Prepoznavanje Lica i Predmeta

1. UVOD Radnje dokazivanja se preduzimaju u krivičnom postupku i na glavnom pretresu, i njima se prikupljaju, fiksiraju i na sudu izvode dokazi. Sudska presuda može se zasnovati samo na dokazima koji su pribavljeni i fiksirani radnjama dokazivanja. Radnje dokazivanja koje se preduzimaju u okviru istrage, nazivaju se i istražne radnje. Preduzima ih tužilac u skladu sa normama Zakona o krivičnom postupku. Međutim, kada je učinilac krivičnog djela nepoznat, tužilac može predložiti da organi unutrašnjih poslova preduzme pojedine istražne radnje, ako je, s obzirom na okolnosti slučaja, neophodno i cjelishodno da se one preduzmu i prije pokretanja istrage. Organi unutrašnjih poslova na čijem je području izvršeno krivično djelo, mogu prije donošenja rješenja o sprovođenju istrage preduzeti pojedine istražne (dokazne) radnje za koje postoji opsanost od odlaganja. Prepoznavanje lica i predmeta je radnja dokazivanja (istražna radnja) predviđena Zakonom o krivičnom postupku. U okviru odredbi koje regulišu materiju saslušanja okrivljenog, Zakon o krivičnom postupku govori samo o prepoznavanju predmeta koji su u vezi sa krivičnim djelom ili koji služe kao dokaz. To predmeti će se pokazati okrivljenom radi prepoznavanja, pošto ih prethodno opiše. Ukoliko se ovi predmeti ne mogu donijeti, okrivljeni se može odvesti na mjesto gdje se oni nalaze. Prepoznavanje lica i predmeta preduzimaju, dosta često, organi unutrašnjih poslova, i to kao opštu operativno-taktičku mjeru i radnju. Ponekad je to operativno najpogodniji način da se utvrdi istovjetnost prisutnog lica ili predmeta sa ranije viđenim ili poznatim licem ili predmetom. Prepoznavanje na taj način ostaje metod za identifikaciju lica, predmeta, ali i leševa. Da li će imati karakter ili značaj opšte ili istražne operativno-taktičke radnje, zavisi i od toga da li se preduzima u pretkrivičnoj ili krivično-procesnoj fazi, odnosno u vrijeme prikupljanja obavještenja od građana, ili u pokrenutom krivičnom postupku. Po Zakonu o krivičnom postupku postoji prepoznavanje lica i prepoznavanje stvari. Međutim, u kriminalističkoj praksi su još poznata i prepoznavanja leševa i prepoznavanja mjesta događaja.

1

2. POJAM RADNJI DOKAZIVANJA Radnje dokazivanja se preduzimaju u krivičnom postupku i na glavnom pretresu, i njima se prikupljaju, fiksiraju i na sudu izvode dokazi. 1 Sudska presuda može se zasnovati samo na dokazima koji su pribavljeni i fiksirani radnjama dokazivanja. Radnje dokazivanja koje se preduzimaju u okviru istrage, nazivaju se i istražne radnje. Preduzima ih tužilac u skladu sa normama Zakona o krivičnom postupku. Međutim, kada je učinilac krivičnog djela nepoznat, tužilac može predložiti da organi unutrašnjih poslova preduzme pojedine istražne radnje, ako je, s obzirom na okolnosti slučaja, neophodno i cjelishodno da se one preduzmu i prije pokretanja istrage. Organi unutrašnjih poslova na čijem je području izvršeno krivično djelo, mogu prije donošenja rješenja o sprovođenju istrage preduzeti pojedine istražne (dokazne) radnje za koje postoji opsanost od odlaganja. Izuzetno, dokazne radnje mogu da se preduzmu i prije pokretanja istrage, u okviru kriminalističke obrade i nih tada preduzimaju ovlašćena lica organa unutrašnjih poslova u skladu sa normama Zakona o krivičnom postupku. Ovlašćena lica organa unutrašnjih poslova mogu, ukoliko postoji opasnost od odlaganja, da privremeno oduzmu predmet, pretresu stan i lice, obave uviđaj za krivična djela za koja je propisana kazna do pet godina zatvora, kao i da odrede potrebna vještačenja koja ne trpe odlaganje (osim obdukcije i eshumacije leša). U okviru kriminalističke obrade organi unutrašnjih poslova mogu da preduzimaju dokazne radnje saslušavanja svjedoka i osumnjičenog po odobrenju tužioca. Ukoliko je takav iskaz pribavljen po odredbama Zakona o krivičnom postupku imaće dokaznu snagu i koristiće se kao i drugi dokazi u krivičnom postupku. Predsjednik i članovi sudećeg vijeća preduzimaju dokazne, tj. sudske radnje u toku glavnog pretresa. Zakon o krivičnom postupku propisuje istu formu i uslove za sprovođenje dokaznih radnji u istrazi i na glavnom pretresu. Procesno posmatrano, to su ist radnje, samo se razlikuju subjekti koji ih sprovode (tužilac ih preduzima u istrazi, a predsjednik i članovi sudećeg vijeća na glavnom pretresu). Međutim, kriminalistička taktika, dometi i ciljevi dokaznih radnji koje se preduzimaju u istražnom postupku i na glavnom pretresu često se razlikuju. Kriminalistika izučava sadržinu preduzimanja dokaznih radnji (istražnih i radnji na glavnom pretresu). Ona razrađuje taktička i tehnička uputstva najoptimalnijeg i najefikasnijeg načina njihovog sprovođenja, pri čemu se imaju u vidu fromalna ograničenja i uslovi koje propisuje Zakon o krivičnom postupku radi očuvanja prava, sloboda i dostojanstva osumnjičenog i drugih subjekata prema kojima se te radnje preduzimaju. Dokazne radnje se mogu podijeliti na one kojima se prikupljaju personalni dokazi (saslušavanje svjedoka i osumnjičenog, suočenje itd.) i na one kojima se prikupljaju materijalni (stvarni) dokazi (uviđaj, pretresanje itd.). U ovom poglavlju najprije će biti riječi o specifičnostima formiranja, prikupljanja i fiksiranja personalnih dokaza, tj. iskaza koji se pribavljaju u krivičnom postupku, a zatim o dokaznim radnjama kojima se otkrivaju, izvode, obezbjeđuju i vrednuju materijalni, odnosno stvarni dokazi. 1

