Prava-manjina

This document has been produced with the financial assistance of the European Union. The views expressed herein are those of the Committee for Civic Initiative and can therefore in no way be taken to reflect the official opinion of the European Commision. Ova je knjiga objavljena uz finansijsku pomoć Evropske zajednice. Stavovi izraženi u njoj su stavovi autora i Odbora za građansku inicijativu i ni na koji način ne mogu biti tumačeni kao da odražavaju zvanične stavove Evropske Komisije. JAČANJE NEVLADINOG SEKTORA U JUŽNOJ I ISTOČNOJ SRBIJI je makroprojekt B7-70½001⁄0078 koji se realizuje u okviru programa European Initiative for Human Rights and Democrasy.

PRAVA MANJINA Priredio: Dragan Žunić

Odbor za građansku inicijativu Niš, 2005.

PRAVA MANJINA Izdavač: Odbor za građansku inicijativu Za izdavača: Bogdan Đurović, predsednik Recenzenti: dr Nevena Petrušić dr Danijela Gavrilović Lektura: Mila Doganović Prevod na engleski: Mihailo Antović Grafička obrada: Ivan Stojić Likovna oprema: Dragan Jovanović Ivan Stojić Tiraž: 500 Štampa: GP Sven, Niš Niš, 2005.

Sadržaj Dragan Žunić Predgovor ........................................................................... 7 Nenad Popović Manjine: istorijat, problem, načini rešavanja .....................21 Zoran Radivojević, Nebojša Raičević Zaštita manjina u međunarodnom pravu ......................... 47 Goran Bašić Nacionalne manjine u Srbiji ............................................. 79 Dušan Janjić O novoj, demokratskoj manjinskoj politici ......................117 Cenka Ivanova, Vanče Bojkov O Bugarima u Srbiji ....................................................... 129 Dragoljub Đorđević Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja ............................161 Aleksandra Kostić, Jasmina Nedeljković Opažanje Roma: stereotipi, neposredno iskustvo ili i jedno i drugo ..............................................179 Miloš Jovanović Homoseksualci u Srbiji: između predrasuda i prihvatanja .....................................191 Summary ....................................................................... 209 Beleška o autorima ......................................................... 223 Contents ........................................................................ 225

PREDGOVOR Da su ljudska društva složeni i nehomogeni sistemi, poznato nam je iz svakodnevnog života. Naime, razlikujemo se međusobno ne samo kao neponovljivi pojedinci, već i po tome što, hteli ne hteli, pripadamo nekim društvenim grupama. Drugim rečima, kad se čovek rodi, jeste jedinka, pa bi po nekome prirodnome redu trebalo da se kao jedinka i izgrađuje tokom svoga života. U načelu, svako od nas je, dakle, neponovljivi, nedeljivi individuum – osoba, ličnost. Konkretno, ta se ličnost formira u sasvim određenim okolnostima, tako da naši urođeni potencijali mogu da se razvijaju samo pod povoljnim okolnostima. Ali, prosta identifikacija: to da sam Ja – Ja, nije u stvarnosti tako jednostavna, upravo zbog najvažnije činjenice: da je čovek društveno biće, i da se samo kao društveno biće može da formira. To, između ostalog, znači da kad se rodimo, odmah, a da nas niko nije pitao, pripadamo određenim grupama ljudi – sličnih, srodnih, bliskih međusobno po nekim prirodnim ili društveno-istorijskim osobinama, ali istovremeno različitih od nekih drugih grupa ljudi. Rađamo se sa određenom bojom kože, pa pripadamo nekoj rasi, a da o toj pripadnosti nismo pitani, pripadnosti koja nije ni naša zasluga ni naša krivica, ali nam u nekim društvenim okolnostima može odrediti sudbinu. Pripadamo odmah jednoj generaciji. Pripadamo odmah jednoj porodici koja nam daje porodično ime, u društvenom životu često značajnije od onog našeg ličnog. Preko porodice, preko familije, obično pripadamo i jednome narodu, jednoj naciji, jednoj verskoj zajednici, ili nekoj kombinaciji naroda, nacija, vera (ako su nam roditelji pripadnici različitih grupa), jednome društvenom sloju ili klasi. Sudbina? Filozofi bi rekli da smo, rođenjem, “bačeni u egzistenciju”. I jesmo. Naš personalni identitet, ono što mi jesmo kao individua, formira se na preseku naših pripadnosti ovim različitim društvenim grupama. Kad odrastemo i sazrimo, nešto od onoga što je na prvi pogled dosuđeno, možemo i da biramo. Ako nismo mogli da biramo roditelje, familiju, generaciju i narod unutar kojih smo se rodili,

7

Prava manjina možemo birati prijatelje, družiti se sa sličnima, ljudima koji veruju u iste vrednosti u koje i mi sami verujemo, istomišljenicima. Štaviše, u raznim društvenim procesima, i u nekim okolnostima, mogu se birati i neke druge pripadnosti, tj. možemo se opredeljivati, možemo svesno odlučivati o svome samoodređenju. Što se tiče klasno-slojne pripadnosti, život će nam pružiti šansu (nažalost, ne svima jednaku šansu) da svoj status bitno promenimo, ako se založimo, i, valja priznati, ako imamo sreće. U verskom pogledu možemo se slobodno opredeljivati. Određene društveno-istorijske okolnosti dopuštaju da se i pripadnost nekoj naciji slobodno izabere. Ali, okolnosti su nešto o čemu pojedinci ne odlučuju. Stoga se oni, sa dosuđenim ili izabranim okruženjem, mogu naći u nevoljama, pogtovu onda kad svoja shvatanja slobodno zastupaju u neslobodnome okruženju. U životu vrlo brzo postanemo svesni da su neke grupe kojima pripadamo većinske u određenome društvu, i da smo sami pripadnici takvih grupa, a da pored nas žive i oni drukčiji, u nečemu različiti, koji su u manjini. Ponekad još brže u životu osetimo da i sami pripadamo nekoj manjinskoj grupi, jer nas sustigne nepravda samo zato što smo pripadnici takve manjinske, po pravilu slabije grupe – manjine (nacionalne, verske itd.). Što se tiče našega pola, odnosno roda, u načelu niko ne bi trebalo da se oseća kao deo manjine. Međutim, stvari su čak i tu, gde smo na svetu otprilike pola-pola, komplikovanije nego što bi se moglo misliti. Naravno, manjine u društvenom smislu nisu prosto manjine po broju pripadnika grupe, već po tome što su pripadnici tih grupa zbog nekih svojih odlika marginalizovani, diskriminisani, izdvojeni od drugih i od većine, što nemaju sva prava koja imaju pripadnici većine, pa, naravno, postaju svesni, ponekad bolno, takvog svog položaja. Otkuda nepravda prema manjinama? Zašto? Dokle? Zašto sit gladnome i jači slabijem ne veruju? Zar nemamo svi jednaka prava na život, rad, razne slobode? Zar za sve nas ne važe isti zakoni? Toliko pitanja... Ljudsko društvo jeste načinilo ogroman korak napred kad je došlo do saznanja o tome da smo svi, kao pojedinci, jednaki pred Bogom i pred zakonom, i kad je određenim pravnim aktima počelo da garan-

8

Predgovor tuje i štiti tu jednakost. (Nažalost, nismo svi, kad se rodimo, u jednakoj startnoj poziciji, pa nam garantovanje jednakosti ne znači ništa ako smo “pali” u neku sirotinjsku porodicu, nesrećnu zemlju, u ratove, nemaštinu i nesreće...) Još dalje se otišlo kad je uočeno da zagarantovana ljudska i građanska prava često važe samo za pripadnike većinskih grupa, pa je zapisana i pravna norma o nekim kolektivnim pravima, tj. kad su zaštićene neke vrednosti pojedinih društvenih grupa, pogotovu manjinskih (što, naravno, nije ostalo i bez izvesnih problematičnih posledica). Sa žaljenjem konstatujemo da u svim zemljama ne postoji pravna regulativa za konkretna manjinska prava, niti se ta prava poštuju svuda gde su ustanovljena i sankcionisana. Da su ljudi dobri, zakoni ne bi ni bili potrebni. Međutim, pošto su ljudi često zli, nasilni i nepravedni, neophodno je da se osnovne vrednosti društvenoga života zaštite zakonima. Mi možemo imati puno razumevanja za naše različite susede, sugrađane, sunarodnike... Ali, neki od nas ne moraju pokazivati takvo razumevanje. Bilo bi dobro da o svim svojim suarodnicima, sugrađanima, o svima različitima, mislimo pre svega kao o ljudima, da se upoznajemo, i kroz upoznavanje postepeno razumevamo jedni druge, te da tako izgrađujemo zajednički život. Istorija je različite nacije, konfesije, kulture... stavila jedne pored drugih, uvela ih u mogućnost zajednčkoga života, ali i u međusobne nesporazume, sukobe, ratove... Umesto da produžavamo te nesporazume i sukobe, valjalo bi da ih prevazilazimo razumevanjem i tolerancijom. A i šta ako među nama ima i onih, a ima ih, koji upravo žele da se nesporazumi i sukobi razreše, “konačno”, nasilnim sredstvima? Šta sa činjenicama netrpeljivosti, mržnje, netolerancije, zločina? Ako običaji i moral nisu dovoljni za ljudski saživot sa drugima i različitima, jedino sredstvo jeste zakonsko uređivanje odnosa u jednome društvu i poštovanje pravednih i demokratski usvojenih zakona. Pre i posle toga ostaje nam veliki rad na razumevanju različitih, pogotovu onih koje u svojoj silnoj užurbanosti i ne primećujemo, ili onih koji nas, kada ih primetimo, svojom različitošću izbacuju iz koloseka, koji nam smetaju, i koje često – kad ne znamo koga bismo drugoga ili

9

Prava manjina kad ne smemo da označimo prave uzroke naših nevolja – proglašavamo za dežurne krivce. Imajući sve to u vidu, članovi Odbora za građansku inicijativu, kao lidera konzorcijuma od 11 nevladinih organizacija, poduhvatili su se realizacije projekta Jačanje nevladinog sektora u južnoj i istočnoj Srbiji (2002-2005), u okviru programa Evropske komisije pod nazivom “Evropska inicijativa za demokratiju i ljudska prava”. Ovaj projekt trebalo da doprinese razvoju nevladinog sektora u ovom regionu i podigne svest o značaju poštovanja ljudskih prava, a posebno prava manjina, ženskih prava i prava osoba sa posebnim potrebama, za funkcionisanje demokratskog društva. Među ostalim aktivnostima na projektu, predviđeno je i izdavanje publikacija o ljudskim pravima. Već su objavljene knjige o ljudskim pravima, ljudskim pravima za žene, pravima Roma i pravima osoba sa posebnim potrebama. Na taj način, izdvajanjem iz korpusa tzv. manjinskih prava nekih oblasti u kojima su problemi zaoštreni, i izdavanjem posebnih publikacija o tim pitanjima, za knjigu o pravima manjina preostala su pitanja etničkih, nacionalnih, verskih, kao i tzv. seksualnih manjina. Kamo sreće da se o ovim “preostalim” pitanjima može reći da predstavljaju nešto manji problem u našem društvu! Naprotiv, na etno-nacionalnim i verskim pitanjima pala je društveno-istorijska građevina države Jugoslavije (ne zaboravljamo, naravno, ideološko-političke i privredne slabosti te nesolidne tvorevine), a ista pitanja i dalje potresaju državnu zajednicu koja još uvek opstaje na ovim ruševinama. U takvim okolnostima, ne samo pripadnici nacionalnih i verskih manjina, već i osobe sa posebnim seksualnim orijentacijama predstavljaju stalnu metu nervoznih i ojađenih građana koji su izgubili posao ili se boje da će ga izgubiti, koji su izgubili državu ili se boje da će je izgubiti, koji su izgubili bližnje, imovinu, , tradiciju, nadu... A ima i onih nacionalnih i patrijarhalnih dušebrižnika koji ništa nisu izgubili, već su, štaviše, stekli mnogo toga na tuđoj nesreći, ali svoj poljuljani ili nedoneseni identiet beznadežno pokušavaju da grade gazeći druge i različite, one koji se ne uklapaju u njihovu sliku sveta, one koji su, po pravilu, malobrojniji i slabiji. Junaštvo se pokazuje pred

10

Predgovor jačima i nasilnima, a čoveštvo pred onima koji su od nas slabiji. Čojstvo i junaštvo! – to je nešto što bi trebalo da je, tradicionalno, dobro poznato ovdašnjem kulturno-istorijskom i nacionalnom biću, i ugrađeno u njega. Ali, često nije. Ili je samo prazno slovo na papiru. Ova knjiga nije namenjena bahatima i nasilnima, jer oni, zapravo, ništa i ne čitaju, već onima koji žele da svoj građanski život u različitostima oplemene razumevanjem i tolerancijom, koji žele da se angažuju za ove ideje vrednosti i pomognu sličnima, pa se stoga ne libe da uče i stavljaju na kušnju svoje vrednosne sisteme, svoja uverenja, svoje predrasude i stereotipe. Zbornik se ne pravi sa naučnim pretenzijama, već mu je svrha, pre svega, obrazovna i praktična. Tekstovi treba da posluže kao priručnik aktivistima nevladinih organizacija i zainteresovanim građanima različitog obrazovnog profila za pribavljanje osnovnih informacija o normativnom okviru i stvarnome stanju manjinskih prava u Srbiji i Crnoj Gori, a posebno u južnoj i istočnoj Srbiji – radi razumevanja prilika i učešća u odgovarajućim građanskim akcijama. Stoga počinjemo tekstom Nenada Popovića Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja, u kojem se autor najpre bavi problemom definisanja pojma manjine, pa prelazi na konkretno razmatranje praktičnih dimenzija takozvanog manjinskog pitanja, odnosno problema manjina, koji se najčešće ispoljava kao neki vid diskriminacije, ugrožavanja etničkog ili nacionalnog identiteta, obespravljenosti i potčinjenosti, odnosno mogućnosti zadovoljavanja određenih kolektivnih, manjinskih potreba i interesa, kao. Potom, analitički razmatra tipične zahteve manjina (prvenstveno etničkih i nacionalnih) upućene većinskoj zajednici – u pogledu željenog tretmana (ravnopravnost ili poseban tretman kolektivnih prava, sa pozitivnom diskriminacijom ili nekim vidovima afirmativne akcije, odnosno raznim oblicima i stepenima federalizacije, autonomije, samouprave ili čak secesije). Generalno uzev, smatra Popović, zakoni danas uglavnom nisu diskriminatorski, već se pre svega radi o nejednakoj primeni prava. Iza toga, autor nas upoznaje sa različitim odgovorima države na pomenute zahteve u vidu zakonske

11

Prava manjina regulative (od ustavnog i zakonskog priznavanja do nepriznavanja) i činjeničnoga stanja, ističući određene pravne probleme koji proishode iz priznavanja kolektivnih prava, odnosno iz mera pozitivne diskriminacije i afirmativne akcije (u vidu mogućnosti narušavanja načela jednakosti građana), kao i stvarne probleme diskriminacije, odnosno secesije. Zatim, autor daje kratak pregled međunarodnih formi rešavanja i pravnog regulisanja problema nacionalnih manjina do i posle Prvog svetskog rata (prevashodno problema verskih manjina), pravnog tretiranja zaštite pojedinca kao nosioca prava posle Drugoga svetskog rata i savremene zaštite (kolektivnih) prava na razliku, prava na ispoljavanje kulturnog identiteta itd. Na kraju nas upoznaje sa međunarodnim instrumentima za zaštitu prava manjina, tj. sa postojanjem međunarodnih akata u vidu konvencija, povelja, deklaracija, na nivou Organizacije ujedinjenih nacija i Saveta Evrope. Generalno uzev, autor smatra da problem prava manjinskih grupa kao kolektivnih prava može biti rešen samo u procesu dovršenja demokratske transformacije društva, a konkretno u odgovarajućoj regionalizaciji i decentralizaciji vlasti. Tema međunarodnopravnog tretiranja problema manjina, koja je naznačena u tekstu Nenada Popovića, podrobno je obrađena u prilogu Zorana Radivojevića i Nebojše Raičevića Zaštita manjina u međunarodnom pravu. Autori u uvodu naglašavaju da su objekti pravne zaštite u ovom smislu: vera, jezik, nacionalna i etnička pripadnost, i ističu dvostruki cilj zaštite manjina u međunarodnom pravu: obezbeđivanje potpune ravnopravnosti i davanje posebnih prava radi zaštite i očuvanja posebnosti. Potom se bave važnim problemom pravničkog preciziranja pojma manjine (naziv, definicija), radi tačnog označavanja nosioca zajemčenog prava i kriterijuma pripadnosti manjinama, što je postignuto u okviru pripreme dokumenata Organizacije ujedinjenih nacija i Saveta Evrope. Nadalje, autori izlažu kratku istoriju međunarodne pravne zaštite manjina, od starog i srednjeg veka (samovoljna vladarska ne-tolerancija), od Vestfalskog mira 1684. godine do Prvog svetskog rata (sporadična zaštita), i u periodu između dva svetska rata (sistematski karakter zaštite pod okriljem Društva naroda). Glavni deo

12

Predgovor teksta posvećen je stručnom analitičkom izlaganju sistema zaštite manjina u Ujedinjenim nacijama gde se najpre, zbog zloupotreba ustanove zaštite manjina i samih manjina pre i tokom Drugog svetskog rata, odustalo od posebne pravne zaštite manjina, uključivanjem ove u opšti sistem zaštite prava čoveka. Zaokret je načinjen Deklaracijom o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina (iz 1992), koja predviđa listu prava različitih manjina, ali i konkretne dužnosti država u pogledu zaštite manjina, nažalost, bez snage jednoga pravno obavezujućeg međunarodnog ugovora. Iza toga, govori se o organima i ugovornim telima Ujedinjenih nacija za zaštitu manjinskih prava. Zaštita manjina u okviru Saveta Evrope i OEBS predstavljena je prikazom osnovnih dokumenata kao i organa i ugovornih tela za posebno regulisanu, odnosno indirektnu zaštitu manjinskih prava (sa odgovarajućim zanimljivim primerima iz rada Evropskog suda za ljudska prava). U svim slučajevima ističu se glavni dometi i ograničenja pojedinih dokumenata organa. Na kraju, autori daju napomenu o značaju i ograničenjima bilateralnih međunarodnih ugovora kojima se štite prava manjina na teritorijama država potpisnica. Sledeći tekst, Nacionalne manjine u Srbiji, autora Gorana Bašića, vodi nas prema ključnom problemu nacionalnih manjina. U njemu su obrađena zakonska rešenja problema nacionalnih manjina u Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore, dakle, na saveznom nivou legislative, a zatim posebno u Srbiji, odnosno u Grnoj Gori. Autor nas, nakon predstavljanja našega etničko-nacionalnog mozaika, upoznaje sa ustavno-pravnim rešenjima manjinskog problema, njihovim nedostacima i otvorenim pitanjima – od Ustavne povelje do čitavog niza posebnih zakona koji dotiču, ili ne dotiču, manjinsko pitanje. Goran Bašić pokazuje da i pored nesumnjivih napora, posebno u Crnoj Gori, proces formiranja institucionalnog sistema zaštite nacionalnih i etničkih grupa još uvek nije dovrešen. Imajući u vidu živa žarišta starih ili mogućih nacionalnih sukoba (na Kosovu i Metohiji, u Raškoj odnosno Sandžaku, u Vojvodini, kao i odnose između Srba i Crnogoraca), autor očekuje da će izgradnja sistema zaštite prava nacionalnih manjina biti intenzivira-

13

Prava manjina na (naročito kad je reč o pravima manjina na kulturnu autonomiju i druge vidove autonomije, kao i na njihovo učešće u političkom životu). Jasno je, ističe on, da će se kod nas još izvesno vreme menjati i zakonski okviri u skladu sa promenama etno-nacionalnih i političko-administrativnih okolnosti, i to, valja se nadati, u pravcu tretiranja manjina ne kao nužnoga zla, već kao konstituensa države i društva. Činjenicu da je zakonsko regulisanje zaštite manjina u Srbiji još uvek ispod međunarodnih standarda i da još uvek bitno zavisi od političke strategije imao je u vidu Dušan Janjić, koji je u svom tekstu O novoj, demokratskoj manjinskoj politici zahvatio upravo to delikatno pitanje. On se najpre bavi problemom nedovršenosti izgradnje nacije, odnosno države, i problemom odnosa prema etničkom pluralitetu u Srbiji i SCG, opisujući stanje bitno obeleženo sledećim odnosima: multietničnost i multikulturalnost, velike regionalne razlike, izmenljivi odnos većina-manjina, sukobi većine i manjina, tradicionalistička zatvorenost, etnohomogenizacija i kolektivizam, pretpolitička primordijalistička nacionalna identifikacija (na osnovu etničkog porekla, tj. rođenja i krvi, i na osnovu zajedničke istorije), spora izgradnja novog, demokratskog identiteta, ksenofobija, kriza nacionalnog identiteta... Na tom tragu, autor daje analitički pregled raznih oblika potiskivanja i diksriminacije etničkih manjina, a posebno razmatra status “novih manjina” (nastalih posle raspada bivše Jugoslavije) – u uslovima rastućih većinskih i manjinskih etnonacionalizama, državne centralizacije i manjinskih težnji za autonomizacijom ili čak osamostaljivanjem delikatnih međunarodnih odnosa novostvorenih država i krhkoga procesa pomirenja. Razmatrajući neophodnost izgradnje nove, demokratske manjinske politike (koja pretpostavlja čitav niz zakonskih akata, institucija i procedura, odgovarajuće političko delovanje i stvaranje demokratske javnosti), Janjić kao najvidljiviju promenu u postmiloševićevskoj Srbiji vidi prihvatanje međunarodnih standarda i saradnje, ali konstatuje da ustavna i zakonska regulacija zaštite manjinskih prava i dalje jeste najslabija tačka naše manjinske politike. Ocenjujući da će izgradnja demokratske manjinske politike biti dug i težak proces, autor

14

Predgovor nabraja osnovna načela konstituisanja državnog i nacionalnog identiteta za koje je neophodan konsenzus političkih aktera, manjinskih zajednica i šire javnosti, kao i regionalna standardizacija i harmonizacija manjinskog zakonodavstva. Dalja konkretizacija teme manjinskih prava u Srbiji ide preko primera položaja jedne nacionalne manjine – bugarske manjine. Tekst o bugarskoj nacionalnoj manjini u Srbiji uvršten je ne zato što je u pitanju neka manjina važnija od drugih, već prosto zato što jedan zbornik o pravima manjina koji se izdaje u Nišu ne bi bio korektan bez teksta o nacionalnoj manjini koja dobrim delom živi u tom regionu. Problemi nekih drugih manjina verovatno su zaoštreniji od problema bugarske manjine, ali o nekima se, upravo zbog te zaoštrenosti, mora posebno pisati. To naročito važi za užareni problem odnosa Srba i Albanaca, kao relativne većinei manjine na teritoriji Srbije, odnosno relativne manjine i većine na teritoriji Kosova i Metohije. U svom tekstu O Bugarima u Srbiji autori Cenka Ivanova i Vanče Bojkov veoma iscrpno su obradili skoro sva bitna životna pitanja jedne nacionalne manjine. Pošavši od uvodnog opšteg mesta o zajedničkoj istorijskoj sudbini i sukobima susednih naroda, autori upozoravaju na uobičajenu interpretativnu pogrešku projektovanja različitih ideoloških pozicija u daleku prošlost dva naroda. Potom nas izveštavaju o istorijskoj dimenziji problema bugarske manjine u Srbiji, tj. o njenome poreklu (sa punom svešću o suprotstavljenim interpretacijama zajedničke istorije, posebno istorije sukoba u 19. i 20. veku). Iza toga slede teme o bugarskom stanovništvu u Srbiji (stare i nove migracije, delikatno pitanje smanjivanja broja Bugara u Srbiji, bar prema rezultatima zvaničnih popisa), geografskom i administrativnom položaju manjine (loše saobraćajne veze i komunikacija uopšte), pravnom statusu manjine (nepriznavanje do 1947, potom formalno regulisanje manjinskih prava, ali faktičko opadanje kvaliteta života, pomaci posle demokratskih promena 2001. godine). Privredno-ekonomski status bugarske manjine ocenjen je generalno kao nezadovoljavajući (u pitanju su uglavnom najsiromašnije opštine u zemlji), ali su prepoznate mogućnosti

15

Prava manjina privrednoga pomaka u okviru evropskih programa podsticanja međugranične saradnje. Posebno su obrađena pitanja jezika i obrazovanja na maternjem jeziku (gde je stanje bilo nezadovoljavajuće sve do pomenutih demokratskih promena, premda i dalje nije rešen čitav niz problema: od teških uslova za školovanje, pogotovu na selu, specifične diglosije i jezičkih mešanja, do vrtloga političkih i ekonomskih protivrečnosti u tumačenju uzroka stanja, do lokalne neagilnosti i loših lokalnih rešenja i pored prihvatljivih osnovnih zakonskih okvira). U oblasti jezika i informisanja na maternjem jeziku Bugara u Srbiji, posebno je istaknut predstojeći problem opstanka manjinskih medija u eri privatizacije, sa izričitom napomenom da oni ne mogu preživeti na tržištu, već da moraju biti finansirani iz stabilnih izvora. Nešto svetliju sliku pruža kulturno stvaralaštvo manjinskih Bugara, bar u kulturnim središtima kao što su Dimitrovgrad i Bosilegrad. Društveno-politički život je živ koliko i u čitavoj zemlji, a pozitivnu novinu građanske scene predstavljaju veoma aktivne novoformirane nevladine organizacije. Perspektive Bugara u Srbiji, smatraju autori, neposredno zavise od bilateralnih političkih, eknomskih i socijalnih odnosa, koji su sve bolji, premda ne i potpuno zadovoljavajući zbog “dugog istorijskog pamćenja” i još uvek prisutnog nasleđivanja istorijske odgovornosti za nedela prošlosti, što ukazuje na neophodnost negovanja intenzivnih kontakata na svim nivoima i, pre svega, negovanja tolerancije i razumevanja bliskih a različitih. Tekst Dragoljuba Đorđevića Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja je veoma kompetentno uvođenje zainteresovanog čitaoca u složenu i zaoštrenu problematiku verskih manjina u zemlji sa više religija i konfesija. Autor nas najpre upoznaje sa činjenicama versko-konfesionalne različitosti i nesporazumima koji proishode iz ovih činjenica, a potom definiše najvažnije pojmove iz takvog spleta problema (sa konkretnim primerima iz društvenog života, iz našega svakodnevlja), radi njihovoga raščišćavanja kao preduslova za međusobno razumevanje. U pitanju su sledeći pojmovi: religija, konfesija, konfesionalna pripadnost, monokonfesionalni mentalitet, religija izbora, manjinska vera, manjinska

16

Predgovor verska zajednica (sa problemom tretmana sekti, kultova i uobičajenim žigosanjem), vera manjina, i u poslednje vreme veoma aktuelni pojam protestantizacije Roma, koji označava najsvežiji i najživlji primer misionarske aktivnosti protestantskih verskih zajednica, sa preobraćenjem i preuzimanjem vernika. Na kraju, imajući u vidu versko manjinstvo i pritiske većine (katkad i “službene nacionalne vere”), Đorđević zaključuje da razvoj civilnog društva pretpostavlja popravljanje odnosa većinskog verskog stanovništva prema verama manjina i manjinskim verama, ali takođe i odustajanje verskih zajednica od svakako problematičnoga preuzimanja vernika. Ukratko, taj razvoj zahteva svestranu versku toleranciju. Možda je odnos većinskog, srpskog stanovništva, prema sugrađanima Romima tipičan, ili bar ilustrativan za problematične odnose prema pripadnicima drugih etničkih ili nacionalnih grupa. Uobičajena pretpostavka da se mnogi od nas prema Romima odnose na bazi tipičnih etničkih stereotipa proverena je u jednome malom, prigodnom istraživanju Aleksandre Kostić i Jasmine Nedeljković, o čijim nas rezultatima autorke izveštavaju u svome tekstu Opažanje Roma: stereotipi, neposredno iskustvo ili i jedno i drugo? U tekstu se najpre govori o uobičajenoj tendenciji ljudi da, radi socijalne orijentacije u komplikovanoj svakodnevici, pripisuju svim pojedinim pripadnicima jedne grupe osobine koje karakterišu grupu, i o tome da ta tendencija predstavlja grešku stereotipnog, šablonskog i krutog posmatranja drugoga. Potom nam daju kratak pregled najznačajnijih inostranih i domaćih istraživanja etničkih stereotipa, definišu osnovne pojmove svoga istraživanja, da bi dale i osnovne rezultate. Ispostavilo se da među ispitanicima postoje stereotipi o pripadnicima romske etničke grupe, da su davane uglavnom negativne ocene ustaljenih načina ponašanja Roma, što bi moglo imati efekte na stvarnu komunikaciju između Srba i Roma. Pojednostavljena i kruta slika o svim pripadnicima jedne etničke grupe, kao vazda neopravdana generalizacija (makar i bila povezana sa izvesnim neposrednim, stvarnim iskustvima u društvenim kontakti-

17

Prava manjina ma) mogla bi doista biti osnova za predrasude i, time, činilac ometanja međuetničke komunikacije. Na kraju, u ovaj zbornik uključili smo i tekst o jednoj od najdelikatnijih tema naše svakidašnje različitosti i manjinskoga statusa, Homoseksualci u Srbiji: izmedju predrasuda i prihvatanja, autora Miloša Jovanovića. Problem statusa i tretmana osoba posebnih sekusalnih orijentacija od velike je važnosti za utemeljenje opšte civilizacijske atmosfere i tolerancije, pogotovu u društvu opterećenom naslagama tradicionalističko-patrijarhalnoga morala i odgovarajuće krutosti. Autor je najpre definisao pojmove, a zatim nas upoznao sa vladajućim stavovima prema homoseksualcima (uobičajeni stereotipi, prerdrasude, antipatija, homofobija, netolerancija većine i proishodeći sukobi, pod sloganom navodne borbe za identitetsku i moralnu čistotu većinske nacije, vere i sl.). Miloš Jovanović je potom analizirao institucionalne okvire mogućega regulisanja statusa homoseksualaca u našem društvu: pravne akte, medicinsku praksu, stavove hrišćanske religije i hrišćanskih crkava prema homoseksualcima. Konstatovao je da pravni akti, iako više ne tretiraju homoseksualnost kao krivično delo, još uvek retko štite homoseksualce od nasilja ili regulišu njihov status, i da su uglavnom diskriminacijski, pogotovu u pogledu odbijanja da sankcionišu bračnu vezu homoseksualaca sa svim pravima iz bračnoga statusa. U medicinskoj praksi krenulo se, kako pokazuje autor, na bazi preporuka Svetske zdravstvene organizacije, od zastarelog shvatanja homoseksualnosti kao bolesti, odnosno poremećaja, ka shvatanju o homoseksualnosti kao varijetetu ljudske seksualnosti. Najzad, i crkve hrišćanske religije pomeraju svoja shvatanja homoseksualnosti: od njenoga tretmana kao strašnoga greha do novije tolerancije i razumevanja. Autor nam nudi i nekoliko zanimljivih primera biblijskih kripto-homoseksualnih motiva koji, dakako, podležu različitim tumačenjima. Uz zahtevanje neophodne civilizacijske tolerancije većine prema onima koji su različiti, autor ukazuje i na resantiman i auto-ideologizaciju homoseksualca (sa umišljenom superiornošću), na ne-svesno prihvatanje vladajućih stereotipa kao svojevrsne prepreke promeni njihovoga statusa, i prepo-

18

Predgovor ručuje raskidanje sa nametnutim modelima i nemirenje sa “sudbinom” prezrenih i odbačenih kao prvi korak u afirmaciji (seksualne) različitosti homoseksualaca. Ovaj zbornik tekstova, naravno, nije pravljen sa ambicijom da “pokrije” složenu, razgranatu i delikatnu problematiku manjina i prava manjina. Ukoliko njegovi čitaoci u tekstovima koji slede pronađu korisnu informaciju, argument za podupiranje svojih stavova ili pak povod za ozbiljnu polemiku – zbornik je ispunio svoju svrhu. Svest o tome da će događaji i u svetu i kod nas za kratko vreme prevazići pojedine domete ove knjige i izvesna mesta učiniti neaktuelnima duboko je ugrađena u autorske i priređivačke napore. Ova je knjiga skromni prilog dobre volje združenome nastojanju svih onih koji se ne mire sa nerazumevanjem, netrpeljivošću, mržnjom i bezumljem. A da nas dobra volja ne oslobađa odgovornosti za ono što je napisano, razume se po sebi. Pitanjima prava manjina bave se mnogobrojne vladine i nevladine institucije i organizacije u svetu i kod nas. Oni koji bi da se podrobnije pozabave ovom teškom problematikom mogu pribaviti potrebne informacije i literaturu (iz već skoro nepreglednih izvora) pretraživanjem stranica interneta, preko ključnih reči: manjine, prava manjina, minority, minority rights... Bar je to lako. Zahvaljujem se uvaženim autoricama i autorima tekstova na dubokom kolegijalnom razumevanju i visokoj profesionalnoj saradnji. U Nišu, marta 2005.

Priređivač

19

Nenad Popović MANJINE: ISTORIJAT, PROBLEM I NAČINI REŠAVANJA Šta su manjine? Gotovo da nema ozbiljnije rasprave o manjinama koja ne počinje konstatacijom da ne postoji opšte prihvaćena definicija manjina niti jedinstveno stanovište sa koga bi se rasprava o manjinama mogla započeti. Čak i ono, što bi na prvi pogled moralo biti nesporno, da manjina pretpostavlja malobrojniju grupu u odnosu na većinu, nije uvek bez izuzetka. Ponekad se pod manjinom podrazumeva grupa sa manje prava ili manje moći, bez obzira na brojnost takve grupe. Tako se, na primer, ponekad govori o ženama kao o manjinskoj grupi, bez obzira na to što ih najčešće ima isto toliko koliko i muškaraca. Štaviše, ponekad se kao manjine tretiraju grupe koje su brojnije nego dominantna grupa (crnci u Južnoj Africi u doba aparthejda). U literaturi, u političkim dokumentima, pravnim propisima i instrumentima, pod manjinama se najčešće podrazumevaju grupe ili delovi stanovništva koji su: • malobrojniji u odnosu na glavninu stanovništva; • imaju neke posebnosti (rasa, etnicitet, jezik, kultura, tradicija, uverenja) zbog kojih se smatraju drugačijima u odnosu na većinsko stanovništvo; • državljani su zemlje u kojoj žive (nisu stranci); Pri tome nije neophodno da pripadnici manjina budu organizovani, da postavljaju nekakve zahteve ili da žive na kompaktnoj teritoriji. Ponekad je i njihov broj sasvim nebitan. Tako su npr. Vlasi u Hrvatskoj imali status priznate manjine bez obzira na to što su po popisu iz 1991. godine u Hrvatskoj živele ukupno dvadeset dve osobe vlaške nacionalnosti. Ponekad je neki drugi kriterijum priznavanja manjina važniji od broja: Slovenci su priznali status “autohtonih manjina”

21

Prava manjina Italijanima (oko 3000) i Mađarima (oko 8500), koji su starosedeoci na teritoriji Slovenije, a nisu priznali taj status Hrvatima (preko 54000), Srbima (blizu 48000) i Muslimanima (blizu 27000), koji su se tu naselili u vreme Jugoslavije. S obzirom na to da se definisanje manjina teorijski pokazalo prilično teško, neujednačeno, bez jasnih kriterijuma, mi se nećemo baviti još jednim pokušajem teorijskog definisanja tog pojma. Čini nam se konstruktivnije da kroz odgovore na praktične probleme koje ovaj fenomen postavlja dođemo do jednog dobrog, obuhvatnog i konkretnog razumevanja manjina. U tom smislu, ono što je važnije od teorijskih rasprava “o biću, suštini i pojmu” kad je reč o manjinama je: 1) način na koji se praktično postavlja manjinsko pitanje ili problem manjina, 2) priroda zahteva koje pripadnici manjina upućuju većinskom delu populacije i, konačno, 3) način na koji država tretira manjine i njihove zahteve. I Kakve probleme imaju manjine, šta je “manjinsko pitanje”? Pripadnici manjina se najčešće suočavaju sa sledećim problemima: a) diskriminacija, b) ugrožavanje kolektivnog identiteta i c) potčinjenost. a) Samo zbog toga što se razlikuju od pripadnika većinske grupe, pojedinci, pripadnici manjina, izloženi su, ili im preti opasnost da budu izloženi, diskriminaciji. Pri tome nije važno šta je osnov diskriminacije. Povelja o ljudskim i manjinskim pravima Srbije i Crne Gore izričito navodi sledeće osnove po kojima je diskriminacija zabranjena: rasa, boja, pol, nacionalna pripadnost, društveno poreklo, rođenje ili sličan status, veroispovest, političko ili drugo ubeđenje, imovno stanje, kultura, jezik, starost i psihički ili fizički invaliditet. Međutim, diskriminacija je moguća i na osnovu dru-

22

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja gih osobina, na primer zdravstvenog stanja (AIDS) ili seksualne orijentacije (homoseksualci). Ako je problem sa kojim se manjina suočava diskriminacija pojedinaca zbog pripadanja toj manjinskoj grupi, takve manjine ćemo označiti kao diskriminisane manjine. Diskriminacija (latinski) – razdvajanje, razlikovanje. Diskriminisati - nejednako, najčešće nepravedno, postupati prema nekome. Termin prvobitno korišćen da označi razdvajanje rasnih grupa (rasna diskriminacija), kasnije se koristi i za označavanje nejednakog tretmana etničkih grupa, da bi konačno počeo da se upotrebljava i za nejednak tretman pripadnika bilo koje društvene grupe (žene, invalidi, stariji). b)

Sa drugim problemom se suočavamo ako u postojećim uslovima manjina nema pravnih ili materijalnih mogućnosti da ispolji i sačuva sopstveni kolektivni identitet, odnosno da zadovolji potrebe koje može uživati samo u zajednici sa drugima. Budući da su sa problemima ove vrste najčešće suočene zajednice sa prepoznatljivim etničkim identitetom, ovakve grupe ćemo nazvati etničkim manjinama. Pridev “etnički” izveden je od imenice “etnos” (grčki) – narod. Osim toga što ukazuje na, pretpostavljeno ili stvarno, zajedničko poreklo (po čemu se ne razlikuje od pojma rase koja naglašava biološku komponentu istovetnosti), etnos označava zajednicu ljudi koji imaju isti jezik, religiju, običaje, istorijsko iskustvo i na osnovu toga grade zajednički kulturni identitet koji neguju i prenose iz generacije u generaciju.

c)

Sa trećim problemom suočavaju se manjine u državi definisanoj kao nacionalna država drugog naroda, pa je zbog toga pripadnici manjine doživljavaju kao tuđu, a vlast u državi kao vlast tuđina. U tom slučaju govorimo o nacionalnoj manjini ili nacionalnim

23

Prava manjina manjinama. Čak i kada su pripadnicima manjine garantovana sva prava “po međunarodnim standardima”, pripadnici nacionalnih manjina se osećaju kao “građani drugog reda”. Probleme vezane za položaj nacionalnih manjina nije moguće rešavati u okviru samo jedne države, pa oni često postaju uzrok međunarodnih sporova. Za razliku od etničkih grupa, definisanih pre svega zajedničkom tradicijom i kulturom, nacija (iz koje je izvedena sintagma nacionalna manjina) jeste politički fenomen. Naciju čine svi građani jedne države-nacije bez obzira na svoje etničko poreklo. U periodu kad se država-nacija tek formira, pripadnicima nacije se smatraju svi oni koji bi, na osnovu državotvornog programa, trebalo da stvore naciju. U skladu s tim, nacionalne manjine nisu samo etničke manjine, mada su najčešće sastavljene od pripadnika etničkih manjina. To su grupe koje su nakon ostvarivanja “prava na samoopredeljenje” ostale da žive van države koju je formirala njihova etnička grupa, na teritoriji države koju je formirala neka druga etnička grupa. Tako su se našle u situaciji da istovremeno i pripadaju i ne pripadaju dvema nacijama: naciji na čijoj teritoriji žive i naciji iz koje vode poreklo a koja je svoju državu formirala na nekoj drugoj teritoriji. Prema poreklu, oni pripadaju naciji na čijoj teritoriji ne žive; prema mestu boravka, oni pripadaju naciji čija im je kultura strana. Ovaj dvostruko protivrečan položaj čini probleme nacionalnih manjina posebno teškim za rešavanje. 1. Diskriminacija Ovaj oblik ispoljavanja manjinskog problema je vrlo čest. Sastoji se u tome da se pojedinci, pripadnici manjinskih grupa tretiraju različito (uglavnom gore) od pripadnika većine. Taj “gori tretman” (mal-

24

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja traitement fr. loše postupanje, maltretiranje) može nastati u bezbroj situacija: prilikom konkurisanja za posao u javnim ustanovama ili imenovanju na javne funkcije; u obrazovanju; pred sudom ili drugim državnim organima; prilikom promocija i unapređenja itd. Nekada je diskriminacija bila deo javnog poretka (zvanične politike) koji je pripadnicima različitih grupa priznavao različit status (npr. crncima i belcima). Danas se, zahvaljujući međunarodnom angažovanju (“Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije” iz 1966. godine i drugi propisi kojima se diskriminacija po različitim osnovama proglašava nezakonitom), uglavnom svela na različite oblike faktičke diskriminacije i vrlo često se ispoljava ne kao problem grupe, već kao problem pojedinaca (individua) koji se susreću sa nizom problema samo zbog toga što se razlikuju od većine, tj. što su pripadnici manjinske grupe. Mada su ustavi, zakoni i drugi propisi kojima se reguliše materija od značaja za pripadnike manjina “u skladu sa standardima međunarodne zajednice”, diskriminacija se i dalje vrši u praksi bilo otvoreno, u skladu sa vladajućim kulturnim obrascima koji podržavaju diskriminaciju, bilo na manje vidljiv način i uglavnom u “privatnoj sferi”. Diskriminaciji mogu biti izloženi pripadnici svih manjinskih grupa. Možemo govoriti o dva načina diskriminacije, koji pogađaju pripadnike različitih manjinskih grupa. Prvu grupu čine žrtve tradicionalne, nekada zakonite, diskriminacije. U pojedinim sredinama je takva diskriminacija stekla legitimitet na osnovu stečenog i održavanog uverenja o “prirodnoj inferiornosti” manjinskih grupa. Ova diskriminacija se ne skriva i smatra se “normalnom”. Na primer, mada su, najčešće, iz zakona izbačene sve diskriminatorske odredbe, nagomilane predrasude utiču da se pripadnici nedominantne etničke grupe teško izvlače iz podređenog položaja (crnci u južnim državama SAD, parije u Indiji, starosedelački narodi u bivšim kolonijama, Romi u većini evropskih zemalja i sl.). Drugu grupu čine “nevidljive” manjine. Diskriminacija tih grupa se sastoji u tome što se ne dozvoljava da manjina ili problem koji ta manjina ima izađe u javnost. Svi se, jednostavno, prave

25

Prava manjina da ni manjina ni njeni problemi ne postoje. Njihovo pominjanje se čak smatra ispoljavanjem lošeg ukusa ili elementarnom nepristojnošću. Slogan “privatno je javno” izražava upravo zahtev da se takve manjine afirmišu i steknu pravo da se o njima i njihovim problemima javno govori. Primeri ove vrste diskriminacije obuhvataju žene i decu kao žrtve nasilja u porodici, članove malih verskih zajednica, obolele od AIDS-a, homoseksualce i druge nepriznate manjine. Važna karakteristika diskriminacije kao oblika ispoljavanja manjinskog problema je da se nijednog trenutka ne dovodi u pitanje državljanstvo pripadnika manjine. Oni su tu, naši su, ne smatraju se strancima, već se smatraju podanicima vlastite države ali im se, iz ovog ili onog razloga, ne priznaje puna sposobnost za uživanje građanskih prava i ispunjenje građanskih dužnosti. Oni su manjina pre u smislu građanske “nedoraslosti” nego u smislu brojnosti pripadnika grupe. Njima se najčešće ne priznaje samostalnost, nezavisnost, odgovornost, tj. sposobnost da sami sobom upravljaju. U najvećem broju slučajeva, pripadnicima diskriminisane manjine su na raspolaganju različiti pravni mehanizmi kojima bi mogli da zaštite svoja prava kao pojedinci. Međutim, efikasna zaštita je ponekad onemogućena niskim stepenom obrazovanja, odsustvom obaveštenosti i nevladanjem osnovnim veštinama čije je posedovanje neophodno da bi se prava zaštitila. 2. Ugroženost kolektivnog identiteta Kad se problem manjine ispoljava kao uskraćena mogućnost da se u zajednici sa drugima ispoljava sopstveni identitet, zadovoljavaju kulturne potrebe i sl, onda govorimo o etničkim manjinskim grupama. Kriterijum po kome se etničke grupe najlakše prepoznaju jeste jezik, mada se u nekim slučajevima kao kriterijum razlikovanja mogu javiti i druge osobine (rasa, vera, folklor, predanje i sl.). Očuvanje vlastitog identiteta je otežano ako ne možete da javno i zvanično koristite svoje lično ime u obliku u kome ga koriste vaši

26

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja sunarodnici, ime svoje etničke grupe (plemena, naroda), da koristite sopstvene nazive mesta, komunicirate na sopstvenom jeziku, podsećate se značajnih događaja iz istorije svoje zajednice, praznujete vlastite praznike, negujete kulturu svog naroda, ističete njegove oznake i simbole. Nametanje većinskog jezika, pisma, toponima, religije i sl. vodi prisilnoj ili postepenoj asimilaciji, što je osnovni problem etničkih manjinskih grupa. Asimilacija – proces kojim se neki stranac, došljak ili manjinska grupa prihvata i uključuje u većinsku grupu u meri da se od nje više ne može razlikovati. Asimilacija podrazumeva potpuno prihvatanje vrednosti i kulture dominantne grupe i gubljenje posebnog identiteta. Uz termin “asimilacija”, za označavanje uvek problematičnih odnosa između pripadnika većine i manjinske grupe, koriste se termini: • akomodacija (prilagođavanje), uglavnom prilagođavanje manjine očekivanjima većinske grupe; • kompeticija (nadmetanje), insistiranje na sopstvenim vrednostima, nasuprot vrednostima većine; • isključivanje – odnos koji ne ostavlja prostora za komunikaciju između grupa; • istrebljenje – fizičko proterivanje ili uništenje manjinske grupe. 3. Potčinjenost: doživljaj manjine da je “pod tuđom vlašću” Čak i u državama koje su formalno ustrojene na demokratskim principima pripadnici manjina mogu biti onemogućeni da efikasno učestvuju u javnom životu, pa se zbog toga osećaju potčinjenima i obespravljenima. Pripadnici nacionalnih manjina izloženi su dobro poznatoj “tiraniji većine” češće nego drugi. Svaki se građanin, pre ili

27

Prava manjina kasnije, može naći u manjini prilikom odlučivanja o nekom važnom pitanju. Ono što njegovu poziciju čini snošljivom je to što će, u nekom drugom slučaju, on glasati kao i većina, te će osećaj nelagode biti umanjen i kompenzovan doživljajem uspeha. Kod etničkih ili nacionalnih manjina će ovih “drugih slučajeva” biti srazmerno manje. Pripadnici većine najčešće nemaju mnogo sluha za probleme i zahteve manjina. Zbog toga će, mada formalno ravnopravni, pripadnici manjine redovno biti preglasani kad god pokušaju da makar stave na dnevni red pitanje koje je njima važno, a većini marginalno. Da ne govorimo o tome da će prilikom demokratskog odlučivanja interesi (etničke) većine redovno odnositi prevagu nad interesima (etničke) manjine. Pošto većina donosi zakone, običaji koji su važni za očuvanje identiteta grupe mogu postati nezakoniti (poligamija u hrišćanskim državama; ravnopravnost polova u šerijatskim zemljama). Osećaj potčinjenosti i potlačenosti može se još više pojačati ako resursima sa teritorije na kojoj žive pretežno pripadnici manjine upravlja (većinska) javna vlast ili ako zajednica nema uticaja na način na koji se koriste javni prihodi prikupljeni na teritoriji na kojoj manjinska zajednica živi. To sistematsko nadglasavanje može stvoriti kod manjine uverenje da ona nema šanse da na normalan način, “kroz institucije sistema”, ostvari svoje intrese i da podstakne zahteve za većim ili manjim preuzimanjem ovlašćenja od organa konstituisanih na osnovu većinskog principa. II Kakvu vrstu zahteva manjine postavljaju većinskoj zajednici i državi? Zahtevi koje manjine postavljaju većinskom delu populacije zavise od vrste problema sa kojima se manjine suočavaju. Osnovni zahtev, zahtev koji postavljaju sve manjine je zahtev da se pripadnici manjina tretiraju kao i svi drugi članovi zajednice. Rečju, to je zahtev za ravnopravnošću i nediskriminacijom. Međutim, čak i potpuno ispunjenje

28

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja ovog zahteva ne rešava sve probleme manjina. Budući da se pripadnici manjine razlikuju od ostalih, dosledna primena principa jednakosti dovela bi ih u neravnopravan položaj. Zagovornici prava manjina tvrde da jednako treba tretirati jednake građane, a da različite grupe, upravo u ime jednakosti i ravnopravnosti, treba tretirati nejednako. Otuda zahtev da se manjinama priznaju neka kolektivna prava, jednaka ali drugačija od onih što ih uživa većinski deo populacije. Konačno, manjine mogu postaviti i zahtev da same odlučuju (u manjoj ili većoj meri) o sopstvenom položaju i da se većina o tim stvarima, jednostavno, ništa ne pita. Prvi zahtev: tretirajte nas jednako Jednakost i ravnopravnost su postale civilizacijske tekovine i danas je teško naći ijednu državu koja će zvanično, de iure, uskraćivati osnovna prava bilo kojoj grupi svojih građana. Ipak, skoro da nema države u savremenom svetu u kojoj se ne sprovodi (ponekad sistematski) faktička diskriminacija, bilo tako da se odredbe kojima se zabranjuje diskriminacija ne primenjuju ili ostavljaju bez sankcije, bilo tako što se zakoni ne primenjuju jednako na sve ljude, bilo tako što se diskriminacija obavlja u privatnoj sferi, nedostupnoj javnosti i stoga nevidljivo. Ponekad se govori o “institucionalizovanoj diskriminaciji”, ponašanju koje se ogleda u nepromišljenom i često nesvesnom nastavljanju poštovanja preživelih organizacionih i institucionalnih pravila i nakon što su ta pravila ukinuta ili promenjena. Na primer, nigde se još nije desilo da žena bude postavljena za šefa policije, mada nema nijednog pravila koje bi to sprečavalo. Ljudima, jednostavno, ne pada na pamet da bi nešto tako moglo da se desi. Institucionalizovana diskriminacija lepo ilustruje da iza diskriminacije ne mora da se krije netrpeljivost, mržnja ili nečija zla namera. Dovoljna je i sasvim obična nepažnja. Nakon Pokreta za građanska prava američkih Crnaca šezdesetih godina prošlog veka i ukidanja aparthejda u Južnoafričkoj Republici krajem veka, nestalo je zvanične diskriminacije i segregacije. Ponegde se još, u starijim propisima i manje važnim aktima, mogu pronaći di-

29

Prava manjina skriminatorne odredbe, ali se one ispravljaju u redovnom toku stvari. Zakoni danas nisu diskriminatorski i taj se problem može smatrati civilizacijski rešenim. Ozbiljniji problem predstavlja nejednaka primena zakona koja čini da pripadnici manjinske grupe imaju veće šanse da dođu pod udar zakona, imaju manje šanse da budu oslobođeni kad su jednom optuženi i, ako im je dokazana krivica, češće bivaju strože kažnjavani od pripadnika većine. Mada je ovakva primena zakona nelegalna, teret vođenja postupka i teškoće u dokazivanju diskriminacije odvraćaju oštećene od korišćenja inače raspoloživih pravnih sredstava za zaštitu od diskriminacije. Da stvar bude još gora, dugotrajna potčinjenost dovodi do sistematski proizvedene nesposobnosti da se iskoriste jednaka prava, do “naučene bespomoćnosti”, čime se pripadnici manjina zadržavaju u obespravljenosti, siromaštvu i bedi i onda kada nema nikakvih zakonskih prepreka da se iz takvog položaja izvuku. Da bi se otklonile i te faktičke smetnje za ostvarenje jednakosti, pored osnovnog zahteva za jednakim tretmanom, postavljaju se, simultano ili alternativno, još dva dodatna zahteva: zahtev za pozitivnom diskriminacijom ili zahtev za afirmativnom akcijom. Pozitivna diskriminacija pretpostavlja zakonom propisani povoljniji tretman pripadnika manjine, davanje više prava nego ostalim građanima, ili ublažavanje uslova za ostvarenje prava, kako bi oni lakše mogli da se izjednače sa ostalim građanima. Primer pozitivne diskriminacije je npr. propisivanje posebnih kvota ili ublažavanje uslova za upis na univerzitet, rezervisanje mesta u parlamentu za predstavnike manjina bez obzira na rezultate izbora, davanje prvenstva prilikom zapošljavanja u državnim ustanovama i sl. Ovaj zahtev se opravdava humanitarnim razlozima (solidarnost) i razlozima pravičnosti (kompenzacija za nepravde učinjene u prošlosti). Trajanje pozitivne diskriminacije se obično oročava do trenutka kada “prestanu razlozi” zbog kojeg se ova mera uvodi. Afirmativna akcija, s druge strane, podrazumeva pružanje pomoći pripadnicima grupa da prevaziđu hendikepe zbog kojih su dospeli u neravnopravnu situaciju. Za razliku od pozitivne diskriminacije, ništa

30

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja se ne menja u njihovom pravnom statusu, ali im zajednica obezbeđuje pomoć koju inače oni ne bi bili u stanju da sebi priušte. Primer afirmativne akcije je besplatna dodatna obuka i obrazovanje, otvaranje radnih mesta iz javnih fondova, pravna zaštita, savetovanje i podrška i sl. U suštini, radi se o privilegovanom korišćenju javnih fondova omogućenom administrativnim merama. Posebna vrsta zahteva je zahtev za afirmacijom, odnosno priznavanjem postojanja pojedinih grupa. Ovaj zahtev se često ističe kao zahtev za pravo da se o grupi i njenim problemima javno govori i da pripadnici tih grupa dobiju pravo da se čuje i njihov glas. U mnogim sredinama se ne može javno gotovo ništa reći o takvim temama kao što su porodično nasilje, homoseksualnost, duševne ili polno prenosive bolesti, alternativni (u odnosu na dominantnu religiju) oblici verovanja i sl. Lica koja su pogođena ovom vrstom diskriminacije tretiraju se najčešće kao devijantne osobe kojima treba pomoći i kojima treba da se pozabave “stručne službe” ne bi li ih doveli u “normalno stanje”. Oni retko imaju priliku i mogućnost da kažu svoju stranu priče i da utiču na to kako će ih “normalna većina” tretirati. I kada su njihovi “nedostaci” neizlečivi, i kada ne žele da se leče, pripadnici tih grupa smatraju da imaju pravo na ljudski život i ljudsko dostojanstvo. Drugi zahtev: tretirajte nas različito Pored zahteva za jednakim tretmanom, zahteva koji se zasniva na individualnim pravima građanina, etničke manjine postavljaju i zahteve koji se tiču njihovog kolektivnog identiteta, odnosno zahtevaju priznavanje tzv. kolektivnih prava. O kolektivnim pravima je u pravnoj i političkoj teoriji veoma dugo vođena oštra debata. Protivnici kolektivnih prava zagovarali su tezu da samo pojedinci mogu biti nosioci prava i da se svi problemi u vezi sa razlikama mogu rešiti načelnom zabranom diskriminacije. Pristalice kolektivnih prava isticali su da su kod nekih međunarodnih konvencija, i kada je namera bila da se štite pojedinci, predmet zaštite

31

Prava manjina kolektiviteti (konvencije kojima se inkriminišu genocid ili aparthejd, na primer), da se neka prava, mada priznata pojedincima, mogu efektivno uživati samo u zajednici sa drugima, i na osnovu toga dokazivali da kolektiviteti mogu biti predmet zaštite, te da se otuda osnovano može govoriti i o kolektivnim pravima. U takva prava spada najpre čitav korpus prava bitnih za čuvanje identiteta: upotreba jezika, isticanje naziva mesta i ustanova na jeziku i pismu manjine, obrazovanje na jeziku manjine, negovanje sopstvene tradicije i kulture itd. Pravo na upotrebu maternjeg jezika je tipično kolektivno pravo – jezik se ne može upotrebljavati individualno. Jezik je sredstvo da se nekome nešto kaže. Pravo na upotrebu maternjeg jezika je kolektivno pravo i većinske i manjinske grupe. Međutim, dok je za pripadnike većinske grupe upotreba svog jezika nešto što je samo po sebi razumljivo i što se ne doživljava kao neko posebno pravo, ni individualno ni kolektivno (ona se, naprotiv, smatra prirodnom činjenicom: “govori srpski da te ceo svet razume”), za manjinsku grupu je mogućnost upotrebe maternjeg jezika preduslov za uživanje i odbranu bilo kog drugog prava. To se, pre svega, odnosi na komuniciranje sa državnim organima, presudno za uživanje i zaštitu prava, a onda i za druge oblike javnog komuniciranja kroz koje se izražava vlastiti identitet, ispoljava tradicija i, za grupu, specifičan način života. Posebno mesto u zahtevima te vrste predstavalja pravo na obrazovanje na vlastitom jeziku, odnosno uvođenje u nastavni program sadržaja iz istorije i kulture manjinske grupe. Kolektivnim pravima se ne mora štititi samo kulturni identitet. U novije vreme se sve češće čuju zahtevi da se, kao posebno kolektivno dobro, zaštite i način života i institucije tzv. starosedelačkih naroda i zajednica (indigenous people). Čuvanje identiteta podrazumeva i komuniciranje sa pripadnicima svoje etničke grupe koji žive u drugim državama, pa se zbog toga postavljaju i zahtevi za uklanjanjem administrativnih prepreka koje takvu komunikaciju otežavaju (vize, carine, dozvole i sl. kada je reč o pripadnicima manjina).

32

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja Treći zahtev: ne tretirajte nas, ostavite nas da se snalazimo kako znamo Zahtev koji većinskoj grupi i njenoj državi zadaje najviše glavobolje je zahtev za oslobođenje iz navodne potčinjenosti. Zahtevi mogu ići od relativno umerenih, kao što su učešće u vlasti (zahtev za nekom formom federalizacije države), deobe vlasti (davanjem autonomije, funkcionalne, personalne ili teritorijalne), do radikalnih (secesija i priključenje drugoj državi). Federalizacija podrazumeva jednako predstavljanje manjina, bez obzira na veličinu i na broj glasova. Ona direktno protivreči principu jednakog predstavljanja građana (jedan čovek, jedan glas), ali se njome manjinama garantuje da o bitnim pitanjima neće biti nadglasane. Može se javiti u više različitih oblika. Jedan od najčešćih je ustanovljavanje posebnog organa zasnovanog na principu pariteta. Jugoslavija je u tom pogledu imala bogato iskustvo. I gornji skupštinski dom (Veće republika i pokrajina) i Predsedništvo Jugoslavije bili su ustanovljeni na tom principu. Drugi, često primenjivani način je svojevremeno dobro poznati kadrovski “ključ”, određivanje kvota (broj mesta) koje su manjine dobijale u državnoj administraciji, policiji i vojsci. Zahtev za deobom vlasti izražava se kao zahtev da se pripadnici manjina, pojedini poslovi koji se tiču manjina, odnosno teritorija na kojoj pretežno ili isključivo žive pripadnici manjine, izuzmu iz nadležnosti centralnih organa, konstituisanih na osnovu principa većinskog odlučivanja, i da se odlučivanje o tim pitanjima poveri organima sastavljenim od pripadnika manjine. Na taj način bi manjine ostvarile autonomiju (samoupravu), stekle bi “sopstvenu vlast”, bez obzira na to što ostaju da žive na teritoriji druge, “tuđe” nacije. Forme u kojima se ostvaruje autonomija mogu biti različite: Funkcionalna autonomija podrazumeva da se pojedini javni poslovi, kada se tiču manjine, prenose u isključivu nadležnost organa izabranog od predstavnika manjina. Ti poslovi se prevashodno, mada ne i isključivo, tiču javnog informisanja na jeziku manjina, obaveznog ško-

33

Prava manjina lovanja pripadnika manjina i negovanja manjinske kulture (osnivanje i upravljanje institucijama koje neguju manjinsku kulturu – izdavaštvo, pozorišta, muzeji i sl.). Ovaj oblik autonomije pogoduje manjinama koje ne naseljavaju kompaktnu teritoriju već žive na čitavoj teritoriji države izmešani sa većinskim stanovništvom. Drugi način da se postigne isti cilj je posebno tretiranje lica koja, po sopstvenom izboru, zadržavaju posebni, manjinski identitet.U tom slučaju govorimo o kulturnoj ili personalnoj autonomiji. Osnovna ideja je da se u složenim državama (kakva je bila Austrougarska u vreme kad je koncept kulturne autonomije prvi put ponuđen) razdvoje državljanstvo kao politički odnos i nacionalnost kao kulturni identitet, i da se pripadnicima nacionalnih grupa omogući da, bez obzira na to gde žive, izabravši jedan poseban identitet, u skladu sa tim izjašnjenjem steknu određena prava i obaveze. Prava se uglavnom tiču odlučivanja i upravljanja “nacionalnim stvarima”, a obaveze posebnog ili dodatnog finansiranja poslova od značaja za “nacionalnu zajednicu”. Najveće šanse i najbolje mogućnosti da upravljaju same sobom imaju manjinske grupe koje naseljavaju kompaktnu teritoriju. U tom slučaju one mogu ostvariti gotovo potpunu samoupravu na teritoriji druge nacije. To se može postići bilo tako što će se zahtevati teritorijalna autonomija, poseban status za teritoriju nastanjenu manjinskim stanovništvom (npr. autonomna pokrajina), bilo tako da se, u okviru teritorijalne organizacije države zahteva: (1) da se teritorija na kojoj manjina živi izdvoji kao posebna jedinica lokalne samouprave i (2) da se organima lokalne samouprave, bez obzira na nacionalni sastav stanovništva, prošire ovlašćenja u odnosu na centralnu vlast. Zahtev koji izaziva najviše problema i u unutrašnjoj politici i u međunarodnim odnosima je zahtev za samoopredeljenjem i secesijom (izdvajanjem iz postojeće države). Primer takvog zahteva, od koga boli glava svakog srpskog političara, jeste zahtev “Kosovo – republika”. Naravno, taj zahtev podrazumeva i izdvajanje teritorije koju manjina

34

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja nastanjuje. Ponekad se takav zahtev ističe sa namerom da se formira vlastita, nezavisna država, ponekad sa namerom da se određeni deo teritorije sa stanovništvom priključi nekoj drugoj državi, najčešće državi koju nastanjuje “matični narod”. Da bi se razumela priroda ovog zahteva (a i reakcije većine i većinske države, o čemu će kasnije biti reči) potrebno je razjasniti komplikovane odnose u trouglu: nacionalna manjina – država (nacija) u kojoj manjina živi – “matična država” (nacija) nacionalne manjine. Pri tome ne treba zaboraviti da se o nacijama i nacionalnim manjinama ovde ne govori kao o “etničkim zajednicama” i “kolektivnim identitetima” (o tome je bilo reči povodom drugog zahteva, “tretirajte nas različito”). Kada o etničkoj zajednici počne da se govori kao o naciji ili nacionalnoj manjini, reč više nije o etno-kulturološkim stvarima – rasprava počinje da se vodi o državnim pitanjima. Nacija i “nacionalna manjina” je pre politički stav nego oznaka za grupu ljudi sa određenim pripisanim karakteristikama. 1. Latinski termin natio na srpski jezik se prevodi kao “rod, pleme” ili “narod”. U običnom govoru, reč narod se gotovo uvek koristi da označi etničku zajednicu, zajednicu ljudi koji veruju da imaju zajedničko poreklo, jezik, kulturu i istoriju. Kod nas ćete danas retko kada čuti da se o narodu govori, a da mu se ne doda i etnička oznaka (srpski narod su Srbi, hrvatski narod su Hrvati, albanski narod su Albanci itd.). U skladu sa takvim razumevanjem reči “narod” je i razumevanje njenog latinskog ekvivalenta. Reč “nacija”, odnosno “narod”, ovde se prvenstveno razume kao etnička zajednica. 2. U drugom značenju narod označava “običan narod”, narod koji nema nikakvu političku formu, ne obavlja nikakvu političku funkciju, nema ovlašćenja niti vlast. Taj narod se latinski naziva populus. (Otuda na primer “popularna” kultura, muzika itd.; narod u prvom značenju ima

35

Prava manjina “narodnu”, “folk” kulturu, muziku i sl.). U ovom određenju je bitno to da institucionalizovane vlasti ili nema (preddržavni oblici života) ili je ta vlast tuđa, ne-narodna, pa je narod pod “tiraninom” ili je pod “okupacijom”. 3. Treće značenje reči nacija označava državu, shvaćenu kao skup svih njenih državljana, svih ljudi koji je čine. U tom određenju, za razliku od prvog značenja, više nije bitno poreklo ili zajedništvo krvi, jezika i kulture. Ono što ujedinjuje naciju je suverena vlast kojoj je svaki pripadnik nacije potčinjen kao podanik i koju svaki pripadnik nacije (za razliku od drugog značenja) konstituiše kao građanin. Ovako shvaćena, nacija je uvek precizno smeštena na svojoj državnoj teritoriji. Nevolja sa razumevanjem i prepoznavanjem nacije je u tome što ona ne označava samo aktuelno stanje nacije nego i sasvim određene pretenzije na obuhvatanje ili isključivanje određenih etničkih grupa i teritorija. Tako, kada o srpskoj naciji govore njeni najgorljiviji zastupnici, njena teritorija je, metafizički, čitav nebeski svod, ona se idealno prostire «do Tokija», u perspektivi računa na “Karlobag, Karlovac, Ogulin, Viroviticu”, ugrožena je na Kosovu, a aktuelno je u sadašnjim granicama. Kada je reč o etničkom sastavu, oni, osim na Srbe u Srbiji, računaju i na “Srbe sve i svuda”, Crnogorce (srpsko pleme), Makedonce (južne Srbe), Bošnjake (poturčene Srbe), u ekstremnim slučajevima i na Hrvate (pokatoličene Srbe), ali će pripadništvo srpskoj naciji uskratiti svim etničkim Mađarima, Albancima, Bugarima, Romima (čak i Hrvatima, Bošnjacima, pa i Crnogorcima ako treba) a koji žive na teritoriji Srbije. Njima će, u najboljem slučaju, priznati sva prava nacionalnih manjina “po međunarodnim standardima”.

36

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja Pošto se reči “nacija” i “narod” najčešće koriste kao sinonimi, a da se ne razlikuju njihova posebna značenja, to proizvodi gomilu zabuna i nesporazuma. U ovom tekstu nastojim da za prvo značenje koristim reč “etnička zajednica”, za drugo značenje reč “narod” a imenicu “nacija” i pridev “nacionalni” koristim isključivo u trećem značenju. Da li će neka etnička grupa dospeti u položaj nacionalne manjine ne zavisi samo od njene slike o samoj sebi i od njenih zahteva. Stav većine u državi i istorijske i političke prilike u okolini takođe mogu mnogo uticati na to da li će etnička grupa postati nacionalna manjina i kakav će položaj imati. Prvi važan činilac je ustrojstvo države u kojoj etnička manjina živi. U tzv. građanskim državama manjina će retko postaviti zahteve kao nacionalna manjina jer zahtevi ne dovode u pitanje prava subjekata koji čine naciju. Svako je, bez obzira na etničku pripadnost, priznat i prihvaćen kao “utemeljitelj i vlasnik” države/nacije. U tzv. nacionalnim državama, u kojima se kao utemeljitelj države tituliše etnička zajednica (srpski, hrvatski ili koji drugi “državotvorni” narod), zahtevi manjina u vezi sa identitetom i autonomijom vrlo lako prerastaju u zahteve koji grupu određuju ne samo kao etničku, već i kao nacionalnu manjinu. Na drugoj strani, etničke manjine će imati manje šanse da prerastu u nacionalnu manjinu ako u susedstvu nema nacionalne države koju manjina doživljava kao svoju “naciju-maticu”. Ako takva država postoji, mnogi veruju da će manjina vrlo brzo postati nacionalna manjina i da su nevolje (razgraničenja, prekrajanje granica, secesija i sl.) – na pomolu. Konačno, i stav države prema svojim sunarodnicima u susednim državama može znatno uticati na formiranje nacionalne manjine i oblikovanje njenih zahteva prema državi u kojoj manjina živi.

37

Prava manjina III Kako država odgovara na te zahteve? U principu, što je država uređenija, to je položaj manjina bolji i zahtevima se lakše izlazi u susret. Najjednostavnije se rašavaju zahtevi koji se tiču otklanjanja diskriminacije. Savremene države su uglavnom prihvatile liberalne principe jednakosti građana, ugradile su ih u ustave i zakone i nastoje da ih dosledno sprovedu. U većini država, izgrađen je i usvojen niz pravnih istrumenata i institucionalnih mehanizama koji obezbeđuju jednakost građana. Problemi, ako ih ima, najčešće nastaju u faktičkim odnosima, ali njih je, nekad uz manju a nekad uz malo veću primenu državne prinude, moguće rešiti i vratiti u okvire koje zahteva pravna norma. Svi drugi zahtevi manjina, naročito oni kojima se traži priznanje posebnog statusa, dovode u pitanje osnovno načelo na kome su izgrađene moderne nacije, načelo jednakosti građana. Priznavanje posebnih prava vodi ustanovljenju različitih pravnih statusa, što nadalje može dovesti do stvaranja dve (ili više) različite nacije i stanja poznatog kao “država u državi”. Otuda je razumljivo zašto je mnogo lakše urediti etnički homogene države, i zašto države nastoje da postojanje manjina na svojoj teritoriji previde, njihov značaj umanje ili sasvim negiraju. Idealno rešenje je da se svim građanima daju jednaka prava, a da se ta prava koriste na različit način, shodno okolnostima ili ličnim svojstvima pojedinaca. Primer takvog rešenja, koje je jednako prihvatljivo i za pripadnike većine i za pripadnike manjine, jeste pravo upotrebe maternjeg jezika u javnoj komunikaciji. To, doduše, stvara državi obavezu da obezbedi prevodioca za svakog svog građanina čiji maternji jezik nije i službeni jezik, ali zato sve građane dovodi u ravnopravan položaj. Zbog toga države nerado izlaze u susret zahtevima da se položaj pripadnika manjina posebno reguliše davanjem posebnog statusa koji omogućuje razne povlastice (pozitivna diskriminacija). Takve povlastice, makar i privremeno, i makar donete iz najplemenitijih name-

38

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja ra, narušavaju osnovni princip moderne države, princip jednakosti i mogu biti izvor nepredvidivih problema. Mnogo je lakše preduzeti mere kojima se uz pomoć države postepeno poboljšava položaj pripadnika manjina (afirmativna akcija). Cilj ovih mera je da se kroz elementarno obrazovanje i trening u savladavanju različitih bazičnih veština (uključujući pismenost, veštinu komunikacije i sl.), sticanje kvalifikacija i davanje materijalne pomoći, pripadnici manjina osposobe za ravnopravno učešće u procesima koji su uglavnom kompetitivni i da im se na taj način povećaju izgledi za osvajanje “povoljnijih i poželjnijih” mesta u društvu. I na ovakav pristup ima primedbi, ponovo sa argumentacijom da se i ovako, ovoga puta faktički, vrši diskriminacija većine i na taj način narušava jednakost građana. U novije vreme, sve se češće ističu, ali se sa više spremnosti čuju i ispunjavaju, zahtevi za poštovanjem kolektivnih prava manjina. Prihvatanje je utoliko lakše ukoliko se manjine ne doživljavaju kao pretnja vlastitom identitetu i suverenitetu države. Svejedno, priznavanje kolektivnih prava ponekad može da ugrozi princip jednakosti građana, pa se takva prava priznaju veoma oprezno i posle svestranog preispitivanja. Najgora stvar koja se može desiti je da se nakon širokog, neograničenog i neodgovornog priznavanja kolektivnih prava, proizvede segregirano društvo, društvo podeljeno na dva dela koja nisu u stanju da jedan sa drugim komuniciraju. Takvo je stanje postojalo u Americi dok je na snazi bila doktrina rasne segregacije. U načelu, svima su priznata jednaka prava, ali je svako uživao svoja prava među svojim sunarodnicima. Izgledi da se nešto tako desi su tim veći ako se omogući obrazovanje na jeziku manjine bez obaveze da se istovremeno uči i jezik većine, ako se nastavni programi u obaveznom školovanju (književnost, istorija) ostave bez minimuma zajedničkih sadržaja, tako da se potpuno uništi osnova na kojoj se može graditi osećaj zajedništva i uzajamna lojalnost.

39

Prava manjina Najviše problema u prihvatanju zahteva pojavljuje se tamo gde manjine, u ime “prava na samoopredeljenje” zahtevaju preuređenje poretka i preraspodelu vlasti, bilo da traže specijalan tretman pripadnika manjina (personalna ili kulturna autonomija), bilo da zahtevaju da pojedina pitanja važna za položaj manjine rešavaju sami, nezavisno od pravila koja važe za većinsko stanovništvo (funkcionalna autonomija), bilo da zahtevaju veći ili manji stepen teritorijalne autonomije koji može ići od posebnih prava lokalne samouprave do zahteva za otcepljenjem. Zahtev da manjina bude priznata kao poseban subjekt u okviru države/nacije može izazvati različite probleme i različite reakcije. Osim što proizvodi nejednakost građana, što je uvek izvor neugodnosti, zahtevom da budu priznate kao nacionalne manjine te manjine se de facto izuzimaju iz nacije i ostaju u jednom dvosmislenom položaju u kome i jesu i nisu konstituens nacije/države. Odgovori država na zahtev za priznavanje posebnog (nacionalnog) statusa manjinama mogu se kretati u dijapazonu od potpunog negiranja do ustavnog garantovanja položaja nacionalnih manjina. Nepriznavanje statusa nacionalnim manjinama može biti dvojako motivisano. Ako su u pitanju nacionalne države, nepriznavanje je gotovo uvek pokazivanje namere da se manjine asimiluju i da se stvori homogena nacija. Postojanje drugih nacija na svojoj teritoriji smatra se anomalijom koja se na ovaj način ispravlja. Prema manjinama se postupa po principu (“pokrstiti, proterati, uništiti”). Ako su u pitanju građanske države, u njima nema ni ustavom privilegovanog etničkog naroda, pa samim tim ni nacionalnih manjina. Premda može izgledati da je ovakvo rešenje principijelno, u multietničkim sredinama ono može dovesti do faktičke diskriminacije pripadnika manjina, uprkos pravnoj jednakosti. Stanje se obično popravlja donošenjem antidiskriminacijskih propisa i stvaranjem institucija i instrumenata kojima se diskriminacija suzbija. Implicitno priznanje je rešenje često u građanskim državama sa etnički mešovitim stanovništvom. Manjinama se ne priznaje poseban

40

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja status ni u ustavu ni međunarodnim ugovorima, ali se kolektivna prava manjina štite posebnim zakonima čime se položaj manjina reguliše, a njihovo postojanje implicitno priznaje. U mnogim zemljama, položaj manjina je regulisan međunarodnim ugovorima. Status i položaj nacionalnih manjina regulisan je međunarodnim ugovorima, bilo da se radi o multilateralnim ugovorima kojima se položaj manjina uređuje generalno, bilo da se radi o bilateralnim ugovorima u kojima se druga država priznaje kao “zaštitnica” manjina. Konačno, kao najviši oblik priznanja pojavljuje se i ustavno regulisanje položaja manjina. Država se ustavom definiše kao nacionalna država većinskog naroda, a manjinama se priznaje status nacionalne manjine sa definisanim korpusom prava koji može da obuhvata ili da ne obuhvata i pravo na otcepljenje. Moderne tendencije se kreću ka traženju rešenja kojim bi se manjinama obezbedila potpuna autonomija, a da to ne ugrozi jednakost građana i samim tim jedinstvo nacije. Jedan od glavnih pravaca u kome se takva rešenja traže je regionalizacija i decentralizacija vlasti. Lokalna vlast sa širokim ovlašćenjima, koja uz to ima mogućnosti da se slobodno udružuje sa drugim lokalnim vlastima, mogla bi potpuno da zameni sve oblike teritorijalne autonomije kojima su se do sada rešavali zahtevi manjina, a da se pri tome nijednoj teritoriji ne prizna specijalan “povlašćen” status. IV Kako su se problemi manjina rešavali nekada i kako se danas rešavaju? Prava manjina nisu samo predmet unutrašnjeg prava. Ova prava se štite brojnim instrumentima međunarodnog karaktera. Međutim, i obim prava i način zaštite i vrsta instrumenata koji se primenjuju zavise od toga o kakvoj vrsti manjina je reč. Ako je reč o diskriminaciji i priznavanju kolektivnih prava manjina koja se ne smatraju nacional-

41

Prava manjina nim manjinama, ona se uspešno štite instrumentima za zaštitu ljudskih prava. Dokle god je nesporno da manjinska grupa ima državljanstvo domicilne države, da je nijedna druga država ne svojata i da sama manjinska grupa ne pretenduje ni na koje drugo državljanstvo, svi zahtevi za jednakim tretmanom i priznavanjem kolektivnih prava mogu se rešavati instrumentima namenjenim zaštiti ljudskih prava. U situacijama kada manjina postavlja zahteve kao nacionalna manjina, problem se polagano iz domena regulisanja položaja manjine u okviru postojećeg pravnog poretka, prenosi u domen ustanovljenja države/nacije i međunarodnih odnosa. U istoriji su se ti problemi rešavali na različite načine. Pre Prvog svetskog rata Prvi međunarodni ugovori su stanovnicima osvojenih teritorija ostavljali mogućnost da prihvate veru novog vladara ili da se presele na teritoriju kojom i dalje vlada njihov nekadašnji feudalni gospodar. Ozbiljan napredak predstavljali su ugovori koji su verskim manjinama dopuštali da ostanu da žive na teritorijama koje su osvojene i priključene državama u kojima pretežno živi stanovništvo druge vere, garantujući im uz to pravo na život, imovinu i versku autonomiju. Može se reći da međunarodna zaštita ljudskih prava počinje zaštitom diskriminisanih manjina, pre nego zaštitom pojedinaca. U početku to su uglavnom verske manjine. Ugovori koji se u tom kontekstu najčešće pominju su: 1648. Vestfalski mirovni ugovor koji garantuje verska prava protestantima u Nemačkoj; 1660. Oliva ugovor koji štiti katolike u Livoniji koju je Švedska preuzela od Poljske; 1678. Ugovor u Nimegenu koji su sklopile Francuska i Španija; ugovor iz Ryswicka, zaključen između Holandije i Francuske koji štiti katolike sada na holandskoj teritoriji; 1763. Pariski ugovor između Francuske, Španije i Velike Britanije kojim se štite katolici u Kanadi, koja je od tada postala britanska kolonija.

42

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja Velike međunarodne mirovne konferencije kojima je uobličen međunarodni poredak posle Napoleonovih ratova (Beč 1815, Pariz 1856, San Stefano 1878, Berlin 1878) regulisale su i položaj verskih i položaj etničkih manjina koje su ostajale da žive na teritorijama koje su prelazile iz vlasti jedne pod vlast druge države. Pod uticajem ovih konferencija, prvi put se i u unutrašnjem pravu pojedinih država pojavljuju odredbe kojima se štite manjine. Pred kraj 19. veka, do Prvog svetskog rata, diplomatska aktivnost velikih sila na zaštiti ugroženih manjina “u ime humanosti” postaje uobičajena pojava. Ta se aktivnost, međutim, ne uobličava u neki prepoznatljivi model međunarodnih intervencija. U to vreme prvi put dolazi do “humanitarnih intervencija” – oružanih akcija pravdanih zaštitom manjina – čime je napravljen presedan, kasnije mnogo puta korišćen za pravdanje sličnih akcija. Time je u dobroj meri podriven princip apsolutne suverenosti koji je dotle važio kao jedan od osnovnih principa međunarodnog prava. Do početka Prvog svetskog rata definitivno je priznato da postoji potreba za zaštitom manjina u okviru međunarodnog prava i ozbiljno doveden u pitanje princip nemešanja u unutrašnje stvari suverenih zemalja – princip na koji su se pozivale sve zemlje koje su smatrale da je tretman njihovih sopstvenih građana njihova unutrašnja stvar. Sistem ugovora o manjinama (period posle Prvog svetskog rata) Nakon Prvog svetskog rata došlo je do novog pomeranja granica, pa su mnoge teritorije (i ljudi naseljeni na tim teritorijama) promenile državu u čijem su sastavu do tada bile. Raspad Austrougarske i povlačenje Turske sa Balkanskog poluostrva ostavio je znatan prostor bez definisanih političkih granica. Oslobođenje od austrijskog i turskog ropstva imalo je za posledicu stvaranje novih država u Srednjoj i Istočnoj Evropi i na Balkanu. Povlačenje granica između tih novih država nije bio nimalo jednostavan posao. Mirovni ugovor u Parizu ustanovio je novi, versajski sistem međunarodnih odnosa zasnovan na

43

Prava manjina modernim principima demokratije u politici i liberalizma u ekonomiji. Osnova tog sistema je demokratski uređena država/nacija (nation-state) ustanovljena na osnovu prava suverenog naroda na samoopredeljenje. Prilikom razgraničenja novonastalih država, osnovni kriterijum koji je primenjivan bio je etnički, pa su državne granice povlačene, kad god je to bilo moguće, duž etničkih granica. Tako su centralnoevropske, istočnoevropske i balkanske države/nacije uglavnom formirane sa namerom da budu etnički homogene. Naravno, države nisu mogle biti idealno razgraničene po etničkom kriterijumu, pa su veliki delovi ovih naroda ostali izvan granica država kojima bi, po logici njihovog formiranja, trebalo da pripadaju. Tako su stvorene moderne nacionalne manjine. Dok su ugovorima pre Prvog svetskog rata uglavnom štićene verske manjine, nakon versajskog ugovora predmet zaštite postaju nacionalne manjine. Sistem zaštite manjina u okviru Društva naroda podrazumeva tri vrste instrumenata: • Ugovori o zaštiti manjina koje su velike sile sklopile sa Poljskom, Čehoslovačkom, Jugoslavijom, Mađarskom i Grčkom; • Odredbe o manjinama u mirovnim ugovorima sa četiri zemlje (Austrija, Bugarska, Mađarska i Turska) • Deklaracije o manjinama koje je nekoliko zemalja usvojilo kao uslov za učlanjenje u Društvo naroda (Albanija, Letonija, Litvanija, Estonija i Irak). Ovim instrumentima je garantovana pravna jednakost pripadnicima manjina, nastojalo se da se omogući očuvanje grupnih karakteristika, tradicija i običaja manjinskih grupa koje su mirovnim ugovorima “odsečene” od svog matičnog naroda. Odredbe ugovora o manjinama nalagale su zemljama potpisnicima da: zaštite život i slobodu pripadnika manjina bez diskriminacije; omoguće slobodno ispoljavanje vere i uverenja, javno i privatno; omoguće jednako uživanje građanskih i političkih prava; obezbede pravnu i faktičku jednakost u zapošljavanju u javnim službama, bavljenju zanimanjima i obavljanju profesija; omoguće korišćenje jezika

44

Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja manjina pred sudom uz slobodu upotrebe jezika u privatnoj i javnoj sferi (posao, vera, štampa, skupovi); omoguće osnivanje, o svom trošku, kulturnih, obrazovnih, socijalnih, humanitarnih ustanova u kojima manjine mogu koristiti svoj jezik; obezbede osnovno školovanje na jeziku manjina; obezbede izdvajanja iz javnih prihoda za zadovoljenje obrazovnih, verskih i humanitarnih potreba manjina; garantuju pravo na državljanstvo pripadnicima manjina na svojoj teritoriji. Kao rezultat primene ovih odredaba ustanovljene su manjinske škole u nekim zemljama (između ostalih i srpske škole u Albaniji), popravljen je položaj zapostavljenih grupa (Jevreja, Roma), sprečavana je prinudna aslimilacija, manjine su uspešno uključene u političke strukture (Čehoslovačka i Latvija). Pored nesumnjivih rezultata koje je ovaj sistem dao, on je pokazao i jednu tamnu stranu. Naime, hitlerovska Nemačka je svoje manjine u susednim državama koristila kao opravdanje za agresivnu politiku koja se kasnije razvila u otvoreni zahtev za teritorijama, da bi na kraju, posle agresija na susede, završila u Drugom svetskom ratu. Nakon takvog iskustva bilo je teško naći bilo koga ko bi bio voljan da institucionalizuje zaštitu manjina kao nacionalnih manjina. Sistem zaštite ljudskih prava i zabrana diskriminacije (zaštita pojedinaca) Sve obaveze preuzete između dva rata prestale su da važe nakon II svetskog rata. Nakon osnivanja OUN, prihvaćeni su novi principi i izgrađen je “novi svetski poredak”, novi sistem međunarodnih odnosa. Što se manjina tiče, naglasak se pomera sa zaštite grupa na zaštitu pojedinaca po osnovu nediskriminacije. Taj pristup se prepoznaje u Povelji UN, Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, i Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima. Mada je tokom pravljenja nacrta Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima bilo predloga da se jedan član posveti pravima nacionalnih manjina, taj predlog nije usvojen, pa je prevladala koncepcija

45

Prava manjina o pojedincu kao objektu zaštite i nosiocu prava. Kada je petnaestak godina kasnije sačinjen Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, jedan njegov član (član 27) propisao je da “u državama u kojima postoje etničke, religijske ili jezičke manjina (ne pominju se nacionalne, N. P.) pojedincima koji pripadaju tim manjinama ne može biti uskraćeno pravo da, u zajednici sa drugim pripadnicima grupe, uživaju vlastitu kulturu, da ispovedaju i praktikuju sopstvenu religiju ili da koriste sopstveni jezik”. Kontroverze o tome da li ovaj član štiti pojedinačne pripadnike manjina ili je predmet zaštite manjinska grupa, još nisu prestale. Danas je uglavnom prihvaćeno stanovište da zaštita prava pojedinaca i naročito pravilo nediskriminacije nije dovoljno da zaštiti manjinsku grupu. Ipak, veoma se pazi da se grupe više ne označavaju kao nacionalne manjine, već se pronalaze noviji kriterijumi i izmišljaju novi koncepti da bi se izbegle nevolje i opasnosti koje zaštita kolektiva definisanog kao nacionalna manjina sobom nosi. Karakteristika savremene prakse je prelaz sa paternalističkog koncepta zaštite manjina ka egalitarnijem konceptu prava. Takođe se, umesto kolektivnih prava, pokušava sa primenom novih koncepata: pravo na razliku, pravo na kulturni identitet, zabrana prinudne asimilacije, afirmativna akcija itd.

46

Zoran Radivojević Nebojša Raičević ZAŠTITA MANJINA U MEĐUNARODNOM PRAVU 1. UVOD U svakoj društvenoj zajednici postoje brojne i raznovrsne “manjine” koje se po nečemu razlikuju od “većine” stanovništva. Međutim, sa stanovišta međunarodnog prava nije od značaja svako razlikovanje manjine i većine u državi. Ima određenih manjina, kao što su, recimo, invalidi, žene, deca ili starije osobe, čije postojanje ne izaziva otpor i neprijateljstvo većinskog stanovništva koje se, čak, u izvesnoj meri solidariše sa njima ili je voljno da im obezbedi zadovoljenje potreba. Uz to, lica koja pripadaju ovim manjinama, mada se ponekad povezuju i organizuju (na primer, ženski pokreti, udruženja invalida i sl.), deluju u osnovi pojedinačno i kao nezavisne jedinke. Nasuprot tome, potreba za pravnim regulisanjem i zaštitom na međunarodnom planu postoji samo kod onih manjina čije osobine nisu “neutralne” i koje kod većine stvaraju strah i netrpeljivost. Sam život i međunarodna praksa su kao takva obeležja izdvojili veru, jezik, nacionalnu i etničku pripadnost. Na ovim područjima je tokom istorije dolazilo do oštrih podela, sukoba, krvavih ratova, pa i pogroma. Pored toga, zbog rizika kojima su izloženi i želje da opstanu kao grupa, pripadnici nacionalnih, etničkih, verskih i sličnih manjina upućeni su u većoj meri jedni na druge, pa se češće udružuju i organizuju. Otuda je prag tolerancije većinskog stanovništva prema ovim manjinama značajno niži nego prema drugim društvenim grupama. To znači da su ova lica posebno ugrožena i da im treba pružiti posebnu pravnu zaštitu. Zaštita manjina u međunarodnom pravu ima dvostruki cilj. Njena svrha sastoji se najpre u obezbeđenju potpune ravnopravnosti pripadnika manjina u odnosu na ostatak stanovništva, odnosno u nji-

47

Prava manjina hovoj nediskriminaciji. Drugi je cilj da se manjinama daju posebna prava, institucije i druge pogodnosti neophodni za očuvanje njihovih etničkih posebnosti, vere, jezika i nacionalne fizionomije. 2. POJAM MANJINA Neophodan preduslov za utvrđivanje postojanja manjina u nekoj državi, kao i za uživanje i zaštitu manjinskih prava predstavlja određivanje pojma manjina. To pitanje prethodi svakom drugom, jer se pre bilo kakvog preciziranja “kataloga” priznatih prava i načina njihove zaštite mora znati kako se zovu nosioci zajemčenih prava i koji su to kriterijumi pripadnosti manjinama. Ovde se zapravo radi o dva posebna problema: nazivu i definiciji manjina. 2.1. Naziv Na međunarodnom planu ne postoji jedinstveni naziv za manjine. Kao najčešće korišćeni, pojavljuju se nazivi “manjine” bez ikakvog bližeg određenja, “rasne”, “verske” i “jezičke” manjine, “nacionalne manjine” i “etničke” manjine. Naziv “manjine” obično se upotrebljava u teoriji međunarodnog prava. Na zvaničnom planu se izbegava jer, zbog svog širokog značenja, nije dovoljno precizan. Mada ukazuje da se određena grupa nalazi u manjinskom položaju, nije jasno na osnovu čega se ta grupa razlikuje od ostatka stanovništva. Zato se termin manjine koristi samo kao sinonim za druge nazive. Naziv “rasne manjine” pojavljuje se u mnogim pravnim aktima donetim pod okriljem Ujedinjenih nacija i u posleratnim međunarodnim ugovorima. Poslednjih decenija, međutim, on se, zbog svoje nepreciznosti i nejasnoće, postepeno napušta i zamenjuje drugim nazivima. Naime, izgleda da se prilikom njegovog korišćenja nisu imale u vidu manjine na osnovu rasnih obeležja, već one koje se odlikuju etničkim ili nacionalnim karakteristikama. Pored toga, ovaj naziv se

48

Zaštita manjina u međunarodnom pravu smatra nenaučnim, jer savremena antropologija i genetika osporavaju samu podelu ljudi prema rasama. Termini “jezičke” i “verske manjine” su na prvi pogled veoma jasni i precizni. U prvom slučaju radi se o grupi čiji pripadnici govore jezikom koji u određenoj zajednici nije većinski, dok u drugom oni ispovedaju veru različitu od one kojoj pripada većina. Problemi mogu da nastanu zato što je u praksi teško naći “čistu” manjinu koja se od ostatka stanovništva razlikuje samo po jeziku, a ne i po nekim drugim obeležjima (poreklo, običaji i sl.). S druge strane, verske manjine kao samostalna kategorija mogu da postoje samo u zemljama u kojima je jedna vera proglašena državnom, a ne tamo gde je crkva odvojena od države i gde su verska ubeđenja stvar ličnog i slobodnog izbora pojedinca. Izraz “nacionalna manjina” danas je u najširoj upotrebi, posebno u Evropi. Postoji čak snažna tendencija da ovaj termin preovlada i postane opšteprihvaćeni naziv za manjine. Međutim, njegova je glavna slabost što obuhvata samo one manjine koje predstavljaju deo neke druge nacije. Praktično, to znači da izvan ovog naziva ostaju manjinske zajednice koje nemaju svoju matičnu nacionalnu državu (na primer, Romi ili Kurdi). Izraz “etničke manjine” vrlo se često koristi u međunarodnim dokumentima i to uglavnom zajedno sa drugim nazivima. Mada se ponekad upotrebljava kao sinonim za nacionalne manjine, ovaj termin bolje i tačnije označava manjinske zajednice koje se po etničkim osobenostima razlikuju od većinskog stanovništva, a da pri tome nemaju svoju nacionalnu državu. Otuda je on daleko širi od izraza nacionalna manjina, jer je svaka takva manjina ujedno i “etnička”, dok etnička manjina ne mora uvek biti i “nacionalna”. U skladu sa tim, izgleda da bi bilo najispravnije, bar kad je reč o zaštiti u međunarodnom pravu, koristiti naziv “etnička manjina”, bilo samostalno ili uporedo sa izrazom nacionalna manjina.

49

Prava manjina 2.2. Definicija Međunarodno pravo ne sadrži definiciju pojma manjine. Na međunarodnom planu još uvek nema važećeg dokumenta u kome bi jasno i precizno bilo rečeno šta se podrazumeva pod pojmom manjine. I pored toga, do sada je bilo više ozbiljnih pokušaja da se dođe do jedne opšte i sveobuhvatne definicije. Među njima su posebno značajne definicije nastale u sklopu pripreme odgovarajućih dokumenata Organizacije ujedinjenih nacija i Saveta Evrope. Kao prvi pokušaj može se navesti predlog Potkomisije UN za suzbijanje diskriminacije i zaštitu manjina, prema kome su manjine nedominantne grupe stanovništva koje imaju i žele da očuvaju etničke, verske i jezičke tradicije ili karakteristike po kojima se razlikuju od ostalog stanovništva. Drugu i do sada verovatno najpoznatiju definiciju dao je specijalni izvestilac ove Potkomisije Kapotorti. Prema njemu, manjina je grupa brojčano manja od ostatka stanovništva države, koja je u nedominantnom položaju, a čiji članovi – koji su državljani te države – imaju etničke, verske ili jezičke odlike drugačije od ostatka stanovništva i iskazuju, makar samo implicitno, osećaj solidarnosti usmeren na očuvanje svoje kulture, tradicije, vere i jezika. U okviru Saveta Evrope pažnju zaslužuje nacrt Evropske konvencije za zaštitu manjina, koji je definiše kao grupu brojčano manju od ostalog stanovništva države, a čiji članovi, mada državljani te države, imaju etničke, verske i jezičke karakteristike po kojima se razlikuju od ostalog stanovništva i vođeni su voljom za očuvanje svoje kulture, tradicije, vere ili jezika. Drugi značajan dokument je Preporuka Saveta Evrope 1134 od 1990. godine. To je ujedno i jedini važeći međunarodni akt, iako pravno neobavezujućeg karaktera, koji sadrži službenu definiciju, po kojoj nacionalne manjine predstavljaju izdvojene i posebne grupe, dobro definisane i smeštene na teritoriji neke države, čiji su članovi državljani te države i imaju izvesna verska, jezička, kulturna i druga obeležja po kojima se razlikuju od većine stanovništva.

50

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Na osnovu ovog pregleda moglo bi se doći do nekoliko bitnih elemenata pojma manjine koji su prisutni u većini ponuđenih definicija. Neki od njih su objektivne prirode i odnose se na državljanstvo, brojnost, nedominantni položaj i posedovanje etničkih, verskih, jezičkih i sličnih osobina. Drugi su, pak, subjektivni i svode se na psihički odnos pripadnika grupe prema sebi, svojoj grupi i svom položaju u društvu. Manjine mogu činiti samo domaći državljani. Stranci i lica bez državljanstva koja žive na teritoriji domaće države ne spadaju u manjine i nemaju pravo na manjinsku zaštitu. Isti je slučaj sa izbeglicama i radnicima-migrantima koji su stalno nastanjeni u toj državi. Da bi se smatrala manjinom, grupa mora biti dovoljno brojna. Takav zahtev je razumljiv sam po sebi, jer je nerealno očekivati da se posebna prava priznaju onim grupama čiji udeo u ukupnom broju stanovništva nije dovoljno reprezentativan ili čijih pripadnika jedva da ima u određenoj državi. Uz to, grupa treba da predstavlja brojčanu manjinu u odnosu na ukupno stanovništvo u toj državi. Preciznije rečeno, za priznavanje statusa manjine neophodno je da se radi o grupi koja čini manje od polovine stanovništva. Kao manjina smatra se samo grupa koja je u nedominantnom položaju. Takva situacija ne postoji kada je brojčana manjina dominantna i odlučujuće utiče na upravljanje državom i društvom. U ovom slučaju je čak potrebno brojčanu većinu zaštititi od manjine (primer Južnoafričke Republike u kojoj je svojevremeno 18% procenata belaca terorisalo ogromnu crnu većinu). Manjina mora posedovati etničke i druge osobenosti koje se razlikuju od obeležja ostatka stanovništva. Radi se zapravo o karakteristikama kao što su poreklo, običaji, jezik, vera, kultura i slično, koje datu grupu izdvajaju od drugih. Potreba da se ove osobenosti očuvaju predstavlja upravo osnov i smisao postojanja manjinske zaštite. Pored objektivnih elemenata, za postojanje manjine traži se i ispunjenje određenog subjektivnog kriterijuma. On se sastoji u opredeljenosti pripadnika grupe da očuvaju svoje osobenosti, kao i u osećaju međusobne solidarnosti. Time se iz pojma manjine isključuju grupe čiji pripa-

51

Prava manjina dnici svoje etničke, kulturne i druge osobenosti ne smatraju bitnim, već teže potpunoj integraciji (asimilaciji) u većinsko stanovništvo. 3. POREKLO I RAZVOJ ZAŠTITE MANJINA Poreklo manjina starijeg je datuma. Nastanak manjina neki vezuju za antičko doba i traže ga u zaštiti slobode kulta koja se dopuštala pobeđenima. Drugi polaze od zaštite verskih ličnosti date prilikom sklapanja Vestfalskog mira 1648. godine. Treći, pak, smatraju da zaštita manjina počinje tek u 19. veku, a da do njenog punog razvoja dolazi u periodu između dva svetska rata. 3.1. Stari i srednji vek Određeni oblici zaštite manjinskih grupa, mada relativno retki i izolovani, postojali su još u starom veku. U to doba bilo je slučajeva tolerancije prema onima koji su drugačiji po veri, jeziku i poreklu. U tom pogledu karakterističan je Aleksandar Makedonski, koji je težio da pomiri i uskladi različite narode i njihove kulture u svojoj ogromnoj imperiji. Njegov primer sledili su i drugi antički vladari, ne uskraćujući pokorenim narodima pravo na negovanje sopstvene religije, jezika i tradicije. Međutim, praksa tolerisanja podanika drugačijeg etničkog porekla u starom veku ne predstavlja zaštitu manjina u značenju koji joj se danas daje u međunarodnom pravu. Ona je u krajnjoj liniji zavisila od dobre volje vladara i svodila se na jednostrano obećanje koje se moglo u svakom trenutku povući. Posebna prava u ovom periodu priznavana su samo slobodnim ljudima, ali ne i robovima, kojih je bilo znatno više. S druge strane, slučajevi tolerancije u antičkom svetu daleko su malobrojniji u poređenju sa primerima surovog postupanja prema verskim i etničkim manjinama i nastojanjima da se one potpuno unište. U tom smislu posebno je ilustrativan Rim, koji se krvavo obračunavao sa pripadnicima drugih naroda i vera.

52

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Period srednjeg veka, ispunjen gotovo neprekidnim verskim ratovima između feudalnih država, ostavljao je malo prostora za zaštitu pripadnika drugih religija. U ovom razdoblju nema mnogo primera tolerantnog odnosa prema verskim manjinama. Prava nekih manjina u različitim oblastima života (vera, jezik, privreda) obično su se priznavala unutrašnjim aktima koje su donosili verski poglavari ili feudalni vladari. Mnogo su ređi slučajevi zaštite verskih manjina na osnovu međunarodnih ugovora. Oni su sklapani počevši od 9. veka između evropskih država i zemalja Istoka sa ciljem zaštite hrišćanskih misija i stanovništva. Zanimljivo je da su Turska i druge islamske zemlje do 16. veka pokazivale veći stepen trpeljivosti prema hrišćanima nego evropske države, u kojima se u to doba nije mogao ni zamisliti opstanak drugih verskih grupa. 3.2. Od Vestfalskog mira do Prvog svetskog rata Tridesetogodišnji rat koji se u prvoj polovini 17. veka vodio između katoličkih i protestantskih vladara okončan je Vestfalskim mirom 1648. godine. Ovim mirom postavljeni su temelji zaštite verskih manjina u Evropi. Tada je usvojeno načelo da podanici moraju primiti veru vladara ili se iseliti, s tim što je vladar mogao da dozvoli svojim podanicima slobodu ispovedanja vere. Nakon Vestfalskog mira više nije bilo verskih sukoba u Evropi, a težište zaštite se polako prebacuje na nacionalne manjine. Završnim aktom Bečkog kongresa 1815. godine zaštićeni su interesi poljske nacionalne manjine. Od tada su međunarodni ugovori počeli da idu dalje od prava na ispovedanje vere i da pripadnicima nacionalnih manjina garantuju veću ravnopravnost i posebna prava. Tokom 19. veka nastavlja se težnja velikih evropskih sila da zaštite hrišćansko stanovništvo u Turskoj. Pod njihovim pritiskom, sultan je uoči potpisivanja Pariskog ugovora o miru 1856. godine objavio Hati-humajun, kojim se obavezao da će obezbediti punu slobodu svim veroispovestima, kao i da će činovnike primati u državnu službu bez

53

Prava manjina obzira na narodnost i veru. Berlinskim ugovorom od 1878. godine Turska se ponovo obavezuje na puno poštovanje verskih sloboda, a novostvorenim državama Srbiji i Crnoj Gori priznaje se nezavisnost pod uslovom verske nediskriminacije. Ista obaveza nametnuta je Bugarskoj i Rumuniji. Pred kraj 19. i u prvim godinama 20. veka zaključen je veći broj mirovnih ugovora i sporazuma o teritorijalnim promenama koji su regulisali pitanja od značaja za zaštitu manjina. Za njih je karakteristično da su se u većoj meri bavili verskim slobodama nego priznavanjem posebnih manjinskih prava. Druga im je odlika da sadrže odredbe o pravu iseljavanja manjina, mogućnosti izbora državljanstva i organizovanju plebiscita. I pored relativne brojnosti ugovora ove vrste, zaštita manjina pre Prvog svetskog rata nije imala opšti karakter. Ona je bila vezana samo za pojedinačne slučajeve u kojima se javila potreba za regulisanjem manjinskih odnosa s obzirom na konkretne istorijske, političke i pravne uslove. 3.3. Period između dva svetska rata Zaštita manjina dobija sistematski karakter tek posle Prvog svetskog rata pod okriljem Društva naroda. Novoustanovljeni sistem ipak nije obuhvatio sve države, već samo neke od pobeđenih i novih, odnosno proširenih država. Mirovnim ugovorima na zaštitu manjina su se obavezale Austrija, Mađarska, Bugarska i Turska. Slične obaveze na osnovu posebnih ugovora preuzele su Poljska, Čehoslovačka, Kraljevina SHS, Rumunija i Grčka. Neke države, kao Finska za Alandska ostrva, Albanija, tri baltičke države i Irak, primile su obaveze u pogledu zaštite manjina prilikom stupanja u Društvo naroda. Odredbe ovih ugovora garantovale su manjinama političku i građansku jednakost i zabranjivale diskriminaciju na osnovu rase, vere, narodnosti i jezika. Pripadnici manjina imali su pravo upotrebe sopstvenog jezika u školama, privatnim odnosima, trgovini, štampi i javnim udruženjima. Njima je, takođe, bila zajemčena sloboda vere, pra-

54

Zaštita manjina u međunarodnom pravu vo na izbor dana za odmor, autonomija u verskim pitanjima, nastavi, dobrotvornim udruženjima i ustanovama socijalnog karaktera, kao i pravo na upravljanje javnim fondovima. Primena ugovornih odredaba stavljena je pod garanciju i kontrolu Društva naroda. Države su morale da obavezama u pogledu zaštite manjina daju najviši, ustavni rang i nisu ih mogle menjati bez pristanka većine članova Saveta Društva naroda. Sporovi između država o faktičkim i pravnim pitanjima koja su se ticala tih odredaba obavezno su rešavani pred Stalnim sudom međunarodne pravde u Hagu. Uz to, predviđeno je pravo država, pojedinaca i udruženja da u ime manjina i pod određenim uslovima podnesu peticije Savetu Društva naroda. Pored značajnih prednosti, versajski sistem manjinske zaštite imao je i slabih strana. Izvan njega ostale su glavne savezničke i udružene sile, pobednice u Prvom svetskom ratu (SAD, Velika Britanija, Francuska i Italija), ali i poražena Nemačka. U njemu je prednost data pravima manjina u odnosu na njihove obaveze prema državama u kojima žive. Koristeći mehanizam međunarodne kontrole i manjinska prava, profašističke vlade na čelu sa Nemačkom pretvaraju svoje manjine u nizu zemalja u pete kolone i ugrožavaju stabilnost i opstanak tih država. U krajnjem ishodu, manjinsko pitanje poslužilo im je kao jedan od povoda za pribegavanje agresiji. 4. ZAŠTITA MANJINA U UJEDINJENIM NACIJAMA 4.1. Osnovni dokumenti Zloupotrebe vršene sa manjinama uoči i tokom Drugog svetskog rata značajno su kompromitovale ovu ustanovu. Otuda se posle završetka rata u Ujedinjenim nacijama odustalo od posebnog regulisanja manjinske zaštite, već je ona uključena u opšti sistem zaštite prava čoveka. Takav pristup sledi Povelja UN doneta 1945. godine i Opšta deklaracija o pravima čoveka iz 1948. godine, dok Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima od 1966. godine manjinama po-

55

Prava manjina svećuje samo jednu odredbu. Do zaokreta u regulisanju ove zaštite dolazi tek usvajanjem Deklaracije o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina 1992. godine 4.1.1. Povelja UN i Opšta deklaracija o pravima čoveka Tvorci Povelje odbacili su ideju o posebnim manjinskim pravima i grupnoj zaštiti manjina. Umesto toga, oni su se opredelili za povezivanje ove zaštite sa opštim poštovanjem prava čoveka i osnovnih sloboda. Zato Povelja uopšte ne govori o manjinama, ali se u njoj na više mesta pominje jednakost svih ljudi. Već u uvodu Povelje istaknuta je rešenost da se ponovo potvrdi vera u osnovna prava čoveka, dostojanstvo i vrednost ljudske ličnosti i ravnopravnost ljudi i žena. Među osnovnim ciljevima Organizacije UN izričito je predviđeno unapređenje i podsticanje prava čoveka i osnovnih sloboda za sve bez obzira na rasu, pol, jezik i veru. U nadležnost Generalne skupštine stavljeno je pomaganje ostvarenja prava čoveka i osnovnih sloboda za sve bez ikakve diskriminacije po osnovu rase, pola, jezika i vere. Iz ovih odredaba vidljivo je da Povelja UN akcenat stavlja ne na prava posebnih kategorija ljudi, već na razvoj prava i osnovnih sloboda koja su priznata svim ljudskim bićima. U vreme njenog donošenja smatralo se da će jačanjem opšte zaštite ljudskih prava biti popravljen položaj lica koja pripadaju nekoj od manjina. Isti stav prihvata Opšta deklaracija o pravima čoveka. Ni u njoj nema posebnih odredaba o zaštiti manjina, mada je tokom njene izrade bilo takvih predloga. Neki delovi Opšte deklaracije, ipak, imaju određeni značaj u pogledu manjinskih prava. Na prvom mestu to su odredbe kojima se proklamuje načelo nediskriminacije i utvrđuje da prava i slobode iz Deklaracije pripadaju svakome bez ikakve razlike na osnovu rase, boje, jezika, veroispovesti, nacionalnog porekla i drugih okolnosti. Od važnosti su i odredbe koje predviđaju da su svi pred zakonom jednaki i da bez ikakve razlike imaju pravo na podjednaku

56

Zaštita manjina u međunarodnom pravu zakonsku zaštitu, posebno na jednaku zaštitu protiv bilo kakve diskriminacije kojom se krši Deklaracija i protiv svakog podsticanja na ovakvu diskriminaciju. 4.1.2. Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Očekivanja da će se zaštita manjina najbolje ostvariti putem opšte zaštite ljudskih prava i garantovanja nediskriminacije nisu se ostvarila u posleratnom periodu. Težak položaj i progoni manjina u različitim delovima sveta uticali su da se u pojedine međunarodne ugovore unesu posebne odredbe posvećene zaštiti manjina. Među njima najvažniji je Pakt o građanskim i političkim pravima koji u čl. 27 predviđa: “U državi gde postoje etničke, verske ili jezičke manjine, lica koja pripadaju tim manjinama ne mogu se lišiti prava da imaju, zajedno sa drugim članovima svoje grupe, svoj sopstveni kulturni život, da ispovedaju svoju sopstvenu veroispovest i obavljaju verske dužnosti ili da upotrebljavaju svoj sopstveni jezik”. Ova odredba danas predstavlja osnov međunarodne zaštite manjina na opštem planu, s obzirom na veliki broj država sa svih kontinenata koje su prihvatile Pakt. Njenu vrednost ne umanjuje činjenica što je suviše kratka i nedovoljno precizna. Ona, naime, sadrži samo kulturna, verska i jezička, ali ne i druga manjinska prava. Na osnovu nje se ne može sa sigurnošću zaključiti ni to da li se postojanje manjine u određenoj zemlji objektivno utvrđuje ili je uslovljeno posebnim priznanjem države. U ovom drugom slučaju zainteresovana država bi se mogla osloboditi svojih obaveza iz čl. 27 Pakta prostom tvrdnjom da na njenoj teritoriji nema manjina. Osim toga, nije sasvim jasno da li ovaj član obavezuje državu da samo toleriše i ne ugrožava postojeća manjinska prava ili je njena dužnost da aktivno deluje na planu ostvarivanja i unapređenja tih prava. Sve te nedoumice raščišćene su donošenjem posebne Deklaracije o pravima pripadnika manjina.

