Prevencija i Tretman Poremecaja Ponasanja - FASPER Zbornik Radova

PREVENCIJA I TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA Izdavač: Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Izdavački centar Visokog Stevana 2, 11000 Beograd Za izdavača: Prof. dr Jasmina Kovačević Urednice: Prof. dr Vesna Žunić-Pavlović Marina Kovačević-Lepojević Recenzenti: Prof. dr Jasmina Kovačević Dr Leposava Kron Prof. dr Dobrivoje Radovanović Lektura i korektura: Slađana Mirčevski Štampa: Čigoja štampa, Beograd Tiraž: 500 ISBN: 978-86-80113-96-8

Izdavanje knjige je finansijski podržalo Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije Odlukom Nastavno-naučnog veća Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju usvojene su recenzije zbornika radova „Prevencija i tretman poremećaja ponašanja”, grupe autora.

PREVENCIJA I TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA Urednice Vesna Žunić-Pavlović Marina Kovačević-Lepojević

Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Beograd, 2010.

AUTORI Dr Stanko Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu Dr Snežana Soković, redovni profesor, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu Dr Nenad Glumbić, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Dr Zoran Ilić, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Dr Aleksandar Jugović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Dr Mitja Krajnčan, vanredni profesor, Pedagoški fakultet Univerziteta u Ljubljani Dr Danka Radulović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Dr Edina Vejo, vanredni profesor, Islamski pedagoški fakultet Univerziteta u Zenici Dr Vesna Žunić-Pavlović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Dr Irma Deljkić, docent, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu Dr Branislava Popović-Ćitić, docent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Mr Meliha Bijedić, asistent, Edukacijsko-rehabilitacijski fakultet Univerziteta u Tuzli Mr Goran Jovanić, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Mr Marija Lučić-Ćatić, asistent, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu Mr Danica Vasiljević-Prodanović, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Muharem Adilović, asistent, Islamski pedagoški fakultet Univerziteta u Zenici Marina Kovačević-Lepojević, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu Leonora Mihailović, saradnik u nastavi, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu

Sadržaj

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja Stanko Bejatović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja Branislava Popović-Ćitić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije Marina Kovačević-Lepojević, Vesna Žunić-Pavlović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja (sociopedagoški prilog) Edina Vejo, Muharem Adilović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju Meliha Bjedić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Experimential pedagogy – an efficient method for children with behavioral difficulties Mitja Krajnčan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Analitičko-istraživački rad u socijalnoj zaštiti maloletnih prestupnika: značaj, iskustva i kontroverze Aleksandar Jugović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Zavodske vaspitne mere – mesto u sistemu krivičnih sankcija, osnovne karakteristike i problemi izvršenja Snežana Soković . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Zaštitni nadzor uslovno osuđenih lica – alternativa koja obećava Zoran Ilić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Elektronski nadzor: kontrola i prevencija prestupništva Danica Vasiljević-Prodanović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

6



Potrebe za tretmanom i njegova realizacija u penitensijarnim uslovima Goran Jovanić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Primena konstruktivističke terapije u forenzičkim uslovima Danka M. Radulović, Leonora Mihailović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Kriminalitet osoba sa Aspergerovim sindromom Nenad Glumbić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Unapređenje zaštite žrtava nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini Irma Deljkić, Marija Lučić-Ćatić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Predgovor

Tematski zbornik pod naslovom Prevencija i tretman poremećaja ponašanja nastao je u okviru Programa Promocija i podsticanje istraživanja iz oblasti prevencije i tretmana poremećaja ponašanja Odeljenja za prevenciju i tretman poremećaja ponašanja Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu, koji je odobrilo i finansijski podržalo Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije (Ugovor br. 451–03–02297/2009–02, od 31. marta 2010. godine). Osnovni cilj ovog programa jeste prezentacija novih naučnih dostignuća iz oblasti prevencije i tretmana poremećaja ponašanja. Nastavnici i saradnici Odeljenja za prevenciju i tretman poremećaja ponašanja Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, kontinuirano se bave naučnoistraživačkim radom u ovoj oblasti. Posredstvom ovog tematskog zbornika, u prilici su da objave i prezentuju javnosti rezultate svog rada i time doprinesu popularizaciji savremenih naučnih saznanja među studentima, istraživačima i stručnjacima zaposlenim u praksi. Poseban kvalitet predstavlja multidisciplinarni pristup sagledavanju ove problematike, koji je obezbeđen učešćem stručnjaka različitih profila: specijalnih (socijalnih) pedagoga, socijalnih radnika, psihologa, pravnika i drugih. Pored toga, Program ima za cilj razvijanje saradnje sa naučnoistraživačkim radnicima koji su zaposleni u drugim visokoškolskim ustanovama, kod nas i u svetu. Smatramo da je objavljivanje zajedničkog zbornika radova dobar način da se međusobno povežemo, razmenimo ideje, unapredimo saradnju i planiramo buduće zajedničke naučnoistraživačke poduhvate. Tako, tematski zbornik sadrži radove kolega sa Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, Pedagoškog fakulteta Univerziteta u Ljubljani, Fakulteta za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu, Edukacijsko-rehabilitacijskog fakulteta Univerziteta u Tuzli i Islamskog pedagoškog fakulteta Univerziteta u Zenici. Kao što naslov i nagoveštava, zbornik Prevencija i tretman poremećaja ponašanja, nudi sistematski prikaz različitih pristupa koji se primenjuju u praksi i procenu njihove efektivnosti, na osnovu čega su izvedene smernice za budući razvoj nauke i prakse u ovoj oblasti. U njemu se nalazi 15 radova koji su organizovani oko tri ključne teme, a to su: – Prevencija poremećaja ponašanja, delinkvencije i kriminala,

8



– Tretman poremećaja ponašanja i – Redukovanje delinkvencije i kriminala. Tematski zbornik Prevencija i tretman poremećaja ponašanja predstavlja rezultat timskog rada 18 naučnoistraživačkih radnika. Stoga, želimo da zahvalimo svim autorima na kvalitetnim radovima u kojima su obuhvatno, sistematski i jasno prezentovali dostignuća u užim oblastima svog naučnog interesovanja. Posebno zahvaljujemo recenzentima – dr Jasmini Kovačević, dr Leposavi Kron i dr Dobrivoju Radovanoviću. Takođe, zahvaljujemo izdavaču, Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, na pomoći u objavljivanju ovog tematskog zbornika. Najveću zahvalnost dugujemo Ministarstvu za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije koje je finansijski podržalo ceo program i time omogućilo da naši planovi postanu stvarnost. U Beogradu, avgust 2010. godine Vesna Žunić-Pavlović Marina Kovačević-Lepojević

Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević Apstrakt Rad je posvećen analizi različitih pristupa u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja. U prvom delu rada razmotreni su opisi, karakteristike i tipologije poremećaja ponašanja koje se sreću u savremenoj literaturi. Drugi deo rada posvećen je efektivnim pristupima u prevenciji poremećaja ponašanja duž kontinuuma koga čine univerzalna, selektivna i indikovana prevencija. Pored toga, prikazane su i osnovne postavke zakonske, socijalne i situacione prevencije prestupničkog ponašanja. Na kraju, pregledom literature ostvaren je uvid u savremena saznanja o uspešnim pristupima u tretmanu poremećaja ponašanja i redukovanju delinkvencije i kriminala. Ključne reči: poremećaji ponašanja, delinkvencija, kriminal, prevencija, tretman

POREMEĆAJI PONAŠANJA Nauka o prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja ima relativno dugu istoriju. Međutim, većina autora smatra da je presudan uticaj na razvoj teorije, istraživanja i prakse u ovoj oblasti imalo uvođenje dijagnostičke oznake poremećaji ponašanja u međunarodno priznate medicinske klasifikacije (ICD i DSM). U medicinskim klasifikacionim sistemima date su precizne definicije poremećaja ponašanja, njihova tipologija i kriterijumi za postavljanje ove dijagnoze. Na taj način poremećaji ponašanja izdvojeni su kao posebna dijagnostička kategorija, odnosno napravljena je razlika između poremećaja ponašanja i drugih fenomena s kojima su ranije bili svrstavani u istu grupu. Dijagnostička kategorija poremećaji ponašanja prvi put se pojavljuje u osmoj reviziji Međunarodne klasifikacije bolesti, povreda i uzroka smrti (ICD-8) Svetske zdravstvene organizacije iz 1965. godine i drugoj verziji Dijagnostičko-statističkog priručnika (DSM-2) Američkog udruženja

10

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

psihijatara, iz 1968. godine. U skladu sa novim saznanjima, menjali su se opisi i kriterijumi koji se odnose na ovu dijagnostičku kategoriju. Neke postavke u ICD su reorganizovane radi usklađivanja sa određenjima koja su data u DSM, mada su se izvesne razlike između ova dva klasifikaciona sistema zadržale do danas. U trenutno važećoj, desetoj reviziji Međunarodne klasifikacije bolesti, povreda i uzroka smrti (ICD-10), poremećaji ponašanja svrstani su u dijagnostičku kategoriju pod nazivom poremećaji ponašanja i emocija sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji (Svetska zdravstvena organizacija, 1992). Osnovna karakteristika poremećaja ponašanja je ponavljano i trajno prisustvo obrazaca antisocijalnog, agresivnog i izazivačkog ponašanja, kao što su: preterane tuče ili zastrašivanja, surovost prema drugim ljudima ili životinjama, žestoka destruktivnost prema imovini, podmetanje požara, krađe, ponavljano laganje, izostajanje iz škole i bežanje od kuće, neobično česti i teški napadi besa, prkosno provokativno ponašanje i stalna neposlušnost. Ova dijagnostička kategorija obuhvata nekoliko tipova poremećaja ponašanja, a to su: poremećaj ponašanja ograničen na porodičnu sredinu, nesocijalizovani poremećaj ponašanja, socijalizovani poremećaj ponašanja, poremećaj u vidu protivljenja i prkosa, drugi poremećaji ponašanja i nespecifikovani poremećaji ponašanja. U četvrtoj verziji Dijagnostičko-statističkog priručnika (DSM-IV), koja se trenutno primenjuje, poremećaji ponašanja svrstani su u dijagnostičku kategoriju pod nazivom deficit pažnje i disruptivni poremećaji ponašanja (APA, 1994). Dijagnostička oznaka poremećaji ponašanja opisana je kao ponavljani i uporni obrasci ponašanja kojima se krše prava drugih i opšte, uzrastu prikladne socijalne norme i pravila, gde se ubrajaju: agresivno ponašanje prema ljudima ili životinjama, namerna destrukcija imovine, prevare ili krađe i ozbiljno kršenje pravila ponašanja. Ponuđene su dve tipologije poremećaja ponašanja, u odnosu na uzrast – tip koji se pretežno javlja u detinjstvu i tip koji se javlja u adolescenciji, kao i u odnosu na težinu poremećaja – laki, umereni i teški tip. U okviru ove dijagnostičke kategorije izdvojen je i оpoziciono-prkosni poremećaj, koga karakterišu dugotrajni obrasci negativnog, drskog i neprijateljskog ponašanja, ali bez ozbiljnijeg kršenja opšteprihvaćenih socijalnih normi. U literaturi o prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja ove dve dijagnostičke oznake se, uglavnom, objedinjeno posmatraju. Prikazane klasifikacije postale su polazište brojnih istraživačkih studija. Precizne oznake, definicije i tipologije omogućile su izradu instru-



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

11

menta za procenu, ispitivanje prevalencije i karakteristika poremećaja ponašanja, ali i kompariranje rezultata različitih studija, što je doprinelo unapređivanju saznanja o etiologiji i fenomenologiji. Sa druge strane, mnogi istraživači su u svojim empirijskim proučavanjima nailazili na probleme prilikom primene opisa i kriterijuma koji su ponuđeni u okviru pomenutih dijagnostičkih kategorija. Posledično, pojavljuju se empirijski ili dimenzionalni sistemi procene i klasifikacije u psihopatologiji, kao alternativa kategorijalnim sistemima koji se koriste u kliničkoj praksi (Achenbach, 1995). Osnovno polazište dimenzionalnih sistema jeste zasnivanje psihopatoloških kategorija, njihovih granica i kriterijuma na rezultatima istraživanja. U kategorijalnim sistemima, na osnovu unapred utvrđenih kriterijuma, postavlja se dijagnoza, odnosno potvrđuje prisustvo poremećaja ponašanja. Zagovornici dimenzionalnih sistema smatraju da u realnosti ne postoje jasne granice između normativnog ponašanja i psihopatologije, pa poremećaji ponašanja predstavljaju ekstremne forme problema koji se uobičajeno javljaju, a ne neuobičajena stanja koja se suštinski razlikuju od normalnosti. Nadalje, dijagnostičke kategorije ne prepoznaju tendenciju ka udruženom pojavljivanju nekih poremećaja, već se svaki od njih zasebno posmatra. Za razliku od toga, dimenzionalni sistemi zasnovani su na empirijskim podacima o povezanosti pojedinih poremećaja, što omogućava izdvajanje obrazaca udruženih bihejvioralnih i emocionalnih problema, odnosno sindroma. Prema jednoj od najpoznatijih dimenzionalnih klasifikacija, poremećaji ponašanja deo su jedinstvenog spektra eksternalizovanih problema, gde se ubrajaju dva sindroma – ponašanje kojim se krše pravila i agresivno ponašanje (Achenbach, Rescorla, 2001). Neki autori smatraju da kategorijalni i dimenzionalni pristup nisu suštinski suprotstavljeni, već da odražavaju prirodan tok razvoja saznanja (Coie et al., 1993). Prvobitno nastali kategorijalni sistemi usmereni su ka identifikovanju osnovnih karakteristika po kojima se razlikuju disfunkcionalni pojedinci, dok dimenzionalni sistemi predstavljaju rezultat detaljnijeg sagledavanja razvojnih procesa određenog poremećaja. Takvu povezanost potvrđuje evidentan uticaj rezultata empirijskih istraživanja na osavremenjivanje opisa i kriterijuma u kategorijalnim sistemima, što se posebno odnosi na DSM. U savremenoj literaturi postoje brojne definicije poremećaja ponašanja, tako da se ne može govoriti o univerzalnom i opšteprihvaćenom određenju ovog pojma. Ipak, mogu se izdvojiti neki zajednički elementi. Poremećajima ponašanja označavaju se različite bihejvioralne manifesta-

12

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

cije koje povezuje nekonformizam ili nepoštovanje opšteprihvaćenih socijalnih normi, antisocijalnost u smislu ugrožavanja prava drugih i agresija, odnosno povređivanje, nanošenje štete ili neprijatnosti drugima. Spektar pojavnih oblika poremećaja ponašanja je veoma širok i kreće se od prkosnog ponašanja do fizičkog nasilja. Neki oblici poremećaja ponašanja predstavljaju kršenje zakonskih normi, odnosno mogu biti okarakterisani kao krivična dela i prekršaji ili delinkvencija. Važna karakteristika poremećaja ponašanja jeste repetitivnost, odnosno ponavljanje i relativna trajnost, na osnovu čega se razlikuju od usamljenih i situacionih epizoda koje mogu biti okarakterisane kao normativne razvojne krize. Poremećaji ponašanja dovode do brojnih negativnih posledica, uključujući porodično funkcionisanje, odnose sa vršnjacima, učenje i drugo. U mnogim slučajevima, simptomi poremećaja ponašanja pojavljuju se na predškolskom uzrastu, a stabilne manifestacije mogu se zapaziti tokom mlađeg školskog uzrasta. Rezultati brojnih istraživanja potvrđuju da kriminalno ponašanje u odraslom dobu podrazumeva ispoljavanje poremećaja ponašanja u mladosti, iako većina mladih sa antisocijalnim ponašanjem ne postaju antisocijalne odrasle osobe. Prema nekim istraživanjima, oko polovine dece sa poremećajima ponašanja postanu delinkventi u adolescenciji, a najmanje trećina maloletnih delinkvenata postanu odrasli prestupnici (Patterson, DeBaryshe, Ramsey, 1989). Poremećaji ponašanja često se javljaju udruženo sa drugim mentalnim poremećajima. Epidemiološke studije otkrivaju da oko 70% dece i omladine sa poremećajima ponašanja, uzrasta 7–13 godina, ispunjava kriterijume za postavljanje još jedne dijagnoze (Kazdin, 1993). Na osnovu dosadašnjih istraživanja komorbiditeta poremećaja ponašanja, izvedena su sledeća zapažanja: poremećaji ponašanja počinju na ranijem uzrastu, teži su i uporniji ukoliko su udruženi sa ADHD; pojava anksioznih poremećaja u detinjstvu smanjuje rizik poremećaja ponašanja u adolescenciji, ali kod dece sa poremećajima ponašanja postoji veća verovatnoća pojave anksioznih poremećaja; kod mnogih adolescenata sa poremećajima ponašanja ispunjeni su kriterijumi za postavljanje dijagnoze depresivnih poremećaja i poremećaja emocija, ali ova veza nije do kraja objašnjena; postoje indicije da somatoformni poremećaji mogu biti prediktor poremećaja ponašanja kod devojaka; postoji recipročna veza između poremećaja ponašanja i zloupotrebe psihoaktivnih supstanci u smislu da jedan poremećaj podstiče ispoljavanje drugog (Loeber et al., 2000). Rezultati brojnih istraživanja otkrivaju da su mentalni poremećaji učestaliji kod delinkvenata u odnosu



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

13

na opštu populaciju, što se posebno odnosi na zloupotrebu psihoaktivnih supstanci, depresivne poremećaje i poremećaje raspoloženja, anksiozne poremećaje, PTSP i ADHD (Tarolla et al., 2002). U radu Nenada Glumbića izneta su interesantna zapažanja o kriminalnom ponašanju osoba sa Aspergerovim sindromom. Napredak naučnih saznanja imao je praktične implikacije u vidu razvijanja široke mreže različitih institucija i profesionalnih usmerenja koji rade na prevenciji i tretmanu poremećajima ponašanja. Do danas, ova oblast zadržala je multidisciplinarni karakater, što podrazumeva multipla izvorišta i pravce razvoja. Doprinos ukupnom fondu znanja o efektivnim pristupima u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja ostvarili su naučnici i praktičari iz različitih oblasti, kao što su medicina, socijalna zaštita, obrazovanje, pravosuđe i drugo. Usled postojanja razvojnog kontinuuma poremećaji ponašanja–delinkvencija–kriminal, teško je napraviti oštru granicu u pogledu specifičnog usmerenja pojedinih intervencija i programa, već ih je bolje posmatrati kao deo obuhvatne društvene reakcije na ove probleme. Trenutnu situaciju na svetskoj sceni karakteriše izuzetno interesovanje naučne i stručne javnosti za proučavanje poremećaja ponašanja, delinkvencije i kriminala. Nasuprot tome, u Srbiji su sasvim retka istraživanja epidemiološkog karaktera, a posebno empirijska proučavanja efektivnosti programa i intervencija koje se primenjuju u okvirima prevencije i tretmana ovih fenomena. Iako se na osnovu strane literature mogu steći dobre polazne osnovne, to nije dovoljno. U budućnosti treba raditi na sistematskoj izgradnji naučnih saznanja koja će biti utemeljena na podacima koji su prikupljeni na našim prostorima. O problemima koji se sreću u oblasti analitičko-istraživačkog rada u socijalnoj zaštiti maloletnih prestupnika i mogućnostima za njihovo prevazilaženje govori se u radu Aleksandra Jugovića. PREVENCIJA POREMEĆAJA PONAŠANJA, DELINKVENCIJE I KRIMINALA Univerzalna, selektivna i indikovana prevencija U savremenoj medicini u upotrebi je klasifikacija preventivnih mera koju je predložio Gordon (1983), a prema kojoj se sva preventivna nastojanja mogu razvrstati na univerzalna, selektivna i indikovana. Autor

14

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

je kritikovao tradicionalnu klasifikaciju Komisije za hronične bolesti iz 1957. godine, koja je prvobitno predviđala dve kategorije – primarnu i sekundarnu prevenciju, a kasnije je dodata i treća kategorija tzv. tercijarna prevencija. Primarna prevencija primenjuje se pre nastanka bolesti i ima za cilj redukovanje incidencije, cilj sekundarne prevencije je smanjenje prevalencije, što znači da se primenjuje nakon dijagnostikovanja bolesti, ali pre nego što ona izazove negativne posledice, dok se tercijarna odnosi na mere kojima se sprečavaju dalja oštećenja i onesposobljavanje usled bolesti. Osnovna zamerka upućena na račun ove klasifikacije odnosila se na njenu neusklađenost sa savremenim saznanjima o povezanosti različitih bio-psiho-socijalnih faktora sa negativnim zdravstvenim ishodima. Prema Gordonu, termin prevencija odnosi se isključivo na mere, akcije i intervencije koje se primenjuju pre nastanka bolesti. Podela na univerzalnu, selektivnu i indikovanu prevenciju izvršena je u odnosu na populacione grupe za koje se primena određenih intervencija smatra optimalnom. Mere univerzalne prevencije imaju najširu upotrebu i korisne su za svakog pojedinca. Primenjuju se na opštoj populaciji, obično bez profesionalne pomoći, a dobiti prevazilaze troškove i eventualne rizike. Selektivna prevencija obuhvata mere koje se primenjuju na rizične grupe, odnosno na podgrupe opšte populacije kod kojih postoji natprosečan rizik da obole od neke bolesti. Indikovana prevencija usmerena je ka pojedincima koji se, na osnovu identifikovanih rizičnih faktora, stanja i abnormalnosti, smatraju visokorizičnim u pogledu oboljevanja. Većina mera indikovane prevencije odgovara onome što se ranije nazivalo sekundarnom prevencijom, s tom razlikom da je indikovana prevencija rezervisana samo za pojedince kod kojih postoji velika verovatnoća oboljevanja, ali kod kojih nije dijagnostikovana bolest. Iako su obe prikazane klasifikacije prevencije pravljene za tzv. medicinske bolesti, savremeni autori smatraju da se Gordonov klasifikacioni sistem može primeniti i u oblasti prevencije mentalnih poremećaja, a time i poremećaja ponašanja (Mrazek, Haggerty, 1994). Primeri univerzalnih preventivnih intervencija koje su namenjene opštoj populaciji jesu unapređivanja prenatalne brige, sprečavanje bračnih problema i slično. Intervencije selektivne prevencije usmerene su ka specifičnim rizičnim grupama koje su identifikovane na osnovu prisustva bioloških, psiholoških i socijalnih faktora povezanih sa pojavom mentalnih poremećaja. U ovu kategoriju ubrajaju se intervencije kao što su kućne posete i predškolski programi za decu iz siromašnih zajednica. Indikovane preventivne intervencije prime-



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

15

njuju se ukoliko su otkriveni izvesni znaci, simptomi ili predispozicije koji upućuju na izvesnu disfunkcionalnost, ali nisu ispunjeni kriterijumi za postavljanje dijagnoze mentalnog poremećaja. Drugačije rečeno, indikovane intervencije (npr. unapređivanje interakcije roditelj–dete) primenjuju se u slučajevima kada su roditelji otkrili izvesne probleme u ponašanju kod deteta, ali nije dijagnostikovan poremećaj ponašanja. Osnovni cilj univerzalnih, selektivnih i indikovanih mera je tzv. apsolutna prevencija, odnosno redukovanje broja novih slučajeva, mada cilj može biti i odlaganje početka mentalnog poremećaja ili kratkoročna redukcija novih slučajeva. Pored toga, indikovana prevencija ima za cilj da redukuje progresiju od ranih simptoma ka dugotrajnim i teškim oblicima mentalnih poremećaja. Na osnovu opsežnog pregleda literature, Grinberg i saradnici izdvoji su 34 programa koji se primenjuju u prevenciji mentalnih poremećaja dece i omladine, a čiji su pozitivni efekti potvrđeni rezultatima rigoroznih evaluacija (Greenberg, Domitrovich, Bumbarger, 2001). Svi izdvojeni programi redukuju simptomatologiju povezanu sa mentalnim poremećajima, ali imaju i druge pozitivne efekte u širem smislu unapređivanja zdravlja. Univerzalni programi prevencije mentalnih poremećaja namenjeni su celokupnoj školskoj populaciji ili učenicima određenih razreda, odnosno specifičnim grupama koje su izdvojene prema kriterijumima koji nemaju veze sa rizikom mentalnih poremećaja. Izdvojeno je ukupno 14 efektivnih univerzalnih programa koji uspešno deluju na specifične simptome psihopatologije (agresija, anksiozni ili depresivni poremećaji) ili na poznate rizične faktore povezane sa psihopatologijom (impulsivnost, deficit kognitivnih veština ili antisocijalno ponašanje). Uspešni univerzalni programi klasifikovani su u četiri grupe, a to su: – programi prevencije nasilnog ponašanja, gde su svrstana dva školska programa koja su specifično usmerena ka prevenciji ili redukovanju nasilja prevashodno putem unapređivanja pozitivne komunikacije i veština nenasilnog rešavanja konflikata i donošenja odluka (Second Step i Responding in Peaceful and Positive Ways); – programi unapređivanja socijalnih i kognitivnih veština sa četiri programa koja se primenjuju uglavnom u populaciji učenika osnovnih škola s ciljem razvijanja fundamentalnih kognitivnih veština, socijalne i emocionalne kompetencije (Interpersonal Cognitive Problem-Solving, Promoting Alternative Thinking Strategies, Improving Social Awareness – Social Problem Solving i Positive Youth Development Program);

16

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

– programi orijentisani ka promeni školske sredine predstavljaju grupu od šest programa koji imaju za cilj redukovanje rizičnih i jačanje protektivnih faktora u socijalnom okruženju deteta (The School Transitional Environment Project, Child Development Project, Good Behavior Game, Bullying Prevention Program i dva izraelska programa prevencije internalizovanih problema i suicida); – multikomponentni programi fokusirani na različite rizične i protektivne faktore koji deluju na nivou pojedinca, porodice, škole i vršnjačke grupe (Linking the Interests of Families and Teachers i Seattle Social Development Project). Osim univerzalnih programa, pomenuta grupa autora izdvojila je još 20 uspešnih selektivnih i indikovanih preventivnih programa, od čega se 10 programa primenjuje u prevenciji eksternalizovanih poremećaja (ADHD, opoziciono-prkosni poremećaj i poremećaj ponašanja). Programi se primenjuju kod dece i omladine sa agresivnim i antisocijalnim ponašanjem, a prema fokusu delovanja razvrstani su u tri grupe: – programi usmereni na dete, gde su svrstana četiri programa koja su osmišljena za agresivnu decu s ciljem redukovanja agresije i unapređivanja socijalnih veština, mada se u neke programe uključuju i druga deca kako bi se obezbedili prosocijalni modeli, vežbanje novih veština u svakodnevnim situacijama i uspešno uključivanje u vršnjačku grupu (Anger Coping Program, Brainpower Program, Peer Coping Skills Training i Social Relations Program); – programi podrške odraslih sa samo jednim programom mentorskog tipa (Big Brother – Big Sister); – multikomponentni programi za decu i porodice koji su dugotrajni i usmereni na brojne individualne i sredinske rizične faktore, a sadrže intervencije za decu, roditelje i nastavnike (Adolescent Transitions Program, Montreal Prevention Experiment, First Steps Program, The Earlscourt Social Skills Group Program i Fast Track). Vaninstitucionalni programi prevencije smatraju se generalno uspešnijim u odnosu na programe koji podrazumevaju izmeštanje deteta iz porodice i upućivanje na neki vid institucionalnog tretmana. Iscrpan pregled evaluacija različitih vaninstitucionalnih programa sadržan je u radu Melihe Bijedić.



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

17

Klasifikacija na univerzalne, selektivne i indikovane programe primenjuje se i na programe prevencije delinkventnog ponašanja. Ranije je pomenuto da postoji razlika između poremećaja ponašanja i delinkvencije, jer dijagnoza poremećaja ponašanja uključuje delinkventno ponašanje, ali i druge oblike negativnog ponašanja. Samim tim, postoji i razlika u razvrstavanju programa prevencije poremećaja ponašanja i programa prevencije delinkvencije. Univerzalni programi prevencije delinkventnog ponašanja imaju za cilj redukovanje novih slučajeva delinkvencije u opštoj populaciji putem smanjenja verovatnoće delinkventnog ponašanja na starijem uzrastu; selektivni programi namenjeni su grupama u riziku kod kojih postoje obrasci agresivnog i antisocijalnog ponašanja ili čak dijagnoza poremećaja ponašanja; indikovani programi namenjeni su pojedincima koji ispoljavaju neke oblike delinkventnog ponašanja i imaju za cilj sprečavanje dugoročnih negativnih posledica, odnosno hroniciteta i pojave težih oblika delinkvencije (Tolan, Guerra, 1994). Pomenuti autori su u svojoj obuhvatnoj evaluacionoj studiji opisali uspešne programe koji se primenjuju na različitim nivoima preventivnog delovanja. Univerzalni programi prevencije delinkventnog ponašanja uglavnom su u funkciji unapređivanja resursa, kompetencija i veština čime se postiže imunizacija na negativne uticaje, ali mogu biti usmereni i ka rizičnim faktorima koji su zajednički za celokupnu populaciju na koju se deluje. Neki programi deluju na pojedinačne rizične faktore ili se primenjuju u jednom setingu, dok se drugima deluje na više faktora u različitim domenima životnog funkcionisanja. U zavisnosti od uzrasta korisnika, uspešni programi grupisani su u sledeće kategorije: – programi za predškolski uzrast, gde se ubraja program podrške visokorizičnim majkama (Yale Child Welfare Research Program), letnji program za decu iz siromašnih porodica (Head Start) i edukativni program za predškolce (Perry Preschool Project); – programi za mlađi osnovnoškolski uzrast, tačnije jedan program koji sadrži trening veština rešavanja socijalnih problema za decu, obučavanje nastavnika za rukovođenje odeljenjem i trening veština vođenje porodice za roditelje; – programi za stariji osnovnoškolski i srednjoškolski uzrast koji obuhvataju programe unapređivanja socijalne kompetencije (Positive Youth Development Program), interpersonalnih odnosa i socijalne klime u školi, kao i unapređivanja socijalnih veština rekreativnim aktivnostima.

18

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

Selektivni programi prevencije delinkventnog ponašanja osmišljeni su tako da deluju na specifične rizične faktore identifikovane kod dece i omladine kod koji postoji izvesna tendencija ka delinkvenciji. Izdvojeni efektivni programi selektivnog nivoa podeljeni su prema fokusu delovanja na tri grupe: – programi orijentisani ka pojedincu, kao što su lečenje emocionalnih trauma (Project CREST) i unapređivanje socijalnih i kognitivnih veština (Student Training Through Urban Strategies); – programi orijentisani ka interpersonalnim odnosima, gde se ubraja više različitih programa unapređivanja roditeljskih veština i porodičnih odnosa putem redukovanja koersivnog stila roditeljstva, poboljšanja porodične organizacije i kohezije, te razvijanja pozitivnih odnosa porodice sa socijalnim okruženjem; – programi orijentisani ka neposrednoj socijalnoj sredini, obuhvataju, kao prvo, školske programe koji imaju za cilj unapređivanje znanja i veština stručnjaka zaposlenih u školi, unapređivanje motivacije učenika i pružanje mogućnosti za ostvarivanje uspeha, promenu školske klime u smislu odlučivanja, organizacije i načina rada i, kao drugo, programe koji imaju za cilj strukturalne promene u zajednici u pravcu pružanja novih mogućnosti za mlade, promene stavova onih koji rade sa mladima i redukovanja negativnih uticaja. Indikovani programi namenjeni su deci i omladini kod kojih su otkriveni teži oblici negativnih bihejvioralnih obrazaca ili delinkventno ponašanje. S obzirom na to da su ovi pojedinci uglavnom uključeni u neki vid ambulantnog ili institucionalnog tretmana, opisani programi sprovode se u ustanovama za mentalno zdravlje ili ustanovama za tretman delinkvenata i to su: – programi orijentisani ka pojedincu, među kojima su najuspešniji oni koji sadrže mentorstvo, profesionalnu orijentaciju i osposobljavanje, modifikaciju ponašanja, promenu antisocijalnih stavova, trening kognitivnih, socijalnih i bihejvioralnih veština; – programi orijentisani ka interpersonalnim odnosima, odnosno funkcionalna porodična terapija i multisistemska terapija; – programi orijentisani ka neposrednoj socijalnoj sredini kojima se menjaju pojedini aspekti institucionalnog okruženja s ciljem promovisanja pozitivnog ponašanja i socijalne kompetencije (npr. Teaching Family Model).



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

19

Može se zaključiti da su se programi koji sadrže trening socijalnih i kognitivnih veština i intervencije usmerene ka unapređivanju veština roditeljstva i porodičnih odnosa pokazali kao najefektivniji na univerzalnom, selektivnom i indikovanom nivou preventivnog delovanja. Takođe, uspešniji su multikomponentni i dugotrajniji programi. Edina Vejo i Muharem Adilović u svom radu razmatraju socijalno-pedagoški pristup konceptualizaciji poremećaja ponašanja koji se zasniva na kontinuumu univerzalne, selektivne i indikovane prevencije, s tim da autori ukazuju na važnost intervencija koje se primenjuju na mlađem uzrastu. Zakonska, socijalna i situaciona prevencija U kriminološkoj literaturi, proučavanje prevencije delinkvencije i kriminala odavno je izašlo iz uskih okvira delovanja zakonskih normi i prihvaćen je sveobuhvatan pristup koji objedinjuje dostignuća različitih naučnih disciplina i oblasti praktičnog delovanja. Radi sistematizacije saznanja o efektivnoj prevenciji prestupničkog ponašanja, raznovrsni programi i intervencije organizovni su u četiri osnovna strateška pristupa, a to su: sprovođenje zakona, razvojna prevencija, prevencija u zajednici i situaciona prevencija, s tim da se razvojna prevencija i prevencija u zajednici često objedinjeno nazivaju socijalnom prevencijom (Torny, Farrington, 1995). Prema tradicionalnom viđenju, sprovođenje zakona ili zakonski pristup koji se svodi na hapšenje, procesuiranje i sankcionisanje ostvaruje preventivno delovanje posredstvom četiri osnovna mehanizma, a to su: 1) generalno odvraćanje, odnosno efekat koji se postiže upućivanjem generalne pretnje krivičnim procesuiranjem svakom pojedincu ukoliko prekrši zakon; 2) specifično odvraćanje ili efekat koji se postiže na individualnom nivou kažnjavanjem prestupnika za izvršeno delo; 3) onesposobljavanje kao efekat koji proizlazi iz zadržavanja prestupnika pod strogim nadzorom tako da ne može da izvrši novo delo; 4) rehabilitacija, odnosno efekat koji se postiže korišćenjem perioda ograničavanja (zatvaranja) za primenu intervencija kao što su psihološko savetovanje, tretman bolesti zavisnosti, profesionalno osposobljavanje i opšte obrazovanje, kako bi se smanjila verovatnoća da prestupnik nastavi da vrši dela u budućnosti (Moore, 1995). Na osnovu pomenutih mehanizama, može se napraviti razlika između indirektnog i direktnog delovanja krivičnog zakonodavstva i sprovođenja zakona (Torny, Farrington, 1995). Indirektno delovanje, odnosno general-

20

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

no-preventivna funkcija, ostvaruje se posredstvom socijalizacije. Ideja o generalnom odvraćanju ili zastrašivanju vuče korene iz klasičnih kriminoloških teorija prema kojima propisivanje dovoljno teških kazni može sprečiti potencijalne prestupnike da izvrše krivična dela, jer će ih bol i patnja koji prate kažnjavanje obeshrabriti i odvratiti od činjenja prestupa. Šire posmatrano, zakonske norme oblikuju socijalni kontekst u kome se formiraju individualne karakteristike, kao što su motivacija, namere, sistem vrednosti, uverenja i slično. Samim tim, krivično zakonodavstvo ima moralno-edukativnu funkciju, jer većina građana ne vrši krivična dela zato što su vaspitani tako da se prema kriminalnim aktivnostima odnose kao prema nečemu što je loše i nepoželjno. Direktno delovanje krivičnog zakonodavstva objedinjuje ostala tri mehanizma, specifično odvraćanje, onesposobljavanje i rehabilitaciju. Može se reći da je ovde pre reč o reaktivnom nego o preventivnom delovanju, jer se sve dešava nakon izvršenja krivičnog dela. Preventivna funkcija ogleda se u sprečavanju učinioca lakših dela da izvrše teža dela i u sprečavanju primarnih učinilaca da recidiviraju. Neki od najvažnijih aspekata uloge krivičnog zakonodavstva u prevenciji prestupništva obrađeni su u radu Stanka Bejatovića. Razvojna prevencija podrazumeva delovanje na rizične i protektivne faktore koji su od značaja za individualni razvoj. Tokom devedesetih godina, na napredak kriminološke nauke presudno je uticala tzv. paradigma prevencije rizičnih faktora, importovana iz medicine, koja implicira identifikovanje ključnih rizičnih faktora delinkventnog ponašanja i primenu preventivnih mera kako bi se osujetilo njihovo negativno dejstvo (Farrington, 2000). Osnovna izvorišta saznanja na kojima bazira savremena razvojna prevencija su rezultati longitudinalnih i eksperimentalnih studija, kao i teorija o nastanku delinkventnog ponašanja (Tremblay, Craig, 2000). Na osnovu longitudinalnih studija identifikovani su ključni prediktori delinkventnog i kriminalnog ponašanja koji se mogu razvrstati u tri osnovne kategorije: individualne karakteristike, porodične karakteristike i karakteristike socijalnog okruženja. Eksperimentalne studije omogućile su razumevanje mehanizma delovanja pojedinih faktora, ali i efekata promene pojedinih faktora u preveniranju delinkventnog ponašanja. Navedeni autori smatraju da su, među brojnim teorijama delinkvencije, posebno važnu ulogu za razvojnu prevenciju imala tri pristupa: generalna teorija kriminala u kojoj su ključni koncepti samokontrola i razlike u individualnim odgovorima prilikom suočavanja sa mogućnostima za devijantno ponašanje; model razvojnih pravaca antisocijalnog ponašanja koji sugeriše



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

21

postojanje multiplih putanja u razvoju antisocijalnog ponašanja koje vode ka različitim tipovima prestupništva u adolescenciji i odraslom dobu; model kumulativnog rizika prema kome prisustvo većeg broja rizičnih faktora ima snažnije dejstvo, a različiti razvojni problemi imaju zajedničke rizične faktore. Opisani teorijski pristupi upućuju na različite pravce preventivnog delovanja: rane intervencije unapređivanja roditeljskih veština s ciljem razvijanja samokontrole deteta, intervencije koje će biti usmerene na rizične i protektivne faktore koji su specifični za određeni razvojni pravac i uzrast ili intervencije koje će biti usmerene ka redukovanju raznovrsnih rizičnih faktora na ranom uzrastu. U radu Branislave Popović-Ćitić detaljno su prikazana teorijska objašnjenja na kojima se temelji razvojna prevencija. Situaciona prevencija polazi od toga da je kriminalno ponašanje prevashodno situacionog karaktera i da prestupnici manje ili više racionalno razmišljaju i odlučuju o svom angažovanju u kriminalnim aktivnostima u odnosu na neposrednu situaciju i mogućnosti. Samim tim, preventivno delovanje podrazumeva redukovanje mogućnosti za izvršenje krivičnog dela, što se postiže menjanjem percepcija potencijalnih prestupnika o potrebnom naporu za izvršenje dela i postojećem riziku, redukovanjem nagrade koja se očekuje od izvršenja krivičnog dela, redukovanjem faktora koji imaju provocirajuće dejstvo, povećanjem osećanja stida i krivice koji prate izvršenje dela (Cornish, Clarke, 2003). Situacioni pristup je nastao šezdesetih i sedamdesetih godina, a danas predstavlja razvijen i dobro organizovan sistem koga karakteriše teorijska zasnovanost, metodologija akcionih istraživanja, raznovrsne tehnike i praksa bazirana na dokazima o efektivnosti (Clarke, 1997). Teorijsko utemeljenje situaciona prevencija nalazi u teoriji racionalnog izbora, prema kojoj kriminalno ponašanje predstavlja rezultat proračuna troškova, dobiti i rizika koji su povezani sa izvršenjem dela i teoriji rutinskih aktivnosti, prema kojoj prestupnici imaju ustaljen raspored dnevnih aktivnosti u okviru koga traže pogodne mete, a do izvršenja krivičnog dela dolazi ukoliko se vremenski usklade svi potrebni elementi (prestupnik, žrtva i odsustvo čuvara). Mere redukovanja mogućnosti za kriminalno ponašanje su specifične i usklađene sa prirodom pojedinih krivičnih dela i uključuju upravljanje, uređivanje i promenu neposrednog okruženja. Istraživači i praktičari kontinuirano tragaju za novim tehnikama i proveravaju njihovu efektivnost, pa se lista efektivnih preventivnih mera stalno unapređuje. U najnovijoj klasifikaciji izdvojeno je pet kategorija sa ukupno 25 tehnika situacione prevencije, u zavisnosti od njihovog primarnog usmerenja. O ovim i drugim pitanjima u vezi sa si-

22

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

tuacionom prevencijom raspravlja se u radu Marine Kovačević-Lepojević i Vesne Žunić-Pavlović. U literaturi postoje različita stanovišta u pogledu prevencije u zajednici. Prema nekim autorima, prevencija u zajednici predstavlja aktivnosti usmerene ka promeni socijalnih uslova koji podstiču kriminalno ponašanje članova zajednice (Hope, 1995). To se postiže osposobljavanjem socijalnih institucija, kao što su porodice, škole, vršnjačke grupe, udruženja i organizacije za redukovanje kriminala. Funkcionisanje socijalnih institucija može se sagledati kroz horizontalnu i vertikalnu dimenziju. Horizontalna dimenzija podrazumeva socijalne interakcije između pojedinaca i grupa izražene u neformalnim odnosima ili organizovanim aktivnostima, dok se vertikalna dimenzija odnosi na povezanost lokalnih institucija sa izvorima moći i resursa na makrodruštvenom nivou. Obe dimenzije su značajne za organizovanje preventivnih nastojanja, jer utiču na nivo kriminala u zajednici. Održavanje reda u lokalnoj zajednici primarno se ostvaruje kroz horizontalnu dimenziju, ali snaga i efektivnost ovakvih nastojanja zavise od vertikalne dimenzije. U okviru ovako definisane prevencije u zajednici mogu se razlikovati tri paradigme: – paradigma nastala kao odgovor na demografsku i ekonomsku ekspanziju gradova tokom prošlog veka obuhvata tri pristupa: organizovanje zajednice zasnovano na radovima Čikaške škole, uključivanje stanara u rukovođenje i kontrolu nad stambenim naseljima i mobilizacija resursa, odnosno jačanje lokalnih zajednica putem transfera političke i ekonomske moći; – paradigma odbrane zajednice od kriminala nastala je tokom sedamdesetih godina i ima dve forme, intencionalno organizovanje nadzora nad zajednicom ili jačanje neformalne socijalne kontrole putem uključivanja građana u održavanje reda i modifikaciju okruženja, u smislu izgradnje objekata i otklanjanja prepreka kako bi se unapredilo prirodno nadziranje zajednice; – paradigma očuvanja reda i redukovanja viktimizacije razvijena je tokom osamdesetih godina na pretpostavci da u zajednicama sa znatnom stopom kriminala postoji visoka koncentracija vulnerabilnih pojedinaca i domaćinstava, pa se preventivna nastojanja usmeravaju ka zaustavljanju propadanja stambenih naselja (razvijanje mreže službi i usluga, problemski orijentisane policijske inicijative i drugo) i zaštiti najugroženijih primenom mera obezbeđenja i organizovanjem građana u grupe koje sprovode nadzor.