Matijević, M.: Kriminalistka taktika, VŠUP, Banja Luka, 2007.

2

3. PREPOZNAVANJE LICA I PREDMETA 3.1. Pojam i značaj Prepoznavanje lica i predmeta je radnja dokazivanja (istražna radnja) predviđena Zakonom o krivičnom postupku. U okviru odredbi koje regulišu materiju saslušanja okrivljenog, Zakon o krivičnom postupku govori samo o prepoznavanju predmeta koji su u vezi sa krivičnim djelom ili koji služe kao dokaz. To predmeti će se pokazati okrivljenom radi prepoznavanja, pošto ih prethodno opiše. Ukoliko se ovi predmeti ne mogu donijeti, okrivljeni se može odvesti na mjesto gdje se oni nalaze.2 Kada je riječ o prepoznavanju koje vrši svjedok, Zakon o krivičnom postupku poznaje prepoznavanje lica i prepoznavanje predmeta. Ako je potrebno da se utvrdi da li svjedok prepoznaje određeno lice ili predmet koje je opisao, pokazat će mu se to lice, zajedno sa drugim njemu nepoznatim licima čije su osnovne osobine slične onima kakve je opisao, odnosno taj predmet, zajedno sa predmetima iste ili slične vrste, nakon čega će se zatražiti da izjavi da li lice ili predmet može da prepozna sa sigurnošću ili sa određenim stepenom vjerovatnoće i da, u slučaju potvrdnog odgovora, na prepoznato lice ili predmet ukaže. U okviru odredbi koje regulišu materiju prepoznavanja lica Zakonom je predviđeno da će se, u pretkrivičnom i prethodnom krivičnom postupku prepoznavanje lica obaviti tako da lice koje je predmet prepoznavanja ne može da vidi svjedoka, niti svjedok može da vidi to lice prije nego što se pristupi prepoznavanju. U pretkrivičnom postupku prepoznavanje lica se obavlja u prisustvu državnog tužioca. Prepoznavanje lica i predmeta preduzimaju, dosta često, organi unutrašnjih poslova, i to kao opštu operativno-taktičku mjeru i radnju. Ponekad je to operativno najpogodniji način da se utvrdi istovjetnost prisutnog lica ili predmeta sa ranije viđenim ili poznatim licem ili predmetom. Prepoznavanje na taj način ostaje metod za identifikaciju lica, predmeta, ali i leševa. Da li će imati karakter ili značaj opšte ili istražne operativno-taktičke radnje, zavisi i od toga da li se preduzima u pretkrivičnoj ili krivično-procesnoj fazi, odnosno u vrijeme prikupljanja obavještenja od građana, ili u pokrenutom krivičnom postupku. Radnja prepoznavanja je veoma složen proces u kome dolaze do izražaja objektivne opasnosti i subjektivna svojstva lica koje vrši prepoznavanje. Treba imati u vidu činjenicu da je prepoznavanje radnja koja se sa uspjehom ne može ponoviti, s obzirom da su lice, stvar ili leš već pokazani, pa je zbog toga prepoznavanje potrebno uvijk izvršiti kao istražnu radnju, to jest u sklopu formalnog saslušanja svjedoka. Svjedok koji vrši prepoznavanje najčešće je oštećeni ili žrtva krivičnog djela. Bilo da se radi o prepoznavanju kao istražnoj ili kao opštoj operativno-taktičkoj radnji, treba je vršiti veoma temeljno i i pedantno, s obzirom da se učinjeni propusti teško mogu naknadno ispraviti, a oni su obično presudni za ishod krivičnog postupka. Pri tome se treba pridržavati osnovnih kriminalističko-taktičkih pravila neophodnih za sve vrste prepoznavanja.

2

Krivokapić, V.; Žarković, M.; Simonović, M.: Kriminalistika taktika, Beograd, 2003.

3

3.2. Vrste prepoznavanja Po Zakonu o krivičnom postupku postoji prepoznavanje lica i prepoznavanje stvari. Međutim, u kriminalističkoj praksi su još poznata i prepoznavanja leševa i prepoznavanja mjesta događaja.

3.3. Prepoznavanje lica Prepoznavanje osumnjičenog, odnosno okrivljenog od strane oštećenog, očevica, odnosno svjedoka ili saučesnika su najčešći oblici prepoznavanja lica. Prepoznati lice znači utvrditi istovjetnost prisutnog lica, pokazane fotografije, foto-robota ili filmskog snimka sa ranije viđenim licem. S obzirom na način vršenja, prepoznavanje lica može biti direktno, indirektno, rekonstrukciono, ponovljeno. U okviru prepoznavanja, osnovna radnja je predočavanje lica za koje se sumnja da je učinilo krivično djelo. Predočavanje se može preduzeti u operativnom cilju na svakom mjestu, a lice čiji se identitet ili veza sa krivičnim djelom želi utvrditi može biti izloženo pogledu prepoznavaoca na različite načine (u grupi lica koja nešto rade, stoje, sjede, uz isceniranje slučajnog susreta itd.). Identifikovanje izvršioca krivičnog djela putem prepoznavanja u suštini predstavlja svjedočenje, odnosno lični iskaz. Zakon o krivičnom postupku nalaže da prije svakog prepoznavanja treba zahtijevati detaljan opis lica koje treba prepoznati od strane lica koje vrši prepoznavanje, pa tek onda sprovoditi samu radnju prepoznavanja. Treba insistirati na što detaljnijem opisu sa što preciznijim pojedinostima i individualnim znacima po kojima se to lice razlikuje od ostalih lica. Pri tome, ne treba djelovati sugestivno na lice čija se izjava koristi za prepoznavanje. Takođe treba utvrditi i provjeriti u kojoj mjeri takvo lice ima sposobnost zapažanja, pamćenja i razlikovanja likova, detalja, boja i slično. Već pri prijemu krivične prijave reba insistirati na što detaljnijem i što preciznijem opisu nepoznatog izvršioca, pri čemu se ne smiju zanemariti ona obilježja lica na osnovu kojih se ona mogu najlakše prepoznati. Uz kompletan lični opis, treba utvrditi i posebno apostrofirati postojanje nekog ožiljka ili brazgotine na licu, razrokost, rošavost lica, pjegavost, karakteristične grudi, nos, uši i druge osobene znake, na primjer, tetovaža, pramen kose, uhranjenost, zatim karakteristike odjeće (ako se prepoznavanje vrši neposredno poslije zapažanja), specifičnosti hoda, boju glasa, eventualne deformacije u govoru, mucavost i slično. Veoma mali broj lica ima sposobnost da pruži detaljan i sadržajan lični opis na osnovu koga se može izvršiti odabir lica koja će se predočiti. Za ovu osobinu očevica (svjedoka) poseban značaj ima na primjer profesija (slikar, fotograf). Prilikom obavljanja razgovora sa prepoznavaocem ne smije se djelovati sugestivno, jer sugestija može biti naročito nepovoljna ukoliko su mogućnosti zapažanja određenog lica male, ili je zapažanje bilo površno i kratkotrajno. 4

U skladu sa odredbama Zakona o krivičnom postupku samo prepoznavanje vrši se tako što se lice čije prepoznavanje treba izvršiti izlaže sa ostalim licima istog pola, što je moguće sličnijeg fizičkog izgleda i tjelesne građe, približno iste starosti, boje tena i drugih karakteristika koje odgovaraju opsiu datom od strane prepoznavaoca. Traži se i to da, osim osumnjičenog ili okrivljenog, ostala lica nemaju nikakve veze sa krivičnim djelom. Dakle, lica koja se u liniji prepoznavanja izlažu sa licem za koje se sumnja da je učinilo krivično djelo treba odabrati po onim kriterijumima koji su zajednički. Takav postupak smanjuje rizik od zabluda izazvanih sugestijom ili autosugestijom, a njime se pruža mogućnost neposredne provjere obavljenog prepoznavanja. Broj lica koja treba predočavati zavisi od konkretne situacije: od preciznosti ličnog opisa i mogućnosti da se takva lica pronađu. Ne treba zanemariti mogućnost nastanka i forenzične zbunjenosti prepoznavaoca, kao i njegove intelektualne mogućnosti da primi određeni broj utisaka. Ako je broj tih lica veći, umanjuje se mogućnost samim tim i prepoznavanja. Licima čije su intelektualne mogućnosti umanjene (umorna, nervozna, stara, djeca i maloljetnici) ne bi trebalo predočavati više od tri lica prilikom jednog prepoznavanja. Ne postoji ujednačena prksa o broju lica koja treba predočiti tako da se on kreće od tri do devet lica. Eksperimntalna psihologija smatra da taj broj treba da se kreće od tri do sedam. Uspjeh prepoznavanja često zavisi i od ponašanja lica koja se predočavaju. Ukoliko je ovim licima poznato ko je osumnjičeni, oni će i nenamjerno na njega skrenuti pažnju pogledom, mimikom, pokretom. Zato je preporučljivo ne upoznavati ostala lica u vrsti sa osumnjičenim. Sam izgled osumnjičenog treba prilagoditi ovoj situaciji i otkloniti sugestiju, (na primjer pokazivanjem samo ovog lica u odijelu bez kravate, bez pertli na cipelama, bez kaiša i slično). Takođe nije preporučljivo predočavati u vrsti, zajedno sa osumnjičenim, radnike organa unutrašnjih poslova. Sigurno i autoritativno držanje ovlašćenih lica s jedne i servilno, zaplašeno ponašanje osumnjičenog s druge strane, koje se može manifestovati pogledima, pokretima, crvenilom lica, oblizavanjem usana i sličnim ponašanjima, mogu sugestivno da djeluju na prepoznavaoca. U svakom slučaju osumnjičenog treba posebno pripremiti za prepoznavanje. Priprema treba da se odnosi, kako na podešavanje izgleda osumnjičenog, tako i na ,,psihičku’’ pripremu sa ciljem da u ,,vrsti’’ ničim ne oda svoj status, tj. da bude hladnokrvan, miran, staložen, ravnodušan. Prepoznavanje je najpraktičnije u službenim ili drugim pogodnim prostorijama gdje je moguće stvoriti uslove što približnije odnima u kojima je prepoznavalac zapazio osumnjičenog ili okrivljenog. Lice čije prepoznavanje treba izvršiti ne smije ni sa čim posebno da privlači pažnju na sebe, niti smije biti posebno označeno, na primjer, samo je on čuvan od stražara ili obučen u zatvorsko odijelo, da ne bi to imalo sugestivan efekat kod prepoznavaoca. Prepoznavanje taktički može biti i pogrešno obavljeno ako se, na primjer, vrši u službenim prostorijama, a zapažanje je bilo dinamičko, to jest, lice se nalazilo u kretanju, odnosno u aktivnoj radnji krivičnog djela. Naravno da sve vrste prepoznavanja koje se obavljaju van službenih prostorija i različito od postupka koji predviđa ZKP, predstavljaju operativna prepoznavanja ili su sastavni diorekonstrukcije događaja. 5