57

Prava manjina 4.1.3. Deklaracija o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina Kao rezultat novog pristupa Ujedinjenih nacija regulisanju manjinskog problema krajem 70-ih godina prošlog veka započeta je izrada jednog dokumenta o pravima pripadnika manjina. Posle punih petnaest godina rada taj je dokument u obliku Deklaracije usvojila Generalna skupština decembra 1992. godine. Ova Deklaracija sadrži široku listu prava pripadnika manjina, ali i obaveze država da štite postojanje i osobenost manjina na svojoj teritoriji i da podstiču uslove za unapređenje njihovog identiteta. Pored prava već predviđenih u Paktu, koja se ponavljaju i dalje razrađuju, Deklaracija navodi i neka potpuno nova prava. Kao takva priznata su, recimo, prava na aktivno učešće u društvenom, ekonomskom i javnom životu, ili na učešće u donošenju odluka o manjinskim pitanjima na nacionalnom i regionalnom nivou. Pripadnici manjina, takođe, imaju pravo na osnivanje i održavanje sopstvenih preduzeća i udruženja, pravo slobodnih i miroljubivih kontakata sa drugim članovima svoje grupe i pripadnicima drugih manjina, kao i prekograničnih kontakata sa građanima drugih država sa kojima su povezani na osnovu etničkih, verskih ili jezičkih veza. Svoja prava pripadnici manjina mogu ostvarivati pojedinačno ili zajedno sa drugim članovima svoje grupe. Zabranjeno je da pripadnici manjine snose štetne posledice zbog ostvarivanja ili neostvarivanja prava zajemčenih Deklaracijom. U Deklaraciji su sadržane i brojne dužnosti država. One su, između ostalog, obavezne da preduzimaju zakonske i druge mere koje su potrebne da bi pripadnici manjina uživali prava čoveka i osnovne slobode bez ikakve diskriminacije i na osnovu pune jednakosti pred zakonom. Države moraju, nadalje, preduzimati odgovarajuće mere u oblasti obrazovanja kako bi se pripadnicima manjina omogućilo da steknu znanja o celini društva u kome žive. Kad god je to moguće, one treba da razmotre i odgovarajuće mere koje bi ovim licima omogućile da u potpunosti učestvuju u ekonomskom napretku i razvoju svoje zemlje.

58

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Ova Deklaracija predstavlja do sada najpotpuniji akt Ujedinjenih nacija usvojen u oblasti manjinske zaštite. Ujedno, radi se o prvom univerzalnom međunarodnom dokumentu koji je u potpunosti posvećen pravima pripadnika manjina. Deklaracija, međutim, nije međunarodni ugovor koji pravno obavezuje države. Ona samo izražava osnovne principe manjinske zaštite oko kojih je postignuta široka saglasnost međunarodne zajednice. Da bi postali pravno obavezujući za države, ovi se principi moraju pretočiti u tekst međunarodne konvencije ili prerasti u pravila međunarodnog običajnog prava. 4.2. Organi za zaštitu Organizacija UN ima razgranatu mrežu glavnih i pomoćnih organa različitog značaja, nadležnosti i sastava. Neki od njih se, između ostalog, bave i pitanjem zaštite manjina. Posebni organi za zaštitu manjina postoje tek na nivou stručnih tela u okviru pomoćnih organa ili kao radne grupe u okviru postojećih organa. Pored toga, u okviru UN donet je veliki broj međunarodnih ugovora o zaštiti ljudskih prava. Nekima od njih su formirana posebna tela za kontrolu poštovanja preuzetih obaveza. Među njima posebno značajnu ulogu za zaštitu manjina imaju Komitet za ljudska prava i Komitet protiv rasne diskriminacije. 4.2.1. Organi UN U UN ne postoji glavni organ čija bi jedina nadležnost bila da se bavi zaštitom manjina. Od glavnih organa UN, najviše dodirnih tačaka sa zaštitom manjina imaju Generalna skupština, Savet bezbednosti i Ekonomsko-socijalni savet. S obzirom na to da i oblast ljudskih prava spada u nadležnost OUN, Generalna skupština je ovlašćena da donosi preporuke o tim pitanjima. Samim tim, ovaj organ je ovlašćen da donosi preporuku o zaštiti manjina. Treba naglasita da sve preporuke Generalne skup-

59

Prava manjina štine, pa i one koje se tiču manjina, nisu pravno obavezne za države. Međutim, imajući u vidu značaj organa koji ih je doneo i činjenicu da one predstavljaju shvatanje svetskog javnog mnjenja, njihov uticaj na ponašanje država nije zanemarljiv. Do sada je Generalna skupština usvojila veći broj preporuka od neposrednog značaja za zaštitu manjina, kao što su: Deklaracija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Deklaracija o ukidanju svih oblika netolerancije i diskriminacije na osnovu vere ili uverenja, i već pomenuta Deklaracija o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina. Često se dešava da tekstovi deklaracija Generalne skupštine kasnije budu pretočeni u obavezujuće međunarodne ugovore. Zaštita prava manjina, u principu, nije na dnevnom redu Saveta bezbednosti. Međutim, kada je položaj manjina u nekoj državi toliko ugrožen da preti ugrožavanju međunarodnog mira, Savet bezbednosti može razmatrati to pitanje i preduzeti određene mere da se taj problem reši. Takva situacija je postojala povodom Kosova ili Sudana. Iako se zaštita manjinskih prava može naći kao predmet interesovanja Saveta bezbednosti, njegov primarni cilj u tom slučaju je sprečavanje sukoba i očuvanje mira, a ne zaštita manjinskih prava kao takvih. Posebna uloga poverena je Ekonomskom i socijalnom savetu, koji je zadužen da daje preporuke u cilju unapređenja poštovanja i uvažavanja prava čoveka i osnovnih sloboda za sve. O ovim pitanjima on priprema nacrte konvencija, uključujući i one koji se tiču zaštite manjina. Pored toga, Ekonomski i socijalni savet vrši koordinaciju rada specijalizovanih agencija, od kojih neke imaju značajnu ulogu u zaštiti manjinskih prava. Komisija za ljudska prava je pomoćni organ koji je osnovao Ekonomsko-socijalni savet 1946. godine, danas se sastoji od 53 člana i nije stručno, već političko telo. Komisija može ustanovljavati i pomoćna tela koja će se baviti problemom ljudskih prava u pojedinim državama (regionima) ili nekim tematskim problemima. Manjinska prava poslednjih godina se često nalaze na dnevnom redu Komisije i njenih pomoćnih organa. Taj trend je primetan i u rezolucijama koje je ovaj

60

Zaštita manjina u međunarodnom pravu organ usvojio. Pri tome, značajnu ulogu u skretanju pažnje međunarodne zajednice na probleme manjina imali su usmeni ili pisani izveštaji nevladinih organizacija (NVO) prezentirani na sastancima Komisije. Rezolucije koje je usvojila Komisija, a koje se tiču manjina, mogu se svrstati u tri kategorije: 1) rezolucije koje se direktno tiču manjina, 2) rezolucije o kršenju ljudskih prava kojima su pogođene i manjine, 3) rezolucije o situaciji u nekoj državi u kojoj postoji i kršenje manjinskih prava. Treba istaći da je Komisija za ljudska prava (zajedno sa Potkomisijom za unapređenje i zaštitu ljudskih prava) nadležna za sprovođenje “procedure 1503”. To je postupak koji omogućava pojedincima, grupama ljudi ili NVO da skrenu pažnju ovih organa na masovna i gruba kršenja ljudskih prava, a ime je dobila po Rezoluciji 1503 koju je Ekonomsko-socijalni savet usvojio 1970. godine. To nije procedura koja se bavi individualnim slučajevima povrede, već se ona aktivira kad postoji učestalo kršenje ljudskih prava u nekoj državi. Njena prednost je što se može pokrenuti protiv svake zemlje, a ne samo protiv one koja je ratifikovala neki međunarodni ugovor, pa čak i protiv države koja nije članica UN. “Procedura 1503” je primenjiva na povrede svih prava koja su ustanovljena međunarodnim standardima (građanska, politička, ekonomska, socijalna, kulturna i manjinska). Važno je istaći da je čitav taj postupak poverljiv (tajan), što znači da, osim članova organa koji raspravljaju, drugi subjekti nemaju saznanja o tome. Na kraju treba istaći da ova procedura ima za cilj da otkloni masovna ili sistematska kršenja ljudskih prava, a ne da pruži zadovoljenje oštećenom licu. Potkomisija za unapređenje i zaštitu ljudskih prava je najznačajniji pomoćni organ Komisije za ljudska prava (do 1999. godine njen naziv bio je Potkomisija za sprečavanje diskriminacije i zaštitu manjina), sastavljena od 26 stručnjaka izabranih u ličnom svojstvu. Zadaci Potkomisije su: izrada studija i preporuka koje se odnose na sprečavanje svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju ljudskih prava, koje zatim prosleđuje Komisiji za ljudska prava; zaštita rasnih,

61

Prava manjina nacionalnih, verskih i jezičkih manjina; i izvršavanje drugih zadataka koje joj povere Ekonomsko-socijalni savet i Komisija za ljudska prava. Radi što uspešnijeg ostvarivanja svojih zadataka, Potkomisija može ustanovljavati radne grupe i specijalne izvestioce. Od posebnog je značaja radna grupa za manjine koja je počela sa radom 1995. godine. Zadatak ovog pomoćnog tela Potkomisije je da iznalazi konstruktivna rešenja problema vezanih za manjinska prava, uključujući podsticanje međusobnog razumevanja vlade i manjinskih grupa, kao i da preporuči dodatne mere za promociju i zaštitu manjinskih prava. Predstavnici manjinskih grupa, NVO i stručnjaci mogu prisustvovati sastancima ove radne grupe. Visoki komesar za ljudska prava ustanovljen je rezolucijom Generalne skupštine 1993. godine i sedište mu je u Ženevi. Da bi lice bilo izabrano na tu funkciju, mora imati visoki moralni ugled i bogato iskustvo u oblasti zaštite ljudskih prava. Osnovni zadatak Visokog komesara je zaštita i unapređenje ljudskih prava za sve, a njegovi konkretni zadaci su: priprema međunarodnih standarda o ljudskim pravima, ostvarivanje tih standarda kroz monitoring i pomoć i unapređenje tih standarda kroz edukaciju i informisanje. Poseban naglasak je stavljan na eliminaciju diskrimainacije i unapređenje ostvarivanja svih ljudskih prava, a posebna pažnja posvećena je i problemima i zaštiti prava ugroženih grupa, kao što su deca, domorodačko stanovništvo, radnici migranti, manjine i ekstremno siromašna lica. 4.2.2. Ugovorna tela Komitet za ljudska prava je ustanovljen Paktom o građanskim i političkim pravima. Komitet je, između ostalog, ovlašćen da daje i tzv. generalne komentare u kojima iznosi tumačenje pojedinih članova Pakta. S obzirom da se čl. 27 Pakta direktno odnosi na zaštitu manjina, od značaja su neki njegovi komentari, npr: Generalni komentar br. 12 (tiče se prava naroda na samoopredeljenje), Generalni komentar br. 18 (tiče se zabrane diskriminacije), Generalni komentar br. 22 (tiče se

62

Zaštita manjina u međunarodnom pravu verskih sloboda) i Generalni komentar br. 23 (odnosi se na tumačenja čl. 27. Pakta). Prema samom Paktu, Komitet za ljudska prava nije ovlašćen da razmatra predstavke pojedinaca, uključujući i pripadnike manjina koji smatraju da im je prekršeno neko zagarantovano pravo. Države koje žele da takvu mogućnost daju svojim gađanima moraju ratifikovati i Prvi opcioni protokol uz Pakt o građanskim i političkim pravima. U tom slučaju, nakon ispunjenja predviđenih uslova, pojedinci mogu podnositi predstavke Komitetu i od njega tražiti da utvrdi da li postoji povreda nekog prava iz Pakta. Nakon sprovedenog postupka, Komitet donosi odluku koja nije pravno obavezna za države, ali se te odluke u znatnoj meri izvršavaju zbog autoriteta organa koji ih je doneo i zbog straha od političkih sankcija koje mogu uslediti od ostalih država i međunarodnih organizacija. Komitet protiv rasne diskriminacije ustanovljen je Konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965. godine. S obzirom na to da u nekim delovima sveta postoje i manjine čiji je osnov razlikovanje rasa, od značaja je nadležnost ovog organa da prima i razmatra predstavke od pojedinaca ili grupe lica ukoliko oni smatraju da su im povređena prava iz Konvencije. Da bi se ta procedura mogla primeniti, neophodna je posebna izjava države ugovornice da priznaje takvu nadležnost Komiteta. 5. ZAŠTITA MANJINA U OKVIRU SAVETA EVROPE 5.1. Osnovni dokumenti U okviru Saveta Evrope (SE) donet je veliki broj ugovora koji se bave zaštitom ljudskih prava. Međutim, samo neki od njih se, u potpunosti ili makar delimično, bave problematikom manjinske zaštite. Tri su takva ugovora najzančajnija: Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima i Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina.

63

Prava manjina 5.1.1. Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava je usvojena 1950. godine i ona štiti, uglavnom, građanska i politička prava. Do danas je više puta dopunjavana ili menjana protokolima. Za ovu Konvenciju bi se moglo reći da je to najnapredniji ugovor u oblasti zaštite ljudskih prava. Međutim, Konvencija reguliše samo prava koja pripadaju svim licima, a ne sadrži neke odedbe koje bi se odnosile na posebnu zaštitu manjina. Početkom devedestih godina prošlog veka bilo je predloga da se donese poseban protokol uz ovu Konvenciju koji bi bio posvećen manjinskim pravima, ali ta ideja još uvek nije realizovana, mada je 2001. godine ta zamisao ponovo oživela. Ipak, neke odredbe Evropske konvencje o ljudskim pavima na indirektan način pružaju zaštitu i manjinama. Radi se o članu 14 Konvencije, koji sadrži zabranu diskriminacije i to na sledeći način: “Uživanje prava i sloboda predviđenih u ovoj Konvenciji obezbeđuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, veroispovest, političko ili drugo ubeđenje, nacionalno ili socijalno poreklo, pripadanost nekoj nacionalnoj manjini, imovno stanje, rođenje ili drugi status.” Iz ovako formulisanog člana se može videti da se kao osnov diskriminacije navode mnoge osobine koje karakterišu manjine (jezik, veroispovest, nacionalno poreklo), a pored toga izričito je navedena i pripadnost nacionalnoj manjini kao zabranjeni osnov diskriminacije. Problem je što je domašaj ove odredbe bio ograničen samo na zabranu diskriminacije prilikom ostvarivanja prava iz Evropske konvencije o ljudskim pravima. S obzirom na to da Konvencija obuhvata uglavnom građanska i politička prava, zabrana diskriminacije (svih lica, pa i pripadnika manjina) prilikom ostvarivanja ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava je potpuno izostala. Drugim rečima, član 14 Konvencije

64

Zaštita manjina u međunarodnom pravu nije ustanovio pravo na nediskriminaciju kao posebno pravo, već je stvorio pravni okvir da se otkloni diskriminacija kod ostvarivanja nekog postojećeg prava iz Konvencije. Zbog navedenih slabosti Konvencije u pogledu zaštite od diskriminacije, 2000. godine je donet Protokol 12, čiji je jedini predmet regulisanje diskriminacije, odnosno njena zabrana. Time je zaštita od diskriminacije svih lica, pa i pripadnika manjina, podignuta na znatno viši nivo. Prema Protokolu, zabrana diskriminacije je definisana kao posebno pravo i to na sledeći način: “Svako pravo koje zakon pedviđa ostvarivaće se bez diskriminacije po bilo kom osnovu kao npr. polu, rasi, boji kože, jeziku, veroispovesti, političkom ili drugom uverenju, nacionalnom ili socijalnom poreklu, povezanosti sa nacionalnom manjinom, imovini, rođenju ili drugom statusu. ” Pored zabrane diskriminacije, kao najznačajnije garancije za zaštitu manjina, u Konvenciji se mogu izdvojiti još neka prava koja su od posrednog značaja za zaštitu manjina. To su sledeća prava i slobode: sloboda veroispovesti, sloboda misli i opredeljenja, sloboda okupljanja i udruživanja, pravo učešća u javnim poslovima, pravo osumnjičenog (i optuženog) da se u krivčnom postupku služi jezikom koji razume. 5.1.2. Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima Pošto Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda posebno ne obezbeđuje zaštitu regionalnih i manjinskih jezika, a pokazalo se da zabrana diskriminacije ne pruža dovoljnu zaštitu u tom pogledu, uvidelo se da je potrebno preduzeti nove mere kako bi se osigurala zaštita prava manjina da neguju svoju kulturu i upotrebljavaju sopstveni jezik. Razlog za preduzimanje takvih inicijativa bila je sve prisutnija tendencija postepenog odumiranja pojedinih jezika. Do toga je dolazilo zbog različitih faktora: zvanične politike države,

65

Prava manjina uticaja sredstava javnog informisanja, veće pokretljivosti stanovništva, globalizma, i dr. Evropi, koja je želela da očuva kulturnu i jezičku raznolikost, bilo je jasno da je najbolji način za ostvarenje tog cilja sklapanje međunarodnog sporazuma. Tako je 1992. godine u okviru Saveta Evrope usvojena Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima. Iako u nazivu ovog dokumenta stoji “povelja”, termin koji se obično koristi za neke političke i pravno neobavezujuće akte, treba naglasiti da je ona međunarodni ugovor obavezujći za strane ugovornice. Srbija i Crna Gora nije ratifikovala ovu Povelju, a do sada je to učinilo 17 od 46 država članica Saveta Evrope. Cilj Povelje je očuvanje jezičke raznolikosti kao jednog od najvažnijih elemenata evropske kulturne baštine. Dakle, ona kao primarni cilj nema zaštitu manjina, te stoga ne utvrđuje nikakva lična ili kolektivna prava pripadnika manjina. Ipak, imajući u vidu da se jezici etničkih manjina najčešće mogu okvalifikovati kao regionalni i manjinski jezici, uživaju stoga zaštitu iz Povelje. U prvom delu Povelje je data definicija pojma “manjinski jezici”. Taj termin se odnosi na one situacije u kojima jezik govore ili lica koja nisu koncentrisana na nekom konkretnom delu državne teritorije ili neka grupa ljudi koja je, mada koncentrisana na delu teritorije odnosne države, brojčano manja od stanovništva u tom regionu koje govori većinski jezik države. U drugom i trećem delu Povelje pobrojane su obaveze koje preuzimaju strane ugovornice. Drugi deo sadrži pregled ciljeva i načela na kojima su države članice dužne da grade svoju politiku, zakonodavstvo i praksu. Države su obavezne da te osnovne principe primene na sve regionalne i manjinske jezike. Na primer, neki od principa su: stvaranje uslova za lakšu upotrebu regionalnih i manjinskih jezika, donošenje propisa putem kojih bi se obezbedilo proučavanje regionalnih ili manjinskih jezika, unapređenje međusobnog razumevanja između svih jezičkih grupa unutar zemlje, itd.

66

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Treći deo Povelje sadrži brojne konkretne obaveze država u pogledu upotrebe regionalnih i manjinskih jezika u različitim oblastima života: obrazovanju, sudskim postupcima, javnom informisanju, kulturnom i socijalnom životu i dr. Međutim, za razliku od drugog dela, koji u potpunosti obavezuje sve strane ugovornice, treći deo Povelje vezuje samo one države koje se za to odluče. One moraju da preciziraju na koje će se regionalne ili manjinske jezike taj deo odnositi. Osim toga, postoji i dalja sloboda država da odrede koje će se obaveze iz trećeg dela odnositi na izabrani jezik. Uz to, veći broj odredaba ovog dela sadrži nekoliko opcija različitog stepena strogosti, a država je ta koja bira jednu od njih. Na primer, kod upotrebe manjinskog jezika u predškolskom obrazovanju taj raspon se kreće od “obaveze da se omogući predškolsko obrazovanje na manjinskom jeziku” do “obaveze ohrabrenja i stimulacije upotrebe tog jezika u predškolskom obrazovanju”. Države same odlučuju da li će uopšte prihvatiti obaveze iz trećeg dela Povelje, u odnosu na koje regionalne i manjinske jezike će ih prihvatiti, i, konačno, koje će obaveze prihvatiti u odnosu na koje konkretne jezike. Može se videti da je Povelja vrlo fleksibilan dokument koji je koncipiran tako da obuhvati različite faktičke situacije koje postoje u pojedinim evropskim državama. Uprkos tome, neobjašnjivo mali broj država je ratifikovao ovaj međunarodni ugovor. 5.1.3. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina Pošto je Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima na posredan način regulisala samo jedan segment manjinske zaštite, postojala je potreba za donošenjem jednog sveobuhvatnijeg ugovora. Takav ugovor je 1994. godine usvojen od strane Komiteta ministara SE pod nazivom Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina. Do februara 2005. godine ovu Konvenciju je ratifikovalo ili joj je pristupilo 35 država, od ukupno 46 država članice SE . Državna

67

Prava manjina Zajednica Srbija i Crna Gora (odnosno SR Jugoslavija) pristupila je Okvirnoj konvenciji 2001. godine. Okvirna konvencija predstavlja prvi višestrani ugovor koji je posvećen opštoj zaštiti manjina. Međutim, ona je ugovor regionalnog karaktera, jer njene strane ugovornice mogu postati države članice Saveta Evrope, a ostale države samo ako ih Komitet ministara SE pozove. U nazivu Konvencije upotrebljen je atribut “okvirna” jer se prilikom regulisanja pojedinih prava u njoj koriste odredbe programskog karaktera. Uvažavajući različito stanje u državama, njeni tvorci su smatrali da nije izvodljivo da se u Okvirnu konvenciju unesu odredbe koje na detaljan i iscrpan način regulišu prava manjina. Okvirna konvencija, uglavnom, ustanovljava samo generalne ciljeve i načela koje države moraju poštovati prilikom ostvarivanja pobrojanih prava manjina. Međutim, kao međunarodni ugovor, ona stvara pravne obaveze za države ugovornice i obavezuje ih da ostvare ustanovljene principe preduzimanjem konkretnih mera, uzdržavajući se od određene prakse i garantujući specifična prava. Ovim instrumentom su dati pravni okviri za akciju država, a države odlučuju koje će modalitete primeniti radi sprovođenja odredbi Konvencije u okviru svojih pravnih sistema. Okvirna konvencija u čl. 1 ističe da je zaštita nacionalnih manjina i prava i sloboda pripadnika manjina sastavni deo međunarodne zaštite ljudskih prava. Time se ističe da je zaštita manjina pitanje od međunarodnog značaja i ne može se smatrati materijom koja je jedino u nadležnosti država. Očigledno je da Okvirna konvencija u svom nazivu i u tekstu koristi termin “nacionalna manjina”, tako da se ona bavi zaštitom samo ove vrste manjina. Međutim, Konvencija nigde ne daje pojam nacionalnih manjina, tako da ostaje pomalo nejasno šta je objekat njene zaštite. U nedostatku definicije u Okvirnoj konvenciji, određeni broj država je prilikom njenog potpisivanja ili ratifikacije podneo deklaracije u cilju određivanja domena personalne primene. Pri tome su neke države bile restriktivne, tako da su znatno suzile domen njene primene, tj. ostavile su neke manjinske grupe izvan zaštite ove Konvencije.