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

23

Drugi autori smatraju da prevencija u zajednici predstavlja kombinaciju razvojne i situacione prevencije i da obuhvata programe koji se primenjuju na nivou cele zajednice, odnosno u kojima je zajednica fokus intervencija (Welsh, Hoshi, 2002). Za razliku od prethodno prikazanog stanovišta, ovde se ne misli na programe gde se preventivno delovanje ostvaruje posredstvom socijalnih institucija. Teorijsku osnovu ovako viđene prevencije u zajednici čine sociološke teorije koje objašnjavaju ulogu zajednice u nastajanju delinkventnog i kriminalnog ponašanja njenih članova (npr. teorija društvene dezorganizacije). Postoji nekoliko vrsta programskih pristupa u okviru prevencije u zajednici, a to su: – mobilizacija zajednice, odnosno podsticanje članova zajednice na aktivno učestvovanje u planiranju i primeni preventivnih aktivnosti; – programi usmereni na gangove, gde se razlikuju programi prevencije ili sprečavanja uključivanja mladih u gangove i programi intervencije kojima se deluje na gang u celini ili njegove pojedine članove; – programi mentorstva koji obično podrazumevaju uključivanje neprofesionalaca koji rade sa korisnicima osnovnoškolskog uzrasta; – rekreativni programi kojima se omogućava prosocijalno angažovanje deci i omladini tokom slobodnog vremena; – uklanjanje kriminogenih proizvoda, posebno vatrenog oružja, putem redukovanja dostupnosti, obezbeđivanja, otkupa, ograničenog izdavanja dozvola za posedovanje i slično. Usled teškoća koje prate evaluaciju programa prevencije u zajednici i metodoloških slabosti dosadašnjih evaluacionih studija, ne postoje čvrsti dokazi o njihovoj efektivnosti. Međutim, rezultati dosadašnjih istraživanja sugerišu da neki od ovih programa mogu biti uspešni u prevenciji delinkvencije i kriminala, a to se odnosi na programe mentorstva, rekreativne programe i programe sa intervencijama usmerenim ka članovima gangova (Sherman, 1997; Welsh, Hoshi, 2002). TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA U okviru medicinskog pristupa, osim prevencije mentalnih poremećaja, postoje još dva domena delovanja, a to su tretman i održavanje stanja (Mrazek, Haggerty, 1994). Tretman se primenjuje u slučajevima kada je di-

24

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

jagnostikovan mentalni poremećaj ili kada je ispunjena većina kriterijuma za postavljanje dijagnoze. Tretman sadrži dve komponente – identifikaciju slučajeva i standardni tretman kojim se redukuju trajanje i težina poremećaja, recidivi (ili se barem produžava vremenski period između epizoda) i komorbiditet. Intervencije održavanja, gde se ubrajaju podrška, edukacija, farmakoterapija i drugo, primenjuju se kod dijagnostikovanih slučajeva mentalnih poremećaja kod kojih poremećaj još traje. Održavanje ima za cilj smanjenje onesposobljenosti koja je povezana sa bolešću i sadrži dve komponente – motivaciju pacijenta za dugoročan tretman kojim se redukuje recidiv i pružanje posttretmanske zaštite. U narednom delu biće reči samo o tretmanu poremećaja ponašanja u užem smislu (bez identifikacije slučajeva). Sudeći prema rezultatima dosadašnjih evaluacionih studija u ovoj oblasti, pristupi koji se primenjuju u tretmanu poremećaja ponašanja pretežno su neefektivni. Primera radi, Kazdin je identifikovao 230 različitih pristupa u tretmanu poremećaja ponašanja i procenio njihov kvalitet na osnovu četiri osnovna kriterijuma: teorijska utemeljenost, zasnovanost na rezultatima istraživanja, empirijski dokazi o delotvornosti i empirijski potvrđena povezanost između procesa promene i rezultata (Kazdin, 1993). Zaključak ove studije je da nijedan pristup ne ispunjava sve navedene kriterijume, s tim da se sledeća dva mogu oceniti kao obećavajuća: – trening veština rešavanja interpersonalnih problema sa mnogo varijacija koje imaju neke zajedničke karakteristike: fokusirani su na način na koji dete opaža socijalnu situaciju; osmišljeni su u vidu serije koraka u rešavanju problema; koriste strukturirane zadatke (igre, učenje i priče); terapeut ima aktivnu ulogu u smislu davanja objašnjenja, podsticanja upotrebe veština, ocenjivanja i nagrađivanja; kombinuju različite procedure, a najčešće modelovanje, vežbanje, igranje uloga, pozitivno potkrepljivanje i blago kažnjavanje; – trening roditeljskih veština koji, takođe, ima različite oblike, ali i neke zajedničke karakteristike: stručnjak podučava roditelje i obično ne radi neposredno sa detetom; roditelji uče da identifikuju, definišu i posmatraju problem na drugačiji način; sadržaj sesija bazira na principima socijalnog učenja i odnosi se na primenu pozitivnih potkrepljenja, blago kažnjavanje, pregovaranje i uslovljavanje; roditeljima se pokazuje primena određene tehnike, a zatim oni vežbaju njenu upotrebu.



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

25

Većina savremenih autora poziva se na rezultate opsežne studije efektivnog psihosocijalnog tretmana dece i omladine sa poremećajima ponašanja koja je zasnovana na analizi 82 evaluacije efekata iz perioda 1966– 1995. godina (Brestan, Eyberg, 1998). Prema efektivnosti, različite forme tretmana razvrstane su u tri kategorije: potvrđeno efektivne (ukupno dve), moguće efektivne (ukupno 10) i neefektivne forme. Potvrđeno efektivni tretmani čija je delotvornost empirijski dokazana su: – program treninga za roditelje zasnovan na priručniku Living with children (Patterson, Gullion, 1996), koji je kratkoročan i bihejvioralan po svojoj prirodi, ima za cilj podučavanje roditelja kako da uoče devijantne obrasce ponašanja, prate i nagrađuju prosocijalna ponašanja i ignorišu ili kažnjavaju negativna ponašanja deteta; – program treninga za roditelje koji obuhvata modelovanje putem serije lekcija snimljenih na video-trake i grupne diskusije kojima rukovodi terapeut. Deset godina kasnije, prikazani rezultati donekle su korigovani u pregledu literature o efektivnosti psihosocijalnog tretmana dece i omladine sa poremećajima ponašanja iz perioda 1996–2007. godina (Eyberg, Nelson, Boggs, 2008). Od prethodno pomenuta dva potvrđeno efektivna tretmana, samo prvi je ispunio stroge kriterijume dobro ustanovljenog tretmana, dok je drugi reklasifikovan u kategoriju moguće efektivnih tretmana. Takođe, ponovnim pregledom utvrđeno je da tri programa ne zadovoljavaju kriterijume moguće efektivnih tretmana, a otkriveno je novih šest formi koje ih zadovoljavaju, tako da se u ovoj kategoriji našlo ukupno 15 intervencija, a to su: – trening kontrole besa za decu osnovnoškolskog uzrasta sa disruptivnim ponašanjem (Anger Control Training), zasnovan je na modelu procesiranja socijalnih informacija i sastoji se od grupnih sesija na kojima se uče i uvežbavaju adekvatni odgovori na situacije koje mogu da provociraju ljutnju; – grupni trening asertivnosti u formi diskusionih grupa namenjen je agresivnim adolescentima i primenjuje se u školi u dve verzije koje se razlikuju prema načinu rukovođenja grupom (Counselor-Led Assertive Training i Peer-Led Assertive Training); – sesije za roditelje i decu koje imaju za cilj redukovanje koersivnih interakcija putem instruiranja roditelja o podsticanju pozitivnog ponašanja, ignorisanju minornih negativnih ponašanja, davanju ja-

26

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

snih uputstava, primeni nagrada i kazni (Helping the Noncompliant Child); – u okviru obuhvatnog programa koji je fokusiran na redukovanje bihejvioralnih problema i unapređivanje socijalne kompetencije dece uzrasta od tri do osam godina (Incredible Years), kao moguće uspešne izdvojene su dve komponente – grupni trening za roditelje (Incredible Years Parent Training) i trening u vidu radionica za decu (Incredible Years Child Training); – program smeštanja maloletnika sa delinkventnim ponašanjem u hraniteljske porodice (Multidimensional Treatment Foster Care), koji obuhvata: trening hranitelja u primeni strukturiranog sistema upravljanja ponašanjem, kontinuiranu superviziju i pomoć hraniteljskoj porodici, porodičnu terapiju sa biološkim roditeljima i individualni tretman deteta sa naglaskom na veštinama rešavanja problema, kontroli besa, školovanju i slično; – multisistemska terapija (Multisystemic Therapy) za adolescente sa težim oblicima poremećaja ponašanja i delinkventnim ponašanjem može se opisati kao proširena sistemska porodična terapija, jer se problem posmatra i tretira u širem socijalnom kontekstu, što podrazumeva izradu plana tretmana za svaku porodicu i primenu raznovrsnih intervencija, a najčešće su to porodična terapija, pomoć u školovanju, integrisanje adolescenta u prosocijalne vršnjačke grupe i trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština; – program treninga za roditelje fokusiran na obrasce interakcija roditelj–dete (Parent-Child Interaction Therapy), koji ima za cilj obučavanje roditelja adekvatnim načinima reagovanja na ponašanje deteta i unapređivanje topline i bliskosti porodičnih odnosa; – program treninga za roditelje zasnovan na osnovnim bihejvioralnim principima modifikacije ponašanja deteta (Parent Management Training Oregon Model); – višefazni program unapređivanja pozitivnog roditeljstva (Positive Parenting Program), tačnije četvrti nivo ovog programa koji ima za cilj unapređivanje osnovnih roditeljskih veština i peti nivo koji predstavlja intenzivan individualizovani tretman disfunkcionalnih porodica; – trening veština rešavanja problema za decu sa poremećajima ponašanja uzrasta od sedam do trinaest godina (Problem-Solving Skills Training), isti trening uz dodatak komponente uvežbavanja u



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

27

planiranim aktivnostima izvan sesija i kombinacija ovog treninga, vežbanja i treninga za roditelje; – školski kognitivno-bihejvioralni program koji je zasnovan na modelu racionalno-emocionalne edukacije (Rational-Emotive Mental Health Program). Do sličnih zaključaka dolaze i drugi autori. Prema Friku, rezultati analize efektivnosti dosadašnje prakse tretmana poremećaja ponašanja prilično su pesimistični, jer se većina pristupa može oceniti kao nedelotvorna, a neki pristupi imaju čak negativne efekte (Frick, 2001). Razlog za takvo stanje ovaj autor vidi u neusklađenosti tretmana sa savremenim saznanjima o etiologiji poremećaja ponašanja, a kao primer navodi zanemarivanje psihosocijalnog konteksta u kome se problem javlja prilikom planiranja i primene programa. Ipak, Frik izdvaja četiri pristupa čija je delotvornost empirijski potvrđena, od kojih su tri zasnovana na socijalnom učenju, a jedan na primeni lekova i to su: – bihejvioralni programi zasnovani na strukturiranom sistemu upravljanja ponašanjem, koji sadrže nekoliko elemenata: postavljanje jasnih i gradiranih bihejvioralnih ciljeva, sistem praćenja ostvarivanja ciljeva, sistem pozitivnih potkrepljenja kojima se podstiče napredovanje u ostvarivanju ciljeva i sankcije za neadekvatno ponašanje; – trening roditeljskih veština (npr. Parent Management Training), putem koga roditelji uče kako da ustanove i primene strukturirani sistem upravljanja ponašanjem deteta kod kuće, fokusirani su na unapređivanje kvaliteta odnosa roditelj–dete, stvaranje uslova u kojima se povećava verovatnoća prosocijalnog ponašanja deteta, osposobljavanje roditelja za uspešno praćenje i nadzor nad detetom, te primenu efektivnih strategija disciplinovanja; – trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština koji ima za cilj prevazilaženje deficita socijalne kognicije i veština rešavanja socijalnih problema, a može biti specifično usmeren ka redukovanju impulsivnosti (Self-Instructional Training Program) ili pristrasnog pripisivanja hostilnih namera (Anger Coping Program), unapređivanju socijalnih veština i upravljanja emocijama (Promoting Alternative Thinking Strategies Curriculum); – primena medikamentozne terapije, odnosno stimulanata (Ritalin) u slučajevima kada je poremećaj ponašanja udružen sa ADHD.

28

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

Polazeći od toga da tretman poremećaja ponašanja treba da bude individualizovan u zavisnosti od specifičnih mehanizama koji stoje u osnovi datog slučaja poremećaja ponašanja i sveobuhvatan, odnosno usmeren ka različitim rizičnim faktorima, ovaj autor izdvaja dva modela tretmana koji zadovoljavaju te uslove i za koje postoje podaci o delotvornosti. Prvi model, koji se primenjuje kod dece mlađeg uzrasta sa težim obrascima problematičnog ponašanja, karakteriše multikomponentna struktura i orijentacija ka unapređivanju kompetencija deteta, porodice i škole (Families and Schools Together). Inicijalna faza ovog programa integriše trening roditeljskih veština, trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština za decu, pomoć u učenju i unapređivanje porodičnog funkcionisanja putem kućnih poseta, rešavanja aktuelnih problema, uspostavljanja odnosa sa susedstvom i slično. Tokom druge faze, osim praćenja, rade se periodične procene razvoja identiteta i prilagođavanja, porodičnog funkcionisanja, školskog postignuća i odnosa sa vršnjacima, na osnovu čega se odlučuje o primeni odgovarajućih intervencija. Drugi efektivni model tretmana je multisistemska terapija, o kojoj je ranije bilo reči. Među savremenim autorima ima i onih koji smatraju da istraživačka literatura iz protekle decenije dovodi u pitanje uvreženo stanovište o rezistentnosti poremećaja ponašanja i svedoči o mogućnosti efektivnog tretmana (Burke, Loeber, Birmaher, 2002). Analizirajući različite pristupe u tretmanu poremećaja ponašanja, ova grupa autora dolazi do sledećih zaključaka: – psihofarmakološki tretman (primena stabilizatora, antipsihotika i stimulanata) daje dobre rezultate kod težih i rezistentnih oblika poremećaja ponašanja, ukoliko se primenjuje sa drugim oblicima tretmana; – individualni tretman je najuspešniji ako se primenjuje u okviru širih multimodalnih programa, a dokazi o efektivnosti nađeni su za intervencije čiji je cilj kontrola besa, sticanje otpornosti na stres, unapređivanje asertivnosti, podsticanje moralnog razvoja, kao i za racionalno-emocionalnu terapiju i trening veština rešavanja problema; – tretman roditelja i porodica smatra se jednim od najuspešnijih pristupa, što se posebno odnosi na trening roditeljskih veština, unapređivanje interakcija roditelj–dete i porodično orijentisani trening u rešavanju problema; – školski programi prevencije i redukovanja bulinga i drugih oblika problematičnog ponašanja ostvaruju umereno pozitivne efekte, s



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

29

tim da su rezultati evaluacija programa grupnog rada sa decom sa poremećajima ponašanja prilično nepovoljni; – multimodalni programi (Families and Schools Together, Multisystemic Therapy, Project LIFT), koji sadrže multimodalne intervencije usmerene ka različitim rizičnim faktorima su najuspešniji u tretmanu poremećaja ponašanja. Rezultati dosadašnjih istraživanja ukazuju na delotvornost raznovrsnih intervencija u tretmanu poremećaja ponašanja, ali je teško izdvojiti jedan pristup koji bi se označio kao najbolji. Na osnovu navedenih pregleda literature mogu se izvući neke opšte smernice za tretman poremećaja ponašanja: potvrđena je efektivnost treninga za roditelje, pogotovo kada su u pitanju deca mlađeg uzrasta sa lakšim oblicima poremećaja ponašanja; kod dece starijeg uzrasta i adolescenata opravdano je primeniti neku vrstu treninga socijalnih veština; u slučajevima gde su otkriveni teži oblici poremećaja ponašanja i delinkvencija dobri rezultati ostvareni su primenom obuhvatnih multikomponentnih programa. Pored toga, empirijski podaci govore u prilog delotvornosti još nekih pristupa u tretmanu poremećaja ponašanja. Dobar primer za to je pristup zasnovan na postulatima eksperimentalne pedagogije. Mitja Krajnčan u svom radu predstavlja teorijska i empirijska polazišta ovog pristupa i ukazuje na njegove prednosti i nedostatke. REDUKOVANJE DELINKVENTNOG I KRIMINALNOG PONAŠANJA U narednom delu pažnja će biti posvećena programima i intervencijama koje se primenjuju radi redukovanja prestupničkog ponašanja maloletnih i odraslih učinilaca krivičnih dela. Termin redukovanje delinkvencije i kriminalnog ponašanja izabran je sa razlogom. Za razliku od perioda do sedamdesetih godina prošlog veka kada je rehabilitacija (tretman) bila primarna orijentacija u postupanju prema učiniocima krivičnih dela, poslednjih tridesetak godina model kontrole kriminala postaje dominantan u oblasti sankcionisanja i korekcije. Takav trend zapaža se i u novijoj literaturi o efektivnosti programa i intervencija, gde se posvećuje pažnja ne samo ispitivanju delotvornosti tretmana, već i drugih pristupa. Kraj 20. veka obeležio je znatan napredak saznanja o efektivnim pristupima u korekciji, pre svega, zahvaljujući metaanalizama (Žunić-Pavlović,

30

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

2004). Metaanaliza je postupak statističke agregacije rezultata većeg broja empirijskih istraživanja koji omogućava međusobno poređenje i integraciju nalaza o efektivnosti programa i intervencija. Procedura se sastoji od potrage za studijama koje ispunjavaju osnovne metodološke kriterijume, njihovog razvrstavanja u jedinice analize prema vrsti programa koje ispituju (npr. savetovanje, obrazovanje i profesionalno osposobljavanje, multimodalni programi) i izračunavanja standardizovane mere razlika između komparativnih grupa izražene tzv. veličinom efekta. Klasičan rad ovog tipa predstavlja studija u kojoj su analizirani i sumirani rezultati 13 metaanaliza, odnosno preko 500 evaluacija programa (Lösel, 1995). Generalni zaključak je da su najdelotvorniji programi kognitivno-bihejvioralnog i multimodalnog tipa. Prema mišljenju mnogih autora, veliki doprinos unapređivanju saznanja o efektivnom tretmanu prestupnika ostvarili su autori studije u kojoj je empirijski potvrđena delotvornost programa usklađenih sa osnovnim principima efektivnog tretmana (principi rizika, potreba i responsivnosti) (Andrews et al., 1990). Umesto uobičajenog razvrstavanja programa prema dominantnom tipu intervencija, ovi autori su ispitivane programe i intervencije razvrstali na sledeći način: – krivične sankcije koje izriče sud i u okviru kojih se ne primenjuje tretman; – neadekvatne intervencije i programi: programi namenjeni niskorizičnim prestupnicima ili primenjeni bez prethodnog usklađivanja sa nivoom rizika i potreba; nedirektivno i nestrukturirano psihodinamsko savetovanje; forme grupnog rada koje naglašavaju intergrupnu komunikaciju i nemaju jasan plan uspostavljanja kontrole nad modelovanjem i potkrepljivanjem kriminalnog ponašanja; programi koji nisu fokusirani na školovanje i profesionalno osposobljavanje; programi zastrašivanja (Scared Straight); – adekvatni programi i intervencije, odnosno programi koji su namenjeni visokorizičnim prestupnicima, bihejvioralni programi, programi usklađeni sa specifičnom responsivnošću korisnika i programi koji nisu bihejvioralni po svojoj prirodi, ali su strukturirani i usmereni ka kriminogenim potrebama; – nespecifikovani programi i intervencije koji nisu razvrstani u prethodne kategorije. Prema efektivnosti, na prvom mestu su adekvatni programi, a zatim nespecifikovani programi, krivične sankcije i, na kraju, neadekvatni programi.



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

31

Najpoznatija metaanaliza programa i intervencija za maloletne delinkvente obuhvatila je 200 eksperimentalnih i kvazieksperimentalnih studija iz ove oblasti (Lipsey, Wilson, 1998). U grupu najuspešnijih programa i intervencija svrstani su: – programi individualnog savetovanja: program za mlade prestupnike na probaciji koji sprovodi nadležna služba sa volonterima iz zajednice, realitetna terapija i savetovanje u okviru multisistemske terapije za seksualne prestupnike; – programi unapređivanja interpersonalnih veština: eksperimentalni program koji koristi dramu i snimanje filmova, intenzivni desetodnevni kurs u grupnim kampovima ili crkvama, trening socijalnih veština, trening zamene agresivnog ponašanja, didaktički program unapređivanja interpersonalnih veština (Social Interactional Skills Program); – bihejvioralni programi: program unapređivanja porodičnog funkcionisanja (Family Counseling Program), program zasnovan na ugovaranju kao metodi bihejvioralne terapije, kognitivni program medijacije i trening otpornosti na stres; – multimodalni programi (New Pride, Camp Fenner i Planned Reentry Program). Malo je empirijskih dokaza koji potvrđuju efektivnost primene krivičnih sankcija prema maloletnicima sa delinkventnim ponašanjem. Savremeno maloletničko pravosuđe uvažava specifične karakteristike ličnosti maloletnih učinilaca krivičnih dela i predviđa primenu posebnih mera, koje se razlikuju od sankcija za punoletne prestupnike. U našem zakonodavstvu, osnovne krivične sankcije za maloletnike su vaspitne mere, u kojima je naglašena primena intervencija socijalnog i vaspitnog karaktera. Međutim, kažnjavanje i rehabilitacija su suštinski inkompatibilne orijentacije, pa ostaje otvoreno pitanje da li se u okviru krivičnih sankcija mogu uspešno primeniti odgovarajući programi i intervencije tretmana (ŽunićPavlović, Mišković, 2007). U radu Snežane Soković razmatraju se osnovne karakteristike institucionalnih vaspitnih mera i problemi u njihovoj primeni, u svetlu reforme maloletničkog pravosuđa u Srbiji. U savremenim studijama, zaključci o efektivnosti pojedinih programa i intervencija izvode se na osnovu naučnog metoda koji su razvili istraživači Univerziteta u Merilendu (Sherman et al., 1997). Procedura se sastoji iz dva koraka. U okviru prvog, prikupljaju se evaluacione studije određene

32

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

vrste programa i ocenjuje njihov metodološki kvalitet. Zatim se studije razvrstavaju u pet grupa, od najslabijih koje ukazuju na izvesnu korelaciju programa i rezultata do najboljih u kojima je primenjen eksperimentalni dizajn. Drugi korak odnosi se na izvođenje zaključaka o efektivnosti programa i njihovo razvrstavanje u jednu od četiri grupe: 1) efektivni programi, za koje postoje barem dve evaluacije sa komparativnim grupama koje ukazuju na delotvornost u redukciji recidivizma; 2) nedelotvorni programi, za koje postoje barem dve evaluacije sa komparativnim grupama koje otkrivaju nedelotvornost u redukciji recidivizma; 3) obećavajući programi, za koje ne postoje čvrsti empirijski dokazi o efektivnosti i 4) programi nepoznatog dejstva gde spadaju programi koji nisu razvrstani u prethodne tri kategorije. U jednoj od najobuhvatnijih studija u kojoj je primenjen opisani postupak analizirana je efektivnost različitih pristupa u redukovanju delinkvencije i kriminala, koji su prema mehanizmu delovanja razvrstani u šest osnovnih kategorija, a to su: onesposobljavanje, odvraćanje ili zastrašivanje, kontrola u zajednici, programi strukture, discipline i izazova, rehabilitacija i različite kombinacije rehabilitacije i kontrole (MacKenzie, 2002). Osnovni zaključci o efektivnosti analiziranih pristupa su: – efektivni pristupi su rehabilitacija, a posebno programi bazirani na modelu terapijske zajednice koji se primenjuju u zatvorima, kognitivno-bihejvioralni programi, vaninstitucionalni programi tretmana seksualnih prestupnika, programi profesionalnog osposobljavanja, multikomponentni programi zatvorske industrije i programi zapošljavanja u zajednici, zatim onesposobljavanje, odnosno zatvaranje prestupnika koji će u budućnosti nastaviti sa vršenjem krivičnih dela; – programi i intervencije koji obećavaju su: sudovi za drogu, novčane kazne, postinstitucionalni programi za mlade, tretman zavisnosti od droge sa urinoanalizom, tretman seksualnih prestupnika u zatvoru, osnovno obrazovanje odraslih i tranzicioni programi koji sadrže individualizovanu pripremu za zapošljavanje i intervencije za visokorizične prestupnike; – neefektivni pristupi su zastrašivanje (npr. Scared Straight), kontrola u zajednici (npr. intenzivni nadzor, kućni pritvor, urinoanalize), programi strukture, discipline i izazova (militarni model but-kamp programa), programi rehabilitacije u kojima se primenjuje nedirektivno i nestrukturirano savetovanje.



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

33

Po ugledu na prethodno istraživanje, u Velikoj Britaniji urađena je studija efektivnosti krivično-pravnih intervencija koje su grupisane na sledeći način: tretman bolesti zavisnosti, sankcionisanje i diverzioni programi, programi koji se primenjuju u probaciji i zatvorima, situaciona prevencija i redukcija kriminala (Perry, McDougall, Farrington, 2006). Na ovom mestu biće ukratko prikazani rezultati o efektivnosti prva tri navedena pristupa. Samo jedan program je ispunio kriterijume za uključivanje u kategoriju efektivnih programa, a to je vaninstitucionalni kognitivno-bihejvioralni program za seksualne prestupnike. U programe koji obećavaju svrstani su sledeći programi: – tretman bolesti zavisnosti: zatvorski program edukacije o zloupotrebi alkohola, tretman metadonom i diamorfinom, i zatvorski program baziran na modelu terapijske zajednice; – diverzioni programi i sankcionisanje: diverzioni program za prestupnike sa mentalnim poremećajima; – programi u okviru probacije i kazne zatvora: zatvorski program baziran na modelu terapijske zajednice, program tretmana seksualnih prestupnika u zatvoru, program zapošljavanja osuđenika na probaciji, program redukovanja saobraćajnog kriminala za mlade prestupnike, program restorativne pravde za odrasle prestupnike i kognitivno-bihejvioralni trening veština. Ista metodologija korišćena je u istraživanju efektivnosti korektivnih programa koji su fokusirani na tranziciju iz zatvora u zajednicu i programa sa inicijalnim tretmanom u zatvoru koji je povezan sa postinstitucionalnom brigom u zajednici (Seiter, Kadela, 2003). Ovim pregledom literature obuhvaćene su 32 studije objavljene u periodu 1975–2001. godina, od kojih samo 19 ima eksperimentalni ili kvazieksperimentalni dizajn. Stoga je opravdan generalni zaključak da identifikaciju uspešnih programa otežava manjak kvalitetnih evaluacija u oblasti. Najvažniji nalazi ove studije su: – programi profesionalnog osposobljavanja i radnog otpuštanja daju pozitivne rezultate u pogledu redukcije recidivizma i unapređivanja radnih sposobnosti; – programi tretmana bolesti zavisnosti redukuju zloupotrebu psihoaktivnih supstanci i kriminalno ponašanje; – programi edukacije doprinose unapređivanju obrazovnog nivoa, ali ne i smanjivanju recidivizma;

34

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

– programi po modelu kuća na pola puta redukuju učestalost i težinu izvršenih krivičnih dela; – programi ranog otpuštanja iz zatvora efektivno redukuju reci­divizam. Zaključci o efektivnosti pojedinih pristupa i programa podložni su promenama, u zavisnosti od novih empirijskih saznanja. Primena procedure Univerziteta u Merilendu podrazumeva kontinuirano traganje za urađenim evaluacijama programa i razmatranje postojećih zaključaka u svetlu novih rezultata. U nedavno objavljenoj studiji, koja je obuhvatila 284 evaluacije, u izvesnoj meri modifikovani su zaključci o efektivnosti intervencija i programa koji se primenjuju u oblasti korekcije (MacKenzie, 2006). Rezultati ove iscrpne studije mogu se sumirati na sledeći način: – efektivni su programi obrazovanja i profesionalnog osposobljavanja, kognitivno-bihejvioralni programi (Moral Reconation Therapy i Reasoning & Rehabilitation), kognitivno-bihejvioralni, bihejvioralni i hormonski-hirurški tretman seksualnih prestupnika, multisistemska terapija za mlade prestupnike, sudovi za drogu, vaninstitucionalni tretman bolesti zavisnosti i tretman bolesti zavisnosti u zatvorima; – neefektivni su edukacija o životnim veštinama, zatvorska industrija, multikomponentni radni programi, psihosocijalni tretman seksualnih prestupnika, institucionalni tretman i vaninstitucionalni nadzor za maloletne prestupnike, tretman nasilja u porodici koji sadrži feminističku perspektivu, kognitivno-bihejvioralni tretman ili hapšenje, but-kamp programi, intenzivan nadzor i elektronsko praćenje. Prikazani rezultati sugerišu da mnogi programi i intervencije daju dobre rezultate u smislu redukcije kriminala. Interesantno je da oni pripadaju različitim pristupima koji imaju drugačija teorijska ishodišta i specifičan mehanizam delovanja, od onesposobljavanja do rehabilitacije. Postavlja se pitanje u kojoj su meri savremena saznanja o delotvornom redukovanju kriminala implementirana na našim prostorima. Nekoliko radova iz ove knjige posvećeno je efektivnosti različitih pristupa u redukovanju kriminala odraslih prestupnika. U prvom radu, čiji je autor Zoran Ilić, razmatra se uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom. Pored osvrta na istorijat uslovne osude sa zaštitnim nadzorom i njene prednosti i nedostatke, autor, na osnovu nekih empirijskih pokazatelja, razmatra primenu ovog instituta u našoj praksi. Danica Vasiljević-Prodanović je pripremila detaljnu analizu primene elektronskog nadzora koja obuhvata svrhu i način implementacije, zakonski



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

35

okvir, prednosti i nedostatke, te prikaz rezultata evaluacija koje su rađene u drugim zemljama. Treći rad, autora Gorana Jovanića, predstavlja empirijski utemeljenu analizu potreba za tretmanom osuđenih lica na kaznu zatvora, ali i programa i intervencija koje se primenjuju radi njihove rehabilitacije u kazneno-popravnim ustanovama u Srbiji. U radu Danke Radulović i Leonore Mihailović diskutuje se o primeni konstruktivističke terapije u zatvorskim uslovima. Posebnu pažnju autorke su posvetile osnovnim postavkama konstruktivističke psihoterapije, specifičnim ličnim konstruktima učinilaca krivičnih dela i smernicama za primenu ovog vida terapije u tretmanu prestupnika, uz kritički osvrt na potencijale i ograničenja ovog pristupa. Na kraju, Irma Deljkić i Marija Lučić-Ćatić posvetile su pažnju aktuelnom pitanju nasilja u porodici i mogućnostima redukovanja ovog specifičnog oblika kriminala, prvenstveno putem sveobuhvatne zaštite njegovih žrtava. ZAVRŠNA RAZMATRANJA Rad predstavlja sistematski pregled savremenih saznanja o pristupima u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja. Prema mišljenju mnogih stručnjaka, poremećaji ponašanja predstavljaju poseban izazov zbog znatno veće učestalosti u odnosu na sve druge mentalne poremećaje, ali i brojnih negativnih posledica koje izazivaju. Osnovni rezultati istraživanja o efektivnoj prevenciji poremećaja ponašanja predstavljeni su pomoću tri osnovna nivoa preventivnog delovanja – univerzalni, selektivni i indikovani nivo. Takođe, analizirani su rezultati studija o delotvornosti različitih pristupa i intervencija u tretmanu poremećaja ponašanja. Na osnovu pregleda najznačajnijih radova, prevashodno iz oblasti medicine i psihologije, moguće je izdvojiti pristupe za koje postoje empirijski dokazi o efektivnosti, a to su: unapređivanje socijalnih veština dece i adolescenata, unapređivanje roditeljskih veština i porodičnog funkcionisanja i usmerenost ka različitim rizičnim faktorima, odnosno multimodalni pristup. Pored toga, konsultovanjem literature iz oblasti kriminologije i krivičnog prava, identifikovani su efektivni pristupi u redukovanju delinkvencije i kriminala. Najveći broj autora ukazuje na efektivnost kognitivno-bihejvioralnih i multimodalnih programa, ali i nekih drugih pristupa. Na kraju, treba napomenuti da ovaj rad predstavlja uvod u ostale radove u kojima će detaljnije biti razmotreni pojedini teorijski, empirijski i praktični aspekti društvenog reagovanja na poremećaje ponašanja, delinkvenciju i kriminal.

36

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

LITERATURA Achenbach, T. M. (1995). Empirically based assessment and taxonomy: Applications to clinical research. Psychological Assessment, 7(3), 261–274. Achenbach, T. M., Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA school-age forms and profiles. Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth and Families. American Psychiatric Association (APA). (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4th edition (DSM-IV). Washington, DC: American Psychiatric Press. Andrews, D. A., Zinger, I., Hoge, R. D., Bonta, J., Gendreau P., Cullen, F. T. (1990). Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis. Criminology, 28(3), 369–404. Brestan, E. V., Eyberg, S. M. (1998). Effective psychosocial treatments of conduct disordered children and adolescents: 29 years, 82 studies, and 5,272 kids. Journal of Clinical Child Psychology, 27(2), 180–189. Burke, J. D., Loeber, R., Birmaher, B. (2002). Oppositional defiant disorder and conduct disorder: A review of the past 10 years, part II. American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 41(11), 1275–1293. Clarke, R. V. (1997). Introduction. In R. V. Clarke (Ed.), Situational crime prevention: Successful case studies (pp. 2–43). Albany, NY: Harrow and Heston. Coie, J. D., Watt, N. F., West, S. G., Hawkins, J. D., Asarnow, J. R., Markman, H. J., Ramey, S. L., Shure, M. B., Long, B. (1993). The science of prevention: a conceptual framework and some directions for a national research program. American Psychologist, 48(10), 1013–1022. Cornish, D. B., Clarke, R. V. (2003). Opportunities, precipitators and criminal decision: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention. In M. J. Smith, D. B. Cornish (Eds.), Theory for practice in situational crime prevention (pp. 41–96). Monsey, NY: Criminal Justice Press. Eyberg, S. M., Nelson, M. M., Boggs, S. R. (2008). Evidence-based psychosocial treatments for children and adolescents with disruptive behavior. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 37(1), 215–237. Farrington, D. P. (2000). Explaining and preventing crime: The globalization of knowledge – The American Society of Criminology 1999 presidential address. Criminology, 38(1), 1–24. Frick, P. J. (2001). Effective interventions for children and adolescents with conduct disorder. The Canadian Journal of Psychiatry, 46(7), 597–608. Gordon, R. S. (1983). An operational classification of disease prevention. Public Health Reports, 98(2), 107–109. Greenberg, M. T., Domitrovich, C., Bumbarger, B. (2001). The prevention of mental disorders in school-aged children: Current state of the field. Pre-



Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja

37

vention & Treatment, 4(1). http://psycnet.apa.org.proxy.kobson.nb.rs:2048/ journals/pre/4/1/1a.html, accessed 22.6.2010. Hope, T. (1995). Community crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 21–90). Chicago, IL: The University of Chicago Press. Kazdin, A. E. (1993). Treatment of conduct disorder: Progress and directions in psychotherapy research. Development and Psychopathology, 5(1–2), 277–310. Lipsey, M. W., Wilson, D. B. (1998). Effective intervention for serious juvenile offendrers: A synthesis of reasarch. In R. Loeber, D. P. Farrington (Ed.), Serious and violent juvenile offenders: Risk factors and successful interventions (pp. 313–345). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Loeber, R., Burke, J. D., Lahey, B. B., Winters, A., Zera, M. (2000). Oppositional defiant and conduct disorder: A review of the past 10 years, Part I. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39(12), 1468–1484. Lösel, F. (1995). The efficacy of correctional treatment: A review and synthesis of meta-evaluations. In J. McGuire (Ed.), What works: Reducing Reoffending (pp. 79–111). Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd. MacKenzie, D. L. (2002). Reducing the criminal activities of known offenders and delinquents: Crime prevention in the courts and corrections. In L. W. Sherman, D. P. Farrington, B. C. Welsh, D. L. MacKenzie (Eds.), Evidencebased crime prevention (pp. 330–404). New York, NY: Routledge. MacKenzie, D. L. (2006). What works in corrections: Reducing the criminal activities of offenders and delinquents. New York, NY: Cmbridge University Press. Moore, M. H. (1995). Public health and criminal justice approaches to prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 237–262). Chicago, IL: The University of Chicago Press. Mrazek, P. J., Haggerty, R. J. (1994). Reducing risks for mental disorders: frontier for preventive intervention research. Washington, DC: National Academy Press. Patterson, G. R., ������������������������������������������������������������� DeBaryshe, B. D., Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behavior. American Psychologist, 44(2), 329–335. Perry, A. E., McDougall, C., Farrington, D. P. (2006). Reducing crime: The effectiveness of criminal justice interventions. Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd. Seiter, R. P., Kadela, K. R. (2003). Prisoner reentry: What works, what does not, and what is promising. Crime & Delinquency, 49(3), 360–388. Sherman, L. W. (1997). Communities and crime prevention. In L. W. Sherman, D. Gottfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing

38

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

crime: What works, what doesn't, what's promising (pp. 40–71). Washington, DC: U. S. Department of Justice, National Institute of Justice. Sherman, L. W., Gottfredson, D., MacKenzie, D. L., Eck, J., Reuter, P., Bushway, S. (1997). Preventing crime: What works, what doesn't, what's promising. Washington, DC: U. S. Department of Justice, National Institute of Justice. Svetska zdravstvena organizacija. (1992). ICD-10 klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja – klinički opisi i dijagnostička uputstva. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Tolan, P. H., Guerra, N. G. (1994). Prevention of delinquency: Current status and issues. Applied & Preventive Psychology, 3(4), 251–273. Torny, M., Farrington, D. P. (1995) Strategic approaches to crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 1–20). Chicago, IL: The University of Chicago Press. Tremblay, R. E., Craig, W. M. (2000). Developmental juvenile delinquency prevention. European Journal on Criminal Policy and Research, 5(2), 33–49. Welsh, B. C., Hoshi, A. (2002). Communities and crime prevention. In L. W. Sherman, D. P. Farrington, B. C. Welsh, D. L. MacKenzie (Eds.), Evidencebased crime prevention (pp. 165–197). New York, NY: Routledge. Žunić-Pavlović, V. (2004). Evaluacija u resocijalizaciji. Beograd: Partenon. Žunić-Pavlović, V., Mišković, M. (2007). Kategorizacija programa za maloletne prestupnike. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja i prestupništvo mladih: specijalno pedagoški diskurs (str. 207–232). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost. INTRODUCTION: CONTEMPORARY APPROACHES TO PREVENTION AND TREATMENT OF CONDUCT DISORDERS Abstract This paper is dedicated to the analysis of different approaches to prevention and treatment of conduct disorders Descriptions, characteristics and typology of conduct disorders seen in contemporary literature, were discussed in the first part of this article. The second part of the paper is directed to effective approaches to prevention of conduct disorders along continuum made by universal, selective and indicated prevention. In addition, basic principles of legal, social and situational prevention of offending behavior were also discussed. Finally, literature review revealed contemporary knowledge on successful approaches in the treatment of conduct disorders and reduction of delinquency and crime. Key words: conduct disorder, delinquency, crime, prevention, treatment

Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

Stanko Bejatović Apstrakt Problematiku mesta i uloge krivičnog zakonodavstva kao instrumenta prevencije nedozvoljenog ponašanja autor je u radu obradio u četiri grupe pitanja. Prva grupa posvećena je opštim napomenama o krivičnom zakonodavstvu kao instrumentu prevencije kriminaliteta i drugih vidova nedozvoljenog ponašanja kao i faktorima od kojih zavisi stepen praktične realizacije ponašanja koja su pravno nedozvoljena, s posebnim naglaskom na ponašanja inkriminisana krivičnim zakonodavstvom. Druga grupa pitanja posvećena je analizi uslova koje mora, prema shvatanju autora, da ispunjava krivičnopravna norma da bi bila u funkciji prevencije kriminalnih aktivnosti, u okviru čega se posebna pažnja poklanja njenoj adekvatnosti. Upravo, polazeći od ovog uslova krivičnopravne norme, treća i četvrta grupa pitanja posvećene su konkretnoj analizi pojedinih krivičnopravnih normi (pre svega procesnog karaktera), odnosno stepena njihove adekvatnosti posmatrane sa aspekta prevencije kriminaliteta uopšte. Brojna pitanja ova dva dela rada analizirana su sa aspekta njihovog normiranja u pozitivom krivičnom zakonodavstvu Srbije i sa aspekta autorovog viđenja poželjnog načina njihove normativne razrade. S obzirom na ovo, u radu se daje i nemali broj predloga de lege ferenda s ciljem povećanja preventivne funkcije krivičnopravne norme uopšte. Pored ovog, u radu je posebna pažnja posvećena i problematici adekvatne primene krivičnopravne norme. Razmatranje ovog aspekta predmetne problematike autor zasniva na činjenici da je jedino adekvatna primena krivičnopravne norme u funkciji željenog stepena prevencije ne samo kriminaliteta, već i nedozvoljenog ponašanja uopšte shvaćenog u njegovom najširem smislu reči. Na kraja rada autor daje zaključke do kojih je došao u proučavanju predmetne problematike. Ključne reči: prevencija, kriminalitet, nedozvoljeno ponašanje, krivičnopravna norma, sankcija

40

Stanko Bejatović

OPŠTE NAPOMENE O KRIVIČNOM ZAKONODAVSTVU KAO INSTRUMENTU PREVENCIJE NEDOZVOLJENOG PONAŠANJA Krivično zakonodavstvo posmatrano kao celina je ne samo nezaobilazan, već i izuzetno značajan instrumenat suprotstavljanja kriminalitetu, a time i svakom drugom nedozvoljenom ponašanju. Sa takvim svojim značajem ono je istovremeno i jedan od ključnih instrumenata u ostvarivanju ciljeva kriminalne politike uopšte, a to je suprotstavljanje kriminalitetu (Stojanović, 1991; Mi­lu­tinović, 1984). I u teoriji i u praksi, nesporne su njihova funkcionalna povezanost i činjenica da od kvaliteta zakonske norme, njene adekvatne primene i stepena zloupotrebe prava, zavisi i stepen uticaja ovog zakonodavstva na uspešnost ostvarivanja ciljeva kriminalne politike uopšte. Ovo sve iz razloga što krivično zakonodavstvo predstavlja zakonsku osnovu za izgradnju onog dela kriminalne politike koji se realizuje na represivnom planu. Kao takvi, konkretni krivičnopravni propisi da bi bili u funkciji adekvatne kriminalne politike, a time i prevencije nedozvoljenog ponašanja, moraju da odgovaraju savremenim zahtevima borbe protiv kriminaliteta, da budi usklađeni sa našom stvarnošću i da budu primenljivi. Nor­ma­tiv­ni si­stem kri­vič­nog ­za­ko­no­dav­stva jedne države mo­ra da bu­de primenljiv, dru­štve­no ra­ci­o­na­lan i pra­vi­čan. Tre­ba da sa­dr­ži ta­kva re­še­nja ko­ja se u prak­si mogu pri­me­nji­va­ti. Su­bjek­ti za­du­že­ni za nji­ho­vu pri­me­nu (pre sve­ga su­do­vi i javna tu­ži­la­štva) tre­ba da pri­me­nju­ju nor­me u me­ri ko­ja od­go­va­ra zakon­ skoj in­ten­ci­ji i stvar­nim po­tre­ba­ma bor­be pro­tiv kri­mi­na­liteta. Sva­ko od­ stu­pa­nje od tog do­vo­di do ne­skla­da iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i re­al­nog, iz­me­đu onog što je za­ko­nom propi­sa­no i onog što se de­ša­va u prak­tič­noj pri­me­ni zako­na. Za­kon ne tre­ba da pro­pi­su­je one in­sti­tu­te i re­še­nja ko­ja se u prak­ tič­noj pri­me­ni ne mo­gu re­a­li­zo­va­ti ili ni­su društve­no oprav­da­na. Sa dru­ge stra­ne, or­ga­ni ko­ji pri­me­nju­ju za­kon ne mo­gu da u takvom ste­pe­nu de­ro­ gi­ra­ju za­kon­ska re­še­nja da ih či­ne be­smi­sle­nim i pre­tva­ra­ju u deklara­tiv­ne od­red­be. Iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i apli­ka­tiv­nog aspekta zakonske norme mo­ ra da se us­po­sta­vi jed­na nor­mal­na i ra­ci­o­nal­na ekvi­va­len­ci­ja, da i na jed­noj i na dru­goj stra­ni po­sto­ji ose­ćaj vred­no­sti o stvar­nim dru­štve­nim po­tre­ba­ ma i kri­mi­nal­no-po­li­tič­kim zahtevi­ma u propisi­va­nju po­je­di­nih in­sti­tu­ta i re­še­nja uop­šte i nji­ho­voj pri­me­ni u prak­si. Samo u takvom slučaju krivično zakonodavstvo konkretne države je u funkciji željenog stepena prevencije ne samo kriminaliteta, već i svakog drugog nedozvoljenog ponašanja. Pre-



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

41

ventivna funkcija zakon­ske nor­me ni­je to­li­ko u stro­go­sti, ko­li­ko u nemi­ nov­no­sti nje­ne pri­me­ne na sva­ko li­ce u slu­ča­je­vi­ma ka­da su is­pu­nje­ni zato pro­pi­sa­ni zakon­ski uslo­vi. Da bi po svom sadržaju bila u ovoj funkciji, zakonsku normu mora da karakteriše i visok stepen preciznosti određivanja pojedinih zakonskih pojmova (izraza) i propisivanje preciznih uslova za primenu pojedinih mera i instituta. Jednom rečju, preciznost sadržaja krivičnopravne norme mora da bude izuzetno visoka (Bejatović, 2009a). Međutim, i pored ovog, sadržaj zakonskog teksta i adekvatnost njegove primene nisu jedini preduslovi uspešnosti prevencije nedozvoljenog ponašanja a time i prevencije kriminaliteta. Nasuprot, tu su i brojni drugi faktori, a među njima, posmatrano sa aspekta tematike ovog rada, poseban značaj imaju tri. To su: efikasnost krivičnog postupka, zloupotreba konkretne zakonske norme, koja mora biti isključena ili svedena na najmanju moguću meru, i organizacija i finkcionisanje subjekata zaduženih za primenu konkretnog zakonskog teksta (Đurđić, 2008). Samo u svojoj uzajamnoj povezanosti svih ovih faktora krivično zakonodavstvo daje doprinos željenom stepenu njegovog dejstva na polju prevencije nedozvoljenog ponašanja uopšte, a time i na polju prevencije kriminaliteta kao njegovog najtežeg oblika (Stojanović, 2004; Ignjatović, 2004; Đurđić, 2008). Kada je reč o efikasnosti krivičnog postupka kao izuzetno značajnog faktora preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva, treba istaći činjenicu da ova kauzalna povezanost posebno dolazi do izražaja kod te­ških ob­li­ka kri­mi­na­liteta koji je neretko prateća pojava tranzicionog perioda bilo koje, pa i naše države (Kron, 2007). Ovo iz raz­lo­ga što je upra­vo kod ovih ob­li­ka kri­mi­na­liteta ne­spor­na nu­žnost, neo­p­hod­nost i opravdanost što efikasni­je pri­me­ne me­ra kri­vične pri­nu­de, a neophodan preduslov zato je i efikasnost krivičnog postupka. Ov­de kao i uop­šte sa­mo efi­ka­san krivični postupak i oduzimanje imovine stečene vršenjem krivičnih dela je in­stru­ment uspe­ šne bor­be pro­tiv krimi­na­liteta, i kao ta­kav od­go­va­ra ci­lje­vi­ma i ge­ne­ral­ne i spe­ci­jal­ne pre­ven­ci­je (Bejatović, 2009b:58). Nasuprot ovom, ne­e­fi­ka­san krivični postupak su­protan je ciljevima i ge­ne­ral­ne i spe­ci­jal­ne pre­ven­ci­je. Kao takav ohra­bru­je po­ten­ci­jal­ne iz­vr­ši­o­ce kri­vič­nih de­la i izazi­va, sa­ svim oprav­da­no, i nezadovolj­stvo jav­no­sti či­me ova problemati­ka još vi­še do­bi­ja na zna­ča­ju (Ra­du­lo­vić, 1997:187; Bejatović, 2009b:59). Iz ovih, i ne samo ovih, raz­lo­ga oba­ve­za je sva­kog dru­štva da stvo­ri normativne i sve druge pred­u­slo­ve za što uspe­šni­ju bor­bu pro­tiv kri­mi­na­liteta, za što uspe­šni­je ostvarivanje ci­lje­va kri­mi­nal­ne po­li­ti­ke uopšte i za što uspešniji krivični postupak. Ovakav jedan stav svoju podlogu nalazi i u vodećim

42

Stanko Bejatović

međunarodnim pravnim aktima koja tretiraju slobode i prava uopšte (član 6, tačka 1, Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i član 14, tačka 3c, Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima). Polazeći od ovog, u savremenom krivičnom pravu traže se rešenja kojima se stvara normativna osnova za što efikasaniji krivični postupak shvaćen u smislu vremena njegovog trajanja, ali i u smislu zakonitosti presuđenja konkretne krivične stvari. Slučaj npr. sa uvođenjem posebnih, skraćenih, pojednostavljenih oblika postupanja za lakša krivična dela; smanjivanjem sudskih veća i širenjem funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca; promenjenom pristupu pripremanja i vođenja glavnog pretresa; strožijem režimu predlaganja i izvođenja dokaza; ograničenjima u postupcima po pravnim lekovima; sve većoj primeni raznih vidova instituta sporazuma o priznanju krivice i raznih vidova načela oportuniteta krivičnog gonjenjenja i slično (Stojanović, 2009; Bejatović, 2009c). POJEDINI INSTITUTI KRIVIČNOG PROCESNOG ZAKONODAVSTVA I NJIHOV UTICAJ NA EFIKASNOST KRIVIČNOG POSTUPKA Ako se pri­hva­ti osnov­na hi­po­te­za po­sta­vlje­na u ovom ra­du da po­zi­tiv­ no kri­vično­zakono­dav­stvo sto­ji u ka­u­zal­nom od­no­su sa ste­pe­nom njegove preventivne funkcije kada se govori o nedozvoljenom ponašanju uopšte, od­no­sno da je sa­mo ade­kvat­no sa­vre­me­no kri­vično za­ko­no­dav­stvo, za­ko­ no­dav­stvo uskla­đe­no sa dru­štve­nom stvar­no­šću u funk­ci­ji željenog stepena prevencije kriminaliteta kao najtežeg oblika nedozvoljenog ponašanja, onda se kao ne­mi­nov­no na­me­će pi­ta­nje: Da li je po­zi­tiv­no kri­vično­zakonodavstvo Srbije, posmatrano ­sa aspek­ta svog sa­dr­ža­ja i sa aspek­ta nje­go­ ve pri­me­ne, ta­kvo da od­go­va­ra zahtevi­ma željenog stepena svog preventivnog delovanja ili ne? Ako ne, šta bi u nje­mu trebalo me­nja­ti da bi ono bi­lo u toj funk­ci­ji? Ovakvo postavljeno pitanje posebnu težinu ima upravo u vremenu pisanja ovog rada jer je ovo vreme diskusije o zakonskim projektima kojim treba, posle dužeg vremena, da se okonča rad na reformi krivičnog zakonodavstva Republike Srbije. U nastavku rada pokušaćemo da, konkretnom i pojedinačnom analizom nekih od osnovnih krivičnoprocesnih instituta koji su u direktnoj normativnoj funkciji efikasnosti krivičnog postupka, a time i u funkciji prevencije krivičnog zakonodavstva na polju borbe protiv kriminaliteta, damo odgovor na ovako postavljeno pita-



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

43

nje. Naravno, pri ovakvom pristupu problematici, nužno je imati u vidu i nespornu činjenicu da pored ovde razmatranih pitanja i niza drugih rešenja, naše materijalno, procesno i izvršno krivično zakonodavstvo predstavlja normativnu osnovu od uticaja na njegovo preventivno dejstvo kada se govori o nedozvoljenom ponašanju. Ovo iz razloga što željeni stepen preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva, kao što je to već istaknuto, zavisi ne samo od kvaliteta zakonske norme jednog zakonskog teksta već krivičnog zakonodavstva kao celine. Jednom rečju, postoji i nemali broj drugih pitanja o kojima se, u ovome kontekstu, mora voditi računa, a o kojima se na ovome mestu, zbog ograničenog obima rada, ne govori, ali se i ona moraju uzeti u obzir. Zatim, isto tako mora se uzeti u obzir i činjenica da ni zakonska norma, i pored toga što je od izuzetnog značaja, nije jedini faktor efikasnosti krivičnog postupka (Ra­du­lo­vić, 1997). Posmatrano u navedenom kontekstu, među nemalim brojem instituta krivičnog procesnog zakonodavstva koji su od direktnog uticaja na stepen preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva preko faktora efikasnosti krivičnog postupka od posebnog značaja su: – sporazum o priznanju krivice, – načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, – skraćeni krivični postupak kao vid pojednostavljenja krivičnog postupka, – funkcionalna nadležnost sudije pojedinca, – postupci za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa, – neposredna optužnica, – podizanje optužnice na glavnom pretresu, – sistem pravnih lekova i – druge mogućnosti normativne efikasnosti krivičnog postupka u krvičnom procesnom zakonodavstvu Srbije. Sporazum o priznanju krivice Ozakonjenje instituta sporazuma o priznanju krivice kao jedne od dominantnih formi pojednostavljenog postupanja u krivičnim stvarima jedna je od najvažnijih novina Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku (u daljem tekstu ZKP) iz 2009. godine (Službeni glasnik RS, 72/09). Njegova suština ogleda se u prethodnom pregovaranju o priznavanju krivice između tužioca i okrivljenog i da li je sud naknadno

44

Stanko Bejatović

prihvatio postignuti sporazum između tužioca i okrivljenog. Kao takav, mogućnost zaključenja sporazuma o priznanju krivice postoji u slučaju kada se krivični postupak vodi za jedno krivično delo ili za krivična dela u sticaju za koja je propisana kazna zatvora do 12 godina. Zaključenja sporazuma mogu da iniciraju tužilac ili okrivljeni i njegov branilac. Postignutim sporazumom o priznanju krivice okrivljeni u potpunosti priznaje krivično delo za koje se tereti, odnosno priznaje jedno ili više od krivičnih dela učinjenih u sticaju, koja su predmet optužbe, a okrivljeni i javni tužilac se saglašavaju, pre svega, o vrsti i visini kazne, odnosno o drugim krivičnim sankcijama koje će okrivljenom biti izrečene. Dogovorena kazna po pravilu ne može biti ispod zakonskog minimuma za krivično delo koje se okrivljenom stavlja na teret. Samo izuzetno, u Zakonikom predviđenim slučajevima okrivljenom može biti izrečena i blaža kazna, ali i tada u granicama propisnim za ublažavanje kazne u Krivičnom zakoniku RS (član 57) (u daljem tekstu KZ). U vezi sa sadržajem sporazuma, bitno je i to da se okrivljeni sporazumom o priznanju krivice može obavezati i na ispunjenje jedne ili više obaveza pod kojima se može uslovno odložiti njegovo krivično gonjenje. Na kraju, dodajmo i to da o sporazumu odlučuje sud koji ga rešenjem može odbaciti, usvojiti ili odbiti. Jednu od ovih svojih odluka sud donosi na ročištu kome prisustvuju javni tužilac, okrivljeni i branilac, a o tome se obaveštavaju i oštećeni i njegov punomoćnik (Glava XX, član 282a-282d ZKP). Ne ulazeći u prikaz drugih normativnih rešenja ovog instituta (Nikolić, 2009), treba istaći i sledeće. Ozakonjenje instituta sporazuma o priznanju krivice u ZKP Srbije rezultat je skoro jedinstvenog stava njene stručne javnosti o sporazumu kao veoma važnom i nadasve korisnom instrumentu povećanja efikasnosti krivičnog postupka. Međutim, za razliku od ovog stava, prisutan je i nemali broj razlika po pitanju njegove normativne razrade. Postavlja se priličan broj pitanja u normativnoj razradi ovog instituta, posebno u vezi sa krivičnim delima na koja se može primeniti sporazum. Zašto baš granica od 12 godina? Zatim, tu je i pitanje granica kažnjavanja osumnjičenog odnosno okrivljenog lica u slučaju da sud prihvati sporazum o priznanju krivice. Potom, pitanje uloge oštećenog lica i branioca u postupku pregovaranja o priznavanju krivice. Ili, pitanje trenutka procesnog aktiviranja suda odnosno pitanje mogućnosti i osnova upotrebe pravnog leka u ovakvom jednom postupku. Isto tako, prisutno je i pitanje: Kakve su posledice neispunjenja obaveza koje su naložene osumnjičenom u sporazumu o priznanju krivice koga je prihvatio sud? Ili, opravdano se postavlja pitanje koje je to „prvo ročište za održavanje



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

45

glavnog pretresa“? Odnosno, na kojem ročištu sud odlučuje o ponuđenom sporazumu o priznanju krivice? Kakve su posledice neispunjenja obaveza iz člana 236, stav 1, Zakonika nakon što je sud prihvatio sporazum? Koje su to naročito olakšavajuće okolnosti iz člana 54, stav 2, KZ? (Nikolić, 2009) Međutim, i pored opravdanosti ovakvih pitanja, načelno posmatrano ozakonjenje ovog instituta u krivičnoprocersnom zakonodavstvu Srbije, kao i uopšte, ni u kom slučaju ne može se dovesti pod znak pitanja zato što se radi o institutu koji sve više dobija karakter univerzalnosti. Zbog dobrih rezultata, njegova primena je sve veća, i nigde se ne dovodi pod znak pitanja. Danas se, sa puno opravdanja, smatra jednim od važnijih pojednostavljenih formi postupanja u krivičnim stvarima, a time i jednim od važnijih instrumenata za postizanje željenog stepena efikasnosti krivičnog postupka (Nikolić, 2009; Simović, 2005:265). S obzirom na to, iznesena kao i neka druga pitanja vezana za način normiranja instituta sporazuma o priznanju krivice treba razmotriti u radu na okončanju reforme krivičnog procesnog zakonodavstva Srbije koja, po stavu autora, treba da se završi donošenjem novog ZKP. U konačnoj verziji tog zakonskog teksta ni pod kakvim uslovima ne sme se staviti pod znak pitanja ni ovaj institut, kao ni druge već normirane i ovde prikazane pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima (Bejatović, 2010b). Načelo oportuniteta krivičnog gonjenja Jedna od značajnih novina koje je doneo Zakonik o krivičnom postupku iz 2001. godine (Službeni list SRJ, 70/01) jeste i mogućnost primene načela oportuniteta krivičnog gonjenja i prema punoletnim učiniocima krivičnih dela. Relativno kratko iskustvo funkcionisanja ove novine pokazalo je njenu punu kriminalno-političku opravdanost (��������������������������� Kiurski, 2004). Istina, izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz maja meseca 2004. godine urađenim u vezi sa ovim načelom bilo je dovedeno pod znak pitanja njegovo funkcionisanje u skladu sa razlozima koji su inače doveli do njegovog ozakonjenja. Naime, ovim intervencijama bilo je propisano da odluku o odlaganju krivičnog gonjenja javni tužilac može da donese samo uz saglasnost suda. Ovakva jedna odredba otvarala je niz dilema u svojoj praktičnoj primeni i naša stručna javnost uglavnom ju je osporavala (Bejatović, 2009). Kao takva, čini se sasvim opravdano, otklonjena je Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz avgusta meseca 2009. godine, kojim je

46

Stanko Bejatović

brisan uslov saglasnosti suda u slučaju da javni tužilac koristi načelo oportuniteta krivičnog gonjenja. Pored ove novine, ovim zakonskim tekstom nastavljeno je dalje širenje mogućnosti upotrebe ovog načela. Posmatrano sa aspekta pozitivnih odredaba ZKP, postoje četiri osnovne karakteristike ovog načela kod punoletnih učinilaca krivičnih dela. Prvo, dva su moguća vida korišćenja načela. Jedan je odbačaj krivične prijave bez postavljanja bilo kakvih prethodnih uslova, a drugi tzv. uslovno odlaganje krivičnog gonjenja. Njegova suština ogleda se u tome da javni tužilac može da odloži krivično gonjenje za najduže šest meseci pod uslovom da osumnjičeni prihvati da ispuni jednu ili više od osam mogućih vrsta obaveza koje mu mogu biti naložene. Npr. da plati određeni novčani iznos u korist humanitarne organizacije, fonda ili javne ustanove. U slučaju da osumnjičeni ispuni naložene mu obaveze, javni tužilac odbacuje krivičnu prijavu. Drugo, mogućnost korišćenja načela oportuniteta krivičnog gonjenja predviđena je kod krivičnih dela za koja je propisana novčana kazna ili kazna zatvora do tri godine, a izuzetno i za krivična dela sa predviđenom kaznom zatvora do pet godina. Treće, načelom oportuniteta krivičnog gonjenja javni tužilac može da se izuzetno koristi i nakon pokretanja krivičnog postupka (sve do završetka glavnog pretresa). Četvrto, u slučaju da javni tužilac koristi načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, oštećeni nema mogućnost preduzimanja krivičnog gonjenja u svojstvu supsidijarnog tužioca. Ne ulazeći u prikaz ostalih karakteristika ovog načela, čini se da se i pored opravdanosti takvih novina, jedan određeni broj intervencija u ovom zakonskom tekstu u vezi sa ovim načelom ozbiljno može staviti pod znak pitanja. Odnosno, ozbiljno se može postaviti pitanje da li su ona kao takva u saglasnosti sa suštinom ovog načela. Ilustracije radi navodimo samo dva primera. Prvo, uloga suda u primeni načela oportuniteta kod krivičnih dela sa propisanom kaznom zatvora od tri do pet godina i na glavnom pretresu. Zašto npr. različita funkcionalna nadležnost suda u primeni ovog načela na glavnom pretresu (raspravno i vanraspravno veće)? Kontrola odluke javnog tužioca o primeni načela oportuniteta je neophodna, ali ona treba da se obezbedi na drugi, a ne na ovakav način. Npr. uslovljavanjem davanja prethodne saglasnosti oštećenog ili pak mogućnošću preispitivanja takve odluke od neposredno višeg ili/i najvišeg javnog tužioca, što je inače uglavnom i prisutno rešenje u komparativnom krivičnom procesnom zakonodavstvu (Roxin, 2002; Lutz Meyer-Gossner, 2003; Lowe, Rosenberg, 1988). Drugo, članom 61, stav 9, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine propisana je obaveza javnog tužioca da pre podnošenja op-



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

47

tužnog predloga ispita postojanje mogućnosti za odlaganje krivičnog gonjenja zbog čega može obaviti razgovor sa osumnjičenim i oštećenim, kao i drugim licima, odnosno prikupiti druge potrebne podatke, o čemu se sastavlja službena beleška. Ovakvom jednom odredbom načelo oportuniteta je kod ove grupe krivičnih dela pravilo, a načelo legaliteta izuzetak. Da li je ovakvo jedno rešenje u skladu sa prirodom ova dva načela? S obzirom na sve ovo, razradi ovih i nekih drugih pitanja u vezi sa načelom oportuniteta krivičnog gonjenja treba posvetiti dužnu pažnju u radu na donošenju novog ZKP. Jednom rečju, načelo oportuniteta krivičnog gonjenja mora da bude tako normirano, a potom i tako primenjeno da bude jedno od važnijih instrumenata efikasnosti krivičnog postupka, što još nije slučaj (Bejatović, 2009). Skraćeni krivični postupak kao vid pojednostavljenja krivičnog postupka Skraćeni krivični postupak jedan je od tradicionalnih vidova pojednostavljenja krivičnog postupka i u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije. Posmatrano u odnosu na redovni krivični postupak, ova forma pojednostavljenja krivičnog postupka ima niz osobenosti, i to po pitanju svoje arhitektonike, ali i po pitanju modifikovanja pojedinih instituta iz opšteg krivičnog postupka. Kao takav, ovaj vid krivičnog postupka je takođe predmet intervencija od samog početka rada na reformi krivičnog procesnog zakonodavstva, i te intervencije su se ticale širenja broja krivičnih dela za koja se primenjuje ovaj postupak. Shodno ovom, Zakonom o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz avgusta 2009. godine nastavljen je, sasvim opravdano, trend širenja broja krivičnih dela za koja se vodi skraćeni krivični postupak započet ZKP iz 2001. godine, i to bez bilo kakvih prethodno ispunjenih preduslova koji su bili predviđeni u našem ranijem Zakoniku, a koji su se odnosili na krivična dela sa propisanom kaznom zatvora od tri do pet godina (Važić, 2009; Đurić, 2001; Bejatović, 2009c). Stupanjem na snagu ovog zakona skraćeni krivični postupak vodi se za sva krivična dela sa propisanom kao glavnom kaznom novčanom kaznom ili zatvorom do pet godina. Ovakvo proširenje broja krivičnih dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak u funkciji je efikasnijeg krivičnog postupka i u skladu je sa zalaganjima stručne javnosti Srbije i smatra se kriminalno-politički opravdanim.

48

Stanko Bejatović

Funkcionalna nadležnost sudije pojedinca Članom 24, stav 1, Zakonika o krivičnom postupku iz 2001. godine proširena je funkcionalna nadležnost sudije pojedinca, i to na taj način što je određeno da je on nadležan da sudi, ne samo za krivična dela za koja je predviđena novčana kazna ili kazna zatvora do jedne godine već za sva krivična dela za koja je predviđena kazna zatvora do tri godine. Razlozi opravdanosti ovakvog rešenja su brojni i nisu samo teoretski, već i praktični (Đurđić, 2001:168). Zbog toga je, sasvim opravdano, i dalje nastavljeno sa tako započetim trendom odstupanja od načela zbornosti suđenja. Izvršenim intervencijama kojima je proširen krug krivičnih dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine automatski je proširena i funkcionalna nadležnost sudije pojedinaca. Sada je on nadležan da sudi za sva krivična dela sa propisanom kao glavnom novčanom kaznom ili kaznom zatvora do pet godina. U vezi sa širenjem funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca kod nemalog broja stručne javnosti Srbije prisutna su zalaganja i za daljnjim nastavljanjem takvog jednog trenda. Mnogo predloga ide u pravcu po kojem bi sudija pojedinac bio funkcionalno nadležan da sudi ne samo za sva krivična dela iz skraćenog krivičnog postupka, već i za teža krivična dela, za koja je propisana kazna zatvora od pet do deset godina, istina pod pretpostavkom ispunjenja određenih uslova, npr. da se sa time slože krivičnoprocesne stranke do početka glavnog pretresa. Izuzetak treba da budu samo krivični slučajevi za koja je sastav veća propisan posebnim zakonom1. Ovakvim jednim rešenjem, prema shvatanju zastupnika ovakvog stava, skraćeni krivični postupak, kao i postupak pred osnovnim sudovima uopšte, postao bi ne samo jeftiniji, već i efikasniji, a to istovremeno ne bi išlo na uštrb zakonitosti rešenja konkretne krivične stvari. Postupci za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa Jedna od značajnijih novina koje je radi stvaranja normativne osnove za povećanje efikasnosti krivičnog postupka doneo ZKP iz 2001. godine jeste i ozakonjenje postupka za kažnjavanje pre glavnog pretresa kao nove, pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima u krivičSlično rešenje sadrži čl.3. Zakona o izmenama i dopunama Zakona o kaznenom postupku Hrvatske od 20. maja 2002. godine 1



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

49

nom procesnom zakonodavstvu Srbije. Osnovna karakteristika ovog postupka ogleda se u mogućnosti izricanja krivične sankcije i bez održavanja glavnog pretresa čime se doprinosi da krivični postupak bude efikasniji, i to uz istovremenu zaštitu prava okrivljenog lica. Prema rešenjima ZKP iz 2001. godine, mogućnosti praktične primene ovog postupka bile su relativno skromne što se može objasniti činjenicom da se radilo o postupku do tada potpuno nepoznatom ne samo u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije, već i u krivičnom procesnom zakonodavstvu uopšte na području bivše Jugoslavije. Svestan korisnosti ovakvog jednog postupka i skromnosti mogućnosti njegove primene prema rešenjima ZKP iz 2001. godine, a u nameri stvaranja normativne osnove za pojednostavljenje i ubrzanje krivičnog postupka u svim slučajevima kada to kriminalnopolitički razlozi opravdavaju, izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz maja meseca 2004. godine proširena je mogućnost kažnjavanja bez održavanja glavnog pretresa na krivična dela za koja je predviđena kazna zatvora do tri godine i proširen je krug sankcija koje se mogu izreći u ovakvom postupku. Ovakvo jedno rešenje je za pozdraviti i u skladu je sa nemalim brojem do tada davanih predloga po tom pitanju (Bejatović, 2004:48). Upravo, u skladu sa ovom zalaganjima i kasnije unetim intervencijama u Krivičnom zakoniku Republike Srbije iz 2005. godine (Službeni glasnik, 85/2005), došlo je do daljeg širenja kruga krivičnih sankcija koje se mogu izreći u ovom postupku. Izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, ranijem krugu krivičnih sankcija koje se mogu izreći u ovom postupku dodate su i nove krivične sankcije iz našeg krivičnog zakonika. To su kazna rada u javnom interesu i kazna oduzimanja vozačke dozvole (član 119 Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz 2009). Nakon ovih intervencija, rešenjem o kažnjavanju bez održavanja glavnog pretresa sudija može izreći novčanu kaznu, kaznu rada u javnom interesu, kaznu oduzimanja vozačke dozvole ili uslovnu osudu i uz njih jednu ili više od sledećih mera: oduzimanje predmeta, zabrana upravljanja motornim vozilom ili oduzimanje imovinske koristi (član 450 ZKP). Ovakvo jedno rešenje je za pozdraviti i u skladu je sa nemalim brojem do tada davanih predloga po tom pitanju (Bejatović, 2004:48). Međutim, čini se da sa ovim ne treba stati. U slučaju prihvatanja iniciranog proširenja funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca, bilo bi opravdano razmisliti, iz ovih istih razloga, i o daljem proširivanju mogućnosti kažnjavanja bez glavnog pretresa, i to na sva krivična dela iz nadležnosti sudije pojedinca. Pored ovog, čini se opravdanim i razmišljanje o daljem povećanju vrsta

50

Stanko Bejatović

krivičnih sankcija koje se mogu izreći u ovakvom jednom postupku, kao na primer slučaj sa sudskom opomenom. U vezi sa postupkom za kažnjavanje pre glavnog pretresa pažnju zaslužuje i činjenica da je njegova praktična primena i dalje ispod intencija zakonodavca. Skoro da se može konstatovati da ovaj postupak još nije zaživeo u sudskoj praksi (Nadrljanski, 2009). Imajući u vidu kriminalno-političke razloge njegovog ozakonjenja i kaznenu politiku sudova Srbije koju karakteriše dominantan procenat blažih krivičnih sankcija (uslovne osude, novčane kazne i kratkih kazni zatvora), ovakva praksa sudova po pitanju ove vrste postupka nema opravdanja. S obzirom na proteklo vreme od njegovog ozakonjenja, razlog ne bi smeo da bude njegova novina i strah od primene nečeg novog. Ovom postupku i nizu drugih novina (slučaj npr. sa oportunitetom krivičnog gonjenja kod punoletnih učinilaca krivičnih dela) sudska praksa mora pružiti daleko veću šansu. Druga vrsta postupka u kojem je moguće izricanje krivične sankcije bez održavanja glavnog pretresa u pozitivnom krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije jeste postupak kada istražni sudija kažnjava i izriče uslovnu osudu. Ovaj postupak može se primeniti kod krivičnih dela za koja je propisana novčana kazna kao glavna kazna ili kazna zatvora do pet godina, pod pretpostavkom ispunjenja određenih uslova. Jedan od njih je potpuno priznanje izvršenja krivičnog dela okrivljenog, odnosno osumnjičenog u prisustvu branioca, istražnom sudiji, odnosno organu unutrašnjih poslova i potkrepljenost tako datog priznanja drugim dokazima prikupljenim u istrazi (član 455, stav 1, ZKP). Ne ulazeći u prikaz drugih karakteristika ove vrste postupka, pažnju zaslužuje još jedna njegova osobenost. Jedan od uslova za primenu ovog postupka jeste i pristanak okrivljenog koji i nakon datog pristanka ima pravo podnošenja prigovora protiv optužnice. Ova dva primera sama za sebe govore o nemalom broju kontradiktornosti u normiranju ovog postupka. Npr. jedan od uslova za primenu ovog postupka je potpuno priznanje okrivljenog odnosno osumnjičnog, a potom se tako dato priznanje obezvređuje tražeći da bude „potkrepljeno i drugim dokazima prikupljenim u istrazi“. Zatim, cilj ovog postupka je ubrzanje postupka, a on se usporava jer se traži pristanak okrivljenog, a uz to, i pored pristanka, daje mu se mogućnost korišćenja prigovora protiv optužnice, što ne ide jedno sa drugim. Imajući u vidu sve ovo, kao i već rečeno kod prve vrste postupka za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa (postupak za kažnjavanje pre glavnog pretresa), čini se opravdanim razmišljanje o potpunom ukidanju postupka kojim istražni sudija



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

51

kažnjava i izriče uslovnu osudu. Ovo ne samo iz razloga što u postojećem normiranju ovog postupka ima mnogo kontradiktornosti, već i zato što se osnovna ideja ove vrste postupaka može postići i putem adekvatne primene samog postupka za kažnjavanje pre glavnog pretresa, i to posebno u slučaju prihvatanja njegovog iniciranog proširenja. Međutim, i pored svega ovoga, i pored nemalog broja zahteva stručne javnosti u ovom smislu, zakonodavac je i nakon najnovijih intervencija u Zakoniku o krivičnom postupku iz avgusta meseca 2009. godine i dalje zadržao ovu vrstu postupka, i to skoro bez iole značajnijih intervencija u njegovoj normativnoj razradi. Izuzetak je širenje kruga krivičnih sankcija koje se mogu izreći i u ovom postupku, i to na isti način kao i kod prvonavedenog postupka. Sve ostalo je nepromenjeno (Ilić, 2009:200–201; Nadrljanski, 2009). Neposredna optužnica Jedan od instrumenata efikasnog krivičnog postupka je i neposredna optužnica kao jedan od vidova pojednostavljenih krivičnih postupaka. S obzirom na ovo, najnovijim intervencijama u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije iz 2009. godine proširen je krug krivičnih dela za koja postoji mogućnost podizanja neposredne optužnice, s tim što su i dalje zadržana dva vida njenog podizanja, što je u zavisnosti od uslova za njeno podnošenje. Shodno ovome, ako se radi o krivičnim delima za koja predviđena kazna zatvora do osam godina, javni tužilac može da podigne neposrednu optužnicu i bez saglasnosti istražnog sudije, što nije u mogućnosti kada su u pitanju krivična dela za koja je propisana kazna zatvora preko ovog iznosa (član 244, stav 1 i 6, ZKP). U vezi sa ovakvim rešenjem našeg zakonodavca prisutna su, čini se ne bez razloga, zalaganja i za dalje širenje kruga krivičnih dela kao kriterijuma mogućnosti podizanja neposredne optužnice bez saglasnosti istražnog sudije. Ta zalaganja vezuju se za krivična dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak. U skladu sa tim, predlaže se da se mogućnost podizanja neposredne optužnice predvidi za krivična dela sa propisanom kaznom zatvora do deset godina. Odnosno, čini se sasvim opravdanim zalaganje da kriterijum razlikovanja mogućnosti podizanja neposredne optužnice bude propisana kazna zatvora u trajanju do deset i preko deset godina. Ostale uslove za podizanje neposredne optužnice (obim dokaznog materijala i prethodno saslušanje osumnjičenog) ne treba menjati – jedinstven je stav stručne javnosti.