Posebno je važno prepoznavanje ukoliko su u pitanju lica koja su bila prerušena u vrijeme zapažanja, što učinioci inače, često praktikuju prilikom izvršenja krivičnog djela. Zablude su, u ovom slučaju utoliko opasnije ukoliko prerušeno lice, po svom izgledu, podsjeća na drugo lice do čijeg prepoznavanja zatim i dođe. Radi otklanjanja mogućnosti pogrešnog prepoznavanja, prije prepoznavanja potrebno je od prepoznavaoca zatražiti da dajući opis učinioca ukaže i na držanje tijela u pokretu, način i karakteristike hoda, karakteristike pjedinih pokreta, različite gegove, mimiku i pantomimiku i druge karakteristike, ukoliko one kod lica postoje i ukoliko ih je prepoznavalac zapazio (na primjer, govorni akcenti, nariječje, boja glasa, osobeni znaci). U tzv. dinamički lični opis spada i položaj, ugao pod kojim je obavljeno zapažanje lica: licem u lice, s leđa, lijevog ili desnog profila, odnosno poluprofila, u stojećem, sjedećem, čučećem ili ležećem položaju. Ako lice treba prepoznati i na osnovu glasa, u tom slučaju se svakom od lica koja se predočavaju postavljaju određena pitanja i insistira na odgovorima. Po izvršenim pripremama vrši se prepoznavanje, tako što prepoznavalac ne treba odmah da se izjašnjava o rezultatu prepoznavanja, već će to uraditi kasnije. Međutim, u slučaju pozitivnog ishoda prepoznavanja, on mora precizno da navede koje su ga razlike među licima navele da izvrši prepoznavanje baš određenog lica i to se mora konstatovati u zapisniku prepoznavanja. Kod prepoznavanja treba utvrditi uslove u kojima je obavljeno zapažanje, kako subjektivne, tako i objektivne, a takođe i stanja koja su mogla da utiču na proces pamćenja prepoznavaoca. U cilju provjere zapažanja mogu se obaviti i određeni testovi. Pri tome, ne treba zanemariti uzrast (djeca i maloljetnici, stare osobe) kao i sklonost pojedinih svjedoka da potpunije zapažaju samo određene pojave, zatim mogućnost postojanja alkoholisanosti, afektnih i sličnih stanja koja imaju veoma štetno dejstvo naročito ukoliko žrtva treba da izvrši prepoznavanje. Radnju prepoznavanja treba da organizuju i vrše stručna lica koja posjeduju određena znanja iz oblasti psihologije ličnosti. Poznato je da je asocijacija mnogo potpunija ako se lice pojavi u istoj odjeći, sa istom frizurom i drugim detaljima koji su postojali u momentu zapažanja. Direktno prepoznavanje, osim na ovaj način, može se izvršiti i tako što se okrivljeni ili osumnjičeni izlože diskretnom pogledu prepoznavaoca, a da prije toga nisu upoznati sa tim da su objekti prepoznavanja. Sem toga, mogu se koristiti i sprecijalna ogledala kojima je moguće izvesti ovako prepoznavanje. Na sličan način prepoznavanje se može izvršiti i tako što se na ulici na bilo kom drugom pogodnom mjestu pokaže osumnjičeni na ugovoreni, diskretan način. Uonim slučajevima kada se, na primjer, svjedok ili oštećeni plaši učinioca može se inscenirati i ,,slučajan’’ susret, tako da ni jedan ni drugi nisu svjesni da se očekuje njihovo međusobno prepoznavanje. U prvom slučaju, prepoznavanje u grupi više sličnih lica po odredbama Zakona o krivičnom postupku ima više formalno procesni značaj, dok je u ostala tri slučaja prepoznavanje više operativnog karaktera. Da bi prepoznavanje bilo uspješno mora biti potkrepljeno i rezultatima drugih operativno-taktičkih radnji.3

3

Krivokapić, V.; Žarković, M.; Simonović, M.: Kriminalistika taktika, Beograd, 2003.

6

Rekonstrukciono prepoznavanje postoji onda kada se vrši na mjestu i pod uslovima pod kojima je izvršeno i zapažanje lica. Pri tome treba da se steknu svi elementi koji imaju značaja i za rekonstrukciju događaja, kao na primjer: ista vidljivost, osvjetljenje, doba dana, atmosferske prilike, prostorni odnos, ista vrsta pokreta (dinamični lični opis), isto vremensko trajanje posmatranja prilikom prepoznavanja sa trajanjem opažanja. Naravno da prepoznavanje na mjestu zapažanja stvara podsjećanja na zvučne, vizuelne efekte, pokrete, što opet stvara značajne asocijacije o izvršenju. Da li će se u konkretnom slučaju raditi o rekonstrukciji događaja ili prepoznavanju zavisi od toga da li je u pitanju ponavljanje radnje kriminalnog događaja ili utvrđivanje istovjetnosti. Ukoliko je zapaženo više lica istovremeno, onda i njihovo prepoznavanje treba, takođe, vršiti istovremeno. Ovo je nužno sa kriminalističko-taktičkog i psihološkog aspekta, s obzirom na mogućnost što potpunijeg asocijativnog uživljavanja lica i upoređivanja već doživljene situacije sa izvedenom. U ovom upoređivanju, po pravilu, dolazi do podsjećanja na likove, ali i sto tako i na samu radnju, pa mogu, u rekonstrukcionom ponavljanju radnje da se otkriju i nove činjenice lii razjasne one sporne. Tom prilikom ne bi trebalo sama radnja da djeluje asocijativno u pogrešnom pravcu, odnosno, lica i njihovo prepoznavanje treba staviti u prvi plan, a događaj treba tome da doprinese. Ako se vrši ponovno predočavanje u okviru istog prepoznavanja, preporučljivo je da radnju organizuju isti operativni radnici. Ukoliko, posle dužeg vremena, prilikom ponovnog prepoznavanja u vrsti bude izložen samo osumničeni, a ostala lica u vrsti budu nova, može doći do prepoznavanja na osnovu utisaka o osumnjičenom sa ranijeg prepoznavanja, a ne iz krivičnog događaja. Dovođenje lica na mjesto krivičnog događaja radi prepoznavanja može da djeluje sugestivno. Sugestivnost, je obično, vezana i za bliske asocijacije, ukoliko je prepoznavanje uspješno obavljeno na osnovu viđenja osumnjičenog od strane svjedoka u nekoj drugoj situaciji, nezavisno od krivičnog djela. Ovakve pogrešne asocijacije su moguće, zato, prije prepoznavanja treba utvrditi da li su se osumnjičeni i svjedok negdje, slučajno, ranije sreli, nezavisno od situacije zbog koje se vrši prepoznavanje. Indirektno (posredno) prepoznavanje je teže i sa nepouzdanijim reultatima od direktnog. Ono se vrši uz pomoć fotografije, crteža, ili filmskog snimka. Kada se prepoznavanje vrši putem fotografije potrebno je pokazati više fotografija pretpostavljenog izvršioca koga treba prepoznati, osim ako se radi o masovnom prikupljanju obavještenja u slučaju kada postoji pretpostavka o osumnjičenom.4 Prepoznavanje putem pokazivanja fotografije može se uspješno izvršiti posebno onda kada se raspolaže albumom fotografija specijalizovanih delinkvenata.

Postupak prepoznavanja je takav da se od oštećenog ili svjedoka zahtijeva da što detaljnije opiše način izvršenja krivičnog djela, ukoliko on nije utvrđen, pa se zatim iz albuma 4

Krivokapić, V.; Žarković, M.; Simonović, M.: Kriminalistika taktika, Beograd, 2003.

7

fotografijadelinkvenata izuzmu one koje se odnose na učinioce krivičnih djela čiji je modus operandi sličan i pokazuje se svjedoku ili oštećenom. Ovo prepoznavanje treba veoma obazrivo izvršiti uz odsustvo bilo kakve sugestije, jer su oštećeni često skloni da olako prepoznaju ,,krivca na slici’’. Treba pokazati što veći broj fotografija prema navedenim kriterijumima, a u sluaju pokazivanja sinjaletičke fotografije treba insistirati n aprepoznavanju u sve tri poze.5 Ukoliko je prije prepoznavanja u vrsti pokušano prepoznavanje iz ,,albuma delinkvenata’’, pa ono nije uspjelo, može se desiti da ovo prepoznavanje, kasnije, utiče negativno na prepoznavanje u vrsti. Može se desiti da svjedok ,,prepozna’’ osumnjičenog u vrsti, a da isto to lice nije, prethodno, prepoznao na fotografiji. U tom slučaju, utisak koji se stekao razgledanjem fotografije, podsvjesno utiče na svjedoka, pa je i prepoznavanje u vrsti i rezultat tog utiska. Zato treba uvijek prethodno provjeriti da li je vršeno prepoznavanje putem pokazivanja ,,albuma’’ i kako je ono rezultiralo. Uspješno prepoznavanje putem fotografije zahtijeva čak više nego prethodno (direktno) provjeravanje uz pomoć drugih kriminalističkih metoda jer je najpouzdanije. Ono ima više operativni karakter, jer najčešće, osumnjičeni nije poznat i služi za sačinjavanje pretpostavki o izvršiocu, a i omogućava naknadno i neposredno prepoznavanje kada se stekne više indicija o konkretnom licu kao izvršiocu. Prepoznavanje putem crteža vrši se kada se ono može preduzeti na drugačiji pogodniji način. Prethodno se sačini (odredi) lični opis do koga se dolazi na osnovu iskaza većeg broja lica, svjedoka i oštećenih. Na osnovu i uz pomoć ovako kombinovanog ličnog opisa sačinjava se crtež izgleda osumnjičenog (,,robot’’, ,,identy-kit’’, grafičko kompozicioni identifikator). Prepoznavanje pomoću filmske projekcije slično je prepoznavanju putem fotografije, s tim što ono može biti manje ili više uspješno u zavisnosti od položaja kamere, njene udaljenosti od objekta prepoznavanja i drugih elemenata. Prepoznavanje putem filmske projekcije vrši na osnovu projektovanja fotografije i projektovanjem snimka lica u kretanju (akciji). Ovo prepoznavanje je od posebnog značaja kada u njemu treba angažovati veći broj lica i kada se želi da lice koje izvrši prepoznavanje za javnost ostane anonimno, kada se prepoznavanje izbjegava zbog straha od osvete učinilaca krivičnih djela i slično. U posljednje vrijeme, ova vrsta prepoznavanja ima značajnu primjenu i prilikom utvrđivanja tajnih kamera u prostorije banaka kao i drugih značajnih objekata koji su izloženi napadima delinkvenata. Međutim, potreba za ovom vrstom prepoznavanja može nastati i u slučaju da je neki događaj slučajno snimljen, pa se naknadno ukaže potreba za identifikacijom i prepoznavanjem lica.

3.3.1. Identifikacija lica na osnovu predočavanja glasova

5

Krivokapić, V.; Žarković, M.; Simonović, M.: Kriminalistika taktika, Beograd, 2003.

8

U policijskoj i sudskoj praksi sreću se slučajevi (najčešće kod razbojništava, razbojničkih krađa, silovanja, iznude i ucjene) da žrtva nije vidjela izvršioca krivičnog djela, ali mu je čula glas. Tada treba identifikovati napadača na osnovu predočavanja i prepoznavanja glasova. U kriminalistici je nesporno da predočavanje glasova treba takođe da bude izborno (tj. pored glasa osumnjičenog, svjedoku se predočavaju i glasovi drigoh lica). 6 Predočavanje glasova ostvaruje se tako što tužilac, po unaprijed utvrđenom programu, vodi razgovor sa osumnjičenim i sa drugim licima koja imaju slične glasovne karakteristike, a svjedok koji treba da izvrši prepoznavanje nalazi se u drugoj prostoriji koja je sa prvom povezana otvorenim, i ne može da vidi objekte identifikacije. Pri tom, ispitivač može da traži od lica čiji glas se predočava da izgovaraju pojedine fraze ili riječi, ili da to učine na određeni način (glasno, tiho, šapatom itd.). U praksi je moguća i varijanta predočavanja glasa tako što se svjedoku puštaju snimljeni glasovi sa traka.7 Čitav tok predočavanja glasova treba obavezno snimiti na magnetofonskoj traci. Pri prepoznavanju glasa koji se čuo preko telefona treba sprovesti takođe izborno predočavanje glasova. Pouzdanost ovih prepoznavanja je veoma slaba. Utvrđeno je da ako se glas čuo prvi put preko telefona, a kasnije se sprovede predočavanje glasova koji su snimljeni na magnetofonskoj traci, pouzdanost identifikacije neće biti ništa manja nego ako se glasovi predočavaju preko telefona. U kriminalističkoj literaturi preovladava shvatanje da je izborna identifikacija na osnovu glasa nepouzdanija od prepoznavanja lica na osnovu fizičkog izgleda. ,,Kod opažanja glasa koncentracija se po pravilu usmjerava na smisaoni sadržaj izgovorenog, a kod optičkog opažanja koncentracija je usmjerena na formu, npr., izgled izvršioca’’. U forenzičko-pshološkoj literaturi sreće se sljedeći stav u vezi sa prepoznavanjem glasova: 1) ,,Nije vjerovatno da se može pouzdano identifikovati glas koji se samo jedanput čuo i to na kratko’’. 2) Nema razloga isključiti kao dokaz identifikaciju lica na osnovu glasa ukoliko je identfikaciona procedura sprovedena korektno i ukoliko je izvršeno izborno predočavanje glasova. Imajući u vidu današnje stanje tehnike i kompjuterske programe za identifikaciju lica na osnovu glasa, smatra se da je uspješnija (sigurnija) identifikacija na osnovu tehničkih pomagala, nego izborno predočavanje glasova od strane lica.8

3.4. Prepoznavanje predmeta

6

Belkin-Zuikov: Kriminalistika, Moskva, 1968. Matijević, M.: Kriminalistika, VŠUP, Banja Luka, 2007. 8 Glaser, B.: Wiedererkennen im Rahmen der Sofortfahndung, Kriminalistik, 1995. 7

