Iza člana 138. dodaje se Amandman XCI, koji glasi: "Od datuma usvajanja amandmana na Ustave entiteta, Ustavna komisija Republike Srpske (koju je formirao Visoki predstavnik) će se pridržavati principa sadržanih u ovom dokumentu. Nakon sledećih opštinskih izbora konačan način biranja članova u Veću naroda uređuje Narodna skupština i Veće naroda." Član 139. Ovaj Ustav stupa na snagu danom njegovog proglašenja. Član 140.

Za proglašenje ovog Ustava doneće se ustavni zakon.

[1] Na osnovu zaključka Narodne skupštine Republike Srpske, od 14. septembra 1992. godine i člana 61. stav 1. alineja 9. Poslovnika Narodne skupštine Republike Srpske ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 3/92), Zakonodavno-pravna komisija Narodne skupštine, na sednici održanoj 17. decembra 1992. godine, utvrdila je Prečišćeni tekst Ustava Republike Srpske ("Službeni glasnik Republike Srpske", br. 3/92. 6/92, 8/92, 15/92 i 19/92). U ovom izdanju u Prečišćeni tekst integrisani su Amandmani XXVI-XLIII, Amandmani XLIV-LI, Amandman LII. Amandman LIII, Amandmani LIV-LXV i Amandmani LXVIXCII, čime se u mnogome ublažavaju nedostaci amandmanske tehnike i teškoće u praktičnoj primeni amandmana. Ovaj prečišćeni tekst Ustava Republike Srpske sačinjen je isključivo za potrebe studenata Pravnog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci.