Pravo i Politika 1

ISSN 1820-7529

Izdavač Univerzitet „Singidunum“, Beograd Fakultet za evropske pravno-političke studije Centar za naučno-istraživački rad, transfer znanja i izdavačku delatnost Novi Sad – Sremska Kamenica, Dvor 2 Za izdavača Momčilo Đ. Vukićević, direktor Centra Izdavački savet Jelena Vilus, Mihajlo Pešić, Mitar Kokolj, Stevan Šogorov, Dušanka Đurđev, Ilija Babić, Boško Kovačević, Duško Radosavljević, Miroslava Filipović, Mladen Vukčević (Crna Gora), Duško Medić (BiH, Republika Srpska), Goran Bašić, Dragan Lukač, Dimitrije Boarov Glavni i odgovorni urednik Ilija Babić Uređivački odbor Tibor Varadi (Mađarska), Petar Simonetti (Hrvatska), Momčilo Đ. Vukićević, Stevan Šogorov, Ilija Babić, Zoran Nikolić, Zoltan Vig Sekretar uređivačkog odbora Momčilo Đ. Vukićević Tehnički sekretar Andrijana Stamenković Štampa: Alfa-graf NS, Novi Sad Tiraž: 150 primeraka CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад 34:32 PRAVO i politika / glavni i odgovorni urednik Ilija Babić. – God. 1, br. 1 (2008)– . – Novi Sad ; Sremska Kamenica : FEPPS ; Beograd : Univerzitet “Singidunum”, 2008–. – 30 cm Sažeci i pojedini tekstovi na eng. jeziku. ISSN 1820-7529 COBISS.SR-ID 230216967

SADRŽAJ REČ UREDNIKA............................................................................................. 5 ČLANCI 1. Dr Ilija Babić Nematerijalna šteta i njena naknada............................................................ 9 2. D  r Zoran Nikolić Ogled iz političkog ponašanja: politička apstinencija............................... 29 3. D  r Zoltan Vig Solidarity Rights – Universality and Diversities....................................... 43 4. D  r Sonja Bunčić Subjekti insider dealinga i njihova odgovornost u evropskom i srpskom pravu.................................................................... 59 5. D  r Endre Leč Specijalni aspekti jezičkog izražavanja pravnih tekstova.......................... 77 6. M  r Branka Lončar Mrkoci Normativni aspekt europeizacije – teorijski okvir i studija slučaja: Slovačka.......................................................................... 89 OSTALI RADOVI 1. Dr Dragoslav Neškov Sistemi zdravstvenog osiguranja...............................................................113 2. D  r Dragoslav Neškov i Tamara Gajinov, dipl. pravnik Procene rizika na radnom mestu i u radnoj okolini................................ 125 STUDENTSKI RADOVI 1. Tamara Gajinov, dipl. pravnik Pronađimo „pravi put do zvezda“............................................................ 135

CONTENTS EDITOR’S NOTE............................................................................................ 5 research Papers 1. Ilija Babić, PhD Immaterial Damage and Its Compensation.................................................. 9 2. Z  oran Nikolić, PhD Experiment in Political Behaviour: Political Abstinence.......................... 29 3. Z  oltan Vig, PhD Solidarity Rights- Universality and Diversities......................................... 43 4. S  onja Bunčić, PhD Insiders and Their Responsibilities in the EU Law and in the Serbian Law............................................................... 59 5. E  ndre Leč, PhD Special Aspects of Linguistic Expression in Legal Texts......................... 77 6. Branka Lončar Mrkoci, MA Normative Aspect of Europeisation – Theoretical Framework and Case Study: Slovakia....................................................... 89 OTHER PAPERS 1. Dragoslav Neškov, PhD Health Insurance Systems.........................................................................113 2. D  ragoslav Neškov, PhD and Tamara Gajinov, BL Risk Assessment of a Workplace and a Working Environment.............. 125 STUDENT PAPERS 1. Tamara Gajinov, BL Let’s find our way to the stars.................................................................. 135

REČ UREDNIKA Pred čitaocima je prvi broj časopisa „Pravo i politika“. Izgovorene reči se pamte i vremenom zaboravljaju, a napisana slova ostaju – litterae scriptae manet. Ime Časopisa odražava i oblast delovanja njegovog osnivača – Fakulteta za evropske pravno-političke studije u Novom Sadu-Sremska Kamenica. Koncepciju Časopisa, po zamisli Redakcije, određuju dve moćne struje - pravo i politika u jednoj velikoj reci – društvenim naukama. Shodno tome, sadržina Časopisa obuhvataće i radove iz drugih društvenih nauka. Iako u prvom broju preovlađuju radovi nastavnika i saradnika Fakulteta za evropske pravno-političke studije, Časopis će, sa zadovoljstvom, objavljivati naučne i stručne radove i drugih autora. Da bi ujednačila izgled radova Redakcija je sačinila Uputstvo za autore, koji se, na zahtev, dostavlja u elektronskom obliku. Zahvaljujem se autorima čiji su radovi objavljeni u ovom broju i članovima Redakcije. Prvi koraci su mali. Da bi hodali nije dovoljno načiniti jedan korak. Ali, imamo volju i snagu da nastavimo i da po kandžama naslikamo lava – ex unque leonem (pingere).

Ilija Babić

ČLANCI

UDK 347.426.4 Dr Ilija Babić, redovni profesor Fakulteta za evropske pravno-političke studije Novi Sad – Sremska Kamenica

NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA

Sažetak – Nematerijalna šteta nastaje povredom nematerijalnih dobara, prven­ stveno povredom ljudskih prava i pojedinih prava pravnih lica. Represivnu nema­ terijalnu štetu poznaje Hamurabijev zakonik iz 1750. god. p. n. e., rimsko pravo (rimski građanin je zbog povrede ličnih prava mogao podneti actio iniuriam), Ruska pravda sa kraja XI veka i Dušanov zakonik iz 1349. i 1354. Savremena evropska zakonodavstva nematerijalnu štetu regulišu u građanskim zakonicima ali i u drugim zakonima. Zaštita ljudskih prava garantovana je Ustavom Srbije. Lice čije je ljudsko pravo povređeno ostvaruje pravo na naknadu nematerijalne štete prvenstveno u skladu sa opštim odredbama Zakona o obligacionim odnosima (ZOO) i odred­ bama posebnih zakona. Pravo na naknadu nematerijalne štete ZOO predviđa za pretrpljene i buduće duševne bolove zbog: 1) povrede prava ličnosti, smanjenja životne aktivnosti, naruženosti, povrede ugleda i časti, povrede slobode, smrti bli­ skog lica, u slučaju naročito teškog invaliditeta bliskog lica; 2) krivičnog dela protiv dostojanstva ličnosti i morala; 3) pretrpljenih i budućih fizičkih bolova i 4) pretrpljenog i budućeg straha. Ključne reči: nematerijalna šteta, povreda prava ličnosti, duševni bolovi, na­ ruženost, fizički bolovi.

1. Pojam Izraz „šteta“ u narodnom i književnom govoru je višeznačan. Upotrebljava se da opiše gubitak u vrednosti imovine, gubitak uopšte, nešto što je nepovoljno, rđavu stvar, zlo, ali i propuštenu priliku da se doživi nešto prijatno, itd. Gubitak neke stvari ili umanjenje njene vrednosti se u ekonomskom smislu smatra kao  V. Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika, Matica srpska, Novi Sad, 1976, VI knjiga, s. 1007.



10

Pravo i politika, godina I, 1/2008

šteta (uništenje neke stvari ili umanjenje njene vrednosti, slab rod pšenice ili grožđa). Šteta u ekonomskom smislu postoji bez obzira na uzrok štete i ko je dužan da je nadoknadi. Zakonski tekstovi i literatura građanskog prava bi, međutim, morala polaziti od preciznih pojmova i izraza. Stoga se i pojam štete mora omeđiti i definisati. Rimsko pravo je smatralo da: „Svaka definicija u građanskom pravu opasna je“ (Omnis definitio in iure civili periculosa est – Iavolenus – D. 50, 17, 202), ali je, ipak, izuzetno, ostavilo definiciju štete. Prema Paulusu (D. 39, 2, 3) Da­ mnum et damnatio ab ademptione et quasi deminutione patrimonii dicta sunt – „Šteta i osuda nazvani su prema oduzimanju (smanjenju) i donekle umanjenju imovine“. Iz ove definicije proizlazi da je šteta samo gubitak u imovini. Iako je rimsko pravo poznavalo i priznavalo i nematerijalnu štetu, koncept štete kao imovinske (materijalne), dalekosežno je uticao na pravne sisteme kontinentalnog prava. Tradicionalno se smatralo da imovinsko pravo ima imovinski karakter. Šteta se zbog toga svodila na imovinsku štetu tj. na običnu štetu (damnum emergens) i izgubljenu dobit (lucrum cessans). Mogućnost nastanka i naknade nematerijalne štete je zbog toga u praksi i u teoriji bila osporavana. Činjenica da je nematerijalna šteta često nastajala sa materijalnom štetom uticala je na to da se ona svodila na materijalnu štetu. Krajem XIX i početkom XX veka, sa priznavanjem prava ličnosti izgrađuje se i pojam naknade štete koja ne nastaje umanjenjem imovine ili sprečavanjem njenog povećanja nego u slučaju kad su prava ličnosti povređena. Prava ličnosti tako postaju objekat zaštite građanskog prava. Slučajevi zbog kojih se dosuđivala naknada nematerijalne štete su, ipak, postajali sve brojniji. U pravnom smislu, šteta se, uopšte, danas može odrediti kao povreda pravno zaštićenih dobara – ne samo povreda imovinskih prava, nego i neimovinskih prava (i pravno zaštićenih interesa).

2. Razgraničenje Nematerijalna šteta nastaje povredom prava ličnosti odnosno ugleda pravnog lica, koji po svojoj prirodi nisu u prometu, zbog čega se označava i kao moralna imovina. Za razliku od instituta materijalne štete koji štiti imovinske interese jednog lica, institut nematerijalne štete štiti moralne, idealne interesa fizičkog ali i pravnog lica. Materijalna (imovinska) šteta nastaje povredom imovinskih dobara – njihovim umanjenjem i sprečavanjem povećanja tih dobara. Imovinska  Radišić, J.: Obligaciono pravo, opšti deo, Nomos, Beograd, 2000, s. 197.  Upor. Kalođera, M.: Naknada neimovinske štete, Zagreb, 1941, s. 2; Salma, J., Obligaciono pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1988, s. 435.

 

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

11

dobra se mogu tačno izraziti u novčanoj protivvrednosti, imaju tržišnu vrednost, zamenljiva su i mogu biti u pravnom prometu, jer su za ta dobra zainteresovana i druga lica. Materijalna šteta nastaje, prvenstveno, povredom stvarnih i obligacionih prava jednog lica. Neimovinska dobra, suprotno tome, ne mogu se (tačno) izraziti u novcu. Ona imaju samo individualnu vrednost za svog titulara i nezamenljiva su. Naziv nematerijalna šteta nije u potpunosti odgovarajući. On je određen s obzirom na nematerijalna (lična) dobra (lični integritet fizičkog ili pravnog lica) koja su predmet zaštite, a ne s obzirom na oblik naknade štete. Ali i kada su povređena nematerijalna dobra, najčešće nastaje i materijalna šteta. Štetnik koji je svojim automobilom povredio pešaka (oštećenog) duguje mu ne samo nematerijalnu štetu zbog povrede fizičkog i psihičkog integriteta nego i naknadu materijalne štete koja se sastoji u izdacima oštećenog za lečenje i rehabilitaciju, u izgubljenoj zaradi itd. Ako je oštećenom vlasniku uništena kamera, pored materijalne on će trpeti i jednu vrstu nematerijalne štete u vidu uznemiravanja, gubitka vremena da bi kupio novu kameru, propuštanja da snimi određene prizore itd. Ukoliko uništena stvar za oštećenog predstavlja i afekcionu vrednost (draga uspomena – npr. očev sat) psihičke patnje oštećenog su još veće.

3. Istorijat Značajni antički i srednjovekovni zakonici su na kazuistički način regulisali pojedine vidove nematerijalne štete predviđajući da štetnik koji povredi ugled ili telo nekog lica mora da mu plati određenu naknadu. U osnovi ova naknada nematerijalne štete bila je represivna i neretko je zamenjivala državnu sankciju. Hamurabijev zakonik iz 1750. god. p. n. e. u paragrafu 156 predviđa slučaj naknade nematerijalne štete: „Ako je neki čovek izabrao verenicu za svoga sina, a sin je još nije upoznao, pa je on sam spavao u njenom naručju, platiće joj pola mine srebra i u potpunosti joj vratiti sve ono što je donela od svog oca, a ona će se udati za koga bude htela“. Smatra se da nematerijalna šteta nije bila sasvim nepoznata u rimskom pravu. Za neke slučajeve povrede ličnosti, zbog kojih se danas dosuđuje naknada nematerijalne štete, rimsko pravo je predviđalo posebne sankcije. Rimski građanin  Upor. Radišić, J.: op. cit. 199.  O Hamurabijevom zakoniku vidi, na primer: Quoniam, Pierre, Le Luvre, Paris, strana 9; Višić, Marko, Zakonici drevne Mesopotamije, Beograd – Podgorica, Službeni list SCG – CID, 2003, s. 128; Šarkić Srđan. i Popović, Dragoljub, Veliki pravni sistemi i kodifikacije, Beograd, Savremena administracija, 1993, s. 4.

 

12

Pravo i politika, godina I, 1/2008

čije je lično pravo bilo povređeno mogao je podneti actio iniuriam protiv onoga ko ga je napao i od njega zahtevati i naknadu štete u novčanom iznosu čiji visinu je određivao iudex po svojoj oceni. Ruska (šira) Pravda sa kraja XI veka sadrži više odredaba o nematerijalnoj šteti, zbog uvrede ili povrede tela. Tako se u inicijalima 23 – 25 određuje da kad neko lice udari drugo neisukanim mačem ili drškom tada plaća 12 grivni; „ako potegne mač, a ne ubode, tada grivna kune“; ako nekoga udari batinom, ili čašom ili rogom, ili tupom stranom oružja, tada 12 grivni. Inicijal 27 određuje: „Ako zaseče ruku, pa ruka otpadne ili se osuši, ili noga ili oko, tada poluvira 20 grivni, a naknada (povređenom) grivna kuna. Zakonik Cara Stefana Dušana iz 1349. i 1354. poznaje naknadu nematerijalne štete zbog povrede časti ili ubistva. Tako je 94. članom Zakonika (Prizrenski prepis) određivao: „Ako ubije vlastelin sebra u gradu, ili u župi ili u katunu, da plati tisuću perpera. Ako li sebar vlastelina ubije, da mu se obe ruke odseku i da plati 300 perpera“, a član 95 stav 1: „Ko uvredi svetitelja, ili kaluđera, ili popa, da plati 100 perpera“.

4. Nematerijalna šteta u zakonicima prve Jugoslavije Opšti austrijski građanski zakonik iz 1811. (OAGZ) predviđa plaćanje nematerijalne štete: usled povrede tela „prema ispitanim okolnostima za pretrpljene bolove“ (paragraf 1325); zbog naruženosti „osobito ako je to žensko lice“ (paragraf 1326); ako neko „zavede žensko lice kažnjivim radnjama“ ... „ na vanbračni snošaj“ (paragraf 1328); zbog povrede lične slobode – „ako drugoga liši slobode nasilnim odvođenjem, privatnim zadržanjem, ili namerno protivpravnim hapšenjem“ (paragraf 1329), zbog povrede časti (paragraf 1330). Srpski građanski zakonik iz 1844. (SGZ), po uzoru na OAGZ, predviđa da se može zahtevati naknada nematerijalne štete zbog povrede tela, za pretrpljene bolove (paragraf 820); zbog povrede „slobode čije, ili časti i poštenja“ (paragraf 822). Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru iz 1888 (OIZ) sadrži opštu zabranu da se zahteva naknada nematerijalne štete. Tako, kad je neko ubijen „od nečijeg nezakonitog djela, i ako je za vazda zabranjeno iskati platu za neocjenjivu krv čovječiju – ipak nasljednici su poginulog vlasni tražiti od krivca naknadu troškova oko liječenja i štete od dangube, ako je pokojnik bolovao pred  Upor.: Marijan, H.: Rimsko pravo, Školska knjiga Zagreb, 1974, s. 306; Stanojević, O.: Rimsko pravo, Pravni fakultet u Beogradu, Beograd, 1997, s. 314. i 315.   Nikolić, D.: Drevnorusko slovensko pravo, Službeni list SRJ, Beograd, 2000, s. 290.   Zakonik Cara Stefana Dušana, SANU, Beograd, 1997, s. 125. 

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

13

smrću, kao i sav trošak oko ukopa njegova“ (član 578). Član 579 OIZ određuje obavezu krivca (štetnika), „ako je poginuli imao čeljadi“, da plaća izdržavanje i odgajanje tim licima. Takođe, „Ko udarcima ili ranom koga povrijedi, namiriće sve troškove bolovanja i liječenja, kao i štetu od dangube“, a „kad su time oštećena i čeljad povrijeđenog, te im treba odrediti naknadu, red se je vladati prema naređenju čl. 579 OIZ“, prema tome, dozvoljava naknadu samo materijalne štete, a ne i nematerijalne štete.

5. Nematerijalna šteta u uporednom pravu Francuski građanski zakonik iz 1804. (FGZ) izričito ne predviđa nematerijalnu štetu. Odgovornost za nematerijalnu štetu sudska praksa izvodi iz opštih odredaba člana 1382 FGZ koji glasi: „Svaka radnja čoveka, koja drugome prouzrokuje štetu, obavezuje onoga čijom krivicom je šteta prouzrokovana da je nadoknadi“. U FGZ je 1970. godine uveden novi član 9 koji uopšteno proglašava poštovanje privatnog života svakog pojedinca. Na taj način je FGZ odvojio zaštitu prava na privatni život od deliktne odgovornosti. Svako lice ima pravo na sudsku zaštitu i kad nije dokazana krivica. Razrešenje problema ostalih prava ličnosti prepušteno je kreativnoj sudskoj praksi. Francuski sudovi su na taj način obezbedili zaštitu povređenih prava ličnosti.10 Nemački građanski zakonik iz 1896. (NGZ) u paragrafu 253 određuje: „Zbog štete, koja nije imovinske prirode, može se naknada u novcu zahtevati samo u slučajevima određenim zakonom“. Ovaj član je dopunjen 2002. godine odredbama koje predviđaju da postoji nematerijalna šteta u slučajevima odgovornosti za ugrožavanje fizičkog integriteta i zdravlja.11 NGZ je, u paragrafu 847 propisao da povređeni može zahtevati pravičnu novčanu naknadu zbog neimovinske štete (pretrpljene duševne boli) nastale povredom tela ili zdravlja, kao i u slučaju oduzimanja slobode. Paragraf 825 NGZ obavezuje štetnika koji je naveo žensko lice lukavstvom, pretnjom ili zloupotrebom njenog odnosa zavisnosti na vanbračni polni odnos da naknadi tako nastalu štetu. U paragrafu 12 NGZ zaštićeno je i pravo na ime: „Ako neko ovlašćeniku osporava pravo na upotrebu imena ili ako je interes ovlašćenika povrijeđen time, što drugi neovlašćeno upotrebljava isto ime, može ovlašćenik zahtevati od drugog da povredu ukloni“.  V. Krneta, S.: Lična prava, odrednica u Enciklopediji imovinskog prava i prava udruženog rada, tom I, NIU Službeni list SFRJ, Beograd, 1978, s. 905. 10   V. Andre, L. i P.: Catala, Code civil, 2001, Litec, 2001, Paris, s. 31 – 38. 11  V. potpunije Mayer, T.: Pravo na naknadu štete u obliku rente u nemačkom zakonodavstvu, u Zborniku Naknada štete u obliku rente, Budva, 2002, s.126. i 127. i Zakon o naknadi štete u Nemačkom građanskom zakoniku u Zborniku Naknada štete i osiguranje, s. 166 – 169. 

14

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Nematerijalna (moralna) šteta predviđena je u članu 28 stav 2 Švajcarskog građanskog zakonika iz 1907. (stupio je na snagu, na osnovu člana 61 stav 1 ovog zakona, dana 1. januara 1912.): „Tužba za naknadu štete i plaćanje određenog iznosa novca iz osnova moralne odštete može se podneti samo u slučajevima određenim zakonom“. Švajcarski zakonik o obligacijama iz 1911. (ŠvZO) u članu 47 određuje da sud može, vodeći računa o naročitim okolnostima, dosuditi licu koje je pretrpelo telesnu povredu ili, u slučaju smrti nekog lica, članovima njegove porodice, pravičnu naknadu na ime moralne štete (zadovoljenje, satisfakcija). Italijanski građanski zakonik iz 1942. (IGZ), u članu 2059 propisuje da se nematerijalna šteta može naknaditi samo u zakonom određenim slučajevima. Obligacijski zakonik Slovenije iz 2001. – OZ (stupio je na snagu 1. 2. 2002.) određuje da nematerijalna šteta („nepremoženjska škoda“) nastaje ako se drugome prouzrokuju telesne ili duševne patnje ili strah i povreda ugleda pravnog lica (član 132). Član 183 OZ propisao je da za povredu ugleda ili dobrog imena sud može da dosudi pravnom licu pravičnu novčanu naknadu, nezavisno od naknade materijalne štete, pa i u slučaju ako nematerijalne štete nema, ukoliko utvrdi da to okolnosti slučaja opravdavaju. Zakon o obveznim odnosima Hrvatske iz 2005. u članu 1046 neimovinsku štetu definiše kao povredu „prava osobnosti“ (tj. prava ličnosti).12 Zaštita prava ličnosti u navedenim pravnim sistemima upotpunjena je donošenjem posebnih zakona o autorskom pravu.

6. Nematerijalna šteta u Zakonu o obligacionim odnosima i Ustavu Srbije Član 155 Zakona o obligacionim odnosima – ZOO13 nematerijalnu štetu određuje restriktivno kao „nanošenje drugome fizičkog ili psihičkog bola ili straha (nematerijalna šteta)“. Ovu odredbu je potrebno tumačiti ekstenzivno i sistematski – u vezi sa odredbama člana 157 i čl. 199–202 ZOO, ali i u vezi sa odredbama Ustava Srbije koji štiti prava ličnosti. Prema odredbama člana 157 stav 1 ZOO, svako ima pravo da zahteva od suda ili drugog nadležnog organa da naredi prestanak radnje kojom se povređuje integritet ljudske ličnosti, ličnog i porodičnog života i drugih prava njegove ličnosti. Član 199 ZOO, uopšteno, propisuje da sud može narediti objavljivanje presude  O nematerijalnoj šteti u engleskom pravu vidi: Dimitrijević Suzana, Naknada nematerijalne štete zbog povrede prava ličnosti u engleskom pravu, Zbornik radova Naknada štete i osiguranje, Budva, 2005, s. 145 – 152. 13   Službeni list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 I 57/89 i „Službeni list SRJ“, broj 31/93 12

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

15

ili ispravke „u slučaju povrede prava ličnosti“, a član 200 ZOO navodi potpunije za koje povrede zaštićenih dobara se dosuđuje pravična novčana naknada (za pretrpljene fizičke bolove, za pretrpljene duševne bolove zbog umanjenja životne aktivnosti, naruženosti, povrede ugleda, časti, slobode ili prava ličnosti, smrti bliskog lica kao i za strah). Pravo na pravičnu novčanu naknadu član 202 ZOO ustanovljava za lice koje je pretrpelo duševne bolove, zbog toga što je prevarom, prinudom ili zloupotrebom nekog odnosa podređenosti ili zavisnosti navedeno na kažnjivu obljubu, ili kažnjivu bludnu radnju, kao i za lice prema kome je izvršeno drugo krivično delo protiv dostojanstva ličnosti i morala. Iz navedenih odredaba proizlazi da ZOO ne nabraja konačan spisak zaštićenih dobara čijom povredom nastaje pravo na naknadu nematerijalne štete.14 Naime, ZOO propisuje da pravo na naknadu štete nastaje i zbog povrede „prava ličnosti“. Iako je izraz „prava ličnosti“ i „prava čoveka“ bio u širokoj upotrebi u nas, on se sada napušta, i usvaja se savremeni i tačniji izraz „ljudska prava“.15 Ovu terminologiju prihvatio je je Ustav Srbije16. Tako Ustav štiti: dostojanstven i slobodan razvoj ličnosti (član 23), pravo na život (član 24), fizički i psihički integritet ličnosti (član 25), pravo na slobodu i bezbednost (član 27), pravni integritet ličnosti – pravo na pravično suđenje (član 32), pravo na pravnu ličnost (član 37), pravo na tajnost pisama i drugih sredstava opštenja (član 41), podatke o ličnosti (član 42), pravo na slobodu misli, savesti i veroispovesti (član 43), pravo na slobodu mišljenja i izražavanja (član 46), izborno pravo (član 52), pravo na zaključenje braka i ravnopravnost supružnika (član 62); pravo na slobodno odlučivanje o rađanju dece (član 63) itd. Ustav Srbije obavezuje Republiku Srbiju da licu koje je bez osnova ili nezakonito lišeno slobode, pritvoreno ili osuđeno, nadoknadi, pored ostalog, i štetu. Svako lice, osim toga, ima pravo na naknadu materijalne ili nematerijalne štete koju mu nezakonitim ili nepravilnim radom prouzrokuje državni organ, imalac javnog ovlašćenja, organ autonomne pokrajine ili jedinice lokalne samouprave (član 35).

 Suprotan stav usvaja Ivica Crnić u članku Oblici nematerijalne štete i kriteriji za odmjeravanje pravične novčane naknade, Naša zakonitost, broj 10/86, s. 1321. 15   V. Paunović, M.: et al.: Osnovi međunarodnih ljudskih prava, Megatrend univerzitet, Beograd, 2007, s. 15. 16  Službeni glasnik RS, broj 98/2006 14

16

Pravo i politika, godina I, 1/2008

7. Nematerijalna šteta u drugim zakonima Mogućnost da se zahteva naknada nematerijalne štete predviđena je i drugim zakonima. Tako je Zakonom o krivičnom postupku17 u Glavi XXXIV regulisan postupak za naknadu štete, rehabilitaciju i ostvarivanje drugih prava lica neosnovano osuđenih i neosnovano lišenih slobode (čl. 556–564). Obveznik naknade štete je Republika Srbija. Zakon o državnim službenicima18 u članu 124 propisuje da Republika Srbija odgovara za štetu koju državni službenik na radu ili u vezi sa radom prouzrokuje trećem licu nezakonitim ili nepravilnim radom. Takođe, Republika Srbija odgovara za štetu prouzrokovanu državnom službeniku na radu ili u vezi sa radom, prema opštim pravilima obligacionog prava (član 125 Zakona). Član 54 stav 2 Zakona o lovstvu19 određuje da štetu koju pričini divljač, za koju je propisana trajna zabrana lova, nadoknađuje Republika Srbija, pod uslovom da je oštećeni preduzeo propisane mere za sprečavanje štete od divljači. U navedenim slučajevima zakoni govore o šteti, a to znači da imaju u vidu materijalnu i nematerijalnu štetu. Zakon o autorskom i srodnim pravima20 ustanovljava pravo na tužbu autora, odnosno interpretatora za naknadu nematerijalne štete zbog povrede njegovih moralnih prava (član 177 stav 2. Zakona). U moralna prava Zakon uvrštava: pravo paterniteta (pravo autora da mu se prizna autorstvo na njegovom delu); pravo na naznačenje imena (isključivo pravo autora da njegovo ime, pseudonim ili znak budu naznačeni na svakom primerku dela, odnosno navedeni prilikom svakog javnog saopštavanja dela, izuzev ako je to tehnički nemoguće ili necelishodno); pravo objavljivanja (isključivo pravo autora da objavi svoje delo i da odredi način na koji će se ono objaviti) i pravo da isključivo štiti integritet svog dela (da se suprotstavi izmenama svog dela od neovlašćenih lica, da se suprotstavi javnom saopštavanju svog dela u izmenjenoj ili nepotpunoj formi i da daje dozvolu za preradu svog dela) – čl. 14–18 Zakona. Zakon o patentima21 propisuje da nosilac patenta ili sticalac isključive licence imaju pravo na tužbu radi naknade štete povredom njihovih prava i da se „na pitanja u vezi s naknadom štete, koja nisu uređena ovim zakonom, primenjuju odgovarajuće odredbe zakona kojim se uređuju obligacioni odnosi“ (član 93 stav 5 Zakona). S obzirom da Zakon o patentima govori o naknadi štete (uopšte),  Službeni list SRJ, br. 70/2001, 68/2002; Službeni glasnik RS 58/2004; 85/2005, 115/2005, 85/2005 – dr. zakon i 49/2007 18   Službeni glasnik RS, br. 79/2005, 81/2005 – ispr., 83/2005 – ispr., 64/2007 i 67/2007 – ispr. 19   Službeni glasnik RS, br. 39/93 – ispr., 60/93 i 101/05 – dr. zakon. 20   Službeni list SCG, broj 61/2004. 21   Službeni list SCG, br. 32/2004, 35/2004. 17

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

17

i upućuje na supsidijarnu primenu Zakona o obligacionim odnosima, tužbom se može zahtevati i naknada nematerijalne štete, zbog povrede moralnih prava nosioca patenta ili sticaoca isključive licence. Tužbu zbog povrede žiga mogu podneti nosilac žiga, podnosilac prijave, sticalac isključive licence i druga lica iz člana 59 stav 1 Zakona o žigovima22. Tužilac može tužbom da zahteva, pored ostalog, „objavljivanje presude o trošku tuženog“ (član 57 stav 1 tačka 6 Zakon). Tuženi (lice koje povredi žig), prema odredbama člana 57 stav 2 Zakona, „odgovara za štetu po opštim pravilima o naknadi štete“ . Zakon o žigovima je, prema tome, naveo jedan vid naknade nematerijalne štete – objavljivanje presude o trošku tuženog, ali je omogućio primenu i ostalih opštih odredaba Zakona o obligacionim odnosima, koje regulišu nematerijalnu štetu, na koje upućuje da se supsidijarno primene. U slučaju povrede prava autora na dizajn ili prava iz prijave autor, na osnovu člana 56 stav 1 tačka 6 u vezi sa članom 58 Zakona o pravnoj zaštiti dizajna23, ima pravo da tužbom zahteva „naknadu moralne štete“. Član 56 stav 2 istog zakona određuje da lice koje povredi pravo na dizajn odgovara za štetu po opštim pravilima o naknadi štete.

8. Pojedini vidovi nematerijalne štete u ZOO Ukoliko je povređeno neimovinsko dobro zaštićeno zakonom ili Ustavom Srbije, nastaje obaveza štetnika da tako nastalu štetu naknadi. Obaveza naknade nematerijalne štete (isto kao i materijalne) smatra se dospelom od trenutka nastanka štete (član 186 ZOO). Pravo na naknadu nematerijalne štete ZOO predviđa za pretrpljene i buduće duševne bolove zbog: 1) povrede prava ličnosti, smanjenja životne aktivnosti, naruženosti, povrede ugleda i časti, povrede slobode, smrti bliskog lica, u slučaju naročito teškog invaliditeta bliskog lica; 2) krivičnog dela protiv dostojanstva ličnosti i morala; 3) pretrpljenih i budućih fizičkih bolova i 4) pretrpljenog i budućeg straha (čl. 199–203).24

  Službeni list SCG, b r. 61/2004 i 7/2005.   Službeni list SCG, broj 61/2004. 24  Upor.: Crnić, I.: op. cit. 1319; Apostolović, Branislava, Naknada nematerijalne štete zbog smrti i teškog invaliditeta bliskog lica, u Zborniku Aktuelani problemi naknade štete i osiguranja, Budva, 2004, s. 245. i 246. 22 23

18

Pravo i politika, godina I, 1/2008

8.1. Povreda prava ličnosti (ljudskih prava) Izraz prava ličnosti (ljudska prava ili lična prava) je opšti i obuhvata korpus građanskopravne zaštite ličnosti – više subjektivnih građanskih prava i pravnih interesa. Priznavanje prava ličnosti ubrzan je u XX veku – sa naučnim i tehnološkim napretkom. Nova dostignuća u industriji omogućila su i lakšu povredu prava ličnosti.25 Preovladalo je shvatanje da su prava ličnosti, iako neprenosiva, subjektivna prava koja štiti građansko pravo. Opravdano se zapaža da se lična prava ne mogu precizno zakonom urediti. Njihov sadržaj se tačno može odrediti tek kad neko od ličnih prava bude povređeno.26 Prava ličnosti su neprenosiva (zbog toga se na njima ne može sprovesti ni izvršenje) i vezana su za samu ličnost.27 Objekat prava ličnosti su lična dobra neodvojiva od ličnosti čoveka kao što su život, telo, zdravlje, sloboda, ime, čast, intimni život, glas, lik (sopstvena slika) itd. Navedena lična dobra su zaštićena navedenim odredbama ZOO i drugim zakonima. Pravna lica, takođe, mogu biti imaoci određenih prava ličnosti. Tako je pravo ličnosti privrednog društva poslovno ime (čl. 16 – 24 Zakona o privrednim društvima28), poslovni ugled, poslovna tajna itd29. Naša sudska praksa je krajnje restriktivna u priznavanju ovih oblika nematrijalne štete pravnih lica. Tako je u rešenju Vrhovnog suda Srbije Pre. 127/97 od 26. 03. 1997. istaknuto: „Povreda dobrog poslovnog ugleda tužioca sama po sebi ne može dovesti do novčane naknade na ime nematerijalne štete, zato što se posledice te povrede ne manifestuju u jednom od pravno priznatih vidova nematerijalne štete. Iz povrede poslovne reputacije pravnog lica može proisteći samo imovinska šteta u smislu poljuljanog ugleda koji treba povratiti odgovarajućim sredstvima građanskopravne zaštite“.30 Suprotno tome, Savezni sud je u svojoj odluci GZS broj 5/99, zauzeo suprotan stav: „Ako pravno lice može za svoje postupke i propuštanja odgovarati i po osnovu krivice iako tu krivicu ne doživljava, jer niti ima nameru, niti može biti u nehatu, onda mogućnost doživljaja psihičkog bola zbog narušenog poslovnog ugleda pravnog lica treba tumačiti na isti način“. Ovaj stav je pravilan i pored netačnih tvrdnji da pravno lice ne može imati nameru ili nehat. Naime, u ime i za račun pravnog lica istupaju fizička lica kao njegovi

  V. Krneta, S., ibidem.   Ibidem, s. 909. 27  V. Petrović, Z., Naknada nematerijalne štete zbog povrede prava ličnosti, Vojna knjiga, Beograd, 1996, s. 44. i 45. 28   Službeni glasnik RS, broj 125/2004 29   V. Krneta, S.: op. cit. 910. 30   Rešenje objavljeno u Biltenu sudske prakse privrednih sudova, broj 1/1998. 25 26

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

19

organi. Namera ili nepažnja fizičkog lica kao organa pravnog lica pripisuje se pravnom licu. Ustav Srbije iz 2006. utvrđuje veći broj prava ličnosti (ljudskih prava), od onih koja je imao u vidu ZOO (donesen je na osnovu Ustava SFRJ iz 1974, a stupio je na snagu 1. oktobra 1978). Odredbe ZOO koje regulišu naknadu nematerijalne štete (u slučaju povrede prava ličnosti) primenjuju se, ekstenzivno, i na prava ličnosti koja su garantovana važećim Ustavom Srbije (iako nisu bila obuhvaćena u ranije važećim ustavima). Otklanjanje štetnih posledica nematerijalne štete nekada je moguće postići naturalnom restitucijom. Ako je povređeno pravo ličnosti, prema odredbama člana 199 ZOO, sud može narediti, na trošak štetnika, objavljivanje presude, odnosno ispravke, ili narediti da štetnik povuče izjavu kojom je povreda učinjena, ili što drugo čime se može ostvariti svrha koja se postiže naknadom (na primer, uništenje ili preinačenje predmeta kojim je izvršena povreda prava, uključujući i primerke predmeta zaštite, njihove ambalaže, matrice, negative i slično – član 177 stav 1 tačka 4 Zakona o autorskom i srodnim pravima). Za veći broj povreda prava ličnosti nije moguća naturalna restitucija. U tom slučaju se kao oblik naknade nematerijalne štete pojavljuje novčana naknada. Ona se smatra satisfakcijom, a ne naknadom u pravom smislu reči jer ne može predstavljati cenu povređenog dobra.31 8.2. Fizički bolovi Fizički bol nastaje zbog neke organske povrede ili poremećaja organizma. Bol je posebno područje za osećaj, vezan za posebno osetilo. Receptori za bol su senzibilni nervni okrajci, koji se razgranavaju pod površinom tela i u unutrašnjosti. Na koži se nalaze odeljene osetilne tačke za bol, za dodir, za hladno i toplo.32 Bol je izrazito subjektivni doživljaj i nije moguće proceniti koliko je njegova manifestacija srazmerna stvarnim stimulansima.33 Dosuđivanje naknade nematerijalne štete oštećenom zbog pretrpljenih fizičkih bolova predviđeno je članom 200 stav 1 ZOO opštim odredbama. One omogućavaju sudu da ih u svakom pojedinom slučaju konkretizuje. Naime, sud će odrediti pravičnu novčanu naknadu nematerijalne štete za pretrpljene fizičke bolove „ako nađe da okolnosti slučaja, a naročito jačina bolova ... i njihovo trajanje to opravdava“. Svaki fizički bol, prema tome, nije osnov za dosuđivanje naknade nematerijalne štete. Da li će dosuditi naknadu štete zavisi od „okolnosti slučaja“. Iz tih okolnosti ZOO posebno izdvaja jačinu bolova i njihovo trajanje.   Toroman, M.: op. cit. 95, Radišić, J.: op. cit. 280.  Medicinska enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, tom I, Zagreb, 1967, s. 483. 33   Krstić, D.: Psihološki rečnik, Savremena administracija, Beograd, 1991, s. 68. 31 32

20

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Sudska praksa, uglavnom, bolove razvrstava na slabe bolove, bolove srednjeg intenziteta, bolove jakog intenziteta i bolove naročito jakog intenziteta.34 Pri tome bi sud morao da uzme u obzir i ostale okolnosti slučaja kao što su: karakter povrede koju je pretrpeo oštećeni, deo tela na kojem je povreda nastala, neugodnosti kojima je oštećeni bio izložen prilikom lečenja (broj operacija kojima se morao podvrći, dugotrajno nepomično ležanje, vršenje fizioloških potreba u krevetu, bolovi prilikom rehabilitacije, teškoće prilikom uzimanja hrane, itd.) i subjektivna svojstva oštećenog.35 Naknada nematerijalne štete za pretrpljene fizičke bolove predstavlja dopunsku naknadu štete u slučajevima telesnog oštećenja.36 8.3. Duševni bolovi usled smanjenja životne aktivnosti Smanjenje životnih aktivnost nastaje ako je usled telesne povrede kod oštećenog smanjena mogućnost funkcionisanja organa u celini, ili jednog njegovog dela. Kao posledica telesne povrede nastaju duševni bolovi oštećenog. Ovu bol on može doživljavati zbog smanjene radne sposobnosti, onemogućavanja da napreduje u struci ili što se ne može u slobodno vreme baviti i drugim aktivnostima, što ulaže pojačane napore u obavljanju životnih aktivnosti, itd. Da li je životna aktivnost smanjena utvrđuje se posle završenja lečenja. Ukoliko je usled povrede, posle završenog lečenja i pravosnažnog presuđenja naknade nematerijalne štete umanjena životna aktivnost, sud može, na zahtev oštećenika dosuditi naknadno i štetu po ovom osnovu. Životne aktivnosti mogu biti umanjene i kao posledica pretrpljenog straha. U tom slučaju, pored naknade nematerijalne štete zbog pretrpljenog straha, oštećeni ima pravo i na naknadu nematerijalne štete zbog umanjenja životne aktivnosti.37 Relevantne okolnosti za dosuđivanje novčane naknade nematerijalne štete usled pretrpljenih duševnih bolova su: jačina bolova i njihovo trajanje (da li su duševni bolovi trajali određeno vreme ili su doživotni), vrsta i težina povrede  V. Radovanov, A.: Pravična novčana naknada nematerijalne štete i stavovi sudske prakse, u Zborniku Aktuelni problemi naknade štete i osiguranja, Budva, 2004, s. 79. 35   Crnić, I.: op. cit. 1322. i 1323; Petrović, Zdravko: op. cit. 88 – 95. 36  Blagojević, B.: et al.: Komentar Zakona o obligacionim odnosima, tom I, Savremena administracija, Beograd, 1980, s. 536. 37  Takav stav je pravilno zauzeo je Okružni sud u Valjevu u presudi Gž. 600/2006 od 13. 4. 2006: „Ukoliko je pretrpljeni strah ostavio trajne posledice i tako doveo do umanjenja životne aktivnosti, pored naknade štete za pretrpljeni strah, oštećeni ima pravo i na naknadu štete za duševne bolove zbog umanjenja životne aktivnosti“ (objavljenoj u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzeta je 10. 01. 2008. sa adrese: www.paragraf.co.yu). 34

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

21

(tj. postotak invalidnosti), životna dob (mlađa lica će duže osećati bol zbog smanjenja životne aktivnosti), zanimanje oštećenog, itd.38 8.4. Pretrpljeni duševni bolovi zbog naruženosti Naruženost je vidljiva deformacija telesne celovitosti i skladnosti nekog fizičkog lica zbog potpunog ili delimičnog gubitka nekog ekstremiteta, ožiljaka ili drugih promena na telu koje narušavaju izgled tog lica (u odnosu na izgled koji je postojao pre deformacija). Samo narušavanje celovitosti i skladnosti tela nije osnov za dosuđivanje naknade nematerijalne štete nego duševni bolovi koje trpi oštećeni.39 U sudskoj praksi i pravnoj literaturi naruženost se tumači kao opšti pojam koji obuhvata: naruženost jakog stepena, naruženost srednjeg stepena i naruženost lakog stepena. Naknada nematerijalne štete dosuđuje se za sve stepene, ali jačina stepena naruženosti je od uticaja na odmeravnje visine naknade nematerijalne štete.40 Sud neće dosuditi naknadu ove štete ako je naruženost neznatna. Na visinu naknade nematerijalne štete utiču i druge okolnosti, a ne samo stepen naruženosti. Veći iznos naknade bi trebalo dosuditi za naruženost koja se ne može prikriti kao što je naruženost lica, teška hromost i sl. Pravo na naknadu pripada i licu koje naruženost može prikriti (odećom, obućom, kapom, šeširom itd.). Ova naruženost postaje vidljiva pod određenim okolnostima – prilikom vođenja ljubavi, na plaži, u krugu porodice, usled drugačijeg načina odevanja i sl. U tim slučajevima će oštećeni trpeti duševne bolove i ima pravo na naknadu neimovinske štete zbog naruženosti. Uzrast oštećenog i pol utiču na visinu naknade nematerijalne štete zbog naruženosti. Pravo na naknadu ove štete imaju i deca koja još nisu svesna naruženosti, ako je izvesno da će ta naruženost trajati i u budućnosti i imati za posledicu duševne bolove oštećenog (buduća šteta – član 203 ZOO). Prilikom odmeravanja naknade nematerijalne štete sud mora utvrditi jačinu duševnih bolova koje trpi oštećeni, s obzirom na pol i osetljvost oštećenog lica. U sudskoj praksi opravdano je zauzet stav da oštećena nema pravo na naknadu nematerijalne štete zbog umanjenog izbora pri udaji. ZOO naime, nije predvideo takav vid štete, s obzirom da je obuhvaćen naknadom za duševne bolove

 Upor. Crnić, I.: op. cit. 1324; Petrović, Z.: op. cit. 97; Stanković, Obren, Naknada štete, Nomos, 1998, s. 143. 39  Upor. Salma, J.: op. cit.445. i Crnić, Ivica: op. cit. 1325; Petrović, Zdravko: op. cit. 102. 40  Upor.: Crnić, I., ibid.; Salma, J.f, ibid.;Petrović, Z., ibid. 38

22

Pravo i politika, godina I, 1/2008

zbog „estetske naruženosti“.41 Profesija oštećenog je, takođe, od značaja za odmeravanje visine naknade štete ako je za njeno obavljanje važan spoljni izgled – manekeni, glumci, pevači, igrači itd. U postupku koji prethodi donošenju presude sud mora utvrditi i kakav je bio raniji izgled oštećenog (uvidom u fotografije, filmove i sl.), a o izgledu oštećenog u vreme suđenja sud bi, pored saslušanja veštaka odgovarajuće struke, trebalo da stekne saznanje neposredno – uviđajem u sudnici ili pogodnoj prostoriji, uz poštovanje prava ličnosti oštećenog. 8.5. Povreda ugleda i (ili) časti i slobode Licu koje je pretrpelo duševne bolove zbog povrede ugleda i (ili) časti sud može dosuditi pravičnu novčanu naknadu nematerijalne štete, ako nađe da okolnosti slučaja, a naročito jačina duševnih bolova i njihovo trajanje to opravdava (član 200, stav 1 ZOO). Ove odredbe imale su, u vreme donošenja ZOO, osnov u članu 176 stav 1 Ustava SFRJ iz 1974. o nepovredivosti psihičkog i fizičkog integriteta ličnosti. Fizički i psihički integritet ličnosti sada garantuje član 25 stav 1 Ustava Srbije, pored ostalih ljudskih prava (prava ličnosti). Integritet ljudske ličnosti zaštićen je krivičnopravnim i građanskopravnim normama. Krivični zakonik (KZ)42 je čast i ugled zaštitio u Glavi XVII sankcionišući uvredu (član 170), klevetu (član 171) i iznošenje ličnih i porodičnih prilika (član 172 KZ). Okolnost da je štetniku izrečena krivična sankcija (npr. zbog uvrede ili klevete) ne isključuje i njegovu građanskopravnu odgovornost za štetu. Pitanje je da li lice protiv koga je javni tužilac podigao optužnicu, ali je optužba odbijena, ima pravo na naknadu nematerijalne štete od Republike Srbije zbog povrede ugleda i časti. Vrhovni sud Srbije je u rešenju Rev. 4528/96 od 13. novembra 1996.43 zauzeo stav da: „Lice prema kome je odbijena optužba zbog odustanka tužioca od krivičnog gonjenja nema pravo na naknadu štete zbog povrede ugleda“. U razlozima rešenja Vrhovni sud je istakao da za vreme vođenja krivičnog postupka vlada prezumpcija nevinosti, pa se uzima da okrivljeni nije učinio krivično delo koje mu se stavlja na teret sve dok se ne donese pravosnažna presuda o njegovoj krivičnoj odgovornosti. „Kako osuđujuća presuda nikada nije doneta, ugled tužioca je bio zaštićen ovom prezumpcijom, pa mu ne pripada pravo na naknadu neimovinske štete zbog njegovog narušavanja, u smislu člana 200 Zakona o obligacionim odnosima“. Isti stav je zauzet i u slučaju kada je  V. presudu Okružnog suda u Valjevu, Gž. 899/2005 od 2. 6. 2005. Presuda je navedena u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzeta je 10. 01. 2008. sa adrese: www.paragraf.co.yu. 42  „Službeni glasnik RS”, br. 85/2005, 88/2005 – ispr. i 107/2005 – ispr. 43   Rešenje je objavljeno Biltenu sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, br. 4/96. 41

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

23

vođen disciplinski postupak protiv lica koje je, zatim, oslobođeno disciplinske odgovornosti.44 Prezumpcija nevinosti, međutim, ne može ukloniti povredu ugleda i čast lica koje je izloženo krivičnom gonjenju. Povreda ugleda je teža ako je u sredstvima informisanja objavljeno da je protiv nekog lica podignuta optužnica, ako je on i njegova porodica bio izložen bojkotu, omalovažavanju i slično. Ako je jedno lice pretrpelo duševne bolove zbog povrede ugleda i časti usled krivičnog gonjenja ili vođenja disciplinskog postupka (bez obzira što je optužnica odbijena, disciplinski postupak obustavljen) ima pravo na i naknadu neimovinske štete. Ugled i čast mogu biti povređene i javnim objavljivanjem teksta, fotografija i filma na radiju televiziji, štampi, internetu i slično. Ako je na taj način povređen ugled i čast nekog lica, ono ima pravo na naknadu nematerijalne štete. Pravo na naknadu nematerijalne štete dosuđuje se nezavisno od naknade materijalne štete. Pored novčane naknade nematerijalne štete sud može odlučiti da se na trošak štetnika objavi presuda, odnosno ispravka ili može narediti da štetnik povuče izjavu kojom je povreda učinjena, ili što drugo (član 199). Pravo na naknadu štete zbog neosnovane osude (povrede slobode) detaljno je regulisano odredbama čl. 556–564 Zakona o krivičnom postupku. Pravo na slobodu je ustavno pravo utvrđeno u članu 27 Ustava Srbije. Ono je povređeno ako je nekom licu pravnosnažno izrečena krivična sankcija ili je oglašeno krivim a oslobođeno od kazne, a docnije je povodom vanrednog pravnog leka novi postupak pravnosnažno obustavljen ili je pravnosnažnom presudom oslobođeno od optužbe ili je optužba odbijena. Pravo na slobodu nije, međutim, povređeno: 1) ako je do obustave postupka ili presude kojom se optužba odbija došlo zbog toga što je u novom postupku oštećeni kao tužilac, odnosno privatni tužilac, odustao od gonjenja, ili što je oštećeni odustao od predloga, a do odustanka je došlo na osnovu sporazuma sa okrivljenim; 2) ako je u novom postupku rešenjem optužba odbačena zbog nenadležnosti suda, a ovlašćeni tužilac je preduzeo gonjenje pred nadležnim sudom. Osuđeni nema pravo na naknadu štete ako je svojim lažnim priznanjem ili na drugi način namerno prouzrokovao svoju osudu, osim ako je na to bio prinuđen (član 556, st. 1i 2 Zakona o krivičnom postupku). U toku trajanja vanrednog stanja u Srbiji (proglašeno je Odlukom o proglašenju vanrednog stanja45) i za vreme važenja Naredbe o posebnim merama koje se   „Tužilac koji je oslobođen disciplinske odgovornosti nema pravo na naknadu nematerijalne štete na ime duševnih bolova zbog povrede ugleda i časti, jer je njegov ugled bio zaštiće prezumpcijom nevinosti kao jednim od osnovnih načela disciplinskog postupka“ – presuda Vrhovnog suda Srbije, Rev. 1151/2004 od 5. 5. 2005. Presuda je navedena u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzeta je 10. 01. 2008. sa adrese: www.paragraf.co.yu. 45  Službeni glasnik RS broj 21/03. 44

24

Pravo i politika, godina I, 1/2008

primenjuju za vreme vanrednog stanja46 (vanredno stanje je proglašeno 12. 03. 2003. a prestalo je 22. 04. 2003) u policijskoj akciji nazvanoj „Sablja“ lišeno je slobode 11.600 ljudi. U pravnoj literaturi, a sve više i u sudskoj praksi, opravdano preovlađuje stav da lica lišena slobode protiv kojih nije ni vođen krivični postupak ili je vođen ali okrivljeni nisu pravosnažno osuđeni, imaju pravo na naknadu pretrpljene neimovinske štete.47 8.6. Krivično delo protiv polne slobode Zakon o obligacionim odnosima je u članu 202 predvideo poseban osnov za dosuđivanje naknade neimovinske štete. Pravo na naknadu neimovinske štete zbog pretrpljenih duševnih bolova ima lice koje je prevarom, prinudom ili zloupotrebom nekog odnosa podređenosti ili zavisnosti navedeno na kažnjivu obljubu ili kažnjivu bludnu radnju, kao i lice prema kome je izvršeno neko drugo krivično delo protiv dostojanstva ličnosti i morala. Važeći Krivični zakonik je krivična dela koja ima u vidu član 202 ZOO svrstao u Glavu XVIII označavajući ih sada kao „krivična dela protiv polne slobode“. U ovoj glavi obuhvaćena su sledeća krivična dela: silovanje (član 178); obljuba nad nemoćnim licem (član 179), obljuba sa detetom (član 180), obljuba zloupotrebom položaja (član 181), nedozvoljene polne radnje (član 182), podvođenje i omogućavanje vršenja polnog odnosa (član 183), posredovanje u vršenju prostitucije (član 184), prikazivanje pornografskog materijala i iskorišćavanje dece za pornografiju (član 185). Pravo na naknadu štete ima lice oštećeno bilo kojim od navedenih krivičnih dela ako je pretrpelo duševne bolove. Novčana naknada neimovinske štete (satisfakcija) dosuđuje se u skladu sa članom 200 ZOO – zavisno od jačine duševnih bolova, njihovog trajanja, značaja povređenog dobra, nezavisno od materijalne štete i u njenom odsustvu. 8.7. Duševna bol zbog smrti bliske osobe Ako je nastupila smrt nekog lica sud može dosuditi članovima njegove uže porodice pravičnu novčanu naknadu za pretrpljene duševne bolove. Članove uže porodice koji imaju pravo na nankandu neimovinske štete član 201 stav 1 ZOO nabraja taksativno. To su: bračni drug, deca i roditelji. Pravo na naknadu imaju i druga lica (koja nisu članovi uže porodice umrlog) i to: braća i sestre, pod  Službeni glasnik RS, broj 22/03.  V. Marković, M.: Lišenje slobode u uslovima vanrednog stanja kao pravni osnov naknade štete (sa praksom Evropskog suda za ljudska prava), u Zborniku Aktuelni problemi naknade štete i osiguranja, Budva, 2004, s. 125 – 142.

46 47

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

25

uslovom da je između njih i umrlog postojala trajnija zajednica života. Takođe, pravo na naknadu nematerijalne štete ima i vanbračni drug, ako je između njega i umrlog postojala trajnija zajednica života. Kada je oštećeni pretrpeo naročito teški invaliditet sud može dosuditi njegovom bračnom drugu, deci i roditeljima pravičnu novčanu naknadu za njihove duševne bolove.48 Ova naknada se može dosuditi i vanbračnom drugu, ako je između njega i povređenog postojala trajnija zajednica života (član 201 st. 3 i 4 ZOO). Prema tome, u slučaju naročito teškog invaliditeta pravo na naknadu ove štete nemaju braća i sestre i u slučaju da je između njih i povređenog postojala trajnija zajednica života. Visinu naknade nematerijalne štete sud će odrediti u skladu sa članom 200 ZOO, kao i kod ostalih oblika ove štete. Sud će, na zahtev oštećenog, dosuditi naknadu i za buduću nematerijalnu štetu (član 203 ZOO) – dosudiće, na primer, naknadu štete za duševne bolove deteta, zbog saznanja za smrt roditelja, ali i za sve kasnije bolove koje dete trpi gubitkom roditeljske ljubavi, pažnje i nege i sl. Iako je član 201. ZOO taksativno odredio koja lica imaju pravo na naknadu nematerijalne štete u pravnoj literaturi i sudskoj praksi širi se krug lica kojima se priznaje pravo na naknadu štete. Tako je Vrhovni sud Srbije u presudi Rev. 2392/02 od 3. 7. 2002. odbio reviziju tužene izjavljene protiv drugostepene presude, kojom je dedi priznato pravo na naknadu nematerijalne štete zbog smrti unuka. Sud je u razlozima presude istakao: „Otuda pod određenim uslovima, to svojstvo može se priznati srodniku poginulog koji ne spada u krug pobrojanih lica u odredbi člana 201. stav 1. ZOO“49 Član 201. ZOO ne daje osnova za ekstenzivno tumačenje. Takvim tumačenjem se, ustvari, krši jasna zakonska odredba i omogućava sudu da po svom slobodnom uverenju i ostalim srodnicima prizna pravo na naknadu štete. Restriktivno tumačenje je pravilno i njime se obezbeđuje pravna sigurnost.50

  U presudi Vrhovnog suda Srbije Rev. 1795/2006 od 4. 10. 2006, navedene u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzete 10. 01. 2008. sa adrese: www.paragraf.co.yu. navode se prihvatljivi kriterijumi za odmeravanje naknade nematerijalne štete – „kada kod oštećenog bliskog lica pored visokog stepena invalidnosti i naruženosti postoje takve promene na telu koje u okolini izazivaju strah, zgražavanje, žaljenje i drugu negativnu reakciju zbog kojih su srodnici u svakodnevnom životu izloženi tome da negujući oštećenog stalno saosećaju sa njegovim patnjama zbog toga trpe intenzivne duševne bolove”. 49   V. Apostolović, B.: Naknada nematerijalne štete zbog smrti i teškog invaliditeta bliskog lica, u Zborniku Aktuelni problemi naknade štete i osiguranja, Budva, 2004, s. 250. i 251. i citiranu presudu. 50   Upor.: Trifunović, P.: Naknada neimovinske štete zbog smrti bliskog lica, Zbornik radova Prouzrokovanje štete i njena naknada, Budva 1998, s. 75. 48

26

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Suprotno tome, Vrhovni sud Srbije je, u presudi Rev. 2606/99 od 6. 10. 1999.51 opravdano, zauzeo stav da: „Majka ima pravo na naknadu štete za duševne bolove koje je pretrpela u štetnom događaju smrću zametka ljudskog bića u njenom telu, koje nije rođeno“. Sud je opravdano ocenio da „fetus u devetom mesecu trudnoće majke, koja ima normalan tok, ima vitalne funkcije koje ga čine sposobnim za život izvan majčinog tela, zbog čega se ima smatrati ljudskim bićem pre rođenja“. 8.8. Strah Strah se definiše kao snažna emocionalna reakcija na situaciju koja preti organizmu, sa unutrašnjim fiziološkim promenama i eventualnim spoljnim manifestacijama (bledilo, znojenje, drhtavica, bekstvo ili agresivnost)52. Strah može nastati kod oštećenog i kada je ugožen život ili zdravlje njemu bliskog lica ili imovina. Ako je strah izazvan brigom za drugoga iako je oštećenom to bliski srodnik (na primer dete) sudska praksa nije priznavala pravo na naknadu nematerijalne štete.53 Naknadu nematerijalne štete za strah sud će dosuditi oštećenom ako to opravdava jačina straha i njegovo trajanje (član 200 stav 1. ZOO). Na savetovanju Saveznog suda, vrhovnih sudova republika i pokrajina i Vrhovnog vojnog suda od 15. X 1986. donesen je sledeći zaključak: „Pravična novčana naknada može se dosuditi za strah koji je bio intenzivan i dužeg trajanja. Ako je intenzivan strah kratko trajao, naknada se može dosuditi pod uslovom da je u dužem vremenskom periodu narušena psihička ravnoteža oštećenog“.54 Prema tome, običan strah ili zabrinutost nije dovoljan osnov za naknadu nematerijalne štete. Strah ne mora biti u svakom slučaju neočekivan kako to ističu pojedini pravni pisci.55 Zaključak sa navedenog savetovanja docnije je sledila pravna literatura i sudska praksa.56 Pravična novčana naknada nematerijalne štete dosudiće se oštećenom za pretrpljeni strah, koji ima navedena obeležja, i kada oštećeni nije pretrpeo   Presuda je navedena u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzeta je 10. 01. 2008. sa adrese: www. paragraf.co.yu. 52   Krstić, D.: op. cit. 550. 53  Radovanov, A.: op. cit. 81. i u radu navedena sudska praksa. 54   Zaključak je objavljen u radu Radovanov, A.: op. cit. 80. 55  Blagojević, B.: et al.: op. cit. 537. 56  Upor.: Salma, J.: op. cit. 457; Radovanov, A., ibid. U presudi Vrhovnog suda Srbije, Rev. 1541/2005 od 26. 10. 2005. (objavljena u Sudskoj praksi Paragraf Co, a preuzeta je 10. 01. 2008. sa adrese: www.paragraf.co.yu.) zauzet je stav: „Naknada nematerijalne štete zbog pretrpljenog straha može se dosuditi kada je oštećeni trpeo strah bez obzira da li je strah ostavio trajne posledice, jer kod odmeravanja visine štete posebno se ceni dužina trajanja straha i njegov intenzitet“. 51

DR Ilija Babić • NEMATERIJALNA ŠTETA I NJENA NAKNADA • (9–27)

27

telesne povrede.57 Visina naknade nematerijalne štete određuje se oštećenom na osnovu člana 200 stav 1. i člana 203 ZOO.

Ilija Babić, PhD

IMMATERIAL DAMAGE AND ITS COMPENSATION Summary Immaterial damage is caused by violation of intangible personal property, pri­ marily by violation of human rights and some rights of legal entities. Repressive immaterial damage was known in the Code of Hammurabi (1750 BC), Roman law (Roman citizen could be exposed to actio iniuriam for violation of personal rights), Russian justice from the end of the 11th century and Dušan’s Code from 1349 and 1354. In actual European legislations, immaterial damage is regulated by their civil codes, but also by some other laws. Protection of human rights is granted by the Serbian Constitution. A person whose human right is violated may claim compensation for immaterial damage primarily in accordance with general provisions of the Serbian Code of Obliga­ tions and provisions of special laws. The right to compensation for immaterial damage is provided under the Serbian Code of Obligations when suffering and further emotional harm was caused because of: 1) violation of personal rights, decrease of vital activities, aspersing the good name, undermining reputation and honour, violation of freedom, death of a close person, or in a case of extremely serious invalidity of a close person; 2) offences against personal dignity and mo­ rality; 3) suffered and future physical pain and 4) suffered and future fear. Key words: immaterial damage; violation of personal rights; aspersing the good name; emotional harm; physical pain.

 Vidi, na primer, presudu Vrhovnog suda Srbije Rev. 4283/2001 od 24. januara 2002, Bilten sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, broj 1/2003, s. 68.

57

UDK 342.82/84 (497.11) Dr Zoran Nikolić, vanredni profesor Fakulteta za evropske pravno-političke studije Novi Sad–Sremska Kamenica

OGLED IZ POLITIČKOG PONAŠANJA: POLITIČKA APSTINENCIJA

Sažetak – Izbori i biračko pravo čine značajan deo temelja moderne predstav­ ničke demokratije, kako kod zemalja razvijene demokratske tradicije tako i kod onih koje se nalaze na putu demokratske tranzicije. Međutim, jedan deo građa­ na koji uživa aktivno i pasivno biračko pravo se uzdržava od izlaska na izbore, stalno ili povremeno, na svim izbornim nivoima ili samo određenim. Naravno da analitičare zanima ovaj fenomen. Tumačenja u literaturi su različita i ona ishode kako iz metodskih, epistemoloških i idejnih polazišta autora tako i iz složene i dinamične društvene prakse. Međutim, politička apstinencija je šira i složenija pojava od izborne, odnosno, izborna apstinencije je samo integralni deo političke. Političku apstinenciju, kao specifičnu društvenu pojavu, je potrebno razmatrati sa različitih aspekata: heterogenosti pojave i refleksija na heterogenost društvene skupine političkih apstinenata, uslova kategorizacije, partijske identifikacije, poli­ tičkih i širih društvenih uslova i uzroka apstinencije, institucionalnih korena i in­ dikatora političke apstinencije, apstinencije kao političkog stava i političke snage, tendencija političke aspstinencije na našem političkom prostoru. Kategorizacija političkih apstinenata po opštim i suštinskim svojstvima neposredno korespondira sa tipologizacijom motiva političke apstinencije. Ključne reči: politička apstinencija, politički stav, motivi, političke partije, iz­ bori, biračko pravo, politička snaga.

1. Apstinencija kao političko ponašanje Apstinencija je termin koji se koristi u različitim prilikama označavajući takođe raznovrsne pojave: individualne i kolektivne, dobrovoljne i prisilne, vrednosno pozitivne i vrednosno negativne. Njegova etimologija sadržana je u

30

Pravo i politika, godina I, 1/2008

latinskoj reči abstinentia koja bi se najpre mogla prevesti kao uzdržavanje, uz­ držljivost. Čovek se od koječega može uzdržavati – od lošeg i poročnog života i navika, alkohola, narkotika, duvana, nekontrolisanog trošenja novca, preteranog (neobuzdanog) boemstva i sl. Može se desiti da lice apstinira od polnih odnosa, svojevoljno ili sticajem okolnosti. Dakle, nije svaki vid apstinencije isključivo arbitrium liberum. Pokatkada je uzdržavanje od neke radnje ili trpljenje, kako veli M. Veber, nametnuto pojedincu ili grupi od strane drugih aktera društvenog života ili je stvarnost u okruženju uslovljava. Naprosto, ona nekada biva jedinim mogućim i/ili racionalnim izborom. Ili je bezuslovna ili se ispoljava kao sasvim razumno rešenje. Ova činjenica se ne bi smela izgubiti iz vida prilikom razmatranja problema političke apstinencije. Apstinencija se uobičajeno vezuje za pojedinca i, shodno tome, se u naučno-teorijskim radovima opservira sa tog stanovišta. Međutim, postoje i kolektivne apstinencije. Zar neke verske zajednice ne brane svojim članovima da se uzdržavaju od učešća u političkom životu, od konzumiranja alkohola, određenih vrsta poslova, komunikacije sa drugima iz spoljnjeg okruženja itd? Manjinske grupe u društvu se takođe mogu kolektivno uzdržavati od nekih sasvim kolokvijalnih društvenih aktivnosti. To neretko biva njihovom simboličkom porukom upućene društvu, tačnije nosiocima moći odlučivanja u njemu, ali ova pojava može biti i izraz njihovog životnog stila. Bilo koja društvena grupa na ovaj način, u svakoj sferi društva je u stanju da razvija sopstvenu strategiju otpora, trenutnog, sukcesivnog, trajnog ili potonjeg. Gandijeva filozofija nenasilja (uzdržavanje od nasilja, trpljenje nasilja i odgovaranje nenasiljem) – satjagrahi je jedan od primera. Sudija počiniocu krivičnog dela, alkoholičaru ili narkomanu, pored kazne izriče i meru obaveznog lečenja a lekar utvrđuje posebnu vrstu apstinencije. U ovom slučaju apstinencija ima potporu u pravnim propisima i odluci pravosudnih organa. U drugim okolnostima lice se svojevoljno uz nadzor lekara podvrgava apstinenciji od narkotika ili hrane, ukoliko je preterano gojazno npr. Ova dva primera podsećaju da apstinencija može biti vrednosno pozitivna – naredbodavna (obavezna) kao i svojevoljna. Isto tako, život poznaje i drugi vrednosni granični pol apstinentnosti. Manje ili veće grupe mogu upražnjavati takav životni model koji ih čini zatvorenim društvenim grupama sa isključivo minimalnim i nužnim kontaktom prema vanjskom svetu. Obaveza da se glasa za jedinu i/ili predominantnu političku opciju a nikako protiv nje predstavlja posebnu vrstu uzdržavanja – apstinencije od istinske slobodne političke volje.

  Gandi M.: Borba nenasiljem, Izbor tekstova, Zagreb, 1970, s. 13-14.



dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

31

2. Određenje političke apstinencije Radovi koji se bave problemom političke apstinencije nisu naročito brojni. Jedna od njihovih zajedničkih odlika tiče se isticanja ove vrste društvene apstinencije kao izbornog ponašanja građana. Međutim, politička asptinencija je višeslojna pojava koja se mora tako posmatrati i objašnjavati. Ona pripada grupi empirijskog političkog ponašanja. Ukoliko je svedemo samo na izbore i izborno ponašanje (gde je uistinu ona i najuočljivija) onda smo redukovali našu opservaciju na samo deo od onih dimenzija koje ne obezbeđuju otkrivanje uslova, neposrednih uzroka, formulisanje suštine i ne razvijaju naučno-teorijske mogućnosti pravilnog utvrđivanja njenih tendencija. Tačno je da se kroz izbore i izborno ponašanje građana politička apstinentnost najjasnije manifestuje, tako da je ispravno konstatovati kako je izlazak građana na izbore jedan od najznačajnjih indikatora postojanja političke apstinencije. Ali, ova pojava se mora posmatrati na širem političkom i društvenom planu. Građani svoju političku aktivnost, učešće u političkom životu društva i zainteresovanost za njega grade i iskazuju ne samo na izborima već kroz nizove akcija koncentrisanim u svim vitalnijim društvenim oblastima. Naravno, ukoliko postoje institucionalni uslovi za tako nešto, a što objektivno obezbeđuju zemlje razvijene demokratske tradicije i kulture. Naročito one kod kojih se institucionalizuje posebna sfera koju imenujemo kulturom dijaloga. Kultura dijaloga se gradi na državi kao najvažnijoj političkoj organizaciji društva, postojanju višestranačke parlamentarne demokratije i sektoru civilnog društva (različiti oblici i aktivnosti građana, nevladine organizacije sl.) . To, istovremeno, ne znači da se pojava političke apstinentnosti ne javlja u nedemokratskim političkim režimima. Empirijska istraživanja ukazuju da je ona manje rasprostranjena u njima, što se objašnjava prirodom ovih režima koji poredak i svoju moć u društvu tvore na represalijama i strahu podanika. U ovim društvima apstinencija poprima samo drugu formu koja u jednom trenutku, kada se steknu povoljni uslovi, može prerasti u planiranu, organizovanu političku apstinenciju kao oblik političke borbe protiv režima. Ovo je samo deo problema koji stoje pred istraživačima i njihovim nastojanjem da pouzdno definišu pojam političke apstinencije. Oslanjanje na dosadašnje naučno-teorijske zaključke je istovremeno neophodno i dragoceno, ali i unekoliko rizično. Ove naučne informacije su ipak nepotpune jer, kako sam konstatovao, ishode iz razmatranja izborne apstinencije koju uzdižu na nivo ukupne političke apstinencije. Time je onemogućena potpunija spoznaja ovog političkog i šireg društvenog problema, koji sam po sebi može sloviti indikato  Marinković D.: Socijalni dijalog, Niš, 2004, s. 7-17.   Ibid., 9.

 

32

Pravo i politika, godina I, 1/2008

rom određenog stanja u datom društvu (postojeće ili preteće krize, previranja, nezadovoljstava, diskrepance između individualnog i postojećeg vrednosnog sistema, očekivanog i ostvarenog, osećaja nemoći, indiferentnosti, apatije kako subjektivne tako i grupne i sl.). Jedna grupa problema koja otežava utvrđivanje opštih, suštinskih i nužnih svojstava ove pojave uslovljena je različitošću demokratskih društava, osobenostima njihovog političkog poretka i nivoom političke kulture, posebnostima pravnog sistema, nejednakim ekonomskim razvitkom, klasno-slojnom diferencijacijom, socijalnim distancama, kulturnim ambijentom. U okviru lokalnih društava zapažaju se slični problemi. Gde tragati za korenima političke apstinencije, da li su oni stabilne kategorije ili se menjaju zajedno sa smerom društvenih promena, da li je u pitanju spontana ili organizovana apstinentnost, da li je ona svestan izbor sa jasnim ciljem ili je uzrokovana indiferentnošću, apolitičnosšću, rezigniranošću? I uopšte, da li su politički apstinenti kakvi protivnici društvenog poretka ili je reč o drugoj pojavi (pojavama)? Uzimajući u obzir ovo polje problema zaključiću da je politička apstinencija izrazito heterogena politička pojava. Ukoliko bismo želeli da od nje napravimo kategoriju tada bismo unapred morali upozoriti na vrlo široko određenje koje bi samo delimično integrisalo njene osnovne pojavne osobine. Politička apstinen­ cija je vrsta individualnog i kolektivnog, dobrovoljnog i prisilnog, spontanog i organizovanog političkog ponašanja koje se javlja kao uzdržavanje od učešća u političkom životu i posebno od glasanja na izborima.

3. Politički apstinenti Heterogenost pojave političke apstinencije upućuje i na heterogenost političkih apstinenata. Za njih se ne može reći, da generalno posmatrano, predstavljaju homogenu društvenu grupu, sem u slučaju da je apstinencija osmišljena, organizovana i kolektivna, sa jasnim ciljem. Tada ova vrsta političkog pasivizma prerasta u specifični socijalni (politički) aktivizam. U ostalim prilikama politički apstinenti su svojevrsna društvena skupina. Identifikacija političkih apstinenata neposredno korespondira sa motivima, razlozima, svrhom njihove apstinencije. U literaturi se može pronaći i mišljenje da je političke apstinente lakše prepoznati od ostalih apstinenata. To je samo delimično tačno. Ovo zapažanje se delom može uzeti kao valjano samo u slučaju da ukupnu političku apstinenciju   Ristić I.: Apstinencija kao politički stav, Birači i apstinenti u Srbiji, Beograd, 2007, 194.   Ibid., 194-195.    Nikolić Z.: Sociologija sa elementima sociologije prava, Sremska Kamenica, 2007, s. 122-123.   I ovom prilikom se stanovište gradi na samo jednom delu političke apstinencije – izbornoj apstinenciji. V. Birači i apstinenti u Srbiji, Beograd, 1997, s. 196.  

dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

33

svedemo na izbornu. Međutim, ne obznanjuje svaki pojedinac svoje uzdržavanje od glasanja, niti ima nameru da animira i druge da čine isto. Naprosto, ne gaje takve pretenzije i/ili svoj stav prema glasanju smatraju ličnom intimom. U prilog ovoj tvrdnji mogu se uzeti iskustvena istraživanja gde jedan broj ispitanika nastoji da prikrije svoje neizlaženje na izbore ili da ih opravda bilo kakvim razlozima koji se ne dotiču sa političkim. Koga identifikovati kao političke apstinente i u čemu su sadržani motivi njihove apstinencije? •  lica koja imaju trajnu averziju prema politici i političkom životu; ti pojedinci ne vide sebe u ovoj vrsti društvene aktivnosti (kao što drugi razvijaju odbojnost prema drugim aktivnostima) i po svaku cenu je izbegavaju; ova kategorija, stoga, ima trajan karakter; •  apolitičnost pored trajnijeg može imati privremen i povremen karakter, što je uslovljeno prilikama u društvu i ređe ličnim stanjem pojedinca; •  skupini političkih apstinenata pripadaju i ona lica koja su politički visokoobrazovana, izuzetno politički informisana i svesna, ali koja su shvativši suštinu politike i političke stvarnosti odustala od bilo kakvog aktivnog učešća u njoj; za jedan deo intelektualaca ovo je mogući odgovor na stvarnost kojom nisu zadovoljni ili su potpuno razočarani;10 ovde se mahom radi o trajnoj orijentcaciji, mada izmenjena sadržina društvenog i političkog života može uticati na preoblikovanje njihovog stava; •  srodna kategorija prethodnoj odnosi se na lica koja su natprosečno politički informisana i zainteresovana za učešće u političkom životu ali se, rukovođeni nezadovoljstvom u pogledu njega i društvene realnosti, svesno odlučuju za apstinenciju; na taj način apstinencija je njihova simbolička politička poruka, njihov simbolički politički stav; u ovom slučaju zapažamo dve činjenice: a) lica su svesno odustala od uobičajene političke aktivnosti (i akcije) ali imaju nameru da prevaziđu stanje apstinentnosti i vrate se standardnom političkom životu, b) ta vrsta političke apstinencije se ne  Kleinhenz. T.: Die Nichtwähler. Opladen: Westdt.Verlag, 1995, u: Birači i apstinenti u Srbiji, s. 195-196.    Tim povodom Rajt Mils konstatuje da intelektualac kao tip društvenog čoveka nema neki politički smer. To ne znači da rad svakog čoveka od znanja ne sadrži određenu vrstu političkog značaja. Ali, politika intelektualca na prvom mestu treba da bude politika istine jer on je u obavezi da permanentno održava adekvatnu definiciju stvarnosti. Ovakvi pojedinci, nastavlja Mils, ipak ostvaruju više ili manje bitnu vrstu političkog angažmana. Otkrivajući istinu drugima, na odgovarajući način, oni čak i nesvesno (ili svesno, osmišljeno) učestvuju u vrlo značajnoj političkoj akciji. V.: Mils S. R.: Znanje i moć, Beograd, 1966, s. 5-24. 10  „U ovim bezumnim godinama koje podnosimo, ljudi od moći nisu ni jednu vrednost toliko uprljali kao ovu… A i politički intelektualci su napustili znanje – stari ideal opšteg značaja. Među njima je prevladalo konzervativno raspoloženje, tj. raspoloženje koje potpuno odgovara ljudima koji žive u političkom vakuumu.’’ Ibid., 19.  

34

Pravo i politika, godina I, 1/2008

može podvesti pod strogi politički pasivizam jer simbolički iskazujući svoj politički stav i na isti način odašiljajući poruku javnosti (širem ili užem okruženju) ova apstinencija, kao vrsta političkog pasivizma, prerasta u politički aktivizam; iz tog razloga ću ovaj tip političke apstinentnosti označiti ciljnom apstinencijom; •  u određenim periodima politička apstinencija se javlja kao svojevrsni moralni odgovor na dešavanja u društvu; iz istih razloga apstinenti preobražavaju svoje političko ponašanje; •  lica nezadovoljna svojim društvenim statusom i materijalnim stanjem, sa osećanjem da nikako ne mogu uticati na promenu socijalne stvarnosti; politička apstinentnost u slučaju ove kategorije ima trajniju prirodu (dakle, ne i apsolutno trajnu); •  pojedinci koji su zadovoljni svojom društvenom pozicijom i materijalnom egzistencijom, a koji smatraju da na njihov status ne može (bar bitnije) uticati politika; ova orijentacija ima pretežno trajni karakter; •  politička apstinencija se javlja i u onim uslovima kada određena grupa (veća ili manja, etnička, manjinska i sl.) proceni da je zbog dešavanja u društvu sasvim racionalno uzdržati se od učešća u političkom životu, bar za jedno vreme; •  represivni politički režim može neformalnim putem (kao i institucionalnim) nametnuti apstinenciju jednom delu populacije; •  ukoliko je pojedinac član određene političke stranke ili je izrazito uvažava, a u nekom periodu ona izneveri njegova očekivanja u programskom i akcionom smislu, tada se ovo lice može odlučiti za političku apstinenciju (u okviru nje i izbornu); ova odluka se pojačava izbegavanjem da se namah veže za neku drugu, srodnu ili ideološki različitu, političku opciju; novi politički angažman ove vrste apstinenata je pravilo; •  nedostatak političke kulture i odgovornosti koren je političke apstinencije dela građana; ovo stanje je moguće prevazići; •  nekada je politička apstinencija izraz ličnih frustracija pojedinca čiji izvor uopšte ne mora biti u politici i političkoj sferi društva; •  kada je u pitanju isključivo izborna apstinencija, jedan deo građana se odlučuje na nju samo na izborima određenog nivoa (npr. izbegava lokalne, a izlazi na parlamentarne i predsedničke, i obratno);11 •  politička apstinencija može biti i instrumentalizovana; postoji više tipova instrumentalizacije političke apstinencije: instrumentalizacija se može javiti kod već poznate kategorije političkih apstinenata a nju je, sa druge  Roth D.: Sinkende Wahlbeteiligung – eher Normalisierung als Krisensymptom, Köln, 1992, s. 62, u: Birači i apstinenti u Srbiji.

11

dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

35

strane, moguće izazvati planiranom političkom akcijom; u prvom slučaju reč je o pokušaju (što je cilj svake ozbiljne političke partije) da se snaga političkih apstinenata kanališe u poželjnom pravcu; u drugom se radi o svojevrsnom otporu kao modelu političke borbe kada se smišljeno animira deo populacije na uzdržavanje od nekog vida političkog života (npr. poziv opozicionih stranaka u Srbiji pred izbore 1997. da ih građani bojkotuju). Ove je delimična tipologizacija političkih apstinenata kao i motiva njihove apstinencije. Njih je svakako više, što iziskuje sveobuhvatno naučno istraživanje. Ali, i ova sumarna analiza dovoljno ilustruje činjenicu da su politički apstinenti heterogena društvena skupina.

4. Korelacija društvenih dešavanja i političke apstinencije Ova korelacija nesumnjivo postoji. Brižljiva empirijska istraživanja bi pokazala kolika ona uistinu jeste. Krize, previranja, prevrati kao i blagostanje na različite načine mogu delovati na političku angažovanost pojedinaca. Pored društvenih uslova ne smemo zanemariti ni antropogeni faktor – čoveka kao aktera društvenog života: nivo kognitivne i emocionalne inteligencije, stepen integrisanosti u društvo, adaptivna sposobnost, sklonosti, interesovanja, navike, način formiranja motiva, izgrađen personalni vrednosni sistem i prihvatanje kolektivnog i sl. Autori se razmimoilaze i po pitanju odnosa demokratičnosti društva i političke apstinencije. Dok jedni smatraju da društvene krize čine čoveka većinom razočaranim i nezainteresovanim za političku praksu, drugi misle da ovakve okolnosti samo mogu motivisati ličnost na značajnije i odgovornijie učešće u političkom životu društva. Ako posmatramo izbore uvidećemo da neka institucionalna rešenja mogu stimulisati građane da koriste svoje biračko pravo, dok druga umeju da destimulišu. Ustanovljenje biračkog prava kao javne funkcije čije nepoštovanje povlači za sobom određene reprekusije neposredno utiče na viši stepen izlaznosti glasača na biračka mesta. Međutim, kada zakonodavac eliminiše ovo slovo zakona to će indukovati nižom stopom upražnjavanja biračkog prava, jer je breme zapovesti skinuto sa leđa građana. Tako će jedan broj njih kao svoj odgovor u pređašnjoj i novonastaloj situaciji preskočiti jedan ili par izbornih ciklusa. Društvena praksa poznaje i drugačije situacije uslovljene institucionalnim rešenjima. Izborni zakon u SAD predviđa da se građani sami registruju kao birači. To je jedan od razloga niskog procenta njihovog učešća u izbornoj utakmici. I eto posla za inventivne partije. Motivisati pristalice (ali ih i proizvesti) u cilju veće izlaznosti i uspeha na izborima.

36

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Opšta je tendencija da se u visokorazvijenim zemljama uvećava srednji socijalni sloj. Ovaj sloj u društvima obilja postaje sve manje zainteresovan za uobičajena politička zbivanja. Zadovoljstvo svojim statusom unekoliko ih čini politički indiferentnim. Pretnja korenitim društvenim promenama izmenila bi zasigurno ovu sliku političke apstinentnosti. Težak život većine stanovništva u zemljama Trećeg sveta i postsocijalističkim društvima u tranziciji stimulativno deluje na interesovanje populacije za učešćem u raznovrsnim oblicima politike od koje očekuju pozitivno-kvalitativnu promenu svog položaja. Time postaju mogućim, upotrebljivim sredstvom političkih manipulacija jer se njihovo nezadovoljstvo instrumentalizuje sa vrlo prepoznativim i jasno diferenciranim političkim ciljevima. Šta to znači? Konflikt među onom populacijom koja objektivno ima identične namere – učiniti svoj život dostojnim čoveka. Promena političkog režima ne mora biti istovremeno i korenita, istinska, društvena promena. Narodna mudrost zbori: gde ja stadoh ti produži. Ovakve pojave prilično oštro utiču na rezigniranost i širenje apolitičnosti (sa negativnim emocijama – gađenja, odvratnosti…). Velika a izneverena očekivanja onih koji su godinama aktivno pokušavali da slome režim, potom onih koji su se kao pasivni posmatrači nadali promenama a u novim uslovima su postali politički angažovani, kao i onih koji su napustili svoje političke opcije i priklonili se novim, uslovljavaju i njihovo uzdržavanje od politike. Veća očekivanja (na društvenom i ličnom planu) uslovljavaju i veća razočarenja. Nova vlast, nezavisno kako se deklarisala, može tendirati neograničenosti vladavine u odnosu na sopstvene interese (interese onih koji vrše vlast i koji kako u formalnom tako i neformalnom smislu drže poluge moći u društvu).12 Ovo nastojanje je nesaglasno sa postulatima demokratskog poretka. Ukoliko korupcija u novom režimu uzima maha i koncentriše se u vitalnim sferama društva: privredi, politici, pravosuđu, policiji, vojsci, kod nimalo zanemarljivog dela građana se kao reakcija javlja razočaranost, beznadežnost i bespomoćnost.13 Politička apstinentnost je samo (jedna od mogućih) posledica.14 Ukoliko dođe do sprege političkog režima i podzemlja gde se organizovani kriminal praktično institucionalizuje, a poredak mutira od   V. Barać, Dominantna i marginalna korupcija, u: Borba protiv korupcije u Srbiji, s. 9-20.   V.: Borba protiv korupcije u Srbiji. 14  Ovakvo stanje u društvu druge može motivisati za ulazak u političke vode. Motivi su takođe različiti. Jedni bi se uhvatili u koštac sa problemima kroz institucionalno političko organizovanje i delovanje, a drugi bi u takvim okolnostima tražili soptvene interese (štititli i/ili sticali kapital, društvene pozicije i sl.). Različitost motiva učešća u politici destimuliše politički obrazovane, obaveštene i svesne, na aktiviziranje. Pred njima stoji nekoliko pravaca borbe: šira društvena problematika, ali i borba unutar svoje političke partije sa onima koji kapitalom ili demagoškom retorikom nastoje zaštititi i uvećati sopstveni kapital (ili ga steći). Ovo od pojedinaca koji se predaju svom profesionalnom pozivu zahteva dosta energije. A ona je kod svakog čoveka ograničena. Stoga se većina njih odlučuje za političku apstinenciju. 12 13

dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

37

pseudodemokratskog u autoritativni, strah građana od postojećeg i zabrinutost za još gore, na političkom planu manifestuje se dvojako: a) kroz sve veću rezigniranost, osećanje beznadežnosti i apstinentnost, b) kroz pojačanu mobilnost u političkoj borbi dokidanja dekadentnog i represivnog režima.15 Fundiranje vlasti na strahu (stalnom raznovrsnom zastrašivanju) u političkoj praksi je čest primer.16 Ali, i ova vlast nosi opasnost po sebe. Njoj uvek preti mogućnost da se zastrašene mase okuraže i odluče da istraju u dokidanju takvog (nedostojnog) stanja po društvo i pojedince. Tako da i sama neprekidno opstaje i postoji u strahu.17 Partijske borbe su neminovnost na političkoj sceni bilo kog društva. Ali, ukoliko one prekorače granice standardne političke utakmice i prerastu u makijavelistički etabliran sukob u kome se ne biraju sredstva, to će izazvati odbojnost dela građana, a ona će se reflektovati političkom apstinencijom.18 Trgovina glasovima prateća je pojava sveta politike, kako demokratskih, tako i autoritarnih političkih režima, nezavisno što neke zemlje pozitivnim propisima zabranjuju bilo kakav vid političke trgovine.19 Ona je postala integralni deo kolokvijalne političke prakse. Ovakva praksa, međutim, destimuliše deo građana u pogledu aktivnog političkog angažovanja. Pravo na informisanje pripada grupi najužih političkih prava građana. Masmediji u ovom pogledu obavljaju posebno značajnu funkciju. Međutim, informacijama se može i manipulisati a medijima u tu svrhu uspešno služiti. Autoritarni režimi (prevashodno, mada ni jedan poredak nije lišen ovog oblika manipulacije ljudima i događajima) se uveliko oslanjaju na taj instrument vladavine.20 Vremenom, sviknut na manipulaciju, deo građana ispoljava visok stepen opreznosti i nepoverenja prema informacijama i slici stvarnosti koja se plasira medijalnim sredstvima. Prednost makar i kvazidemokratskog društva i višestranačkog sistema predstavništva je i u tome što među medijima uvek ima i onih čija je percepcija stvarnosti drugačija od one koju plasiraju režimski mediji. Autoritarni režimi mnogim svojstvima projektuju potrebu apstinencije dela stanovništva. Jedno je i ovo. Kada dođe do promene režima, različito gradirana opreznost prema mas-medijima ostaje kod jednih, kod drugih se javlja, a kod trećih gasne (što   Diamond L.: Is the Third Wave Over?, Journal of Democracy, 1996, s. 20-38.   V. Goati, Partijske borbe u Srbiji u postoktobarskom razdoblju, Beograd, 2006, s. 24-25. 17   Nikolić Z.: Sociologija moći, Istočno Sarajevo, 2006, s. 65-67, 94-97, 184-187. 18  U ovom delu je neophodna celovita analiza političkih dešavanja na jednom prostoru koja bi obuhvatila: broj političkih partija, broj relevantnih partija u političkom životu društva, dominantne odnose među njima, odnose koji imaju trajni, trajniji i povremen karakter, predizborne i postizborne koalicije, trajanje vlade, ideološku i programsku saglasnost sa političkim akcijama, partijsku identifikaciju i sl. 19   Prokopijević M.: Politička tržišta, Beograd, 2002, s. 54. 20   Slavujević Z.: Izborne kampanje: pohod na birače, Beograd, 2007, s. 177-181. 15 16

38

Pravo i politika, godina I, 1/2008

ponajviše zavisi od njihove političke pozicioniranosti i odnosa prema novim i starim političkim suprematima). Pored toga, ta činjenica učestvuje u odluci dela građana na stav prema političkom životu.

5. Problemi partijske identifikacije i politička apstinencija Od učešća u politici svi nešto očekuju. U političke vode se ne ulazi slučajno. Ako se tako nešto i desi, onda se ti primeri pripisuju sporadičnosti i neinteresantni su naučnim opservacijama. Interes je osnovni motiv čoveku za neposredan politički angažman – kroz institucionalno političko organizovanje i delovanje, ređe na drugi način.21 Koji i kakav interes je u pitanju? Empirijska istraživanja ovog fenomena su objektivno nemoćna. Radi se o iskrenim odgovorima ispitanika. Da li ste sigurni da će lica iskreno odgovoriti na pitanja svog angažmana u nekoj političkoj partiji? Mislite li da će bez ustezanja reći da ih je želja za sopstvenom promocijom, sticanjem prestižnih društvenih pozicija a sa njima, možda, i materijalnog bogatstva, njegove zaštite i osnaživanja i sl. osnovni razlog političkog angažovanja? Ne mislite. U pravu ste. Stoga smo u mogućnosti samo da izvodimo posredne zaključke uz pomoć optimalno izgrađene strategije formulisanja i postavljanja pitanja, kao i pravilno odabranih indirektnih indikatora. Idejna orijentacija i program partije ukazuju na njen određeni politički smer. On se može svideti ljudima i ponukati ih da se opredele za pripadnost datoj partiji (kao član ili pristalica). To je nesporno. Međutim, bar nauci je odveć jasno da su ideje i programi daleko bitniji za članstvo i pristalice nego za vođstvo (vođe) stranke.22 Ukoliko se lice iz ovog razloga odluči za članstvo u stranci, vremenom, upoznajući suštinu i pravila unutarpartijskog života, postaviće interes kao orijentir svojih stremljenja i njima adekvatne delatnosti. Nema sumnje da sem ličnih, lica mogu imati u vidu i društvene interese – neke grupe, kolektiviteta, celokupnog društva. Kako izmiriti lične i društvene interese, kojima dati prednost? Ovo je veliki problem. Nekada se uspeva rešiti, a većinom se prednost daje jednom, pogađate kom interesu. Uviđamo li da je pitanje partijske indentifikacije vrlo problematično. Da li ona realno postoji? Šta znači? Ona objektivno  Ovi drugi načini političkog aktivizma su raznovrsni i kreću se od tzv. civilnog sektora učešća u politici pa sve do ilegalnih političkih delovanja kojima je cilj korenita promena političkog režima i društvenog poretka. 22  „Da bi prikrile prirodu svoje moći političke stranke su od samog početka i sve dok je to bilo moguće, isticale vrednosni (ideološki, programski) karakter stranačkog okupljanja, odnosno stranačke identifikacije. Onda kada je to za mnoge bilo providno, u prvi plan se ističe interesni karakter pristajanja uz stranke…Program stranke više znači članovima i simpatizerima stranke, a znatno manje samoj stranci, tj. stranačkom vođstvu.’’ Mihailović S.: Apstinencija i partijska identifikacija, u: Birači i apstinenti u Srbiji, s. 171. 21

dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

39

postoji, ali u daleko manjem procentu nego što na to upućuju odgovori ispitanika. Ona se u konkretnim društvenim uslovima stiče, mada i neke psihičke dispozicije čoveka sigurno utiču na njegova vrednosna opredeljenja. Određenja partijske identifikacije su raznolika. Kembel sa saradnicima definiše partijsku identifikaciju kao psihološku (afektivnu) orijentaciju prema partiji koja ne mora da bude potvrđena formalnim članstvom u njoj kao ni evidencijom o stalnoj i doslednoj podršci toj partiji.23 Ovo određenje je orijentir ostalim, u slučajevima kada su saglasna sa njim kao i onda kada mu unekoliko protivreče ali polaze od njega.24 Međutim, i ovo određenje nije bez manjkavosti. U naučno-teorijskim radovima evidentan je pokušaj da se odnos političke apstinencije i partijske identifikacije sistematično deskriptuje, tako da se kod nekih autora srećemo sa nizovima nijansiranih kategorija ovih relacija.25 Ako smo pošli od stava da je partijska identifikacija sumnjiva, problematična kategorija, zbog čega onda tragati za relacijama ovog fenomena sa fenomenom apstinentnosti u politici. Nezavisno na motive ulaska u politiku, partijska identifikacija se objektivno može ustanoviti, možemo govoriti o njenom različitom intenzitetu, jačanju ili slabljenju, odnosima intenziteta partijske identifikacije i oscilacijama vezanosti za nju, itd. Kod nje nije reč samo o emotivnoj identifikaciji sa konkretnom strankom. Ova identifikacija i različito graduirana vezanost imaju i sasvim racionalne korene.26 Dakle, ona ne mora počivati na subjektivnom stavu koji je emotivno etabliran. Da je isključivo tako, onda bi partijska identifikacija predominantno izrastala na podlozi nasleđenih psihičkih osobina pojedinaca. Poistovećivanje sa nekom političkom grupom (partijom ili drugom) se u krajnjoj instanci temelji na racionalnom odabiru. Procena da se sopstveni interesi u datim društvenim okolnostima najuspešnije mogu realizovati ili baš u toj, ili grupi srodnih političkih stranaka racionalno je zasnovana. Otkuda prilično česte promene političkih opcija, priklanjanje drugoj (drugim), odustajanje od učešća u politici, privremena i povremena apstinencija? Stranačka pripadnost može biti i sasvim slučajne prirode, naprosto tako se desi (učlanio me kum, nagovorio me čika Pera, devojka mi je tamo…). Zato ne treba da čudi da partije na izborima umeju da dobiju manje glasova nego što nominalno imaju članova. Osećanje zajedničke pripadnosti se više ili manje razvija u svakoj društvenoj grupi, primarnim pre svih. Politička  Campbell A., Converse P., Miller W., Stokes D.: The American Voter, University of Chicago Press, 1976, s. 121. 24  Hit npr. ističe stabilnost u vezivanju i potvrđivanju vezivanja za stranku. Ona omogućava efikasniju političku obaveštenost građana i doprinosi ukupnoj političkoj stabilnosti. Heath Al, Curtice J., Evans G., Jowell R., Field J., Witherspon S.: Understanding Political Change, Oxford, Pergamon Press, 1991, s. 54. 25   Mihailović, Ibidem. 26  U literaturi koja se bavi ovim problemom se dominantno ističe emotivna partijska identifikacija ili odbojnost (negativna identifikacija). 23

40

Pravo i politika, godina I, 1/2008

partija je interesna grupa i kao takva pripada kategoriji sekundarnih društvenih grupa. Ostavimo emocije za druge prilike i pojave, stranka ima cilj da osvoji ili sačuva vlast.27 Ovom namerom se meri njena ozbiljnost. To ne znači da se kakva emotivna vezanost i identifikacija sa ovom sekundarnom društvenom grupom ne može javiti. Naravno da može. Ali, potrebno je potpunije istražiti na čemu ona izrasta. Politika je surova stvarnost. Gde dominira surovost, u prvom planu moraju biti druge ljudske osobine i sposobnosti. Izraz koji se često koristi u istraživanju – simpatisati političku stranku – takođe nije najsretnije izabran. Imati najviše poverenja, podržavati konkretnu stranku i sl. su adekvatniji izrazi. Ako se interesi lica i stranke poklapaju onda može (retko) doći i do poistovećivanja. Sa njim ne treba brkati partijsku disciplinu (stranka naredi članovima da ne izlaze na izbore, da u drugom krugu izbora svoj glas daju tom kandidatu itd.). Razočarenje u stranku ishodi iz neispunjenih interesnih očekivanja, a u pogledu političke apstinentnosti, kao (moguće) reakcije, u praksi su vidljivi spletovi varijeteta. Ova vrsta razočarenja i izigranih interesnih očekivanja može rezultovati potpunom političkom, a ne samo izbornom apstinencijom, zamrzavanjem aktivnosti u stranci, promenom partije, nastavkom delovanja van partijske organizacije i sl. Identifikacija na emotivnoj matrici može se očekivati najpre u slučaju agresivnih političkih stranaka i lica koja svojim frustracijama nalaze pogodan teren odvrtanja ventila. Ove frustracije ne moraju uopšte poticati iz političke ili neke značajnije sfere društva. Lice može imati problema u braku, može biti nezadovoljno svojim fizičkim izgledom ili svojom stidljivošću npr. Žustra partijska retorika poslužiće kao zgodna kompenzacija ovim ličnim nezadovoljstvima. Isticanjem tzv. ciljeva svoje političke borbe i pravaca prioritetnih političkih akcija (bez obzira na objektivnu mogućnost realizacije) politička stranka može animirati one građane čija se razmišljanja kreću u istom smeru. U ovim primerima se uočava matrica dela mogućih razloga partijske identifikacije. Ona nije stalnog karaktera, ali dok se interesno poklapa sa aspiracijama pojedinca (realno ili prividno, stvar je procene pojedinca), dotle i postoje one relacije među njima koje mogu indukovati različite slučajeve političke apstinencije.  Prirodno je da volimo svoju decu, roditelje, sestru, brata, da se zaljubimo u devojku, da gajimo pozitivnu naklonost prema prijateljima, susedima. Neprirodno je da se zaljubimo u političku partiju i da se po toj matrici poistovetimo sa njom. Takođe je za očekivati da nam neka lica, njihove osobine i postupci budu vrednosni orijentir, da strasno navijamo za neki sportski klub. Logično je da posle dužeg vremena boravka u istoj političkoj grupi gde srećemo mahom iste ljude, izgradimo kakvu vezanost za njih a preko njih i za grupu (opet u različitoj meri). Ali, priroda političke grupe se gradi na interesu a ne na emotivnom poistovećivanju pojedinca za nju. Članstvo kao ni vezanost za neku partiju se ne temelji na emocijama već interesu. Dok on postoji ili dok se očekuje, postoji i vezanost (nezavisno da li je reč o ličnim i/ili društvenim interesima).

27

dr Zoran Nikolić • POLITIČKA APSTINENCIJA • (29–41)

Zoran Nikolić, PhD

EXPERIMENT IN POLITICAL BEHAVIOUR: POLITICAL ABSTINENCE Summary The elections and the voting right create a considerate portion of the grounds on which the modern leadership democracy has been built, not only in the co­ untries with a highly developed democratic tradition but also in the ones which are on the path of the democratic transition. However, one portion of the citizens who are entitled to the active and passive voting rights withholds from voting, constantly or occasionally, on all the election levels or just on the specific ones. Of course, this phenomenon is of high interest for the analysts. There are various interpretations of it in bibliography and they are all the result of not only the methodical, epistemological and ideological standpoints of the authors, but also of the complex and dynamic social practice. Still, political abstinence is a wider and a more complex phenomenon than voting abstinence; actually, voting absti­ nence is merely a part of the political one. Political abstinence, a unique social phenomenon, needs to be analyzed from the various aspects: the heterogeneity of the phenomenon and its reflection on the heterogeneity of the politically abstinent social group, the conditions of the categorization, the political party identificati­ on, political and wider social conditions, and the reasons for the abstinence. It also needs to be analyzed from the aspects of institutional origins and the indica­ tors of the political abstinence, abstinence as a political standpoint and political power as well as the tendencies of the political abstinence on our political ground. Categorization of political abstainers according to the general and essential cha­ racteristics corresponds directly to the types of motives for political abstinence. Key words: political abstinence, political standpoint, motives, political parties, elections, voting right, political power.

41

UDK 341.231.14 (342.7) Dr Zoltan Vig, docent Fakulteta za evropske pravno-političke studije

SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES (PRAVA SOLIDARNOSTI: UNIVERZALNOST I RAZLIČITOST)

Sažetak – Rad se bavi pitanjem i razvojem kolektivnih ljudskih prava. Tokom vekova, teorije ljudskih prava i osnovnih sloboda bile su zasnovane na ideji da su uživaoci ovih prava i sloboda pojedinci. Tako da je dosta dugo ključna ideja teori­ je o ljudskim pravima bila centralnost ljudskog dostojanstva i dobrobit pojedinca. U isto vreme ne smemo zaboraviti da je istorija dokazala da je čovek društveno biće. Zbog toga se javila ideja da se individualna ljudska prava mogu ograničiti kolektivnim interesima. Ipak, veoma je teško uporediti klasične teorije o ljudskim pravima sa teorijama kolektivnih prava, pošto uživaoci ovih prava nisu pojedinci nego kolektivni subjekti prava. Teoretičari mnogo puta zovu ova kolektivna prava i pravima treće generacije ljudskih prava, posle građanskih i političkih prava, koje čine prvu generaciju i socijalno-ekonomsko-kulturnih prava koje čine drugu gen­ eraciju ljudskih prava. Rad daje analizu tih prava koja su sa strane većine autora prihvaćena kao kolektivna prava. Među ostalom, to su prava samoopredeljenja, pravo na postojanje grupa ljudi, zaštite manjina, prava domorodaca, kolektivna kulturna prava, kolektivno pravo za mir i sigurnost, pravo korišćenja prirodnih resursa, pravo na razvoj i napredak. Nakon pojedinačne analize ovih prava, rad posvećuje prostora i za mišljenja po kojima kolektivna prava kao takva ne postoje. I na kraju se rad bavi pitanjem zaštite kolektivnih prava, tj. ko je obavezan da obezbedi zaštitu ovih prava kao u unutrašnjem tako i u međunarodnom pravu. Ključne reči: ljudska prava (human rights), kolektivna prava (collective rights), prava solidarnosti (solidarity rights)

The oposition between the individual and the community is one of the central themes in the non-Western cultural critic of international human rights. For a   Brems, E.: Human Rights: Universality and Diversity, Martinus Nijhoff, The Hague 2001, s. 67.



44

Pravo i politika, godina I, 1/2008

very long time, theories of human rights and fundamental freedoms provided that their beneficiaries are individual human beings. Under these theories, human beings are entitled to these rights simply by virtue of their humanity, dignity and integrity. Thus, one of the key features of human rights thinking was the centrality of the dignity and well being of individuals. On the other hand, human beings are „social animals“. Thus, individual human rights have collective interests as legitimate restriction grounds. Moreover, such interests may impose duties on individuals. Some scholars argue that most human rights have a collective aspect. Some human rights are intended for the protection of an individual’s capacity for relating with others (freedom of expression, freedom of assembly, etc.). In relation to the state’s obligation to implement human rights, most of the rights are collective, as they can be implemented by means of general measures only. Some of the human rights are ascribed to special groups of human beings (such as children, women, prisoners, etc.), but still they belong to individual members of the group, rather than to the group itself as a hypothetical entity. However, solidarity rights are difficult to reconcile with the classical theory, as they are held not by individuals, but by collective subjects („peoples“). They are frequently referred to as „third generation“ rights. Karel Vasak, former director of the Division of Human Rights and Peace of UNESCO, began to use these terms at the end of the 1970s. According to him, following the first generation of negative civil and political rights and the second generation of positive economic, social and cultural rights, a new, third generation of rights received international recognition. These rights are the so-called rights of solidarity as they can be brought through only by joint action of all social actors (individuals, state, public and private entities, and the international community). Using the terminology of the French Revolution of 1789, the first generation of rights implies freedom, the second generation equality, and the third generation (solidarity rights) fraternity. This model can be considered a simplified expression of a very complicated historical advance. It does not indicate a linear progression in which every generation of rights appears changing the existing one and disappears with the emergence of the next generation of rights. Also, it does not suggest that one generation of rights is more important than another. The three

 Sieghart, P.: The international law of human rights, Clarendon Press, Oxford 1995, s. 367; AyalaLasso, J.: The Universality of Human Rights, in Warner, D. (ed.): Human Rights and Humanitarian Law. The Quest for Universality, Martinus Nijhoff, The Hague 1997, s. 93.    Brems, E.: op.cit. 67.    Ibidem. 

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

45

generations are implied to be cumulative, overlapping and interdependent. The „third generation“ rights proposed by Vasek include the right to development, the right to peace, the right to healthy and balanced environment, the property right of the common heritage of the mankind, and the right to humanitarian assistance. In modern theory, the range and classification of collective rights is not clearcut. Some commentators distinguish particular rights as such – for example, the right to self-determination, liberation and equality, the right to international peace and security, the right to the use of wealth and resources, the right to development, the right to environment and minority rights. Others use classifications of collective rights, distinguishing for example: –  „nationalist“ collective rights, that imply the group of rights, which in some respect deal with the existence and cultural or political continuation of groups (e.g. right to self-determination), and other collective human rights, or –  collective human rights reflecting demand for a global redistribution of power, wealth, and other important values or capabilities (right to political, economic, social, and cultural self- determination, right to economic and social development, right to participate in and benefit from „the common heritage of the mankind“), and rights suggesting the impotence or inefficiency of the state in certain critical respects (right to peace, right to a healthy and sustainable environment, and right to humanitarian disaster relief).10 In the following we discuss those rights that are recognized by the majority of commentators. The principle of „equal rights and self-determination of peoples“ is cited in the United Nation’s Charter (UNCH) art. 1 (2) as a basis for friendly relations among nations. This is also declared as one of the basic principles of the UN.11 Throughout its existence, the UN has undertaken and supported many measures to promote and protect the right to self-determination, especially in encouraging and accelerating the grant of independence to colonial countries, trust territories and other non-self-governing territories, 75 of which became independent be Weston, B. H.: Human Rights the Content of Human Rights: Three Generations of Rights , visited Aug. 14, 2006.    Brems, E.: op.cit. 68.    Sieghart, P.: op.cit. 368.   Crawford, J.: The Rights of Peoples: ‘Peoples’ or ‘Governments’?, in Crawford, J. (ed.): The Rights of Peoples, Oxford University Press, Oxford 1988, s. 57.   Brownlie, I.: The Rights of Peoples in Modern International Law, in Crawford, J. (ed.): The Rights of Peoples, Oxford University Press, Oxford 1988, s. 124. 10   Weston, B. H.: op.cit. 11  Charter of the United Nations , visited July 20, 2006. 

46

Pravo i politika, godina I, 1/2008

tween the entry into force of the UNCH in 1945 and the end of 1977. As one of those measures, this right is incorporated into the International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) and the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR). Both of these documents (art. 1(1)) identically provide this right: „All peoples have the right of self-determination. By virtue of that right they freely determine their political status and freely pursue their economic, social and cultural development.“12 One of the most progressive documents dealing with collective human rights is the 1981 African Charter on Human and Peoples’ Rights (ACHPR).13 In this Charter the right to self-determination is complemented with the „right to existence“ and the further right to liberation „from the bonds of domination“, means for liberation being unrestricted, except for recognition of such „by the international community“.14 Moreover, the ACHPR declares a right to assistance from the other State Parties in any „liberation struggle against foreign domination“. The right to self-determination under the ICCPR and the ACHPR is absolute and immediate, and non-derogable under any circumstances. Nevertheless, it must be noted that self-determination does not always refer to the right to secede and form an independent state entity but rather to ‘internal’ self-determination. Reeves is of the opinion that self-determination has been the single most powerful legal concept shaping our world during the last 50 years, at the same time being very strongly affected by economic self-efficiency.15 The right of a group to existence is generally protected by the prohibition of genocide and apartheid. Article II of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide16 defines genocide as „acts committed with intent to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial or religious group as such“. The International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid relates the definition of the crime both to acts against individuals and to acts against groups.17  International Covenant on Civil and Political Rights, UNHCHR , visited July 20, 2006; International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights , visited July 20, 2006. 13  African Charter on Human and Peoples’ Rights , visited July 21, 2006. 14   Ibidem, art. 20. 15  Reeves, P.: The Human Rights of Indigenous People: Tiptoeing Towards Self-determination, in Patman, R. G. (ed.): Universal Human Rights?, Palgrave, New York 2000, s. 68-69. 16  Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide , visited July 20, 2006. 17  International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid , visited July 20, 2006. 12

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

47

The right not to undergo group-based discrimination, granted to individuals, is frequently cited as an example of collective rights. This view finds support in many international human rights instruments. The most important example is the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination.18 In particular, the state parties under this convention have an obligation „to engage in no act or practice of racial discrimination against persons, groups of persons or institutions“.19 Even so, since these provisions are formulated as state obligations, rather than as collective or individual human rights, „their result is a recognition of the rights of groups.“20 The protection of minorities, reflecting the needs of minorities and groups as collectives,21 is the oldest illustration of collective rights’ protection. Since the seventeenth century, international treaties included provisions guaranteeing certain rights to religious minorities. Examples are the Treaty of Westphalia (1648), granting religious rights to Protestants in Germany, the Treaty of Olivia (1660), in favor of Roman Catholics in Livonia, ceded by Poland to Sweden, the Treaty of Ryswick (1697), protecting Catholics in territories ceded by France to Holland, and the 1763 Treaty of Paris between France, Spain and Great Britain, protecting Catholics in Canadian territories ceded by France.22 After the First World War the system of minority rights protection was established by the League of Nations. By means of special provisions in peace treaties this system secured legal equality for individuals belonging to minorities, as well as preservation of the group identity and traditions of minorities.23 After the Second World War, an individual human rights approach was applied to the protection of minorities. This means, that in the first place, minority rights are secured trough the prohibition of group-based discrimination. In the second place, the ICCPR includes a  International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination , visited July 20, 2006. 19   Ibidem, art. 2(a). 20   Brems, E.: op.cit. 479. 21  Lerner, N.: Group Rights and Discrimination in International Law, Martinus Nijhoff, Dordrecht 1991, s. 10. 22   Lerner, ibid., 11-14. 23  For example, articles 86 and 93 of the Treaty of Versailles of 1919 , visited July 20, 2006; the Polish-German Upper Silesia Treaty of 1922 not only guaranteed certain rights – including life, liberty, and the free exercise of religion – for all inhabitants, and equal treatment before the law and the same civil and political rights for all nationals, but also the same treatment and security in law and in fact to all linguistic, or ethnic minority groups of nationals; the right of minority groups to establish schools and religious institutions and to use their own language for publications, at public meetings, and before the courts. Binghamton University , visited July 24, 2006. 18

48

Pravo i politika, godina I, 1/2008

special provision on the rights of individuals belonging to minorities serving as a starting point for further international and domestic legislation: „In those States in which ethnic, religious or linguistic minorities exist, persons belonging to such minorities shall not be denied the right, in communities with the other members of their group, to enjoy their own culture, to profess and practice their own religion, or to use their own language.“24 In modern human rights development there is a shift towards collective rights of minorities. However, in many international and domestic human rights instruments these rights are declared together with rights of individual members of minority groups. Examples are the Council of Europe’s 1995 Framework Convention for the Protection of National Minorities25, the 1993 Vienna Declaration,26 the 1978 UNESCO Declaration on Race and Racial Prejudice,27 the 1992 Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious or Linguistic Minorities.28 The rights of indigenous peoples29 can be considered as a particular minority rights category, as historically the indigenous population was the target of discrimination in many New World countries.30 These rights, compared to minority rights, are more readily recognized as group rights.31 For example, the 1994 United Nations Draft Declaration on the Rights of Indigenous People declares   Article 27 of the International Covenant on Civil and Political Rights, UNCHR op.cit.  Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe , visited July 24, 2006. 26  Vienna Declaration and Program of Action, UNHCHR , visited July 24, 2006. 27  Declaration on Race and Racial Prejudice, UNHCHR , visited July 21, 2006. 28  Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities, UNHCHR , visited July 21, 2006. 29   Brems, E.: op.cit. 480. 30  Wallace, R. M. M.: International Human Rights Text and Materials, Sweet and Maxwell, London 2001, s. 104. 31  E.g.: Federal Law on Territories of Traditional Exploitation of Nature by Indigenous Small Numbered Peoples of North, Siberia, and Far East in Russian Federation of Apr. 4, 2001 , visited July 24, 2006., ILO Convention nr. 107, on the Protection and Integration of Indigenous and Other Tribal and Semi-Tribal Populations in Independent Countries (June 26, 1957), declaring the collective rights of indigenous people, such as the right to decide their own priorities for the process of development and to participate in the formulation, implementation and evaluation in national and regional development plans affecting them (article 7 (1)), the right to retain their own customs and traditions (article 8 (2)), the rights of ownership and possession over the lands which they traditionally occupy (article 14 (1)), and the right to the natural resources pertaining to their lands (article 15 (1)) (ILO Convention nr. 107, CWIS , visited July 24, 2006). 24 25

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

49

for „collective rights“ many of the rights included in the Declaration.32 An exception in this tendency is the Vienna Declaration referring to „the rights of indigenous people“, not peoples.33 It might be worth mentioning that the indigenous people, in line with international legal instruments, have a right to internal self-determination within the framework of existing states. The group of the so-called collective cultural rights defines an individual’s right to take part in the cultural life of the community. This right is recognized in the 1966 UNESCO Declaration on the Principles of International Cultural Co-operation34 and separately protected in ICESC35 art. 15 (1)(a). The right to profess and practice a religion in a community with others is declared in ICCPR36 art. 18 (1). Surprisingly, the right to use a language is provided by neither of them.37 The right to the common heritage of mankind is included in the UNESCO Draft Declaration on the Safeguarding of Future Generations of 1997.38 This right is supposed to be more comprehensive than other cultural rights. It provides every individual, in community with others, with the right to share „Earth and space resources, scientific, technical, and other information and progress, and cultural traditions, sites, and monuments.“ The collective right to peace and security or „the right to live in peace“ is declared as a right of „every nation and every human being“ in the Declaration on the Preparation of Societies for Life in Peace, adopted by the UN General

 E.g., the collective right to live in freedom, peace and security as distinct people and full guarantee against genocide or any other act of violence, including the removal of indigenous children from their families and communities under any pretext (article 6); the collective and individual right not to be subjected to ethnocide and cultural genocide (article 7); the collective and individual right to maintain and develop their distinct identities and characteristics (article 8); the right to determine their own citizenship in accordance with their custom and traditions (article 32) etc. (Draft Declaration on the Rights of Indigenous People, USASK , visited July 24, 2006). 33  Vienna Declaration article II, 28-29, UNHCHR , visited July 21, 2006. 34  Declaration on the Principles of International Cultural Co-operation, UNESCO , visited July 21, 2006. 35  International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights, Tufts University , visited July 28, 2006. 36   International Covenant on Civil and Political Rights op. cit. 37  However, the European Court of Human Rights has held that the right to education would be meaningless if it did not imply the right to be educated in their national language (judgement of the European Court of Human Rights in Six Groups of Belgian Citizens v. Belgium, Council of Europe , visited Aug. 5, 2006). 38  Draft UNESCO Declaration on Cultural Diversity, UNESCO , visited Aug. 5, 2006. 32

50

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Assembly in 1978.39 Another declaration on this right, Declaration on the Right of Peoples to Peace, adopted by the UN General Assembly in 198440 declares that the peoples of our planet have a „sacred right to peace“ in its art. 1. The right to use of wealth and resources or the right to sovereignty over natural resources might be described as an economic counterpart of the right to self-determination. There is an opinion that the permanent sovereignty of peoples and nations over their natural resources is a component of the „principle of equal rights and self-determination of peoples“ declared in the UN charter (art.1).41 This right is formulated in art. 1 (2) of the ICCPR and the ICESCR as right of peoples to „freely dispose of their natural wealth and resources without prejudice to any obligations arising out of international economic co-operation, based upon the principle of mutual benefit, and international law“. However, these documents limit the right to sovereignty over natural resources by „obligations arising out of international economic cooperation“ and by international law. One of the most significant collective right – the right to development, according to some commentators, is difficult to define as a human right, because it rather „tends to suggest the presence of certain conditions conducive for human rights“.42 The origin of this right is tracked back by some authors to the 1944 Declaration of Philadelphia, adopted by the General Conference of the International Labor Organization, which stated, that „all human beings, irrespective of race, creed or sex, have the right to pursue both their material well-being and their spiritual freedom in conditions of freedom and dignity, of economic security and equal opportunity“.43 The right to development as a human right was launched by Keba M’Baye, that time Chief Justice of Senegal, in his inaugural lecture on that subject to the 1972 study session of the International Institute of Human Rights in Strasbourg. In 1986 the General Assembly adopted the United Nations key document in this field – the Declaration on the Right to Development setting up the right to development as „an unalienable human right“.44 The Vienna Declaration and the Program of Action (art. I/10-11 and II/72-74) describes this right as „a universal  Implementation of the Declaration on the Preparation of Societies for Life in Peace, UN , visited Aug. 5, 2006. 40  Declaration on the Right of Peoples to Peace, UNHCHR , visited Aug. 5, 2006.

  Sieghart, P.: op.cit. 368. 42   Wallace, R. M. M.: op.cit. 1. 43   Declaration of Philadelphia, IDHBB , visited Aug. 5, 2006. 44  Declaration on the Right to Development, UNHCHR , visited Aug. 8, 2006. 41

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

51

and inalienable right and an integral part of fundamental human rights“.45 However, most commentators agree, that this right doesn’t really have any enforceable means of implementation, except in the regional ACHPR system.46 The right has been discussed broadly in recent years,47 partly because the economic circumstances in many countries are such that their inhabitants’ rights are violated steadily, and partly because some programs for the economic development of these countries may themselves result in deprivation of human rights.48 There is no generally agreed definition of the nature or scope of the right to development in the context of human rights. Many authors agree with the collective nature of this right,49 however, the right to development might be considered as being both of collective and individual nature.50 The UN Declaration on the Right to Development defines the right to development as right to participate in, contribute to, and enjoy economic, social, cultural and political development, in which all human rights and fundamental freedoms can be realized.51 Therefore, this right, besides economic and social dimensions, has cultural and political dimensions as well.52 As individual human right, the right to development represents a kind of combination of all individual human rights or the basis of all other rights. The individual right to development is a right to human flourishing in all spheres of life,53 in other words the individual right of every person to benefit from a developmental policy.54 An important element of the right to development as an   Vienna Declaration: op.cit.  Alfredson, G.: The right to Development: perspectives from human rights law, in Rehof, L. A., Gulmann, C. (ed.): Human Rights in Domestic Law and Development Assistance Policies of the Nordic Countries, Martinus Nijhoff, Dordrecht, 1987, s. 84-85. 47  See, for example, the 1992 Rio Declaration on Environment and Development, SEDAC , visited Aug. 18, 2006; Program of Action of 1994 Cairo Conference, UNDP , visted Aug. 18, 2006; Declaration and the Programme of Action of the World Summit for Social Development (Copenhagen, 1995), Visionoffice , visited Aug. 14, 2006; The 1995 Platform of Action of the Beijing World Conference on Women, UNDP , visited Aug. 14, 2006. 48   Sieghart, P.: op.cit. 401. 49  Kunig, P.: Human Rights Approach to the Right to Development: Merits and Shortcomings, in Chowdhury, S. R., Denters, E. M. G., de Waart P. J. I. M. (ed.): The Right to Development in International Law, Martinus Nijhoff, Dordrecht 1992, s. 84. 50   Brems, E.: op.cit. 71. 51   Declaration on the Right to Development: op.cit. 52  Reported in Development, Human Rights and the Rule of Law; also UN General Assambly Resolution 32/130 of 16 December 1977. 53   Brems, E.: op.cit. 72. 54   Weston, B. H.: op.cit. 45 46

52

Pravo i politika, godina I, 1/2008

individual human right is „active“ political and economical participation.55 Article 3 (3) of the Declaration on the Right to Development states, that national development policies must be based on „active, free and meaningful participation in development and in the fair distribution of the benefits resulting therefrom.“ Pursuing these aims, states are obliged to ensure equality of opportunity for all in their access to basic resources, education, health services, food, housing, employment and the fair distribution of income.56 It should be noted that the participatory element is essential in other collective rights as well. As a collective right, the right to development implies full realization of the right of peoples to self-determination, which includes, subject to the relevant provisions of both International Covenants on Human Rights, the exercise of their inalienable right to full sovereignty over all their natural wealth and resources.57 This right is the best example of the double state role with regard to collective rights. Acting as responsible for the promotion and protection of the right to development on national level, states have the duty to formulate appropriate national development policies that aim at the constant improvement of the well-being of the entire population and of all individuals.58 Acting as representatives of nations on the international level states are obliged to take steps, individually and collectively, to formulate international development policies with a view to facilitating the „full realization of the right to development“.59 A collective human right with regard to the environment is not generally accepted. It is included in the Rio Declaration concluding the 1992 United Nations Conference on Environment and Development60 by reference to the right to development. The Vienna Declaration adopted the same position. Article I/11 of the Declaration states that the right to development should be fulfilled so as to meet equitably the developmental and environmental needs of present and future generations.61 In many documents this right was mentioned not as a collective right but among the rights of individuals.62 The collective environmental   Article 2 (1), United Nations Declaration on the Right to Development: op.cit.  It also says that: „Effective measures should be undertaken to ensure that women have an active role in the development process. Appropriate economic and social reforms should be carried out with a view to eradicating all social injustices“. 57   Art. 1 (2), United Nations Declaration on the Right to Development: op.cit. 58   Ibidem, art. 2 (3). 59   Ibidem, art. 4 (1). 60  The Rio Declaration on Environment and Development (1992), SEDAC , visited Aug. 5, 2006. 61   Vienna Declaration: op.cit. 62  E.g., Commision on Human Rights Resolution 1999/23, „Adverse effects of the illicit movement and dumping of toxic and dangerous products and wastes on the enjoyment of human rights“, article 4., UN , visited Aug. 5, 2006. 55 56

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

53

right is provided by the 1981 African Charter on Human and Peoples’ Rights in the following formulation: „All peoples shall have the right to a general satisfactory environment favorable to their development“ (art. 24).63 The right to humanitarian assistance is described in the guiding principles for the strengthening of the coordination of humanitarian emergency assistance of the United Nations as having cardinal importance for the victims of natural disasters and other emergencies.64 However, there is no mechanism to enforce this right at the international level (except for the ACHPR). We could see that there are many collective rights declared in international and regional human rights instruments and recognized by the international community. However, some commentators suggest that the status of collective rights as international human rights standards still remains ambiguous.65 On the reason that „people“ cannot consist of anything more than the individuals who make it up, collective human rights are viewed as a non-existing concept and considered as rights of all individual human beings.66 Many authors consider these rights to be too vague to be justifiable, and nothing more then slogans promoting goals of the United Nations that are sometimes even used for propaganda purposes in some countries.67 Besides, the skeptical attitude towards collective rights is largely based on supposed impossibility of enforcement of collective rights.68 The current trend in the international human rights law and theory shows weakness of these views.69 Moreover, many authors agree that the traditional system of individual human rights combined with non-discrimination provisions is not sufficient for the protection of the rights of individuals as group members.70 Nonetheless, there is widespread opinion that indiscriminate recognition of numerous demands or values as human rights would weaken the idea of human rights in general.71 However, the inclusion of collective rights, like the right to political determination and the right to sovereignty over natural resources, into the two fundamental universal human rights instruments over thirty years   African Charter on Human and Peoples’ Rights: op.cit.  See, e.g., General Assembly RES/45/100 of 14 December 1990, UN , visited Aug. 5, 2006. 65   Weston, B. H.: op.cit. 66  Donnely, J.: Human rights and collective rights, in Berting J.: Human Rights in a Pluralist World. Individuals and Collectives, Meckler, Westport 1990, s. 43. 67  Lillich, R. B., Hannum, H.: International Human Rights Problems of Law, Policy and Practice, Little, Boston 1995, s. 201. 68   Id. 204. 69  „Unqualified resistance to the idea of collective human rights is not very productive for the pragmatic reason that such rights already exist.“ (Brems, E.: op.cit. 73.). 70  Donnely, J.: Third Generation Rights, in Brölmann, C., Lefeber, R., Zieck, M. (ed.): Peoples and Minorities in International Law, Martinus Nijhoff, Dordrecht 1993, s. 91. 71   Lillich, R. B., Hannum, H.: op.cit. 201. 63 64

54

Pravo i politika, godina I, 1/2008

ago has not ruined individual human rights.72 In the same way, many authors are afraid of possible underestimation of individual rights in favor of collective rights. This idea is supported by the fact that the worst violations of individuals’ human rights occurred in the name of an „inspiring abstraction“, such as „the one true faith“, „the nation“, „the state“, etc. The term „people“ is an abstraction as well. As a result, grave abuses of individual human rights might occur under „legitimating“ label of collective interest, if any of the individual rights and freedoms protected by modern international human rights law will be ever regarded as in some sense inferior to peoples’ rights.73 On the other hand, there is a view that „peoples are above all people“74, and that consequently such order has its advantages as well. According to the latter approach the main function of collective rights is still their benefit to the individual. Groups have no ultimate or necessary value, but they are a way in which individuals achieve various ends, which are necessary or desirable (in particular the good of community and the fulfillment of certain human capacities and attributes which are best fulfilled in community).75 There is an opinion, that recognition of collective rights as human rights is meaningful as far as specific collective goods are essential for human self-realization.76 At all events, collective human rights are considered as an important component of the protection of individual human rights, as, for example, wars and local armed conflicts are clearly the most significant causes of violations of individual human rights. The collective character of the first rights is justified from the insider perspective of the suffering individuals, who frequently experience their suffering as group suffering.77 Furthermore, since 1945 the objects for many serious human rights violations were ethnic groups as such. Therefore, as the injustice is upheld by hostile attitude towards groups, the solution requires the promotion of the dignity of groups.78 Another issue is securing these rights. It is not difficult to identify the entities whose duty is to respect and secure rights of individuals (the state, its government, or other public authorities). This obligation is imposed on those who have   Brems, E.: op.cit. 73.   Sieghart, P.: op.cit. 368. 74  Kamenka, E: Human Rights, Peoples’Rights, in Crawford, J. (ed.): The Rights of Peoples, Oxford University Press, Oxford 1988, s.133. 75   Crawford, J.: op.cit. 167. 76  Jones, P.: Human Rights, Group Rights, and Peoples’ Rights, Human Rights Quarterly, 2/1999, s. 86-88. 77  Felice, W. F.: The Case for Collective Human Rights: the Reality of Group Suffering, Ethics and International Affairs, 1996, s. 48. 78  Freeman, M.: Are there Collective Human Rights? in Beetham, D. (ed.): Politics and Human Rights, Blackwell Publishing, New Jersey 1995, s. 32-33., Donnely, J.: (1993) s. 92. 72 73

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

55

it in their power. At the same time, it is not clear who is in power to ensure for people collective rights (like the right to dispose of the natural wealth and resources). In Karel Vasek’s view solidarity rights are rights with undetermined subjects and opposing to all centers of power.79 That power can be spread very thinly over other states, public and private, national and international bodies, and many individuals. The right to peace, the right to a healthy environment and similar rights can be considered as rights typical for a group of people (and of the whole human race). The possible solution could be to regard a state as responsible before it’s population for performing in it’s competence the duties imposed by collective rights’ obligations, and as a representative of it’s population in protecting these rights on the international level,80 bearing in mind that these are primarily governments who have to take the prime responsibility for promotion and protection of human rights.81 Some commentators consider collective rights as a result of both the rise and the decline of the nation-state in the second half of the 20th century.82 In this case, collective rights are understood as reflecting the emergence of Third World nationalism and its „revolution of rising expectations“ (i.e., its demand for a global redistribution of power, wealth, and other important values or capabilities) and suggesting the impotence or inefficiency of the nation-state in certain critical respects.83 Considering the role of states with regard to collective rights, some writers „distrust“ collective rights, since states might interpret them as state’s rights widening the area for individual rights abuses. However, states violate the rights of collectives in the same way as they violate the rights of individuals. They also promote the rights of collectives as they promote the rights of individuals. Therefore, collective rights have to be opposable to the states in the same manner as individual rights. Considering the nature of collective rights, some of them have to be, and are able to oppose foreign states and the international community as well. The latter characteristic demonstrates an unarguable advantage of collective rights before individual rights.84 Collective rights are traditionally given more attention to in non-Western societies, where the communal dimension is more important for an individual’s well being than in Western societies. The interest of the group is automatically in the   Brems, E.: op.cit. 74.   Brems, ibid., 485. 81   Ayala-Lasso, J.: op.cit. 94. 82   Weston, B. H.: op.cit. 83   Ibidem. 84   Donnely, J.: (1993) s. 72-73. 79 80

56

Pravo i politika, godina I, 1/2008

individual’s interest.85 For this reason international human rights frequently undergo critique in non-Western countries, since the conflict between the individual and the community is the base of the human rights law originated in Western countries. The promotion of collective human rights expresses the efforts of non-Western governments to assert their values at the international level. The 1976 Universal Declaration of the Rights of Peoples adopted in Algiers may serve as an example of this tendency. The so-called collective „Third Worldist“ and „Globalist“ approaches86 to collective human rights are based upon the nonWestern way of thinking, and they similarly perceive these rights as a proper response to the globalization and the unconditional control of Western countries over the international politics. In this way some commentators challenge the universality of collective rights on the ground that some groups of peoples do not need them at all. Although possibly true with regard to minority and indigenous peoples’ rights, this argument is void concerning other collective rights attributed to all people. For example, peoples from rich countries enjoy a right to development on an equal base with people from poor ones. However, the protection of the first’s right does not require any action. In the same way providing for special rights to children or women doesn’t violate their universality. Eva Brems argues that human rights can be stipulated on behalf of certain categories of individuals or groups as long as these same rights are not denied to others.87 It seems that arguments against collective rights are often based on the fact that many people are less sympathetic to the rights of others as a group, especially, when that group is perceived as very different.88 The international collective human rights’ concept is still in process of development, and we may say the same about many of international human rights. However, such a view is particularly true with regard to this group of rights. The potential of collective rights is great, and the view that „individual human rights […] are a safer and probably more effective course to pursue human rights“89 will probably change. Collective human rights are recognized and protected in many of international human rights documents. There is a large academic interest to the topic as well, especially in connection with the globalization issues. And, although there is a role for international human rights instruments, they in themselves will not free the world of human rights violations.90   Brems, E.: op.cit. 67.   Brems, ibid., 70. 87   Brems, ibid., 71. 88   Donnely, J.: (1993) s. 149. 89   Ibidem. 90   Wallace, R. M. M.: op.cit. 104. 85 86

Dr Zoltan Vig • SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES • (43–57)

Zoltan Vig, PhD

SOLIDARITY RIGHTS: UNIVERSALITY AND DIVERSITIES Summary This work deals with the issue and development of collective human rights. Throughout the centuries, human rights and fundamental freedoms provided that the beneficiaries of these rights and freedoms are individual human beings. Thus, for long, one of the key features of human rights thinking was the centrality of the dignity and well being of individuals. On the other hand, history has proven that man is a social being. Therefore, individual human rights have collective interests as legitimate restriction grounds. However, the solidarity (collective) rights are difficult to reconcile with the classical theory, as they are held not by individu­ als, but by collective subjects. These rights are frequently referred to as third generation human rights, after the first generation of negative civil and political rights, and the second generation of positive economic, social and cultural rights. This work analyses the third generation of human rights, the so-called solidarity rights. Among others, these are the right to self-determination, the right of a gro­ up existence, the rights of indigenous peoples, protection of minorities, collective cultural rights, etc. Following this, the work looks at opinions that question the existence of such rights. Key words: human rights, collective rights, solidarity rights

57

UDK 004.738.5 Dr Sonja Bunčić, docent Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu

SUBJEKTI INSIDER DEALING-A I NJIHOVA ODGOVORNOST U EVROPSKOM I SRPSKOM PRAVU

Sažetak – U radu autor daje uporedni pregled rešenja iz oblasti insider dealin­ ga datih u Direktivi 89/592/EEC poznatoj pod nazivom Insider Dealing Directive i Direktivi 2003/6/EC poznatoj pod nazivom Market Abuse Directive. Ujedno autor daje prikaz zakonskih rešenja insider dealinga u pravu Republike Srbije. Naročitu pažnju autor posvećuje određenju pojma insider, zabranjenih radnji i koncepciji sankcija koje se mogu odrediti u slučaju eventualne zloupotrebe privi­ legovanih informacija u uporednom pregledu rešenja evropskog i srpskog prava. Značajna novina uvedena Dirktivom iz 2003. godine je obaveza objavljivanja privilegovanih informacija za sve emitente, koju prihvata i Zakon o tržištu hartija od vrednosti Republike Srbije iz 2006. godine. Analizom navedenih odredbi autor ukazuje na tendencije rešavanja pitanja subjekata i njihove odgovornosti u oblasti insider dealinga u evropskom pravu i pokazuje stepen harmonizovanosti srpskog prava u ovoj oblasti . Ključne reči: insider, insider dealing, zabranjene radnje, privilegovane infor­ macije, sankcije.

1. Pojam insidera i njihova odgovornost u EU 1.1. Određenje insidera Utvrđivanje kruga lica koji se smatraju licima čije učešće u poslovima na finansijskom tržištu narušava poverenje investitora, s obzirom na neravnoprav-

60

Pravo i politika, godina I, 1/2008

ne uslove zaključivanja posla, jeste jedno od ključnih pitanja insider dealinga. Utvrditi koliko daleko treba da doseže taj krug, bilo je jedno od najinspirativnijih pitanja u ovoj oblasti sredinom prošlog veka. Donošenjem tzv. IDD direktive (Insider Dealing Directive -Direktiva 89/592/) Evropske unije, odnosno tadašnje Evropske ekonomske zajednice, posle mnogo godina usaglašavanja, otvorio se put ka stvaranju ujednačenog definisanja položaja insidera. IDD je razlikovala primarne i sekundarne insidere, pri čemu se u grupi primarnih insidera njihovo grupisanje podelilo u tri podgrupe. U prvu grupu primarnih insidera uvedena su lica za koje se smatralo da raspolažu privilegovanim informacijama s obzirom na funkciju koju obavljaju u društvu izdavaoca. To su ukratko, članovi upravnog i nadzornog odbora. U drugu grupu uključena su lica koja učestvuju u osnovnom kapitalu društva izdavaoca, dakle, akcionari društva. Prema IDD visina udela kojom se učestvuje u kapitalu društva nije mera koja određuje akcionara kao insidera. U treću grupu ulazila su lica koja su za privilegovane informacije saznala prilikom obavljanja svojih radnih zadataka i profesija. Ovim licima smatraju se službenici kompanije, kao i svi zaposleni u njoj. Pored ovih lica u ovu kategoriju ulaze i ona koja su izvan komapnije, ali po prirodi svoje profesije dolaze u kontakt sa podacima izdavaoca i imaju različite informacije. To su najčešće računovođe, advokati, revizori, bankari, a ponekad i novinari. Prema IDD, primarni insider može biti i pravno lice, pri čemu su pravila zabrane upućena na fizička lica u društvu koja su učestvovala u donošenju odluka o kupovini ili prodaji hartija za račun tog pravnog lica. Pored grupe primarnih insidera postojali su i sekundarni insideri. To su lica koja su u posedu, odnosno za koja se smatra da su u posedu privilegovanih informacija (full knowledge) a do tih informacija su na direktan ili indirektan način došli od primarnih insidera (tzv. tippees). Ali i svako lice koje je informaciju na drugi način steklo, a ne od primarnih insidera, uključeno je u lanac zabrane zloupotrebe privilegovanih informacija.

   Detaljniji osvrt na pitanje utvrđivanja kruga lica vidi: Arsić, Z.: Insider trading , Pravo i privreda, Beograd, br.1-2/96 s. 9,10.   Council Directive 89/592/EEC of 13 November 1989 coordinating regulations on insider dealin g,OJL334,18/11/1989    Član 2 (1) IDD   Prema prihvaćenom stavu smatra se da lica koja poseduju manje od 10 % akcija ne raspolažu privilegovanim informacijama ,što je najčešće izražavano u stavovima SAD.    Član 2 (2) IDD

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

61

Pojam insidera je na poseban način određen novom direktivom EU (Directive 2003/6/EC) poznatom pod nazivom Market Abuse Directive (u daljem tekstu koristićemo skraćenicu MAD). Za razliku od IDD, u novoj direktivi (MAD) podela lica koja raspolažu privilegovanim informacijama na primarne i sekundarne insidere je u suštini nestala. Zabrana raspolaganja privilegovanim informacijama odnosi se jednako na sva lica bez obzira u koju bi se grupu mogla razvrstati. U dotada tradicionalnu grupu pravih, dakle primarnih insidera MAD je uneo novine tako što ih je na širi način definisao. Članom 2, stavom 2, zabranu datu u stavu 1 MAD je primenio posebno na lica a) koja raspolažu privilegovanim informacijama s obzirom na to da imaju svojstvo člana upravnog ili nadzornog odbora kod emitenta b) koja raspolažu privilegovanim informacijama s obzirom na svoj status koji stiču posedovanjem dela kapitala emitenta, c) koja raspolažu povlašćenim informacijama s obzirom da do njih mogu doći obavljajući svoje radne zadatke, vršenjem svoje profesije ili u vršenjem svoje funkcije d) počinioci krivičnih dela. Tačka 2 člana 2 ovaj krug lica proširuje i na pravna lica, a kao i kod ranije datog rešenja ova zabrana se odnosi na fizička lica unutar pravnog lica koja su učestvovala u donošenju odluka koje se odnose na transakcije za račun tog pravnog lica. Interesantno je da je u pravu Velike Britanije, Criminal Justice Act regulisao ovu zabranu i one je primenjivana samo na fizička lica, a sad se, međutim, automatski primenjuje i na pravna lica. Član 4 MAD je srušio barijeru između primarnih i sekundarnih insidera i doveo ih u ravnopravan položaj. Za razliku od ranije ustanovljene full knowledge dakle pune svesti koja je važila za sekundarne insidere u pogledu odgovornosti za raspolaganje privilegovanom informacijom, nova direktiva je pooštrila odgovornost sekundarnih insidera i izjednačila je sa odgovornošću primarnih. U članu 4 određuje se da je za odgovornost dovoljno da je lice znalo ili čak moralo znati da se radi o privilegovanoj informaciji. Takođe, za razliku od ranije nagla Directive 2003/6 EC of European Parliament and Council of 28 January on Insider Dealing and Market Manipulation (market abuse) OJ 096/ 12.04.2003   To mogu biti revizorske kuće, društva koja se bave veštačenjima, udružene advokatske kancelarije, konsultantska društva i sl.   V. član S.52 CJA i komentar dat u Welch J., Panier M.: Comparative Implementation of EU Directives (I)- Insider dealing and market abuse , The British Institute of International and Comparative Law , London, 2005, s.17. 

62

Pravo i politika, godina I, 1/2008

šenog značaja izvora informacije za sekundarne insidere (direktno ili indirektno stečena od primarnog insidera) sada izvor saznanja informacija uopšte nije bitan. Dakle, zabrani podležu jednako sve dotadašnje grupe (primarni i sekundarni insideri) što znači da je stepen borbe protiv neravnopravnog položaja učesnika na tržištu podignut na novi, viši nivo. Uprkos vidljivim naporima da se unapredi i precizira tačan krug lica odgovornih za raspolaganje privilegovanim informacija, pojedina pitanja ostala su nerazjašnjena. Naročito pitanje pretpostavke o poznavanju privilegovanih informacija koje je vezano i za pitanje odgovornosti pojedinih lica. Ono dotiče pitanje da li se radi o apsolutnoj ili o relativnoj pretpostavci, odnosno da li pretpostavka znanja informacija jednako može da se primeni na sve grupe insidera. Odgovornost insidera, odnosno pojedinih grupa lica u koje su razvrstani vezana je i za postojanje pretpostavke znanja o privilegovanim informacijama. Tako se razvrstavanjem članova uprave i nadzornog odbora u posebnu grupu insidera dolazi do zaključka da se na njih odnosi presumpcija znanja o informacijama, i da snose teret dokazivanja suprotnog.10 Da li se ovo pravilo dokazivanja treba primeniti i na ostale grupe insidera, na primer na akcionare? Pitanja nisu jasno razrešena, ali bi svakako trebalo prihvatiti da je pretpostavka znanja privilegovanih informacija povezana sa upravljačkom strukturom i trebala bi biti oboriva. Međutim, kad su u pitanju akcionari, onda je pretpostavka znanja privilegovane informacije svakako u srazmeri sa visinom udela koji poseduju.11 1.2. Zabranjene radnje IDD je, kao što smo ranije naglasili, pravio razliku između primarnih i sekundarnih insidera, i na toj osnovi je propisana lista zabranjenih radnji koje su zajedničke za sve insidere, i gradaciju između prve i druge grupe. Ključno pitanje u definisanju zabranjenih radnji je stav insidera prema radnji koju preduzima. IDD zabranjuje svakom insideru da se koristi prednostima poznavanja povlašćenih informacija i generalno to pravilo primenjuje na primarne i sekundarne insidere. Uvođenje izraza „korišćenje prednosti“ ukazuje da je moguće primeniti zabranjene radnje na sve oblike insider dealinga. Zabrana se primenjuje pod uslo V. Čulinovič –Herc,E.: Zluoporaba na tržištu vrijednosnih papira –nova europska smjernica i zakon o tržištu vrijednosnih papira, Zbornik pravnog fakulteta u Rijeci , 2004 br.2, s. 760. 10  U francuskom pravu nije moguće da menadžer dokaže da nije raspolagao privilegovanom informacijom.Vidi Gaillard/Pignel, Les operations d’inities dans la Communaute economique europeenne, R.T.d.E.,1990, s. 337 11  V. Čulinovič- Herc, E.: op.cit. 317 

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

63

vom da je insider imao punu svest o prirodi informacije (full knowlledge of the facts), što nadalje znači da bi standard (full knowlledge) bio zadovoljen uvek kada postoji svest o tome da se posao zaključuje na osnovu informacije koja ima karakter privilegovane. Zabranjene radnje odnose se na kupovinu i prodaju na osnovu privilegovanih informacija. Pri tome, jednako je tretirana kupovina i prodaja u svoje ime i za svoj račun, i kupovina u ime i za račun treće osobe. Takođe je nebitna činjenica da li se kupovina ili prodaja odnosi na hartije jednog ili više emitenata. Da bi transakcija bila pod udarom zabrana dovoljno je da se odvija putem posrednika profesionalaca.12 Članom 3 IDD utvrđene su zabranjene radnje za primarne insidere i to: – zabrana iznošenja privilegovane informacije trećim licima, osim u slučaju da je iznošenje informacija načinjeno u okviru normalnog obima obavljanja njihovih radnih zadataka, profesije ili dužnosti.13 – zabrana davanja saveta trećim licima za kupovinu i prodaju hartija od vrednosti ukoliko bi se savet zasnivao na privilegovanoj informaciji. Pored toga zahteva se da su hartije od vrednosti uključene na organizovano tržište države članice. U novoj direktivi MAD iz 2003. godine u pogledu zabranjenih radnji, svakom insideru (primarnom i sekundarnom) koji ima privilegovanu informaciju zabranjuje se korišćenje te informacije, odnosno da na osnovu te informacije neposredno ili posredno stiče ili otuđuje, ili pokuša steći ili otuđiti finansijski instrument na koji se ta informacija odnosi, bilo za svoj račun ili za račun trećeg lica14.U odnosu na rešenje u IDD potpuno je izostavljeno „korišćenje prednosti“ i postojanje svesti da se radi o privilegovanoj informaciji. Dovoljno je da su znali ili morali znati da se radi o privilegovanoj informaciji. U pogledu određenja zabranjenih radnji prošireno je polje primene sa hartija od vrednosti na finansijske instrumente.15 Zabranjene radnje odnose se ne samo na transakcije hartijama od vrednosti nego i različitim finansijskim i robnim derivatima i udelima u investicionim fondovima. Član 3 MAD dao je potpunije navode šta sve čini zabranjenu radnju:   Član 2 (3) IDD  Uvođenje mogućnosti oslobođenja od zabrane iznošenja privilegovanih informacija ukoliko su one učinjene u okviru normalnog obavljanja radnih obaveza uneo je potpunu zabunu. Utvrditi granicu između normalnog obavljanja dužnosti i eventualnog prekoračenja tog nivoa stvara nepremostive razlike u mogućnosti primene u različitim zakonodavstvima, tako da se vrlo brzo ovaj standard pokazao neuspelim i neostvarivim. 14  Član 2 MAD 15  V. supra s.3, o polju primene direktive na finasijske instrumente 12 13

64

Pravo i politika, godina I, 1/2008

a) iznošenje privilegovane informacije drugim licima, osim ako do iznošenja dođe u okviru normalnog obavljanja svojih radnih zadataka, profesije ili dužnosti b) davanje preporuka drugim licima, savetovanje, ili podsticanje drugih da na osnovu privilegovane informacije stiče ili otuđi finansijski instrument na koji se informacija odnosi. U odnosu na ranije data rešenja u novoj direktivi nisu primetne bitne razlike u odnosu na zabranje radnje. Jedino što razlikuje dotadašnje od novog definisanja radnji su tehnički preciznije formulisani izrazi (npr. umesto third party uveden je izraz other person i sl.) 1.3. Izuzeci od zabrane Krug lica koja su ograničena zabranjenim radnjama u slučaju raspolaganja privilegovanim informacijama je utvrđen, i kao što smo videli, prilično široko postavljen. Međutim, u obe direktive istaknuti su izuzetci kod kojih je moguće vršenje „zabranjenih radnji“. To je prvenstveno izuzetak koji se odnosi na državu kao učesnika na finasijskom tržištu radi zaštite ekonomskih interesa i suvereniteta samih država, i odnosi se na lica koja moraju da razotkriju privilegovanu informaciju u okviru normalnog obavljanja radnih zadataka ili funkcija. Prvi izuzetak bio je regulisan članom 2 (4) IDD koji izuzima primenu pravila o zabrani na transakciju koji sprovodi država u cilju sprovođenja monetarne politike, kao i transakcije od strane centralnih banka ili drugih organa koji imaju ovlašćenja za postupanje u ime države, a sve u cilju sprovođenja monetarne politike. Države imaju mogućnost da prošire ovaj navedeni izuzetak i na svoje teritorijalne jedinice i slične organe lokalne vlasti, u slučaju da se radi o upravljanju njihovim javnim dugom. Istovetno rešenje zadržala je i nova direktiva u članu 7. Izuzimanje od zabrane je novom direktivom u članu 2 stav 3 prošireno i na transakcije kojima se stiču ili otuđuju finansijski instrumenti, ako se te transakcije preduzimaju radi izvršenja dospele obaveze koja proizlazi iz ugovora zaključenog pre nego što je lice saznalo, odnosno došlo do saznanja o povlašćenim informacijama. Drugi izuzetak odnosi se na dopuštenost iznošenja privilegovanih informacija tokom normalnog obavljanja radnih zadataka ili funkcija. U rešenjima obe direktive16 naglašen je izuzetak primene zabrane za lica koja razotkriju privilegovanu informaciju u toku normalnog obavljanja radnih zadataka, profesije ili   Član 3 IDD i član 3 MAD

16

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

65

funkcija. Osnovni problem kod uvođenja ovog izuzetka je tumačenje pravnog standarda „normalno obavljanje“ (normal exercise). Da li tumačenje može da se zadrži na samo konkretno izvršenim obavezama kod vršenja radnih zadataka ili ga treba postaviti tako široko da obuhvati sva ponašanja koja bi značila ispravno funkcionisanje društva u celini?17 Kako problem tumačenja navedenog pravnog standarda nije našao odgovor, pružena je mogućnost zaštite u slučaju namernog ali i nenamernog razotkrivanja privilegovane informacije tokom normalnog obavljanja radnih zadataka. Član 6 stav 3 MAD predviđa da se u slučaju namernog otkrivanja privilegovane informacije ona mora u potpunosti i na valjan način objaviti javnosti istovremeno sa njenim razotkrivanjem, odnosno hitno kod nenamernih slučajeva. Kada je informaciju dobilo lice koje je obavezano na čuvanje tajne, emitent nema obavezu objavljivanja. 1.4. Obaveza objavljivanja privilegovanih informacija u pravu EU IDD propisuje preventivne mere u sprečavanju insider dealinga. Ove mere podrazumevaju obavezu izdavaoca da stalno i u pravo vreme vrši objavljivanje informacija. Pod informacijama se podrazumevaju sve informacije koje se tiču značajnijih promena unutar društva, a koje bi mogle imati cenovni uticaj na hartije kojima se trguje na berzi. U slučaju kada takve informacije svojim objavljivanjem mogu ugroziti legitimne interese društva, na njegov zahtev, nadležno telo može osloboditi izadavaoca navedene obaveze. MAD je uvela značajne izmene u pogledu obaveze objavljivanja informacija od strane javnih društava. Države članice moraju osigurati da izdavaoci finasijskih instrumenata obaveštavaju javnost što je brže moguće (znači u što kraćem roku) o privilegovanim informacijama koje se neposredno odnose na izdavaoca.18 Potom se zahteva od država članica da bez obzira na ustanovljene oblike objavljivanja u njihovim zakonima, osiguraju da izdavaoci u primerenom roku objave sve privilegovane informacije koje su predviđene za objavljivanje i na njihovim internet stranama (član 6, stav 2 MAD). Nadalje se obaveza proširuje i na sva lica koja obavljaju rukovodeće poslove kod izdavaoca (pa i na osobe koje su usko s njima povezane), koje moraju obavestiti nadležni organ o transakcijama koje se odnose na akcije izdavaoca ili na njihove derivate, odnosno druge finansijske instrumente povezane sa akcijama izdavaoca, a koje su izvršili za svoj račun. Države članice bi morale osigurati javni pristup informacijama,  Assman, H-D.: The Impact of Insider Trading Rules on Company Law; navedeno prema Čulinović –Herc:op.cit. 762. 18   Član 6 Direktive iz 2003. MAD 17

66

Pravo i politika, godina I, 1/2008

svim pojedincima, koje se odnose na te transakcije, u što kraćem roku. (6/4 MAD). U direktivi drugog nivoa (2003/124/EZ) detaljno se uređuju način i rokovi objavljivanja ovih informacija. Pored uvedene obaveze objavljivanja, izdavaocu je data i mogućnost odlaganja objavljivanja privilegovanih informacija. Izdavalac može na sopstvenu odgovornost odložiti objavljivanje privilegovanih informacija kako bi zaštitio legitimne interese, pod uslovom da ne postoji verovatnost da takvo odlaganje dovede u zabludu javnost, i uz dodatni zahtev da izdavalac osigura očuvanje tajnosti te informacije (član 6, stav 3 MAD). Razloge koji se mogu smatrati legitimnim veoma iscprnom listom utvrđuje direktiva drugog nivoa (član 3 stav 1.2003/124/EZ). Lista obuhvata legitimne interese grupišući ih za situaciju kada su pregovori u toku i njihovo prevremeno objavljivanje bi moglo da utiče na njihov tok. Posebnu grupu predstavljaju slučajevi kada se donose odluke ili zaključuju pravni poslovi za koje je potrebno dodatno odobrenje ili saglasnost drugih organa izdavaoca. Tu je posebno interesantno utvrditi način zaštite interesa izdavaoca u periodu od donošenja odluke do njenog odobrenja.19 Pored navedenih mogućnosti odlaganja objavljivanja navedena Direktiva zahteva da se preduzmu i dodatne mere očuvanja ovih informacija. U tom smislu se može uvesti obaveza za izdavaoce da dostavljaju spiskove lica koja učestvuju u donošenju odluka, odnosno koja imaju pristup privilegovnim informacijama. Uvedena je obaveza obaveštavanja nadležnog organa o nameravanom odlaganju objavljivanja privilegovanih informacija. U odnosu na ranije dato rešenje kad je nadležni organ mogao da oslobodi izdavaoce obaveze objavljivanja, sada se izdavaoci ne mogu osloboditi ove obaveze ali mogu tražiti njeno odlaganje.20

2. Pojam insidera i njihova odgovornost u pravu Republike Srbije 2.1. Krug lica koja raspolažu poverljivim informacijama Identifikovanje kruga lica koja će se smatrati insiderima u našem pravu prvi put je izvršeno u članu 62 Zakona o tržištu hartija od vrednosti (ZTHOV).21 Prateći IDD i naš zakonodavac je u krug insidera uveo primarne i sekundarne insidere.   V. Čulinović- Herc: op. cit. 766   Član 6 tačka 3 MAD 21  Zakon o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata (Sl. list SRJ 2002/65 i Sl. glasnik RS br. 57/2003) u daljem tekstu ZTHOV 19 20

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

67

Kao nosioci, odnosno pravi insideri posebno su izdvojeni zaposleni kod izdavaoca, članovi uprave, lica koja na osnovu profesije i u obavljanju svojih redovnih radnih obaveza dođu do privilegovanih informacija, akcionari sa više od 10 % učešća u kapitalu izdavaoca i zavisna društva izdavaoca. U sekundarne insidere su se ubrajala lica koja su privilegovanu informaciju stekla od lica iz grupe primarnih insidera, a znali su ili su mogli znati da su je od njih stekli. Za razliku od sekundarnih, znanje lica iz grupe primarnih insidera se pretpostavlja, iako bi se ovde moglo postaviti pitanje da li se radi o apsolutnoj pretpostavci ili je ona oboriva. Smatramo da bi svakako trebalo zauzeti stav da je navedena pretpostavka o znanju oboriva i da treba omogućiti dokazivanje suprotnog. Interesantno je naglasiti da je zakonodavac za razliku od zemalja u okruženju uveo i pravna lica u grupu potencijalnih insidera, što je pokazalo veću spremnost ka harmonizaciji prava sa standardima datim u pravu EU.22 Donošenjem ZTHOV II23 omogućeno je da se nedostaci uočeni u dotadašnjem regulisanju otklone i usaglase sa novom evropskom direktivom i njenim implementirajućim direktivama. Članom 71 ZTHOV zakonodavac je izjednačio primarne i sekundarne insidere u pogledu odgovornosti, jer se sada zabrana odnosi na sva lica (jednako na primarne i sekundarne) koja su znala ili su morala znati da poseduju privilegovanu informaciju. U odnosu na evropsko rešenje, zakonodavac je ograničio krug akcionara samo na one koje poseduju udeo veći od 10% u kapitalu izdavaoca. Ovakvo ograničenje ne postoji u rešenju evropskog prava, ali ni do sada nije dato rešenje koliki bi udeo neko trebalo da poseduje da bi ušao u krug insidera. Naš zakonodavac se oslonio na teorijska shvatanja da akcionari sa manjim procentom učešća od 10% u kapitalu društva ne predstavljaju potencijalnu opasnost za zloupotrebu informacija.24 Mišljenja smo da u slučaju kada se radi o akcionarima kompanija čiji kapital predstavlja veliku vrednost, i akcionarima sa manjim postotkom akcija, isti mogu znati ili biti u mogućnosti da dođu do privilegovanih informacija. Tada bi njihov uticaj, a naročito eventualno zajedničko delovanje, trebalo da se nađe pod istim zabranama kao i krug lica koja dolaze pod uticaj pravila o zabrani zloupotrebe informacija. I u ZTHOV II nije usklađeno polje primene pravila o privilegovanim informacijama. Za razliku od evropskog prava koje je polje primene proširilo sa hartija od vrednosti i na druge finasijske instrumente (pa čak i robne), naš zakonodavac još uvek se zadržava samo na hartijama od vrednosti i informacijama o njihovim izdavaocima.  V. član 105 stav 1 hrvatskog zakona o tržištu vrjednosnih papira gde se za razliku od evropske direktive insiderima smatraju samo fizička lica. 23  Zakon o tržištu hartija od vrednosti i drugih finasijskih instrumenata (Sl. glasnik RS , br. 47/2006) u daljem tekstu ZTHOV II 24   Hopt, K.: The European Insider Dealing Directive, CMLR, 1990, s. 62 22

68

Pravo i politika, godina I, 1/2008

2.2. Radnje koje su zabranjene za insidere U oba dosadašnja zakonska rešenja za sva lica važi opšta zabrana sticanja, kupovine ili prodaje ili raspolaganja hartijama od vrednosti na drugi način, korišćenjem privilegovanih informacija. Zabrana se odnosi kako na primarne tako i na sekundarne insidere. Takođe treba istaći da je zakonodavac obuhvatio pored kupovine i prodaje (koji su najčešće pojavljuju kao oblik kroz koji se ostvaruje zloupotreba) i sve druge načine raspolaganja hartijama, što pokazuje tendenciju da se obuhvate i radnje koje na posredan način mogu dovesti do zloupotrebe. Kod prvog rešenja u Zakonu iz 2003. godine za odgovornost se traži puna svest (saznanje) da se zabranjene radnje preduzimaju na osnovu privilegovanih informacija. U ZTHOV II postignuta je usaglašenost sa MAD, i odgovornost se proširuje i uvođenjem standarda „dužne pažnje“, odnosno činjenice da su lica znala ili morala znati da poseduju privilegovanu informaciju. Uvođenjem ovog standarda odgovornosti za zabranjene radnje otvoren je put za lakše dokazivanje odgovornosti. U praksi je veoma teško dokazati da je lice imalo puno znanje, odnosno, da je znalo informaciju. Sadašnjim rešenjem se pretpostavlja odgovornost lica za zloupotrebu, ali se postavlja pitanje da li je uvedena pretpostavka apsolutna ili relativna.25 Izdvojena je i posebnim članom regulisana26 zabrana saopštavanja privilegovanih informacija. Ova zabrana takođe se odnosi na obe grupe insidera. Zakonskim rešenjem iz 2003. godine ova zabrana ticala se lica kojima je dostupna privilegovana informacija, što je u pogledu dokazivanja odgovornosti veoma neprecizno određeno, i stvaralo je probleme u određivanju kruga lica koja bi eventualno mogla biti pod udarom odgovornosti. U odnosu IDD ne postoji mogućnost izuzeća saopštavanja informacija u normalnom obavljanju dužnosti ili funkcije. Sama zabrana saopštavanja pored čina saopštavanja obuhvata i davanje preporuke drugim licima u pogledu sticanja, kupovine, prodaje ili bilo kog drugog načina raspolaganja hartijama koje bi se zasnivalo na privilegovanim informacijama. ZTHOV II dat je potpuno novi aspekt u pogledu zabrane saopštavanja privilegovanih informacija. Uvedena su i dva nova elementa. Prvi se odnosi na krug lica, i sada se zabrana odnosi na sva lica koja su utvrđena kao insideri, te je otklonjen nedostatak prethodnog zakonskog rešenja (lica kojima je dostupna privilegovana informacija), a koji je otvarao mogućnost dokazivanja da licima privilegovana informacija nije dostupna.   V. Barbić: op.cit. 257   Član 63 ZTHOV/ 2003 i član 72 ZTHOV /2006.

25 26

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

69

Ujedno je i pooštren režim nadzora nad insiderima, jer su javna društva obavezana da dostavljaju spiskove navedenih lica Komisiji za HOV ili drugom nadležnom organu, ali samo na zahtev ovih organa.27 Pitanje je da li društva zbog širokog kruga insidera mogu da sagledaju koja sve lica treba da budu na spisku i koje su informacije privilegovane. Tu treba uzeti u obzir i određenje našeg zakona koji zahteva da pored toga što informacije nisu dostupne javnosti, one moraju imati direktan ili indirektan uticaj, a ne i bitan na izdavaoca, hartije i njihovu cenu.28 Neiskustvo našeg tržišta i izdavaoca posebno, uz činjenicu da se spisak dostavlja na zahtev Komisije ili drugog nadležnog organa može dovesti do situacije da se „od šume ne vidi drvo“. Drugi element tiče se odgovornosti lica koja prekrše zabranu saopštavanja privilegovanih informacija. MAD je uveo standard dužne pažnje i odgovornost se u pogledu ove zabrane pretpostavlja. Naš zakon propisuje da su sva navedena lica obavezna privilegovane informacije čuvati kao poslovnu tajnu.29 Kod ovakve formulacije postavljamo pitanje da li to znači da bi svi izdavaoci odnosno sva društva u kojima su po različitim osnovama uključeni insideri moraju u svojim aktima propisati koje su to informacije. ZPD definiše poslovnu tajnu kao informaciju o poslovanju koja je određena autonomnim aktom svakog konkretnog društva. To su informacije za koje je očigledno da bi u slučaju da dođu do trećih lica prouzrokovale znatnu štetu privrednom društvu.30 Očigledno, uvođenje standarda poslovne tajne unosi dilemu da li je privilegovana informacija i ona koja nije aktom društva određena kao poslovna tajna, i ona čije saopštavanje ne nanosi štetu konkretnom društvu nego tržišu na kome se nalaze njegove akcije. I u pogledu odgovornosti za počinioce može se postaviti pitanje da li oni tada (kad se privilegovana informacija čuva kao poslovna tajna) odgovoraju samo za štetu prouzrokovanu konkretnom društvu kad je suština zabrane zloupotrebe privilegovanih informacija usmerena ka zaštiti načela ravnopranosti svih učesnika na tržištu, u kom slučaju štetu trpe svi potencijalni investitori, a ne samo društvo. Pri razrešenju nastale dileme mišljenja smo da je zakonodavac trebao ostati kod standarda „dužne pažnje“, odnosno da su lica znala ili morala znati da je informacija privilegovana. Tada iako nije autonomnim aktom u konkretnom društvu utvrđeno da je informacija privilegovana, odgovornost bi se pretpostavljala i lica bi odgovarala za njeno saopštavanje ex lege. Zakonodavac stavom 5   Stav 2 člana 72 ZTHOV/2006   V. supra , u evropskom pravu radi se o bitnom uticaju a ne o uobičajenoj fluktuaciji cena na tržištu, s.5. 29   Član 72 ZTHOV/ 2006 30   Član 38 Zakona o privrednim društvima (Sl. glasnik RS 125/2004) 27 28

70

Pravo i politika, godina I, 1/2008

člana 72 ZTHOV uvodi obavezu javnih društava da u pisanoj formi upoznaju sva lica, insidere, sa obavezom čuvanja privilegovanih informacija i propisanim sankcijama u slučaju nepoštovanja navedene obaveze. Međutim, ovaj stav ne daje jasan odgovor na postavljenu dilemu i ukazuje na nerazumevanje problema i izjedanačavanje privilegovane informacije i poslovne tajne. Ostaje i dalje nedostatak pri zabrani saopštavanja privilegovanih informacija, odnosno suženo polje primene samo na hartije od vrednosti, a ne i na druge finansijske instrumente, što je slabije rešenje u odnosu na evropsko. 2.3. Dužnost obaveštavanja javnosti, izveštavanja javnih društava i dužnost prijavljivanja prema regulativi Republike Srbije U cilju sprečavanja eventualne zloupotrebe privilegovanih informacija i vršenja nadzora uvedena je obaveza izveštavanja od strane javnih društava. U ZTHOV iz 2003. godine, obaveza izveštavanja uvedena je za javna društva, i posebno su naglašene obaveze izveštavanja o bitnim događajima i periodičnim finansijskim izveštajima.31 Tadašnje rešenje unelo je mogućnost oslobođenja javnog društva (identično kao i u IDD) ove obaveze, u slučaju da postoji opravdani razlog da bi takvo javno saopštenje ozbiljno ugrozilo poslovne interese. ZTHOV II obavaze javnih društava na obaveštavanje javnosti reguliše pod nazivom Izveštavanje javnih društava, i to članovima 63 do 71. U odnosu na ranije zakonsko rešenje ove obaveze su navedene mnogo detaljnije i jasnije, te su omogućile veću transparentnost potrebnih informacija za trgovanje hartijama pojedinih društava. I dalje ne postoji mogućnost da izdavalac na svoju odgovornost odloži objavljivanje informacije, već ga te obaveze može posebnim rešenjem osloboditi jedino Komisija za hartije od vrednosti. Moramo primetiti da je aktivnost Komisije za hartije od vrednosti kao nadzornog organa u pogledu izvršavanja obaveza obaveštavanja od strane javnih društava donošenjem ZTHOV II znatno napredovala. Aktiviranjem svojih mehanizama prinude KHOV je uspela da uspostavi transparentost u ovoj oblasti i da prisili sva javna društva da u rokovima i na propisan način ispunjavaju obavezu obaveštavanja. Istina je da je obaveza i ranije postojala, ali se kazne za neizvršenje nisu primenjivale. Pitanje koje i dalje ostaje je da li su svi objavljeni podaci potpuni i tačni. Primena kazni za neizvršenje obaveze izveštavanja svakako je važan korak u uvođenju discipline i gradnji rutine u izveštavanju, što vodi ka uspostavljanju ravnopravnosti svih učesnika na tržištu hartija.

  Ova oblast uređena je odredbama od 54 do 61 ZTHOV/2003.

31

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

71

U oba zakonska rešenja posebno je regulisana i dužnost prijavljivanja trgovine za sve insidere. Ova obaveza svedena je na prijavu kupovine ili prodaje hartija na koje se odnosi privilegovana informacija. Rešenjem ZTHOV obaveza se odnosila na svaku nameravanu trgovinu a u ZTHOV II ona se odnosi samo na izvršenu prodaju ili kupovinu. Obaveza se sastoji u prijavi ranije nameravane, a u novom rešenju izvršene trgovine samom emitentu, Komisiji hartije od vrednosti i organizatora tržišta na kome se obavlja trgovina tim hartijama.

3. Sankcije 3.1. Evropsko pravo U rešenjima obe evropske direktive nije eksplicitno određen organ nadležan za nadzor nad zabranom trgovine privilegovanim informacijama. IDD u članu 8 ne određuje organ koji će biti nadležan već se prepušta državama članicama da same odrede nadzorni organ, s tim da mu moraju dodeliti sva potrebna ovlašćenja za obavljanje funkcije nadzora. Direktiva je propisivala preventivne mere kao oblik rešavanja insider dealinga. One su se sastojale u obavezi izdavaoca za stalnim objavljivanjem informacija, a naročito o svim bitnim događajima, uz mogućnost oslobođenja od te obaveze u slučaju kada bi objavljivanje pojedine informacije ugrozilo poslovanje i interese izdavaoca. Nova MAD direktiva određuje kao nadležni organ (organ za implementaciju) komisiju za hartije od vrednosti kojoj države članice moraju dodeliti sva ovlašćenja (član 12, st. 1 MAD). Države članice moraju predvideti pravo žalbe na odluke tog organa (član 15 MAD). Za razliku od ranijeg rešenja koje je propisivalo preventivne mere u borbi protiv insider dealinga, nova direktiva obavezuje države članice da propišu zabranu korišćenja povlašćenih informacija i zabranu manipulisanja tržištem.32 Pored toga uvode obavezu prijavljivanja za sva lica uključena u rad sa finansijskim instrumentima, tj. transakcijama za koje se opravdano sumnja da mogu biti deo insider dealinga.33 Zloupotreba poverljivih informacija je suprotna zahtevima lojalnosti („fidelity“), dobrog obavljanja službe („efficency“) i pravičnosti („equity“).34 Odgovornost za izvršenu zloupotrebu može biti građanska (naknada dokazane štete) i krivična.   Član 2 i 5 MAD   Član 6 stav 4 MAD 34   Boyle&Bird: Company Law ,London, 1995, s. 480-481 32 33

72

Pravo i politika, godina I, 1/2008

IDD ne navodi vrste sankcija koje će se primenjivati u slučaju kršenja propisanih pravila zabrana. Državama članicama ostavlja se diskrecino pravo da propišu sankcije i odredede njihove vrste i raspone. IDD jedino postavlja uslov da sankcije koje se propišu budu primerene učinjenom kršenju propisane zabrane. MAD je takođe na stanovištu da sankcije mogu biti kaznene ukoliko ih predvidi pravo drževe članice, ali se u tom slučaju moraju predvideti i administrativne kazne. Jedini zahtev je da sankcije koje se predvide moraju biti efikasne, primerene i da imaju dovoljnu snagu da eventualne počinioce odvrate od činjenja dela (član 14 stav 1 MAD). Naime, prema shvatanju Komisije EZ-a : „U načelu je neprihvatljivo da se na povezanom tržištu zabranjeno ponašenje sankcioniše teškom kaznom u jednom pravnom sistemu, blagom kaznom u drugom i nikakvom kaznom u trećoj državi članici. Međutim, potpuna harmonizacija kaznenih sankcija nije predviđena Ugovorom o EZ.“35 3.2. Pravo Republike Srbije U pravu Republike Srbije zloupotreba privilegovanih informacija sankcionisana je kao krivično delo ali uporedo su utvrđene i prekršajne sankcije. Još u Zakonu o berzama i berzanskom poslovanju iz 1994.godine zlopupotreba insider pravila smatrala se krivičnim delom i počiniocima istog zaprećeno je kaznom od ti meseca do pet godina zatvora.36 ZTHOV kupovinu i prodaju korišćenjem privilegovanih informacija sankcioniše kaznom zatvora od tri meseca do tri godine. U sledećem stavu sankcinisano je neovlašćeno saopštavanje prilegovane informacije u cilju pribavljanje protivpravne koristi, kao i preporuka drugom da na osnovu privilegovane informacije stekne, kupi, proda ili na drugi način neovlašćeno raspolaže hartijama od vrednosti, i kažnjava se zatvorskom kaznom od tri meseca do tri godine. Propisani su i blaži i i teži oblici ovog krivičnog dela. Pored krivičnih sankcija za insidere zakon je predvideo i prekršajnu sankciju za izdavaoce koji o svom poslovanju ne izveštavaju javnost na način utvrđen zakonom i aktima komisije HOV, i to u vidu novčane kazne u rasponu od 60.000 do 600.000 hiljada dinara.37 Ovde napominjemo da utvrđivanje krivičnog dela van krivičnog zakona izaziva nedoumice.38 ZTHOV II nije uneo krivičnu odgovornost koja je postojala za delo zloupotrebe kao u ranijem zakonu. Krivčna odgovornost sada je predviđena za neizvr  Explanatory Memorandum, sec. 1(d), navedeno prema Čulinovič – Herc s. 773.   Član 97 Zakona o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima (Sl. SRJ 90/94). 37   ZTHOV 2003., članovi 244, 245, 246. 38   Arsić Z.: op.cit. 50 35 36

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

73

šavanje obaveze izveštavanja, ili za objavljivanje neistinitih i nepotpunih činjenica relevantnih za donošenje investicione odluke. Predviđena je novčana kazna ili kazna zatvora do tri godine. Takođe je za izdavaoce kao privredni prestup predviđena novčana kazna u rasponu od 100.000 do 300.000 dinara za slučaj neizveštavanja javnosti i Komisije hartije od vrednosti u skladu sa zakonom. Nadzor u oba zakona pripada Komisiji za hartije od vrednosti koja može da zahteva od svih insidera odgovarajuća objašnjenja i podatke. U slučaju da utvrdi da su izvršene zlopupotrebe privligovanih informacija može pokrenuti postupak pred nadležnim organima.39 Postavlja se pitanje da li bi pored postojeće krivične i prekršajne odgovornosti bila moguća i građanskopravna odštetna odgovornost lica koja su izvršila neku od zabranjenih radnji. U slučaju izvršenja neke od zabranjenih radnji kao oštećeni bi se mogli javiti svi koji su učestvovali u poslovanju berze hartijama na koje se odnose privilegovane informacije.40 U pogledu određenja oštećenih lica ne postoji jedinstven teorijski stav. Prema jednom, oštećeni su svi učesnici u prometu odgovarajućim hartijama od vrednosti u vremenu zloupotrebe informacije, pa čak i oni koji nisu neposredno učestvovali u trgovini, ali se smatra da su na posredan način pretrpeli štetu. Ovaj stav nije našao opravdanja i podršku teoretičara. Prema drugom stavu, kao oštećeni se javljaju samo učesnici u konkretnoj tranaksciji sa insederom, dok su prema trećem shvatanju glede relevantnih hartija u odgovarajućem vremenskom periodu oštećeni svi učesnici u berzanskom poslovanju, ali u ograničenom iznosu.41 Mišljenja smo da bi se i na osnovu našeg prava mogla uvesti građnoskopravna odštetna odgovornost, i to za sva lica koja su pretprela štetu vršenjem zabranjene radnje. Tu osnovano stoji prigovor42 da nesaopštavanje privilegovane informacije utiče na veliki broj poslova, a ugovor sa insiderom zaključuje jedan učesnik (ili manji broj učesnika). Osnov naknade štete mogao bi biti član 154 Zakona o obligacionim odnosima. Iznos stvarne štete bi bila razlika u ceni hartije pre i posle objave privilegovane informacije. Pri tome oštećeni bi svakako morao dokazati da je lice koje mu je nanelo štetu insider koji je raspolagao privilegovanom informacijom.43  U izveštaju o radu komisije za hartije od vrednosti Republike Srbije nije zabeležen nijedan slučaj kažnjavanja niti izveštaj nadzornog organa o mogućoj zloupotrebi privilegovanih informacija na našem tržištu. U izveštaju Agencije za finasijski nadzor Hrvatske za 2006. navedena su 4 slučaja zloupotrebe privilegovanih informacija od kojih su 2 krivično gonjena. (Videti s. 28-32 Izvešća za 2006.) 40   Arsić Z.: op.cit. 48 41  Hausbour Seven: Damages to Uniformed Traders for Insider trading on Impersonal Exchanges, Columbia Law Review 1974, s. 316-317, navedeno prema Arsić: op.cit. s. 48. 42   Arsić: op.cit. s. 50 43   Hopt, K.: Insider-Probleme, Munchen, 1997, s. 2857 , prema Čulinovič-Herc: op.cit. s. 775. 39

74

Pravo i politika, godina I, 1/2008

4. Zaključak Regulisanje kruga insidera, zabranjenih radnji i sankcija odredbama datim u Direktivama EU iz 1989. i 2003. (IDD i MAD) i njihova analiza ukazuju u kom pravcu se izmenilo uređenje oblasti insider dealinga u evropskom pravu. Određenje kruga insidera dato u IDD rešeno je prihvatanjem dva kruga insidera, primarnih i sekundarnih, te su sledstveno toj podeli regulisane i zabranjene radnje i odgovornost insidera zavisno od pripadajuće grupe. Novom direktivom (MAD) učinjen je korak dalje u regulisanju ove oblasti. Izjednačen je tretman insidera i nema podele na primarne i sekundarne insidere. Zabrana raspolaganja privilegovanim informacijama odnosi se jednako na sva lica, bez obzira u koju bi se grupu lica mogla razvrstati. I nadalje, kao što smo prikazali, ostaje nerazjašnjeno pitanje pretpostvake o poznavanju privilegovane informacije, i za to pitanje vezano pitanje odgovornosti. Naročiti značaj nove Direktive (MAD), koji pokazuje korak napred u regulisanju oblasti insider dealinga, jeste obaveza objavljivanja privilegovanih informacija. Uvode se rokovi i novi način objavljivnaja privilegovanih informacija (obaveza objavljivanja na internet strani emitenta). Veoma značajna novina u odnosu na ranija rešenja je mogućnost samoinicijativnog odlaganja obaveze objavljivanja privilegovanih informacija od strane emitenta. U delu sankcija, novinu u odnosu na ranije rešenje, predstavlja obavezno uvođenje administrativnih sankcija. Kako krivičnopravne sankcije ne spadaju u nadležnost EU, neki autori44smatraju da je ovim pristupom EU došla na ivicu svojih zakonodavnih nadležnosti, naročito naređujući državama članicama da administrativne sankcije moraju biti efikasne, srazmerne i da potencijalne počinioce odvraćaju od činjenja dela. Pored toga neki autori kao posebnu primedbu ističu da su mnogi bitni pojmovi uređeni ili će biti uređeni implementirajućim direktivama drugog nivoa, a pri njihovom donošenju zemlje članice nemaju više primarnu ulogu. Analizom pojma insidera, zabranjenih radnji i dužnosti obaveštavanja od strane javnih društava u pravu Republike Srbije donesen je zaključak da je pravo Republike Srbije harmonizovano sa pravom Evropske unije u ovoj oblasti. Razlike koje se javljaju u određenju pojma insidera i zabranjenih radnji su neznatne, odnose se samo na ograničenje kruga akcionara kao insidera, na one koje poseduju udeo veći od 10%, dok u evropskom rešenju nema ogračinjenja u pogledu visine udela. U pogledu obaveze objavljivanja privilegovanih informacija Direktiva iz 2003. MAD unela je bitne novine, pogotovo u pogledu  Alcock A., Market Abuse, The Company lawyer, Vol.23/2000, str, 150 , citirane prema Čulinović _Herc, opc cit, str,777

44

Dr Sonja Bunčić • SUBJEKTI INSIDER DEALINGA I NJIHOVA ODGOVORNOST... • (59–76)

75

mogućnosti odlaganja obaveze obaveštavanja. Pravo Republike Srbije u ovoj oblasti nije u potpunosti usaglašeno sa evropskim pravom. Najveća razlika u ovom delu odnosi se na mogućnost samoinicijativnog odlaganja obaveštavanja od strane javnih društava. Naime, postoji mogućnost da društvo u slučaju postojanja opravdanih razloga koji bi ugrozili njegovo poslovanje bude oslobođeno ove obaveze u našem pravu. To je moguće jedino rešenjem Komisije za hartije od vrednosti koje se donosi na zahtev emitenta. U drugim zakonodavstima dovoljno je da se nadležno telo samo obavesti. Evropska regulativa je u pogledu pitanja sankcija propisala obavezu propisivanja administrativnih sankcija i nadležnost Komisije za hartije od vrednosti, što je našim propisima i ostvareno. Iako domaće tržište možemo generalno oceniti kao nedovoljno razvijeno, te još uvek na njemu nema mesta sofisticiranim tržišnim manipulacijama, to ne sme biti prepreka kontrolnim aktivnostima Komisije za hartije od vrednosti. Naime, trenutno nema podataka o izrečenim sankcijama u ovoj oblasti, pa izgleda kao da se na našem tržištu ne prepoznaje opasnost od ove vrste zloupotrebe. Uprkos tome, značajno je istaći da je načinjen prvi korak ka promeni stava u odnosu na važnost uočavanja privilegovane informacije i kruga lica odgovornih za njenu eventualnu zloupotrebu. Obaveza izveštavanja javnosti, koja obuhvata i objavljivanje informacija i kruga lica, kontroliše se od strane Komisije za hartije od vrednosti vrlo ozbiljno i to daje rezultate. Informacije o emitentima i njihovim hartijama nalaze se na internet stranama kako izdavalaca tako i nadležnih učesnika u tržištu. Nije dovoljno samo stvoriti zakonski harmonizovane uslove za razvoj tržišta kapitala, nego ih je potrebno i harmonizovano primenjivati.

76

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Sonja Bunčić, PhD

INSIDERS AND THEIR RESPONSIBILITIES IN THE EU LAW AND IN THE SERBIAN LAW Summary The author gives a comparative review of solutions in the area of insider dea­ ling, as defined by the Insider Dealing Directive 89/592/EEC and the Market Abu­ se Directive 2003/6/EC and a review of solutions given by regulations in financial area of the Serbian Law. Special emphasis is placed on the notions of insider, forbidden acts and the concept of sanctions which might be imposed in the case of privileged information abuse in European Law and given comparative review of the solutions in Serbian Law. An important novelty was brought by the 2003 Directive, and since then all issuers must disclose privileged information, accepted by the Serbian law in the form of the Law of valuable papers market from 2006. The author analyzes the solutions and points out the tendencies in solving the issue of subjects and their responsibilities in insider dealing in the EU law, and shows the level of harmonization of domestic law in this field. Key words: insider, insider dealing, forbidden acts, privileged information, sanctions.

UDK 947.973 Dr Endre Leč, Docent Univerziteta Singidunum

SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA

Sažetak – Ovaj članak se bavi specifičnom interdisciplinom, jezikom prava čiji je naučni domen do sada u literaturi siromašno obrađen. Autor u svom radu konstatuje da se na jezik prava odnose karakteristike i zakonitosti opšteg jezika s jedne strane, međutim s druge strane on u sebi nosi i crte koje su specifične za stručni, „veštački“ jezik. Kada govori o lingvističkim (gramatičkim) osobinama jezika prava, autor ove opšte napomene razlaže u više podtema kao što su: mor­ fološke karakteristike pravnih stručnih reči, leksičko-terminološke specifičnosti pravnog jezika i vrste pravnih reči, sintaktičke i stilističke osobenosti jezika prava. Ovi problemi se obrađuju u posebnim odeljcima članka, pa celovitim sagledava­ njem svih nabrojanih kategorija autor nastoji da obuhvati koliko je moguće više aspekata jezičkog izražavanja pravnih tekstova, a ono znači ne samo redigovanje i formulaciju pravnih normi, nego i drugih slojeva jezika prava kao što su: jezik pravne nauke, naučno-popularna pravna literatura, udžbenici i priručnici. Ključne reči: narativan, deskriptivan, normativan, homonimi, sinonimi.

1. Uvod U ovom radu ću pokušati da pristupim sistematskoj obradi domena interdiscipline jezika prava, čija su literatura i izvori do današnjeg dana ostali veoma siromašni kako na domaćem, tako i na inostranom naučnom terenu. Predmet izučavanja ovog članka biće pravni jezik, posebno njegove lingvističke karakteristike koje su s jedne strane podudarne sa zakonitostima opšteg jezika i njegove upotrebe, a s druge strane pokazuju znatne specifičnosti stručnog, „veštačkog“ jezika koji predstavlja poseban jezički sloj sa svojom osobenom problematikom.

78

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Empiričku građu, t.j. primere sam uzeo pretežno iz oblasti građanskog prava, što ne znači da terminologija drugih pravnih disciplina ne pruža zanimljive mogućnosti za izučavanje.

2. Gramatičke osobine jezika prava Negativan šablon jezika prava je opštepoznat. Protivnici pravne nauke i njenog jezičkog izražavanja rado naglašavaju da je to jezički oblik koji se u izvesnoj meri razlikuje od govornog jezika u pogledu učestalosti upotrebe tehničkih termina, ali koji ne poseduje svoj sopstveni samostalni niti osobeni sistem razlikovanja. Po njima dakle ova formacija – i to u nedostatku valjanijih jezičkih sredstava – pribegava korišćenju reči, izraza, konstrukcija i stila koji fetišiziraju pravo, a po svojoj prirodi su u stvari tobože-zvanični, lažno-službeni, prividno značajni, komplikovani, patetični u negativnom smislu, predugački sa presloženim rečenicama koje opet nose karakteristike politizerskog predumišljajnog zataškavanja realnosti i jasnoće, razumljivosti itd., pa jezik prava na taj način želi sebi da prida ili izbori samostalnost, samosvojstvenost, što je samo pseudoautonomija i neprava autohtonost. Mi ćemo naravno izložiti jednu stvarniju polaznu postavku sa pozitivnim prilazom, u cilju da sa neophodnom dozom pravnog i jezičkog samopoštovanja objektivno prikažemo morfološke, leksikološke-terminološke, sintaktičke crte jezika prava, demonstrirajući iste na način koji će da istakne stručne činioce jezika prava naspram birokratskoj prirodi. Naravno, nije svako pravo, ni u suštini, ni sa tačke gledišta jezičkog izražavanja „birokratsko“, a najmanje je takvo građansko pravo, posebno zbog postojanja i vrlo uspešnog funkcionisanja autonomije volje. Juristička grana stručnog jezika će na najbolji način udovoljiti svojim istorijskim, društvenim, političkim i lingvističko-komunikacionim namenama širokog kruga ako sa jedne strane bude prouzrokovala najmanju moguću meru „potresa“ u potencijalno jednoobraznom nacionalnom jeziku, dakle ukoliko u fondu upotrebljenih reči i izraza, zatim u sastavljanju rečenica tj. u sintaktičkoj konstrukciji i metodologiji izražavanja najdalekosežnije smanji broj sastojaka koji odstupaju od govornog jezika. S druge strane pak, u postupku iznalaženja potpune istine moramo napomenuti da se ni kvalitativne ni kvantitativne leksičke razlike, niti sintaktička odstupanja između književnog, govornog i pravnog jezika ne smeju približavati nultoj tački. Očigledno je da bi u ovom slučaju naš pravni jezik mogao sa posve malo uspeha udovoljiti svojoj osnovnoj funkciji saopštavanja.

Dr Endre Leč • SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA • (77–88)

79

Samo idealna razmera i ravnoteža pomenuta dva faktora mogu da rezultiraju celishodnim i pravilnim pravnim jezikom.

3. Morfološke karakteristike pravnih stručnih reči Opšta i rasprostranjena morfološka podela poznaje desetak vrsta reči koje normalno koristi i pravo, pošto se u biti oslanja na opšti jezik. Za naša razmatranja su najvažnije: imenice (moji primeri iz građanskog prava su: državina, svojina, hipoteka, zaloga, ugovor, šteta itd.), osnovne vrste reči bez kojih je institucionopojmovno, pravno-subjektno definisanje nemoguće i nezamislivo, zatim pridevi (primeri iz građanskog prava: ništavan ugovor, prodajna cena, zatezna kamata itd.), služe za izražavanje svojstava i stanja, takođe neophodni za iskazivanje pravnih sadržina, slede zamenice, brojevi pa glagoli (njima se izražava aktivna, pasivna i uzajamna radnja, zbivanje, nezbivanje, povlašćenje, zabrana, način i mogućnost, dakle sva ona stanja koja su u svim normama, a posebno i u građanskopravnim veoma česta), ostale vrste reči bile bi prilozi, predlozi i veznici. Problemima njihove klasifikacije i odrađivanjem njihove funkcije u jeziku prava ovde ne bih ostavio više mesta, jer smatram da je njihov značaj za našu temu više periferan, ali bih se svakako zadržao na osvetljavanju nekih drugih morfoloških osobina koje su značajne za formiranje jezika prava: 1. Složenice (pod naslovom „spanjanje reči“ takođe nalaze mesto i kod prof. Vukovića) imaju svojevrsno „poslanje“ u životu jednog jezika uopšte, a u stručnom tj. pravnom jeziku posebno. Zadatak im je da služe principu ekonomičnosti jezičke upotrebe. Magičnom moći one čine jezik sažetijim, pojednostavljaju ga, pridavaju mu elegantnu lakoću i to bez mane da se prohtev jasnosti odnosno preciznosti gubi makar i u najzanemarljivijoj meri. U ovom pogledu mogu se „pohvaliti“ i mađarski i srpski jezik. Oba su sklona i posve podobna stvaranju dvopa i višečlanih složenih reči. Prema tome ne deluje iznenađujuće ni konstatacija da su i naša dva pomenuta pravna jezika (to se ima smatrati kao nedvosmislena pohvala) sklona spajanju prostih reči i kreiranju složenih: követelés-átruházás, munkaidőrend-átcsoportosítás, magánokirat-hamisítás, pótmagánvádló, što bi u prevodu značilo sledeće: cesija potraživanja, preraspodela radnog vremena, falsifikovanje privatne isprave, oštećeni kao tužilac. Ovaj prevod bi mogao da dokaže činjenicu da je u srpskom jeziku izneti metod manje rasprostranjen, ali niko ne može opovrgnuti tvrdnju da je i u ovom jeziku veoma važan metod  Vuković, Mihajlo: Znanonst o izradi pravnih propisa /Nomotehnika/, Informator, Zagreb, 1997. Prof. Vuković u svom udžbeniku daje u kraćim crtama podatke o osam vrsta reči kojima se i pravo služi



80

Pravo i politika, godina I, 1/2008

stvaranja prvenstveno dvočlanih složenica kao npr.: delokrug, svojevoljno, sa­ mozaštita, međunarodni, naučnoistraživački, građanskopravni itd. I još jedna napomena koja se ne sme preskočiti: složenica svoje značenje najčešće nasleđuje od svojih članova, i vrši sintetizaciju njihovog smisla. U praksi je mnogo ređi slučaj da složenica dobija novo značenje, tj. drugo (treće) i nezavisno od smisla svojih sastojaka. 2. Reči stvorene pomoću pojedinih prefiksa stoje u službi preciznosti i jednosmislenosti, i često se koriste. Tako rođeni glagoli u srpskom i mađarskom jeziku podjednako upućuju na početak, završetak odnosno druge neophodne crte glagola. Sve to doprinosi i ciljevima sažimanja i ekonomičnosti pravnog teksta. U srpskom jeziku ovi prefiksi sa naznačenim funkcijama su npr.: o-, od-, iz-, ob, za-, pri- itd., a u mađarskom: meg-, el-, át-, be-, fel-, le-, itd. Primeri: održati – elbirtokol, izdržavati – eltart, zamoliti – megkeres, obrazložiti – megindokol... 3. Fantastičnom snagom sažimanja raspolažu reči stvorene na način koji je karakterističan za oba ispitivana pravna stručna jezika. Radi se o čitavoj šumi tzv. izvedenih reči. U srpskom izvedenice dobijamo prvenstveno pomoću sufiksa, npr.: -ost (nemarnost, dužnost), -ar (beneficijar, depozitar), -lac (tužilac, branilac), -irati (adresirati, cedirati) itd. Iz mnoštva izvedenih reči uzmimo samo jedan primer iz mađarskog jezika: glagol hat- (delovati, uticati) ima skoro pedeset izvedenih varijanata: hatalom, hatóság, (vlast), hatály (važnost, važenje), határ (granica), határoz (odlučiti)...

4. Leksičko-terminološke specifičnosti jezika prava i vrste pravnih reči Iznoseći svoje stavove o pravnoj terminologiji, srpski autori i drugi pisci iz bivše Jugoslavije daju glas mišljenju da stručno-pravni jezik ne može i ne sme da znači uvođenje kojekakvih novopečenih termina, neologizama, nego on valja da ispunjava već postojeće i raspoložive termine novostvorenim, drugačijim sadržajima koji će odgovarati prohtevima zapovesti pravnog sistema i društvene politike. Rađanje reči reguliše se duhom jezika, a polje značenja stručnog izraza određuje u prvom redu pravo. Naravno, ovaj stav je pomalo jednostran, manjkav i ranjiv, jer kako smo videli – a uočićemo to i u toku daljih izlaganja – pravna terminologija može da se izrodi i iz drugih pravaca osim iz ovog, kojeg Vuković jedino pominje. Suština njegove teorije doživljava otelotvorenje i odgovara prvoj klasifikacionoj kategoriji naše podele.

Dr Endre Leč • SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA • (77–88)

81

Vuković ipak čini neke jezičke omaške, odnosno na dva mesta nepravilno koristi „terminologiju terminologije“. Govori o „terminološkim izrazima“, a gubi pri tome iz vida da (stručni) izrazi nisu istoznačni sa terminima, samo su njihova jedna vrsta. Terminologiju sačinjavaju reči, izrazi pa čak i konstrukcije. Srodnu grešku možemo otkriti i u jednom vojvođanskom, doduše danas već zastarelom i demodiranom stručnom rečniku gde se potpuno nepotrebno spominje zbirni naziv „termin“ kumulativno sa jednom njegovom vrstom, „izrazom“. Kratko iskazano: reč nije izraz. Reč je jednočlani termin, a izraz se sastoji iz dve, ređe od tri reči. Višečlani izrazi su već konstrukcija. Izraz nije ni složenica. Ona je opet dvo- ili višečlani termin, međutim finalni proizvod složenice jeste jedna reč. Druga Vukovićeva greška je korišćenje izraza „stručna terminologija“. To je običan pleonazam, jer i sama reč „terminologija“ u sebi sadrži kao bitan element stručnost, stručnu prirodu – s toga prvi član izraza nije sredstvo potpunijeg određivanja, nego tautološko opterećenje. Ova omaška je još neobičnija i zanimljivija, ako smo upoznati sa okolnošću da prof. Vuković u svojoj istoj knjizi ovoj pojavi posvećuje poseban podnaslov i poglavlje: „Razvučenost stila“. Ista greška se javlja i na mađarskom stručnojezičkom području. Vraćajući se na temu podele pravnih reči uočavamo, da je Radomir D. Lukić u svom konciznom formulisanju obazriviji i tačniji: „Pravni pojmovi se izražavaju jezikom. Pri tome se za njih mogu upotrebljavati reči običnog jezika kojima će se dati novo, pravno značenje, ili stvarati posebne reči koje ne postoje u običnom jeziku.“ U nastavku iznošenja teorijskih postavki u vezi sa problematikom jezika prava, akademik Lukić izgovara temeljnu definiciju koja je nama više nego dragocena u procesu priznavanja tzv. veštačkog stručnog karaktera pravnog jezika i čiji je stav najbliži shvatanju jezika prava i terminologije pisca ovih redova. „...ne treba suviše bežati od stvaranja novih reči... ako se obične, nepravne reči upotrebljavaju za označavanje pravnih pojmova, onda postoji velika opasnost da se njihovo osobeno značenje zanemari i da im se dá obično, nepravno značenje.“

  Vuković, M.: op.cit. 67.  Rečnik samopravnih i drugih društveno-političkih termina i izraza, Srpskohrvatsko-mađarski..., Novi Sad, 1979    Vuković, M.:op. cit. 73   Pustai, Ištvan (Pusztai István): A közgazdaság szakmai terminológiája és a nyelvművelés, Pénzügyi Szemle, Budapest, 4/1962    Lukić, Radomir: Metodologija prava, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995., s. 216.  

82

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Prva grupa u podeli pravnih reči biće: 1. Nepromenjeni govornojezički oblik reči se od strane pravnojezičke upotrebe potkuje novom, preinačenom, promenjenom, ograničenijom, tesnijom značenjskom sadržinom (npr. imenice: stvar, plod, korist, glagoli: zamoliti, izve­ stiti, dovesti itd.). Posebno ću da napomenem najdelikatnije primere iz srpskog građanskopravnog jezika, gde reč: ostava u obično-jezičkom smislu znači prostoriju za čuvanje namirnica, dok se u jeziku jurisprudencije radi o ugovoru o depozitu ili (više zvuči hrvatski): pologu. Sličan je primer i kod reči: posluga, koja u običnom jeziku može da znači osoblje sa zadatkom posluživanja i sl., istovremeno u pravnoj nauci se naravno radi o posebnoj vrsti ugovora. 1.a. Postoje i takvi pravni tehnički termini koji se u svom značenju ne razlikuju samo od govornojezičkih reči, nego se razlikuju i sa aspekta drugih pravnih grana odnosno oblasti. Tu se vide važne i nezaobilazne dodirne tačke mojih opštijih napomena sa dvojezičnom komparativnom analizom koja bi mogla da bude tema i posebnih, samostalnih stručno-naučnih radova, gde bi se kao jedan od osnovnih i najvažnijih kriterijuma pojavilo pitanje mono-, bi- i poliekvivalencije. Na primer, ukoliko mađarsku pravnu stručnu reč: kereset prevedemo na srpski jezik značiće zaradu, ako je shvatamo u privredno-pravnom, ekonomskom ili možda radno-pravnom smislu, dok će u građansko-procesnom smislu – što opet zavisi od konteksta a i od značenja u kojem se prevodi, a naravno, aktu prevođenja prethodi veoma pažljivi i brižljivi postupak logičke, jezičke itd. interpretacije –isti termin će značiti tužbu odn. tužbeni zahtev. 2. U novoj, drugoj grupi pravnih termina naćiće svoja mesta oni nazivi koji uprkos svom običnojezičkom zvučenju nisu razumljivi za laike van pravne struke, jer je njihovo pojmovno određivanje i razgraničenje nepotpuno, nejasno, ili pak apsolutno nemoguće: pravno lice, krajnja nužda, stanje nužde, održaj... Ovde se iznova mogu pozvati na Lukića, koga sam već citirao, dodajući: „Čest je slučaj da termin pravno lice koji se sastoji iz nepravnih reči, a ima osobeno pravno začenje, nestručnjaci shvataju kao da označava običan pojam, kao lice sa pravnom spremom. 3. U sledeću grupu spadaju reči koje imaju primarno pravničko značenje. One su uprkos svojoj pravnoj sadržini opštepoznate i na taj način ne mogu da prouzrokuju kominikacione smetnje: testament, naknada štete itd. Tu bismo ubrojali još i tehničke termine iz prastare pravne nauke: „pravni pratermini“, a aliteracija služi kao instrument za uzdizanje našeg naučno-esejističkog stila. Istorijski gledano teško je odlučno odrediti koji bi bili termini za ovu (pod)grupu, ali svakako možemo smatrati iskonskim osnovnim rečima: zakon, parnica, zakletva, pravo, sud... 4. I na kraju: u mnogim klasifikacijama internacionalizmi, europeizmi, latinizmi: strani termini spadaju u posebnu grupu stručnih reči. Ni sám ne opovrgavam

Dr Endre Leč • SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA • (77–88)

83

pravilnost naprednog stava o negovanju pravnog jezika po kojem nisu strane reči one koje naglašavaju stručno-jezički karakter jurističke semantike, ipak sam bio slobodan da od njih stvorim posebnu grupu u sistematizaciji, naravno vođen izvesnom količinom subjektivnosti, jer su po mom viđenju centralna osnova za analizu i određivanje jezičkih kriterijuma pri stvaranju pravnih normi uopšte, pa i građansko-pravnih upravo strane reči.

5. Sintaktičke i stilističke osobenosti jezika prava 1. Davanje prednosti prostim rečenicama koje su doduše bogato napunjene, proširene i „špikovane“ mnogim dodacima, upućivanjima i ukazivanjima, ali svakako sa ciljem izbegavanja mnogostruko složenih, predugačkih, krivudavih rečenica. U svojoj sintaktičkoj konstrukciji pravna norma, odnosno propis treba da teži ka postizanju kratkoće. Čini mi se da smo na početku ovog milenijuma zreli da odbacimo kao neizvodljivu ideju jednog autora iz Mađarske, koji je prohtevom sintakse i stila pravnog jezika proglasio nužnost saopštavanja u prostim, šturim kosturnim rečenicama (podmet, prirok i maksimum predmet). Mi ćemo ipak zahtevati da pravnici i jezičari, u prvom redu redaktori pravnih propisa izbegavaju cirkularne rečenice, višestruko podređivanje sporednih rečenica i gigantska sintaktička izražavanja. Pri sastavljanju pravnih propisa ima da se vodi računa o stilu koji treba da bude normativan, a ne narativan niti deskriptivan. Dakako, norma ili regula već i po konsekvenci svog naziva nešto reguliše. Iako ne uvek bez iznimki, ali po pravilu se nešto normira: pod određenim uslovima ona dopušta, naređuje ili zabranjuje. Ako postoje izuzeci i odstupanja, oni se odmah koncizno i jasno navode. „Stoga se pri formulisanju odredaba izbegava sve što je izlišno: objašnjenja koja nisu neophodna, digresije, figure, epiteti, čak i svaka suvišna reč, – ukratko sve što bi u svakodnevnom govoru ili u nekom drugom proznom sastavu (npr. beletrističkom – L. E.) predstavljalo ‘lepote stila’. “ Kada sam već spomenuo i jezik odnosno stil beletristike, na trenutak ću se osvrnuti i na odnos jezika prava i jezika književnosti. Dok je literarni tekst unutrašnje ispoljavanje, pokazivanje umetnika pri čemu pisac retko kada ima konkretan, aktuelan pragmatički cilj, on je autorocentričan, s druge strane stručni tekst saopštava konkretna saznanja i objektivne informacije sa aktuelnim i pragmatičkim ciljem, i ne pruža uvid u emocialno-misaonu sferu saopštavaoca,  Pataki, Erne (Pataki Ernő): A jogszabályok népszerű fogalmazása, Jogtudományi Közlöny, Budapest, 4/1949, s. 247.   Pops-Dragić, Radivoje: Forma, stil i jezik u propisima, u: O izradi pravnih propisa (Materijali sa seminara...) Beograd, Zavod za javnu upravu, 1959, s. 78. 

84

Pravo i politika, godina I, 1/2008

on je objektocentričan. Beletrističko delo nastoji da izazove estetsko-emocionalni doživljaj, stil mu je ekspresivan. Odlučujući uticaj pri tome igra forma saopštenja. Istovremeno u stručnom tekstu pak preovladava kognitivan činilac, pa je sadržina izrazito primarna u odnosu na formu. Dok literarni tekst hrabro i slobodno može da se posluži svim stilskim instrumentima ekspresivnog umetničkog izražavanja, npr. sinonimima i mogućnostima što ih pružaju jezički slojevi, dotle je sloboda stručnog jezika striktno ograničena prohtevima preciznosti, jednosmislenosti i jasnoće. Tome se prilagođava i celokupni stil stručnog pravnog teksta koji je, kako smo rekli, funkcionalan, a način saopštavanja je izlagajući, objašnjavajući i tumačujući, trudi se da što više logički obrazloži i iznađe konsekvence. Jezik prava je bezličan i „prohladan“, retko kad nastoji da izazove osećanja. Gornje meditacije verno potkrepljuju mišljenje da odredbe propisa treba da budu suve, ali logične i jasne, te ne smeju biti opterećene ničim što bi ih zamagljivalo ili činilo dvosmislenim. Ono što je u jeziku lepe književnosti poželjno: slikovito, simbolično, metaforično, alegorično... izražavanje sa mogućnošću najrazličitijeg posve subjektivnog tumačenja i objašnjenja, to u stilu i jeziku pravnih normi ne dolazi u obzir10. Pravni propis se uobličava kraćim, sažetim rečenicama. To bi bar bilo poželjno, ali na našu najveću žalost sažetost često nije tipična za jezik nekih zakona i podzakonskih akata. Kratke rečenice su mnogo lakše za razumevanje. Nejezičaru predstavljaju manju prepreku da ih sintaktički besprekorno sastavi. Pops-Dragićevo naredno mišljenje može se shvatiti i kao kritika, ali ona ne mora da bude potpuno osuđujuća: „U pravnim propisima koji se već dugo vremena na naročiti način stilizuju, razumljivo je da se oseća rutina njihovih sastavljača. Obrazovani ljudi koji nisu pravnici primećuju izvesne specifične obrte i termine koji se, pored čisto pravnih termina, obično sretaju u pravnim propisima.“ Sasvim je prirodno da će se u pravnom propisu koristiti posebne konstrukcije, izrazi i reči koje u izvesnoj meri treba da se ustale. Ograde nastaju samo u slučaju kada se one dogmatično okamene pa postaju nepodobne za iskazivanje preobraženih sadržaja i suštine. 2. Sledeća sintetička odnosno stilistička osobenost jezika prava bilo bi često korišćenje rečenica sa opštim i neodređenim podmetima. Ova se osobnost u nešto manjoj meri odnosi na jezik građanskog prava nego na ostale otuđenije pravne grane, npr. administrativno pravo, jer se subjekti i njihova autonomna volja najčešće iskazuju određeno. Umesto: „može se“, jezik građanskog prava  Karčai, Šandor (Karcsay Sándor): Szakszöveg és szakfordítás, Tudományos és Műszaki Tájékoztatás, 1978/11, s. 515. 10  Nida, E. A.: The nature of dynamic equivalence in translating, Babel 23 (3) 1977, s. 93-103. 

Dr Endre Leč • SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA • (77–88)

85

kaže: „Stranke mogu“, „stranke su dužne“. To svojstvo vodi poreklo od činjenica da se savremeni pravni propis formuliše na neumitnom jeziku objektivnosti, stoga i zbog toga što govori metodom snažne apstrakcije, propis može da bude samo bezličan i uopštavajući. U srpskom opštem govornom i u pravnom jeziku takođe se veoma učestalo susrećemo sa pasivnim kontrukcijama i povratnim glagolima u svojstvu priroka. Mađarski govorni jezik ove sintaktičke oblike koristi u manjoj meri, dok je u odnosu na iste vrste rečeničkih obrta pravni jezik višestruko bogatiji, a porast se oseća i kod pojava trećeg lica u množini što opet stoji u funkciji iskazivanja opštosti činjenja. Primeri: Dug treba da se izmiri (ne kaže se da dužnik, jemac, garant itd. treba da izmiri dug); presuda je proglašena (ne kaže se, da je sudija proglasio presudu). Do sada nabrojane osobine se mogu oceniti kao funkcionalne, nasuprot sledećim crtama koje su uglavnom – sa nekim iznimkama – negativne: 3. Često pojavljivanje preglomaznih izraza kada se glagoli sa suženim značenjskim poljem pretvaraju u imenice. U negovanju jezika ova forma se uopšte kvalifikuje kao nepoželjna, npr. obezbediti – izvršiti obezbeđenje. Međutim dužnost mi je da smesta preuzmem ulogu branioca jezika prava. Pomenuta crta nije i ne treba da bude bezuslovno mana ili greška u stilskom uobličenju. Naime, nije radak slučaj da prividno iskomplikovana imenična konstrukcija nosi u sebi sasvim drugi sadržaj od onog što bi posedovao „putativno“ jednostavniji, sažetiji, lepši, bolji, pusti glagolski termin. Nije isto: izjaviti ili dati izjavu, žaliti se ili uložiti žalbu itd. Na ovim primerima se jasno vidi da imenične konstrukcije obeležavaju same akte sa relevantnom pravnom sadržinom. Sada bih se osvrnuo i na neke osobine stila (njegovog kvantiteta i kvaliteta), koje se u srodnoj kategorizaciji prof. Vukovića ocenjuju kao negativne: 3.a. Kvantitet se ogledava u: – sabitnosti ili sužavanju stila, kada se upotrebljava manji broj reči ili izraza od onoga, što bi bilo potrebno jasnom izražavanju i nedvosmislenom razumevanju, te u – razvučenosti i glomaznosti stila, o čemu sam govorio u prethodnom pasusu. To su dakle suvišni dodaci propisa, nepotrebna ponavljanja i pleonazmi, tj. upotreba više sinonima na istom mestu za isti pojam (tautologija). Treba dakle, po mogućnosti, da izbegavamo „tautološke pleonazme“ u našem cenjenom jeziku prava. 3.b. Kvalitet stila ogledava se u tome, da jezički iskaz odgovara logičkom smislu koji se želi izraziti. Mada se Vuković suprotstavlja u svome mišljenju terminologiji književne stilistike, ja bih ovde bio hrabar da posudim izraz ove naučne oblasti, jer ga smatram valjanim i za ovu (inter)disciplinu koju prouča-

86

Pravo i politika, godina I, 1/2008

vam, a to je paritet u stilu. Ako dakle jedan izraz odgovara značenjskom sadržaju kojeg pokrivamo, moći ćemo da prepoznamo paritet. Među nedostacima u kvalitetu stila tj. kao nepoželjne stilske osobine, nabrajaju se: – difuzni izrazi kojima se značenje tačno ne može odrediti; – homonimi, reči ili izrazi koji imaju više značenja; – sinonimi. Mislim da u jeziku prava oni igraju mnogo veću ulogu od šematskog poimanja po kojem se moraju izbegavati, jer (premda ne kvare smisao teksta) dovode do mogućnosti pogrešnog tumačenja i protivni su jednoobraznosti izražavanja. Ne manje poznati pravni pisac u nas, Miodrag Zečević11 pominje i termin amfibolije (dvosmileni izrazi). Izvorno značenje ove reči je dvojnost, pa se ovde pokazuje njihova ogromna sličnost sa difuznim izrazima. Zečević amfibolije deli na homonime i sinonime. O homonimima smo već neke važne definicione elemente izneli, o sinonimima takođe. Ovde ću ipak biti prinuđen na kritički pristup stavu prof. Zečevića koji pravilno konstatuje dvosmislenost homonima, što se da otkloniti samo pažljivim i brižljivim jezičkim tumačenjem. Međutim, nikako nije smeo da uvrsti pod amfibolije sinonime, jer oni su srodne reči, gde nema ni trunke dvosmislenosti. Ako kažemo: posed, tačno se zna o čemu se radi, a činjenica da za isti pojam postoji još najmanje jedan naziv državina, nikako ne može da se okvalifikuje kao amfiboličnost, jer čak ni unutar jedne rečenice ne proizvodi nerazumevanje ili mogućnost mimoilaženja u shvatanju. Isto tako, dvojnost reči: lice i osoba nije primer dvosmislenosti, naprotiv – jeste tipičan slučaj bezuslovne jednoznačnosti. Napokon, pomenuću još i – eufemizme (ulepšavajuće termine) o kojima Vuković pravilno reče, da je ovaj način izražavana u propisima dosta nesiguran, pa ga valja izbegavati. Neka mi bude dozvoljeno da se ovde osvrnem na jednu tendenciju koja doduše nije crta jezika građanskog prava ali je osetna u našem političko-pravnom jeziku. Mislim da je npr. u uslovima privredne restrikcije, regresije i inflacije eufemizacija više nego prisutna u mnogo većoj meri mego što bi to bilo dozvoljeno u stilski i terminološki odgovarajućem jeziku samoga prava. Evidentno je da se radi o nameri prikrivanja i „kozmetikovanja“ stvarnosti iz političko-ideoloških razloga. Možda je dobra okolnost da se pisac ovih redova najčešće bavi disciplinom civila, tako da ne mora posebno da se pozabavi ovim inače veoma škakljivim pitanjem koje nije jednostavno za rešavanje: na primer štrajk ili obu  Zečević, Miodrag: Proces stvaranja opštih akata, Savremena administracija, Beograd, 1982., s. 28-35.

11

Dr Endre Leč • SPECIJALNI ASPEKTI JEZIČKOG IZRAŽAVANJA PRAVNIH TEKSTOVA • (77–88)

87

stava rada? Očigledan eufemizam. Srećom, to je više karakteristika političke terminologije koja osim ove crte u cilju zaobilazivanja, filtriranja nepovoljne stvarnosti rado pribegava još i tzv. ekskluzivizmu odnosno mistifikaciji (na primer: „kolaps i metastaza“ platnog bilansa). Privodeći kraju ovo izlaganje o pravnom jeziku i terminologiji da rezimiram: kada sam je klasifikovao i razlučio na pojedine vrste reči, trudio sam se da na najdetaljniji način opišem problematiku opšterazumljivosti i jasnosti. Počev od Vuka Karadžića pa do naučnika i stručnjaka današnjice, lingvisti i pravnici se drže aksioma: „narodu treba govoriti jasnim jezikom“, a ne učeno i otuđeno. To želi da postigne i pisac ovih redova- nastoji da udovolji prohtevima kratkoće, sažetosti i ekonomičnosti. Određuje pravce za postizanje korektnosti, tačnosti stila i jezičkih (funkcionalnih) slojeva. Zbog ograničenosti obima ovog članka neka mi bude dozvoljeno da se ovde kratko osvrnem na još jedan problem, a to je motivisanost tehničkog nazivlja, koji bi predstavljao novu i posebnu mogućnost za formiranje klasifikacionih grupa i strukturisanja, i ako mi se ukaže prilika, u jednom od mojih sledećih radova, na posebnom i istaknutom mestu govoriću o pitanjima i relacijama motivisanosti i dozvoljenosti stranih reči u terminologiji prava. Inače, sem gore opisanih postoje slične i srodne klasifikacije načela koja su conditio sine qua non u terminologiji. Završiću skiciranjem jedne potpuno prihvatljive podele: – jednosmislenost – osnovni zahtev svakog tehničkog termina; – pojava u istom obliku, jednoobraznost – ako se jedan termin javi u više oblika, neizbežno će u sebi nositi opasnost od zabluda; – permanentnost, moguća stalnost, što po mome stanovištu opet prvenstveno znači da određeni termin svoje mesto ne ustupi sinonimu. U naučnoj literaturi12 se naglašava i neophodnost neprikosnovenosti terminologije, njegovog autoriteta kako u homogenim, tako i u heterogenim jezičkim sredinama. U istorodnim okolinama je postizanje jasnosti, nedvosmislenosti, jedinstvenosti i ustaljenosti u kombinaciji sa konciznošću, ekonomičnošću, te pre svega tačnošću nešto lakše nego u mnogostruko raznorodnim uslovima. Međutim, ni izvojevanje neprikosnovenosti terminologije prava na opisani način nije nemoguće ni u složenom jezičkom prostoru kao što je naše. Koliko bi samo značilo da pravnom jeziku i terminologiji pridamo bar polovinu autoriteta koji bi im morao pripasti. Pravna sigurnost i samopozdanje celovitog pravnog poretka bi se ubrzano udvostručila.  Bishin, William R., Stone, Christopher D.: Law, Language, and Ethics, Mineola, New York, The Foundation Press INC., 1972., s. 403.

12

88

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Endre Leč, PhD

SPECIAL ASPECTS OF LINGUISTIC EXPRESSION IN LEGAL TEXTS Summary The present article deals with a specific interdisciplinary field, the language of law, which has been somewhat neglected in the scientific literature. The aut­ hor establishes that the legal language bears marks both of the colloquial and of the „artificial“ scientific language. The linguistic (grammatical) features of legal language are being dissected in a couple of groups, such as the morphologic cha­ racteristics of legal terms, the lexical-terminological earmarks of legal language, types of legal terms, syntactic and stylistic features of legal language. The author demonstrates numerous linguistic aspects of a legal text formulation, apart from the delivery of legislative, administrative or other norms: the language of legal science, textbooks and handbooks. Key words: narrative, descriptive, normative, homonyms, synonyms.

Mr Branka Lončar Mrkoci, viši asistent na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu

UDK 327 (437.6) 323 (437.6)

NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE – TEORIJSKI OKVIR I STUDIJA SLUČAJA: SLOVAČKA Sažetak – U radu autor na temelju analize jednoga konkretnog slučaja razma­ tra problematiku europeizacije i posebno normativnog aspekta europeizacije, u prvom dijelu rada iznoseći teorijski okvir koncepta europeizacije, a u drugom di­ jelu analizirajući normativnu europeizaciju Slovačke. Kao analitički okvir razlaže se problematika konceptualizacije europeizacije i njezinog normativnog aspekta, razlika europeizacije u kontekstu zemalja kandidata za pridruživanje EU te me­ hanizmi i efekti europeizacije, s naglaskom na ulogu uvjetovanog pristupa EU u europeizaciji zemalja kandidata. Za potrebe rada konceptualizacija europeizacije ograničava se na interne promjene prouzrokovane europskom integracijom, odno­ sno na top-down pristup. Normativan aspekt europeizacije u slučaju Slovačke pri­ kazan je kroz analizu područja koja su definirana političkim kriterijima za član­ stvo, odnosno kroz implikacije političke uvjetovanosti EU u Slovačkoj. Praktična razrada usredotočuje se na funkcioniranje demokratskih institucija i područje natjecanja i diskursa političkih stranaka te pitanje nacionalnih manjina, posebno madžarske manjine. Navedena područja pružaju uvid u normativne efekte euro­ peizacije, odnosno način na koji direktan utjecaj na demokratska pravila i forme ima posredan utjecaj na političku kulturu i interpretaciju nacionalnog identiteta. Autor zaključuje da potencijal članstva u EU služi kao poticaj za transformaciju i europeizaciju zemalja kandidata te da je europeizacija proces koji započinje znatno prije članstva u EU. Drugi zaključak jest da uvjetovani pristup EU ima ključnu ulogu, odnosno da je glavni instrument europeizacije zemalja kandidata za članstvo, s posebnim naglaskom na političku uvjetovanost u slučaju Slovačke. Analiza slučaja Slovačke pokazuje da je normativna europeizacija puno dugotraj­ niji i fragilniji proces od samog formalnog ispunjavanja kopenhaških kriterija te samim ulaskom u EU taj proces nipošto ne završava. Članak također pokazuje da je europeizacija, posebno normativan aspekt europeizacije, usko isprepletena s demokratizacijom i demokratskom konsolidacijom, štoviše da su ta dva procesa ne samo povezana, već i međusobno uvjetovana. Ključne riječi: Europska unija, europeizacija, normativan aspekt europeiza­ cije, demokratizacija, uvjetovanost, politička uvjetovanost, tranzicija, Slovačka, demokratske institucije, stranački sustav, političke stranke, nacionalne manjine

90

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Uvod Iako je koncept europeizacije tijekom 1990-tih postao vrlo popularan u literaturi o europskoj integraciji, većina radova fokusirala se na europeizaciju država članica EU. Tek od samog kraja devedesetih počela su prva istraživanja o utjecaju europeizacije na zemlje kandidate za članstvo u EU, odnosno bivše komunističke zemlje u tranziciji. Stoga je literatura, kao i empirijska istraživanja o važnosti europeizacije i uvjetovanog pristupa EU na zemlje u tranziciji još uvijek nedostatna. Ovaj rad dat će teorijski okvir koncepta europeizacije i posebno normativnog aspekta europeizacije, koji je posebno relevantan za drugi dio rada – studiju slučaja Slovačke. Studija slučaja empirijskom će analizom nastojati dati odgovore na pitanja, odnosno potvrditi hipoteze postavljene u teorijskom dijelu rada. Relevantnost teme ovog rada ogleda se i u činjenici da na hrvatskom jeziku još ne postoji relevantna literatura o europeizaciji, a studija slučaja Slovačke pokazat će da je analogija slovačkog slučaja s onim hrvatskim više nego očita. Nadalje, normativan aspekt europeizacije odabran je i budući da se većina literature i studija slučaja o europeizaciji odnosi na lako mjerljive institucionalne i administrativne promjene te harmonizaciju pravnog i ekonomskog sustava, dok je normativan aspekt europeizacije, koji je u pozadini svih drugih aspekata i s njima međuovisan, znatno manje istraživan. U prvom dijelu rada izvest će se kategorijalni aparat, odnosno definirati europeizacija i njezin normativan aspekt, naznačiti razlika europeizacije u kontekstu zemalja kandidata za pridruživanje EU te obuhvatiti mehanizmi i efekti europeizacije, s naglaskom na ulogu uvjetovanog pristupa EU u europeizaciji zemalja kandidata. Veći dio rada posvećen je studiji slučaja, odnosno analizi europeizacije Slovačke, kroz detaljniju razradu nekoliko područja za koja smatram da najbolje odražavaju bit normativnog aspekta europeizacije Slovačke: funkcioniranje demokratskih institucija i sustav političkih stranaka te pitanje nacionalnih manjina. U tom kontekstu prvo će se analizirati utjecaj političke uvjetovanosti EU za vrijeme Mečiarovog režima, zatim normativna europeizacija i političke promjene od izbora 1998. do pristupanja EU 2004. Završno se daje osvrt na stavove političkih stranaka i javnosti prema EU integraciji te se analizira normativna europeizacija u kontekstu pitanja nacionalnih manjina. Završni dio rada odnosi se na valorizaciju postavljenih teza kroz studiju slučaja. Prva teza ovog rada jest da potencijal članstva u EU služi kao poticaj za transformaciju i europeizaciju zemalja kandidata te da je europeizacija proces koji započinje znatno prije članstva u EU. Druga teza rada jest da uvjetovani pristup EU (posebno politička uvjetovanost) ima ključnu ulogu, odnosno da je glavni instrument normativne europeizacije zemalja kandidata za članstvo, što će se empirijski analizirati na slučaju Slovačke. Treća teza jest da je europei-

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

91

zacija Slovačke, posebno normativan aspekt europeizacije, usko isprepletena s njezinom demokratskom konsolidacijom, štoviše da su ta dva procesa ne samo povezana već i međusobno uvjetovana. Uspješnost Slovačke transformacije od diskvalificiranog kandidata za europsku integraciju do jednog od „najboljih učenika“ pokazuje najužu povezanost između procesa demokratizacije Slovačke, njezine ekonomske transformacije i europeizacije. Usprkos činjenici da je Slovačka započela pristupne pregovore tek 2000. sa zemljama „Helsinške skupine“, brzina i uspješnost provođenih reformi koje su bile najuže povezane s procesom europeizacije dovode do ubrzanja pristupnih pregovora i procesa pristupanja Slovačke EU te u konačnici priključenja u svibnju 2004. Zbog navedenih razloga je upravo Slovačka odabrana za studiju slučaja u ovom radu. 1. Normativan aspekt europeizacije – teorijski okvir U ovom dijelu rada izvest će se kategorijalni aparat koji će poslužiti za studiju slučaja u drugom dijelu rada, odnosno analizu normativne europeizacije Slovačke. Poglavlje će nastojati dati koncizne odgovore na sljedeća pitanja: Što je europeizacija i u čemu je problematika konceptualizacije pojma europeizacije? Koji su aspekti europeizacije i zašto je normativan aspekt odabran kao fokus ovoga rada? Koji je značaj europeizacije i zašto je europeizacija drugačija u kontekstu zemalja kandidata za pridruživanje EU? Koji su mehanizmi i efekti europeizacije te koja je uloga uvjetovanog pristupa EU u europeizaciji zemalja kandidata? Važno je naglasiti kompleksnost problematike konceptualizacije pojma europeizacije, budući da ne postoji jedinstveno prihvaćena definicija koncepta, a mnogi autori europeizaciju definiraju na različite načine i u različitim kontekstima. Obim ovog rada ne dozvoljava cjelovit pregled literature o europeizaciji te će se stoga teorijski okvir zadržati na radovima najznačajnijih autora iz ovoga područja, kao i na konceptualizaciji i definicijama koje smatram relevantnim za studiju slučaja u drugom dijelu rada. U najširem smislu europeizacija se može konceptualizirati na pet načina (Olsen, 2003:333-335): (i) kao teritorijalna ekspanzija granica EU, odnosno proces proširenja; (ii) kao institucionalizacija na razini EU, odnosno razvoj europskih institucija upravljanja (governance); (iii) kao izvoz europskih modela političke organizacije i upravljanja izvan granica  „Helsinšku skupinu“ ili „drugi val“ čine: Bugarska, Latvija, Litva, Malta, Rumunjska i Slovačka, koje su otpočele pristupne pregovore 2000., slijedom zaključaka Europskog vijeća iz Helsinkija iz prosinca 1999. o otpočinjanju pregovora s tim zemljama. „Prvu“ ili Luksemburšku skupinu“ čine: Cipar, Češka, Estonija, Madžarska, Poljska i Slovenija, koje su otpočele pregovore 1998., slijedom zaključaka Europskog vijeća iz Luksemburga iz prosinca 1997.



92

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Europe; (iv) kao jačanje „projekta“ europske integracije, odnosno političkog cilja stvaranja ujedinjene i politički jake Europe; (v) kao prodiranje institucija EU i njihov utjecaj na nacionalne i subnacionalne sustave upravljanja. Većina literature o europeizaciji analizira upravo posljednju kategoriju pojma, odnosno odnose i utjecaje između EU i njezinih zemalja članica, s naglaskom na top-down perspektivu. U tom kontekstu, literatura je većinom fokusirana na način na koji se države članice transformiraju slijedom članstva u EU, a proces europeizacije konceptualiziran je kao konstantna interakcija između nacionalne i supranacionalne (europske) razine, s državama članicama EU kao kreatorima, odnosno subjektima, kao i objektima stvaranja politika (policy-makers i policy-takers). U ovom radu konceptualizacija europeizacije također će se ograničiti na interne promjene prouzrokovane europskom integracijom. U tom kontekstu utjecaji s europske razine tretiraju se kao eksplanatoran faktor, dok su promjene u domaćem sustavu zavisna varijabla. Hix i Goetz (2000:27) prikladno definiraju europeizaciju kao „proces promjena u nacionalnim institucionalnim i političkim praksama koje su posljedica europske integracije.“ Međutim, nasuprot ovoj relativno uskoj definiciji Ladrech (1994:69) upućuje na širi aspekt koncepta te u njega uključuje normativne elemente i strateško okruženje, smatrajući da je europeizacija proces u kojem „politička i ekonomska dinamika EZ postaju dio organizacijske logike nacionalnog političkog sustava“. Najcitiranija, najsveobhvatnija i najšire prihvaćena definicija europeizacije je ona Radaelli-ja (2000:4), čija se konceptualizacija europeizacije odnosi na „procese (a) konstrukcije, (b) difuzije i (c) institucionalizacije formalnih i neformalnih pravila, procedura, policy paradigama, stilova, načina funkcioniranja te zajedničkih vjerovanja i normi koji se prvo definiraju i konsolidiraju pri stvaranju odluka EU, a tada se inkorporiraju u logiku domaćih diskursa, identiteta, političkih struktura i javnih politika.“ Navedena definicija se također odnosi na post-ontološku fazu konceptualizacije europeizacije (Borislavova Spendzharova, 2003:143). Drugim riječima, fokus nije na pitanjima zašto ili kako se države odlučuju odreći dijela suvereniteta u korist supranacionalne razine, što predstavlja ontološku fazu istraživanja. Nasuprot tome, fokus je stavljen na post-ontološku fazu, budući da je istraživanje usmjereno na fazu nakon što EU institucije počinju utjecati na nacionalnu razinu. Kao odgovor na pitanje što se europeizira i do koje granice Radaelli (2004:7-16) radi distinkciju između aspekta europeizacije političkih sadržaja, odnosno javnih politika (public policy) i aspekta europeizacije domaćih političkih struktura, u koje ubraja institucije, javnu administraciju, odnos između centralnih i regionalnih vlasti, pravni sustav, strukture reprezentacije (stranačke sustave i grupe za pritisak) te kognitivne i normativne strukture. Važnost Radaelli-jeve definicije za ovaj rad je da ona ne naglašava samo određene aspekte europeizacije političkog sustava, već uključuje i normativne

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

93

aspekte, koji su posebno bitni za daljnju empirijsku analizu europeizacije zemlje u tranziciji – Slovačke. Stoga će se koncept normativne europeizacije u ovom radu oslanjati upravo na navedenu Radaelli-jevu definiciju. Drugim riječima, utjecaj EU na domaće strukture neće se promatrati direktno s aspekta ekonomske, pravne ili institucionalne transformacije, odnosno formalne prilagodbe EU. Normativan aspekt europeizacije odabran je kao fokus ovog rada, budući da je normativan aspekt u pozadini svih navedenih procesa, odnosno da se oni ne mogu analizirati neovisno od načina na koji se formalne i neformalne strukture, politike, procedure, paradigme, stilovi, diskursi, vjerovanja, identiteti i norme internaliziraju na nacionalnoj razini te na taj način oblikuju i mijenjaju diskurse, identitete, političke strukture i javne politike. Upravo je navedena internalizacija ono što razlikuje normativan od ostalih formalnih aspekata europeizacije. Teza ovog rada je da su svi aspekti europeizacije međuovisni, a njezin normativan aspekt bit će prikazan kroz analizu područja koja su definirana političkim kriterijima za članstvo, odnosno kroz implikacije političke uvjetovanosti EU u Slovačkoj. Kao što će se također vidjeti na primjeru Slovačke, normativna europeizacija puno je dogotrajniji i fragilniji proces od samog formalnog ispunjavanja kopenhaških kriterija te samim ulaskom u EU taj proces nipošto ne završava. Europeizacija u kontekstu zemalja u tranziciji, odnosno kandidata za pridruživanje EU ima znatno drugačija obilježja u odnosu na europeizaciju „starih“ zemalja članica. U tom kontekstu radi se o „izvozu“ europeizacije, odnosno europeizaciji kao instrumentu vanjske politike EU. Europeizacija zemlje u tranziciji i kandidata za članstvo predstavlja konceptualni okvir koji povezuje integraciju u EU i tranziciju. Štoviše, proces modernizacije i transformacije političkog, ekonomskog, pravnog i normativnog sustava zemalja kandidata, kao uvjeta za njihovo članstvo u EU, toliko je povezan s njihovom europeizacijom da je hipoteza ovog rada da ta dva procesa nisu samo povezana, već i međusobno uvjetovana. Europeizaciju tranzicijskih zemalja Harris (2004:186) definira kao „proces transformacije domaćih struktura države putem europskih normi, okvira i pravila.“ Važno je naglasiti da su domaće strukture države ovdje definirane u najširem smislu, obuhvaćajući formalne i neformalne elemente, budući da su institucionalni, politički, socio-kulturni i normativni aspekti europeizacije usko povezani. Kao odgovor na pitanje koji su efekti europeizacije, Börzel i Risse (2002:10-11) upućuju na tri supnja domaćih promjena: apsorpciju, prilagodbu (accommodation) i transformaciju. Bitna razlika odnosi se na stupanj domaćih promjena: apsorpcijom zemlje inkorporiraju europske politike ili ideje i prilagođavaju im svoje institucije, međutim postojeći sadržaji, politike, procesi i institucije ne mijenjaju se supstancijalno te je stoga stupanj domaćih promjena nizak. Prilagodbom se postiže umjeren stupanj domaćih promjena, budući da se države prilagođavaju

94

Pravo i politika, godina I, 1/2008

pritisku EU adaptirajući postojeće procese, politike i institucije, ali bez promjene njihovih temeljnih obilježja i pozadinskih značenja, odnosno ideja, paradigmi i normi. Drugim riječima, postoji umjeren stupanj promjena, međutim normativan aspekt europeizacije još uvijek nije prisutan. Treći stupanj je transformacija, koja uključuje potpuno mijenjanje postojećih sadržaja, politika, procesa i institucija na način da se iz temelja mijenjaju i njihova esencijalna obilježja i pozadinska značenja, paradigme i norme. Stupanj domaće promjene je visok te je stoga vidljivo da jedino treći stupanj potpune transformacije pretpostavlja postojanje normativnog aspekta europeizacije. Sljedeće pitanje koje se nameće je putem kojih mehanizama EU utječe na europeizaciju zemalja kandidata, posebno na tri razine: na europeizaciju političkih procesa (politics), političkih sadržaja (policy) i političke zajednice (polity). Grabbe (2001:1020) navodi pet kategorija mehanizama koje EU koristi kao instrumente promjene i uvjetovanosti (conditionality) tijekom procesa pristupanja EU. Prvi je pružanje modela pravnih i institucionalnih okvira koji se trebaju postići, što odgovara harmonizaciji s pravnim sustavom EU, odnosno transpoziciji acquis communautaire u nacionalni pravni sustav i njegovoj implementaciji. Drugi mehanizam je pružanje novčane i tehničke pomoći, s ciljem poticanja transferiranja modela EU u nacionalne sustave. Nadalje, postavljanje mjerila (benchmarking) i nadgledanje njihovog ispunjavanja (monitoring) važan su element uvjetovanosti za pristupanje. Četvrto, savjetodavna uloga i twinning pridonose direktnom utjecaju administrativnih tijela i aktera EU na domaće administrativne strukture. Konačno, kao najefikasniji instrument uvjetovanosti i poticanja promjena, Grabbe navodi uvjetovanost daljnjih stadija pregovaračkog procesa prethodno ispunjenim uvjetima (gate-keeping). Putem navedenih mehanizama EU uvjetuje kandidatski status za članstvo i otpočinjanje pristupnih pregovora te na taj način „izvozi“ europeizaciju u zemlju koja želi stupiti u članstvo. Iz navedenih mehanizama europeizacije uočljive su bitne razlike europeizacije zemalja kandidata u odnosu na europeizaciju postojećih EU članica. Za razliku od konstantne interakcije između nacionalne i supranacionalne (europske) razine, odnosno dvostruke prirode procesa europeizacije (bottom-up i topdown) kod postojećih članica, zemlje u tranziciji karakterizira gotovo isključivo top-down perspektiva, tj. asimetričnost procesa i jednodimenzionalnost dijaloga između aktera (kandidati nemaju utjacaja na stvaranje acquis-a, a pristupni pregovori su strukturirani tako da institucije EU postavljaju kriterije i evaluiraju njihovo ispunjenje). Drugim riječima, odlika procesa je da zemlje kandidati nisu „proizvođači“, već „konzumenti“ europeizacije (Papadimitriou, 2002:7). Ovdje treba naglasiti da je europeizacija u konačnici interni proces te stoga podrazumi-

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

95

jeva interne promjene, međutim poticaji za te promjene su eksterni, a eksterni je i princip nagrada i kazni za njihovo uspješno izvršenje ili opstrukciju. Uz definiranje koncepta europeizacije i posebno njenog normativnog akpekta, za potrebe ovog rada koristit će se već spomenuti koncept političke uvjetovanosti, koji se najšire može definirati kao međunarodni pritisak koji uključuje određene institucionalne preferencije, odnosno ispunjenje određenih političkih obaveza (Borislavova Spendzharova, 2003:145; Malová & Rybář, 2003:99). Pridham (2002.(b):205) klasificira tri konstitutivna elementa političke uvjetovanosti, kao konkretne uvjete koje treba ispuniti, nagrade za njihovo ispunjenje te mehanizme za nadgledanje i evaluaciju. Demokratska uvjetovanost dio je političke uvjetovanosti za pristupanje EU, budući da zaključci Europskog vijeća iz Kopenhagena iz 1993. (poznati kao kopenhaški kriteriji) kao političke kriterije definiraju da „članstvo zahtijeva da je država kandidat postigla stabilnost institucija koje garantiraju demokaciju, vladavinu prava, ljudskih prava te poštivanja i zaštite manjina“ (European Council, 1993:13). Primjena uvjetovanog pristupa EU obično uključuje metodu „mrkve i batine“ („sticks and carrots“), odnosno „reaktivne nagrade prije nego aktivne uvjetovanosti, ...budući da uvjetovanost funkcionira samo kao mrkva, a ne kao batina“ (Grabbe, 2001:1021). Drugim riječima, uvjetovanost EU je reaktivnog, a ne proaktivnog karaktera, budući da je jedina kazna zemljama koje ne ispunjavaju zadane kriterije uvjetovanosti uskraćivanje financijske pomoći i daljnjeg napretka u jačanju institucionalnih veza s EU. Što se tiče uspješnosti uvjetovanog pristupa tiče, studije efekata europeizacije pojedinih zemalja kandidata pokazuju važnost povoljnih internih preduvjeta za konačan ishod brzine i uspješnosti procesa (Borislavova Spendzharova, 2003:147-148). Tako je zadovoljenje kriterija uvjetovanosti EU u zemljama s povoljnim internim preduvjetima, kao što su Poljska, Češka ili Madžarska (malim troškovima adaptacije, znatnom etničkom homogenošću, tradicijom demokracije i kapitalizma, kao i poticajnim susjedstvom i okruženjem) znatno uspješnije od onih s nepovoljnim internim preuvjetima, kao što su Bugarska, Rumunjska ili Slovačka (sa znatnim etničkim podjelama, odnosno politički osjetljivim i eksploatiranim pitanjima nacionalnih manjina, nedostatkom snažne demokratske i kapitalističke tradicije te znatno nestabilnijim susjedstvom i okruženjem). U tom kontekstu studija slučaja Slovačke zanimljiva je upravo kao primjer brzine i uspješnosti procesa europeizacije i ispunjenja kriterija uvjetovanosti u Slovačkoj u odnosu na druge zemlje (Bugarska i Rumunjska) koje su krenule sa slične polazišne osnove.

96

Pravo i politika, godina I, 1/2008

2. Studija slučaja: Slovačka Kao što je vidljivo iz prvog dijela rada, europeizacija je koncept koji ima vrlo široko značenje i sveobuhvatne implikacije. Stoga će se ova studija slučaja ograničiti na svega nekoliko aspekata normativne europeizacije u slučaju Slovačke. Poglavlje će nastojati dati odgovore na sljedeća pitanja: Koji je međuodnos normativne europeizacije i demokratske konsolidacije Slovačke? Koliki je utjecaj uvjetovanog pristupa EU u europeizaciji Slovačke? Namjera ovog poglavlja nije dati generalan (a time, zbog opsega ovog rada, nužno i površan) pregled pristupanja Slovačke Europskoj uniji te europeizacije u tom kontekstu. Naprotiv, praktična razrada kroz konkretna područja nastojat će dati dublju analizu koja će se usredotočiti na nekoliko elemenata za koje smatram da su najbolji primjeri normativnog aspekta europeizacije u slovačkom kontekstu: funkcioniranje demokratskih institucija i područje natjecanja i diskursa političkih stranaka te pitanje nacionalnih manjina (posebno madžarske manjine), dok će ostala područja europeizacije (kao npr. javno mišljenje i podrška europskoj integraciji Slovačke) biti posredno dotaknuta. 2.1. E  uropeizacija u kontekstu funkcioniranja demokratskih institucija i sustava političkih stranaka Ovo poglavlje analizirat će europeizaciju Slovačke kroz funkcioniranje demokratskih institucija i sustav političkih stranaka, odnosno njihovo nadmetanje, diskurs i stavove prema slovačkoj integraciji u EU. Time će se nužno obuhvatiti i slovačke vlade te njihov odnos s EU, koji je, kao što će u radu biti izloženo, bio snažno obilježen političkom uvjetovanošću EU. Analizom slučaja Slovačke nastojat će se obraniti teza rada da je europeizacija Slovačke, posebno normativan aspekt europeizacije, usko isprepletena s njezinom demokratskom konsolidacijom, štoviše da su ta dva procesa međusobno uvjetovana. Također će se nastojati obraniti teza da je glavni instrument normativne europeizacije Slovačke bila politička uvjetovanost EU. U usporedbi s ostalim zemljama kandidatima za članstvo u EU (sadašnjim „novim“ državama članicama), a posebno s ostalim članicama Višegrad skupine, nekoliko je posebnih karakteristika slovačkog političkog sustava. Za vrijeme režima Vladimira Mečiara od 1992. do 1998. slovačka demokratska transformacija znatno je divergirala od ostalih Višegrad zemalja, što je dovelo do međunarodne izolacije te je imalo za posljedicu tadašnje slovačko isključiva Višegrad skupinu čine Češka, Madžarska, Poljska i Slovačka, a osnovana je 15. 2. 1991. na sastanku predsjednika država/vlada navedenih zemalja (tada Čehoslovačke) u Višegradu, Madžarska. Glavni cilj skupine bio je da se zajedničkim naporima i suradnjom ubrza put članica skupine u EU i NATO.



Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

97

nje iz daljnjeg približavanja euro-atlantskim strukturama (odbijanje NATO-a na Madridskom summitu 1997. i EU na sastanku Europskog vijeća u Luksemburgu iste godine). Slovački stranački sustav je izuzetno kompleksan i kaotičan s glavnim obilježjima strukturne nestabilnosti (velik broj političkih stranaka, konstantno stvaranje novih stranaka kao posljedica destabilizacije i raspadanja postojećih stranaka), snažna politička polarizacija, znatna etnička podjela u strukturi stranaka, nestabilan sustav udruživanja stranaka (vrlo široke i šarolike koalicije od potpuno lijeve do potpuno desne strane političkog spektra), vrlo fluidna glasačka baza te činjenica da su svi izbori od pada komunizma bili percipirani kao „kritični“ i od povijesnog značenja za budućnost zemlje (Harris, 2004.(a):189-190). U analizi i komparaciji javnog mnijenja te izbora političkih stranaka u Češkoj i Slovačkoj, Krause (2000:23-24) zaključuje da razlika između faktora koji su u srži izbora glasača, odnosno razlika u težini koju glasači pridaju pojedinim temama kada donose političke odluke u Češkoj i Slovačkoj dovodi do divergentnih političkih ishoda. U studiji navodi da iako se političko mišljenje prosječnog Slovaka jako malo razlikuje od političkog mišljenja prosječnog Čeha, težina koju slovački glasači stavljaju na pitanja nacije, patriotizma, nacionalnog identiteta i demokracije kod izbora stranaka snažno odudara od klasičnih desno-lijevo socio-ekonomskih pitanja koja prevladavaju kod čeških glasača. Upravo ta razlika i njezine reperkusije pomažu objasniti slabosti demokratskih institucija u Slovačkoj u usporedbi s onima u Češkoj. U analizi slovačkog trnovitog puta demokratizacije, treba također imati na umu da Slovačka nije samo novostvorena demokracija, već također i nova nezavisna država i nacija. Stoga Slovačka također pokazuje poteškoće koje proizlaze iz istodobnih transformacija političkog sustava, ekonomskog sustava i izgradnje nacije. Budući da su sva tri transformacijska procesa u suštini politička, oni objašnjavaju, odnosno kao nužnu posljedicu imaju nekonsolidaciju sustava političkih stranaka, kao i snažne ideološke razlike te intenzivnu polarizaciju između vladajuće stranke i opozicije. Upravo je taj intenzitet polarizacije pomogao ojačati zajedničke faktore u dvije vlade, ali i povećati jaz između njih: pitanja nacionalnog identiteta od strane vlade Mečiara i snažna potpora demokratskim vrijednostima od strane vlade premijera Dzurinde. Međutim, kao što navodi Pridham (1999:1226), navedena polarizacija imala je negativan utjecaj na brzinu procesa demokratizacije u Slovačkoj. Daljnjoj razradi navedene teze pridonosi argument da pojedine vrste stranačkog natjecanja predstavljaju veću opasnost od drugih. Uzimajući u obzir činjenicu da je vrsta fokusa glasača od izuzetne važnosti u stranačkom natjecanju, osnova za evaluaciju stranaka kod čeških glasača bila su socio-ekonomska pitanja, kao što je slučaj u većini zapadnih demokracija. U takvom slučaju postoje znatne razlike između stranaka

98

Pravo i politika, godina I, 1/2008

s obzirom na socio-ekonomska svrstavanja i politička opredjeljenja, međutim pitanja koje se odnose na naciju i demokratski sustav ostaju neupitna. Stoga promjena vlade ne dovodi u pitanje ideološku bazu ili temeljnu političku organizaciju države. U Slovačkoj je taj model potpuno izokrenut, budući da se stavovi koji se odnose na socio-ekonomska pitanja između slovačkih političkih stranaka vrlo malo razlikuju, ali su prisutne dramatične razlike koje se odnose na osnovna pitanja demokracije. Stoga se može zaključiti da je naglasak slovačkog političkog diskursa na temeljna pitanja izgradnje nacije i demokracije strukturirao i polarizirao političku scenu na način koji nije pogodovao procesu demokratizacije. Ovo osnovno obilježje slovačkog političkog sustava pomaže objasniti teškoće na slovačkom putu demokratizacije, kao i važnost pritiska EU putem demokratske uvjetovanosti i normativne europeizacije. 2.1.2. Politička uvjetovanost EU za vrijeme Mečiarovog režima Raspad Čehoslovačke bio je proces u potpunosti vođen od strane političkih elita, bez konzultacije javnog mnijenja, osnosno bez održavanja referenduma. Od 1. siječnja 1993. Slovačka je postala nezavisna država, međutim s nestabilnim gospodarstvom, problemom manjina (posebno Madžara i Roma) i političkom nezrelošću, odnosno nerazvijenom političkom kulturom. Ekonomske razlike između nezavisne Češke i Slovačke bile su znatne, budući da je češki dio Čehoslovačke bio je industrijaliziraniji (pretežno lagana industrija), dok je slovački bio pretežito agraran, s teškom industrijom kao ekonomskom bazom, što je izuzetno nepovoljna struktura za uvođenje naglih tržišnih reformi koje bi transformirale gospodarstvo i nužno podrazumijeva znatne socijalne troškove (visoka nezaposlenost). Upravo su ekonomske razlike između Češke i Slovačke, kao i koncentracija manjina u Slovačkoj, bile glavne teme korištene od Vladimira Mečiara u njegovom populističkom pohodu na vlast. Važan doprinos Mečiarovoj pobjedi bila je i činjenica da Slovaci nisu imali zajedničku viziju budućnosti svoje zemlje nakon raspada Čehoslovačke, kao i nerazvijena politička kultura proizišla iz brojnih autoritarnih režima u slovačkoj povijesti, s posljedicom veće sklonosti autoritetu snažnog političkog vođe nego programskoj orijentaciji političkih stranaka. Neodrživost slovačkog gospodarstva, kao i posljedice „dvostruke tranzicije“ daljnji je faktor u nizu elemenata koji su pridonijeli dolasku Mečiara na vlast. Vladimir Mečiar bio je ministar unutarnjih poslova u prvoj vladi nezavisne Slovačke. Nakon osnivanja Pokreta za demokratsku Slovačku (HZDS) u ožujku 1991., stranka je postala u očima mnogih sinonim s njezinim osnivačem i vođom, koji se predstavljao kao otac nacije. Nakon izbora 1992. HZDS odnosi pobjedu te Mečiar postaje predsjednik vlade, a na izvanrednim izborima 1994. ponavlja se identičan scenarij. Nakon izbora 1994. vlada s Mečiarom na čelu sastavljena je od HZDS-a, kao širokog klijen-

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

99

telističkog pokreta obilježenog nacionalizmom, populizmom i autoritarizmom, u koaliciji s ultradesnom nacionalističkom strankom SNS (Slovačka nacionalna stranka) i s popularnim radikalnim lijevim pokretom, neokomunističkom ZRS (Asocijacija radnika u Slovačkoj). Za razliku od ostatka slovačke političke scene koju već više od desetljeća obilježavaju konstantna stvaranja, spajanja i nestanci političkih stranaka, HZDS je predstavljao konstantu te svojevrstan brand na slovačkom političkom tržištu. Znatno je obilježje stranke da su konstantno korištena manjinska pitanja kao esencijalni dio nacionalne mobilizacije i izgrađivanja nacionalnog identiteta, a kao izbornu bazu stranka je uvijek imala pretežno starije, ruralne i manje obrazovane glasače, odnosno „gubitnike“ tranzicijskog procesa (Haughton, 2001:759). Za vrijeme Mečiarovog režima od 1994. do 1998. slovačka politička scena bila je obilježena korupcijom, klijentelizmom, autoritarnom vladavinom i nepoštivanjem vladavine prava. Glasovi opozicije nastojali su se ušutkati zabranjivanjem sudjelovanja opozicijskih stranaka u parlamentarnim odborima, cenzurom i kontrolom medija upravljalo se javnim mnijenjem, a policija i tajne službe korištene u upitne svrhe zanemarujući legalnost takvih postupaka, što je sve destabiliziralo političku situaciju u zemlji. Zaključci mnogih autora (Butora, Butorová, Mesežnikov, 2003:55-57; Rupnik, 2003:28-35; Slivková, 2002:94-98) navode da se u razdoblju od 1994. do 1998. nije vodila klasična politička borba između vlasti i opozicije, vođena u skladu s općeprihvaćenim načelima, već je to bila borba za samu prirodu tih načela, odnosno za samu demokraciju. Drugim riječima, bila je to borba za temeljne principe koji će regulirati budući politički sustav u Slovačkoj. Slovački demokratski razvoj Zakaria je u poznatom članku u Foreign Affairs „The rise of illiberal democracies“ (1997.) smjestio u društvo Pakistana, Filipina, Sierra Leone i Gane te ih nazvao „neliberalnim demokracijama“, osnosno demokratski izabranim režimima koji rutinski ignoriraju ustavne granice svoje vlasti i uskraćuju građane u temeljnim ljudskim pravima. Politička uvjetovanost Europske unije nije išla u smjeru prekidanja već postojećih institucionalnih veza Slovačke s EU (Europski ugovor), već se idući korak – otvaranje pristupnih pregovora – uvjetovao zadovoljenjem političkih kriterija. Već 1994. EU je izvršila pritisak na Slovačku objavljivanjem političkog démarche-a u kojem se ističe da je stabilna i funkcionirajuća demokracija preduvjet približavanja EU. Uslijedili su kontinuirani démarche-i EU te jasna poruka da su šanse pristupanja znatno smanjene u odnosu na ostale zemlje srednje Europe. Glavne primjedbe EU odnosile su se na koncentraciju političke moći isključivo u rukama vladajuće koalicije, antagonistički odnos prema opoziciji, intervencije u javne medije, snažnu politizaciju državne administracije, kampanju vlade protiv demokratski izabranog predsjednika te nepoštivanje principa demokracije

100

Pravo i politika, godina I, 1/2008

i ljudskih prava (Slivková, 2002:94-98). Vlada je međutim démarche smatrala miješanjem u slovačke unutarnje poslove tako da je njihov glavni učinak bio na formiranje javnog mnijenja koje je sve više podržavalo oporbene stranke. Činjenica da se Slovačka isključila iz euroatlantskih integracija i krenula prema međunarodnoj izolaciji postala je očita 1997. kada je, za razliku od drugih zemalja Višegrad skupine, odbijena da otpočne pristupne pregovore i s NATO-om (na NATO Madridskom summitu u srpnju 1997.) i s EU (odluka Europskog vijeća na summitu u Luksemburgu u prosincu 1997.). Međutim, negativno intoniranim mišljenjem (avis) Europske komisije iz 1997. o slovačkoj aplikaciji za članstvo u EU i posljedičnim dvostrukim odbijenicama percepcija vlasti u Slovačkoj bila je znatno narušena. EU time vrlo jasno i nedvosmisleno primjenjuje princip demokratske uvjetovanosti, što se vidi iz avis-a koji iznosi da „Slovačka ne zadovoljava u dovoljnoj mjeri političke kriterije donesene od strane Europskog vijeća u Kopenhagenu, zbog nestabilnosti slovačkih institucija, njihove neukorijenjenosti u političkom životu i nedostataka u funkcioniranju demokracije“ (European Commission, 1997.). Konkretno, avis navodi nedostatke u funkcioniranju demokratskih institucija, prava opozicije, poštivanja ustava, organizacije i provođenja izbora, nezavisnosti sudstva i prava nacionalnih manjina, posebno Madžara i Roma. Zanimljivo da u sljedećem paragrafu avis navodi da je „navedena situacija vrijedna žaljenja tim više što bi Slovačka mogla zadovoljiti ekonomske kriterije u srednjem roku te je snažno predana prihvaćanju acquisa.“ Navedena formulacija može se objasniti činjenicom da Mečiarova vlada nije bila potpuno suprotstavljana pristupanju EU, već je nastojala balansirati između populističkog nacionalnog diskursa te ekonomske i političke realnosti s kojom se Slovačka suočavala. Međutim, usprkos visokom ulogu pristupnih pregovora s EU, politički troškovi popuštanja uvjetovanosti EU bili su za Mečiara previsoki, budući da je glavna motivacija njegovih autoritarnih tendencija bilo održanje na vlasti u potencijalno vrlo nestabilnom političkom okruženju. Međutim, uvjetovanost i pritisak EU rezultirali su mobiliziranjem elektorata i njegovoj potpori opozicijskim strankama. Iako je javna potpora opoziciji, koja je bila izuzetno fragmentirana, bila u biti veća nego potpora vladajućem režimu, tek u srpnju 1997. opozicija uspijeva formirati Slovačku demokratsku koaliciju (SDK), kao koaliciju pet stranaka: KDH (Kršćanski demokratski pokret), DU (Demokratska unija), DS (Demokratska stranka), SDSS (Slovačka socijaldemokratska stranka) i SZS, s Mikulasom Dzurindom na čelu koalicije. 2.1.3. Normativna europeizacija – uvjetovanost EU i političke promjene od izbora 1998. do pristupanja EU 2004. Usprkos vrlo jasnoj uvjetovanosti EU i NATO-a i upozorenjima da više neće ni na koji način surađivati sa Slovačkom u slučaju da Mečiarov režim ostane