9

S obzirom da Zakon o krivičnom postupku razlikuje predmete koji mogu služiti kao dokaz, i predmete koji su u vezi sa krivičnim djelom, to i samo prepoznavanje može biti dvojako. Međutim, prepoznavanje predmeta, bez obzira da li je dokaznog ili operativnog značaja obično je pouzdanije od prepoznavanja lica. To stoga, što prepoznavanje najčešće vrši oštećeni, a on najbolje poznaje sopstvenu stvar i njene individualne i skrivene karakteristike (fabričke brojeve i oznake, monograme, oštećenja i opravke). No i pored toga, treba biti krajnje oprezan zbog mogućnosti da pojedinci namjerno ,,prepoznaju’’ spornu tuđu stvar kao svoju. Zbog toga treba zahtijevati da lice koje vrši prepoznavanje detaljno opiše stvar i navede sve njene individualne karakteristike. Zatim se licu predočava sporna stvar zajedno sa drugim stvarima iste vrste, i po mogućnosti što sličnijeg izgleda. Pri tome, prepoznavalac treba da istakne one pojedinosti koje je uočio i koje prepoznatu stvar razlikuju od drugih, što treba konstatovati i zapisnički. Nema potrebe za prepoznavanjem onih stvari koje su u potpunosti individualno određene. Od lica kojima su poznata ova individualna svojstva zahtijeva se da ih istaknu, i stvari se potom vraćaju oštečenom ukoliko su na taj način identifikovane. Znači, prepoznavanje stvari se vrši samo onda kada stvar nije u potpunosti individualno određena, a postoje indicije i pretpostavke o njenoj vezi sa krivičnim djelom. Relativno česta su prepoznavanja vozila, s obzirom na njihovu veliku upotrebljivost u vezi sa krivičnim djelima i izvršiocima. S obzirom na potrebu prepoznavanja putničkih vozila koja su, najčešće zapažena u kretanju, to je i samo prepoznavanje dosta nepouzdano. Potreba za prepoznavanjem takvih vozila po registarskim brojevima je sve češća, ali tu i dolazi do pogrešaka, permutacija i zamjene pojedinih brojeva (na primjer, često se zamjenjuju brojevi 6 i 9, 1 i 7, 0 i 9, i sl.). Prepoznavanje stvari se najčešće vrši pri razjašnjavanju imovinskih delikata. Prepoznavanje stvari je, opšte uzev, pouzdanije od prepoznavanja lica. Oštećeni često dobro poznaje svoju stvar, zna gdje se na njoj nalaze sitne pojedinosti i pogotovu skrivena obilježja. Žene su naročito dobri svjedoci u prepoznavanju stvari. Broj pogrešnih prepoznavanja stvari je manji u odnosu na procenat pogrešnih prepoznavanja lica, ali se zato zbog raznih motiva (naročito koristoljublja) često vrše neistinita (lažna) prepoznavanja stvari.9

3.5. Prepoznavanje na osnovu fotografija U kriminalistici i sudskoj psihologiji je opšteprihvaćeno mišljenje da je prepoznavanje lica i predmeta na osnovu fotografija mnogo teže i nepouzdanije nego identifikacija na osnovu originalnih objekata (stvari i osoba uživo). Predočavanje po fotografiji ima čitav niz nedostataka od kojih jedni proizilaze iz činjenice da svjedok prepoznaje po statičnoj fotografiji osobu koju je ranije opažao uživo. Ovo može da bude poseban problem ukoliko se izvršilac krivičnog djela izmijenio nakon što je načinjena fotografija. Posebno je važno naglasiti da se na fotografijama ne može primijetiti veći broj karakteristika, inače vrlo bitnih u prepoznavanju, kao što je izgled čitavog stasa, izgled iz više uglova, gestikulacija i drugi maniri. 10 I na kraju, potrebno je upozoriti da fotografija može 9

Vodinelić, V.: Kriminalistika, Beograd, 1996.

10

netačno da prikaže original (ukoliko je retuširana, ako je korišćeno različito osvjetljenje ili uglovi snimanja) i da izmijeni izgled lica ili objekta.11 Zbog toga se u kriminalistici smatra da prepoznavanje po fotogafijama treba organizivati samo izuzetno, ukoliko ne postoji predmet koji treba identifikovati, ili ukoliko nije dostupno lice koje treba prepoznati. Ukoliko se prepoznavanje na osnovu fotografija ne može izbjeći, preporučuje se predočavanje većeg broja sinjaletičkih (tropoznih) fotografija zato što one najbolje odražavaju individualna obilježja lica. Treba predočavati fotografije koje su snimljene u najkraćem vremenskom razmaku od svjedokovog opažanja. Nakon sprovedenog preodčavanja fotografija, nipošto se ne smiju istom svjedoku predočavati lica uživo. U savremenoj kriminalsitici je nesporno da ukoliko je jedna osoba ranije na osnovu fotografije identifikovana kao izvršilac, utoliko je vjerovatnije da će ona u kasnijem predočavanju lica biti prepoznata ponovo nezavisno od toga da li je stvarni izvršilac. Predočavanje fotografija uništava dokaznu vrijednost kasnijeg predočavanja radi prepoznavanja lica uživo. Zato treba izbjegavati identifikovanje lica po fotografiji ako se planira kasnije neposredno predočavanje. Poseban slučaj identifikacije lica na osnovu filmskog materijala sreće se u novijoj praksi kada je izvršilac snimljen video kamerom kod provalnih krađa u objekte koji su zaštićeni zatvorenim sistemima video nadgledanja ili prilikom preduzimanja ubilačke agresije za vrijeme nereda. U tim slučajevima potrebno je preduzeti vještačenje na osnovu ličnog opisa (metoda opisne slike), kao sigurniju metodu, a ne izborno predočavanje radi prepoznavanja.12 Moguće je kombinovati vještačenje ličnog opisa na osnovu snimljenog materijala i izborno predočavanje lica radi prepoznavanja jedino u slučajevima ukoliko je isti kriminalni događaj snimljen kamerom i ako ga je istovremeno opazio svjedok. Ukoliko je snimak kvalitetan, veću dokaznu vrijednost imaće vještačenje ličnog opisa na osnovu snimljenog video materijala nego izborno predočavanje radi prepoznavanja.