68

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Konvencija stavlja akcenat na zaštitu pripadnika nacionalnih manjina, koji mogu uživati svoja prava indivudualno ili u zajednici sa drugima. Konvencijom se ne predviđaju kolektivna prava nacionalnih manjina, već se ta zaštita želi postići putem priznavanja odgovarajuće zaštite i posebnih prava pojedinaca koji pripadaju nacionalnim manjinama. U skladu s tim, Okvirna konvencija, kao ni drugi međunarodni instrumenti, ne sadrži pravo na teritorijalnu autonomiju, već ostavlja državama da odrede sredstva i načine kojima će omogućiti efektivnu političku participaciju. Svaki pripadnik nacionalne manjine ima pravo da slobodno bira da bude tretiran kao takav ili ne, i zbog svog opredeljenja ne može trpeti nikakve štetne posledice (čl. 3). Prema Okvirnoj konvenciji, obaveze država u pogledu zaštite pripadnika nacionalnih manjina su: • stvaranje uslova potrebnih za razvijanje kulturnog identiteta (čl. 5), • podsticanje tolerancije, međusobnog poštovanja i razumevanja među svim ljudima na njihovoj teritoriji (čl. 6), • zaštita prava na slobodu mirnog okupljanja, udruživanja i izražavanja misli i veroispovesti (čl. 7, 8 i 9), • priznavanje prava na privatnu ili javnu upotrebu manjinskog jezika (čl. 10 i 11), • priznavanje prava na upotrebu imena i prezimena na jeziku manjine (čl. 11), • nastojanje da se u oblastima tradicionalno ili znatno naseljenim pripadnicima manjina osigura upotreba manjinskog jezika u odnosima sa administrativnim organima, kao i postavljanje topografskih oznaka i na jeziku manjina (čl. 10 i 11), • garantovanje svakom pripadniku manjine da se u kaznenim postupcima koristi jezikom koji razume (čl. 10), • preduzimanje mera u oblasti obrazovanja i nauke u cilju razvijanja znanja o kulturi, istoriji, jeziku i religiji većine i manjina (čl. 12), • priznavanje prava pripadnicima manjina da ustanovljavaju sopstvene institucije za obrazovanje i da uče svoj jezik (čl. 13 i 14),

69

Prava manjina • • • •

nastojanje da se u oblastima tradicionalno ili znatno naseljenim pripadnicima manjina obezbede uslovi da pripadnici tih manjina imaju mogućnosti da uče sopstveni jezik ili da uče na tom jeziku (čl. 14), stvaranje uslova za stvarno učešće pripadnika manjina u kulturnom, socijalnom, ekonomskom životu i javnim poslovima ( čl. 15), uzdržavanje od mera usmerenih na menjanje srazmere stanovništva u oblastima nastanjenim manjinama ( čl. 16), zabrana ometanja prava pripadnika manjina da ustanovljavaju i održavaju slobodne i miroljubive prekogranične kontakte ( čl. 17). 5.2. Organi za zaštitu

U okviru Saveta Evrope postoji razgranat sistem organa koji su vrlo različiti po načinu svog osnivanja i značaju odluka koje donose. Najpre, postoje glavni organi SE i to su: Komitet ministara, Parlamentarna skupština, Sekretarijat i od 1994. godine Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Evrope kao savetodavno telo. Ovi glavni organi mogu osnivati i druge organe, pa je tako Komitet ministara rezolucijama osnovao Evropsku komisiju protiv rasizma i netolerancije i Komesara za ljudska prava. Na kraju, postoje i tela koja su ustanovljena ugovorima o zaštiti ljudskih i manjinskih prava zaključenim pod okriljem Saveta Evrope. Od značaja za zaštitu manjinskih prava treba pomenuti Evropski sud za ljudska prava, Komitet eksperata i Savetodavni komitet. 5.2.1. Organi Saveta Evrope Komitet ministara je glavni politički organ koji donosi obavezujuće odluke. Posebno su značajne njegove odluke kojima se usvajaju tekstovi međunarodnih ugovora koje kasnije države ratifikuju. Tako su usvojena oba pomenuta ugovora u oblasti zaštite manjina. Naročito je značajna uloga Komiteta ministara da se stara o poštovanja ugovora o ljudskim i manjinskim pravima. On nadgleda sprovođenje odluka Evropskog suda za ljudska prava. Takođe, ovaj organ vrši nadzor i nad

70

Zaštita manjina u međunarodnom pravu poštovanjem ugovornih obaveza iz Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima i Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina. Nakon što dobije mišljenje odgovarajućeg stručnog komiteta, Komitet ministara konačno razmatra izveštaje koje dostavljaju strane ugovornice o merama za sprovođenje ovih ugovora, i o tome donosi odgovarajuće preporuke. Parlamentarna skupština usvaja odluke koje predstavljaju putokaz za rad Komiteta ministara, a istovremeno su i smernice za države u kom pravcu treba da postupaju njihovi nacionalni parlamenti. Parlamentarna skupština je pokrenula mnoge inicijative za zaštitu ljudskih prava, među kojima značajno mestu imaju i one koje se tiču zaštite manjina. Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije ustanovljena je 1993. godine i njen osnovni zadatak je da se bori protiv rasizma, rasne diskriminacije, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije u Evropi. U svom radu Komisija se bavi analizom stanja u državama i to tako što godišnje u 10-12 država prati stanje rasne diskriminacije, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. Imajući u vidu tu dinamiku, svaka država dolazi na red da bude analizirana otprilike svake četvrte ili pete godine. Ovaj organ usvaja i opšte preporuke upućene državama članicama i vrši promociju dobre prakse u sprečavanju nepoželjnog ponašanja. Komesar za ljudska prava je ustanovljen 1999. godine u cilju promocije ljudskih prava i obezbeđivanja stvarnog poštovanja tih prava u državama članicama SE. U stvari, on treba da, na neki način, nadomesti praznine koje su prisutne u postojećim mehanizmima nadzora. Međutim, njegova funkcija nije da reaguje povodom pojedinačne povrede ljudskih prava, već da svojim aktivnostima predupredi takva kršenja i da u slučaju eventualnih učestalijih povreda skrene pažnju na to. U skladu sa napred navedenim, Komesar nije ovlašćen da prima i razmatra predstavke pojedinaca. Njegove najznačajnije funkcije su: edukacija i promovisanje svesti o ljudskim pravima, pružanje saveta

71

Prava manjina i informacija o zaštiti ljudskih prava i prevenciji njihovog kršenja, podrška nacionalnim ombudsmanima za zaštitu ljudskih prava, ukazivanje na nedostatke u pravnim propisima i praksi država članica SE, saradnja sa drugim međunarodnim telima za zaštitu ljudskih prava, i dr. Iako se nigde posebno ne ističe zaštita manjina, svakako da je ona integralni deo njegovih funkcija. 5.2.2. Ugovorna tela Evropski sud za ljudska prava je ustanovljen Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sud je, između ostalog, nadležan za sporove po predstavkama pojedinaca, grupa lica i nevladinih organizacija ukoliko smatraju da je došlo do povrede nekog prava iz Konvencije ili njenih protokola. Po okončanju postupka donosi se presuda, i ako je bilo povrede nekog prava, Sud odgovornoj državi nalaže izvršenje određenih obaveza (najčešće plaćanje novčane kompenzacije). U praksi Suda bilo je više presuda koje su se na indirektan način ticale prava manjina. U nekim slučajevima podnosioci predstavke žalili su se zbog odbijanja da se prizna samo postojanje grupa različitih od ostalog stanovništva prema kriterijumima koje su te grupe isticale. Tako su Bugarska i Grčka odbijale da registruju NVO koje su želele da osnuju pripadnici makedonske manjine u tim državama. Naime, bugarski organi su odbili da registruju NVO pod nazivom Ujedinjena makedonska organizacija Ilinden, ističući da je njena aktivnost usmerena protiv jedinstva bugarske nacije. Organi su tvrdili da je organizacija stvorena radi širenja “makedonizma” u Bugarskoj i preobraćanja bugarskog u makedonsko stanovništvo u određenim regionima, sa ciljem kasnijeg odvajanja tih regiona od Bugarske. Međutim, Evropski sud u Strazburu nije prihvatio takve argumente i istakao je da je zabranom registracije pomenutog udruženja povređena sloboda udruživanja koja je Konvencijom zagarantovana.

72

Zaštita manjina u međunarodnom pravu Grčki organi su odbili da registruju NVO pod nazivom Dom makedonske civilizacije, koja je u svom osnivačkom aktu navela da za cilj ima očuvanje i razvijanje kulture, folklora i tradicije u regionu Florine. Međutim, Grčka je isticala da to što je navedeno nije cilj te organizacije, već je njen stvarni cilj promocija ideje o makedonskoj manjini u Grčkoj, što je suprotno državnim nacionalnim interesima, a samim tim i pravu. Evropski sud je bez ustezanja odbacio argumente Grčke, ističući da je cilj udruženja, koji se sastoji u očuvanju i razvijanju narodne kulture u tom regionu potpuno dozvoljen, te da je zabranom njegove registracije prekršen čl. 11 Konvencije. U jednom slučaju protiv Turske, podnosilac predstavke kurdskog porekla se žalio zbog presude kojom je osuđen na kaznu zatvora i novčanu kaznu zbog pisanja novinskog članka. Turska je isticala da je autorov članak pod naslovom “Kurdistan: da li će posati zajednička kolonija Evrope?” usmeren na širenje propagande protiv jedinstva turske nacije i države i da podstiče separatizam. Evropski sud je našao da članak na nekim mestima predstavlja Tursku u lošem svetlu i da ima narativno neprijateljski ton, ali da ne podstiče nasilje, oružani otpor ili ustanak, niti predstavlja govor mržnje. U skladu sa tim, Sud je zaključio da postoji povreda čl. 10 Konvencije koji garantuje slobodu izražavanja. Drugi slučaj se odnosio na mešanje države u unutrašnju versku hijerarhiju manjine. Naime, posle smrti islamskog starešine – muftije rodopskog – Grčka je imenovala novog muftiju. Zakon je predviđao da je ta verska funkcija izborna, ali je tokom izbornog postupka izmenjen način izbora muftije, te je on imenovan od grčke države. Podnosilac predstavke je izabran za muftiju prema ranijoj proceduri od strane muslimanskih vernika, što grčke vlasti nisu priznale, pa su čak zbog oblačenja i vršenja verskih obreda izabranog muftiju kaznile. Evropski sud je našao da kažnjavanje lica jedino zbog činjenice da je postupao kao verski vođa grupe koja ga je dobrovoljno sledila, teško može biti spojivo sa zahtevima verskog pluralizma u demokratskom društvu.

73

Prava manjina Komitet eksperata je telo koje je ustanovljeno Evropskom poveljom o regionalnim i manjinskim jezicima i njegov zadatak je da sa stručne strane ispita poštovanje odredbi ovog ugovora. Prema Povelji, države imaju obavezu da podnose izveštaje o merama koje su preduzele u cilju poštovanja prihvaćenih obaveza. Za razmatranje tih izveštaja nadležan je Komitet ministara SE, ali pošto je to politički organ koji ne poseduje stručno znanje, postojala je potreba da podnete izveštaje najpre ispita Komitet eksperata. Njegov zadatak je da analizira izveštaje i dostavlja ih Komitetu ministara, sa predlogom preporuka koje bi trebalo usvojiti. Savetodavni komitet je stručno telo ustanovljeno Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina. Zadatak ovog organa je sličan sa ulogom koju ima napred pomenuti Komitet eksperata. I prema Okvirnoj konvenciji države imaju obavezu da Komitetu ministara SE podnose izveštaje o njenom sprovođenju. Pružajući stručnu pomoć Komitetu ministara, Savetodavni komitet, pored informacija dobijenih u izveštaju država, može prikupljati informacije o poštovanju manjinskih prava i od NVO. Nakon ispitivanja svih tih informacija, ovaj organ dostavlja Komitetu ministara mišljenje o preduzetim merama, kao i eventualne sugestije o usvajanju preporuka o nekoj državi. Zaključci i preporuke koje usvoji Komitet ministara nisu pravno obavezujće za države, ali mogu da izvrše politički pritisak usmeren na promenu stanja u toj državi. 6. ZAŠTITA MANJINA I OEBS 6.1. Osnovni dokumenti U okviru Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (ranije Konferencije za evropsku bezbednost i saradnju) donet je veliki broj dokumenata koji se bave različitim pitanjima. Ti dokumenti nisu pravno obavezni za države članice, ali zbog autoriteta organizacije imaju veliku moralno-političku snagu, pa države teže da ih maksimalno

74

Zaštita manjina u međunarodnom pravu poštuju. Nijedan od tih dokumenata nije se isključivo bavio zaštitom manjina, ali se u nekima od njih, između ostalih pitanja, uređuje i položaj manjina. OEBS ima vrlo razgranatu mrežu tela i organa. Većina od njih se uopšte ne bavi pitanjem manjina, ili to čini samo uzgredno. Jedini organ u čiji isključivi zadatak spada zaštita manjina je Visoki komesar za nacionalne manjine. 6.1.1. Završni akt iz Helsinkija Ovaj dokument je usvojen na konferenciji KEBS-a koja je održana u Helsinkiju 1975. godine. Pored ostalih pitanja zaštite ljudskih prava, u ovaj dokument su unete i neke odredbe koje se tiču manjina, a najznačajnija od njih glasi: “države na čijoj teritoriji postoje nacionalne manjine poštovaće pravo pripadnika tih manjina na jednakost pred zakonom i omogućiće im stvarno uživanje ljudskih prava i osnovnih sloboda”. Može se videti da se ovde govori samo o individualnim pravima pripadnika nacionalnih manjina i da ovakva formulacija jedino ponavlja ono što je već rečeno u čl. 27 Pakta o građanskim i političkim pravima. Ako se uz to ima u vidu da Helsinški akt govori samo o nacionalnim manjinama, da ne daje definiciju manjina i da pitanje postojanja manjina prepušta državama, njegov je domašaj u oblasti zaštite manjina prilično ograničen. 6.1.2. Kopenhaški dokument Sastanak o humanoj dimenziji održan u Kopenhagenu 1990. godine smatra se najznačajnijim događajem za zaštitu manjina u okviru OEBS-a. Na njemu je usvojen akt poznat pod nazivom Kopenhaški

75

Prava manjina dokument i on danas predstavlja osnovni instrument OEBS-a kojim su utvrđeni standardi u pogledu zaštite nacionalnih manjina. U Kopenhaškom dokumentu su najpre istaknuta načela na kojima se zasniva zaštita nacionalnih manjina. Predviđeno je da poštovanje prava pripadnika nacionalnih manjina predstavlja bitan faktor mira, stabilnosti i demokratije u državama članicama, kao i da se to može ostvariti samo u demokratskim političkim okvirima zasnovanim na vladavini prava. Dalje je istaknuto da je pravo svakog pojedinca da se opredeli i izjasni kao pripadnik manjine i da zbog toga ne može trpeti štetne posledice. Naglašeno je da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da bez diskriminacije ostvaruju sva ljudska prava. Takođe se ističe da će države, kada je to potrebno, usvojiti određene mere koje će pripadnicima nacionalnih manjina obezbediti punu jednakost sa ostalim građanima (“mere pozitivne diskriminacije”). Kopenhaški dokumenat sadrži i brojna konkretna prava pripadnika nacionalnih manjina i obaveze država, i to: • pravo na privatnu i javnu upotrebu maternjeg jezika, • pravo na osnivanje i korišćenje svojih prosvetnih, kulturnih i verskih institucija, • pravo na poštovanje svoje vere i verskih običaja, • pravo na uspostavljanje i održavanja kontakata sa licima zajedničkog etničkog i verskog porekla, kako u zemlji tako i u inostranstvu, • pravo na osnivanje NVO, • pravo na stvarno učešće u javnom životu, • obavezu država da štite identitet manjina i da stvaraju uslove za njegovo očuvanje i razvoj, • obavezu država da nastoje da obezbede pripadnicima nacionalnih manjina da uče maternji jezik tokom školovanja ili da se na tom jeziku školuju. Dokument ističe da navedena prava treba ostvarivati u skladu sa zakonodavstvom države. Pored toga, nigde se ne pominje pravo pripadnika nacionalnih manjina na secesiju. Time se želelo istaći da

76

Zaštita manjina u međunarodnom pravu uživanje prava nacionalnih manjina ne može biti na štetu teritorijalnog integriteta država. 6.2. Visoki komesar za nacionalne manjine Funkcija Visokog komesara za nacionalne manjine ustanovljena je 1992. godine, i imenuje ga Ministarski savet na period od tri godine. Mada bi njegov naziv mogao da navede na drugačiji zaključak, osnovni cilj Visokog komesara nije zaštita manjina u skladu sa međunarodnim standardima. On ne kontroliše na koji način države izvršavaju svoje međunarodne obaveze u pogledu zaštite manjina. Njegov zadatak je da sprečava sukobe reagovanjem u najranijoj fazi na konkretne situacije manjinske ugroženosti koje mogu da prerastu u sukob i tako utiču na mir i stabilnost na području OEBS-a. Osnovna svrha ovog organa je očuvanje i jačanje mira i bezbednosti u regionu, a ne briga za manjinska prava. U vršenju te svoje “preventivne funkcije” Visoki komesar može prikupljati informacije o problemima nacionalnih manjina, procenjivati ozbiljnost tenzija na terenu, posećivati države, posredovati u cilju unapređenja dijaloga između suprostavljenih strana. Pri tome, on je ovlašćen da prikuplja podatke iz svih izvora, uključujući medije i NVO, kao i da direktno prima izveštaje od strana u sporu. Ukoliko utvrdi da postoji rizik sukoba, Visoki komesar obezbeđuje “rano upozoravanje” i, po potrebi, “ranu akciju”. Ne postoji jasno razlikovanje između ove dve aktivnosti, ali cilj obe je da dođe do popuštanja zategnutosti, ili da se alarmiraju organi OEBS-a ako sam Visoki komesar nije u stanju da sredstvima kojima raspolaže spreči dalju eskalaciju sukoba. 7. ZAVRŠNE NAPOMENE Pored zaštite manjina u okviru međunarodnih organizacija ili putem višestranih ugovora, od davnina postoji praksa da dve države zaključuju međunarodni ugovor kojim se štite prava manjina na tim

77

Prava manjina teritorijama. Međutim, u ranijim periodima zaštita uspostavljena dvostranim ugovorima smatrana je nekom vrstom specijalnih privilegija koje su zahvaljujući istorijskim, verskim ili naprosto političkim razlozima bile date nekim grupama. Manjinska prava nisu imala univerzalni karakter, i priznavanje manjinskih prava, pa čak i priznanje postojanja samih manjina, zavisilo je od bilateralnih odnosa između država i to pravo davano je samo manjinama iz onih država sa kojima bi se sačuvali mirni odnosi, tj. izbegao rat. Često su ti ugovori bili sredstvo za mešanje jačih država u poslove slabijih, pod vidom stvarne ili navodne zaštite manjina. I danas se vrlo često koriste dvostrani ugovori kao instrument zaštite manjina. Njih sklapaju, uglavnom, one države koje imaju dobre međusobne relacije, a ne postoje između država gde su te relacije zategnute, što nije dobro, jer se položaj manjina pogoršava kada dođe do zahlađenja odnosa između njihove matične države i države u kojoj žive. U tome je njihova slabost u poređenju sa višestranim ugovorima. U dvostranim ugovorima, isto tako, uglavnom ne postoje mehanizmi za kontrolu njihovog poštovanja. No, i pored svega, bilateralni ugovori ostaju dobar garant za manjinsku zaštitu u odnosima susednih država.

78

Goran Bašić NACIONALNE MANJINE U SRBIJI• I Pored 82,9% lica koja su se izjasnila da pripadaju srpskom stanovništvu, 0,92% građana koji su se opredelili za crnogorsko etničko poreklo i 2,03% stanovništva koje se nije nacionalno opredelilo ili se izjasnilo za regionalnu pripadnost, u Srbiji žive brojne nacionalne manjine, među kojima su najbrojniji Mađari sa 293.299 pripadnika (3,9%), Bošnjaci sa 136.087 (2,1%) i Romi sa 108.193 (1,4%) lica. Kada je reč o broju Roma, onda – kao i u većini država u regionu – on varira između podataka dobijenih popisom i procena stručnjaka i romskih predstavnika. Istraživanje Romska naselja, uslovi života i mogućnosti integracije Roma u Srbiji, koje su 2002. godine obavili stručnjaci Centra za istraživanje etniciteta, ukazuje na to da je u Srbiji u 592 romska naselja, u kojima živi više od 100 ljudi ili više od 15 porodica, nastanjen 247.591 pripadnik romske etničke zajednice.1 Pretpostavlja se da je ovaj nesklad nastao pretežno zbog etničke mimikrije kod Roma koji, nastojeći da izbegnu porugu i diskriminaciju, često prikrivaju svoje etničko poreklo.

• Rad je realizovan u okviru projekta Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Društveno razvojne mogućnosti Srbije u evropskim i svetskim procesima (broj 1926), po Ugovoru sa MNTR Vlade Republike Srbije 1 www.ercbgd.org.yu

79

Prava manjina Tabela 1: Etnički sastav stanovništva Srbije po popisu iz 2002. godine (bez Kosova i Metohije) Etnička pripadnost UKUPNO Srbi Crnogorci Jugosloveni Albanci Bošnjaci Bugari Bunjevci Vlasi Goranci Mađari Makedonci Muslimani Nemci Romi Rumuni Rusi Rusini Slovaci Slovenci Ukrajinci Hrvati Česi Ostali Neopredeljeni Regionalna pripadnost Nepoznato

Srbija 7.498.001 6.212.838 69.049 80.721 61.647 136.087 20.497 20.012 40.054 4.581 293.299 25.847 19.503 3.901 108.193 34.576 2.588 15.905 59.021 5.104 5.354 70.602 2.211 11.711 107.732 11.485 75.483

Centralna Srbija 5.466.009 4.891.031 33.536 30.840 59.952 135.670 18.839 246 39.953 3.975 3.092 14.062 15.869 747 79.136 4.157 1.648 279 2.384 3.099 719 14.056 563 6.400 52.716 1.331 51.709

Vojvodina 2.031.992 1.321.807 35.513 49.881 1.695 417 1.658 19.766 101 606 290.207 11.785 3.634 3.154 29.057 30.419 940 15.626 56.637 2.005 4.635 56.546 1.648 5.311 55.016 10.154 23.774

Izvor: Saopštenje br. 295, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2003.