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

101

na vlasti, parlamentarni izbori 1998. rezultirali su pobjedom Mečiarovog HZDS s osvojenih 27% glasova (iako u opadanju od 37,3% na izborima 1992. i 35% na izborima 1994.) (Haughton, 2001:746). Međutim, politička elita razumjela je ozbiljnost i povijesni značaj trenutka te nijedna od političkih stranaka koje su prešle izborni prag od 5% nisu željele koalirati s HZDS-om. Tako je peterostranačka koalicija s Dzurindom na čelu koja je dobila drugi najveći broj glasova ušla u koaliciju s još tri druge stranke i tako formirala vladu. S dolaskom Mikulasa Dzurinde na mjesto predsjednika vlade slovačka politika krenula je drugim smjerom. Široka „koalicija svih koalicija“ koja je činila vladu imala je kao jedini zajednički nazivnik opoziciju prema Mečiaru te pristupanje Slovačke EU i NATO-u, što je postavljeno kao glavni prioritet. Politička uvjetovanost EU i želja građana Slovačke za europeizacijom i promjenom političke orijentacije rezultirali su odazivom na izbore 1998. od preko 84 %, a EU integracija snažno je korištena kao pitanje od iznimne važnosti te je „europska kompatibilnost“ opozicijskih stranaka i njihov dolazak na vlast prezentiran kao jedina mogućnost spašavanja smanjenih šansi za pristupanje EU. Tako se izbori 1998. mogu smatrati početkom „treće tranzicije“ (Harris, 2004.(a):189) u sklopu slovačke tranzicije od komunizma do demokracije. Prvu fazu, koja je trajala od 1989. do 1993. obilježio je pad komunizma, a završila je raspadom Čehoslovačke 1.1.1993. Druga faza počela je nacionalnom nezavisnošću, a obilježila ju je Mečiarova administracija i „slovački eksperiment s postkomunističkom alternativom demokraciji“ (Harris, 2004.(a):189). Politička uvjetovanost EU prema Slovačkoj nije prestala promjenom vlasti 1998. Naprotiv, EU je i dalje vršila snažan pritisak kako bi se izvršile nužne reforme, ali je, sukladno principu uvjetovanosti koji pretpostavlja metodu „mrkve i batine“, osnosno nagrade i kazne, EU 1999. nagradila Slovačku pozivajući je na otvaranje pristupnih pregovora, koji su formalno otvoreni 15. 2. 2000., zajedno s ostalim državama „Helsinške grupe“. Razdoblje od parlamentarnih izbora 1998. do ulaska u EU 2004. ogledan je primjer duboke transformacije i europeizacije Slovačke. Nova Dzurindina vlada fokusirala se upravo na one reforme koje su percipirane kao ključne za pristup EU te je u konačnici uspjela u vrlo kratkom razdoblju ostvriti svoj cilj i dostići ostale zemlje Višegrad skupine koje su započele pregovore za članstvo još 1998. Štoviše, već je sredinom 2002. Slovačka bila među najuspješnijim zemljama kandidatima po broju preliminarno zatvorenih poglavlja acquis communautaire. Navedeni razvoj potvrđuje teorijski  Navedene tri koalicijske stranke su: Stranka građanskog razumijevanja (SOP), Stranka demokratske ljevice (SDL) i Madžarska koalicijska stranka (SMK), koja je bila sastavljena od tri stranke madžarske nacionalne manjine: Madžarske građanske stranke (MOS), Stranke suživota i Madžarskog kršćansko-demokratskog pokreta (MKDH)    supra note 1 

102

Pravo i politika, godina I, 1/2008

koncept (Börzel i Risse, 2000:10) da u slučaju europeizacije zemalja kandidata jedino potpuna transformacija (a ne apsorpcija ili prilagodba) osigurava brzo ispunjavanje kopenhaških kriterija i uvjetovanog pristupa EU te da je u pozadini uspješne transformacije upravo normativna europeizacija. Kampanja za parlamentarne izbore 2002. ponovno je bila obilježena vanjskim pritiscima i vrlo otvoreno izraženom uvjetovanošću EU. Slovački elektorat dobivao je nedvosmislene poruke da bi izbor Mečiara i HZDS, kao i ultradesne nacionalističke stranke SNS (Slovačke nacionalne stranke), predstavljao fundamentalnu prepreku slovačkog pristupa NATO-u (koji se kasnije iste godine realizirao odlukom o proširenju donesenom na NATO summitu u Pragu u studenom 2002.) te da bi isključio Slovačku iz priključenja EU po drugi put. Ishod izbora tako je ponovno bio od povijesne važnosti, budući da je odlučivao o daljnjem tijeku procesa konsolidacije slovačke demokracije koji je počeo 1998. Stoga su pitanja pristupa EU i NATO-u ponovno korištena kao glavne teme izborne kampanje. Nakon izbora vlada premijera Dzurinde ostala je na vlasti, međutim od četiri stranke koje su do tada formirale koaliciju na vlasti, samo je jedna stranka ponovno ušla u vladu (stranka madžarske nacionalne manjine, što je zbog Mečiarova nasljeđa vrlo osjetljivo političko pitanje u Slovačkoj, o čemu će biti više riječi u poglavlju 3.2.). Nova vlada sastavljena je od četiri stranke desnog centra sličnih programskih obilježja: Slovačka demokratska i kršćanska unija (SDKU) s Dzurindom na čelu, Madžarska koalicijska stranka (SMK), Kršćanski demokratski pokret (KDH) i Alijansa novog građanstva (ANO). Iz analize izbora 2002. vidljivo je da je europeizacija u kontekstu slovačkog sustava političkih stranaka dugotrajan i vrlo fragilan proces. Izbori su pokazali konstantan trend slovačkog sustava političkih stranaka, a to je kontinuirana proliferacija političkih stranaka, gdje nove stranke stalno niču zamjenjujući one stare u raspadanju. Analiza izbora 2002. pokazuje i drugo obilježje slovačkog stranačkog sustava, a to je pad popularnosti stranaka s jasno definiranim programima te porast potpore „alternativnim“ strankama, koje nemaju jasne političke vrijednosti ili programe, ali su im na čelu populistički lideri i imaju odlične medijske i komunikacijske strategije za privlačenje glasača. Te stranke profitirale su od glasača razočaranih politikom vlade, ali koji u isto vrijeme nisu željeli povratak Mečiara na vlast. Iz navedene analize vidljivo je da u slovačkom slučaju još uvijek nedostaje jedan od glavnih uvjeta za konsolidiranje demokracije, a to je stabilan sustav političkih stranaka. Rezultati predsjedničkih izbora 2004., održanih u travnju 2004. neposredno pred ulazak u EU, ponovno su iznenadili vanjske promatrače te pokazali nepostojanost slovačkog političkog sustava i još uvijek prisutnu internu borbu za demokraciju. Predsjednički kandidat najveće stranke u vladajućoj koaliciji (SDKU) Eduard Kukan, međunarodno cijenjen ministar vanjskih poslova, nije

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

103

uspio ući niti u drugi krug predsjedničkih izbora. U drugi krug ušli su Mečiar (s osvojenih 32,7% glasova) i njegov bivši zamjenik Ivan Gašparovič (s osvojenih 22,2%), s konačnom pobjedom Gašparoviča nad Mečiarom, koji je smatran manjom štetom za slovačku međunarodnu reputaciju te tako izabran „kao manje od dva zla“. Upravo ovaj događaj pokazuje da iako je Slovačka ispunila sve formalne političke, gospodarske i pravne kriterije za članstvo u EU, njezina normativna europeizacija još nije završena. Time primjer Slovačke potvrđuje tezu da je normativna europeizacija puno dogotrajniji i fragilniji proces od samog prihvaćanja i implementacije acquis-a i ispunjavanja ostalih kopenhaških kriterija te da samim ulskom u EU ona nipošto nije završena. 2.1.4. Stavovi političkih stranaka i javnosti prema EU integraciji S obzirom da je EU integracija uvijek bila jedno od osnovnih pitanja stranačkog natjecanja u slovačkom političkom sustavu, ovo poglavlje analizirat će stavove političkih stranaka prema EU integraciji. Prva značajna opservacija jest da su sve stranke bile prointegracijski orjentirane, barem na načelnoj razini deklaratorne politike. Drugim riječima, u slovačkom političkom sustavu nije bilo eurofobne stranke, odnosno stranke koje bi bila protiv EU integracije, međutim nekoliko stranaka imalo je znatna euroskeptična obilježja: Pokret za demokratsku Slovačku (HZDS), Slovačka nacionalna stranka (SNS) i Kršćanski demokratski pokret (frakcija Slovačke demokratske koalicije) (Taggart i Szczerbiak, 2001:16). Zanimljiva kontradikcija slovačkog političkog sustava jest da znatan euroskepticizam određenih većih političkih stranaka nije pratio euroskepticizam elektorata budući da je potpora EU integraciji uvijek bila relativno visoka. Nadalje, u usporedbi s češkim euroskepticizmom, kao određenom verzijom Thatcherijanskog, liberalnog euroskepticizma, slovački anti-EU diskurs zadržao se na populističkoj razini, snažno obilježen površnim i neargumentiranim raspravama o nacionalnom identitetu i pitanjima gubitka suvereniteta. Budući da je pitanje EU integracije snažno obilježavalo politički i stranački diskurs, euroskepticizam (ili proeuropski stav) snažno su korišteni od strane političkih stranaka kao strateško sredstvo naglašavanja razlika između stranaka, a time i pozicioniranja na političkoj sceni, iako je razina diskursa uvijek ostala površna i populistička. Usprkos činjenici da je Mečiarova vlada predvođena HZDS-om bila glavna prepreka slovačkog napretka prema EU, stranka je uvijek na deklaratornoj razini podržavala članstvo u EU. Međutim, ponašanje vlade u razdoblju od 1994. do 1998. dovelo je u sumnju deklaratornu proeuropsku retoriku, što je od strane EU bilo interpretirano kao dokaz suštinski izolacionističkog stava. Taj dojam ojačalo je postojanje unutarstranačke frakcije radikalnih nacionalista koji su odbacivali temeljne ideje europske integracije, pa time i pristupanje EU, s argumentacijom opasnosti po novostvorenu nacionalnu državu. Nakon što je HZDS

104

Pravo i politika, godina I, 1/2008

postala oporbena stranka 1998. počela je naglašavati podršku članstvu u EU, s ciljem jačanja međunarodnog ugleda. Mečiar je 2000. čak izdao knjigu u kojoj zagovara ideju federalne Europe i podržava ne „Europu regija“, niti „Europu nacija“, već „Ujedinjene države Europe“, s izabranom centralnom vladom i parlamentom. Međutim, obstruktivna uloga koju je HZDS igrao u parlamentarnom procesu prihvaćanja acquis-a pokazala je da je navodna transformacija u euroentuzijastičnu stranku bila čista demagogija s ciljem poboljšanja međunarodne reputacije. Što se tiče ostalih euroskeptičnih stranaka na slovačkoj političkoj sceni, ekstremno desna Slovačka nacionalna stranka (SNS) otvoreno je izražavala svoj snažan euroskepticizam, s negativnim stavom prema članstvu i u NATO-u i u EU. S druge strane, konzervativni Kršćanski demokratski pokret (KDH), koji je bio proeuropska stranka za vrijeme Mečiarove vlade, postao je konzervativna blago euroskeptična stranka, s naglaskom u diskursu na gubitak nacionalnog identiteta i opasnost od nametanja zapadnih vrijednosti slovačkom načinu života. Ostale stranke na slovačkoj političkoj sceni, posebno stranke koje formiraju sadašnju vladu imaju neosporno pozitivan stav prema EU integraciji i mogu se okarakterizirati kao izrazito proeuropske. Uzimajući u obzir činjenicu da je pitanje EU integracije u Slovačkoj prešlo iz faze relativno konsenzualnog pitanja, uobličenog u bazično pozitivnu i simplističku frazu „povratka Europi“, u fazu kada je postalo jedan od osnovnih faktora stranačkog nadmetanja, važno je analizirati i stav javnosti prema EU integraciji. U kontradikciji s polarizacijom stranačke scene po pitanju europske integracije, potpora slovačkih građana članstvu u EU uvijek je bila relativno visoka, čak i za vrijeme međunarodne izolacije Mečiarovog režima. Kao što su istraživanja javnog mnijenja konstantno pokazivala, politička uvjetovanost EU nije rezultirala padom potpore elektorata europskoj integraciji (kao što je to npr. slučaj u Hrvatskoj), već je većina populacije bila potpuno svjesna pogoršanja slovačke perspektive članstva u EU i konstantnog zaostajanja za Višegrad susjedima. Stoga su europske kritike i politička uvjetovanost smatrani opravdanima i poticajem za ubrzanje procesa demokratizacije, kao preduvjeta za članstvo Slovačke u EU i NATO-u (Schimmelfennig, Engert i Knobel, 2003:511). Ovaj argument nudi objašnjenje zašto je javna potpora pristupanju EU uvijek bila relativno visoka u Slovačkoj u usporedbi s ostalim Višegrad državama, budući da su europeizacija, i u konačnici članstvo u EU, bili percipirani kao ključan faktor poticanja internih promjena.

 Rad je pisan u svibnju 2006., prije predstojećih parlamentarnih izbora u lipnju.2006.



Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

105

2.2. Normativna europeizacija u kontekstu pitanja nacionalnih manjina u Slovačkoj Ovo poglavlje stavlja naglasak na potencijal europeizacije u kontekstu evolucije politički vrlo osjetljivog pitanja nacionalnih manjina u Slovačkoj, posebno madžarske nacionalne manjine. Izbor pitanja nacionalnih manjina nije slučajan. Relativno visoka razina etničke heterogenosti u Slovačkoj čini ovo pitanje jednim od najvažnijih socio-političkih pitanja u zemlji. Nadalje, pitanje manjina nužno je povezano s neformalnim elementima nacionalnog identiteta, paradigmi, diskursa i normi, koji su u prvom dijelu rada definirani upravo kao normativni aspekt europeizacije. Na pitanju nacionalnih manjina također je vidljiva razlika između ispunjavanja kriterija u smislu prihvaćanja formalnih pravila i pravne stečevine te stvarne prakse, odnosno njihove implementacije i društvene prihvaćenosti. Zbog svega navedenog, analizom evolucije u rješavanju pitanja nacionalnih manjina u Slovačkoj nastojat će se dokazati teza postavljena na početku rada da su normativna europeizacija Slovačke i njezina demokratska konsolidacija međusobno uvjetovani procesi. Slovačka je gotovo cijelo tisućljeće bila pod madžarskom vlašću. Međutim 1918., nakon stvaranja nezavisne Čehoslovačke i raspada Ugarskog carstva, velik broj Madžara postali su manjine u susjednim državama (najviše u Rumunjskoj, Slovačkoj i Srbiji). U Slovačkoj Madžari čine oko 10 % populacije, međutim zbog povijesnih razloga percipirani su prijetnjom slovačkoj naciji i nacionalnom identitetu te produžetkom Madžarske u slovačkom nacionalnom korpusu i nacionalnoj svijesti. Iz socio-psiholoških teorija formiranja nacionalnog identiteta poznata je važnost identificiranja „drugog“ za formiranje nacionalnog identiteta, odnosno važnost identificiranja etničke grupacije nasuprot koje se nacija homogenizira te se putem navedene napetosti stvara i jača nacionalna svijest. U slovačkom slučaju „drugi“ su Madžari (nakon raspada Čehoslovačke i Česi, ali u manjoj mjeri). Kao što je navedeno u prvom dijelu rada, problem nacionalnih manjina vezano je i uz činjenicu da Slovačka nije imala tradiciju državnosti te da je simultano prolazila procese stvaranja države, izgradnje nacije i tranzicije. Sva tri transformacijska procesa su u suštini politička, te su usko vezana za pitanje nacionalnog identiteta, budući da je kao rezultat simultanog stvaranja države i nacije, nacija u Slovačkoj izjednačena s etničkim Slovacima, što je imalo neizbježne posljedice na status nacionalnih manjina. Navedeno potkrepljuje i postojanje nacionalističkih (iako marginalnih) političkih stranaka, ali i konstantnih nacionalističkih elemenata u većim slovačkim strankama, čija je

 14% populacije ne deklarira se Slovacima, što Slovačku čini jednom od etnički najheterogenijih država u Europi (izuzimajući bivše sovjetske republike)



106

Pravo i politika, godina I, 1/2008

anti-manjinska mobilizacija integralan dio njihovog političkog djelovanja (vidjeti prvi dio rada; Harris, 2004.(b):6). Nekompatibilnost manjinskih politika za vrijeme Mečiarovog režima s europskim standardima bila je više nego očita, budući da je Mečiar od dolaska na vlast 1992. koristio izrazito populističku nacionalističku retoriku. Štoviše, slovačke vlade su od stjecanja nezavisnosti aktivno u populaciji poticale usku povezanost između slovačkog jezika i nacionalnog jedinstva. Slovački je, kao nacionalni jezik, stoga percipiran kao izuzetno važan element u izgradnji nacionalnog jedinstva (Desmond, 2000.). Navedeno je rezultiralo donošenjem diskriminatornog Zakon o državnom jeziku 1995., kao i negativnim reformama državnih subvencija za manjinske kulturne aktivnosti te pokušajima da se nametne obrazovanje na isključivo slovačkom jeziku u manjinskim madžarskim školama. Značajna je diskriminatorna, ali i regresivna narav Zakona o državnom jeziku iz 1995., budući da su Zakonom ukinuta dotad stečena prava manjinskih zajednica na korištenje manjinskih jezika u obrazovanju, kulturi i lokalnoj samoupravi. S implementacijom navedenog Zakona, slovački je instaliran kao državni jezik te nametnut manjinskim zajednicama u njihovim školama i lokalnim institucijama. Budući da je madžarska manjina bila najviše pogođena Zakonom, ona je bila posebno glasna u njegovom kritiziranju, navodeći da Zakon o državnom jeziku krši njihova jezična prava te da je u suprotnosti s Poveljom o manjinskim i regionalnim jezicima (Charter for Minority or Regional Languages) te Okvirnom konvencijom o zaštiti manjina (Framework Convention on the Protection of Minorities) Vijeća Europe. Važno je također naglasiti da je madžarska „prijetnja“ (percepcija madžarske manjine kao „produžetka“ Madžarske u slovačkoj naciji te konstantne prijetnje slovačkom nacionalnom jedinstvu) bila stalno prisutna u slovačkom političkom diskursu, posebno naglašavana od strane Slovačke nacionalne stranke (SNS). Nadalje, za vrijeme Mečiarovog režima uvedena je i zakonska odredba prema kojoj su uvedene etničke kvote na lokalnim izborima, a s ciljem smanjenja zastupljenosti madžarske manjine u lokalnoj samoupravi u regijama s visokim postotkom Madžara (Harris, 2004.(a):199). U kontekstu manjinskih pitanja vladin je interes bio usmjeren na madžarsku manjinu, s rezultatom njezine diskriminacije na područjima kulture, obrazovanja i lokalne političke zastupljenosti, dok je problem romske manjine naišao na potpunu nezainteresiranost i odsustvo bilo kakve pozitivne akcije. Reakcija Europske unije na razvoj manjinskih pitanja u Slovačkoj bila je vrlo jasna. Već 1994. (još prije donošenja Zakona o državnom jeziku 1995.) EU je izvršila pritisak na Slovačku objavljivanjem političkog démarche-a u kojem se ističe da je stabilna i funkcionirajuća demokracija preduvjet približavanja EU s izričitim naglaskom (uz ostala slovačka „problematična“ pitanja) na poštivanje ljudskih i manjinskih prava. Nadalje, Europski parlament je 1995. donio rezolu-

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

107

ciju u kojoj se od Slovačke zahtijeva veće poštivanje manjinskih prava (Malová i Rybář, 2003.), a tijekom cijelog trajanja Mečiarovog režima EU je slala jasne poruke Slovačkoj da su njezine šanse pristupanja znatno smanjene u odnosu na ostale zemlje srednje Europe. Tako negativno mišljenje (avis) Europske komisije iz 1997. o slovačkoj aplikaciji za članstvo u EU (European Commission, 1997.) iznosi da Slovačka ne zadovoljava u dovoljnoj mjeri političke kriterije donesene od strane Europskog vijeća u Kopenhagenu te navodi nedostatke u funkcioniranju demokratskih institucija, prava opozicije, poštivanja ustava, organizacije i provođenja izbora, nezavisnosti sudstva i prava nacionalnih manjina, posebno Madžara i Roma. EU time vrlo jasno i nedvosmisleno primjenjuje princip političke uvjetovanosti s ciljem europeizacije Slovačke, što je vidljivo i iz odbijanja slovačkog otpočinjanja pregovora za članstvo u EU i NATO-u 1997. Parlamentarni izbori 1998. označili su ključnu prekretnicu u rješavanju manjinskih pitanja u Slovačkoj. Po prvi puta u novoj vladi premijera Dzurinde bili su predstavnici madžarske nacionalne manjine, a Madžarska koalicijska stranka (SMK) bila je koalicijski partner u vladi. Kao daljnji korak vlada je osnovala nove institucije u javnoj upravi: Vladin odbor za ljudska prava i manjine, mjesto zamjenika predsjednika vlade zaduženog za manjine i regionalni razvoj te javnog pravobranitelja (do ožujka 2002. Slovačka je, uz Bjelorusiju, bila jedina zemlja srednje i istočne Europe bez javnog pravobranitelja). Izuzetno važnu reformu i velik korak ka europeizaciji Slovačke predstavljalo je donošenje Zakona o manjinskim jezicima 1999. kojim su modificirane diskriminatorne odredbe Zakona o državnom jeziku iz 1995. (iako Madžarska koalicijska stranka nije glasala za donošenje tog Zakona smatrajući ga nedovoljno reformskim). Međutim, donošenje navedenog Zakona omogućilo je ratifikaciju Povelje o manjinskim i regionalnim jezicima Vijeća Europe (2002.), a od velikog značaja za evoluciju manjinskih prava bilo je i dugo osporavano osnivanje sveučilišta na madžarskom jeziku u Komárnu. Iako su slovačke vlade od izbora 1998. do pristupanja EU 2004. neupitno uspjele u zadovoljavanju standarda EU koji se tiču prava nacionalnih manjina, pravni i regulatorni okviri ne pretpostavljaju nužno i razvijenu praksu u svakodnevnom životu i društvenu prihvaćenost, odnosno socijalnu legitimaciju. Multietnička demokracija ne zahtijeva samo prihvaćanje multietničke stvarnosti, već i adekvatno upravljanje etničkim različitostima, kako bi se smanjili pokušaji njihovog eksploatiranja u političke svrhe. U slovačkom slučaju je moguće zaključiti da iako su pitanja nacionalnih manjina u formalnom smislu doživjela znatnu evoluciju nakon 1998., u normativnom smislu slovački nacionalni identitet se još uvijek formira oko percepcije madžarske nacionalne manjine kao „drugog“.   supra note 3



108

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Ta činjenica potvrđuje tezu da iako su europeizacija i rješavanje pitanja prava nacionalnih manjina u Slovačkoj bili simultani i međusobno uvjetovani procesi, normativna europeizacija je puno dogotrajniji i fragilniji proces od samog formalnog ispunjavanja kopenhaških kriterija te samim ulaskom u EU taj proces nipošto ne završava.

3. Zaključak Ovaj rad bavi se vrlo aktualnim pitanjem europeizacije u literaturi o europskoj integraciji, konceptualno se ograničavajući na analizu utjecaja europeizacije na zemlju kandidata za članstvo u EU. Prvi dio rada daje teorijski okvir koncepta europeizacije i posebno normativnog aspekta europeizacije, koji je posebno relevantan za drugi dio rada – studiju slučaja Slovačke. Za potrebe rada konceptualizacija europeizacije ograničava se na interne promjene prouzrokovane europskom integracijom, odnosno na top-down pristup. Normativni aspekt definiran je kao načini na koji se formalne i neformalne strukture, politike, procedure, paradigme, stilovi, diskursi, vjerovanja, identiteti i norme internaliziraju na nacionalnoj razini te na taj način oblikuju i mijenjaju diskurse, identitete, političke strukture i javne politike. Drugi dio rada posvećen je studiji slučaja Slovačke, u kojem se empirijskom analizom nastoje potvrditi hipoteze postavljene u teorijskom dijelu rada. Normativan aspekt europeizacije u slučaju Slovačke prikazan je kroz analizu područja koja su definirana političkim kriterijima za članstvo, odnosno kroz implikacije političke uvjetovanosti EU u Slovačkoj. Praktična razrada usredotočuje se na funkcioniranje demokratskih institucija i područje natjecanja i diskursa političkih stranaka te pitanje nacionalnih manjina, posebno madžarske manjine. Navedena područja odabrana su budući da je iz njih vidljiv normativan aspekt europeizacije, odnosno kako direktan utjecaj na demokratska pravila i forme ima posredan utjecaj na političku kulturu i interpretaciju nacionalnog identiteta. Prvi zaključak koji se može izvesti iz studije slučaja Slovačke jest da potencijal članstva u EU služi kao poticaj za transformaciju i europeizaciju zemalja kandidata te da je europeizacija proces koji započinje znatno prije članstva u EU. Drugi zaključak jest da uvjetovani pristup EU ima ključnu ulogu, odnosno da je glavni instrument europeizacije zemalja kandidata za članstvo, s posebnim naglaskom na političku uvjetovanost u slučaju Slovačke. Slovačka interna borba za demokraciju bila je snažno obilježena demokratskom uvjetovanošću EU, koja je predstavljala osnovno obilježje slovačkih odnosa s EU od njezine nezavisnosti do stupanja u članstvo. Stoga slovački slučaj može poslužiti kao uspješan primjer utjecaja EU na demokratizaciju zemlje kandidata putem mehanizma

Mr Branka Lončar Mrkoci • NORMATIVAN ASPEKT EUROPEIZACIJE... • (89–110)

109

političke uvjetovanosti i „izvoza“ europeizacije, koji su doveli do internalizacije duboko ukorijenjenih europskih normi i sustava vrijednosti te time do ubrzanja internih reformi. Međutim, primjer Slovačke također upućuje na zaključak da je normativna europeizacija puno dugotrajniji i fragilniji proces od samog formalnog ispunjavanja kopenhaških kriterija te da samim ulaskom u EU taj proces nipošto ne završava. Studija slučaja upućuje i na činjenicu da je europeizacija, posebno normativan aspekt europeizacije, usko isprepletena s demokratizacijom i demokratskom konsolidacijom, štoviše da su ta dva procesa ne samo povezana, već i međusobno uvjetovana. Iako je fokus ovog rada bio na studiji slučaja Slovačke i njezinoj normativnoj europeizaciji, a ne komparativnoj analizi s nekom drugom zemljom sličnog statusa, nemoguće je ne primijetiti analogiju slovačkog slučaja s onim hrvatskim, koja je više nego očita.

Branka Lončar Mrkoci, MA

NORMATIVE ASPECT OF EUROPEISATION –THEORETICAL FRAMEWORK AND CASE STUDY: SLOVAKIA Summary The author of the paper discusses the issues of Europeisation in relation to a particular case, especially its normative aspect, presenting in the first part of the paper its theoretical framework, and analyzing normative Europeisation of Slovakia in the second. Within the analytical framework she examines the pro­ blems of conceptualization of Europeisation and its normative aspect, differences in Europeisation among the candidate countries and its mechanisms and effects, and highlights the role that the conditioned membership in the EU has in the Europeisation process of the candidate countries. For the needs of the paper Eu­ ropeisation conceptualisation is limited to internal changes caused by European integration processes, i.e. a top-down approach. The normative aspect of Euro­

110

Pravo i politika, godina I, 1/2008

peisation in the case of Slovakia is presented by the analysis of the fields defined by the political criteria of the EU membership, that is by the implications of the political conditioning of the EU in Slovakia. Practical elaboration of the paper focuses on functioning of democratic institutions and the field of political party competition and discourse, as well as the issue of national minorities, especially the Hungarian minority. The abovementioned fields give us the view of the norma­ tive effects of Europeisation, i.e. the way the direct influence on democratic rules and forms indirectly influences the political culture and interpretation of national identity. The author concludes that the possible membership in the EU serves as an enticement for transformation and Europeisation of candidate countries, and that Europeisation is a process that starts long before the EU membership. Anot­ her conclusion is that the conditioned membership in the EU plays a key role, i.e. that it is a main instrument of Europeisation of candidate countries, with a special emphasis on political conditions in Slovakia“s case. Slovakia’s case study shows that the normative Europeisation is a longer and more fragile process than the mere formal fulfillment of the Copenhagen criteria, and that the process by no means ends with the country entering the EU. The article also shows that the Eu­ ropeisation, especially its normative aspect, is closely intertwined with democra­ tisation and democratic consolidation, and that not only are these two processes intertwined, but mutually conditioned as well. Key words: European Union, Europeisation, normative aspect of Europeisa­ tion, democratisation, conditioning, political conditioning, transition, Slovakia, democratic institutions, party system, political parties, national minorities.

ostali radovi

UDK 614.2 (346.32) Dr Dragoslav Neškov, vanredni profesor Fakulteta za evropske pravno-političke studije Novi Sad-Sremska Kamenica

SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA

1. Uvod Zdravstveno osiguranje je grana socijalnog osiguranja u čijim okvirima se osiguranim licima obezbeđuje pravo na zdravstvenu zaštitu, naknada zarade za vreme privremene sprečenosti za rad, naknada putnih troškova u vezi sa korišćenjem zdravstvene zaštite i druga prava predviđena Zakonom i podzakonskim aktima. Zdravstveno osiguranje počiva na principu obaveznosti. Bez obaveznosti ono bi izgubilo javno pravne karakteristike i postalo bi deo privatnog odnosa, građanskog prava. Osim toga, obaveznost je u tesnoj vezi sa uzajamnošću i solidarnošću. Ovo su samo neke karakteristike zdravstvenog osiguranja kao dela socijalnog osiguranja. Načela zdravstvenog osiguranja su određeni principi i postavke koje proističu iz savremenih dostignuća civilizovanog društva i pravne države. Načela su smernice i putokaz ponašanja i rada, odnosno vršenja delatnosti u pojedinim oblastima, a proističu iz Ustava kao najvišeg pravnog akta države i zakona. Načela zdravstvenog osiguranja bila bi: – pravo kao izvor socijalnog osiguranja-načelo ustavnosti i zakonitosti, – načelo obaveznosti, – načelo jedinstvenosti, – načelo potpunosti, odnosno sveobuhvatnosti, – načelo demokratizma, – načelo nezastarivosti i neotuđivosti prava iz socijalnog osiguranja, – načelo uzajamnosti, solidarnosti i humanizma, – načelo samoupravnosti,

114

Pravo i politika, godina I, 1/2008

– načelo javnosti, – načelo efikasnosti i ekonomičnosti, – načelo samostalnosti i dr. Neka od navedenih načela šire ćemo tokom rada obrazložiti, što ih ne čini važnijim od drugih.

2. Organizacija i funkcionisanje zdravstvenog osiguranja Današnje-savremeno zaknodavstvo, napustilo je tradicionalni model organizovanja zdravstvenog osiguranja zasnovanog na pokrivanju rizika bolesti, tzv. „bolesničko osiguranje“, proširujući prava ne samo na naknade, nego i na druga materijalna davanja, na razne stimulacije i sl., odnosno uvodeći određene zdravstvene mere, vršeći prevenciju bolesti i rehabilitaciju. Obuhvatanjem i proširivanjem prava na skoro sve kategorije stanovnika (zaposlene, samostalna zanimanja, zemljoradnike i njihove porodice), država se umešala i postala nezaobilazni partner ranije samostalnim subjektima socijalnog-zdravstvenog osiguranja. Ti novi odnosi države i zdravstvenog osiguranja su različito nastajali u pojedinim državama, a i danas su različiti, bez obzira na pokušaje približavanja i unifikacije. Čak i u svakoj državi ponaosob nema čistih modela, odnosno, svuda su na različite načine isprepletane uloge i odnosi države i organizacije zdravstvenog osiguranja. Prema većini autora, organizacija i funkcionisanje zdravstvenog osiguranja se određuje prema načinima finansiranja i uloge države u tome, te postoje uglavnom četiri modela: – budžetsko finansiranje-sredstva iz državnog budžeta; – obavezno zdravstveno osiguranje-sredstva putem doprinosa; – obavezno zdravstveno osiguranje-sredstva po ugovorima putem premija fondu osiguranja i – direktno plaćanje zdravstvenih usluga-pojedinci plaćaju u celini zdravstvene usluge na osnovu cenovnika ili u neposrednom dogovoru. Iskustva razvijenih zemalja potvrđuju da se zdravstvena zaštita ne može slobodno prepustiti tržištu. Korisnici zdravstvenih usluga su u podređenom položaju, posebno kada traže zdravstvenu pomoć, a nisu ni stručni i ne poznaju medicinske procedure. Lekar i medicinsko osoblje su stručni i kvalifikovani za svoj posao, obavezuju ih načela medicinske etike, ali imaju suprotan ekonomski interes od korisnika. Prema tome, korisnici i davaoci zdravstvenih usluga su  Stamatović M., Jakovljević Đ., Letić B.: Zdravstveno osiguranje, Teorija i praksa, Zavod za udžbenike i nastavna sredsta, Beograd, 1955, s. 12.



Dr Dragoslav Neškov • SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA • (113–124)

115

neravnopravni, te se očigledno ne može dozvoliti slobodna tržišna utakmica. Ali to ne znači da određene principe tržišne ekonomije ne treba uvažavati i unositi u zdravstveni sistem i zdravstveno osiguranje. Uloga države je zbog toga bitna i ona se javlja kao arbitar i „pomiritelj“ različitih interesa a sve u zajedničkom, to jest opštem interesu. U stvari, država i njeni organi (Vlada, ministarstva, lokalni organi) su se pojavili a i danas su prisutni kao nezaobilazni faktor u zdravstvenoj zaštiti i zdravstvenom osiguranju svake zemlje, kao arbitar između dva osnovna modela, odnosno prototipa sistema zdravstvene zaštite. Prvog, koji kao svoj princip uzima suverenost korisnika na decentralizovanom tržištu gde je dostupnost zdravstvenih usluga u skladu sa potrebama i platežnom moći korisnika. Drugog, čiji je princip poboljšanje zdravlja nacije u celini, te dopušta selektivnost zdravstvenih usluga u skladu sa efikasnošću zdravstvene zaštite i poboljšanja zdravlja u celini. Ovakav način se omogućuje budžetskim finansiranjem (putem državnog budžeta ili obaveznog državnog osiguranja) gde su usluge besplatne a organizacija centralizovana. Eksperti su predviđali, a države i njene zdravstvene politike pokazale da su ova dva sistema danas u mnogome isprepletena sa različitim modalitetima. Koji je najefikasniji i odgovara potrebama stanovništva pojedine zemlje, zavisi od mnogih različitih uslova. Zbog toga su česte reforme ovih sistema. Prema tome, ne postoji univerzalni koncept koji se može primeniti u bilo kojoj zemlji bez obzira na političke, ekonomske, socijalne i druge društvene uslove. Ali Svetska zdravstvena organizacija je ipak definisala određene principe koje treba primeniti na sve nacionalne zdravstvene sisteme, zasnovane na primarnoj zdravstvenoj zaštiti i oni su sledeći: 1) Zdravstveni sistem treba da obuhvati celokupno stanovništvo na bazi principa pravičnosti. 2) Zdravstveni sistem treba da obuhvati komponente zdravstvene službe i drugih službi čije međusobno povezane aktivnosti doprinose zdravlju. 3) Primarna zdravstvena zaštita koja se sastoji najmanje od onih komponenti definisanih u deklaraciji Međunarodne konferencije o primarnoj zdravstvenoj zaštiti u Alma Ati iz 1978. godine, treba da se obezbeđuje na prvom nivou kontakta između stanovništva i zdravstvenog sistema. 4) Na intermedijalnim nivoima (oblast, region, srez) treba rešavati kompleksnije probleme uz pomoć specijalizovane zdravstvene zaštite i uz učešće visokoobučenog zdravstvenog osoblja koje treba da sistematski prenosi znanja i vrši obuku onog osoblja koje se nalazi na nivou primarne zdrav Global Strategy for Health for all by Year 2000, NJHO, Geneva, 1981.



116

Pravo i politika, godina I, 1/2008

stvene zaštite. Specijalistička služba takođe treba da pruža neophodnu pomoć lokalnim zajednicama, komunama i zdravstvenim radnicima u rešavanju kratkoročnih problema koji se javljaju na nivou primarne zdravstvene zaštite. 5) Centralni nivo zdravstvenog sistema treba da obezbedi koordinaciju svih delova sistema, ekspertizu u planiranju i menadžmentu, visokospecijalističku zaštitu, potrebno nastavno i specijalističko osoblje, kao i ekspertizu takvih institucija kao što su, na primer, centralna laboratorija, centralna logistička i finansijska podrška, i tako dalje.

3. Zdravstveno osiguranje u nekim zemljama Prema većini autora i podacima Svetske zdravstvene organizacije, države koje razvijaju savremene sisteme zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja, mogu se u osnovi svrstati u tri grupe: Prva grupa su zemlje u kojima je dominantno obavezno socijalno osiguranje na bazi uplate doprinosa, premija osiguranja i slično, sa mešavinom organizovane zdravstvene službe i privatne lekarske prakse. Karakteristični predstavnici su Nemačka, Francuska i Belgija. Druga grupa su zemlje, gde se sredstva za zdravstvenu zaštitu obezbeđuju opštim porezima, a zdravstvena služba je državna sa primesama u ograničenom obimu privatne lekarske prakse i privatnih bolnica. Tipični predstavnici su Engleska, Irska, Španija i Švedska. U trećoj grupi dominira privatna lekarska služba i privatno osiguranje sa primesama socijalnog osiguranja za određene kategorije (SAD, Holandija i dr.). Australija i Kanada razvijaju specifičan sopstveni put, a nerazvijene zemlje i bivše socijalističke zemlje, gde je bila dominantna uloga države, centralizacija sredstava i upravljanja, odnosno državne svojine bez privatne lekarske prakse i samostalnosti fondova su u postupku prilagođavanja i reformisanja svojih zdravstvenih modela. No i u svim navedenim grupama postoje razlike, naročito u pogledu organizacije i finansiranja primarne zdravstvene zaštite u odnosu na bolničko, i po drugim pitanjima. U okviru ovog rada nije moguće detaljnije razmotriti zdravstvene sisteme pojedinih zemalja, jer bi to zahtevalo previše prostora i izlazilo bi iz okvira zadatog predmeta i cilja. Primera radi, navešćemo osnove zdravstvenih sistema pojedinih karakterističnih zemalja.

Dr Dragoslav Neškov • SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA • (113–124)

117

3.1. Nemačka Nemačka ima takav sistem zdravstvene zaštite u kojem se pravo na zdravstvenu zaštitu obezbeđuje na principima obaveznog osiguranja koje je uvedeno Zakonom o obaveznom zdravstvenom osiguranju iz 1883. godine (Bizmarkov zakon), na decentralizovanom principu organizovanja ureda po mestu stanovanja ili određenim delatnostima-zanimanjima. Zdravstveno (bolničko osiguranje) obuhvata: zdravstvenu pomoć radi lečenja bolesti i rehabilitacije, porodiljsku pomoć u trudnoći i pri porođaju, pomoć pri planiranju porodice, novčanu pomoć u slučaju smrti osiguranika ili članova porodice koje su preko njega osigurani. Obavezno su osigurani: radnici odnosno službenici, preduzetnici koji rade u poljoprivredi i šumarstvu, hendikepirana lica koja rade u zaštitnim ustanovama, članovi porodica, manje grupe samostalno zaposlenih, penzioneri, studenti, nezaposlena lica, učesnici u rehabilitacionim merama. Zdravstvena pomoć je najobimniji zadatak zdravstvenog osiguranja koja obuhvata za pacijente besplatno korišćenje lekara, bolničko lečenje, nabavku lekova uz određenu participaciju, ortopedska i druga pomoćna sredstva. Gubitak zarade se takođe nadoknađuje bolesničkim novcem, tako da ne dolazi do smanjenja životnog standarda. Nosioci zdravstvenog osiguranja su bolesničke blagajne koje su finansijski i organizaciono samostalne i same odgovaraju za uravnoteženje prihoda i rashoda. Bolesničkih blagajni ima više vrsta, zavisno od toga koja kategorija osiguranika ih osniva. Tako, na primer, postoje opšte, preduzetne za velika preduzeća, poljoprivredne, zanatske, rudarske itd. Bolesničke blagajne su samoupravna tela sa predstavništvom i skupštinom predstavnika, koju čine paritetno odabrani predstavnici osiguranika i poslodavaca. Bolesničke bagajne se finansiraju iz doprinosa svojih članova. Državne donacije su retki izuzeci. Radnici i poslodavci plaćaju doprinos u istom procentu, a kod radnika sa veoma niskim zaradama plaća sam poslodavac. Stopu doprinosa utvrđuje sama blagajna, osnovica za obračun te stope je postignuta bruto zarada. Za obezbeđivanje stanovništva lekarskim uslugama odgovorna su udruženja lekara blagajni. Ova udruženja sklapaju sa bolesničkim blagajnama ugovor o zdravstvenoj usluzi. Opšti sadržaj ovih ugovora dogovaraju Savezna udruženja lekara blagajni sa Saveznim savezima bolesničkih blagajni, saveznim okvirnim ugovorima. Udruženja lekara blagajni su tela javnog prava i pod kontrolom su države. Sa dozvolom da vrši zdravstvenu zaštitu, lekar postaje član udruženja lekara blagajne svog okruga. O potrebi upućivanja pacijenta na bolničko lečenje odluku donosi bolesnička blagajna odnosno nadležni lekar blagajne.