52

Stanko Bejatović

Podizanje optužnice na glavnom pretresu Podizanje optužnice na glavnom pretresu je ne samo poseban vid pojednostavljenog krivičnog postupka, već i vid koji je po svojoj arhitektonici još više uprošćen u odnosu na prethodno obrađeni vid (neposrednu optužnicu), i kao takav je, nema sumnje, takođe jedan od instrumenata efikasnosti krivičnog postupka. Najbolji primer za ovakvu jednu konstataciju jeste i mogućnost podnošenja usmene optužbe u smislu člana 301, stav 2, Zakonika. Posmatrano sa aspekta važećeg ZKP, u dva slučaja može da dođe do praktične realizacije ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka. Prvo, u slučaju proširenja optužbe na krivično delo optuženog učinjeno ili otkriveno na glavnom pretresu (član 342, stav 1, ZKP). Drugo, u slučaju kada drugo lice na glavnom pretresu u toku zasedanja učini krivično delo (član 301, stav 2, ZKP). Ne obrazlažući druge elemente ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka, jer bi to bilo van okvira rada, treba konstatovati da on takođe ima svoje puno kriminalno-političko opravdanje i da je kao takav u funkciji efikasnosti krivičnog postupka. Pored ovog, u prilog ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka govore i dve sledeće činjenice. To su: prvo, u slučajevima izvršenja ili otkrivanja krivičnog dela na glavnom pretresu sa aspekta dokazivanja nema nikakvog razloga za korišćenjem drugih, potpunijih procesnih formi jer je reč o flagrantnim krivičnim delima, o krivičnim slučajevima u kojima se već u tom procesnom trenutku raspolaže relevantnim dokaznim materijalom. Drugo, suđenje po optužnici podnesenoj na glavnom pretresu za delo koje je učinio drugi, pored pojednostavljenja i ubrzanja postupka ima i puno kriminalno-političko opravdanje budući da delo s obzirom na mesto i vreme izvršenja pokazuje naročitu drskost (Vasiljević, 1981:522). Sistem pravnih lekova Jedna od tendencija ne samo u savremenoj nauci krivičnog procesnog prava već i tendencija u savremenom društvu uopšte jeste i efikasan sistem pravnih lekova. Ovakva jedna tendencija rezultat je činjenice da efikasnost krivičnog postupka zavisi i od efikasnog sistema pravnih lekova. Polazeći od ovakvog, sasvim ispravnog, stava u savremenoj nauci krivičnog procesnog prava i u savremenom krivčnom procesnom zakonodavstvu traže se rešenja za što efikasniji sistem pravnih lekova s tim da to ne ide na uštrb zakonitosti rešenja krivične stvari. S tim ciljem, a u skladu sa skoro op-



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

53

šteprihvaćenim stavovima u stručnoj javnosti Srbije o neefikasnosti našeg sistema pravnih lekova Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, izvršene su nekolike izuzetno značajne intervencije. Među njima, posebnu pažnju zaslužuju tri. Prvo, smanjen je broj vanrednih pravnih lekova sa četiri na dva (član 110 i 112, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Vanredno ublažavanje kazne i zahtev za ispitivanje zakonitosti pravnosnažne presude kao posebni pravni lekovi su ukinuti (član 105, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Drugo, broj osnova po kojima se može uložiti žalba na presudu drugostepenog suda smanjen je na samo jedan osnov. Protiv presude drugostepenog suda dozvoljena je žalba samo u slučaju ako je drugostepeni sud preinačio prvostepenu presudu kojom je optuženi oslobođen od optužbe i izrekao presudu kojom se optuženi oglašava krivim (član 103, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Treće, propisana je obaveza drugostepenog suda da u slučaju kada je u istom predmetu već jednom ukinuta prvostepena presuda donese odluku koja isključuje mogućnost ukidanja pobijane presude i upućivanja predmeta prvostepenom sudu na ponovno suđenje (član 103, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Prethodno iznesenim rešenjima koja su, načelno posmatrano, za pozdraviti, stvorena je osnova za efikasniji krivični postupak. Druge mogućnosti normativne efikasnosti krivičnog postupka u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije Pored iznesenih pitanja, posmatrano sa aspekta krivičnog procesnog zakonodavstva kao instrumenta prevencije nedozvoljenog ponašanja shvaćenog kroz efikasnost krivičnog postupka, novi ZKP Republike Srbije, kao zakonski tekst koji treba da označi kraj u dugogodišnjem radu na reformi njenog krivičnog procesnog zakonodavstva, treba da karakterišu dve osobenosti. Prvo, osnov novog ZKP treba da bude pozitivno krivično procesno zakonodavstvo Srbije, s tim što u njega mora da bude ugrađen i nemali broj drugih, novih rešenja. Drugo, osnovni cilj novih rešenja u tom zakonskom tekstu treba da bude ostvarenje krajnjeg cilja reforme srpskog krivičnog procesnog zakonodavstva započete donošenjem ZKP iz 2001. godine, tj. stvaranje normativne osnove za još efikasniji krivični postupak. Radi postizanja tako postavljenog, i čini se u srpskoj stručnoj javnosti, opšteprihvaćenog zadatka, u radu na ovom zakonskom tekstu, prema shvatanju

54

Stanko Bejatović

autora rada, posebnu pažnju treba posvetiti pitanjima koja stoje u direktnoj funkciji efikasnosti krivičnog postupka, a time i u funkciji željenog stepene prevencije krivičnog zakonodavstva uopšte. Među mnogim pitanjima ovog karaktera od posebnog značaja su: – Promena koncepta istrage (napuštanje sudskog i prelazak na tužilačko-policijski koncept istrage) – s intervencijama ove vrste u ZKP Srbije, bila bi ostvarena dva cilja. Prvo, stvorila bi se normativna osnova za efikasniji istražni i ne samo istražni postupak, a da to istovremeno ne bi išlo na uštrb međunarodnim aktima i nacionalnim zakonodavstvom zagarantovanih sloboda i prava subjekata istražnog postupka. Drugo, krivično procesno zakonodavstvo Srbije i po ovom pitanju bilo bi usaglašeno sa najvećim brojem kompetentnih inostranih krivičnoprocesnih zakonodavstava budući da u istim preovladava upravo ovaj koncept istrage, istina sa različitim modalitetima (Bejatović, 2010a). – Proširenje funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca na sva krivična dela sa propisanom kaznom zatvora do deset godina uz vođenje računa o dve činjenice. Prvo, predviđanje dodatnih uslova za funkcionalnu nadležnost sudije pojedinca kada su u pitanju krivična dela sa propisanom kaznom zatvora od pet do deset godina (saglasnost krivičnoprocesnih stranaka do početka glavnog pretresa). Drugo, izuzetak od ovako datog pravila funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca treba da budu samo krivični slučajevi za koje je sastav veća propisan posebnim zakonom. – Preispitivanje odredaba Zakonika o postupcima za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa, i to u dva pravca: prvo, dalje proširivanje mogućnosti kažnjavanja bez glavnog pretresa, i to na sva krivična dela iz nadležnosti sudije pojedinca i drugo, potpuno ukidanje druge vrste ovih postupaka (Postupka za kažnjavanje i izricanje uslovne osude od strane istražnog sudije). – Preispitivanje pojedinih odredaba o načelu oportuniteta krivičnog gonjenja i stvaranje osnove za njegovu adekvatniju primenu. Jedna od važnijih novina do sada sprovedene reforme krivičnog procesnog zakonodavstva Srbije jeste i afirmacija načela oportuniteta krivičnog gonjenja. Međutim, i pored toga što su po tom pitanju postignuti značajni rezultati, bilo bi pogrešno zaključiti da u vezi sa tim nisu potrebne više nikakve intervencije. Nasuprot, s ciljem stvaranja normativne osnove za adekvatniju, željenu primenu ovog



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

55

načela potrebno je preduzeti tri vrste intervencija u predstojećem radu na okončanju reforme ZKP. Prvo, treba preispitati pojedine odredbe Zakonika po ovom pitanju (slučaj npr. sa ulogom suda u primeni načela oportuniteta kod krivičnih dela sa propisanom kaznom zatvora od tri do pet godina i na glavnom pretresu). Zašto je npr. različita funkcionalna nadležnost suda u primeni ovog načela na glavnom pretresu (raspravno i vanraspravno veće)? Zatim, kontrola odluke javnog tužioca o primeni načela oportuniteta je neophodna, ali ona treba da se obezbedi na drugi, a ne na ovakav način, npr. uslovljavanjem davanja prethodne saglasnosti oštećenog ili pak mogućnošću neposredno višeg ili najvišeg javnog tužioca da preispita takvu odluku. Ili, članom 61, stav 9, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, propisana je obaveza javnog tužioca da pre podnošenja optužnog predloga ispita postojanje mogućnosti za odlaganje krivičnog gonjenja zbog čega može obaviti razgovor sa osumnjičenim i oštećenim, ali i drugim licima, odnosno prikupiti druge potrebne podatke, o čemu se sastavlja službena beleška. Ovakvom jednom odredbom načelo oportuniteta je kod ove grupe krivičnih dela pravilo, a načelo legaliteta izuzetak. Da li je ovakvo jedno rešenje u skladu sa prirodom ova dva načela? Drugo, stvaranje normativne osnove za dalje širenje mogućnosti primene načela oportuniteta krivičnog gonjenja. Treće, proširenje vrsta mera koje se nalažu osumnjičenom u slučaju odlaganja krivičnog gonjenja. S obzirom na sve ovo, razradi ovih i nekih drugih pitanja u vezi sa načelom oportuniteta krivičnog gonjenja treba posvetiti dužnu pažnju u radu na okončanju reforme našeg krivičnog procesnog zakonodavstva. Jednom rečju, načelo oportuniteta krivičnog gonjenja mora da bude tako normirano da ono bude jedno od važnijih instrumenata efikasnosti krivičnog postupka (Bejatović, 2009; Kiurski, 2004). – Preispitivanje odredaba o svedoku saradniku – institut svedoka saradnika koji predstavlja novinu u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije, i pored niza kontraverznosti u krivičnom procesnom pravu uopšte, ne bi smeo da se dovede pod znak pitanja. Međutim, detaljnom analizom dosadašnjeg regulisanja dobija se utisak da se u njegovom normiranju prišlo poprilično brzo i nedovoljno argumentovano zbog čega bi, po pitanju istog, bilo neophodno izvršiti nemale intervencije. Među brojnim pitanjima koja bi bilo neophod-

56

Stanko Bejatović

no staviti pod lupu struke, pažnju zaslužuju pre svega ona koja se tiču uslova pod kojima jedno lice može da dobije svojstvo svedoka saradnika budući da uslovi iz sadašnjeg Zakonika ne pružaju dovoljno garancije za jednu realnu procenu celishodnosti da li određenom licu treba dati ili ne svojstvo svedoka saradnika, a i pitanje je koliko su isti kao takvi u skladu i sa samom prirodom ovog instituta. Zatim, tu je i pitanje samog postupka za sticanje i gubitak svojstva svedoka saradnika u okviru kojeg bi posebna pažnja trebalo da se posveti ulozi oštećenog u tom postupku, ali i pitanje krivične odgovornosti ovog subjekta u slučaju kada pred sudom da iskaz u skladu sa preuzetim obavezama (Šku­lić, 2003). – Još efikasniji sistem pravnih lekova – kao što je već istaknuto, dosadašnja reforma ZKP Srbije donela je značajne novine i u vezi sa sistemom pravnih lekova. Međutim, iz ovog se ne bi smeo izvući zaključak da su postojeća rešenja u celosti u funkciji željenog stepena efikasnosti krivičnog postupka. Nasuprot, radi stvaranja normativne osnove za povećanje efikasnosti krivičnog postupka i putem sistema pravnih lekova, neophodno je uzeti u obzir i neka druga pitanja od uticaja na izgradnju efikasnog sistema pravnih lekova. Tako, s ciljem stvaranja normativne osnove za povećanje efikasnosti krivičnog postupka, a da to ne ide na uštrb zagarantovanih sloboda i prava čoveka i građanina, treba razmotriti i mogućnosti koje dopuštaju, pod određenim uslovima, i isključenje prava na pravni lek. U tom kontekstu interesantna je mogućnost dopuštena u Sedmom protokolu uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Prema tom protokolu, dopušteno je ograničenje prava na pravni lek u određenim slučajevima, npr. u pogledu onih dela koja su manjeg značaja, zatim u slučajevima u kojima je osuđenom sudio u prvom stepenu najviši sud i slično (član 2. stav 2, Protokola br. 7). Jednom rečju sistem pravnih lekova treba da zadovolji dva dijametralno suprotna društvena interesa. Imperativ da se pravnim lekom omogući ispravljanje sudske odluke i time osigura zakonitost, i zahtev da se obezbedi pravna sigurnost čoveka svođenjem na razumno vreme neizvesnosti okrivljenog u pogledu prava države na kažnjavanje (ius puniendi). – Poboljšanje procesne discipline učesnika krivičnog postupka. – Mogućnost pribavljanja veštačenja od strane krivičnoprocesnih stranaka.



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

57

– Predviđanje efikasnijih mehanizama kontrole optužnice. – Predviđanje pritvora samo kao izuzetne mere obezbeđenja prisustva okrivljenog u krivičnom postupku i stvaranje osnova (normativnih i praktičnih) za veću primenu mere jemstva u krivičnom postupku (Bejatović, 2010). Na kraju, u vezi sa zakonskom normom kao nezaobilaznim faktorom preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva uopšte, nužno je istaći i sledeće njene osobenosti. To su: preciznost, primenljivost, društvena racionalnost i pravičnost normativnog sistema krivičnog zakonodavstva. Nor­ ma­tiv­ni si­stem kri­vič­nog za­ko­no­dav­stva Srbije kao i svake druge države da bi bio u funkciji prevencije mo­ra da bu­de pri­men­ljiv, dru­štve­no ra­ci­o­ na­lan i pra­vi­čan. Treba da sa­dr­ži ta­kva re­še­nja ko­ja se u prak­si mo­gu pri­ me­nji­va­ti. Su­bjek­ti za­du­že­ni za njihovu pri­me­nu (pre sve­ga su­do­vi i javna tu­ži­la­štva) tre­ba da pri­me­nju­ju nor­me u me­ri ko­ja od­go­va­ra za­kon­skoj in­ ten­ci­ji i stvar­nim po­tre­ba­ma bor­be pro­tiv kri­mi­na­liteta. Sva­ko odstupanje od tog do­vo­di do ne­skla­da iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i re­al­nog, iz­me­đu onog što je zako­nom pro­pi­sa­no i onog što se de­ša­va u prak­tič­noj pri­me­ni za­ko­na. Za­kon ne tre­ba da propi­su­je one in­sti­tu­te i ona re­še­nja ko­ja se u prak­tič­noj pri­me­ni ne mo­gu re­a­li­zo­va­ti ili ni­su dru­štve­no oprav­da­na. Sa dru­ge stra­ne, or­ga­ni ko­ji pri­me­nju­ju za­kon ne mo­gu da u ta­kvom stepe­nu de­ro­gi­ra­ju za­ kon­ska re­še­nja da ih či­ne be­smi­sle­nim i pre­tva­ra­ju u de­kla­ra­tiv­ne odredbe. Iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i apli­ka­tiv­nog aspekta zakonske norme mo­ra da se us­po­sta­vi jed­na nor­mal­na i ra­ci­o­nal­na ekvi­va­len­ci­ja, da i na jed­noj i na dru­goj stra­ni po­sto­ji ose­ćaj vredno­sti o stvar­nim dru­štve­nim po­tre­ba­ma i kri­mi­nal­no-po­li­tič­kim zah­te­vi­ma u pro­pi­si­va­nju po­je­di­nih in­sti­tu­ta i re­še­ nja uop­šte i nji­ho­voj pri­me­ni u prak­si. Zakonska norma ne sme da ostane mrtvo slovo na pa­pi­ru. Ona ������������������������������������������������ mora da bude primenjena u skladu sa intencijama zakonodavca. Jednom rečju autoritet zakona mora da bude na nivou kakav mu po njegovoj prirodi i pripada. XXX Iz prednje izvršene analize pozitivnog krivičnog, a posebno krivičnog procesnog zakonodavstva Republike Srbije kao normativnog faktora efikasnosti krivičnog postupka, može se konstatovati da je njegov nemali broj rešenja, načelno posmatrano, u funkciji te efikasnosti i da su kao takva u skladu i sa najnovijim tendencijama u savremenoj nauci krivičnog pra-

58

Stanko Bejatović

va i sa rešenjima prisutnim u komparativnom krivičnom zakonodavstvu. Međutim, i pored značajnog napretka do kojeg je došlo intervencijama u našem krivičnom zakonodavstvu u poslednjoj deceniji vremena kojem pripadamo, stav je autora da pozitivno krivično zakonodavstvo Srbije kao celina još nije na nivou željene normativne osnove posmatrano sa aspekta efikasnosti krivičnog postupka, a time ni na nivou željenog stepena njegovog preventivnog dejstva. Dva su razloga koja opravdavaju ovakvu jednu konstataciji. Prvi leži u činjenicu da pozitivno krivično zakonodavstvo Srbije još ne sadrži pojedina rešenja – institute za koja se može reći da su, radi povećanja efikasnosti krivičnog postupka, a time i preventivne funkcije krivičnog zakonodavstva, skoro ošteprihvaćeni u savremenoj nauci krivičnog prava, komparativnom krivičnom zakonodavstvu i sudskoj praksi. Drugo, nemali broj načelno opravdanih instituta i drugih rešenja koja su već prisutna u pozitivnom krivičnom zakonodavstvu Srbije nisu normirana na način koji ih stavlja u funkciju željenog stepena efikasnosti krivičnog postupka i željenog stepena preventivnog dejstva krivičnog zakonodastva. Iz ovih razloga, a s ciljem stvaranja što potpunije normativne osnove za podsticanje ova dva cilja krivičnog zakonodavstva, u završnoj fazi rada na okončanju njegove reforme bilo bi neophodno obratiti posebnu pažnju upravo na otklanjanju ovih njegovih nedostataka i normiranju novih rešenja po ugledu na komparativno krivično zakonodavstvo, svakako uz prilagođavanje našim uslovima. Broj pitanja ovog karaktera koji bi morali biti uzeti u obzir u ovom radu nije mali. Međutim, njihovim adekvatnim regulisanjem, tj. regulisanjem u skladu sa tendencijama savremene nauke krivičnog prava, opšteprihvaćenim pravnim standardima i pozitivnim iskustvima u primeni savremenog komparativnog krivičnog zakonodavstva, Srbija bi dobila moderno, savremeno krivično zakonodavstvo, zakonodavstvo koje bi u celosti bilo usaglašeno sa opšteprihvaćenim pravnim standardima iz ove oblasti i po ovim pitanjima. Uz to, ono bi kao takvo bilo i u funkciji željenog stepena njegovog preventivnog dejstva, a što mora da bude i jedan od prioritetnih zadataka društva kao celine. Sa takvim svojim sadržajem dobili bismo krivično zakonodavstvo koje bi za duži period bilo u funkciji koja se od njega očekuje. Međutim, u vezi sa ovim, nužno je imati u vidu još jednu činjenicu. To je da nor­ma­tiv­ni sistem kri­ vič­no­g zakonodav­stva s jed­ne stra­ne mo­ra da bu­de pri­men­ljiv, dru­štve­no ra­ci­o­na­lan i pra­vi­čan. Tre­ba da sa­dr­ži ta­kva re­še­nja ko­ja se u prak­si mo­gu pri­me­nji­va­ti. Zatim, su­bjek­ti za­du­že­ni za njihovu pri­me­nu (pre sve­ga su­ do­vi i javna tu­ži­la­štva) tre­ba da pri­me­nju­ju nor­me u me­ri ko­ja od­go­va­ra



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

59

za­kon­skoj in­ten­ci­ji i stvar­nim po­tre­ba­ma bor­be pro­tiv kri­mi­na­liteta. Sva­ ko odstupanje od tog do­vo­di do ne­skla­da iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i re­al­nog, iz­me­đu onog što je zako­nom pro­pi­sa­no i onog što se de­ša­va u prak­tič­noj pri­me­ni za­ko­na. Za­kon ne tre­ba da propi­su­je one in­sti­tu­te i ona re­še­nja ko­ja se u prak­tič­noj pri­me­ni ne mo­gu re­al­i­zo­va­ti ili ni­su dru­štve­no oprav­ da­na. Sa dru­ge stra­ne, or­ga­ni ko­ji pri­me­nju­ju za­kon ne mo­gu da u takvom stepe­nu de­ro­gi­ra­ju za­kon­ska re­še­nja, da ih či­ne be­smi­sle­nim i pre­tva­ra­ju u deklarativne odredbe. Iz­me­đu nor­ma­tiv­nog i apli­ka­tiv­nog aspekta zakonske norme mo­ra da se us­po­sta­vi jed­na nor­mal­na i ra­ci­o­nal­na ekvi­va­ len­ci­ja, da i na jed­noj i na dru­goj stra­ni postoji ose­ćaj vredno­sti o stvar­nim dru­štve­nim po­tre­ba­ma i kri­mi­nal­no-po­li­tič­kim zah­te­vi­ma u pro­pi­si­va­nju po­je­di­nih in­sti­tu­ta i re­še­nja uop­šte i nji­ho­voj pri­me­ni u prak­si. Jednom rečju, radi povećanja stepena preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva neophodno je autoritet zakona podići na još veći nivo. LITERATURA Artkamper, H., Herrmann, G., Jakobs, C., Kruse, H. (2008). Aufgabenfelder der Staatsanwaltschaft. Munster: Verlag C. H. Beck. Bejatović, S. (2009a). Međunarodni pravni standardi u oblasti krivičnog procesnog prava i način njihove implementacije u Zakonik o krivičnom postupku. U S. Bejatović (Ur.), Zakonodavni postupak i kazneno zakonodavstvo (str. 75–121). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Bejatović, S. (2009b). Krivičnoprocesno zakonodavstvo kao instrumenat suprotstavljanja kriminalitetu. U L. Kron (Ur.), Kontrola kriminaliteta i evropski standardi: Stanje u Srbiji (str. 53–70). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Bejatović, S. (2009c). Pojednostavnjene forme postupanja u krivičnim stvarima i njihov doprinos efikasnosti krivičnog postupka. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 58–82). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Bejatović, S. (2010). Aktuelna pitanja tekuće reforme krivičnog procesnog zakonodavstva Srbije. U V. Đurđić (Ur.), Aktuelne tendencije u razvoju evropskog kontinentalnog prava (str. 158–173). Niš: Pravni fakultet. Bejatović, S. (2010a). Tužilački koncept istrage kao jedno od obeležja savremenog krivičnog procesnog zakonodavstva u zemljama bivše SFRJ i Srbiji. U V. Čolović (Ur.), Pravo u zemljama regiona (str. 242–264). Beograd: Institut za uporedo pravo.

60

Stanko Bejatović

Bejatović, S. (2010b) Reforma krivičnoprocesnog zakonodavstva Srbije i efikasnost krivičnog pravosuđa, U V. Đurđić (Ur.), Reforma krivičnog pravosuđa (str. 1–29). Niš: Pravni fakultet. Bernardi, A. (2002). Europe sans frontieres et droit penal. Revue de science criminelle et de droit penal compare, 66(1), 1–13. Beziz-Ayache, A. (2003). Dictionnaire de droit penal general et procedure penale, 2e edition. Paris: Ellipses. Brkić, S. (2004). Predlozi izmenama i dopunama ZKP. U S. Panić (Ur.), Analiza Zakonika o krivičnom postupku u Srbiji – usklađenost sa odredbama Evropske konvencije o ljudskim pravima i preporuke (str. 25–39). Beograd: Savet Evrope, HRCAD. Brkić, S. (2004). Racionalizacija krivičnog postupka i uprošćene procesne forme. Novi Sad: Pravni fakultet. Đurđević, Z. (2008). Lisabonski ugovor: Prekretnica u razvoju kaznenog prava u Europi. Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, 15(2), 1079–1127. Đurđić, V. (2001). Osnovna načela jugoslovenskog krivičnog procesnog prava i slobode i prava čoveka i građanina U S. Bejatović (Ur.), Jugoslovensko krivično zakonodavstvo i slobode i prava čoveka i građanina (str.149–170). Beograd: Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Jugoslavije. Đurđić, V. (2007). Koncepcijska doslednost tužilačke istrage prema novom Zakoniku o krivičnom postupku. U Đ. Lazin (Ur.), Primena novog Zakonika o krivičnom postupku Srbije (str. 112–127). Beograd: Udruženje za krivično pravo Srbije. Đurđić, V. (2008). Krivičnoprocesno zakonodavstvo kao normativna pretpo­ stavka efikasnosti postupanja u krivičnim stvarima. U S. Bejatović (Ur.), Krivično zakonodavstvo, organizacija pravosuđa i efikasnost postupanja u krivičnim stvarima (str. 9–39). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Đurđić, V., Čvorović, D., Kiurski, J., Radovanović, S., Ilić, G., Škulić, M., Lazarević, J., Bejatović, S., Simović, M., Matić, M. (2009). Oportunitet krivičnog gonjenja. Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Fischer, T. (2009). Strafgesetzbuch und Nebengesetze. Munchen: Verlag C. H. Beck. Grubač, M. (2006). Kritika Predloga „Novog“ Zakonika o krivičnom postupku. U D. Radovanović (Ur.), Novo krivično zakonodavstvo – Dileme i problemi u teoriji i praksi (str. 321–348). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova. Ignjatović, Đ. (2004). Suzbijanje najtežih oblika kriminaliteta u uslovima tranzicije i nesigurnosti. U D. Radovanović (Ur.), Teški oblici kriminala (str. 3–21). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Ilić, G. (2009). Javni tužilac kao subjekat pojednostavljenih formi postupanja u krivičnim stvarima. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postu-



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

61

panja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 197–201). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Jakulin, J., Korošec, D. (2009). Alternativne krivične sankcije i pojednostavljene forme postupanja u krivičnom zakonodavstvu Slovenije. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 361–379). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Joseph G. C., Marens, P. (2001). Criminal Procedure (5th edition). New York, NY: Lexis Publishing. Kiurski, J. (2004). Načelo oportuniteta (opravdanost i svrha). U S. Bejatović (Ur.), Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i krivično zakonodavstvo Srbije i Crne Gore (str. 577–594). Beograd: Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Srbije i Crne. Kron, L. (2007). Kriminalitet u tranziciji: fenomenologija, prevencija i državna reakcija. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Lowe, G., Rosenberg, W. (1988). Die Strafprocessordnung und das Gerihtsverfasunggesetz. Berlin: Groskomentar. Matovski, N. (2010). Principi pravičnog postupka u kodifikacijama evropskih država. U V. Đurđić (Ur.), Aktuelne tendencije u razvoju i primeni evropskog kontinentalnog prava (str. 98–118). Niš: Pravni fakultet. Meyer-Gossner, L. (2003). Strafprocessoerdnung. Munchen: Verlag C. H. Beck. Mi­lu­tinović, M. (1984). Kri­mi­nal­na po­li­ti­ka. Be­o­grad: Savremena administracija. Nadrljanski, S. (2009). Kažnjavanje pre glavnog pretresa. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 173–182). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Nikolić, D. (2009). Sporazum o priznanju krivice. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 112–137). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Ra­du­lo­vić, D. (1997). Efi­ka­snost kri­vič­nog po­stup­ka i njen uti­caj na su­zbi­ja­nje kri­mi­na­li­te­ta. U S. Bejatović (Ur.), Re­al­ne mo­guć­no­sti kri­vič­nog za­ko­no­ dav­stva u su­zbi­ja­nju kri­mi­na­li­te­ta (str. 58–71). Beograd: Udru­že­nje za kri­ vič­no pra­vo i kri­mi­no­lo­gi­ju Ju­go­sla­vi­je. Radulović, D. (2009). Komentar Zakonika o krivičnom postupku Crne Gore. Podgorica: Pravni fakultet Podgorica Roxin, C. (2002). Strafverfahrensrecth. Munchen: Verlag C. H. Beck. Roxin, C. (2006). Strafrecth. Munchen: Verlag C. H. Beck. Sieber, U. (2009). �������������������������������������������������������� Die Zukunft des Europäischen Strafrechts – Ein neuer Ansatz zu den Zielen und Modellen des europäischen Strafrechtssystems. Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft, 121(1), 1–67.

62

Stanko Bejatović

Sijerčić-Čolić, H., Hadžiomeragić, M., Jurčević, M., Kaurinović, D., Simović, M. (2005). Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veće Evrope. Simović, M. (2009). Krivično procesno pravo. Bihać: Pravni fakultet. Simović, M. (2005). Komentar Zakona o krivičnom (kaznenom) postupku Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Savet Evrope. Simović, M. (2005). O nekim iskustvima u funkcionisanju novog krivičnog procesnog zakonodavstva Bosne i Hercegovine. U S. Bejatović (Ur.), Nove tendencije u savremenoj nauci krivičnog prava i naše krivično zakonodavstvo (str. 112–124). Beograd: Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Srbije i Crne Gore. Simović, M. (2008). Krivični postupci u Bosni i Hercegovini – zbirka krivičnih procesnih zakona Bosne i Hercegovine sa uvodnim komentarom i registrom pojmova. Sarajevo: Privredna štampa d.d. Simović-Hiber, I. (2007). Sistem rasprava o ideji vladavine prava, osnovama krivičnog zakona, pojmu zločinačke grupe i internacionalizaciji krivičnog prava. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Stojanović, Z. (1991). Politika suzbijanja kriminaliteta. Novi Sad: Pravni fakultet. Stojanović, Z. (2004). Krivično zakonodavstvo i teški oblici kriminaliteta. U D. Radovanović (Ur.), Teški oblici kriminala (str. 33–44). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Stojanović, Z. (2009). Pojednostavljenjene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 11–29). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu. Šku­lić, M. (2003). Or­ga­ni­zo­va­ni kri­mi­na­li­tet – po­jam i kri­vič­no­pro­ce­sni aspek­ti. Be­o­grad: Dosije. Vasiljević, T. (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ. Beograd: Savremena administracija. Važić, S. (2009). Skraćeni krivični postupak. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 166–172). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.



Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja

63

CRIMINAL LEGISLATION AS AN INSTRUMENT OF THE PREVENTION OF THE FORBIDDEN BEHAVIOUR Abstract The role of the criminal legislation as an instrument of prevention of forbidden behaviour is an issue that the author describes through the four main groups of questions. First group of questions is devoted discuss general remarks about criminal legislation as an instrument of the crime prevention and prevention of other forms of the forbidden behaviour, as well as the contributors to the practical realization of the illegal, especially criminal behaviour. Second group of questions gives analysis of the conditions that the criminal norm has to accomplish in the course of criminal prevention, especially the analysis of the criminal norm adequacy. Starting from that point, third and fourth group of questions provide concrete analysis of the individual criminal norms (before all with process character), concerning their adequacy degree in the course of crime prevention. Many issues considering that two parts are analyzed – norming in positive legislation of the Republic of Serbia and further developments by the author’s propositions. Additionally, in this paper, special attention is given to the issue of the realization of the criminal norms. Considering described aspects of the current issue, the author emphasizes the need for preventive character of the criminal norms, (preventive in sense of crime prevention as well as prevention of forbidden behaviour). At the end, the author gives the conclusions regarding current issue. Key words: prevention, crime, forbidden behviour, criminal norm, sanction

Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

Branislava Popović-Ćitić Apstrakt Prevencija poremećaja ponašanja, kao komponenta društvenog modela reagovanja na probleme u ponašanju dece i omladine, bazira se na tri osnovna pristupa – pravni, situacioni i razvojni. Pravni i situacioni pristup počivaju na primeni sistema mera i aktivnosti kojima se postiže zastrašivanje, onemogućavanje i rehabilitacija osoba sa poremećajima ponašanja, odnosno izmena situacionog konteksta u kojem se ispoljavaju poremećaji ponašanja. Razvojni pristup, međutim, uvažava paradigmu prevencije usmerene na rizične i protektivne faktore i određuje prevenciju kao obuhvatni, aktivni i kontinuirani proces kojim se stvaraju uslovi da se tokom celokupnog životnog toka unapređuje pozitivan razvoj, odnosno podstiče i omogućava pun razvoj ličnih potencijala dece i omladine. Potvrđivanjem efektivnosti razvojne prevencije zasnovane na zahtevu paradigme prevencije usmerene na rizične i protektivne faktore da se preventivno delovanje fokusira na redukovanje rizičnih i jačanje protektivnih faktora koji utiču na verovatnoću nastajanja, razvijanja i održavanja poremećaja ponašanja na individualnom nivou, obezbeđeni su uslovi za prerastanje praktičnog modela razvojne prevencije u istraživački zasnovan, teorijski utemeljen i na pozitivnim ishodima fokusiran naučni pristup. Ovaj naučni pristup, u literaturi poznat kao nauka o prevenciji poremećaja ponašanja, predmetno se usmerava na proučavanje teorijskih osnova, empirijske zasnovanosti i praktične realizacije razvojne prevencije poremećaja ponašanja. Uvažavajući činjenicu da razvojna prevencija teorijski počiva na konceptu rizičnih i protektivnih faktora kao probabilističkom modelu objašnjenja kako pozitivnog razvoja tako razvoja poremećaja ponašanja, u radu je dat kritički prikaz i analiza dve grupe teorijskih objašnjenja koja su od značaja za razvojni pristup prevenciji – teorije pozitivnog razvoja i teorije razvoja poremećaja ponašanja. Ključne reči: razvojna prevencija, nauka o prevenciji, prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore, teorije pozitivnog razvoja, integrativne razvojne teorije

66

Branislava Popović-Ćitić

UVOD Prevencija poremećaja ponašanja, kao komponenta sistema društvenog reagovanja na probleme u ponašanju dece i omladine, za osnovnu svrhu ima onemogućavanje nastajanja, razvijanja i održavanja različitih oblika poremećaja ponašanja. U zavisnosti od teorijskog polazišta, moguće je razlikovati tri osnovna pristupa prevenciji poremećaja ponašanja, a to su: pravni, situacioni i razvojni pristup. Pravni pristup, koji počiva na zakonskoj regulativi, podrazumeva propisivanje i izvršenje pravnih sankcija kojima se zastrašivanjem, onemogućavanjem ili rehabilitacijom osoba sa poremećajima ponašanja ostvaruje generalno ili specijalno preventivno dejstvo. Situacioni pristup, utemeljen na kriminologiji sredine, usmerava se na primenu preventivnih tehnika kojima se smanjenjem potencijalne dobiti i povećanjem rizika i napora za prestupnika teži izmeni konkretnog situacionog konteksta u kojem se poremećaji ponašanja ispoljavaju (Clarke, 1992). Razvojni pristup, zasnovan na razvojnoj kriminologiji, nalaže da se tokom celokupnog životnog toka, primenom strategija i intervencija koje redukuju rizične i jačaju protektivne faktore, podstiče i omogućava pun razvoj ličnih potencijala dece i omladine (Farrington, 2000). Ne umanjujući značaj pravne i situacione prevencije, u ovom radu pažnja će biti usmerena na razvojni pristup prevenciji poremećaja ponašanja. Ovaj pristup, koji se u literaturi često terminološki označava kao prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore, određuje prevenciju kao obuhvatni, kontinuirani i aktivni proces redukovanja rizičnih i jačanja protektivnih faktora u cilju stvaranja uslova za pozitivan razvoj tokom celokupnog životnog toka (Popović-Ćitić, 2007). Teorijsko polazište razvojne prevencije čini koncept rizičnih i protektivnih faktora koji, kao probabilistički model razvojne kriminologije, nudi konceptualni okvir za objašnjenje kako pozitivnog razvoja tako i razvoja poremećaja ponašanja. Ovaj koncept, razvijan od osamdesetih godina prošlog veka, uvažava široko prihvaćeno naučno stanovište da su poremećaji ponašanja višestruko determinisani i ističe da je preventivno delovanje neophodno usmeravati ka ključnim faktorima koji povećavaju ili umanjuju verovatnoću nastajanja, razvijanja i održavanja poremećaja ponašanja tokom detinjstva, adolescencije i odraslog doba (Popović-Ćitić, 2009). Na temeljima ovog koncepta intenzivno su, tokom poslednje tri decenije, unapređivani teorija, istraživanja i praksa razvojne prevencije, da su, na današnjem stupnju razvoja, prema stavu brojnih naučnika, obezbeđeni uslovi za prerastanje



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

67

praktičnog razvojnog pristupa prevenciji u istraživački zasnovan, teorijski utemeljen i ka pozitivnim ishodima fokusiran naučni pristup koji se označava kao nauka o prevenciji poremećaja ponašanja. U skladu sa tim, u savremenoj literaturi pod naukom o prevenciji uobičajeno se podrazumeva razvojna prevencija poremećaja ponašanja, odnosno prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore. Nauka o prevenciji sumira i integriše saznanja iz teorije, istraživanja i prakse prevencije poremećaja ponašanja radi promocije preventivnih strategija i intervencija kojima se stvaraju uslovi za pozitivan razvoj tokom celokupnog životnog toka. Drugim rečima, osnovni zahtev koji se postavlja pred nauku o prevenciji jeste proučavanje teorijskih osnova, analiza empirijske zasnovanosti i procena uspešnosti praktične realizacije razvojne prevencije (Popović-Ćitić, 2007). Uzimajući u obzir doprinos ovih saznanja u kreiranju efektivnog sistema prevencije poremećaja ponašanja, u tekstu koji sledi biće prikazana aktuelna dostignuća nauke o prevenciji u domenu objašnjenja teorijskih osnova preventivnog delovanja. Dve grupe teorijskih objašnjenja čije su postavke inkorporirane u koncept rizičnih i protektivnih faktora kao temeljni teorijski okvir razvojne prevencije poremećaja ponašanja, a o kojima će u daljem tekstu biti reči, jesu teorije pozitivnog razvoja i teorije razvoja poremećaja ponašanja. TEORIJSKA OBJAŠNJENJA POZITIVNOG RAZVOJA Koncept rizičnih i protektivnih faktora polazi od postavke da na pozitivan razvoj, posmatran kao jedinstvo fizičkog, psihičkog i socijalnog razvoja, utiču dve grupe faktora, i to: rizični faktori i protektivni faktori. Rizični faktori se određuju kao činioci koji svojim delovanjem kompromituju ili osujećuju pozitivan razvoj, dok protektivni faktori ili faktori zaštite predstavljaju činioce koji deluju u pravcu podsticanja i unapređivanja pozitivnog razvoja. Tok i ishod razvoja, prema postavkama koncepta rizičnih i protektivnih faktora, direktno zavise od međusobne dinamičke interakcije ove dve grupe faktora, pri čemu ovi faktori svoje izvorište mogu imati u socijalnom okruženju i u ličnosti pojedinca. Samim tim, osnovu pozitivnog razvoja čini stalna interakcija između pojedinca i socijalnog okruženja, odnosno interakcija između individualnih i sredinskih faktora koji pozitivnim ili negativnim uticajima determinišu ishod razvoja. Objašnjenje načina odvijanja ove interakcije sadržano je u postavkama socijalno-

68

Branislava Popović-Ćitić

ekološkog modela razvoja koji, kao integrativni model razvoja pojedinca u socijalnom okruženju, predstavlja osnovno teorijsko objašnjenje pozitivnog razvoja koje je doprinelo zasnivanju koncepta rizičnih i protektivnih faktora. Na uobličavanje postavki socijalno-ekološkog modela razvoja uticala su dva teorijska koncepta razvijena u okvirima razvojne psihologije, a to su: teorija ekološkog sistema i perspektiva celokupnog životnog toka. Teorija ekološkog sistema Teorija ekološkog sistema, čiji je tvorac Juri Bronfenbrener (Bronfenbrenner, 1989; 1995), ističe da se razvoj pojedinca odvija unutar složenog ekološkog sistema kojeg čine međusobno povezani ekosistemi. Ekosistemi, raspoređeni u vidu koncentričnih krugova oko pojedinca kao centra sistema, obuhvataju socijalno okruženje i, u zavisnosti od intenziteta i prirode uticaja na pojedinca, diferenciraju se na četiri nivoa. To su: mikrosistem, mezosistem, egzosistem i makrosistem. Mikrosistem, kao najuži nivo ekološkog sistema koji neposredno okružuje pojedinca, čine elementi užeg socijalnog okruženja sa kojima pojedinac stupa u direktne interakcije. Mezosistem obuhvata interakcije između elemenata mikrosistema, pri čemu u ovim interakcijama pojedinac ne učestvuje direktno, ali se njihov rezultat posredno preko mikrosistema odražava na razvoj pojedinca. Egzosistem, kao neposredno okruženje mikrosistema, čine elementi koji su u direktnim interakcijama sa mikrosistemom i koji, delovanjem na mikrosistem kao neposredno okruženje pojedinca, indirektno ostvaruju uticaj na njegov razvoj. Makrosistem obuhvata elemente najšireg socijalnog konteksta unutar kojeg se svi ostali ekosistemi pojavljuju kao konkretne manifestacije. Osnovni doprinos teorije ekološkog sistema ogleda se u postavci da između faktora koji deluju unutar istih ili različitih nivoa ekološkog sistema postoje dinamički međuodnosi čiji se efekti reflektuju na tok razvoja pojedinca. Najsnažniji uticaj ostvaruju faktori mikrosistema sa kojima pojedinac stupa u direktne dvosmerne interakcije, dok je delovanje faktora drugih nivoa posrednog i kaskadnog karaktera. Neovisno od intenziteta uticaja, svi faktori, prema postavkama teorije ekološkog sistema, mogu i pozitivno i negativno da utiču na razvoj pojedinca.



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

69

Perspektiva celokupnog životnog toka Perspektiva celokupnog životnog toka, koju je koncipirao Glen Elder (Elder, 1985), ističe da se životni tok ili životni ciklus pojedinca sastoji od strukturirane mreže međusobno isprepletanih životnih putanja ili trajektorija. Životne putanje, generalno konzistentne kod svih osoba, opisuju dugoročne kulturom definisane i uzrastom određene obrasce razvoja u ključnim socijalnim grupama i institucijama, kao što su: porodica, škola, vršnjačke grupe, posao, brak, roditeljstvo. Prema postavkama perspektive celokupnog životnog toka, uobičajeni tok životnih putanja povremeno može biti preprečen ili ometen različitim životnim događajima ili tranzicijama. Tranzicije, kao kratkoročne promene u socijalnim ulogama u okviru trajektorije, mogu biti očekivane i u skladu sa uzrastom, ali mogu biti i neočekivane i uzrastu neprimerene. Dodatno, pojedini životni događaji mogu imati karakter rizika, dok drugi mogu delovati zaštitno. Svaka tranzicija, neovisno od njenog karaktera, dovodi do promene u trajektoriji i zahteva od pojedinca da se na nju prilagodi. Neuspeh pojedinca u adaptaciji na nastale promene u jednoj trajektoriji dovodi, zbog isprepletanosti trajektorija, do promena u drugim trajektorijama i može, za svoj krajnji rezultat, imati poremećaje u životnom toku. Glavni doprinos ovog koncepta ogleda se u isticanju efekata životnih događaja na tok pozitivnog razvoja i značaja individualnih adaptacija na promene izazvane tranzicijama. Okolnost da jedan isti događaj u određenom razvojnom periodu može da osujeti, a u drugom da podstakne pozitivan razvoj, uslovila je modifikacije teorije ekološkog sistema u smislu uvođenja hronosistema, kao posebnog ekosistema koji odražava vremensku dimenziju. Hronosistem, koji se ne nalazi unutar ekološkog sistema, predstavlja vremenski tok u kojem dolaze do izražaja različiti životni događaji koji, zavisno od stadijuma razvoja u kojem se osoba nalazi, mogu usloviti pozitivne ili negativne promene u pojedincu ali i u socijalnom okruženju (Bronfenbrenner, Morris, 1998). Socijalno-ekološki model razvoja Socijalno-ekološki model razvoja, objedinjavanjem postavki teorije ekološkog sistema i perspektive celokupnog životnog toka, obezbeđuje integrativno objašnjenje razvoja pojedinca u socijalnom okruženju. Ključna postavka modela je da je razvoj pojedinca višestruko determinisan, odno-

70

Branislava Popović-Ćitić

sno uslovljen delovanjem niza faktora koji svoje izvorište imaju u različitim ekosistemima. Na nivou mikrosistema svoj uticaj ostvaruju interpersonalni faktori, u mezosistemu do izražaja dolaze institucionalni faktori, egzosistem odlikuje prisustvo faktora zajednice, dok unutar makrosistema deluju faktori celokupnog društva (Glanz, Lewis, Rimer, 1990). Najsnažniji uticaj na razvoj pojedinca, u skladu sa postavkama teorije ekološkog sistema, ostvaruju interpersonalni faktori, dok se sa udaljavanjem od centra ekološkog sistema intenzitet delovanja faktora znatno smanjuje, te faktori zajednice i faktori politike društva ostvaruju svoj uticaj posredno, preko institucionalnih i posebno interpersonalnih faktora. Pored faktora socijalnog okruženja, razvoj pojedinca određuju i individualni, odnosno intrapersonalni faktori kao svojevrsne osobenosti pojedinca izražene kroz znanja, veštine, navike, iskustva i lične karakteristike. Ove osobenosti psihološke i socijalne prirode ne samo da određuju pojedinca nego u znatnoj meri utiču na prirodu i kvalitet njegovih interakcija sa socijalnim okruženjem. Dodatno, uvažavanjem značaja hronosistema, ističe se da stepen uticaja svih faktora varira zavisno od konkretnog razvojnog perioda u kome se pojedinac nalazi. Tok i ishod razvoja, prema postavkama socijalno-ekološkog modela razvoja, direktno zavise od prirode faktora koji deluju u ekosistemima i nalaze se u dinamičkoj interakciji. Jednu grupu čine faktori koji podstiču pozitivan razvoj, dok drugu čine faktori koji taj razvoj ometaju. Na temelju ove postavke izgrađen je koncept rizičnih i protektivnih faktora koji je ove faktore imenovao kao faktore zaštite i faktore rizika. TEORIJSKA OBJAŠNJENJA RAZVOJA POREMEĆAJA PONAŠANJA Koncept rizičnih i protektivnih faktora, kao što je to ranije istaknuto, predstavlja probabilistički model koji obezbeđuje konceptualni okvir objašnjenja pozitivnog razvoja i razvoja poremećaja ponašanja. Razvoj poremećaja ponašanja, prema konceptu rizičnih i protektivnih faktora, uslovljen je, kao što je to slučaj i sa pozitivnim razvojem, delovanjem niza individualnih i sredinskih faktora koji su u međusobnoj dinamičkoj interakciji. U skladu sa tim, rizični faktori određuju se kao činioci koji svojim delovanjem ne samo da kompromituju pozitivan razvoj nego povećavaju verovatnoću ispoljavanja poremećaja ponašanja, dok protektivni faktori



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

71

deluju u pravcu podsticanja pozitivnog razvoja, ali i smanjenja verovatnoće nastajanja i održavanja poremećaja ponašanja. Činjenica da prisustvo rizičnih faktora ne znači nužno da će se poremećaji ponašanja ispoljiti, niti da je prisustvo protektivnih faktora garancija da do poremećaja ponašanja neće doći (Hawkins, Catalano, Miller, 1992), direktno odražava probabilistički karakter koncepta rizičnih i protektivnih faktora u objašnjenju razvoja poremećaja ponašanja. Polazeći od ove postavke izdvojeni su brojni faktori za koje je longitudinalnim istraživačkim studijama potvrđeno da prediktuju povećanje ili smanjenje verovatnoće za nastajanje, razvijanje i održavanje poremećaja ponašanja (npr. ���������������������������������������������������������� Stouthamer-Loeber et al., 2002; Hawkins et al., 1998; Lipsey, Derzon, 1998; Smith et al., 1995). Integracijom većeg broja identifikovanih prediktivnih faktora u međuzavisne sekvence i praćenjem unutarindividualnih promena u poremećajima ponašanja tokom čitavog života, koncipirani su dinamički teorijski modeli koji nastoje da objasne razvoj poremećaja ponašanja duž celokupnog životnog toka. Postavke ovih teorijskih modela, koji se u literaturi uobičajeno nazivaju razvojnim teorijama poremećaja ponašanja, obezbedile su validna teorijska objašnjenja razvoja poremećaja ponašanja i time pružile naučno zasnovan sadržaj konceptu rizičnih i protektivnih faktora. Najveći doprinos ostvarilo je šest razvojnih teorija, a to su: integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala, komplementarni par razvojnih teorija: celoživotno perzistentni i adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja, interakciona teorija, teorija integrativne višeslojne kontrole, opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole, i model socijalnog razvoja. Sve teorije su empirijski potkrepljene rezultatima longitudinalnih studija i ističu važnost izučavanja rizičnih i protektivnih uticaja brojnih individualnih i sredinskih faktora koji, kroz recipročnu interakciju tokom celokupnog životnog toka, utiču na konačne ishode razvoja. Stoga će u osnovnim crtama biti opisane postavke ovih teorijskih objašnjenja razvoja poremećaja ponašanja. Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala, koju je postavio Dejvid Farington (Farrington, 2003; 2005a; 2005b), primarno je dizajnirana za potrebe objašnjenja poremećaja ponašanja muškaraca iz nižih socijalnih slojeva, ali u osnovi može dati opis pojave i razvoja

72

Branislava Popović-Ćitić

poremećaja ponašanja uopšte. Polazna ideja ove teorije je da su poremećaji ponašanja determinisani antisocijalnim potencijalom, kao svojevrsnim individualnim kapacitetom za ispoljavanje poremećaja ponašanja. Nivo antisocijalnog potencijala pojedinca zavisi od pet faktora, a to su: impulsivnost, teškoće u postizanju željenih ciljeva, modelovanje, socijalizacija i značajni životni događaji. Impulsivnost, teškoće u postizanju željenih ciljeva (školski neuspeh, nizak socioekonomski status, nezaposlenost) i antisocijalni modeli učenja (kriminalno ponašanje roditelja, druženje sa delinkventnim vršnjacima, kriminalno susedstvo) dovode do povećanja nivoa antisocijalnog potencijala i time podstiču ispoljavanje poremećaja ponašanja, dok se vezivanje za prosocijalne modele, proces socijalizacije i uzrastu primereni značajni životni događaji (stupanje u brak, pronalaženje adekvatnog posla ili promena mesta stanovanja) određuju kao uticaji koji snižavaju nivo antisocijalnog potencijala i inhibiraju poremećaje ponašanja. Pored ovih faktora koji dugoročno ostvaruju uticaj na nivo antisocijalnog potencijala, teorija predviđa i uticaje faktora koji dovode do kratkoročnih unutarindividualnih promena u nivou antisocijalnog potencijala. Kao osnovni faktori koji uslovljavaju privremene varijacije u antisocijalnom potencijalu izdvajaju se motivacioni i situacioni faktori. Efekti ovih faktora, u smislu povećavanja ili snižavanja nivoa antisocijalnog potencijala, odnosno podsticanja ili potiskivanja poremećaja ponašanja, direktno su uslovljeni konkretnom situacijom i motivacijom osobe. Drugim rečima, da li će se u određenom trenutku antisocijalni potencijal realizovati ispoljavanjem poremećaja ponašanja ili ne, zavisi od neposrednih situacionih uticaja (mogućnosti i dostupnost žrtve), kognitivnih procesa (mišljenje i odlučivanje o riziku, potencijalnoj dobiti i mogućim ishodima) i energizirajućih faktora (dosada, bes, konzumiranje alkohola, pritisak vršnjaka). Dodatno, do kratkotrajnih promena u antisocijalnom potencijalu mogu dovesti i posledice ranijeg ispoljavanja poremećaja ponašanja, izražene efektima etiketiranja, zastrašivanja ili učenja. U pogledu nivoa antisocijalnog potencijala, osobe se mogu pozicionirati duž kontinuuma od niskog do visokog, pri čemu je distribucija antisocijalnog potencijala u populaciji bilo kog uzrasta takva da relativno mali broj osoba ima visok nivo antisocijalnog potencijala. Raspoređivanje osoba na kontinuumu antisocijalnog potencijala je konzistentno tokom vremena, što objašnjava kontinuitet u poremećajima ponašanja i ukazuje da u nivou antisocijalnog potencijala postoje perzistentne dugoročne međuindividualne razlike. Međutim, ukupni nivo antisocijalnog potencijala



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

73

pojedinca varira sa uzrastom, i to usled promena u faktorima koji dugoročno utiču na antisocijalni potencijal (npr. od detinjstva do adolescencije povećava se uticaj vršnjaka, a smanjuje uticaj roditelja). Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala integriše ideje teorija anomije, kontrole, socijalnog učenja, diferencijalnih asocijacija, etiketiranja i rutinskih aktivnosti. Pri tome, važnost se pridaje i rizičnim i protektivnim uticajima individualnih i sredinskih faktora u objašnjenju nastajanja i razvijanja poremećaja ponašanja. Međutim, iako je osnovna struktura teorije primenjiva na oba pola, moguće je da opisani faktori za koje je utvrđeno da utiču na antisocijalni potencijal muškog pola, ne mogu u potpunosti da objasne antisocijalni potencijal kod osoba ženskog pola. Dodatno, teorija ne predlaže postojanje različitih tipova osoba sa poremećajima ponašanja niti pokušava da objasni individualni razvoj u različitom socijalnom okruženju. Komplementarni par razvojnih teorija: celoživotno-perzistentni i adolescencijom-limitirani poremećaji ponašanja Komplementarni par razvojnih teorija, autorke Teri Mofit (Moffitt, 1993; 1997; 2003), objašnjava tok i razvoj dva kvalitativno različita tipa poremećaja ponašanja, a to su: celoživotno perzistentni i adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja. Polaznu osnovu teorija čini razlikovanje četiri kategorije osoba sa poremećajima ponašanja. Prvu kategoriju čine osobe koje na ranom razvojnom uzrastu počinju da ispoljavaju poremećaje ponašanja i kod kojih poremećaji ponašanja traju tokom celokupnog životnog toka. Ove osobe odlikuje prisustvo celoživotno perzistentnih poremećaja ponašanja. Drugu kategoriju čine osobe koje poremećaje ponašanja ispoljavaju isključivo tokom perioda adolescencije, te se ističe da njih odlikuje prisustvo adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja. Treću kategoriju čine apstinenti, odnosno osobe koje se tokom celokupnog životnog toka uzdržavaju od ispoljavanja poremećaja ponašanja. I poslednju, četvrtu kategoriju čine osobe koje u niskom nivou ispoljavaju poremećaje ponašanje i imaju specifične probleme mentalnog zdravlja. Komplementarni par razvojnih teorija daje opis jedinstvenih setova faktora i objašnjenje razvojnih trajektorija za dva primarna tipa poremećaja ponašanja, a to su: celoživotno perzistentni i adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja.

74

Branislava Popović-Ćitić

Na razvoj celoživotno perzistentnih poremećaja ponašanja primarno utiču individualni faktori koji obuhvataju urođene ili stečene neuropsihološke varijacije. Ove varijacije se inicijalno manifestuju kognitivnim deficitom, teškim temperamentom ili hiperaktivnošću. Od sredinskih faktora ističu se neadekvatno roditeljstvo, narušeni porodični odnosi, siromaštvo i nizak socioekonomski status. Drugim rečima, celoživotno perzistentni poremećaji ponašanja razvijaju se kao rezultat interakcije neuropsihološkog rizika i nepodsticajnog socijalnog okruženja. Oni nastaju u periodu detinjstva i perzistiraju u adolescenciji i odraslom dobu, odnosno pokazuju stabilnost tokom celokupnog životnog toka. Sa druge strane, vodeći faktori koji utiču na razvoj adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja jesu jaz u sazrevanju i vršnjački socijalni kontekst. Jaz u sazrevanju se odražava u nemogućnosti mladih osoba da sa sticanjem biološke zrelosti automatski ostvare pristup ciljevima, privilegijama i odgovornostima odraslih osoba (npr. sticanje materijalnih dobara). Vršnjački socijalni kontekst podrazumeva uticaje vršnjaka koji se nalaze na sličnom nivou biološkog i socijalnog odrastanja, pri čemu posebno jak uticaj može ostvariti druženje sa vršnjacima koji ispoljavaju celoživotno perzistentne poremećaje ponašanja. Adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja javljaju se tokom perioda adolescencije i prestaju u ranom odraslom dobu. Onog trenutka kada mlade osobe ostvare legitimne uloge odraslih osoba i budu u situaciji da mogu legalno da postignu željene ciljeve, po pravilu dolazi do prestajanja ispoljavanja poremećaja ponašanja. Prestajanje je utoliko olakšano što kod adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja ne postoji neuropsihološka osnova. Individualne varijacije u vremenu prestajanja su sasvim očekivane i najčešće su rezultat uticaja koji kompromituju sposobnost uspešne tranzicije u odraslo doba (npr. zavisnost od alkohola ili droga, napuštanje školovanja, izdržavanje zavodskih krivičnih sankcija ili neželjena trudnoća). Iako ovi efekti etiketiranja mogu produžiti trajanje adolesencijom limitiranih poremećaja ponašanja, kontinuitet u poremećajima ponašanja tokom vremena najvećim delom je određen celoživotnoperzistentnim poremećajima ponašanja. Drugim rečima, kontinuitet u poremećajima ponašanja je prisutan samo kod celoživotno perzistentnih, ali ne i kod adolesencijom limitiranih poremećaja ponašanja. Na ispoljavanje oba tipa poremećaja ponašanja, pored navedenih faktora, mogu uticati i situacioni faktori. Kod celoživotno perzistentnih poremećaja ponašanja od značaja su mogućnosti i dostupnost žrtava, dok kod adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja snažan situacioni uticaj



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

75

ostvaruje pritisak vršnjaka. Kognitivni procesi (mišljenje i odlučivanje) mogu biti od uticaja samo kod osoba sa adolescencijom limitiranim poremećajima ponašanja, jer ove osobe najčešće odmeravaju odnos između potencijalnih troškova i potencijalne dobiti, dok osobe sa celoživotno perzistentnim poremećajima ponašanja najvećim delom, bez razmišljanja, prate dobro naučeni „automatski“ repertoar ponašanja. Osim toga, celoživotno perzistentni poremećaji ponašanja uslovljeni su uglavnom utilitarnim motivima, dok su adolescencijom limitirani motivisani adolescentnom dosadom. Uticaji životnih događaja u odraslom dobu (npr. zapošljavanje ili stupanje u brak), prema postavkama ove teorije, od neznatnog su uticaja za oba tipa poremećaja ponašanja. Razlog tome je što su osobe sa celoživotno perzistentnim poremećajima ponašanja isuviše posvećene svom antisocijalnom životnom stilu, dok ispoljavanje adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja prirodno prestaje sa preuzimanjem uloga odraslih osoba. Komplementarni par razvojnih teorija uvažava recipročnu interakciju individualnih i sredinskih faktora u objašnjenju razvoja poremećaja ponašanja, ali ne razmatra uticaj faktora koji redukuju poremećaje ponašanja. Najbliže određenje protektivnih faktora može se naći u navođenju razloga zbog kojih se apstinenti, kao treća kategorija osoba sa poremećajima ponašanja, uzdržavaju od ispoljavanja poremećaja ponašanja. To su: lične karakteristike koje dovode do isključivanja iz mreže vršnjaka (npr. razdražljivost ili povučenost), nezrelost u smislu nezainteresovanosti za postizanje statusnih simbola značajnih za period detinjstva ili adolescencije, i socijalno okruženje koje ne pruža mogućnosti za ispoljavanje poremećaja ponašanja (Piquero, Moffitt, 2005). Interakciona teorija Interakciona teorija, čiji su autori Terens Tornberi i Marvin Kron (Thornberry, Krohn, 2001; 2005), primarno je usmerena na objašnjenje interakcije između faktora koji dovode do nastajanja i održavanja poremećaja ponašanja u različitim razvojnim periodima, i to u: predškolskom uzrastu (od rođenja do šeste godine), detinjstvu (od šeste do dvanaeste godine), adolescenciji (od dvanaeste do osamnaeste godine) i kasnoj adolescenciji ili ranom odraslom dobu (od osamnaeste do dvadeset pete godine). Polazna ideja teorije je da faktori koji doprinose nastajanju i održavanju

76

Branislava Popović-Ćitić

poremećaja ponašanja variraju sa uzrastom, te da su za poremećaje ponašanja u različitim razvojnim periodima odgovorni različiti faktori koji se nalaze u recipročnoj interakciji. Nastajanje poremećaja ponašanja u predškolskom uzrastu rezultat je interakcije tri grupe faktora. To su: individualne karakteristike (težak temperament, neuropsihološki deficit, negativna emocionalnost, impulsivnost, nedovoljno razvijene veštine regulacije emocija i odsustvo straha na štetne stimuluse), neefektivno roditeljstvo ili deficit roditeljstva (nesposobnost roditelja da prate i podstiču prosocijalna ponašanja, nizak nivo pozitivnog angažovanja roditelja, nedosledno i grubo disciplinovanje i neuspešno postavljanje jasnih standarda ponašanja) i teške strukturalne nepovoljnosti (hronično siromaštvo, nezaposlenost, zavisnost od socijalnih službi, stanovanje u područjima gde je koncentrisano siromaštvo). Između individualnih karakteristika deteta i neefektivnog roditeljstva postoje bidirekcioni uticaji, dok strukturalne nepovoljnosti pojačavaju negativne efekte individualnih i porodičnih faktora. Počev od perioda detinjstva, individualne karakteristike gube na svom značaju i ustupaju mesto sredinskim uticajima. Na nastajanje poremećaja ponašanja u ranom detinjstvu naročito utiče interakcija porodičnih faktora (neefektivno roditeljstvo) i strukturalnih nepovoljnosti, da bi u kasnom detinjstvu i ranoj adolescenciji primat zauzeli školski faktori (školski neuspeh, nedovoljna posvećenost školi, slabo vezivanje za školu) i uticaji vršnjačke grupe (druženje sa vršnjacima koji ispoljavaju poremećaje ponašanja). Dodatno, negativne efekte u ovom periodu može ostvariti dostupnost mogućnosti za ispoljavanje poremećaja ponašanja, dok se efektivno roditeljstvo (suportivna porodica, snažna roditeljska kontrola, dobri porodični odnosi) pojavljuje kao kompenzatorni mehanizam koji umanjuje negativne efekte izloženosti rizicima. Nastajanje poremećaja ponašanja u kasnoj adolescenciji i ranom odraslom dobu objašnjava se uticajem individualnih faktora (nizak nivo inteligencije, slaba akademska kompetencija) koji, u ranijim periodima, nisu dolazili do izražaja zbog suportivne porodične i školske sredine. Nakon napuštanja protektivnog okruženja porodice i škole, ove osobe, zbog kognitivnih deficita, veoma teško ostvaruju uspešnu tranziciju ka ulogama odraslih osoba (pronalaženje posla, zasnivanje bračne zajednice) i podložniji su uticajima delinkventnih i kriminalnih grupa. U svim razvojnim periodima mogu doći do izražaja protektivni faktori (snažno vezivanje za porodicu i školu, efektivno roditeljstvo, visoka inteligencija) koji svojim delovanjem kompenzuju deficite u drugim domenima i onemogućavaju nastajanje ili održavanje poremećaja ponašanja.



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

77

Teorijom se ističe da poremećaji ponašanja mogu nastati na različitim uzrastima (rano startni i kasno startni poremećaji ponašanja), ali da nije moguće prema vremenu nastanka diferencirati različite trajektorije koje imaju specifičnu etiologiju i kontinuitet. Drugim rečima, faktori koji dovode do nastajanja poremećaja ponašanja variraju sa uzrastom, ali sam tok i razvoj poremećaja ponašanja ne zavisi od vremena njihovog nastanka. Održavanje ili prestajanje poremećaja ponašanja uslovljeno je faktorima koji tokom razvojnih perioda mogu podsticati ili inhibirati poremećaje ponašanja. Kontinuitet u poremećajima ponašanja naročito je izražen kod rano startnih poremećaja ponašanja koji se javljaju u predškolskom uzrastu (zbog perzistentnosti neuropsihološkog deficita, neefektivnog roditeljstva i strukturalnih nepovoljnosti) i kasno startnih poremećaja ponašanja koji nastaju u kasnoj adolescenciji ili odraslom dobu (zbog kognitivnog deficita koji otežava uspešnu tranziciju u odraslo doba). Uopšteno posmatrano, interakciona teorija se usmerava na procese socijalnog učenja i uvažava značaj individualnih i sredinskih faktora koji podstiču nastajanje i održavanje poremećaja ponašanja. Međutim, teorija ne nudi objašnjenje razloga ispoljavanja poremećaja ponašanja u konkretnim situacijama (uticaj situacionih faktora ili procesa odlučivanja o mogućnostima), niti razmatra motive za neposredno ispoljavanje poremećaja ponašanja. Teorija integrativne višeslojne kontrole Teorija integrativne višeslojne kontrole, čiji je autor Mark Leblan (Le Blanc, 1997; 2005), zasniva se na postavci da su poremećaji ponašanja determinisani uticajima tri tipa kontrole, a to su: kontrola zajednice, personalna kontrola i kontrola događaja. Za svaki tip kontrole koncipirane su zasebne teorije – teorija kontrole zajednice koja objašnjava promene u stopi poremećaja ponašanja na nivou zajednice, teorija personalne kontrole koja nudi objašnjenje razvoja poremećaja ponašanja i teorija kontrole događaja koja razmatra ispoljavanje poremećaja ponašanja u konkretnoj situaciji. Objašnjenje nastajanja i razvoja poremećaja ponašanja sadržano je u teorijama personalne kontrole i kontrole događaja, te će postavke ovih teorija biti prikazane. Teorija personalne kontrole objašnjava nastanak i razvoj poremećaja ponašanja preko opšte devijacije, kao svojevrsnog sindroma poremećaja

78

Branislava Popović-Ćitić

ponašanja. Opšta devijacija obuhvata 12 oblika poremećaja ponašanja grupisanih u četiri osnovna tipa ponašanja, a to su: prikrivena ponašanja (krađe i prevare), otkrivena ponašanja (vandalizam, nasilje i seksualna agresija), konflikti sa autoritetom (u porodici i u školi) i nesmotrena ponašanja (kockanje, narušavanje javnog reda i mira, upotreba supstanci, seksualna aktivnost i vožnja motornih vozila). Polazna ideja teorije je da se opšta devijacija, kao heterotipični fenomen, manifestuje na različite načine duž celokupnog životnog toka, što ukazuje na postojanje kontinuiteta i promena u prirodi poremećaja ponašanja koji čine opštu devijaciju. Promene mogu biti kvalitativne i kvantitativne prirode. Kvalitativne promene se odražavaju kroz stabilnost, povećanje ozbiljnosti i razvojne stadijume (od konflikata sa autoritetom, preko prikrivenih i otkrivenih, do nesmotrenih ponašanja), dok se kvantitativne promene odnose na porast frekvencije poremećaja ponašanja. Ove promene oblikuju individualne trajektorije poremećaja ponašanja duž životnog toka, pri čemu se razlikuju tri osnovne trajektorije. To su: perzistentna ili celoživotna trajektorija (započinje u detinjstvu, održava se u adolescenciji i traje do odraslog doba), tranzitorna, privremena ili adolescencijom limitirana trajektorija (počinje u ranoj adolescenciji i okončava se u ranom odraslom dobu) i zajednička trajektorija (uobičajeno se manifestuje sredinom adolescencije). Osnovna postavka teorije personalne kontrole je da razvoj opšte devijacije zavisi od četiri mehanizma kontrole, a to su: vezivanje, razvoj ličnosti, modelovanje i ograničavanje. Vezivanje se odnosi na različite načine kojima se pojedinci, interpersonalno ili na nivou zajednice, drže zajedno. Razvoj ličnosti podrazumeva prirodni rast i razvoj usmeren ka poželjnim stanjima višeg kvaliteta, uključujući pre svega preusmeravanje sa prirodnog egocentrizma ka alocentrizmu. Modelovanje obuhvata postojanje obrazaca ponašanja koji mogu oblikovati prosocijalno ponašanje, pod pretpostavkom da su ove mogućnosti dostupne pojedincu. Ograničavanje podrazumeva regulaciju prosocijalnog ponašanja u različitim direktnim i indirektnim ograničenjima, pri čemu su te granice nametnuli socijalno okruženje i lična uverenja pojedinca. Relativno raspoređivanje mehanizama kontrole među pojedincima tokom vremena je konzistentno, čime se objašnjava održavanje kontinuiteta u poremećajima ponašanja. Organizacija i funkcionisanje mehanizama kontrole zavisi od dva osnovna tipa konteksta, a to su: pozicija pojedinca u socijalnoj strukturi (kontekstualni set uslova koji odražava socijalni status pojedinca) i biološki kapacitet pojedinca. To znači da na razvoj opšte devijacije utiču četiri mehanizma kon-



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

79

trole i dva tipa konteksta. Efekti konteksta na opštu devijaciju su indirektni, odnosno ostvaruju se posredno preko mehanizama kontrole. Tako, pozicija pojedinca u socijalnoj strukturi ima direktne efekte na biološki kapacitet i mehanizme vezivanja i modelovanja, dok biološki kapacitet direktno utiče na mehanizam razvoja ličnosti. Između svih mehanizama kontrole postoje međusobni recipročni uticaji, tako da se promene u jednom mehanizmu mogu odraziti na druge. Direktne efekte na razvoj opšte devijacije ostvaruju samo mehanizmi modelovanja i ograničavanja, koji su specifični u prostorno-vremenskoj dimenziji i podložni čestim promenama. Konkretno ispoljavanje poremećaja ponašanja, prema teoriji kontrole događaja, direktno zavisi od četiri grupe faktora, a to su: rutinske aktivnosti (u porodici, vršnjačkoj grupi, slobodnom vremenu, školi ili radnom mestu), samokontrola (osetljivost na iskušenja), prilike (konkretne okolnosti) i zaštita (fizička zaštita). Regulisanje ovih faktora je pod uticajem kontrole zajednice (socijalna organizacija, kulturna organizacija, legitimne mogućnosti i formalna kontrola) i personalne kontrole (racionalni izbor u odlučivanju). Između kontrole zajednice i personalne kontrole postoji direktan recipročni odnos, ali je njihov uticaj na ispoljavanje poremećaja ponašanja u konkretnoj situaciji posrednog karaktera. Personalna kontrola ostvaruje direktan uticaj na rutinske aktivnosti i samokontrolu, dok kontrola zajednice direktno utiče na prilike i zaštitu. Faktori koji dovode do nastajanja i razvoja poremećaja ponašanja razlikuju se zavisno od razvojne trajektorije. Perzistentni poremećaji ponašanja su primarno uslovljeni neadekvatnim mehanizmima personalne kontrole (slabo vezivanje, egocentričnost, antisocijalno modelovanje, slaba ograničenja) i održavaju se nepovoljnim socioekonomskim uslovima i biološkim deficitom. Tranzitorni poremećaji ponašanja mogu se razviti kroz tri procesa: usled neadekvatnih mehanizama personalne kontrole, zbog izrazito nepovoljnih životnih događaja koji aktiviraju postojeće neadekvatne mehanizme personalne kontrole ili zbog istovremenog prisustva jakih antisocijalnih modela i slabih veza u porodičnom i školskom domenu. Zajednički poremećaji ponašanja nastaju kao rezultat mogućnosti, odnosno visoke dostupnosti pogodnih žrtava i odsustva direktne formalne i neformalne kontrole zajednice. Kod ovih poremećaja ponašanja mehanizmi personalne kontrole su dobrog kvaliteta. Iako se teorija integrativne višeslojne kontrole generalno poziva na teoriju kontrole, moguće je u postavkama teorije personalne kontrole prepoznati ideje teorija socijalnog učenja, diferencijalnih asocijacija i racio-

80

Branislava Popović-Ćitić

nalnog izbora. U objašnjenju razvoja poremećaja ponašanja jasno se ističe značaj individualnih i sredinskih uticaja koji mogu biti rizičnog i protektivnog karaktera. Individualni faktori izražavaju se u biološkom kapacitetu i razvoju ličnosti, dok se sredinski uticaji ogledaju u vezivanju, modelovanju, ograničavanju i socijalnom okruženju unutar kojeg pojedinac zauzima određeni socijalni status. Takođe, uvažava se uticaj životnih događaja na razvoj poremećaja ponašanja, dok se efekti etiketiranja mogu prepoznati u mehanizmu ograničavanja koga je nametnulo socijalno okruženje. Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole, čiji su autori Robert Sampson i Džon Laub (Sampson, Laub, 1995; 1997; 2005), primarno nastoji da objasni održavanje i prestajanje poremećaja ponašanja u odraslom dobu. Polazna ideja teorije je da su poremećaji ponašanja svojstveni prirodi čoveka i najverovatnije uslovljeni njegovim hedonističkim željama, ali da je razvoj poremećaja ponašanja tokom celokupnog životnog toka, u smislu održavanja ili prestajanja, determinisan uzrastom – određenom neformalnom socijalnom kontrolom. Drugim rečima, da li će se poremećaji ponašanja ispoljiti, održavati i prestati zavisi od procesa neformalne socijalne kontrole, koji variraju sa uzrastom. U detinjstvu i adolescenciji, najsnažnije efekte na poremećaje ponašanja imaju procesi socijalne kontrole koji su u vezi sa porodicom, školom i vršnjacima, dok su u odraslom dobu od značaja procesi socijalne kontrole koji se odvijaju u socijalnim institucijama odraslih ljudi, a to su: bračna zajednica i posao. Neformalna socijalna kontrola, neovisno od uzrasta, ostvaruje se vezivanjem, odnosno uspostavljanjem socijalnih veza u različitim životnim domenima. Snaga vezivanja, tokom celokupnog životnog toka, zavisi od procesa privrženosti i socijalizacionih uticaja. U detinjstvu i adolescenciji najznačajniji su socijalizacioni procesi u porodici i privrženost porodici, školi i vršnjačkoj grupi. Kombinacija nedoslednog i grubog disciplinovanja, nizak nivo roditeljske supervizije, privrženost vršnjacima koji ispoljavaju poremećaje ponašanja i slaba privrženost roditeljima i školi, ističu se kao najsnažniji prediktori poremećaja ponašanja u detinjstvu i adolescenciji. Dodatno, uticaj mogu imati faktori strukturalne prirode (siromaštvo, socijalna i etnička pripadnost, prekobrojnost porodice, kriminalno pona-



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

81

šanje roditelja) i individualni faktori (težak temperament, niska inteligencija), ali se njihov uticaj ne ostvaruje direktno na poremećaje ponašanja, već su efekti posredovani neformalnom socijalnom kontrolom. Navedeni rizični faktori, koji deluju na neformalnu socijalnu kontrolu u periodu detinjstva i adolescencije, nisu od značaja za predikciju kasnijih životnih ishoda, odnosno nemaju sposobnost da utiču na održavanje ili prestajanje poremećaja ponašanja u odraslom dobu. Na neformalnu socijalnu kontrolu u odraslom dobu utiču značajni životni događaji (dobijanje stalnog zaposlenja, zasnivanje bračne zajednice, pristupanje vojnoj službi, promena mesta življenja) koji, kao svojevrsne tačke preokreta u odraslom dobu, usmeravaju uspostavljanje socijalnih veza u novim životnim domenima, kao što su brak i posao. Drugim rečima, iskustva u odraslom dobu mogu, preko neformalne socijalne kontrole, preusmeriti trajektorije poremećaja ponašanja u pozitivnom ili negativnom pravcu. Privrženost bračnoj zajednici i stabilnost posla su najsnažniji faktori koji dovode do promena u poremećajima ponašanja, i to tako što „presecaju“ prošlost od sadašnjosti i omogućavaju inhibiciju poremećaja ponašanja. Sa druge strane, slabe socijalne veze u bračnoj zajednici i nestabilnost posla dovode do neuspeha u inhibiciji poremećaja ponašanja i time doprinose održavanju poremećaja ponašanja u odraslom dobu. Dodatno, između poremećaja ponašanja u detinjstvu i poremećaja ponašanja u odraslom dobu postoji povezanost, u smislu da poremećaji ponašanja u detinjstvu prediktuju slabe socijalne veze u odraslom dobu, a takve veze istovremeno prediktuju održavanje poremećaja ponašanja tokom odraslog doba. Negativne efekte može ostvariti i oficijelno etiketiranje (izricanje i izvršenje sankcija), posebno kroz uticaje na nestabilnost posla i nezaposlenost. Pored neformalne socijalne kontrole, kao ključnog procesa od kojeg zavisi održavanje i prestajanje poremećaja ponašanja u odraslom dobu, teorijom se predviđa uticaj još dva procesa, a to su: rutinske aktivnosti i individualna volja pojedinca. U skladu sa tim, na prestajanje poremećaja ponašanja utiču strukturirane rutinske aktivnosti u socijalnim institucijama odraslih i volja pojedinca izražena slobodnim izborom i namernom odlukom da se prestane sa ispoljavanjem poremećaja ponašanja. Sa druge strane, nedovoljno strukturirane rutinske aktivnosti i volja pojedinca da nastavi sa poremećajima ponašanja doprinose održavanju poremećaja ponašanja u odraslom dobu. Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole se suštinski zasniva na postavkama teorije socijalne kontrole. Teorijom se

82

Branislava Popović-Ćitić

naglašava odsustvo kontinuiteta i značaj promena u poremećajima ponašanja tokom životnog toka, pri čemu su održavanje i prestajanje poremećaja ponašanja rezultat neformalne socijalne kontrole u odraslom dobu. Samim tim, tok trajektorija poremećaja ponašanja iz detinjstva nije moguće predvideti, budući da su one pod snažnim uticajem socijalnih veza koje se uspostavljaju u odraslom dobu. Time se negira mogućnost postojanja celoživotno perzistentne trajektorije poremećaja ponašanja. Dodatno, ne uvažava se značaj neposrednih situacionih uticaja za konkretno ispoljavanje poremećaja ponašanja, jer se ističe da je reč o mogućnostima koje su svuda i uvek prisutne. Model socijalnog razvoja Model socijalnog razvoja, kojeg su koncipirali Dejvid Hokins i Ričard Katalano (Catalano, Hawkins, 1996; Catalano et al., 2005), polazi od postavke da su svi obrasci ponašanja rezultat učenja tokom socijalizacije. Interakcijom sa različitim agensima socijalizacije (porodica, škola, vršnjačke grupe, susedstvo, lokalna zajednica) pojedinac mora da nauči obrasce ponašanja, bilo da su oni prosocijalni ili antisocijalni. Socijalizacija se odvija u četiri procesa socijalnog razvoja. Ti procesi su: pružanje mogućnosti za uključivanje u aktivnosti i interakcije sa drugima, stepen uključivanja i interakcija, veštine za učestvovanje u aktivnostima i interakcijama, i odavanje priznanja za učestvovanje u aktivnostima i interakcijama. Kada su ovi procesi konzistentni, odnosno kada su mogućnosti i veštine srazmerne, a učinak nagrađen, dolazi do razvijanja socijalnih veza između pojedinca i agenasa socijalizacije. Socijalne veze sastoje se od dve komponente, a to su: privrženost (uspostavljanje emocionalnih veza) i posvećenost (ulaganje u održavanje socijalnih veza). Jednom snažno uspostavljene, ove socijalne veze imaju snagu da utiču na ponašanje pojedinca nezavisno od pomenuta četiri procesa, i to putem formirane lične odluke i interesa pojedinca da se konformiše sa normama i vrednostima agenasa socijalizacije. Drugim rečima, vezivanje utiče na izbore ponašanja pojedinca na taj način što se uključuje u njegovu kalkulaciju troškova i dobiti svakog posebnog ponašanja u odnosu na lične interese. Ukoliko pojedinac ispolji ponašanje koje nije konzistentno sa standardima i normama onih za koje je vezan, uspostavljene veze mogu biti ugrožene. Da li će ponašanje pojedinca biti prosocijalno ili antisocijalno zavisi od dominantnih ponaša-



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

83

nja, normi i vrednosti onih za koje je pojedinac vezan. Samim tim, jedna od determinanti oblikovanja ponašanja pojedinca jeste stepen vezivanja za prosocijalne i antisocijalne osobe i, povratno, stepen prihvatanja verovanja tih osoba u smislu verovanja u moralni poredak ili verovanja u antisocijalne vrednosti. Model socijalnog razvoja razlikuje dve opšte putanje u socijalizaciji koje mogu uticati na poremećaje ponašanja, a to su: prosocijalna i antisocijalna putanja. Prosocijalna putanja ide od prosocijalnih mogućnosti, preko prosocijalnog angažovanja i prosocijalnog nagrađivanja, do prosocijalnog vezivanja. Prosocijalnim vezivanjem se formira verovanje u moralni poredak koje direktno utiče na inhibiciju poremećaja ponašanja. Antisocijalna putanja se odvija kroz identične procese, s tim što je ovde reč o antisocijalnim mogućnostima, angažovanjima, nagrađivanju, vezivanju i verovanju u antosocijalne vrednosti. U antisocijalnoj putanji do izražaja dolaze tri prediktora koja direktno podstiču poremećaje ponašanja. To su: antisocijalno nagrađivanje (pružanje nagrada za antisocijalnu interakciju i učestvovanje u problematičnim ponašanjima), antisocijalno vezivanje (privrženost i posvećenost antisocijalnim osobama ili akcijama) i verovanje u antisocijalne vrednosti. Direktna povezanost ovih prediktora sa poremećajima ponašanja ukazuje na tri različite etiološke putanje. U prvoj putanji osoba može izabrati da učestvuje u antisocijalnim aktivnostima samo zbog nagrada koje proizlaze kao rezultat antisocijalnog ponašanja. Lična kalkulacija o nagradi, izražena u odnosu troškova i dobiti, dovoljna je da izazove antisocijalno ponašanje u dve situacije, i to: kada slabo vezivanje za prosocijalne osobe rezultira niskim nivoom opažanja troškova antisocijalnog ponašanja ili kada su percepcija rizika otkrivanja, a time i troškova antisocijalnog ponašanja, na niskom nivou. U drugoj putanji, privrženost osobama koje se antisocijalno ponašaju i posvećenost antisocijalnim akcijama, posebno u vršnjačkim grupama, može motivisati osobu da se antisocijalno ponaša kako bi održala uspostavljene socijalne veze. Posvećenost antisocijalnim akcijama dalje se razvija u situacijama kada antisocijalno ponašanje konstantno donosi veći profit i nagradu, nego troškove. Ovaj tip posvećenosti ne ukazuje na promenu vrednosti, nego na racionalizaciju ili prihvatanje antisocijalnog ponašanja onda kada su željene alternative van domašaja. Konačno, u trećoj putanji, usled veće izloženosti antisocijalnim nego prosocijalnim razvojnim uticajima, osoba internalizuje norme ili uverenja kojima se odobrava antisocijalno ponašanje, odnosno razvija verovanje u antisocijalne vrednosti.

84

Branislava Popović-Ćitić

Pored ovih faktora koji direktno utiču na poremećaje ponašanja, model socijalnog razvoja ističe značaj tri egzogena konstrukta koji posredno, preko prethodno opisanih procesa socijalnog razvoja, prediktuju poremećaje ponašanja. To su: pozicija u socijalnoj strukturi, spoljašnja ograničenja i individualni konstitucionalni faktori. Pozicija u socijalnoj strukturi (socioekonomski status, uzrast, pol i etnička pripadnost) definiše socijalni strukturalni kontekst koji utiče na distribuciju mogućnosti dostupnih pojedincu. Drugim rečima, socijalno-strukturalne karakteristike utiču na ponašanje efektima koje ostvaruju na dostupnost prosocijalnih i antisocijalnih mogućnosti. Spoljašnja ograničenja (formalna i neformalna socijalna kontrola ponašanja) utiču na stepen osnaživanja prosocijalnih i antisocijalnih ponašanja. Ova ograničenja obuhvataju jasno određena pravila i očekivanja u pogledu ponašanja, kao i doslednu kontrolu ponašanja. Individualni konstitucionalni faktori su stabilne lične karakteristike pojedinca koje stoje u vezi sa višom stopom ispoljavanja antisocijalnog ponašanja, a to su: težak temperament, hiperaktivnost i poremećaji pažnje. Prema postavkama modela socijalnog razvoja, poremećaji ponašanja su suštinski racionalna odluka nastala na bazi odmeravanja troškova i dobiti, pri čemu se hedonistička želja za satisfakcijom i postupanjem u skladu sa ličnim interesima smatra osnovnim motivom koji vodi ka poremećajima ponašanja. Nastajanje poremećaja ponašanja zavisi od ravnoteže između prosocijalnog i antisocijalnog vezivanja, dok je kontinuitet u poremećajima ponašanja tokom vremena uslovljen kontinuitetom ove ravnoteže. Uticaj faktora na ponašanje pojedinca varira sa uzrastom, tako da se predlaže pet razvojno-specifičnih modela za osnovne razvojne stadijume (predškolski uzrast, mlađi razredi osnovne škole, stariji razredi osnovne škole, srednja škola i mlađe odraslo doba). U svim stadijumima proces nastajanja poremećaja ponašanja zasnovan je na istovetnim procesima, ali prosocijalni i antisocijalni uticaji imaju drugačija izvorišta (npr. u prva stadijuma od značaja je interakcija sa članovima porodice, dok je u druga dva perioda najznačajnija interakcija sa vršnjacima). Dodatno, ističu se recipročni procesi povezanosti između razvojnih perioda, u kojima se očekuje da ponašanje iz jednog perioda utiče na kasnije procese socijalnog razvoja. Sumarno posmatrano, model socijalnog razvoja integriše ideje teorija socijalne kontrole, socijalnog učenja i diferencijalnih asocijacija. Iako eksplicitno ne daje objašnjenje poremećaja ponašanja u konkretnim situacijama, jasno je da se prosocijalne i antisocijalne mogućnosti razmatraju u kontekstu situacionih faktora, a da se donošenje odluke o konkretnom



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

85

ispoljavanju poremećaja ponašanja zasniva na odmeravanju troškova i dobiti. Uvažavaju se rizični i protektivni efekti individualnih i sredinskih faktora, s tim da se faktori lokalne zajednice, oficijalno etiketiranje i životni događaji smatraju značajnim samo ukoliko se odražavaju na procese socijalnog razvoja. Dodatno, ne predviđa se postojanje različitih tipova osoba sa poremećajima ponašanja, niti se posebno razmatra prestajanje poremećaja ponašanja. ZAKLJUČAK Osnovno teorijsko polazište razvojne prevencije poremećaja ponašanja, utemeljeno na konceptu rizičnih i protektivnih faktora, ogleda se u uvažavanju značaja rizičnih i protektivnih uticaja raznovrsnih individualnih i sredinskih faktora koji, recipročnom dinamičkom interakcijom tokom celokupnog životnog toka, utiču na ishode razvoja i uslovljavaju različite razvojne putanje poremećaja ponašanja. Samim tim, razvijanje i unapređivanje teorijskih osnova razvojne prevencije direktno je uslovljeno teorijskim objašnjenjima koja obezbeđuju konkretizaciju koncepta rizičnih i protektivnih faktora za potrebe praktičnog preventivnog delovanja. Zahvaljujući razvojnim teorijama poremećaja ponašanja, koje su integrisale raznovrsne prediktore poremećaja ponašanja u razvojno-senzitivne modele, unapređena je mogućnost predikcije toka razvoja poremećaja ponašanja i pružene su naučno zasnovane smernice za identifikaciju i selekciju faktora koji dolaze do izražaja u različitim trajektorijama životnog ciklusa. Sa druge strane, iz socijalno-ekološkog modela razvoja, koji konceptualizuje različite nivoe uticaja na ponašanje pojedinca i ističe efekte njihove međusobne interakcije tokom različitih razvojnih perioda, preuzeta je konceptualna osnova klasifikacija rizičnih i protektivnih faktora (PopovićĆitić, Popović, 2009). Klasifikacioni okviri rizičnih i protektivnih faktora, zasnovani na teorijskim osnovama razvojne prevencije, danas predstavljaju polaznu osnovu procene, planiranja, primene i evaluacije preventivnog delovanja, a zbog svog dinamičkog, otvorenog i fleksibilnog karaktera istovremeno pružaju mogućnost stalnog unapređivanja na temeljima novih saznanja teorije, istraživanja i prakse nauke o prevenciji.

86

Branislava Popović-Ćitić

LITERATURA Bronfenbrenner, U. (1989). Ecological system theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child development: Vol. 6. Six theories of child development: Revised formulations and current issues (pp. 187–249). London, UK: JAI Press. Bronfenbrenner, U. (1995). Developmental ecology through space and time: A future perspective. In P. Moen, G. H. Elder, K. Luscher (Eds.), Examining lives in context: Perspectives on the ecology of human development (pp. 619–647). Washington, DC: APA Books. Bronfenbrenner, U., Morris, P. A. (1998). The ecology of developmental processes. In W. Danon, R. M. Lerner (Eds.), Handbook of Child Psychology: Vol. 1: Theoretical model of human development (pp. 993–1028). New York, NY: John Wiley & Sons, Inc. Catalano, R. F., Hawkins, J. D. (1996). The social development model: A theory of antisocial behavior. In J. D. Hawkins (Ed.), Delinquency and crime: Current theories (pp. 149–197). New York, NY: Cambridge University Press. Catalano, R. F., Park, J., Harachi, T. W., Haggerty, K. P., Abbott, R. D., Hawkins, J. D. (2005). Mediating the effects of poverty, gender, individual characteristics, and external constraints on antisocial behavior: A test of the Social Development Model and implication for developmental life-course theory. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 93–123). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Clarke, R. V. (Ed.) (1992). Situational crime prevention: Successful case studies. Albany, NY: Harrow & Heston. Elder, G. H. (1985). Perspectives on the life course. In G. H. Elder (Ed.), Life course dynamics: Trajectories and transitions, 1968–1980 (pp. 23–49). Ithaca, NY: Cornell University Press. Farrington, D. P. (2000). Explaining and preventing crime: The globalisation of knowledge – The American Society of Criminology 1999 Presidential Address. Criminology, 38(1), 1–24. Farrington, D. P. (2003). Developmental and life-course criminology: Key theoretical and empirical issues – The 2002 Sutherland Award Address. Criminology, 41(2), 221–255. Farrington, D. P. (2005a). The integrated cognitive antisocial potential theory. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 73–92). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Farrington, D. P. (2005b). Conclusions about developmental and life-course theories. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 247–256). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Glanz, K., Lewis, F. M., Rimer, B. K. (1990). Health behavior and health education: Theory, research, and practice. San Francisco, CA: Jossey-Bass.



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

87

Hawkins, J. D., Catalano, R. F., Miller, J. Y. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance-abuse prevention. Psychological Bulletin, 112(1), 64–105. Hawkins, J. D., Herrenkohl, T. I., Farrington, D., Brewer, D., Catalano, R. F., Harachi, T. W. (1998). A review of predictors of youth violence. In R. Loeber, D. Farrington (Eds.), Serious and violent juvenile offenders: Risk factors and successful interventions (pp. 106–146). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Le Blanc, M. (1997). A generic control theory of the criminal phenomenon: The structural and dynamic statements of an integrative multilayered control theory. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmental theories of crime and delinquency (pp. 215–285). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Le Blanc, M. (2005). An integrative personal control theory of deviant behavior: Answers to contemporary empirical and theoretical developmental criminology issues. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (str. 125–163). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Lipsey, M. W., Derzon, J. H. (1998). Predictors of violent or serious delinquency in adolescence and early adulthood: A synthesis of longitudinal research. In R. Loeber, D. Farrington (Eds.), Serious and violent juvenile offenders: Risk factors and successful interventions (pp. 86–105). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Moffitt, T. E. (1993). “Life-course-persistent” and “adolescence-limited” antisocial behavior: A developmental taxonomy. Psychological Review, 100(4), 674–701. Moffitt, T. E. (1997). Adolescence-limited and life-course-persistent offending: A complementary pair of developmental theories. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmental theories of crime and delinquency (pp. 11–54). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Moffitt, T. E. (2003). Life-course-persistent and adolescence-limited antisocial behavior: A 10-year research review and a research agenda. In B. B. Lahey, T. E. Moffitt, A. Caspi (Eds.), Causes of conduct disorders and juvenile delinquency (pp. 49–75). New York, NY: The Guilford Press. Piquero, A. R., Moffitt, T. E. (2005). Explaining the facts of crime: How the developmental taxonomy replies to Farrington’s Invitation. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 51–72). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Popović-Ćitić, B. (2007). Proces naučnog zasnivanja prevencije: od praktičnog modela do preventivne nauke. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja i prestupništvo mladih: specijalno-pedagoški diskurs (str. 233–253).

88

Branislava Popović-Ćitić

Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost. Popović-Ćitić, B., Popović, V. (2009). Koncept rizičnih i protektivnih faktora: klasifikacioni okviri za potrebe prevencije poremećaja ponašanja dece i omladine. Socijalna misao, 16(3), 43–65. Popović-Ćitić, B. (2009). Prevencija poremećaja ponašanja: savremeni teorijski i metodski pristupi. Specijalna edukacija i rehabilitacija, 8(1–2), 87–101. Sampson, R. J., Laub, J. H. (1995). Understanding variability in lives through time: Contributions of life-course criminology. Studies on Crime and Crime Prevention, 4(2), 143–158. Sampson, R. J., Laub, J. H. (1997). A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmental theories of crime and delinquency (pp. 133–161). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Sampson, R. J., Laub, J. H. (2005). A general age-graded theory of crime: Lessons learned and the future of life-course criminology. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 165–181). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Smith, C. A., Lizzotte, A. J., Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (1995). Resilient youth: Identifying factors that prevent high-risk youth from engaging in delinquency and drug use. In J. Hagan (Ed.), Delinquency in the life course (pp. 217–247). Greenwich, CT: JAI. Stouthamer-Loeber, M., Loeber, R., Wei, E., Farrington, D. P., Wikström, P. H. (2002). Risk and promotive effects in the explanation of persistent serious delinquency in boys. Journal of Consulting an Clinical Psychology, 70(1), 111–123. Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (2001). The development of delinquency: An interactional perspective. In S. O. White (Ed.), Handbook of Youth and Justice (pp. 289–305). New York: Plenum Press. Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (2005). Applying interactional theory to the explanation of continuity and change in antisocial behavior. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 183–209). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. THEORETICAL BASIS FOR THE DEVELOPMENTAL PREVENTION OF BEHAVIORAL DISORDER Abstract Prevention of behavioral disorders, as a component of the social model of response to behavioral problems of children and youth, based on three basic ap-



Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja

89

proaches – legal, situational and developmental. Legal and situational approaches rely on the implementation of measures and activities which achieve intimidation, incarceration and rehabilitation of persons with behavioral disorders or change situational context in which they manifest behavioral disorders. Developmental approach takes into account the paradigm of prevention focused on risk and protective factors and determine prevention as a comprehensive, active and continuous process of creating the conditions that promote a positive development during the entire life course and encourages the full development of personal potential of children and youth. Effectiveness of the developmental prevention based on demand of risk and protective factor focused prevention that preventive action be addressed on reducing risk and strengthening protective factors influencing the likelihood of the occurence, development and maintenance of behavioral disorders at the individual level, provided the conditions for the evolving the practical models of developmental prevention into a research based, data driven and outcome focused scientific approach. This scientific approach, in the literature known as the prevention science, is directed to study the theoretical basis, empirical and practical implementation of developmental prevention of behavioral disorder. Starting from the fact that the developmental prevention is theoretically based on the concept of risk and protective factors, as probabilistic model explaining the positive development and the development of behavioral disorder, this article presents and analyzes two sets of theoretical explanations that are important for developmental prevention – the theories of positive youth development and developmental theories of behavioral disorder. Key words: developmental prevention, prevention science, risk and protective factors focused prevention, theories of positive development, integrated developmental theories

Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

Marina Kovačević-Lepojević, Vesna Žunić-Pavlović Apstrakt Situaciona prevencija, pored zakonske, razvojne i prevencije u zajednici, predstavlja jedan od osnovnih strateških pristupa u prevenciji kriminala. Razvijen je početkom sedamdesetih godina, nakon neuspeha tradicionalnog pristupa u prevenciji i tretmanu koji je fokusiran na učinioce krivičnih dela. Situacioni pristup znatno se razlikuje od zastrašivanja i baca svetlo na predviđanje konteksta (situacije) u kome nastaje krivično delo. Usmeren je ka identifikovanju, promeni i kontroli faktora koji deluju u situaciji u kojoj se ispoljava kriminalno ponašanje (Cornish, Clarke, 2003). Na početku, autorke razmatraju pojam situacione prevencije, razlažu njene teorijske osnove i vrše poređenja u odnosu na druge koncepte. Zatim, predstavljaju model najznačajnijih tehnika prevencije koje su razvrstane u pet ključnih kategorija: otežavanje izvršenja krivičnog dela, povećavanje rizika po učinioca, redukovanje nagrade za učinioca, redukovanje provokacije i onemogućavanje opravdanja. Na kraju, ukazuje se na ograničenja situacionog pristupa i razmatraju mogućnosti za njihovo prevazilaženje. Ključne reči: situaciona prevencija, kriminal, teorija, tehnike, kritika

UVOD Politika suprotstavljanja kriminalu, kao i istraživanja i radovi eminentnih autora, decenijama su tradicionalno bili usmereni na učinioce, odnosno potencijalne učinioce krivičnih dela. Radilo se na definisanju strategija kažnjavanja i rehabilitacije prestupnika, te zastrašivanja potencijalnih prestupnika radi prevencije budućih zločina. Od sedamdesetih godina 20. veka pa do danas, suočavamo se sa eksplozijom kriminala u većini zapadnih društava, posebno imovinskih i nasilnih delikata, što postaje „normalna”, uobičajena činjenica modernog života na koju se treba navići (Garland, 1996). Percepcija rizika od svakodnevne viktimizacije raste, države

92

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

se nalaze pred izazovom da svojim građanima osiguraju efikasne i brze mere zaštite. Istovremeno, gomilaju se empirijski dokazi o neuspešnosti pristupa koji su zasnovani na idejama o kažnjavanju i „popravljanju” učinilaca. Kapaciteti državnih agencija postaju vidljivo ograničeni, što stvara povoljnu podlogu za razvoj novih pravaca u suprotstavljanju kriminalu i prihvatanje neophodnosti saradnje sa institucijama civilnog društva. Težište se sa tretmana, odnosno rehabilitacije učinilaca, premešta na prevenciju i efikasnu zaštitu od viktimizacije. Zahvaljujući tome, oznaka preventivno se gotovo sinonimno tumači kao nešto poželjno i dobro, čak i kada se to ne može proveriti. Situacioni pristup pojavljuje se početkom sedamdesetih godina 20. veka kao „nova kriminologija svakodnevnog života”, uz uvažavanje činjenice da je kriminal svakodnevna pojava i pretnja modernog življenja (Garland, 1996:450). Umesto rasprava o patologiji pojedinca, prethodnoj motivaciji učinilaca, polemiše se o rizicima koji mogu biti proračunati kako od učinilaca, tako i od potencijalnih žrtava. Situaciona prevencija, kako joj „tradicionalisti” prebacuju, ne ignoriše učinioce, samo ih smešta u kontekst izvršenja dela. Dakle, prevencija se više ne trudi da odgovori na pitanje zašto ljudi vrše zločin, već zašto se on dešava u specifičnom okruženju, pri čemu se prestupnik posmatra kao jedan od činilaca kriminalne situacije. POJAM SITUACIONE PREVENCIJE Situaciona prevencija podrazumeva krajnje pragmatičan pristup prevenciji kriminala koji je zasnovan na teorijskim postavkama o kriminalu i analizi ispoljavanja kriminalnog ponašanja u realnosti. To nije konceptualno nov fenomen, jer su ljudi od davnina imali potrebu da odgovore na rizike koje ih okružuju – zaključavali su vrata, obezbeđivali prozore, imali pse čuvare i razne alarmne sisteme (Тonry, Farrington, 1995). Kao pristup u prevenciji kriminala, situaciona prevencija datira iz vremena kada je celokupno preventivno delovanje bilo u rukama krivičnog prava, odnosno kada se preventivno intervenisalo isključivo putem odredbi krivičnog zakonodavstva. Period u kome nastaje situaciona prevencija obeležili su aktivno preispitivanje dominirajućih društvenih odgovora na kriminal, porast stope kriminala i smanjenje stope prijavljivanja i razrešavanja dela, prepoznavanje neuspeha kažnjavanja i urušavanje sistema društvene reakcije na kriminal u celini (Gilling, 1997). Kao odgovor na



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

93

aktuelne prilike, pojavljuju se alternativne strategije prevencije kriminala. Istraživači britanske policije, polazeći od nekoliko ključnih teorija (teorija racionalnog izbora, teorija rutinskih aktivnosti i teorija životnog stila) i pretpostavke o mapiranju prilika za zločin kao prvom koraku u prevenciji kriminala, razvijaju oportunistički model reagovanja na kriminal. Presudan uticaj na opredeljenje za bavljenje situacijom, odnosno kontekstom izvršenja dela, imali su rezultati studija koje su se bavile izučavanjem uspešnosti tretmana delinkvenata pod probacijom. Pokazalo se da je efektivnost tretmana u direktnoj vezi sa okolnostima kojima su delinkventi bili izloženi u posmatranom periodu, što je potvrđeno i rezultatima kasnijih studija o okolnostima koje utiču na pojavu specifičnih oblika kriminala (Clarke, 1995). Temelje oportunističke teorije postavili su autori teorije različitih sistema mogućnosti, s tim što se u njihovoj interpretaciji ona umnogome oslanjala na procese socijalnog učenja (Cloward, Ohlin, 1960). Pomenuti autori su smatrali da prilika za zločin indirektno utiče na vršenje kriminala, tako što doprinosi razvoju i održavanju kriminalnog ponašanja, odnosno kriminalne potkulture. Na ovim osnovama razvijena je nova teorija oportuniteta, koja ne negira u potpunosti razvojnu perspektivu, ali stavlja akcenat na perspektivu izbora, odnosno individualno opredeljenje prestupnika za vršenje dela nakon sagledavanje dobiti (nagrade) i potencijalnih rizika (Cook, 1986). Okosnicu novog oportunističkog modela čine tri osnovna elementa izvršenja: meta, žrtva i facilitatori (npr. odsustvo čuvara). Pored toga, važan uticaj imaju oruđa izvršenja i dezinhibitori (alkohol, droge). Mete zločina prevashodno određuje fizička sredina (uređenje gradova, tehnologije i komunikacije, javni prevoz), a potom i životni stil, odnosno rutinske aktivnosti pojedinaca (obrasci provođenja slobodnog vremena, odlaska i vraćanja sa posla, kupovine). Fizička sredina obezbeđuje i facilitatore za zločin, dok životni stil i rutinske aktivnosti pojedinaca obezbeđuju i neophodno odsustvo „čuvara“. Međutim, fizička sredina, životni stil i rutinske aktivnosti pojedinaca, te motivacija za prestupništvo uslovljeni su širom socioekonomskom strukturom društva. Složenom interakcijom između pomenutih situacionih varijabli nastaju prilike za zločin, koje su specifične po svom kvalitetu (priroda i intenzitet) (Clarke, 1995). Iz toga sledi da je preventivno delovanje moguće posredstvom kontrole datih situacionih elemenata. Prema savremenim shvatanjima, situaciona prevencija sastoji se od mera koje su usmerene ka redukovanju mogućnosti za izvršenje krivičnih dela. Osnovne karakteristike situacione prevencije su:

94

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

– usmerenost ka specifičnim oblicima kriminala, – upravljanje, uređivanje i kontrola neposrednog okruženja i – delovanje u pravcu povećanja napora i rizika za učinioca, smanjivanja isplativosti izvršenja dela i onemogućavanja opravdanja (Clarke, 1997). OSNOVNE TEORIJSKE POSTAVKE SITUACIONE PREVENCIJE Situaciona prevencija razvijena je na temeljima nekoliko teorijskih pravaca, a to su: teorija racionalnog izbora, environmentalistička teorija (teorija dizajna sredine), teorija rutinskih aktivnosti i teorija životnog stila (Clarke, 1995). Teorija racionalnog izbora (inicijalno teorija izbora) zauzima značajno mesto u razvoju situacionog pristupa. Ako se prilika smatra ključnom za odvijanje kriminalne radnje, onda se „racionalni” izbor smatra ključnim u donošenju odluke o izvršenju krivičnog dela (Gilling, 1997). Pod uticajem ekonomske teorije kriminala, pošlo se od pretpostavke da je kriminal način na koji prestupnici zadovoljavaju svoje potrebe za novcem, statusom, seksom ili uzbuđenjem i da zadovoljavanje tih potreba podrazumeva pravljenje određenih odluka i izbora (nekada i najelementnarnijih), u skladu sa raspoloživim vremenom i dostupnim informacijama. Izbor za vršenje krivičnog dela je složen, uključuje donošenje odluke o kriminalnom angažovanju i donošenje odluke o vršenju specifičnog dela, što je kraći proces i usmereniji na trenutne okolnosti. Treći važan aspekt perspektive racionalnog izbora je da proces donošenja odluke za vršenje kriminala i relevantne informacije koje se uzimaju u obzir variraju u zavisnosti od vrste krivičnog dela (Clarke, 1995:98). Racionalni izbor je determinisan i karakteristikama prestupnika (godine, iskustvo), kao i načinom, odnosno fazom izvršenja kriminalne radnje (Armitage et al., 2006:16). Prema tome, perspektiva racionalnog izbora je vrlo složena, zato što uključuje brojne varijable, kao što su vreme, sposobnost, dostupnost informacija, isplativost i drugo. Dodatno, ova perspektiva nije uvek sasvim racionalna, jer postoji određen broj prestupnika, posebno učinilaca nasilnih delikata, koji se opredeljuju za vršenje dela bez „racionalnog” izbora. Prema nekim autorima, teorija racionalnog izbora se pre može smatrati „perspektivom” na kojoj počiva situaciona prevencija, nego posebnom kriminološkom „teorijom” (Gilling, 1997).



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

95

Prema teoriji životnog stila, izloženost viktimizaciji može se objasniti ne samo sociodemografskim karakteristikama (uzrast, pol, prebivalište), već i specifičnim stilom života pojedinaca. Uobičajene aktivnosti (odlazak na posao) i životne navike neke osobe (korišćenje gradskog prevoza, konzumiranje alkohola na javnim mestima) mogu da povećaju rizik viktimizacije (Clarke, 1995). U kontekstu situacione prevencije, teorija životnog stila pruža osnovu za razmatranje načina na koji potencijalne žrtve mogu smanjiti rizik viktimizacije. Teorija rutinskih aktivnosti objašnjava kako struktura modernog društva i svakodnevne rutinske aktivnosti utiču na umnožavanje prilika za zločin. Osnivači ovog teorijskog pravca tvrde da strukturalne promene u obrascima rutinskih aktivnosti utiču na stopu kriminala tako što određuju vremensku i prostornu konvergenciju tri elementa prestupa, a to su: motivisani prestupnik, pogodna meta i odsustvo sposobnih čuvara (Coen, Felson, 2002). Izostanak nekog od pomenutih elemenata može da spreči izvršenje krivičnog dela. Navedeni autori smatraju da, pored rutinskih, i legitimne aktivnosti često stvaraju uslove i sredstva za činjenje prestupa ili za zaštitu prestupnika. Kada je reč o pogodnosti mete, to se odnosi na njenu vrednost (materijalna ili simbolična), fizičku vidljivost, dostupnost i inerciju. Teorija rutinskih aktivnosti doprinela je razvijanju situacionog pristupa tako što je usmerila pažnju ka pronalaženju načina za promenu distribucije rutinskih aktivnosti s ciljem stvaranja uslova svakodnevnog života u kojima su razdvojeni neophodni elementi prestupa (Gilling, 1997). Environmentalistička kriminologija razvija se sedamdesetih godina 20. veka i integriše nekoliko pristupa u proučavanju sredinskih determinanti kriminaliteta. Neki autori smatraju da je poseban značaj za utemeljenje teorije oportuniteta i situacionog pristupa uopšte imala teorija obrazaca ponašanja čiji su utemeljivači Patricija i Pol Brantingem (Armitage et al., 2006). Teorija obrazaca ponašanja dodaje elemente prostora i vremena teoriji oportuniteta. Na primer, tuče u barovima se češće dešavaju petkom ili subotom, nego utorkom. Enviromentalistička kriminologija pružila je značajne informacije o metodama izvršenja krivičnih dela, što se pozitivno odrazilo na kreiranje situacionih strategija suprotstavljanja kriminalu (Clarke, 1995). Treba istaći da, osim u navedenim teorijskim pravcima, situaciona prevencija nalazi svoje teorijsko uporište i u drugim kriminološkim teorijama, kao što su teorije socijalne kontrole, socijalnog vezivanja i druge.

96

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

ODNOS SITUACIONE PREVENCIJE I DRUGIH PREVENTIVNIH PRISTUPA Pored situacione prevencije, u literaturi se pominju još tri osnovna pristupa i to su: zakonska prevencija, razvojna prevencija i prevencija u zajednici (Тonry, Farrington, 1995). Datu podelu treba shvatiti uslovno, jer postoje bliske veze između situacione prevencije i prevencije u zajednici, kao i između razvojne prevencije i prevencije u zajednici. U najkraćem, zakonska prevencija svodi se na uređivanje i primenu zakona, razvojna prevencija podrazumeva delovanje na faktore koji pozitivno ili negativno utiču na razvoj pojedinca, a prevencija u zajednici obuhvata nastojanja koja su usmerena ka promeni socijalnih uslova koji pogoduju nastajanju kriminalnog ponašanja. Preventivni efekti zakonske prevencije mogu se podeliti na direktne (odvraćanje, onemogućavanje i rehabilitacija prestupnika) i indirektne (moralno-edukativna funkcija) (Тonry, Farrington, 1995). Drugačije rečeno, zakonske regulative imaju generalno i specijalno preventivno dejstvo. U literaturi se situaciona prevencija često dovodi u vezu sa pristupom u policijskoj praksi koji je poznat pod nazivom problemski orijentisano sprovođenje zakona (problem-oriented policing). Ovaj pristup zasnovan je na četiri koraka i to su: ispitivanje, analiza, odgovor i procena (SARA – scanning, analysis, response, assessment). I pored izvesnih sličnosti u polaznim postavkama, postoje znatne razlike između situacione prevencije i problemski orijentisanog pristupa. Primera radi, problemski orijentisano sprovođenje zakona ne bavi se isključivo prevencijom kriminala, već i pitanjima koja su u posrednoj vezi sa prevencijom, kao što je kvalitet života. Druga razlika je u tome što se problemski pristup oslanja isključivo na policijske resurse, dok situaciona prevencija zahteva širu podršku sredine (Welsh, Farrington, 2009). Razvojna prevencija polazi od ideje da je kriminalno ponašanje uslovljeno bihejvioralnim obrascima i stavovima koji se stiču i uče tokom životnog razvoja (Tremblay, Craig, 2007). Zbog toga, razvojna prevencija u fokusu ima delovanje na faktore za koje je utvrđeno da u određenom periodu razvoja pojedinca mogu imati rizičan ili protektivan karakter. Za razliku od razvojne prevencije i njene usmerenosti ka pojedincu, situaciona prevencija potekla je iz ideje da je individualno ponašanje, pa i kriminalno, rezultat interakcije pojedinca i njegovog okruženja. Prema tome, centralna pozicija situacionog pristupa predstavlja usmerenost na okruženje, odnosno situaciju u kojoj se kriminalitet ispoljava.



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

97

Pojedini autori smatraju da se razvojna prevencija i prevencija u zajednici mogu smatrati „prevencijom kriminaliteta”, a situaciona prevencija „prevencijom kriminala” (Bright, 1994, prema: Indermaur, 1999). U pozadini datog tumačenja je viđenje prevencije u zajednici i razvojne prevencije kao pristupa koji utiču na pojedinca s ciljem smanjenja potencijala za prestupništvo, a situacione prevencije kao pristupa usmerenog ka smanjenju verovatnoće ispoljavanja kriminalnog ponašanja u datoj situaciji, odnosno okruženju. Situaciona prevencija se, za razliku od razvojne prevencije i prevencije u zajednici, ne bavi pitanjem kako se prestupnik razvija, već pitanjem zašto se kriminal dešava. Prevencija u zajednici obuhvata intervencije kojima se deluje na socijalne uslove i institucije (porodica, vršnjačka grupa, organizacije, udruženja i slično) od značaja za ispoljavanje prestupništva u lokalnoj zajednici (Hope, 1995). Farington i Velš (2007), smatraju da prevencija u zajednici predstavlja svojevrsnu kombinaciju razvojne i situacione prevencije, jer je usmerena ka redukovanju ranih rizičnih faktora, sa jedne strane i prilike za zločin, sa druge. Pored situacionog pristupa, prevencija u zajednici se smatra osnovom za primenu intervencija javnog nadzora (Welsh, Farrington, 2009). TEHNIKE SITUACIONE PREVENCIJE U literaturi se najčešće navodi klasifikacija tehnika situacione prevencije koju je dao Ronald Klark (Ronald Clarke), jedan od osnivača ovog pristupa. Prvobitno, ovaj autor je razradio klasifikaciju koju su dali Hju (Hough) i saradnici, na osnovu čega je izdvojio dvanaest tehnika koje su bile razvrstane u tri kategorije (Clarke, 1995). Kasnije je dodata još jedna kategorija sa četiri tehnike, što čini ukupno šesnaest tehnika situacione prevencije (Clarke, 1997). Četiri osnovne kategorije za razvrstavanje predstavljaju četiri svrhe, odnosno pravca delovanja u situacionoj prevenciji, a to su: – p���������������������������������������������������������������� romena percepcija o naporu koji je potreban za izvršenje krivičnog dela, – povećanje opaženog rizika po učinioca, – redukovanje očekivane nagrade i – povećanje osećanja stida i krivice.

98

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

Početkom 21. veka, ponuđene klasifikacije se preispituju, a poseban doprinos tome dao je Ričard Vortli (Richard Wortley). Glavna zamerka ovog autora odnosila se na to da se u pomenutoj klasifikaciji nedovoljno pažnje posvećuje situacionim faktorima koji mogu uticati na potencijalnog prestupnika da izvrši krivično delo (Wortley, 2001). Ovi situacioni faktori mogu delovati na četiri različita načina: podsticanjem pojedinca da izvrši krivično delo, pojačavanjem socijalnog pritiska na pojedinca, izazivanjem distorzija moralnog rezonovanja koje opravdavaju izvršenje dela i indukovanjem stresa koji provocira antisocijalni odgovor. Vortli smatra da motivaciju prestupnika ne treba uzimati kao datost, već da sredina može značajno uticati na opredeljenje neke osobe da izvrši krivično delo. Drugim rečima, potencijalni prestupnik može biti spreman da izvrši krivično delo i pre nego što se nađe u određenom kontekstu, ali i dati kontekst može uticati na potencijalnog prestupnika da ispolji ili ne ispolji kriminalno ponašanje. Suštinu dvofaznog modela prestupništva i prevencije koga je predložio ovaj autor čini dopunjavanje oportunističkog modela razmatranjem delovanja pomenutih situacionih faktora. Nadalje, Vortli daje klasifikaciju strategija i tehnika za kontrolu situacionih faktora koja, kao i klasifikacija koju daje Klark, ima četiri kategorije sa po četiri tehnike, a to su: – kontrolisanje podsticaja, gde spadaju kontrola okidača, opominjanje, redukovanje neadekvatne imitacije i ustanovljavanje pozitivnih očekivanja; – kontrolisanje pritiska, odnosno redukovanje neadekvatnog konformiranja, redukovanje neadekvatne poslušnosti, ohrabrivanje pridržavanja pravila i redukovanje anonimnosti; – redukovanje popustljivosti uključuje postavljanje pravila, razjašnjavanje odgovornosti, razjašnjavanje posledica i personalizaciju žrtve; – redukovanje provokacije odnosi se na redukovanje frustracije, redukovanje gužve, uvažavanje teritorije i kontrolu iritirajućih uticaja sredine. Sam Kark je isticao da je njegova klasifikacija podložna promenama u skladu sa napredovanjem teorijskih saznanja o redukovanju prilika za zločin, otkrivanjem novih vrsta krivičnih dela koje treba prevenirati i razvojem tehnologija koje mogu doprineti kriminalu, ali i omogućiti primenu uspešnijih tehnika situacione prevencije (npr. CCTV smenjuje video nadzor). Kao odgovor na pomenute i druge kritike, Korniš i Klark (2003)



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

99

dopunili su klasifikaciju tehnika situacione prevencije uvođenjem novih tehnika u postojeće kategorije i dodavanjem još jedne kategorije označene kao „redukovanje provokacije” sa pet novih tehnika. Tako, najnovija verzija klasifikacije tehnika situacione prevencije sadrži pet kategorija i dvadeset pet tehnika. U narednom delu biće ukratko prikazana klasifikacija tehnika situacione prevencije koju su dali ovi autori. Otežavanje izvršenja krivičnog dela Ova kategorija obuhvata različite postupke usmerene ka promeni percepcija potencijalnih učinilaca o naporu koji treba uložiti da bi se izvršilo krivično delo. Polazna pretpostavka je da će učinilac odustati od izvršenja krivičnog dela ukoliko treba da uloži suviše veliki napor. Potencijalni prestupnik se posmatra kao aktivni subjekat koji mora da donese odluku o kriminalnom angažovanju uzimajući u obzir aktuelne situacione varijable i, samim tim, povećan napor koji treba uložiti. Tehnike otežavanja izvršenja krivičnog dela, kao i tehnike koje se primenjuju u okviru kategorija povećanje rizika po učinioca i redukovanje nagrade, spadaju u tzv. „tvrde” intervencije koje se smatraju uspešnim u prevenciji kriminala „učinilaca – predatora”, odnosno prestupnika koji su prethodno bili motivisani za izvršenje krivičnog dela (Cornish, Clarke, 2003). Tehnike koje se koriste za promenu percepcija potencijalnih učinilaca o naporu koji treba uložiti da bi se izvršilo krivično delo su: – otežavanje dolaska do mete krivičnog dela, što se postiže različitim fizičkim barijerama (brave, sefovi i slično), primenom video nadzora i drugo; – kontrola pristupa ili onemogućavanje potencijalnih prestupnika da uđu u određeni prostor putem postavljanja fizičkih prepreka, elektronske identifikacije i slično; – kontrola izlaza podrazumeva primenu različitih mera kojima se onemogućava izlazak iz određenog prostora, a to su: rad carinske službe, elektronski čipovi na artiklima i drugo; – preusmeravanje potencijalnih prestupnika ili odvlačenje od mete odnosi se na primenu mera kao što su plansko lociranje kafića u gradu i odvojeni toaleti za muškarce i žene; – kontrola oruđa i oružja koja se koriste za izvršenje krivičnih dela postiže se sledećim merama: ograničavanjem prodaje i nošenja vatrenog oružja, zabranom prodaje sprejeva za izradu grafita i drugo.

100

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

Povećavanje rizika po učinioca Kategorija pod nazivom „povećavanje rizika po učinioca”, obuhvata različite tehnike kojima se kod potencijalnog prestupnika menja percepcija o opasnosti da bude otkriven i uhvaćen prilikom izvršenja krivičnog dela. Kao i kod prethodno diskutovane kategorije, i ovde polazište predstavlja perspektiva racionalnog izbora potencijalnog učinioca, koji će zbog percepcije povećane opasnosti odustati od izvršenja krivičnog dela. U okviru ove kategorije izdvojene su sledeće tehnike: – širenje zaštite ili preduzimanje uobičajenih mera predostrožnosti (kretanje noću u grupi, nošenje telefona) i prijavljivanje sumnjivih aktivnosti policiji; – prirodnim nadzorom, koji uključuje ulično osvetljenje, odbrambeni dizajn prostora i mobilizaciju susedstva eliminišu se tzv. „crne tačke” za odvijanje kriminalnih aktivnosti u zajednici; – redukovanje anonimnosti postiže se različitim tehnikama kojima se utvrđuje identitet potencijalnih prestupnika, a to su nošenje školskih uniformi, identifikacione kartice, postavljanje amblema kompanije i drugo; – nadzor koji sprovode zaposleni jeste vid sekundarnog nadzora koji vrše službenici zaposleni na radnim mestima vozača i konduktera u javnom prevozu, prodavaca, portira i slično; – formalan nadzor koji se odnosi na rad policije, službi za obezbeđenje i čuvara treba ojačati uvođenjem savremenih tehnoloških sredstava, poput alarmnih sistema i infracrvenih kamera. Redukovanje nagrade za učinioca Redukovanje nagrade za učinioca postiže se primenom različitih mera i postupaka kojima se smanjuje očekivana dobit od izvršenja krivičnog dela. Pored uobičajenog nastojanja da se utiče na proces odlučivanja potencijalnog prestupnika, tehnike iz ove kategorije imaju za cilj i da umanje štetu koja bi nastala usled izvršenja krivičnog dela. Ova kategorija obuhvata sledeće tehnike: – skrivanje mete (predmeta i osoba) od potencijalnih učinilaca postiže se merama poput brisanja polnih oznaka iz direktorijuma telefona, prikrivanja transporta tereta od velike vrednosti i drugo;



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

101

– uklanjanje mete obuhvata različite postupke, od uvođenja plaćanja karticama umesto gotovinom do skrivanje žrtava nasilja u porodici u skloništima; – identifikovanje svojine podrazumeva vidljivo ili skriveno označavanje svojine pojedinaca ili preduzeća putem stavljanja potpisa, identifikacionih brojeva i slično; – kontrola crnog tržišta odnosi se na pojačan nadzor nad poslovanjem zalagaonica, malih prodavnica i sličnih mesta gde bi učinioci mogli preprodati ukradene predmete, kao i na preduzimanje mera kojima se smanjuje potražnja za ukradenom robom (npr. snižavanje cene mobilnih telefona); – poništavanjem dobiti učiniocu krivičnog dela se uskraćuje uživanje u očekivanoj nagradi, bilo da je ona materijalne (PIN kod za radio u kolima) ili nematerijalne prirode (uklanjanje grafita, onemogućavanje pristupa ilegalnom sajtu). Redukovanje provokacije U okviru ove kategorije nalaze se tehnike kojima se deluje u pravcu redukovanja ili neutralisanja situacionih faktora koji mogu doprineti izvršenju krivičnih dela, a to se posebno odnosi na okolnosti koje predstavljaju ozbiljnu pretnju za život i telo, podstiču odbrambene reakcije, prete da ugroze održavanje životnih navika pojedinca i slično. Vortli (2001) ove tehnike naziva „mekim”, jer smatra da one prevashodno mogu uspešno delovati na tzv. „obične prestupnike” koji povremeno učine neki lakši prestup i koji, iako prethodno motivisani za izvršenje krivičnog dela, usled delovanja situacionih faktora mogu odustati od kriminalnog angažovanja. Redukovanje provokacije može se postići sledećim tehnikama: – redukovanje frustracije i stresa podrazumeva unapređivanje efikasnosti javnih službi, povećanje broja mesta za sedenje, puštanje umirujuće muzike itd.; – izbegavanje konflikata uključuje mere poput razdvajanja suparničkih navijačkih grupa, redukovanja gužve u noćnim klubovima i drugo; – smanjenje emocionalnih nadražaja postiže se podsticanjem pristojnog ponašanja na sportskim utakmicama, kontrolom distribucije pornografskih sadržaja i slično;

102

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

– neutralisanje socijalnog pritiska odnosi se na jačanje veština odupiranja negativnom pritisku i preduzimanje konkretnih mera, kao što su razdvajanje problematičnih učenika u različita odeljenja; – obeshrabrivanje imitacije obuhvata brzo otklanjanje posledica vandalizma, cenzurisanje medijskih sadržaja i drugo. Onemogućavanje opravdanja Onemogućavanje opravdanja, kao posebna kategorija, obuhvata tehnike koje su usmerene ka povećanju osećanja stida i krivice počinioca zbog izvršenja krivičnog dela i otklanjanju mogućnosti za racionalizaciju i izgovor. U literaturi su opisani različiti mehanizmi neutralizacije negativnih posledica izvršenja krivičnih dela, a to su: poricanje odgovornosti, poricanje nanete štete, poricanje postojanja žrtve, osuda onih koji osuđuju i pozivanje na višu lojalnost (Sykes, Matza, 2002). Prema tome, ova kategorija mogla bi se nazvati i „poništavanje neutralizacije prestupnika”. I ove tehnike najbolje rezultate postižu u prevenciji kriminalnog ponašanja tzv. „običnih prestupnika” i to su: – postavljanje pravila koje se ostvaruje donošenjem zakona i pravilnika o ponašanju, uvođenjem obaveze potpisivanja ugovora i rezervacije i slično; – davanje jasnih instrukcija za ponašanje u određenom okruženju, kao što su na primer zabrana parkiranja i označavanje granica privatnog poseda; – alarmiranje savesti podrazumeva primenu jasno deklarisanih naredbi protiv krađe, brze vožnje, upotrebe psihoaktivnih supstanci i drugo. – pomaganje u pridržavanju pravila obuhvata mere kojima se olakšava zadovoljavanje različitih potreba na legalan način i to su: postavljanje korpi za smeće, izgradnja javnih toaleta itd.; – kontrola upotrebe droge i alkohola putem zabrane prodavanja alkoholnih pića maloletnicima, postavljanje aparata za alkotest u barovima i drugo. Klasifikacija tehnika situacione prevencije koju daje Klark je sistematična, obuhvatna i ima veliku vrednost za praksu. Neki autori naglašavaju da je razvrstavanje tehnika izuzetno važno pitanje, ne da bi se pravile razlike i vršila bespotrebna usitnjavanja, već da bi se obuhvatile i najsitnije



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

103

varijacije u izvršenju krivičnih dela koje bi mogle biti od značaja za prevenciju (Welsh, Farrington, 2009). Na osnovu prikaza tehnika situacione prevencije može se konstatovati da postoje izvesna preklapanja među kategorijama, odnosno da se jednom tehnikom mogu ostvariti višestruki efekti. Na primer, preusmeravanjem potencijalnih prestupnika, pored otežavanja izvršenja krivičnog dela, može se postići i redukovanje provokacije ili nekim merama poništavanja dobiti može se postići i redukovanje nagrade za učinioca i otežavanje izvršenja krivičnog dela. Takođe, mnoge tehnike mogu se koristiti komplementarno, kao što se često koristi video nadzor u kombinaciji sa uličnim osvetljenjem. Uspešnost primene i delovanja opisanih tehnika prevashodno zavisi od poštovanja elementarnih metodoloških zahteva situacionog pristupa, a to su: prikupljanje podataka o prirodi specifičnog problema koji se želi prevenirati; analiza uslova koji potencijalnim učiniocima olakšavaju ili otežavaju izvršenje����������������������������������������������������� krivičnog dela; sistematsko izučavanje mogućih načina za sprečavanje vršenja krivičnih dela, uz analizu potrebnih sredstava i uspešnosti; implementacija najadekvatnijih tehnika; praćenje primenjenog programa i izveštavanje o postignutim rezultatima (Clarke, 1997). KRITIKA SITUACIONE PREVENCIJE Situaciona prevencija predstavlja znatno drugačiji pristup kontroli i redukovanju kriminala u odnosu na druge preventivne pristupe. O atraktivnosti, ali i provokativnosti ideje o situacionoj prevenciji svedoče brojni radovi u kojima se preispituje vrednost i korisnost ovog pristupa. U ovom delu biće ukratko prikazana zapažanja koja su izvedena na osnovu pregleda literature o prednostima i nedostacima situacionog pristupa. Ono što je uočljivo na prvi pogled jeste jednostavnost, primenljivost i preciznost tehnika situacione prevencije. Međutim, šira popularnost situacionog pristupa nije povezana samo sa njegovom metodološkom i ekonomskom racionalnošću. Situacioni pristup pruža potpunu rekonfiguraciju odnosa između svih strana kojih se pitanje redukovanja kriminala tiče – stručnjaka, države, lokalne zajednice, organizacija civilnog društva i građana. Tako, država prestaje da ima monopol u kontroli kriminala, a lokalne organizacije i građani se podstiču na učešće i prihvatanje odgovornosti za sprovođenje aktivnosti prevencije kriminala. Dolazi do reafirmisanja kon-

104

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

cepta privatne bezbednosti, s tim što država zadržava potrebnu inicijativu i koordinaciju. Prema rečima stručnjaka, sa ove tačke gledišta situacioni koncept se uklapa u postojeće odnose u političkoj i ekonomskoj strukturi društva, iako se sam pristup striktno ne vezuje ni za jednu ideološku orijentaciju (Garland, 2000). Pored toga, situacioni pristup je mnogo osetljiviji u pogledu prognoze kriminala u odnosu na druge pristupe. Zagovornici situacionog pristupa smatraju da je lakše predvideti gde i kada će se kriminal desiti, nego ko će ga izvršiti (Reno et al., 1997). Iz toga proizlazi usmerenost situacione prevencije na konkretan kontekst u kome će se određene tehnike primeniti. Preventivne strategije zasnovane na situacionom pristupu ne sadrže jedinstven, univerzalan set intervencija, jer nešto što je dobro za jedan vid kriminala ili jedno okruženje, ne mora delovati na druge vrste krivičnih dela ili u drugačijim uslovima. Obrasci kriminalnog ponašanja razlikuju se od kraja do kraja, pa izbor tehnike treba izvršiti u skladu sa specifičnostima date lokacije. Prilagodljivost situacionog pristupa potvrđuje uspešna primena ovih tehnika u zatvorskim uslovima. Za razliku od tradicionalnog pristupa u institucionalnom tretmanu prestupnika koji je povezan sa različitim vidovima deprivacija i efektom „škole kriminala”, situacioni pristup koji je fokusiran na redukovanje mogućnosti za izvršenje prestupa i rešavanje svakodnevnih problema pokazao je dobre rezultate u pogledu popravljanja odnosa između zatvorenika i odnosa sa osobljem, kontrole upotrebe droga i alkohola, sprečavanja seksualnog nasilja, samopovređivanja, bekstava i slično (Wortley, Smallbone, 2006). Polazeći od toga da je kriminal redovna pojava u savremenom društvu koju treba redukovati na najmanju moguću meru, zagovornici situacione prevencije smatraju da građani mogu uticati na kvalitet svog života tako što će voditi računa o potencijalnoj viktimizaciji, primeniti odgovarajuće mere opreza i preuzeti ličnu odgovornost za svoju bezbednost. Smatra se da većina situacionih intervencija (npr. ulično osvetljenje i odbrambeni dizajn sredine) doprinosi povećanju kvaliteta života, a da građani često nisu toga svesni (Clarke, 2000). Neprijatnosti koje prate pojedine tehnike (dugi redovi izazvani aerodromskom kontrolom) cena su povećanja kvaliteta života. Uprkos nastojanju da se situacionom prevencijom ostvari utisak uređenog i bezbednog društva, primena pojedinih tehnika može doprineti osećanju straha građana od kriminala i narušiti njihovo pravo na privatnost. Na osnovu analize rezultata evaluacionih studija, neki autori dolaze do zaključka da programi i intervencije situacione prevencije ne



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

105

redukuju strah od kriminala, a u nekim slučajevima ga i povećavaju (Pain, 2000; Fyfe, Banister, 2002). Pored toga, primena savremenih tehnologija nadzora (npr. CCTV) s ciljem redukovanja kriminala u javnim prostorima izaziva mnoge etičke dileme. Obaveštavanje građana o primeni ovih mera najčešće nije adekvatno, a često se u praksi pojavljuju problemi u vezi sa dostupnošću podataka dobijenih na taj način i zaštitom od mogućih zloupotreba. Postavlja se pitanje da li se time ugrožavaju osnovnih prava građana na anonimnost, intimu, slobodu govora, kretanja i drugo. Jedna od zamerki koje se često upućuju situacionom pristupu je da primenjene tehnike, umesto sprečavanja, mogu dovesti do izmeštanja krivičnog dela. U literaturi je prisutno mišljenje da situacione tehnike, posebno tzv. „tvrde”, mogu izazvati suprotan efekat u smislu provociranja i podsticanja potencijalnog prestupnika da se više potrudi i uspešno izvrši namereno ili neko drugo delo. Problem izmeštanja krivičnog dela ima nekoliko aspekata, a to su: prostorno izmeštanje (izvršenje se pomera u neki drugi prostor), vremensko izmeštanje (izvršenje se pomera u neko drugo vreme), izmeštanje prema vrsti krivičnog dela (učinilac se opredeljuje za vršenje nekog drugog dela), izmeštanje u odnosu na žrtvu ili metu (učinilac je odustao od jedne žrtve i viktimizira dostupniju) i izmeštanje u odnosu na metod izvršenja (primeniće drugi način pri vršenju istog dela) (Sorensen, Sayres, Atlas, 2008). Neki autori sugerišu da se izmeštanje može blokirati učestalijom primenom „mekih” tehnika kojima se posredno i dugotrajnije utiče na potencijalne učinioce (Wortley, 2001). Međutim, izmeštanje ne treba shvatati kao nužno negativno, jer dobro kontrolisano izmeštanje može biti važna preventivna strategija. Na primer, stalno i sistematsko premeštanje mreže trgovaca drogom u drugi kraj, deo grada ili drugi grad ne dozvoljava da ta kriminalna aktivnost pusti korene i zauzme celo područje (Sorensen, Sayres, Atlas, 2008). Prema mišljenju nekih autora, izmeštanje može biti maligno (vršenje težih zločina nevezano za prvobitnu metu) i benigno (vršenje manje ozbiljnih zločina) (Clarke, Weisburd, 1994). Još jedan efekat izmeštanja je tzv. „difuzija dobiti”. Difuzija dobiti može imati različite efekte, pa se shodno tome pravi razlika između benigne (npr. učinilac odustaje od kriminalne radnje i preorijentiše se na sport) i maligne difuzije dobiti (učinilac odustaje od kriminalne radnje i orijentiše se na ozbiljnije prestupe) (Barr, Pease, 1990, prema: Tonry, Farrington, 1995). Društvena nejednakost i razlike u dostupnosti resursa mogu uticati na primenu situacione prevencije. Bogatiji građani češće koriste različite savremene tehnologije kojima se uspešno obezbeđuju, dok su siromašni

106

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

slojevi izloženiji viktimizaciji. Opisana jednačina se u literaturi naziva i obrnuti efekat Robina Huda, mada se ne slažu svi autori sa ovom tezom (Shapland, 2000). Većina tehnika situacione prevencije zahteva znatna ulaganja u opremu, obučavanje realizatora i slično, pa se postavlja pitanje ko ima korist i ko plaća cenu situacione prevencije, odnosno da li se potencijalnim žrtvama nameće previsoka cena zaštite (Duff, Marshall, 2000). Ovaj problem može se rešiti partnerstvom između relevantnih subjekata, prebacivanjem odgovornosti sa državnih organa (policija, sud) i građana, na lokalni nivo, uz podršku civilnih institucija i organizacija (Shapland, 2000). Na osnovu prethodnog izlaganja, može se zaključiti da situaciona prevencija predstavlja dostojnu alternativu skupim, napornim i dugotrajnim intervencijama koje se primenjuju u okviru drugih pristupa. Osnovne karakteristike situacione prevencije su preciznost, jednostavnost, mobilnost, dinamičnost, usklađenost sa aktuelnim kontekstom i osetljivost na promene. Uz adekvatnu obuku za planiranje i primenu odgovarajućih tehnika, situacioni pristup pruža stručnjacima neophodne smernice za savremenu preventivnu „dobru praksu“. Efektivnost situacione prevencije prevashodno zavisi od njene empirijske utemeljenost, odnosno rezultata istraživanja kriminala i evaluacija primenjenih programa kojima se obezbeđuju relevantni podaci za praksu. Na taj način čuva se ravnoteža između uloženih sredstava i dobiti, ali i obezbeđuje kontinuirano unapređivanje sistema preventivnog reagovanja. LITERATURA Armitage, R., Clarke, R, Pease, K., Savona, E., Montauti, M., Di Nicola, A. (2006). Definition of final crime risk assessment mechanisms to measure risk of theft of electronic product and proof them against theft. Milan, Italy: Universita Cattolica del Sacro Suore. Clarke, R. V. (1995). Situational crime prevention. Crime and Justice, 19(1), 91–150. Clarke, R. V. (1997). Situational crime prevention: Successful case studies. Albany, NY: Harrow and Heston. Clarke, R. V. (2000). Situational prevention, criminology and social values. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 97–112). Oxford, UK: Hart Publishing. Clarke, R. V., Weisburd, D. (1994). Diffusion of crime control benefits: Observations on the reverse of displacement. In R. V. Clarke (Ed.), Crime prevention studies (pp. 165–182). Monsey, NY: Criminal Justice Press.



Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije

107

Cloward, R., Ohlin, L. (1960). Delinquency and Opportunity: A theory of delinquent gangs. Glencoe, IL: Free Press. Coen, L., Felson, M. (2002). Teorija rutinske aktivnosti. U Đ. Ignjatović (Ur.), Kriminološko nasleđe (str. 305–315). Beograd: Policijska akademija. Cook, P. (1986). The demand and supply of criminal opportunities. Crime and Justice, 7(1), 1–27. Cornish, D. B., Clarke, R. V. (2003). Opportunities, precipitators and criminal decision: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention. In M. J. Smith, D. B. Cornish (Eds.), Theory for practice in situational crime prevention (pp. 41–96). Monsey, NY: Criminal Justice Press. Duff, R., Marshall, S. (2000). Benefits, burdens and responsibilities: Some ethical dimensions of situational crime prevention. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational srime prevention (pp.17–35). Oxford, UK: Hart Publishing. Fyfe, N. R., Banister, J. (2002). Oči uprte u ulicu, CCTV nadzor i grad. U N. R. Fyfe (Ur.), Prizori ulice (str. 351–367). Beograd: Clio. Garland, D. (1996). The limits of sovereign state: Strategies of crime control in contemporary society. The British Journal of Criminology, 36(4), 445–471. Garland, D. (2000). Ideas, institutions and situational crime prevention. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 1–17). Oxford, UK: Hart Publishing. Gilling, D. (1997). Theory, policy and politics. London-NewYork: Routlege. Hope, T. (1995). Community crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 21–89). Chicago, IL: The University of Chicago Press. Indermaur, D. (1999). Situational prevention of violent crime: Theory and practice in Australia. Studies on Crime and Crime Prevention, 8(1), 71–87. Pain, R. (2000). Place, social relations and the fear of crime: A review. Progress in Human Geography, 24(3), 365–387. Reno, J., Dwyer, J., Robinson, L, Travise, J. (1997). Reorienting crime prevention research and policy: From the causes of criminality to the context of crime. Washington, DC: National Institute of Justice. Shapland, J. (2000). Situational prevention: Social values and social viewpoints. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 113–123). Oxford, UK: Hart Publishing. Sorensen, S., Sayres, J., Atlas, R. I. (2008). Understanding CPTED and situational crime prevention. In R. I. Atlas (Ed.), 21th century security and CPTED:Designing for critical infrastructure protection and crime prevention (pp. 53–79). Boca Raton, FL: Auerbach Publications. Sykes, G., Matza, D. (2002) Teorija rutinske aktivnosti. U Đ. Ignjatović (Ur.), Kriminološko nasleđe (str. 274–283). Beograd: Policijska akademija.

108

Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

Torny, M., Farrington, D. P. (1995) Strategic approaches to crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 1–20). Chicago, IL: The University of Chicago Press. Tremblay, R. E., Craig, W. M. (2000). Developmental juvenile delinquency prevention. European Journal on Criminal Policy and Research, 5(2), 33–49. Welsh, B. C., Farrington, D. P. (2007). Closed-circuit television surveillance. In B. C. Welsh, D. P. Farrington (Eds.), Preventing crime: What works for children, offenders, victims and places. New York, NY: Springer. Welsh, B. C., Farrington, D. P. (2009). Making public places safer: Surveillance and crime prevention. New York, NY: Oxford University Press. Wortley, R. (2001). A classification of techniques for controlling situational precipitators of crime. Security Journal, 14(4), 63–82. Wortley, R., Smallbone, S. (2006). Applying situational principles to sexual offenses against children. In R. Wortly, S. Smallbone (Eds.), Situational prevention of child sexual abuse (pp. 7–36). Monsey, NY: Criminal Justice Press. TEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF SITUATIONAL PREVENTION Abstract Situational prevention, besides developmental, community and legal prevention, is one of the fundamental strategic approaches to crime prevention. It was developed in the early ’70s, after recognition of the failure of traditional approach in prevention and treatment with offender in focus. Situational approach was far away from deterring, close to predicting the criminal context (situation). It’s focused on identifying, managing and controlling factors settled in the context of criminal situation (Cornish and Clarke, 2003). At the beginning, the authors consider the notion of situational prevention, theoretical background, position of situational prevention comparing to other preventive approaches. Then, they are describing model of the most important preventive techniques under five key categories: increase the efforts, increase the risks, reduce the rewards, reduce provocations and remove excuses. At the end, limitations of situational prevention are stressed and the possibilities of the overcoming are given. Key words: situational prevention, crime, theory, technique, critique

Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja (sociopedagoški prilog)

Edina Vejo, Muharem Adilović Apstrakt Rad ima za cilj da predstavi proces utemeljenja Studijskog odseka socijalne pedagogije na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici. Na početku, autori ističu važnost principa komplementarnosti naučnoistraživačkog i religijskog pristupa, kao polazne pretpostavke za utemeljenje specijalne pedagogije i društvenih nauka uopšte. Zatim, ističu ciljeve i zadatke studija socijalne pedagogije uz opis konferencija koje su organizovane radi promocije socijalne pedagogije. U opisu dinamike razvoja socijalne pedagogije, autori se posebno bave pitanjima uticaja ranog vaspitanja u preveniranju poremećaja ponašanja i pluriperspektivističkom forumu o pitanju identiteta. Autori zaključuju da referentnost prevenciji poremećaja ponašanja obezbeđuje upravo socijalna pedagogija, i u teorijskom, i u praktičnom smislu. Ključne reči: socijalna pedagogija, razvoj, poremećaji ponašanja, prevencija, Bosna i Hercegovina

UVOD Prihvatiti činjenicu da (potpuno) tumačenje jednog te istog pitanja može zahtijevati razna gledišta koja ne dopuštaju jedinstven opis (Niels Bohr)

Rad predstavlja ambiciju da bude prilogom razumijevanju konceptualizacije prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Iz činjenice da sigurnost, izvjesnost praktičnom djelovanju obezbjeđuje upravo paradigmatska pozadina, u ovom radu značajan prostor posvećen je objašnjavanju paradigmatske logike iz koje se razvija socijalna pedagogija, a time i njeno referiranje u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Učinit će se to posredstvom oslikavanja suvremene

110

Edina Vejo, Muharem Adilović

paradigme u znanosti uopće, te će se iz tog toka, dalje, razvijati epistemološka nit u socijalnoj pedagogiji. Praktična projekcija jednog epistemološkog shvaćanja biće predstavljena opisom nastanka, znanstvenoistraživačke nakane i prirode razvijanja studijskog odsjeka Socijalne pedagogije na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici. Najdirektnije ostvarenje ambicije izrečene na početku, dakle, bivanje prilogom konceptualizaciji prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, uslijediće posredstvom govorenja o periodu ranog odgoja kao vrlo relevantnom periodu prevencijskih promišljanja i investiranja, te svojevrsnim pokretanjem pluriperspektivističkog foruma o pitanju identiteta kao autentičnom sociopedagoškom, prevencijskom pitanju. PRINCIP KOMPLEMENTARNOSTI Bohr Niels (1885–1962), danski fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku za rad o strukturi atoma, razvio je princip komplementarnosti u djelu „Atomska fizika i ljudsko znanje“ (Bohr, 1985). Bohr je smatrao da je naše znanje načelno nekoherentno, „nesjedinjivo“. Međusobno nekoherentne teorije u nekom području mogu opstajati jedna pored druge. Ovim principom se u znanosti afirmira uvid prema kojem u submikroskopskom svijetu, ali i u svakodnevnom svijetu, važi dualnost: jedan te isti entitet, u zavisnosti od načina opažanja, može biti malo val, malo čestica, npr. elektron. Govorimo o Bohrovoj komplementarnoj slici svijeta, prema kojoj dva protivrječna pojma mogu biti komplementarni jedan drugom umjesto da se isključuju. Očito, cilj istraživanja više nije spoznaja atoma, njegovog kretanja, odvojenog od načina istraživanja, tako da opće, uvriježene podjele svijeta na subjekt i objekt, unutrašnji i vanjski svijet, dušu i tijelo, više nisu prikladne i stvaraju (paradigmatske) poteškoće. Bohrov princip komplementarnosti reflektira se i u području znanstvene preokupiranosti društvenih znanosti. Konvergiraju znanstveni i emocionalno-religiozni princip. Znanost i osjećanje su komplementarni pristupi. Isključivost, suprotstavljenost, nepriznavanje, postaju divilegirani pristupi suvremene znanosti. Harmoniziranost, izbalansiranost, izuzetna osjetljivost za rafiniranu nijansu, uređuju prostor „privilegije“ ovovremene znanosti.



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

111

PARADIGMA U ZNANOSTI Dio saobraznih instrukcija u suvremenoj znanosti, njenim temeljima – epistemologiji, dali su uz Bohra i Schrodinger, Heisenberg, Einstein i drugi. Tako će Einsteinova opća teorija relativnosti dovesti u pitanje njutnovsku fiziku što se tiče temeljnih konstrukcija kao što su priroda vremena, energije i mase, što će generirati nove hipoteze i istraživanja. Pojavom Kuhnove knjige „Struktura znanstvenih revolucija“, 1962. godine, događa se promjena u razumijevanju prirode razvoja znanosti, napušta se koncept linearnog, progresivnog, evolutivnog razvoja i pojavljuje se konstrukt paradigme. Promjena paradigme generirana je, dakle, napuštanjem teorije mehanicističke fizike koja se temeljila na činjeničnoj, mjerljivoj, količinskoj, klasificiranoj, analiziranoj istini. Razum se više ne posmatra kao bezlična, neosobna sposobnost koja gradi pojmove, modele, ideje, nego kao mjesto gdje se shvaća, prihvaća, očekuje očitavanje mnogostrukih pojava – više „iščekuje“ nego tvrdi. Ono što je karakteristično za prethodnu paradigmu, prije epistemološkog obrata u fizici, jest izvjestan redukcionizam znanstvenog interesa svedenog samo na količinu. Događalo se svojevrsno „pobožanstvenjenje geometrije“, u kojem je bilo veoma malo mjesta za čovjeka. Ovovremena paradigma u znanosti, kompleksna, ne dozvoljava znanosti da podcijeni, ignorira, naprotiv, orijentira proces susretanja s prirodom bogatom kvalitativnim razlikama. Znanost gubi svoju gnoseološku prevlast i postaje jednim od komplementarnih diskursa kojim čitamo svijet, a da pri tom ni jedan diskurs ne smatramo iscrpnim. U ovom kontekstu, otvorena je i perspektiva dijaloga s duhovnošću, jer postaje jasnim da planetarno preživljavanje, očito, ne može biti samo materijalno, već i duhovno. U dosadašnjim istraživanjima procesa modernizacije, analizi modernih društava, dominirali su egzogeni faktori: problemi rasta, kvantifikacije, resursa, novih tehnologija. Postavljanjem pitanja smislenosti i budućnosti dosadašnjeg razvoja, sve više se poseže ka općim vrijednostima i ciljevima modernog društva, dakle, endogenim faktorima. Jedan od presudnih uzroka velike krize u kojoj se nalazi svijet leži u dominaciji jednostavnog iskustva i potiskivanju njegove refleksivnosti (Cifrić, 1994:13). Jurgen Habermas, njemački filozof, posljednjih godina prezentira obrat u načinu svog razmišljanja. U dnevnom listu New York Times, od 12. aprila 2010. godine, Stanley Fish objavljuje tekst u kojem diskutuje o sumnji koji izriče Habermas u pogledu mogućnosti isključivo sekularnog

112

Edina Vejo, Muharem Adilović

postojanja i ukazuje na nužnost interakcije s religijom: „Samo će ona moderna društva koja budu u stanju da u sekularni domen unesu esencijalne sadržaje svojih vjerskih tradicija, koje ukazuju na ono što je mimo pukog ljudskog dosega, moći očuvati suštinu ljudskosti (Habermas, 2006)“. On prigovara liberalnoj državi utemeljenoj na proceduralnoj racionalnosti, „motivacijsku slabost“: ona svoje građane ne može nadahnuti da čine čestita djela (suprotno svom ličnom interesu), jer je izgubila iz vida predstave koje religija baštini, o moralnoj potpunosti. Deskribirana paradigmatska osjetljivost za komplementarnost interakcije razuma i duhovnosti, „uokviruje“ nastajanje i razvoj akademskog programa socijalne pedagogije koji će biti predstavljen. STUDIJ SOCIJALNE PEDAGOGIJE NA ISLAMSKOM PEDAGOŠKOM FAKULTETU UNIVERZITETA U ZENICI Elaborat o društvenoj opravdanosti osnivanja Odsjeka za socijalnu pedagogiju (proljeće, 2004. godine), potrebu pokretanja studija fokusira na slijedeći način. Generalno ishodište potrebe za znanstvenim sociopedagoškim pristupom je u činjenici da ljudi ne žive u stabilnim odnosima, što ovovremena pluralistička socijalizacija usložnjava. Vrlo živa je potreba – nužnost pedagoškog i političkog angažmana. Politički aspekt angažiranja za kvalitet čovjekovog življenja postiže se oblikovanjem društvenih odnosa, a pedagoški, odgovarajućim ponudama za učenje. Javna politika je dio makrosistema koji određuje specifične oblike egzo, mezo i mikro sistema koji se pojavljuju na razini svakodnevnog života i uveliko upravljaju tokom ponašanja i razvoja. Ekološki pristup proučavanju ljudskog ljudskog razvoja zahtjeva promjenu konvencionalnog viđenja odnosa između znanosti i javne politike. Danas se traži ne samo komplementaran odnos između ova dva domena već njihova funkcionalna integracija. Analiza makrosistemske razine obuhvata analizu ideologije institucionalnih struktura karakterističnih za određenu kulturu i subkulturu (Bronfenbrener, 1997). Studijski odsjek socijalne pedagogije je potvrda teze o kriteriju ovovremene legitimnosti znanosti kao umijeća interveniranja u praksi (socijalna relevantnost znanosti). Razbuđeniji, obrazovani dio bosanskohercegovačke javnosti, takođe, od znanosti je očekivao angažman u začimanju sveobuhvatnog procesa poboljšanja stvarnosti (socijalna rekonstrukcija zajednice).



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

113

Konstrukcija studijskog odsjeka intenzivira integriranost korpusa programskog sadržaja, do sada, u našim prilikama rijetko spajanog, a u suvremenom svijetu izrazito prisutnog, čije referentne znanosti su pedagogija, psihologija, sociologija, filozofija, teologija i drugo. U takvom akademskom toku, diplomirani socijalni pedagog, opskrbljen je postojanim odgovorom na pitanje životnog smisla, te kompetencijama praktičnog stručnog „kretanja“ u području prevencije, tretmana i resocijalizacije osoba s rizičnim ponašanjem. Nužnom se u ovom vremenu činila integralna, kompatibilna kompetentnost socijalnog pedagoga u našem društvu – sofisticirano stručno znanje i postojana vrijednosna koncepcija. Nastojanje studija je i nadići nedjelotvornu, uobičajenu uokvirenost kojom se osposobljava stručnjak za rad s ljudima (podrška, pomoć) u formi tehniciziranog znanja, strogo odijeljenog od vrijednosnog aspekta života. Zadaci studija su: – primijeniti princip integralnog odgoja i obrazovanja u kojem će se pored oblikovanja uma, osobita pažnja posvetiti oblikovanju duše, zašto je nužno prožimanje informativnih i formativnih sastojnica studija; – opskrbiti studenta umijećem razumijevanja čovjeka u univerzalnim izvorima, iz čega će konstruirati svoju osobenu duhovnu vertikalu kao pretpostavku stručnom znanju. U ovoj akademskoj 2009/2010. godini, počeo je drugi ciklus studija socijalne pedagogije (master studij). Začeta nastojanja u prvom ciklusu studija dobivaju na svojoj zrelosti i univerzalnosti. Tako je ukupan prethodni specifični tok studija kondenziran u jedan kolegij – Višeznačnost i povijesnokulturna relevantnost religije (načini istraživanja fenomena religioznosti).1 Cilj kolegija je predstaviti religiju u njenim najvažnijim dimenzijama, s naglaskom na modernom sociokulturnome kontekstu, iz čega je moguće uočiti relevantnost, slojevitost, univerzalnost i bogatstvo religije. Razviti uporedna razmatranja na razini prirodnih neobjavljenih i monoteističkih objavljenih religija. Očekivane kompetencije studenta, generirane ovim kolegijem, jesu: – sposobnost poimanja religioznosti kao holističkog, multidimenzionalnog i povijesno dinamičnog fenomena; – kompetencije metodološkog i konceptualnog razvijanja koheriranosti pristupa proučavanju religioznosti; Nosioci Kolegija su prof. dr. sc. Adnan Silajdžić, Fakultet islamskih znanosti u Sarajevu i doc. dr. sc. Valentina Mandarić, Katolički bogoslovni fakultet u Zagrebu. 1

114

Edina Vejo, Muharem Adilović

– metodološko i konceptualno znanje istraživanja korelata religioznosti, s naglaskom na sociokulturnim, socioantropološkim i sociopedagoškim; – obaviještenost i sigurnost kretanja studenata unutar indikatora promjena u istraživanju religioznosti danas; – upoznavanje fenomenologije religijske tolerancije (pojava i razvoj tzv. dijaloške teologije na početku 21. stoleća); – osjetljivost prema važnosti duhovnosti u ostvarivanju cjelovitog odgoja. Uporedo s nadnesenim bdijenjem nad oblikovanjem, realiziranjem i evaluiranjem procesa i ishoda nastavne djelatnosti, razvijana je i znanstvenoistraživačka aktivnost Odsjeka. Od osnivanja do ove akademske godine, održane su tri znanstveno-stručne konferencije s međunarodnim učešćem „Sistem preveniranja socijalnog isključivanja mladih“, kojima je akademska i stručna javnost „držana“ u stanju napetosti, interesa, artikulirane pažnje, a u vezi studija socijalne pedagogije u Zenici. Tako su upravo ciljevi Druge konferencije (novembar, 2007. godine), prilog kontinuitetu postojanja Odsjeka za socijalnu pedagogiju na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici i začetog procesa, pripadajućeg visokoškolskoj instituciji, da uz nastavni, kompatibilno razvija i istraživački aspekt svoga djelovanja. Aplikativna dimenzija konferencije je (razložno potencirana obzirom na veliki broj učesnika iz prakse: vrtići, škole, pedagoški zavodi, zajednica i drugo): – promocija razumijevanja škole ne samo kao obrazovnog prostora, već i prostora sociopedagoške podrške mladoj osobi, te vrtića kao dominantno mjesta socijalno-emocionalnog učenja za predškolca; – sticanje osjetljivosti, javnosti i struke, prema različitim rizičnim okolnostima, elementima konteksta koji mogu generirati poremećaje u ponašanju; – korištenje dijagnostičkih postupaka za prepoznavanje mladih u riziku; – uvođenje modela programirane podrške mladoj osobi u riziku; – razvijanje manira/začetka sistemskog pristupa, da različite institucije (npr. nevladin sektor, sportske i omladinske asocijacije) počnu planirati i razvijati svoj angažman sa sviješću o mogućnostima prevencijskog djelovanja;



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

115

– predstavljanje ideje o formiranju „lobističke grupe“ za sistemski pristup prevenciji; – znanstvenoistraživački prilog profesionalizaciji poziva socijalnog pedagoga u Bosni i Hercegovini. Treća konferencija, održana u aprilu, 2010. godine, dio je kontinuuma stručno-istraživačkog pristupa, koji je usmjeren razumijevanju i postavljanju strategija prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, a koji čine: – univerzalna prevencija (april, 2005. godine): usmjerena na cjelokupnu populaciju, s ciljem da osnaži pojedinca i zajednicu; – selektivna prevencija (novembar, 2007. godine): usmjerena ka pojedincima i grupama s rizicima u razvoju poremećaja u ponašanju višim od prosječnih; – indicirana prevencija (april, 2010. godine): usmjerena ka rizičnim pojedincima i grupama s registriranim, makar i minimalnim, znakom nekog oblika poremećaja u ponašanju. Konferencijski ciljevi su: – razvijanje kapaciteta sociopedagoškog znanja u funkciji njegovog participiranja u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, kao i uopće, znanja iz prevencijske znanosti; – afirmacija programa kao modela suočavanja, djelovanja i evaluiranja prevencijske aktivnosti; – osnaživanje zajednice u umijeću organiziranja prevencije. Ovogodišnja konferencija definira tačku u kojoj smo i ka čemu stremimo, kao nastojanje da status studijskog programa, njegovih nastavnih i istraživačkih aspekata, te diplomiranih socijalnih pedagoga kao akademskog izlaza ukupnog napora, ne zavisi ni od jedne lokalne, političko-administrativne ili znanstvene (univerzitetske) „vlasti“, već naprotiv, cilj mu je međunarodna legitimizacija uvjetovana striktnim pridržavanjem pravila vezanih za područje znanstveno-stručnih istraživanja. Težimo osnaživanju teorijsko-metodološke razine prevencijskih istraživanja, programima obrazovanja mladih istraživača, našem istraživačkom povezivanju na nacionalnoj i međunarodnoj razini i prevazilaženju izoliranosti, fragmentarnosti unutar istraživačke zajednice. Uporedo s održavanjem Treće znanstveno-stručne konferencije s međunarodnim učešćem „Sistem preveniranja socijalnog isključivanja mladih“, održan je i Prvi međunarodni kongres studenata Socijalne pedago-

116

Edina Vejo, Muharem Adilović

gije u Bosni i Hercegovini, čiji upiti su bili: diskutirati trendove razvoja socijalne pedagogije u Bosni i Hercegovini i okruženju, studijske odsjeke, studentsku praksu i istraživačke projekte koji su se razvili u okviru studija socijalne pedagogije u zemljama regiona i šire, a u kontekstu jačanja kompetencija socijalnog pedagoga. Takođe, studenti su propitivali bolonjski proces – prednosti i nedostatke zamisli i realizacije. Prethodno, detaljno deskribirano hronološko razvijanje studijskog programa, u funkciji je težnje da se predstavi konceptualni okvir unutar kojeg se razvija ideja socijalne pedagogije kod nas. Ovo nastojanje pulsira jednom posebnom epistemološkom dinamikom socijalne pedagogije, o kojoj je upravo riječ. EPISTEMOLOŠKA DINAMIKA SOCIJALNE PEDAGOGIJE Socijalna pedagogija je konstitutivno integracijska znanost. Proces konceptualiziranja u socijalnoj pedagogiji ne podržava binarne diskurse: osobno prema društvenom, staro prema novom, pasivno prema aktivnom. Nadahnjujući se Giddensovom (1991) zamisli o pojačanoj, izmijenjenoj refleksivnosti kojom se kroz osobni monitoring stvara osobnost (refleksivna projekcija osobnosti) uvažavamo i kritiku Giddensa kojom mu se ukazuje na ignoriranje šireg, političkog konteksta (Zlatar, 2008), te nedovoljna razrada socijalnih nejednakosti i moći. Sociopedagoška znanstvenoteorijska konceptualizacija koju nastojimo razvijati ne podržava neproduktivno napregnuti, pojednostavljeno suprotstavljeni odnos tradicije i modernosti, smatrajući svrstavanje na ekstremne pozicije neetičkim pojednostavljivanjem ovog složenog interaktivnog odnosa. Ne podržavamo „datost kulture“ i odgojno, formativno u sociopedagoškom intervencijskom spektru ali uvažavamo, potičemo pojedinca u procesu aktivne rekonstrukcije kulture, osobu kao semantičku konstrukciju idiosinkratski različitu od grupne norme. Opisani proces razvojno-procesnog razumijevanja znanstvenoteorijske konceptualizacije socijalne pedagogije u svojoj osnovi odražava traganje, uobličavanje njene epistemološke matrice. Socijalna pedagogija nije polje fiksiranog znanstvenog saznavanja već koncept koji proizlazi iz stalnog epistemološkog razvoja. Proces je određen kretanjem iz matrice implicitne teorije (neformalnog, intuitivnog) ka izgrađenom konceptualnom



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

117

okviru (definirani temeljni pojmovi, pojašnjeni fundamentalni konstrukti, unaprijeđena sistematičnost istraživanja). Slijedeći epistemološke nedoumice hoda pedagogije uopće, vrlo osjetljivo, socijalna pedagogija se razvija u interakciji njene autonomnosti i istovremeno pluralne referentnosti. Prilog neredukcionističkom razumijevanju stvarnosti jesu i filozofijsko-teologijske discipline uvrštene u kurikulum studija. Njihova nedvosmislena namjera je da ojačaju hermeneutičke, konstrukcijske resurse pojedinca i zajednice, i time osnaže i pojedinca i zajednicu. Dakle, radi se o epistemološkom konceptu koji ni na koji način nije dio suprotstavljenih igara binarnih diskursa, već mogući prilog povećanju kapaciteta suvremenih hermeneutičkih samorefleksija. SOCIOPEDAGOŠKI PRILOG PREVENCIJI POREMEĆAJA U PONAŠANJU I RIZIČNIH PONAŠANJA Razvijanje znastvenoteorijske i istraživačke konceptualizacije, te promišljanje i postavljanje strategije prevencije poremećaja u ponašanju odvija se u nastojanju da se obezbijedi balans između recentnih uvida stečenih u međunarodnom prostoru istraživanja i vlastitih, za konkretnu kulturu referentnih pronicljivosti. Slojevitost pristupa usložnjava činjenica da je profesija socijalnog pedagoga u Bosni i Hercegovini još uvijek nedovoljno ili skoro nikako prepoznata u radnom prostoru, što nameće zahtjev za kontinuiranim, vrlo osjetljivim interaktivnim balansiranjem između disciplinarnog znanja socijalne pedagogije i profesionalnog polja socijalnog pedagoga. Tako, prikriveno, ali time nimalo umanjeno, funkcioniranje profesionalnog sociopedagoškog prostora, stvara pojačanu tenziju u funkcioniranju sociopedagoškog disciplinarnog područja, i to u vrlo kompleksnim društvenim uvjetima. Burdije (1995, prema: Vujisić-Živković, 2008), na pitanje čime se definira disciplina, odgovara: mjestima, autoritetima, društvima profesionalaca koji se specijaliziraju u sistematskoj produkciji novih otkrića putem znanstvenih istraživanja. Rješenju tenzije između društvene i znanstvene relevantnosti socijalne pedagogije doprinosi konstruktivizam kao paradigmatski pravac u suvremenoj pedagogiji, sa svojom temeljnom postavkom: Spoznaju uvijek treba gledati u suodnosu s posmatračem, ne postoji o posmatraču neovisna spoznaja. Time je znanstveno relevantno ono znanje koje je socijalno relevantno, dakle, ono koje nekome pomaže da eventualno izmijeni svoju „konstrukciju stvarnosti“.