4. ZAPISNIK O PREDOČAVANJU RADI PREPOZNAVANJA

10

Milovanović, Z.: Psihološki aspekti prepoznavanja lica u krivičnom postupku, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1983. 11 Marković, T.: Suvremena tehnika istraživanja krivičnih djela (Kriminalistika), Zagreb, 1972. 12 Krivokapić, V.: Kriminalistika taktika III, Beograd, 1997.

11

Zapisnik o predočavanju radi prepoznavanja treba da sadrži pored uobičajenih činjenica, i sve relevantne podatke koji se odnose na pripreme, organizaciju, uslove u kojima je sprovedena radnja, primijenjeni taktički način predočavanja, tok njenog odvijanja, rezultate i ponašanje učesnika. Iz zapisnika se mora vidjeti da li svjedok od ranije poznaje osumnjičenog, da li mu je ranije pokazivan on ili njegova fotografija. Treba navesti broj i način izbora osoba koje su predočene, podatke o njihovom fizičkom izgledu. Zapisnik treba da sadrži i podatke koje je subjekt prepoznavanja naveo u ličnom opisu lica koje je vidio na mjestu izvršenja krivičnog djela, kao i obilježja na osnovu kojih j eozvršio prepoznavanje u toku sprovođenja radnje. U zapisniku treba doslovno navesti pitanja koja su postavljana subjektima identifikacije, kao i eventualne primjedbe koje su učesnici prepoznavanja iznijeli. Neophodno je u toku sprovođenja radnje načiniti fotografiju lica koja se predočavaju i priložiti je uz zapisnik o predočavanju kao njegov sastavni dio. Optimalno bi bilo da se čitav postupak predočavanja snimi video kamerom. Ako je sprovedena identifikacija na osnovu predočavanja fotografija, sve predočene fotografije, ili njihove kopije treba čuvati kao sastavni dio predmeta kako bi se kasnije mogao ocijeniti rezultat dobijen prepoznavanjem. Ako je vršena identifikacija na osnovu predočavanja glasova, sve glasovne sadržaje treba snimiti audio tehnikom i priložiti zapisniku. Sud mora da bude u mogućnosti da u potpunosti i vjerno rekonstruiše postupak identifikacije kako bi mogao da procijeni dobijeni rezultat. Kvalitetno sproveden postupak pripreme i odvijanja izborne identifikacije, kao i vjerno zapisničko registrovanje svih aktivnosti i uslova u okviru kojih su preduzete, isključiće potrebu za sprovođenjem ponovljenog prepoznavanja na glavnom pretresu.13

5. ZAKLJUČAK

13

Matijević, M.: Kriminalistika taktika, VŠUP, Banja Luka, 2007.

12

Prepoznavanje osumnjičenog, odnosno okrivljenog od strane oštećenog, očevica, odnosno svjedoka ili saučesnika su najčešći oblici prepoznavanja lica. Prepoznati lice znači utvrditi istovjetnost prisutnog lica, pokazane fotografije, foto-robota ili filmskog snimka sa ranije viđenim licem. S obzirom na način vršenja, prepoznavanje lica može biti direktno, indirektno, rekonstrukciono, ponovljeno. U okviru prepoznavanja, osnovna radnja je predočavanje lica za koje se sumnja da je učinilo krivično djelo. Predočavanje se može preduzeti u operativnom cilju na svakom mjestu, a lice čiji se identitet ili veza sa krivičnim djelom želi utvrditi može biti izloženo pogledu prepoznavaoca na različite načine (u grupi lica koja nešto rade, stoje, sjede, uz isceniranje slučajnog susreta itd.). Identifikovanje izvršioca krivičnog djela putem prepoznavanja u suštini predstavlja svjedočenje, odnosno lični iskaz. Prepoznavanje predmeta, bez obzira da li je dokaznog ili operativnog značaja obično je pouzdanije od prepoznavanja lica. To stoga, što prepoznavanje najčešće vrši oštećeni, a on najbolje poznaje sopstvenu stvar i njene individualne i skrivene karakteristike (fabričke brojeve i oznake, monograme, oštećenja i opravke). No i pored toga, treba biti krajnje oprezan zbog mogućnosti da pojedinci namjerno ,,prepoznaju’’ spornu tuđu stvar kao svoju. Kvalitetno sproveden postupak pripreme i odvijanja izborne identifikacije, kao i vjerno zapisničko registrovanje svih aktivnosti i uslova u okviru kojih su preduzete, isključiće potrebu za sprovođenjem ponovljenog prepoznavanja na glavnom pretresu.

6. LITERATURA

13

•

Belkin-Zuikov: Kriminalistika, Moskva, 1968.;

•

Vodinelić, V.: Kriminalistika, Beograd, 1996.;

•

Glaser, B.: Wiedererkennen im Rahmen der Sofortfahndung, Kriminalistik, 1995.;

•

Krivokapić, V.; Žarković, M.; Simonović, M.: Kriminalistika taktika, Beograd, 2003.;

•

Krivokapić, V.: Kriminalistika taktika III, Beograd, 1997.;

•

Marković, T.: Suvremena tehnika istraživanja krivičnih djela (Kriminalistika), Zagreb, 1972.;

•

Matijević, M.: Kriminalistika, VŠUP, Banja Luka, 2007.;

•

Milovanović, Z.: Psihološki aspekti prepoznavanja lica u krivičnom postupku, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1983.

14