118

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Prema podacima, u teritorijalne organizacije osiguranja uključeno je oko 44%, u organizacije preduzeća oko 12%, i u organizacije osiguranja službenika 34%, osiguranika. Ujedinjenjem obe Nemačke ovaj sistem je proširen na celu zemlju. Samozaposleni sa visokim godišnjim prihodima (preko 30.000 eura) nisu obavezni da se osiguravaju u okviru obaveznog zdravstvenog osiguranja, već mogu da biraju bilo koju osiguravajuću organizaciju ili privatno osiguranje. Prema podacima sa kraja 80-tih godina ovakvih kategorija osiguranika je bilo oko 20%, od čega 10% u privatnom osiguranju, a 10% je bilo osigurano u jednom od fondova obaveznog zdravstvenog osiguranja. No i svi ostali građani Nemačke mogu pored obaveznog osiguranja da se osiguraju za određena dodatna prava (izbor operatora i bolnice, bolji komfor, bez čekanja, pokrivanje participacije i sl.) u privatnom osiguranju. Takvih je bilo 8% stanovnika. 3.2. Francuska Francuska je takođe u prošlosti imala veliki broj fondova socijalnog i zdravstvenog osiguranja, prema određenim granama i teritorijalno. Specifično je da su neki od fondova imali svoje zdravstvene ustanove i lekare, ali i da je većina fondova refundirala novac svojim osiguranicima za naplaćene zdravstvene usluge. Veći broj reformi posle Drugog svetskog rata uspostavio je jedinstveni sistem na hijerarhijskoj osnovi i međusobnoj povezanosti svih lokalnih fondova, sa koordinacijom regionalnih fondova. Na vrhu ove hijerarhije je Nacionalni fond za zdravstveno osiguranje pod kontrolom Ministarstva za socijalno osiguranje. Ovakvim opštim režimom zdravstvenog osiguranja obuhvaćeno je oko 80% svih osiguranika, dok su ostali: samozaposleni, farmeri, poljoprivredni radnici, železničari, rudari i drugi, osigurani po drugim specijalnim režimima. Nekadašnje kase uzjamne pomoći (kojih je bilo 1930. godine oko 22.000) svele su se na četvrtinu, i sada pored ostalih aktivnosti osiguravaju dugotrajna lečenja i neka druga prava. Pored navedenog opšteg i posebnih režima zdravstvenog osiguranja, stanovnici Francuske mogu da se paralelno osiguraju i u nekom od privatnih osiguravajućih kompanija. Većinom su to kompanije koje se bave osiguranjem života, ali i potpunim zdravstvenim osiguranjem (za osobe koje nisu obuhvaćene obaveznim osiguranjem), kao i osiguranjem određenih dodatnih prava.

 M, Stamatović, et.al: Zdravstvena zaštita, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995, s. 72.



Dr Dragoslav Neškov • SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA • (113–124)

119

Ova privatna osiguranja isplaćuju, to jest refundiraju troškove lečenja i zvanično utvrđene cene za određene lekove. Zavisno od uplaćene premije, osiguranici mogu i da biraju određeni bolnički komfor, dodatne usluge, da vrše izbor lekara itd. 3.3. Engleska Engleska je prva među razvijenim zemljama uvela sistem nacionalne zdravstvene službe. Po ovom sistemu, koji su kasnije u sličnom ili izmenjenom obliku prihvatile i neke druge zemlje, zdravstvena služba se najviše finansira putem državnog budžeta (87%), odnosno poreza koje svi plaćaju. Nacionalna zdravstvena služba obezbeđuje preventivnu zdravstvenu zaštitu, primarno i bolničko lečenje za ukupno stanovništvo. Utvrđena sredstva se raspoređuju zdravstvenoj službi (bolnicama i ostalim zdravstvenim ustanovama) prema broju stanovnika koje ona pokriva u okrugu (distriktu). Ova budžetska sredstva raspoređuje organ vlasti, prema utvrđenim kriterijumima Ministarstva zdravlja (prosečni troškovi, struktura stanovništva, pretežna patologija, i sl.) a po strogoj proceduri i kontroli. Samo sa uputom porodičnog lekara (sem hitnih slučajeva) moguće je koristiti specijalističku i bolničku službu. Porodični lekar je osposobljen za pružanje i drugih medicinskih intervencija, kao na primer u oftalmologiji, pri porođaju u stanu i sl., a za to je i posebno stimulisan. Građani slobodno biraju porodičnog lekara, a ostalo po uputu svog lekara. Za ukupna sredstva koja dobijaju ugovorom, bolnice, koje su uglavnom u državnom vlasništvu, dužne su da zbrinu sve upućene pacijente. Za slučajeve koji nisu hitni i neodložni utvđuju se liste čekanja. Za osnovne, kao i za posebne programe, bolnica ima i druge prihode, od lokalne zajednice, donacija i sl. Privatne bolnice takođe mogu sklopiti ugovore sa nadležnim državnim organom, ali uglavnom ako stanovništvo nije dovoljno pokriveno Nacionalnom zdravstvenom službom. Na ovakve usluge, putem privatnog osiguranja ili direktnog plaćanja, orijentisano je oko 10% stanovništva. Oni uglavnom imaju dodatno-privatno osiguranje. Participacija u troškovima zdravstvene zaštite je mala, i uglavnom se svodi na plaćanje lekova (sem u bolnicama), kao i plaćanje za proteze, naočare i slično. 3.4. Švedska Švedska ima sistem u kome je pravo na zdravstvenu zaštitu obezbeđeno celokupnom stanovništvu. Sredstva za zdravstvenu zaštitu obezbeđuju se putem

120

Pravo i politika, godina I, 1/2008

poreskog sistema koja se prikupljaju na lokalnom, regionalnom i centralnom nivou. Izvori finansiranja su doprinosi vlasnika preduzeća za zaposlena lica kao i participacije građana, koje su veoma simbolične. Država i državni organi se pojavljuju kao organizatori i finansijeri zdravstvene zaštite, ali je u sistemu, upravljanju i razvoju zdravstvene zaštite obezbeđen značajan uticaj i učešće stanovništva, naročito na lokalnom i regionalnom nivou. Racionalizacija zdravstvene službe je osnovni princip organizovanja, što je naročito izraženo u organizaciji bolničke službe koja je i najrazvijenija, i predstavlja osnovu zdravstvene službe u celini. Švedska ima sistem srednjoročnog planiranja u vidu Instituta za planiranje u zdravstvu. Informacioni zdravstveni sistem je kompjuterizovan, a osnovica mu je individualni matični broj svakog građanina. 3.5. Sjedinjene Američke Države U Sjedinjenim Američkim Državama zdravstvena zaštita je u domenu lične potrošnje, a ostvaruje se sistemom dobrovoljnog osiguranja. Država je na sebe preuzela odgovornost za zdravstvenu zaštitu lica iznad 65 godina starosti i za to snosi troškove, a neke federalne države obezbeđuju zdravstvenu zaštitu za siromašne građane sa limitiranim godišnjim prihodom do određene granice. Država i njeni organi na raznim nivoima imaju funkciju obezbeđivanja preventivne zdravstvene zaštite i suzbijanje zaraznih bolesti, sanitarne kontrole i sl., kao i stimulisanje naučnoistraživačkog rada u zdravstvu. Osnova organizacije zdravstvene službe su ordinacije lekara privatne prakse. Postoji tendencija udruživanja lekara čime se ostvaruje timski rad lekara opšte prakse, specijalista i srednjeg medicinskog osoblja. Privatni lekari ugovaraju plaćanje sa organizacijom zdravstvenog osiguranja. Bolnička služba je u privatnom i državnom vlasništvu. 3.6. Ruska federacija U Ruskoj federaciji se, baš kao i u bivšim socijalističkim zemljama, započelo sa reformama zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja. U odnosu na raniji sistem potpunog državnog vlasništva, centralnog planiranja i rukovođenja, pored obaveznog zdravstvenog osiguranja, uz decentralizaciju se uvelo i privatno zdravstveno osiguranje sa privatnom lekarskom praksom. Zdravstvena zaštita obuhvata ukupno stanovništvo, a finansiranje se vrši iz budžeta, putem obaveznog zdravstvenog osiguranja. Ovo osiguranje sprovodi se putem samostalnih organizacja zdravstvenog osiguranja pod nadzorom države. Organizacija obaveznog zdravstvenog osiguranja ima regionalnu mrežu oblasnih fondova zdravstvenog osiguranja (ukupno 89). U proseku jedan fond, to

Dr Dragoslav Neškov • SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA • (113–124)

121

jest region, pokriva 1,5-2 miliona stanovnika. Posebno je organizovana služba koja sprovodi mere higijensko-epidemiološke zaštite, čija su osnova sanitarnoepidemiološke stanice (SES). Vanbolnička služba dobija od regionalnih fondova sredstva za zdravstvenu zaštitu, te ih ona distribuira na oblasne, rejonske i lokalne bolnice, zavisno od upućenih bolesnika. To je sa jedne strane dobro, jer sredstva prate bolesnika, ali stvara i velike probleme jer se bolnici ne upućuje dovoljno bolesnika, odnosno pacijenti ne mogu da vrše izbor zdravstvene ustanove i lekara, što utiče na kvalitet i ostalo. Paralelno sa ovim sistemom, razvija se i privatno zdravstveno osiguranje, a naročito su prisutne kompanije za osiguranje života, za slučaj povreda, nesreća i sl. U analiziranom periodu Regionalnog biroa Svetske zdravstvene organizacije konstatuje se da su se razlike u zdravlju prema ostalim regionima Evrope pogoršale po svim relevantnim pokazateljima (dečja smrtnost, visoka incidencija zaraznih bolesti, stalno prisutni faktori rizika u stilovima života i životnoj sredini itd.). Rastuća socijalna diferencijacija posle prelaska na tržišnu ekonomiju morala bi se korigovati odgovarajućim zdravstvenim programima, za sve jednako. U suprotnom će i po pitanju zdravstvene zaštite doći do velikih nejednakosti između bogate manjine i siromašne većine, što ranije nije bilo prisutno. No sistem zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja je još vek u razvoju, te će se, verovatno, i uočene nepravilnosti otkloniti.

4. Savremene tendencije i inicijative U zadnjih 10 godina pojavom ekonomskih kriza, tranzicijom zemalja u razvoju i ukupnim procesima evropske integracije i globalizacije, dolazi do velikih promena i reformi u zdravstvenoj zaštiti i zdravstvenom osiguranju u većini zemalja. Ukupna štednja i ograničavanje rashoda zdravstvene i socijalne zaštite, dovelo je do smanjivanja prava na zdravstvenu zaštitu i zatvaranje određenih zdravstvenih kapaciteta. Selekcija i ograničavanja u mnogim državama su postali osnovni parametri. Međutim, osnovni kriterijum za ocenu uspešnosti zdravstvenog sistema su: efektivnost, efikasnost, jednakost i ukupno unapređenje zdravlja stanovništva. Uzajamnost i solidarnost kao osnova socijalnog ugovora između generacija, socijalnih klasa, određenih grupa, pojedinih oblasti itd., odnosno zdravlja  WHO Regional Office for Europe 1994, Proceedings of Second Meeting of the Network on health and Health Care Finansing Strategies, Postadans 1993.



122

Pravo i politika, godina I, 1/2008

i bolesti, nužno se redefinišu. Zakoni tržišta podstakli su vlade mnogih zemalja da dozvole veće učešće privatnog kapitala i preduzetnika u zdravstvenom sektoru. Država ograničava prava i povlači se iz finansiranja pojedinih vidova zdravstvene zaštite, ali i dalje ostaje da arbitrira i kontroliše ukupan sistem, odnosno, više ili manje učestvuje u finansiranju zdravstvene zaštite. Odgovornost države u ovoj oblasti se ne može izostaviti, naprotiv, učešće države je nužno. Zbog toga se objektivno postavlja pitanje šta je i kolika je čija uloga i mesto. Izazov svih država da smanje troškove zdravstva, povećavajući istovremeno efikasnost i produktivnost a da pri tome sačuvaju opštu pristupačnost zdravstvenoj zaštiti i istu pri tome unaprede, podstaklo je Regionalni ured Svetske zdravstvene organizacije za Evropu, uz podršku Svetske banke, da upute grupe eksperata, da naprave analizu i daju određene predloge, koji su bili osnova konferencije o zdravstvenim reformama u Evropi održane u Ljubljani 1966. Ova evropska konferencija je kao svoj osnovni akt donela Povelju o zdravstvenoj zaštiti u reformi.

5. Subjekti i organizacije procesa reformi U procesima transformacije zdravstvenih sistema i zdravstvenog osiguranja, kao i po drugim medicinskim pitanjima najveću pomoć u svim zemljama, a naročito zemljama u tranziciji, pruža Svetska zdravstvena organizacija. Veliki doprinos u finansiranju daje Svetska banka, a najveći donator je Evropska komisija sa svojim programima PHARE i TACIS. Međunarodne organizacije i donatori pružaju značajan doprinos ovim zemljama u rešavanju mnogobrojnih zdravstvenih problema uzrokovanih nedostatkom finansijskih sredastava, adekvatne opreme, lekova, energenata i dr. No, ove organizacije često deluju i nekoordinirano, daju različite, ponekad i međusobno suprotne preporuke, tako da nekad dovode i do zbunjivanja, i sl. U svakom slučaju, ove organizacije su nezaobilazni faktor u zdravstvenim reformama većine zemalja, i značajan subjekt u njihovim ukupnim zdravstvenim politikama. Učesnici u zdravstvenoj politici prema svom uticaju mogu se klasifikovati u sledeće grupe: – međunarodne i međuvladine organizacije i strani donatori uključeni u zdravstveni sektor; – nacionalne, subnacionalne i lokalne vlade i njihove agencije, uključujući i zdravstveno osiguranje;  Žarković G.: et. al.:, Zdravstvena politika i upravljanje nacionalnim sistemima zaštite zdravlja, Srpska akademija nauka i umetnosti, Ogranak u Novom Sadu, Novi Sad 1991, s. 296.



Dr Dragoslav Neškov • SISTEMI ZDRAVSTVENOG OSIGURANJA • (113–124)

123

– političke partije i nevladine organizacije; – profesionalna udruženja davalaca usluga; – proizvođači i distributeri lekova i medicinske opreme; – zdravstvene naučno-istraživačke ustanove i samostalni istraživači i – građani, kao pojedinci i kao grupe. Najvažniji strani učesnici uključeni u zdravstveni sektor su: – dvanaest organizacija UN koje se odnose na zdavlje: Svetska zdravstvena organizacija, Svetska banka, Fond za pomoć deci, Fond za stanovništvo, Program za razvoj, Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu, Organizacija za hranu i poljoprivredu, Svetski program hrane, Visoki komesarijat za izbeglice, Međunarodna organizacija rada, Program za okolinu i Fond za kontrolu zloupotrebe lekova; – međunarodne institucije kao što su: Komisija Evropske unije, Međunarodna federacija crvenog krsta i organizacije Crvenog krsta pojedinih zemalja; – vladine agencije kao što su: Agencija za međunarodni razvoj, Britanski ured za prekomorski razvoj, Nemačka agencija za tehničku saradnju, kao imnoge druge nevladine organizacije i fondovi. U ovim procesima reformi, značajnu ulogu ima i Udruženje za nacionalna i ekonomska istraživanja pod nazivom NERA (National Economic Research Association). Ovo međunarodno konsulatansko udruženje za ekonomska istraživanja je formirano 1992. godine sa ciljem da analizira zdravstvene sisteme 12 najrazvijenijih industrijskih zemalja, i predloži odgovarajuća rešenja za reformu koja bi se svuda mogla primeniti. Osnovni moto je podržati shvatanja da su ekonomski problemi osnova reformi sistema zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja, i da treba jačati tržišne snage u zdravstvenom osiguranju i pružanju zdravstvene zaštite. Po Studiji koju je izdalo ovo Udruženje, nijedna zemlja u razvoju nije organizovala adekvatno finansiranje zdravstvene službe, te svuda dolazi do smanjivanja kvaliteta zdravstvene zaštite i do iscrpljivanja javnih novčanih sredstava. Konstatuje se da zdravstvenom zaštitom dominiraju osiguranja, bilo javna ili privatna. U većini zemalja država je glavni nosilac zdravstvenog osiguranja da bi obezbedila jednaku podelu zdravstvenih usluga, te se na ovaj način problem svodi na pitanje budžetskog ostvarivanja i bilansiranja sredstava. Međutim, putem budžeta, ma koliki on bio, problemi se ne mogu rešiti, te je bez uspostav Hofmer UK. MC Carthy T. R.: Financing Health Care, Volume I-II, Kluver Academic Publishers, Dordrecht 1994.



124

Pravo i politika, godina I, 1/2008

ljanja ekonomskih zakonitosti nemoguće uspostaviti ravnotežu između dobiti i uloženih resursa. Zbog toga je najbolji onaj sistem koji zadovoljava očekivanja korisnika zdravstvenih usluga, unutar ograničenih mogućnosti da se plaća zdravstvena zaštita. NERA zagovara tržišno usmeravanje u kome bi se tržišne nepravilnosti ispravile davanjem prava korisnicima da biraju lekare i osiguranje, a stimulisali davaoci usluga i organizacije osiguranja da nagrađuju efikasnost, odnosno na tržištu izravnavaju moć davalaca zdravstvenih usluga i osiguranja. NERA predlaže da se privatnim kompanijama dozvoli da sprovedu zdravstveno osiguranje koje treba da bude obavezno, i da se u centralni, nezavisni fond, uplaćuju sva sredstva koja se skupe porezima i dobrovoljnim zdravstvenim osiguranjem. Centralni fond bi raspoređivao sva udružena sredstva organizacijama osiguranja prema riziku koji nose, odnosno zaključivao bi najpovoljnije ugovore. NERA analize, predlozi i preporuke svakako treba uzimati u obzir pri razmatranju pitanja zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja, odnosno pri njihovom redefinisanju i organizovanju.

UDK 331.45 Dr Dragoslav Neškov vanredni profesor Fakulteta za evropske pravno-političke studije Novi Sad-Sremska Kamenica Tamara Gajinov, dipl. pravnik Student diplomskih (master) studija Fakultet za evropske pravno-političke studije Novi Sad-Sremska Kamenica

PRAVNE OSNOVE PROCENE RIZIKA NA RADNOM MESTU I U RADNOJ OKOLINI

Bezbednost i zdravlje na radu, kao novi sistem zaštite zaposlenih uređuje se Zakonom o bezbednosti i zdravlju na radu, kao i nizom podzakonskih akata. U okviru ove materije, jedan od najznačajnijih poslova je donošenje akta o proceni rizika na radnom mestu, saglasno Zakonu i Pravilniku o načinu i postupku procene rizika na radnom mestu i u radnoj okolini. Odredbama čl. 13 Zakona, utvrđena je obaveza svakog poslodavca da donese akt o proceni rizika u pismenoj formi za sva radna mesta, kao i da utvrdi način i mere za njihovo otklanjanje. U slučaju pojave svake nove opasnosti i promene nivoa rizika u procesu rada, poslodavac je dužan da izmeni, odnosno usaglasi ovaj akt. Ako u pismenoj formi ne donese akt o proceni rizika i ne utvrdi način i mere za otklanjanje rizika, poslodavac sa svojstvom pravnog lica kazniće se za prekršaj novčanom kaznom od 800.000 do 1.000 000 dinara, poslodavac koji je privatni preduzetnik od 400.000 do 500.000 dinara, a direktor, odnosno drugo odgovorno lice kod poslodavca, novčanom kaznom od 40.000 do 50.000 dinara. Sistem procene rizika zasnovan je na principu prevencije profesionalnih rizika, na osnovu Direktive Saveta Evrope 89/391 EEC od 12. juna 1989., kao i posebnih direktiva na osnovu člana 16 navedene direktive.  „Službeni glasnik RS“ br. 101/05.  „Službeni glasnik RS“ br. 72/06.

 

126

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Ti pojedinačni dokumenti koji regulišu sistem procene rizika su sledeći: 1. Rezolucija Saveta o bezbednosti, higijeni i zdravlju na radu od 21. decembra 1987. godine; 2. Strategija zajednice za bezbednost i zdravlje na radu za period od 2002. do 2007. godine; 3. Evropska socijalna povelja iz 1996. godine; 4. Smernice za procenu rizika EU, Luksemburg 1996. godine. Član 118a Ugovora o osnivanju EU, Luksemburg, propisuje: 1. Države- članice posvećuju posebnu pažnju podsticanju poboljšanja u pogledu zdravlja i bezbednosti radnika, posebno u radnom okruženju, i kao svoj cilj određuju usklađivanje uslova u ovoj oblasti, zadržavajući pri tome već ostvarena poboljšanja. 2. Kako bi pomogao u ostvarenju cilja utvrđenog u prvom stavu ovog člana, postupajući u skladu sa postupkom iz člana 189c i nakon konsultacija sa Ekonomskim i socijalnim komitetom, Savet putem direktiva usvaja minimalne zahteve koji će se postepeno uvoditi, uzimajući u obzir uslove i tehničke propise na snazi u svakoj od država članica. U takvim direktivama mora da bude izbegnuto uvođenje administrativnih, finansijskih i pravnih ograničenja, na način koji bi ometao osnivanje i razvoj malih i srednjih preduzeća. 3. Odredbe usvojene na osnovu ovog člana ne sprečavaju ni jednu državu­ ­­- članicu da zadrži ili uvede strožije mere zaštite uslova rada koji su u skladu sa ovim ugovorom. Odredbe člana 3. Evropske socijalne povelje iz 1996. propisuju: U cilju efektivnog ostvarivanja prava na bezbedne i zdrave radne uslove, države ugovornice se obavezuju, u konsultaciji sa organizacijama poslodavaca i radnika, da: • formulišu, primenjuju i periodično razmatraju jedinstvenu nacionalnu politiku o bezbednosti na radnom mestu, zdravlju na poslu i u radnoj okolini. Prvenstveni cilj ove politike jeste unapređenje bezbednosti i zdravlja na poslu i prevencija nezgoda i povreda koje se mogu dogoditi na radnom mestu, naročito putem smanjenja rizika koji su svojstveni radnom okruženju; • donesu propise u vezi sa bezbednošću i zdravstvene propise; • obezbede primenu takvih propisa merama odgovarajućeg nadzora; • unaprede postepeni razvoj zdravstvene službe na poslu za sve radnike, koja bi imala prevashodno preventivne i savetodavne funkcije. Na sastanku Saveta Evrope u Lisabonu, marta 2000. godine istaknuto je da Evropa prolazi kroz tranziciju ka "ekonomiji zasnovanoj na znanju" koja je obe-

dr Dragoslav Neškov i Dipl. pravnik Tamara Gajinov • PRAVNE... • (125–131)

127

ležena dubokim promenama koje utiču na društvo, zapošljavanje, i zdravlje i bezbednost na radu. Kao posledica toga, potrebno je ponovo sagledati kakvu politiku treba primeniti u ovoj strateškoj oblasti i odrediti prioritete za svaki period. Promene u načinu organizovanja rada, pre svega fleksibilniji načini organizovanja radnog vremena i upravljanja ljudskim resursima na individualnijem nivou, uz veći naglasak na obavezu ostvarivanja određenih rezulatata, veoma utiče na probleme vezane za zdravlje na radu, ili uopštenije, za dobrobit na radu. Danas je poznata činjenica da „oboljenja koja se pojavljuju“, kao što su stres, depresija, napetost, pojava nasilja na radnom mestu, uznemiravanje i zastrašivanje izazivaju 18 odsto svih problema vezanih za zdravlje na radu, a jedna četvrtina ovih problema dovodi do odsustva od dve nedelje ili duže. Pritužbe na ovakve probleme su dvostruko češće u obrazovanju, zdravstvenim i socijalnim službama, nego u ostalim sektorima. Oni nisu u tolikoj meri povezani sa za izloženošću određenom riziku, koliko su posledica čitavog niza faktora, kao što su organizacija rada, radno vreme, hijerarhijski odnosi, iscrpljenost zbog prevoza i stepen u kojem su u preduzeću prihvaćene etničke i kulturne razlike. Ovi problemi treba da budu rešeni u globalnom kontekstu koji je Međunarodna organizacija za rad definisala kao „dobrobit na radu“. Strategije koje treba da obezbede sprečavanje nastanka novih socijalnih rizika treba da obuhvate i uticaj zavisnosti na stope pojave nezgoda, pre svega alkohola i određenih lekova. Politika Zajednice u oblasti zdravlja i bezbednosti na radu zasnovana je na preventivnim pristupima koji obuhvataju sve učesnike, uključujući i same radnike, u cilju stvaranja istinske kulture prevencije rizika; namera je da se omogući predviđanje i kontrola rizika. Proširenje je jedan od najvećih izazova sa kojima se suočava Evropska unija. Izazov je pre svega za samu Uniju, koja treba da obezbedi primanje novih država članica u skladu sa pravilima i uz garancije da će institucije i organi EU nastaviti da funkcionišu bez problema. Međutim, proširenje je izazov i za zemlje-kandidate, koje u svoje nacionalne sisteme moraju da inkorporišu izuzetno obiman i složen korpus zakonodavstva. Kako bi se se obezbedila pravilna primena acquis communautaire-a (prava Zajednice), potrebno je da postoji efikasan transfer iskustava i znanja, uz između ostalog, poseban osvrt na: •  jačanje socijalnog dijaloga na svim nivoima, pre svega u preduzećima; • promovisanje prikupljanja i analiziranja podataka o nezgodama na radu i profesionalnim oboljenjima, pre svega integrisanjem zemalja-kandidata u tekući rad Zajednice na usklađivanju statističkih podataka.

128

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Na osnovu svega izrečenog, poslodavac je dužan da donese Akt o proceni rizika u pismenoj formi za sva radna mesta u radnoj okolini i da utvrdi način i mere za otklanjanje rizika. Ovaj akt sadrži opis procesa rada sa procenom rizika od povreda i/ili oštećenja zdravlja na radnom mestu u radnoj okolini i mere za otklanjanje ili smanjivanje rizika u cilju poboljšanja bezbednosti i zdravlja na radu. Pravilnik o načinu i postupku procene rizika na radnom mestu i u radnoj okolini reguliše kako treba da izgleda ovaj akt i kako ga sačiniti. Poslodavac pokreće postupak procene rizika donošenjem odluke o pokretanju postupka procene rizika, dok stručno lice sastavlja plan sprovođenja postupka procene rizika, koji odobrava poslodavac. Stručno lice je uglavnom lice koje je zaduženo za poslove bezbednosti i zdravlja na radu. Plan procene rizika sadrži:   1. pravni osnov za procenu rizika, koji obuhvata propise u oblasti bezbednosti i zdravlja na radu, zatim nacionalne i međunarodne smernice, direktive i standarde,   2. organizaciju i koordinaciju sprovođenja, izmena i dopuna postupka procene rizika,   3. spisak procenjivača rizika, odnosno usko stručnih osoba iz pojedinih oblasti,   4. metode za procenu rizika,   5. faze i rokove za procenu rizika,   6. način prikupljanja dokumentacije potrebne za procenu rizika,   7. informisanje procenjivača rizika,   8. koodinaciju izmedju procenjivača rizika,   9. način pribavljanja informacija značajnih za procenu rizika od zaposlenih, 10. konsultacije sa predstavnicima zaposlenih i informisanje predstavnika zaposlenih o rezultatima rizika i preduzetim merama, 11. druge radnje potrebne za sprovođenje izmene i dopune postupaka procene rizika. Cilj procene rizika je da omogući poslodavcu da zaštiti zdravlje zaposlenih planiranjem i sprovođenjem konkretnih preventivnih mera, kao što su: • odabir bezbednih sirovina i materijala koji se koriste pri radu, • bezbednu organizaciju i režim rada, • osposobljavanje zaposlenih za bezbedan rad, • informisanje zaposlenih o rizicima i merama zaštite, • obezbeđivanje adekvatnih sredstava opšte i lične zaštite zaposlenih na radu, • slanje zaposlenih na preventivne lekarske preglede.

dr Dragoslav Neškov i Dipl. pravnik Tamara Gajinov • PRAVNE... • (125–131)

129

Rizik se može definisati kao proizvod verovatnoće da će se neki nepovoljni (neželjeni) događaj desiti i težine posledica tog događaja na zdravlje zaposlenih. Procena da li postoji opasnost mora se sprovesti za sva radna mesta, bilo da su ona fiksni objekti (kao što su proizvodni pogoni, kancelarije i dr.), promenljiva radna mesta (gradilišta, dokovi) ili pokretna radna mesta (kao što su terensko pružanje usluga i sl.). Kada se neka opasnost konstatuje osnovno pitanje koje se postavlja je kako se ona može eliminisati ili bar smanjiti, pa se tek onda postavlja pitanje kakvo oštećenje može da nastane. Osim uočavanja opasnosti potrebno je i identifikovanje potencijalno ugroženih lica. To mogu biti redovno ili povremeno zaposlena lica, posetioci, zaposleni na susednim radnim mestima itd. Najsloženiji deo u proceni rizika je prepoznavanje i utvrđivanje opasnosti i štetnosti na radnom mestu i u radnoj okolini. Na osnovu detaljne analize radnog procesa i uslova rada na radnom mestu sastavlja se lista opasnosti i štetnosti, koje se u zavisnosti od njihove vrste i prirode grupišu u: 1. mehaničke opasnosti koje se pojavljuju korišćenjem opreme za rad, 2. opasnosti koje se pojavljuju u vezi sa karakteristikama radnog mesta, 3. opasnosti koje se pojavljuju korišćenjem električne energije. Mehaničke opasnosti koje se pojavljuju korišćenjem opreme za rad, kao što su nedovoljna bezbednost zbog pokretnih ili rotirajućih delova, slobodno kretanje delova ili materijala, unutrašnji transport i kretanje radnih mašina ili vozila, korišćenje opasnih sredstava za rad, koja mogu proizvesti požar i eksplozije, nemogućnost ili ograničenost pravovremenog uklanjanja sa mesta rada, i drugi faktori. Opasnosti koje se pojavljuju u vezi sa karakteristikama radnog mesta, kao što su opasne površine, podovi, sve vrste gazišta, oštre ivice, grube površine, rad na visini ili dubini, rad u skučenom, ograničenom prostoru, mokre i klizave površine, fizički nestabilna radna mesta, smetnje kao posledica upotrebe ličnih zaštitnih sredstava, korišćenje neodgovarajućih ili neprilagođenih metoda rada i druge opasnosti. Opasnosti koje se pojavljuju korišćenjem električne energije, kao što su opasnost od direktnog dodira sa delovima električne instalacije i opreme pod naponom, opasnost od indirektnog dodira, od toplotnog dejstva, usled udara groma, opasnost od štetnog uticaja elektrostatičkog naelektrisanja i dr. Štetnosti se grupišu u: 1. štetnosti koje nastaju ili se pojavljuju u procesu rada, 2. štetnosti koje proističu iz psihičkih i psihofizioloških napora, 3. štetnosti vezane za organizaciju rada, 4. ostale štetnost koje se pojavljuju na radnim mestima.

130

Pravo i politika, godina I, 1/2008

Štetnosti koje nastaju ili se pojavljuju u procesu rada, kao što su hemijske štetnosti, prašina, dimovi, fizičke štetnosti (buka, vibracije), biološke (mikroorganizmi, alergeni), štetni uticaji mikroklime, neodgovarajuća ili nedovoljna osvetljenost, štetni uticaji toplotnog, jonizujućeg, nejonizujućeg, laserskog, ultrazvučnog zračenja, štetni klimatski uticaji (rad na otvorenom), štetnosti koje nastaju pri korišćenju opasnih materija u proizvodnji, transportu, pakovanju, skladištenju ili uništavanju, i druge štetnosti. Štetnosti koje proističu iz psihičkih i psihofizioloških napora koji se uzročno vezuju za radno mesto i poslove koje zaposleni obavlja, kao što su napori i telesna naprezanja pri ručnom radu sa teretom i raznim drugim povećanim telesnim aktivnostima, nefiziološki položaj tela pri radu, psihološka opterećenja, stres, monotonija i dr. Odgovornost u primanju i prenošenju informacija, rad sa strankama, konfliktne situacije, odgovornost u rukovođenju i dr. Štetnosti vezane za organizaciju rada, kao što su rad u smenama, prekovremeni rad, rad noću, skraćeno radno vreme, pripravnost za slučaj intervencija i sl. Ostale štetnosti koje se pojavljuju na radnim mestima kao što su štetnosti koja prouzrokuju druga lica (nasilje), rad sa životinjama, rad u atmosferi sa visokim i niskim pritiskom, u blizini ili ispod površine vode. Posle utvrđivanja opasnosti i štetnosti vrši se procenjivanje rizika i to za svaku utvrđenu i prepoznatu opasnost ili štetnost, upoređivanjem nađenog stanja sa dozvoljenim vrednostima, propisanim odgovarajućim standardima ili preporukama. Procena rizika je timski posao kojim rukovodi stručno lice, a sprovodi sa sa ciljem da se ustanove elementi koji mogu prouzrokovati povredu ili oboljenje, kako bi se opasnosti uklonile. Kada i pored svih preduzetih preventivnih mera nije moguće eliminisati rizik, potrebno je upravljati rizikom. Upravljanje rizikom je proces koji obuhvata definisanje postojećeg nivoa rizika, usvajanje prihvatljivog nivoa rizika, dovođenje postojećeg rizika na prihvatljiv nivo i njegovo održavanje. Zbog toga je veoma važno da u proceni rizika učestvuju poslodavci, rukovodioci i zaposleni. Najznačajniji i praktično suštinski deo Akta o proceni rizika su mere za sprečavanje, otklanjanje ili smanjenje rizika. One mogu da budu raznovrsne, a obuhvataju: • pregled, ispitivanje i održavanje sredstava za rad u ispravnom stanju, • obezbeđivanje propisanih uslova za bezbedan i zdrav rad, • osposobljavanje zaposlenih za bezbedan i zdrav rad, • obezbeđivanje, održavanje i ispitivanje opreme i sredstava za ličnu zaštitu na radu, • upućivanje zaposlenih na preventivne lekarske preglede.

dr Dragoslav Neškov i Dipl. pravnik Tamara Gajinov • PRAVNE... • (125–131)

131

Redosled primenjivanja ovih mera je sledeći: 1. eliminacija i suzbijanje rizika u njihovom nastajanju, 2. zamena opasnih elemenata manje opasnim ili bezopasnim, 3. dati prednost merama kolektivne nad individualnom zaštitom, 4. primeniti tehnološki progres i evaluaciju znanja, 5. unapređenje i postizanje višeg nivoa zaštite, 6. utvrditi na predlog medicine rada, posebne zdravstvene uslove koje mora da ispunjava zaposleni na radnom mestu sa povećanim rizikom. Procena rizika je dinamičan i kontinuiran proces, koji podleže preispitivanju, odnosno izmeni i dopuni posle svake kolektivne, teške ili povrede sa smrtnim ishodom, pri pojavi svake nove opasnosti ili štetnosti, i u drugim slučajevima.

studentski radovi

UDK 821.163.41-4 Tamara Gajinov, dipl. pravnik Student diplomskih (master) studija Fakultet za evropske pravno-političke studije Novi Sad-Sremska Kamenica

PRONAĐIMO PRAVI PUT DO ZVEZDA!

Sa ciljem kontinuiranog unapređivanja kvaliteta studijskih programa i nastave na našem fakultetu, u oktobru mesecu je među studentima sprovedena anketa. Želeli smo da dobijemo jasnu sliku o razlozima zbog kojih su se opredelili za studije na FEPPS-u, o tome šta očekuju od profesora i saradnika, nastavnih programa, kao i uslova i načina studiranja. U anketi je učestvovalo ukupno 88 studenata sa sve tri godine studija, i to 65 sa pravnog i 23 sa politikološkog smera. Najveći broj naših studenata je starosti između 19 i 21 godinu - 46, njih 15 ima između 22 i 25 godina, a preostali su stariji od 25 godina. Na pitanje da li su se i u kojoj meri već bavili dobrovoljnim društvenim radom, dobili smo različite odgovore. Njih 12 je to činilo često, 35 ponekad, 29 to nije činilo, dok su ostali na to spremni i nameravaju da što pre i učine. Preko polovine ispitanih studenata se opredelilo za FEPPS zbog interesantnog studijskog programa kao i zbog dobre perspektive za zaposlenje. Znatno manji broj njih kao razlog navodi nezadovoljstvo dosadašnjim iskustvom studiranja na fakultetima sličnog usmerenja -15. Na savet prijatelja i rodbine, naš fakultet su odabrala svega 3 studenta. Studentima smo postavili i niz pitanja vezanih za ocenu rada profesora i saradnika. Imali su pravo da zaokruže i više ponuđenih odgovora. Čak 90 odsto njih ističe da im je posebno značajano što im se jasno objašnjava suština i cilj predmeta, način rada i ocenjivanja, kao i to što su njihovi predavači uvek spremni za razgovor i konsultacije i van časova. Skoro 50 odsto ispitanih navodi da su zadovoljni načinom na koji im se prenosi znanje iz određenog predmeta i koriste najnovije izvore informacija. Iz raspoloživih rezultata otkrivamo da oko trećina studenta ceni to što njihovi predavači na časovima razvijaju stimulativnu atmosferu koja podstiče njihovo aktivno učešće. Jedan broj studenata – 15, na-

136

Pravo i politika, godina I, 1/2008

vodi kao naročito značajno što im se pruža šansa da putem različitih aktivnosti prikupe što više predispitnih poena. Manjem broju, od 9 studenata, važno je da profesori organizuju nastavu tako da obrade celokupno predviđeno gradivo, a njih troje odobrava detaljniju analizu pojedinih delova gradiva, čak i na uštrb obrade svega predviđenog po programu. Zanimljive odgovore dobili smo i na pitanje o oceni efekata studiranja, stečenog znanja i veština. I ovde su studenti mogli da se opredele i za nekoliko ponuđenih odgovora. Više od trećine ispitanih očekuje da u toku studija stekne odgovarajuću teorijsku i praktičnu osnovu za zaposlenje, kao i da na fakultetu razvije i unapredi intelektualne sposobnosti. Polovina studenata se nada razvoju kritičkog i analitičkog načina razmišljanja, kao i veštine rešavanja problema. Njih 24 misli da će na fakultetu razviti sposobnost istraživačkog rada, korišćenja literature i izvora informacija, kao i da će naučiti korisne stvari neophodne za budući posao. Polovina studenata smatra da će im studiranje pomoći u unapređivanju sposobnosti individualnog, ali i timskog rada, kao i veštine usmene i pismene prezentacije. Za uspešnu realizaciju studijskog programa i ciljeva studija, po studentima je potrebno ostvariti kontakte i saradnju sa drugim obrazovnim institucijama, kako ističe njih skoro 50 odsto, za trećinu je bitno ažurno informisanje u domenu uslova studiranja, rokova, literature i studijskih obaveza. Trećina studenata želi da se upozna sa pravnim i političikim okruženjem i institucijama kao i da ima odgovarajuću stručnu praksu u toku studija. Nešto manje od polovine ispitanih, visoko vrednuju mentorski rad, a jednom manjem broju od 14 studenata pripadaju oni kojima je bitan pristup internetu i korišćenje računara u nastavi. Studenti su imali priliku da slobodno formulišu svoje stavove o ukupnim očekivanjima. Dobili smo puno lepih i zanimljivih odgovora. Neki će se u njima i prepoznati: „Očekujem rad, red i rezultat“, jasno i glasno porčuje student prve godine, politikološkog smera. „Sviđa mi se što je ovaj fakultet inovativan, savremen, drugačiji, poseban...“, kaže jedan student treće godine, pravnog smera. „Očekujem korektnost, saradnju i znanje!“, navodi student prve godine, pravnog smera. „Želim progres i to kontinuiran!“, zahtevi su jednog našeg studenta sa druge godine politikološkog smera. „Sticanje željenog znanja na moderan i adekvatan način u skladu sa vremenom u kojem živimo“, zahtevi su jednog studenta treće godine, pravnog smera. „Izvedite nas na pravi put!“, napisao je neko sa prve godine politikološkog smera.

Dipl. pravnik Tamara Gajinov • PRONAĐIMO PRAVI PUT DO ZVEZDA! • (135–137)

137

„Očekujem veće šanse za zaposlenje na nova radna mesta, za koja je potrebno dobro poznavanje pravnog i političkog sistema Evropske unije“, stav je jednog studenta treće godine pravnog smera. „Ovo je najbolji fakultet i tačka!“, samouvereno poručuje student prve godine, politikološkog smera. Velika očekivanja i lepe impresije, jasni stavovi, strogi zahtevi. Tu smo da ih oslušnemo, razumemo i ispunimo. Sigurnim koracima grabimo ka budućnosti, odlučni, samouvereni, ambiciozni, jedinstveni... Na tom trnovitom putu znanje i osmeh su naš imperativ. I gde smo to mi? Pa samo na korak do zvezda! Pogledajte! Već se jasno nazire njihov sjaj!

„Pravo i politika” izlazi dva puta godišnje. Godišnja pretplata za 2008. godinu iznosi: za pravna lica 600 din., za fizička lica 400 din., za inostranstvo 10€. Poštanski troškovi se posebno obračunavaju. Cena pojedinačnog broja je 200 din. za fizička lica i 300 din. za pravna lica, a za inostranstvo 5€.

UREDNIŠTVO I ADMINISTRACIJA Adresa: 21208 Sremska Kamenica, Dvor 2 Telefon: (381 21) 461 141 Žiro račun: 265-2010310004260-82 kod Raiffesen Bank A.D., Beograd