118

Edina Vejo, Muharem Adilović

Socijalna pedagogija ima svoje znanstveno utemeljeni identitet, a stručnjaci, socijalni pedagozi, „neuzorano polje“ primjene znanstvenih i stručnih dostignuća u praksi (Bašić, Mikšaj-Todorović, Mejovšek, 1999, prema: Bašić, 2009:425). Potom, Bašić nastavlja: „U socijalnoj pedagogiji utemeljena su dva smjera: znanstveni i profesionalni. Razvoj socijalne pedagogije slijedi iz napora da se znanstveno utemelje aktivnosti čiji je cilj preveniranje i ublažavanje problema, te održavanje dobrobiti i standarda dobrog života, zbog čega dobiva važan sadržaj i zauzima važno mjesto u sistemu preventivnih djelatnosti. Sociopedagoške funkcije mogu se izgraditi na duge staze, ali jedino unutar znanstvenih istraživanja.“ Očito, socijalna pedagogija je veoma prisutna u cjelini znanja, istraživanja i prakse prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Pri tom, socijalna pedagogija participira u ovom području na način da je dinamički integrirala doprinos drugih znanosti prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja (najočitije i neizostavno, doprinos epidemilogije) i uz to, otvara nova polja vlastitih istraživanja. Direktno ekspliciranje sociopedagoškog identiteta u govorenju o prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja je veoma važno zbog dijaloga sa znanstvenicima iz drugih disciplina. Ne težimo klasičnom identitetu discipline, samodovoljnom i apsolutnom, već osnaživanju komunikacije u zajednici istraživača posvećenih prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Opredjeljujemo se da, kao prilog ovakvom razvojnom, dinamičkom nastojanju, u ovom radu govorimo o: – snažnom sociopedagoškom naglasku na promijenjenoj perspektivi posmatranja institucionalnog ranog odgoja (dječiji vrtić) i – prezentiranju začetka specifičnog istraživačkog interesa u području razumijevanja i razvoja strategije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja u ovoj sredini, posredstvom govorenja o pluriperspektivističkom forumu o pitanju identiteta. Dječji vrtić u području preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja Sociopedagoški koncept u dječijem vrtiću analizira procese odgoja i obrazovanja kao osnaživače djetetovog kvalitetnog življenja u sadašnjosti i njegovog društvenog i individualnog prosperiteta u budućnosti: osposobljavanje za „savladavanje“ života – kompleksnih i dinamičnih fenomena



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

119

prirodne i društvene ovovremene realnosti. Upravo bi pri redizajniranju postojećih i koncipiranju novih programa rada u vrtiću trebalo poći od ovakvih postavki i naravno, uplesti rezultate sociopedagoških istraživanja u ovom području. Posmatrajući postojeću interakcijsku dinamiku razvijanu u vrtićima u Bosni i Hercegovini, sociopedagoškim optikumom, uočava se protivrječje. S jedne strane, rana (nametnuta?) potreba za samoostvarenjem koju podržavaju suvremeni procesi individualizacije u društvu izvan kojih nisu ni djeca, a s druge strane, nedovoljna, izostala ili pogrešno shvaćena i razvijena podrška djetetovom samoostvarenju. Izostaje sistematično socijalno učenje: usvajanje onih kompetencija koje su potrebne za savladavanje svakodnevnog života. Jednostavno, nedostaje vrtićko nastojanje da dijete nauči da djeluje. Naravno, značajan korak ovakvog nastojanja je propitivanje razvojnih učinaka dječijeg vrtića. U klasičnom pristupu istraživanja efekata dječijeg vrtića, u centru pažnje je, prije svega, intelektualno postignuće, mjereno testovima inteligencije i laboratorijskim pokazateljima kognitivnih funkcija: pamćenje, formiranje pojmova, rješavanje problema i drugo. Paradigmatski drukčija razumijevanja ranog odgoja promoviraju „razvojno primjerenu praksu“ (developmentally appopriate practice) (Bredekamp, 1996:9), kojom se jasno određuje prema dominantnoj praksi u vrtiću i poručuje da jedan vid razvoja nije bolji ni značajniji od drugog. Djetetovo učenje se ne odvija u usko određenom predmetnom području, razvoj i učenje su objedinjeni. Suštinska je integriranost područja razvoja: tjelesnog, emocionalnog, socijalnog, spoznajnog, duhovnog. I sama metodologija istraživanja razvojnog efekta vrtića je „iskustveno integrirajuća“. Ekološka teorija razvoja (Bronfenbrener, 1997) definira razvojno relevantnim aspektom vrtića, djetetovu opću razinu funkcioniranja. U kontekstu ovog pristupa opservacijski relevantni parametri bile bi aktivnosti u kojima dijete sudjeluje ili ne sudjeluje, uloge i odnosi koje razvija s drugom djecom, drugim osobama, roditeljima. Iz ekološke perspektive, iskustvo vrtića je razvojno značajno. Kratkotrajne, izolirane efekte dječijeg vrtića moguće je smatrati svojevrsnim „metodološkim artefaktima“, i sociopedagoška istraživanja nisu posebno značajni. Istraživanje koje je i nakon predškolskog uzrasta pratilo efekte različitih oblika zbrinjavanja predškolske djece je „Londonska studija“ (Moore, 1964, 1972, 1975, prema: Bronfenbrener, 1997:18), koja je uobličila konstrukt „odloženog efekta vrtića“. Bronfenbrener i suradnici (1997) su, na temelju niza svojih istraživanja, utvrdili da oblici grupnog zbrinjavanja djece na predškolskom uzrastu mogu dovesti do raznovrsnih posljedica: od delinkvencije i nasilništva,

120

Edina Vejo, Muharem Adilović

preko kooperativnosti uz punu odgovornost, do bespogovornog konformiranja. Spomenuta studija (Moore, 1964, 1972, 1975) ustvrdila je da djeca iz vrtića manifestiraju izraženiju agresivnost!? Bronfenbrenerove (1997) interpretacije, vođene osjetljivošću prema važnosti vrijednosnog obrasca kulture, bacaju „ekološki snop“ na ovu pojavu. Tako bi agresivnost bila posljedica ne toliko grupnih oblika zbrinjavanja, već je odraz opće uloge vršnjačke grupe kao konteksta socijalizacije u pojedinim kulturama. Vršnjačka grupa u američkoj kulturi predisponira djecu, naročito dječake, na veću agresivnost, impulsivnost i egocentričnost. Ova sklonost se povezuje s ideologijom individualizma i spolnom segregacijom koja je dominantna u društvenoj strukturi. Jasno je da su evaluacijski parametri „uspješnosti“ vrtića, na ovaj način, bitno izmijenjeni. Akcenat više nije na ostvarivanju planiranih ciljeva nastavnog razvoja, već su sada u centru pažnje ocjene koje se temelje na mjerenju samog razvojnoodgojnog procesa, svih njegovih faktora i slojeva, eksplicitnih i implicitnih, deklariranih i prikrivenih, prisutnih i odsutnih. Otud u kurikulumskom pristupu vrtiću važnost „skrivenog kurikuluma“. „Skriveni kurikulum“ su svi oni elementi, slojevi odgojnog utjecaja koji nisu deklarirani, zvanični, ali su često po dometu razvojnog utjecaja moćniji: simbolički okvir socijalnog reda (Gerbner, 1974, prema: Ule, 1988:15). Da bismo otkrili šta djeca uče u vrtiću, uz uobičajeni, navikli interes za odgojno-obrazovne sadržaje, istraživačku pažnju treba usmjeriti prema „dnevnom režimu“ u vrtiću (Apple, 1992), komunikacijskim normativima koje odrasli upotrebljavaju u interakciji s djecom, kriterijima na kojima su utemeljene pohvale za djecu, načinima „vođenja“ dječijeg vremena, nadziranju emocija. Prilog uspostavljanju, sociopegaški gledano, relevantnog vrtića je i u simboličkom „uklanjanju“ prepreka u „skrivenom kurikulumu“. Ovakav pogled nikako ne znači ignoriranje, obezvređivanje učenja u ranom odgoju, već njegovo drukčije paradigmatsko razvijanje. Cilj učenja u ovom periodu je sam proces učenja, nikako „pravilni“ djetetovi odgovori. Djetetovo iskustvo vrtića izbija u prvi plan. Iskustvo grupe i interakcija u grupi, uspostavljanje djelotvornih, pozitivnih socijalnih odnosa s drugom djecom približne dobi, osigurava temelj za razvoj osjećaja socijalne kompetentnosti. Istraživanja pokazuju da djeca koja su propustila razviti minimalnu socijalnu sposobnost i koja nisu prihvaćena ili ih vršnjaci zanemaruju, u grupi su pojačanog rizika da će napustiti školu, postati delinkventi, te da će kao odrasle osobe imati probleme s mentalnim zdravljem (Cowen



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

121

et al., 1973; Asher, Hymel, Renshaw, 1984; Grounlund, Holmlund, 1985; Parker, Asher, 1986, prema: Bredekamp, 1996). Istraživanja, takođe, pokazuju da intervencija i podučavanje odraslih mogu pomoći djeci razviti bolje odnose s vršnjacima (Burton, 1978; Asher, Williams, 1987, prema: Bredekamp, 1996). Nije samo vrtić, u svom „klasičnom“ razumijevanju, jedini okvir za sociopedagoški, ali i razvojno relevantnu podršku ranom odgoju. Kros-kulturalna istraživanja ukazuju na slijedeće modele razvojnog vođenja u predškolskoj dobi (Bronfenbrener, 1997): – grupni programi: realiziraju se u vrtiću, raspolažu dovoljnjim finansijskim sredstvima, nalaze se pod okriljem univerziteta, imaju povoljan omjer odgajatelji– djeca; – kućne intervencije: usmjerene na roditelje i djecu, stručna osoba pokazuje i podstiče razvojno-stimulativne aktivnosti koje trebaju da zajedno realiziraju majka i dijete; – kućna podučavanja: stručna osoba se bavi djetetom bez uključivanja roditelja; – kombiniranje vrtićkog i kućnog: opisane kućne intervencije za roditelje i djecu obuhvataju i djecu koja istovremeno pohađaju vrtić. Oblikovani tok govorenja o ranom odgoju u vrtiću, predstavlja sociopedagoški prilog otvaranju javne stručne i znanstvene diskusije o prirodi odgojno-obrazovnog događanja u našim vrtićima, i uopće u razumijevanju organizirane društvene podrške ranom djetinjstvu. Razvijena je perspektiva angažiranja socijalnog pedagoga u ranom odgoju djeteta, te neizostavnost situiranja ovog životnog perioda u razumijevanje i impostiranje strategije prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Pluriperspektivistički forum o pitanju identiteta Koncept razvojnih prednosti (Bašić, 2009:203–210), koncept pozitivnog razvoja (Bašić, 2009:211–221), i uopće, suvremena konceptualizacija preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, neizostavno spominje identitet osobe kao zaštitni faktor u osobi (pozitivan identitet, stabilan identitet). U kontekstu razvojnih prednosti, među unutrašnjim prednostima, pozitivan identitet se posredstvom indikatora operacionalizira preko osobne snage, samopouzdanja, životnih ciljeva i smisla, te vjere u budućnost (Bašić, 2009:207). Razvijamo svoj prilog razumijevanju ove

122

Edina Vejo, Muharem Adilović

važne tačke, snage uporišta, u konceptualiziranju prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Polazište tome je jasna, stroga odjelitost od rizika svojevrsne „regionalizacije socijalne pedagogije“ i time zapadanja u zamku etnocentrističkih ambicija. Istovremeno, potpuno jasno je da nije moguće ideje i ostvarenja preslikavati, preslikati nečiji koncept unutrašnjih i vanjskih prednosti kao prevencijski model, već nastojati razviti svoje, „socijalno relevantno“, a time i učinkovito razumijevanje koncepta. Otud osjećanje da nije dovoljno nominirati pozitivan identitet kao unutrašnju razvojnu prednost osobe, a ne ukazivati na procese koji leže u osnovi (ne)zadobijanja pozitivnog identiteta. Izolirana razvojna prednost, identitet osobe, sociopedagoški je interesantna, za disciplinarni sociopedagoški senzibilitet autentična jer, ilustrira istraživačku i djelatnu „izbrušenost“ socijalne pedagogije za konfliktne konstelacije među kojima je i pitanje ovovremenog identiteta. Pogotovo, ako uzmemo u obzir opasnost redukcije suvremenog identiteta na partikularne formacije, npr. nacije, što je pogodno tlo za nacionalizam i različite fundamentalizme. Temeljna konstrukcija ugrađena u razumijevanje identitetskih procesa je Gidensova refleksivna projekcija osobnosti, kao i kritičke recepcije i dopune koje je ovaj konstrukt pokrenuo. Refleksivna projekcija osobnosti označava ovovremeno intenzivno traganje za samoidentitetom. U ovoj vrlo prisutnoj težnji suvremenog čovjeka za samoidentitetom, Mišel Fuko, prepoznaje drugu stranu ontološke nesigurnosti koju sa sobom nose naoko haotični, ali ipak strukturirani procesi globalizacije. Kritičke recepcije ove, naglašene „brige o sebi“ (metaforički razvijeno poimanje Gidensove refleksivne projekcije osobnosti) upozoravaju da baveći se intimnim i zasigurno idiomatskim, ne bude zanemarena socijalna pozadina. Politički kontekst, socijalne situacije, utječu na stvaranje, promišljanje refleksivne projekcije osobnosti. Konstrukcija vlastite osobnosti je neodvojiva od resursa koji su nam na raspolaganju, a oni su društveno strukturirani. Svojim prilogom najavljenom potpunijem, instruktivnijem razumijevanju pozitivnog identiteta kao nezaobilazne komponente suvremenih koncepta prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, smatramo pokušaj da istražimo procese kroz koje prolazi osoba u kontekstu bosanskohercegovačkog društva: procese „raspolučenosti“ između prilike za novu, drukčiju samorealizaciju i utega inercije koji priječe novu konstrukciju identiteta. Želimo ukazati na stvarnost, snage dramatičnosti, unutrašnjih, pojedinačnih refleksivnih aktivnosti individue. Govorimo o sociopedagoškoj stručnoj podršci u projektu identiteta osobe, osjećanju za koje se svaka osoba za



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

123

sebe, mora izboriti. Sociopedagoški je vrlo relevantno istražiti interakcijske procese unutar osobe, s drugima, u kojima se krhka tvorevina poput identiteta, provjerava i obnavlja, stvara i rastače. Pogotovo, što za razliku od tradicionalnih društava u kojima su oblici veza koji su „uokvirivali“ interakciju bili dominantno forma, obaveza, dakle, formalni, u modernom društvu interakciju „uokviruju“ novi oblici veza sa izrazitim prisustvom elemenata recipročnosti i povjerenja. Nije moguće u konceptualizaciji prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja identitet uzeti „zdravo za gotovo“. Gledajući one komponente identiteta koje proistječu iz narodnosnog samoosjećanja, ne možemo govoriti o njihovom propisivanju nekome. Naprotiv, i ove identitetske komponente dio su refleksivnog identiteta za koji je svaka individua osobno odgovorna. Naravno, ovakve refleksivne samokonstrukcije uveliko su pod utjecajem strukture svijeta koju tvore kompleksne socijalne tvorevine. Dakle, smatramo da pitanje povezivanja osobnog poimanja (pozitivni identitet u konceptu razvojnih prednosti) nije dovoljno razrađeno u relaciji s makrorazinom, društvenim institucijama i kompleksnim socijalnim tvorevinama kakve su kultura, nacija, globalni procesi i drugo. Komponenta pozitivnog identiteta je i pitanje životnog smisla. U sociopedagoškom smislu to bi zahtijevalo aranžiranje projekata u koje se osobe, posebno mlade osobe, uključuju svojim sposobnostima, kapacitetima, a iz uvjerenja da djeluju u pravcu nečega što smatraju „većim“ od nje same. Iz kakvog svjetonazorskog backgrounda je moguće razvijati ovakve projekte za mladu osobu?2 ZAKLJUČNO RAZMATRANJE Prihvatajući učešće u međunarodnom monografijskom projektu o prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja postavili smo cilj da predstavimo i ponudimo u međunarodnoj istraživačkoj razmjeni jedan način razvijanja znanstvenoistraživačke dinamike u ovom području. Otud je u radu izostao uobičajeni manir prezentiranja rezultata konkretnog istraživanja u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. O suvremenoj konceptualizaciji identiteta u području preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja mladih, na temelju kvalitativne istraživačke studije, planiramo učestvovati u radu Međunarodnog interdisciplinarnog simpozija „Pitanja identiteta“, na Cresu (Hrvatska), septembra, 2010. godine. 2

124

Edina Vejo, Muharem Adilović

Referentnost prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja obezbjeđuje i socijalna pedagogija, kako u disciplinarnom tako i u praktičnom smislu. Svaka kultura i u njenom okrilju razvijana osebujna akademska tradicija, treba se razvijati ne samo kao recipijent već i kao kredibilan protagonist, akter u oblikovanju suvremene paradigme. Na ovaj način je razvijan tekst: sopstvenim razumijevanjem paradigme socijalne pedagogije i njenog referiranja u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. LITERATURA Apple, M. W. (1992). Škola, učitelj in oblast. Ljubljana, SL: Znanstveno in publicistično središče. Bašić, J. (2009). Teorije prevencije:Prevencija poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja djece i mladih. Zagreb, HR: Školska knjiga. Bohr, N. (1985). Atomska fizika i ljudsko znanje. Beograd: Nolit. Bredekamp, S. (1996). Kako djecu odgajati. Zagreb: Educa. Bronfenbrener, J. (1997). Ekologija ljudskog razvoja. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Cifrić, I. (1994). Napredak i opstanak: Moderno mišljenje u postmodernom kontekstu. Zagreb: Hrvatsko sociološko društvo i Zavod za sociologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Zagrebu. Fish, S. (2010). Does reason know what it is missing? The New York Times, 12.4.2010., http://opinionator.blogs.nytimes.com/2010/04/12/does-reasonknow-what-it-is-missing, accessed 1.6.2010. Habermas, J. (2006). Religion in the public sphere. European Journal of Philosophy, 14(1), 1–25. Kuhn, S. T. (2002). Struktura znanstvenih revolucija. Zagreb: Jesenski i Turk. Rijavec, M., Miljković, D., Brdar, I. (2008). Pozitivna psihologija. Zagreb: IEP-DZ. Ule, M. (1988). Konstitutivna vloga pedagoške inkluzije v školi. Problemi – školsko polje, 11, 111–118. Vujisić-Živković, N. (2008). Proces disciplinarizacije u polju pedagoških istraživanja i obrazovanja. Pedagogija 63(4), 540–554. Zlatar, J. (2008). Anthony Giddens: Refleksivna projekcija osobnosti. Revija za sociologiju, 38(3), 161–182.



Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

125

BEHAVIOR RISK DISORDERS PARADIGM (SOCIAL PEDAGOGY APPROACH) Abstract The aim of this paper is to describe grounding processes of Social Pedagogy Devision at the Faculty of Islamic Pedagogy, Universtity of Zenica. At the begining, the authors emphasize the importance of the principle of complementary of the research and religion as a base of the social pedagogy and social sciences in general. Then the authors describe aims, tasks of the Special Pedagogy Devision, and the conferences that were held in April 2005, November 2007 and April 2010 and organized by Faculty of Islamic Pedagogy aimed to promote Special Pedagogy Devision. Explaining the social pedagogy development dynamics, the authors underline the questions of the early development and its meaning for behavioral disorders prevention and multiperspectival identity forum. The author concludes with the remarks about the significance of the social pedagogy (theory and practice) for the prevention of behavioral disorders. Key words: social pedagogy, development, behavioral disorders, prevention, Bosnia and Hercegovina

Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju

Meliha Bijedić Apstrakt Rad je posvećen analizi odabranih naučnih radova o vaninstitucionalnom tretmanu djece i omladine sa poremećajima u ponašanju. Intervencije poduzete tokom tretmana su posmatrane kroz analizu sudionika, analizu problema, strategiju intervenisanja, te mjere uspješnosti. U ostvarivanju svrhe rada korištena je metoda združivanja studija koje se bave istim problemom. Odabrani su recenzirani radovi do kojih se došlo pretraživanjem baze podataka EBSCOhost Web. U analiziranim radovima uočljiva je raznolikost i na nivou populacije i problema istraživanja i metodologije koja je primijenjena u analizi. Većina programa je evaluirana pozitivno, a tamo gdje se nije došlo do dobrih rezultata i gdje primijenjene intervencije nisu dale očekivani uspjeh, ukazano je na greške, npr. da je potrebno promijeniti postavljene ciljeve. Nakon što su sumirani svi rezultati, moguće je zaključiti da je neophodno da političke i naučne strukture snažnije podrže djecu i omladinu i njihove porodice kada se nađu u krizi, posebno snažnijom afirmacijom prakse temeljene na dokazima. Za dobru evaluaciju provedenih intervencija opravdano je koristiti i kvalitativne i kvantitativne metode. Ključne riječi: evaluacija, vaninstitucionalni tretman, djeca i omladina, praksa temeljena na dokazima.

UVOD Ako sagledamo promjene u profesionalnoj filozofiji, stavovima i praksi u vezi sa tretmanom i specifičnim mjerama intervencija koje se provode prema djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju, može se konstatirati da je filozofija značajno izmijenjena zadnjih 30 i više godina. Jedan značajan koncept koji se razvijao u promjenama „paradigme“ je praksa temeljena na dokazima (evidence-based practice). Kako navode Bouillet i Žižak (2008), ideja o praksi temeljenoj na dokazima, na područja društvenih i humanističkih nauka proširila se iz medicine, a radi se o pristupu koji zagovara primjenu društvenih intervencija koje počivaju na stručnoj procjeni

128

Meliha Bijedić

stanja i potreba korisnika te specifičnoj konceptualizaciji ciljeva, procesa i ishoda intervencije. Praksa temeljena na dokazima definiše se vrlo različito, od široko postavljenih filozofskih temelja uz koje se vežu srodni intervencijski i evaluacijski procesi, do vrlo specificiranih metodičkih pristupa. Rosen i Proctor (2002) pojam „prakse temeljene na dokazima“ definišu kao planiranje praktičnog rada na temelju poznatih empirijskih saznanja, kako bi intervencija dovela do željenih ishoda. Gambrill (2007) praksu temeljenu na dokazima opisuje kao filozofiju i proces usmjeren unapređivanju efektivnosti profesionalne procjene u integraciji informacija koje se odnose na korisnika, odnosno kao vodič za razmišljanje o tome kakvu bi odluku trebalo donijeti, odnosno savjesno i eksplicitno korištenje postojećih dokaza i znanja u donošenju odluka o dobrobiti korisnika. Praksa temeljena na dokazima može se definisati i kao savjesna, jasna i razborita upotreba najboljih postojećih dokaza u donošenju odluka o zaštiti pojedinih osoba, kao temelj tretmana i servisa čiji su rezultati naučno potvrđeni ili kao kvalitativno usavršavanje procesa koji osigurava odgovornost na svim nivoima: od kreiranja politike do naučno verifikovanih modela tretmana (Beinecke, 2004, prema: Bouillet, Uzelac, 2007). Da bi intervencija bila prepoznata kao praksa temeljena na dokazima ona mora sadržavati naučne spoznaje, praktičnu stručnost i etičku dimenziju intervencije u isto vrijeme. Drugim riječima, stručna praksa u kreiranju tretmana usmjerenog djeci i omladini podrazumijeva postojanje naučnih studija o efektivnim programima i njihovu implementaciju u praktičnom radu. Nažalost, postoje brojni pokazatelji koji upućuju na zaključak da praktična djelatnost profesionalnih pomagača ima malo dodirnih tačaka sa onim što znaju o teorijama i naučnim spoznajama na kojima se temelji njihova profesija, što smanjuje mogućnosti dobre predikcije rezultata praktičnog rada. Bouillet i Žižak (2008) razloge nedovoljne povezanosti naučnih istraživanja i praktičnog pomagačkog rada dijele u dvije osnovne grupe. Prva se grupa razloga odnosi na izbor metoda praktičnog rada koje su najčešće vođene partikularnim teorijskim orijentacijama i tehnikama rada, dok se druga grupa razloga veže uz nedovoljnu praktičnu primjenjivost metoda i rezultata naučnih istraživanja. Prevladavanje ovih neujednačenosti podrazumijeva napore i promjene kako u naučnom, tako i u praktičnom radu. Bez obzira na navedene i druge neusuglašenosti praktičnih i naučnih aspekata tretmana usmjerenog djeci i omladini, ostaje činjenica da praksa temeljena na dokazima podrazumijeva snažniju afirmaciju zahtjeva za



Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju

129

njihovom naučnom evaluacijom. Poznato je, evaluacija podrazumijeva procjenjivanje neke vrijednosti ili neke pojave prema nekom utvrđenom kriteriju ili standardu (Anić, 2000). To je procjena unaprijed projektovanih i planiranih aktivnosti nekih pojedinaca, grupa ili institucija i njihovih rezultata, a moguće ju je provoditi u svim fazama planiranja i provođenja aktivnosti. Evaluaciju čine postupci namijenjeni utvrđivanju efekata provedenih intervencija, odnosno aktivnosti planiranih za postizanje nekog individualnog ili društvenog cilja (Ajduković, Ajduković, 2004). Evaluacija ovisi o složenosti intervencije koja se ogleda u brojnosti i raznovrsnosti intervencijskih aktivnosti, nivoima na kojima se očekuju njeni efekti, međusobnoj ovisnosti pojedinih efekata te o usmjerenosti ili širini cilja koji se želi postići intervencijom. Radi li se o intervencijama koje su usmjerene djeci i omladini, svakako je riječ o brojnim planiranim strategijama koje su usmjerene dostizanju promjena u socijalnoj realnosti ciljne populacije, kako bi ona postigla veći nivo razvoja i dobrobiti. U pitanju je vrlo složen zahtjev koji se stavlja pred naučnike i praktičare, a koji podrazumijeva njihovu usku saradnju. Od njih se, naime, očekuje da prilikom planiranja svake intervencije izaberu najbolju moguću strategiju evaluacije koja će usaglasiti potrebe korisnika, ciljeve intervencije i zahtjeve naučne evaluacije. Prije svega, potrebe korisnika potrebno je prevesti u ciljeve intervencije, a evaluaciju osmisliti na način koji će omogućiti mjerenje zadanih ciljeva. S tim u vezi, u literaturi se najčešće spominju na rezultate usmjerena evaluacija, na proces usmjerena evaluacija, te evaluacija usmjerena na rezultate i na proces (Sánchez et al., 2005). Jedan od modela evaluacije složenih projekata (kakvi su intervencije usmjerene djeci i omladini) jeste Logical Framework Approach (LFA), koji se koristi za logičku analizu i strukturirano promišljanje pri planiranju i ocjenjivanju složenih projekata. U ovom se pristupu kao polazna tačka uzima svrha koja se projektom želi postići. Logika je jednostavna i transparentna: ako se može dokazati da provedene aktivnosti dovode do specifičnih postignuća koja se mogu mjeriti, onda ta postignuća pod određenim pretpostavkama vode do planiranih ishoda i zatim do ostvarenja svrhe projekta (Ajduković, Ajduković, 2004: 10–11). U pravilu uključuje analizu sudionika (korisnika, izvršitelja, donositelja odluka, financijera), analizu problema (preciznu definiciju okvira i predmeta analize i identifikaciju glavnih problema s kojima se suočavaju ciljane grupe), postavljanje preciznih, mjerljivih i realnih ciljeva, analizu strategija (projektnih aktivnosti), te definisanje indikatora (rezultata) uspješnosti (AusAID, 2005).

130

Meliha Bijedić

U kontekstu intervencija usmjerenih djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju, evaluacijskim se strategijama nastoji odgovoriti na pitanja o prirodi i ozbiljnosti problema na koje je intervencija usmjerena, načinima razvoja intervencija, posljedicama intervencije na ponašanje pojedinaca/ društvenih grupa, povezanosti između troškova i efekata intervencije, kao i o naučnim potvrdama navedenih efekata (Boruch, 2007). Ipak, radovi koji bi obuhvatili sve aspekte tako shvaćene evaluacije u naučnoj su literaturi prava rijetkost. Zbog toga, kao i zbog očiglednog rastućeg značaja evaluacije u planiranju i realizaciji intervencijskih programa, ovaj je rad posvećen analizi dostupnih naučnih radova o evaluaciji intervencija usmjerenih djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju. Budući da se najveći dio intervencija poduzima bez izdvajanja djece i omladine iz porodice, naša je pažnja usmjerena na intervencije u zajednici, odnosno na intervencije koje se odvijaju u prirodnom okruženju djece i omladine. METODOLOŠKA OBJAŠNJENJA Pojmovi korišteni u ovom radu, kao što su intervencije, podrazumijevaju namjerne postupke namijenjene podupiranju i/ili pomaganju korisnicima da prevaziđu svoje teškoće i postignu svoje ciljeve povezane sa razvojem potrebnih znanja, vrijednosti i vještina. Obuhvataju tretman, ali i ostale aktivnosti koje se koriste za prevenciju problema i za postizanje ciljeva koji vode socijalnoj dobrobiti, a uključuju psihoterapiju, zastupanje, posredovanje, socijalno planiranje, rad u zajednici i mnoge druge aktivnosti. Intervencije u zajednici odnose se na sve tretmanske mjere i aktivnosti koje se poduzimaju u okruženju neovisno jesu li dobrovoljno ili zakonski određene (Ajduković, 2008:62–63). Ključno je što ne podrazumijevaju institucionalni tretman. Rane intervencije obuhvataju sve aktivnosti usmjerene na prepoznavanje djece pod rizikom u svojim porodicama i smanjivanje vjerovatnosti pojave ili eskalacije nepoželjnih ponašanja roditelja. Usmjerene su na pojedince ili porodice kod kojih su identifikovani mali ali vidljivi znakovi ili simptomi nekog ponašanja koje odstupa od normi zajednice, a koja potencijalno mogu ugroziti najbolji interes djeteta. Pretpostavka ranih intervencija je identifikacija konkretnih porodica u kojima djeca već žive pod određenim psihosocijalnim rizicima i pružanje nestigmatizirajućih oblika pomoći, podrške i tretmana u širem smislu te riječi. Upravo zbog opisanih značenja pojmova vezanih uz intervencije, u radu



Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju

131

nismo unaprijed specificirali bio-psiho-socijalna obilježja djece i omladine kojima su intervencije usmjerene. Očekujemo, naime, da su ranim intervencijama (koje se poduzimaju u zajednici) obuhvaćena djeca i omladina sa različitim karakteristikama, ovisno o tome o kojem je nivou intervencije riječ (radi li se o univerzalnoj, indiciranoj ili selektivnoj prevenciji). Ostvarivanju svrhe rada, odnosno analizi dostupnih naučnih radova o evaluaciji intervencija usmjerenih djeci i omladini, pristupili smo koristeći metodu sažimanja rezultata postojećih studija. Toj smo se metodi priklonili zbog naprijed spomenute oskudnosti cjelovitih evaluacijskih studija, kako bismo mogli izvesti opći zaključak o efektima vaninstitucionalnih intervencija usmjerenih djeci i omladini, kao i o elementima intervencija o kojima ti učinci ovise. Opravdanost ovakve analize u društvenim naukama može se sagledati kroz tri aspekta (Milas, 2003:522). Prvi se odnosi na oskudnu kumulaciju nalaza. Drugi je aspekt sadržan u slabim efektima što ih proizvode ispitivane nezavisne varijable, a treći u golemom povećanju broja istraživanja sadržanih u naučnim časopisima. Studije uključene u analizu dobivene su pretraživanjem baze podataka EBSCOhostWeb (Academic Search Complete), pri čemu su u obzir uzeti samo oni radovi koji su na Internetu bili dostupni u cijelosti (recenzirani radovi koji upućuju na zadovoljavanje osnovnih kriterija naučnog istraživanja). U prvom smo koraku radove pretražili koristeći vrlo općenite ključne riječi (uz očekivanje združenog efekta). To su: intervencija, djeca, omladina i evaluacija (intervention, children, youth, evaluation). Pretraživanje je obavljeno 30. maja 2009, uz vremensko ograničenje pretrage na radove od 1. januara 2000. do 30. maja 2009. godine. Na zadane ključne riječi u bazi EBSCOhostWeb nađeno je 206 radova, pri čemu je samo dio radova uključivao evaluaciju neke specifične intrevencije. Za potrebe ovog rada izdvojili smo 14 radova koji se odnose na evaluaciju intervencija usmjerenih djeci i/ili omladini, a provode se u lokalnim zajednicama. Prema tome, u radu nećemo prikazati sve, već samo odabrane naučne članke koji oslikavaju trendove u naučnim evaluacijama vaninstitucionalnih intervencija. Ocjenjujemo da i na taj način ostvarujemo dovoljno širok uvid u ovo, razmjerno zanemareno, područje istraživanja na našem geografskom prostoru. U analizu su uključeni: uzorak ispitanika, obilježja intervencije, način evaluacije i glavni rezultati.

132

Meliha Bijedić

REZULTATI Remafedi (2001): Linking HIV-Seropositive Youth with Health Care: Evaluation of an Intervention Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 30 HIV-pozitivnih mladih osoba u dobi od 23 godine koje su prijavljene Odjelu za zdravstvo u Minnesoti (SAD) od 1992. do 1998. godine, a zadovoljavale su kriterije za intervenciju i 89 osoba u dobi od 13 do 21 godine koje su odjelu prijavljene od 1985. do 1992. godine (kontrolna grupa). Obilježja intervencije: Specijalist za rane intervencije je u inicijalnim intervjuima prikupljao informacije o sudionicima istraživanja, informisao ih o lokalnim HIV/AIDS programima i mogućnostima, te im preporučio one koje su za njih odgovarajuće. Svi su programi bili besplatni, a obuhvatali su: procjenu potreba, edukaciju, savjetovanje, vođenje slučaja, ranu zdravstvenu intervenciju, savjetovanje o HIV protutijelima i testiranje partnera, kondome, informativne servise i fondove za hitne slučajeve. Učešće u svim ponuđenim programima bilo je dobrovoljno i odvijalo se uz individualno vođenje specijalista za rane intervencije. Metode evaluacije: Sve informacije prikupljene inicijalnim intervjuima unesene su u DBase4 bazu podataka i obrađivane pomoću SPSS programa. Za poređenje udjela ispitanika koji su učestvovali u ponuđenim programima prije i poslije standardne intervencije, kao i za odnos učešća s obzirom na sociodemografska obilježja ispitanika, korišten je x2 test. Kao statistički značajna tretirana je vjerovatnost od 0.10 i manje. Cilj evaluacije: Utvrditi doprinos vođenja slučaja (case management) uobičajenim metodama intervencije u tretmanu mladih osoba zaraženih HIV virusom i analizirati ovisnost tog doprinosa s obzirom na sociodemografska obilježja ispitanika. Glavni rezultati: Učešće u ponuđenim programima, u slučajevima u kojima su ispitanici bili uključeni u vođenje slučaja poraslo je s 33% na 51%. Učešće nije u vezi sa sociodemografskim obilježjima ispitanika.



Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju

133

Betts et al. (2001): System-Wide Evaluation: Taking the Pulse of a National Organization Serving Children, Youth, and Families at Risk Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 4.928 punoljetnih osoba oba pola i različitih rasa iz 42 države SAD koje su ispunile nacionalni upitnik o jačanju kapaciteta za zaštitu, a koje su profesionalno angažovane u radu sa rizičnom populacijom. Radi se o vrlo opsežnom mjernom instrumentu kojeg su za potrebe Nacionalne agencije za saradnju u pitanjima zaštite djece, omladine, porodica i zajednica u riziku. Obilježja intervencije: Nacionalna agencija za saradnju u pitanjima zaštite djece, omladine, porodica i zajednica u riziku postoji u svim državama SAD. Njena je uloga sadržana u implementaciji zajedničkih vizija i strateškog planiranja, podržavanja i uvažavanja osoblja koje radi s rizičnom populacijom, širenje programa kojeg agencija promovira, međusobna saradnja podružnica agencije i suradnja agencija s drugim organizacijama. Metode evaluacije: U razdoblju od 1992. do 1996. godine, Agencija je provela opsežno istraživanje temeljeno na upitniku koji je sadržavao pitanja vezana uz procjenu opaženog i željenog nivoa kvaliteta ispunjavanja ciljeva Agencije. Ispitanici su izražavali stepen slaganja s ponuđenim tvrdnjama, a rezultati su analizirani pomoću t-testa, a kao značajne tretirane su razlike na nivou 0.01 i manje. Cilj evaluacije: Opći cilj istraživanja odnosio se na procjenu organizacijske potpore programima za djecu, omladinu i porodica u riziku. Glavni rezultati: Iako je na opštem nivou utvrđeno da Agencija postiže ciljeve zbog kojih je osnovana, utvrđene su razlike između željene i postojeće uloge Agencije. Ispitanici u pravilu od Agencije očekuju jasniju sliku očekivanja od rada sa djecom, omladinom i porodicama u riziku, kao i usaglašavanje državnih i nacionalnih očekivanja. Potrebno je kreirati strategije koje bi u većoj mjeri uvažavale djecu, omladinu i porodice u riziku. Nadalje, sudionici intervencija očekuju snažniju podršku od političkih i naučnih struktura, a opaženo je i nezadovoljstvo raspoloživim kadrovima i saradnjom u sistemu intervencija.

134

Meliha Bijedić

Anda (2001): A Qualitative Evaluation of a Mentor Program for At-Risk Youth: The Participants Perspective Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 36 ispitanika koji su u Los Angelesu (SAD) u razdoblju jedne akademske godine, od septembra 1997. do juna 1998. godine, bili uključeni u program mentorstva (18 mentora i 18 maloljetnika) koji su okarakterisani kao omladina u riziku zbog niskog školskog postignuća, delinkventnog ponašanja, druženja sa osobama asocijalnog ponašanja, konzumiranja psihoaktivnih supstanci. Obilježja intervencije: Evaluiran je program R.E.S.C.U.E. (Reaching Each Student Capacity Utilizing Educatin), koji podržava razvoj prijateljskog odnosa kao polazne osnove za svaku intervenciju. Ispitivan je doživljaj interakcije među sudionicima programa, i očekivanja štićenika od odnosa sa njihovim mentorima u programu. Korišteni su individualni audiozabilježeni intervjui koji su sadržavali standardizirani set otvorenozatvorenih pitanja postavljenih u sadašnjem vremenu, a koja su se odnosila na njihova trenutna očekivanja. Podaci su obrađivani primjenom kvalitativnih metoda. Cilj evaluacije: Utvrditi da li se program razvoja pozitivnog prijateljskog odnosa može koristiti u terapijske svrhe i da li se njim može utjecati na promjenu životnih stavova mladih. Glavni rezultati: Intervencije koje se provode prema omladini u riziku mogu se značajno ojačati uvođenjem starijih volontera koji su voljni uspostaviti odnos sa mladom osobom jedan na jedan. Kako bi program bio što uspješniji i dao što bolje rezultate, neophodno je obratiti pažnju na slijedeće: volontere bi trebalo pažljivo birati, dobro upoznati sa njihovom ulogom i odgovornostima, osigurati stručni nadzor odnosa volontera i štićenika, a za dobru evaluaciju potrebno je koristiti i kvalitativne i kvantitativne istraživačke metode. Elliot et al. (2002): Evaluation of a community intervention programme for preschool behaviour problems Uzorak ispitanika: Uzorak je činilo 330 ispitanika predškolske dobi, koja borave u vrtićima u predgrađu Melbourna (Australija), od čega 54,2% dječaka i 45,8% djevojčica. Obilježja intervencije: Uz pristanak roditelja djeca su testirana Skalom za procjenu ponašanja za predškolsku dob (Preschool Behavior Que-



Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju

135

stionnaire – PBQ). Nakon što je izvršena procjena velikog uzorka predškolske djece, konstruirane su četiri grupe: a) djeca koja su u redovnom predškolskom programu podvrgnuta programu za razvoj fonoloških vještina; (b) djeca čiji su roditelji pohađali šest sesija treninga za upravljanje dječjim ponašanjem; (c) djeca koja su prošla obje intervencije; (d) kontrolna grupa. Metode evaluacije: Izvršeno je mjerenje prije i poslije intervencije nakon prve i druge godine njenog trajanja. Potom je izvršena procjena efekata na dječje ponašanje i usvajanje jezika. Četiri grupe su komparirane statističkim testom ANOVA prije i poslije intervencija kako bi se uočile razlike između grupa. Cilj evaluacije: Podržati intervencije temeljene na porodici kako bi se reducirali eksternalizovani problemi u ponašanju kod djece predškolske dobi. Glavni rezultati: Provedene intervencije su rezultirale pozitivnim efektima, koji se ogledaju u značajnom smanjenju hiperaktivnog ponašanja kod djece iz grupe u kojoj su kombinovane intervencije, a nakon dvije godine provođenja intervencija reduciran je i problem anksioznosti. Pozitivan aspekt ove evaluacijske studije je razvoj intervencija koje su podržane od roditelja i odgojitelja predškolske djece. Dalji razvoj intenzivnijih i efektivnijih intervencija podrazumijeva programe treninga roditeljskih vještina kao podrške intervencijama temeljenim u zajednici za porodice i djecu u riziku. Chafouleas (2004): Integrating Home, School, and Community Resources: Evoluation of a District-Wide prevention Program Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 98 učenika, od toga 58 muškog spola i 40 ženskog. Usluge specijalne edukacije je primalo 34 učenika iz uzorka. Obilježja intervencije: Primijenjene su opsežne intervencije koje su se odnosile na rad sa učenicima i njihovim porodicama s primarnim fokusom na porodicu. Neki od zadataka su bili usmjereni na pohađanje nastave, načine komuniciranja, uvažavanje autoriteta i razvoj samopoštovanja. Kroz program se nastojalo pomoći djeci i njihovim porodicama u kriznim situacijama, stalnim konsultacijama, intenzivnom supervizijom, preventivnim djelovanjem i mentorstvom.

136

Meliha Bijedić

Metode evaluacije: Podaci su prikupljeni tokom jedne školske godine, a sadržavali su slijedeće informacije: opće podatke (škola, razred, dob, pol); razlog zbog kojih je dijete upućeno u program; pokazatelji napredovanja učenika/porodice kroz program; učenikovo napredovanje (školski uspjeh, ponašanje); podaci o problemima u ponašanju. Učenici/roditelji/ nastavnici su testirani na početku i po završetku programa. Podaci su statistički obrađeni, primijenjen je t-test (na razini značajnosti p