80

Nacionalne manjine u Srbiji Većina Bošnjaka u Srbiji živi u Sandžaku, koji leži u jugozapadnom delu zemlje – na međi sa Albanijom, Bosnom i Crnom Gorom. Ukupna teritorija Sandžaka obuhvata oko 8.700 km² teritorije Srbije i Crne Gore. U srbijanskom delu Sandžaka ima šest opština koje su podeljene u dva okruga: Novi Pazar i Tutin se nalaze u Raškom okrugu – sa sedištem u Kraljevu, a Nova Varoš, Priboj, Prijepolje i Sjenica su u Zlatiborskom okrugu – sa sedištem u Užicu. U tri sandžačke opštine, Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici, Bošnjaci imaju apsolutnu većinu u ukupnom stanovništvu. U novopazarskoj opštini živi 65.593 Bošnjaka i 17.599 lica srpske nacionalnosti, u Tutinu je 28.319 Bošnjaka i 1.299 Srba, dok je u Sjenici broj bošnjačkog stanovništva 20.512, a srpskog – 6.572. U ostalim opštinama srbijanskog Sandžaka, u Novoj Varoši živi 1.028, Priboju 5.567,a u Prijepolju 13.109 stanovnika, od kojih većinu čine Srbi. U vezi sa brojem Bošnjaka u Srbiji je još uvek otvoreno pitanje njihovog identiteta. Naime, poznato je da je proces sazrevanja bošnjačke nacije politički artikulisan u poslednjoj deceniji prošlog veka. Na Bošnjačkom saboru, održanom u Sarajevu 28. septembra 1993. godine, aklamacijom je usvojeno bošnjačko nacionalno ime.2 O svom nacionalnom imenu izjasnili su se 1996. godine Bošnjaci nastanjeni u Sandžaku, koji su, u skladu sa odlukama Kongresa Vijeća bošnjačkih intelektualaca BiH i odlukom Skupštine BiH o preimenovanju nacionalnog imena Muslimana u Bošnjake, prihvatili Bosnu kao matičnu državu i naziv Bošnjak za ime naroda. Međutim, deo ove etničke zajednice u Srbiji nije prihvatio ovu odluku, već i dalje svoj identitet određuje kroz konfesionalnu pripadnost. Prema poslednjem popisu, u Srbiji se 19.503 lica izjasnilo pod odrednicom Muslimani, od kojih 8.371 lice živi u sandžačkim opštinama.3 Videti: Rizah Gruda, Nacionalno biće Bošnjaka Sandžaka, Novi Pazar, 2002; Filipović Muhamed, Jedno dugo, dugo putovanje uz Lim i oko Peštera, Svjetlost, Sarajevo, 2002; Goran Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Centar za antiratnu akciju, Beograd, 2002. 3 Etnički mozaik Srbije, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore, Beograd, 2004. 2

81

Prava manjina Najveći broj Albanaca u Srbiji živi u Pčinjskom okrugu, u opštinama Preševo i Bujanovac, koje se prostiru duž granice sa Kosovom. U Bujanovcu živi 23.681 građana albanske narodnosti, a u Preševu – 31.098 Albanaca. U obe opštine, pored Albanaca, žive i pripadnici drugih nacionalnih manjina – Aškalije, Bošnjaci, Romi i drugi, a brojem se izdvajaju pripadnici srpskog naroda, kojih je u Preševu 2.984, a u Bujanovcu 14.782. U opštini Medveđa, koja prema teritorijalnopolitičkoj organizaciji zemlje pripada Jablaničkom okrugu, živi 2.816 Albanaca. Prema aktuelnom popisu stanovništva, u ostalim delovima Srbije živi još 4.084 Albanca. U odnosu na 1981. godinu – kada je u Srbiji živelo 75.725 Albanaca – uočljivo je, uprkos pozitivnom i relativno visokom prirodnom priraštaju, izraženo smanjenje albanske populacije, što se može objasniti njihovom emigracijom ka Kosovu i zemljama u zapadnoj Evropi. U centralnoj Srbiji, naročito u njenom severoistočnom delu, brojem se izdvajaju pripadnici vlaške etničke zajednice. Prema popisu stanovništva sprovedenom 1991. godine, u Srbiji je živelo 17.672 građana vlaške nacionalnosti. Jedanaest godina kasnije popisano je 39.953 Vlaha u centralnoj Srbiji i 101 Vlah u Vojvodini. Iako se prirodni priraštaj kod ove etničke zajednice ne razlikuje bitno od susednih etničkih grupa, očigledno je da se broj njenih pripadnika uvećao za više od dva puta. Da je reč o uticaju nedemografskih faktora, svedoče i rezultati popisa stanovništva u poslednjih pola veka. Naime, 1948. godine prvim posleratnim popisom stanovništva popisano je 93.444 lica vlaške nacionalnosti. Na sledećem popisu, koji je sproveden šest godina kasnije, njihov broj je opao za dve trećine – 28.047, a posle popisa 1961. godine broj Vlaha je spao na marginalnih 1.369 lica. Najzad, u sledeća dva popisa utvrđen je porast broja pripadnika vlaške etničke zajednice – 1971. godine na 14.730, a 1981. godine na 25.597. Najzad, u dve opštine u istočnoj Srbiji – Dimitrovgradu i Bosilegradu – nastanjeni su pripadnici bugarske nacionalne manjine. U Dimitrovgradu bugarska populacija broji 5.836, a u Bosilegradu – 7.037 lica. U Niškom okrugu živi 866 pripadnika bugarske nacio-

82

Nacionalne manjine u Srbiji nalne manjine, a preostali broj – do 18.839 lica bugarske nacionalnosti – nastanjen je u drugim mestima centralne Srbije. U Vojvodini se 1.658 građana izjasnilo da pripada bugarskoj manjini. Dakle, razlike u demografskom razvitku stanovništva prema nacionalnosti, kao i ekonomski, socio-kulturni i politički činioci, uticali su na teritorijalni razmeštaj stanovništva centralne Srbije, koji odlikuje proces nacionalne homogenizacije i prostorno-demografske polarizacije. Tako, Srbi imaju apsolutnu većinu u sto devet opština, Bošnjaci u tri opštine (Tutin 94,2%, Novi Pazar 78,2% i Sjenica 75,5%), Albanci u dve (Preševo 89,1% i Bujanovac 54,7%), dok Bugari imaju jednu opštinu sa apsolutnom (Bosilegrad 70,9%) i jednu sa relativnom većinom stanovništva (Dimitrovgrad 49,7%). Od ostalih etničkih zajednica, neke su veoma disperzivno nastanjene (na primer, Romi i Jugosloveni), dok su druge koncentrisane u određenim regionima (na primer, Vlasi u istočnoj Srbiji).4 U etničkom pogledu Vojvodinu odlikuje izrazito heterogena struktura stanovništva bimodalnog tipa, jer brojem preovlađuju dve etničke zajednice – Srbi i Mađari, koji čine gotovo 80% celokupnog stanovništva. Mađarsku nacionalnu manjinu, koja u strukturi stanovništva Vojvodine čini 14,3%, tradicionalno odlikuje depopulacioni trend. Međutim, apsolutno smanjenje broja pripadnika mađarske nacionalnosti za oko 42.700 lica, koje je nadmašilo njihov ukupni prirodni priraštaj, upućuje na izraženo delovanje emigracione komponente. Mađari nastanjuju severne vojvođanske okruge – Severnobački i Severnobanatski, gde imaju apsolutnu većinu stanovništva u šest opština: Kanjiži 86,5%, Senti 80,5%, Adi 76,6%, Bačkoj Topoli 58,9%, Malom Iđošu 55,9% i Čoki 51,6%. Relativnu većinu stanovništva ostvaruju u Bečeju – 48,8% i Subotici – 38,5%. Slična demografska situacija je i kod hrvatske nacionalne manjine, koja sa 56.546 pripadnika učestvuje sa 2,8% u ukupnom stanovništvu Vojvodine. Ukupan broj hrvatske nacionalnosti u Srbiji iznosi 70.602 lica. Do 1991. godine u Srbiji je živelo 105.406 građana hrvatske nacio4

Nada Raduški, Ibid.

83

Prava manjina nalnosti, od kojih je najveći deo – 66.014, odnosno 88,24%, nastanjivao opštine Suboticu, Sombor, Apatin, Rumu, Bač, Kulu, Sremske Karlovce, Bačku Palanku, Šid, Inđiju, Irig i Novi Sad. Ukupno smanjenje hrvatskog stanovništva u Srbiji znatno je veće od prirodnog priraštaja, što ukazuje na iseljavanja prema matičnoj državi zbog političke situacije i međuetničkih tenzija koje su naročito bile izražene do 2000. godine. U vojvođanskoj etničkoj košnici Slovaci čine tradicionalnu, staru nacionalnu manjinu koja broji 59.021 pripadnika. Najviše ih je nastanjeno u opštinama Kovačica – 19,41% i Bački Petrovac – 16,52%, i u Novom Sadu – 12,25%. U odnosu na 1991. godinu, kada je popisano 66.863 Slovaka, uočljiv je depopulacioni trend koji je uslovljen negativnim prirodnim priraštajem, dok su faktori poput emigracije i promene nacionalnog opredeljenja zanemarljivi. Pripadnika rumunske nacionalne manjine ima 34.576, a najbrojniji su u opštinama: Alibunar - 17,6% stanovništva, Vršac – 17,15% i Pančevo – 11,8%. I kod drugih nacionalnih zajednica u Vojvodini – Bunjevaca, Nemaca, Rusina, Ukrajinaca – izraženi su nepovoljni trendovi u populacionom razvitku. Razlozi smanjivanja broja ovih nacionalnih zajednica pod uticajem su više negativnih demografskih činilaca: nizak prirodni priraštaj, emigracija, promena nacionalne pripadnosti, asimilacioni procesi koji su uslovljeni njihovom teritorijalnom rasprostranjenošću, malobrojnošću, znatnim brojem mešovitih brakova i drugo. Gotovo petostruki porast broja lica koja su se izjasnila u smislu regionalne pripadnosti (Vojvođani, Banaćani, Sremci...), kao i porast nacionalno neopredeljenih lica, najbolje prikazuje etnopolitički trenutak u kome je sproveden poslednji popis stanovništva. II Iako se od 2000. godine Srbija nalazi u stanju ustavne reforme, do sada je ustavnim promenama obuhvaćen samo nivo savezne države, koja je transformisana u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora.

84

Nacionalne manjine u Srbiji Osnova za redefinisanje odnosa u tadašnjoj federaciji bio je Sporazum o principima odnosa Srbije i Crne Gore u okviru državne zajednice, koji su uz pomoć Evropske unije 14. marta 2004. godine potpisali predstavnici Srbije, Crne Gore i savezne države. Iz sporazuma je proizašla Ustavna povelja državne zajednice Srbija i Crna Gora, koja je – u skladu sa principima o odnosima u državnoj zajednici – izglasana u parlamentima Srbije, Crne Gore i SRJ. U Ustavnoj povelji se ne posvećuje posebna pažnja uređenju položaja nacionalnih manjina, već se članom 8 Povelje ova materija prepušta Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koja se smatra sastavnim delom Ustavne povelje. U sledećem članu Ustavna povelja ipak naglašava obavezu država članica da “uređuju, obezbeđuju i štite ljudska i manjinska prava i građanske slobode na svojoj teritoriji”, kao i da se “dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava, individualnih i kolektivnih, i građanskih sloboda ne može smanjivati”. Najzad, sledećim stavom istog člana utvrđuje se delokrug nadležnosti Srbije i Crne Gore u odnosu na ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava i građanskih sloboda: “Srbija i Crna Gora prati ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava i građanskih sloboda i obezbeđuje njihovu zaštitu, u slučaju kada ta zaštita nije obezbeđena u državama članicama”. Dakle, reč je o ograničenoj nadležnosti iz koje je proizašao niz problema o kojima će biti više reči u delu koji se odnosi na Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. U vezi sa nadležnošću organa Državne zajednice u pogledu ljudskih i manjinskih prava trebalo bi pomenuti i član 45 Povelje, u kojem je dat opis delokruga rada ministra za ljudska i manjinska prava. Što se tiče njegove nadležnosti akcenat je stavljen na funkcije praćenja ljudskih i manjinskih prava, te koordiniranja ovih poslova sa nadležnim organima u državama članicama. Dakle, u Ustavnoj povelji ne nalazimo čvrste temelje za sistem zaštite prava nacionalnih manjina. Nejasno definisan delokrug nadležnosti i fleksibilan odnos centralnih vlasti prema nadležnim organima država članica, izostavljanje institucionalizovanih mehanizama pomoću kojih se nadležnosti ostvaruju, u praksi izazivaju konfuziju i mnoš-

85

Prava manjina tvo upravnih nepravilnosti i nedorečenosti. Najveću među njima svakako predstavlja različit stepen nadležnosti u odnosu na zaštitu prava nacionalnih manjina u državama članicama: u Crnoj Gori, pored toga što su Ustavom regulisana posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, ustanovljeno je Ministarstvo za zaštitu prava nacionalnih manjina i pokrenuta je procedura za donošenje posebnog zakona o nacionalnim manjinama u Crnoj Gori. Svega toga u Srbiji nema. O zaštiti prava nacionalnih manjina stara se Ministarstvo državne zajednice, koje radi sa ograničenim ovlašćenjima i čije ingerencije zavise od rada niza republičkih i pokrajinskih organa uprave. Zakon o zaštiti prava nacionalnih manjina, koji je donet na nekadašnjem saveznom nivou, primenjuje se samo u Srbiji, u kojoj su izostale inicijative za uređenje zaštite nacionalnih manjina. Dve godine nakon donošenja Zakona o zaštiti prava nacionalnih manjina nema u Srbiji odgovarajućih zakona koji bi omogućili da se prava predviđena pomenutim zakonom primenjuju. Umesto toga, u protekle dve godine u Srbiji je propuštena prilika da se na odgovarajući način unapredi pravni položaj manjina. Odredbe u zakonima o javnom informisanju, lokalnoj samoupravi, osnovnoj školi, izboru narodnih poslanika, ne obezbeđuju odgovarajući i dovoljan stepen pravne sigurnosti manjina. Pozitivnim korakom bi se moglo smatrati formiranje Saveta za nacionalne manjine pri Vladi Srbije, kojim predsedava premijer i u čijem radu, pored resornih ministara, učestvuju i predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Konstituisanje ovog tela predviđeno je Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, koji je donet u februaru 2002. godine. Međutim, i pored čestih zahteva stručnjaka i predstavnika nacionalnih manjina da se ovo telo ustanovi, to nije učinjeno sve do septembra 2004. godine – sa obrazloženjem da se raspala savezna država i da je nejasan postupak formiranja Saveta i njegove nadležnosti. Na integralnu pravnu zaštitu manjina upućuje i član 2 Povelje o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koji predviđa da se “prava zajamčena ovom poveljom neposredno uređuju, obezbeđuju i štite ustavima, zakonima i politikom država članica”.

86

Nacionalne manjine u Srbiji Međutim, tekst Povelje, kao i Ustavna povelja, nastao je na osnovu usaglašavanja stavova i interesa predstavnika političkih partija koje su početkom 2003. godine bile na vlasti. U tom smislu oba dokumenta nisu proizašla iz opšte volje građana, a još manje su zasnovana na stručnim promišljanjima, komparativnim analizama sličnih konstituanti. Najmanje su, čini se, prilagođena političkim prilikama u zemlji. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima ne može se osporiti namera njenih tvoraca da obuhvate većinu standarda priznatih u ranijem ustavnom sistemu i sadržanih u međunarodnim konvencijama, ali ne može se reći da je njom bitno unapređen pravni položaj nacionalnih manjina. Naime, Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama kodifikovana su prava koja su priznata Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina SRJ i Ustavom Crne Gore. Poređenjem sadržaja ovih dokumenata možemo najlakše uočiti koliko su odredbe o zaštiti prava nacionalnih manjina unapređene u odnosu na prvi tekst takve vrste u savremenoj Srbiji (i Crnoj Gori) - Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i na ustavnopravna rešenja u državama članicama. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama “zabranjena je svaka neposredna ili posredna diskriminacija, po bilo kom osnovu, pa i po osnovu rase, boje, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja ili sličnog statusa, veroispovesti, političkog ili drugog ubeđenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti ili psihičkog ili fizičkog invaliditeta”.5 U Zakonu o nacionalnim manjinama, u članu 3, takođe se izričito zabranjuje svaki oblik diskriminacije na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, verskoj, jezičkoj osnovi prema osobama koje pripadaju nacionalnim manjinama. U aktuelnom Ustavu Srbije subjekat zabrane diskriminacije je građanin, a pored kategorija sadržanih u pomenutim dokumentima, on zabranu diskriminacije proširuje i u odnosu na “...političko ili drugo uverenje, obrazovanje, socijalno poreklo, imovinsko stanje ili koje lično svojstvo”.6 Najzad, u 5 6

Član 2 Povelje o ljudskim i manjinskim pravima... Član 13 Ustava RS.

87

Prava manjina Ustavu Crne Gore nema izričitih odredbi o zabrani diskriminacije, ali je članom 15 iskazano “da su građani slobodni i jednaki bez obzira na bilo kakvu posebnost ili svojstvo”. Za razliku od ustava država članica, Povelja o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama i Zakon o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina priznaju mere afirmativne akcije (pozitivne diskriminacije), u smislu njihovog preduzimanja prema grupama čiji je status nepovoljan ili su njihova prava ugrožena. Intencija zakonodavca da manjinskim grupama, koje se nalaze u nepovoljnom položaju u odnosu na većinsku naciju, omogući povlašćene uslove za prevazilaženje takvog stanja sadržana je u članu 4 Zakona, čiji je naslov Mere za obezbeđenje ravnopravnosti. Iz stava 2 ovog člana jasno je da je su “mere kojima se obezbeđuje ravnopravnost”, odnosno mere pozitivne diskriminacije, namenjene pripadnicima romske nacionalne manjine. Postoji nekoliko razloga zašto je to tako formulisano: prvo – pripadnici romske manjine nalaze se u zaista teškom socijalno-ekonomskom i društvenom položaju, drugo – tokom priprema Zakona predstavnici romskih udruženja uporno su zahtevali da se u njemu izričito navede formulacija iz koje se jasno vidi da im je priznat status nacionalne manjine, i treće – unutar ekspertskog tima, koji je pripremao Zakon, postojala je grupa istomišljenika koja se zalagala da se romsko pitanje u zemlji posmatra i kao etničko i kao socijalno-ekonomsko. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama takođe je izbegnuto da se pomenu termini “pozitivna diskriminacija” i “mere afirmativne akcije”, već su se pisci Povelje opredelili za formulaciju: unapređenje pune i efektivne ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i onih koji pripadaju većini u svim oblastima ekonomskog, socijalnog, političkog i kulturnog života (čl. 55).7 Istim članom precizira se da se ove mere propisuju - ako je potrebno - zbog uklanjanja izrazito nepovoljnih uslova života, koji posebno pogađaju pripadnike određene nacionalne manjine. Ova formulacija je prihvaćena i maltene doslovno prepisana iz člana 4 Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina.

7

88

Nacionalne manjine u Srbiji Ustavnopravni izvori zaštite nacionalnih manjina u Srbiji i u Crnoj Gori su jednoobrazni i u pogledu slobode nacionalnog opredeljivanja i izražavanja. U Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, čl. 5. st. 1, proklamovano je da niko ne sme pretrpeti štetu zbog svog nacionalnog opredeljenja i izražavanja nacionalne pripadnosti ili zbog uzdržavanja od takvog činjenja. Ustav Srbije u članu 49 precizira da se građaninu “jemči sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti i kulture...”. U Ustavu Crne Gore, član 34, izjašnjavanje o nacionalnoj pripadnosti i kulturi tretira se, između još nekoliko njih, kao jedna od osnovnih čovekovih sloboda. Iz ovih izvora Povelja o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama crpi argumentaciju koja je po sadržaju ispod sloboda i prava već definisanih ustavima država članica i, posebno, Zakonom o manjinama. “Jemči se sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti. Niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosti” (član 48). U pogledu slobode opredeljenja i izražavanja nacionalnog identiteta (pripadnosti) Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina predviđa i zabranu “registracije pripadnika nacionalnih manjina koja ih protivno njihovoj volji obavezuje da se izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti”, (stav 2 člana 5) kao i zabranu “svake radnje i mere nasilne asimilacije pripadnika nacionalnih manjina” (stav 3 istog člana). I dok je poslednji stav neosporan doprinos ustavnopravnoj praksi u našoj zemlji, drugi stav člana 5 je problematičan, jer determiniše i ograničava neke od modaliteta prava koja bi nacionalnim manjinama trebalo priznati. Jedno od njih je biračko pravo, kao jedna od tekovina demokratske tradicije i svakako je među najvećim postulatima savremene političke participacije. Nastojeći da izbegne događaje iz prošlosti, koji su za posledicu imali diskriminaciju pripadnika manjina, predlagač se opredelio da ovo pravo svede na individualni izbor građanina koji se izjašnjava o tome da li pripada nekoj manjinskoj zajednici. Na ovom mestu bi trebalo ukazati na jedan širi pristup, koji podrazumeva kategorije poverenja i lojalnosti (odanosti), važne za stabilnost društvenih zajednica, posebno složenih i heterogenih kao što je

89

Prava manjina naša. Poslednjih godina se izgradnja poverenja među građanima, društvenim grupama i etničkim zajednicama spoticala o mnogobrojne prepreke koje su bile uslovljene ukorenjenim predrasudama, političkim interesima i institucionalnim rešenjima. Promišljanja o načinima prevazilaženja ovakvog stanja smeštena su u civilno društvo. O istini, pomirenju i privrženim odnosima unutar društvene i političke zajednice, i saradnje sa susedima, raspravljale su uglavnom nevladine organizacije, crkve, univerziteti. Pokušaj države da doprinese ovim procesima ostao je nezapažen, a ako je po čemu ostao upamćen, onda su to istupanja uglednih pojedinaca iz Komisije za utvrđivanje istine i pomirenje, koju je ustanovila nekadašnja savezna administracija. Nesumnjivo je da su nevladine organizacije, neformalna udruženja, pa i verske zajednice učinile određene napore i pokušale da povežu pokidane veze i projektuju temelje novih odnosa na ruševinama pređašnjih iluzija. Među njima je bilo i onih koje su se zalagale za savremene integracione tokove, zasnovane na dobrosusedskim odnosima, ali su svojim delovanjem samo doprinosile daljim podelama i produbljivanju postojećeg jaza. Čini se da bi ovakvo stanje popravila upravo institucionalna rešenja koja bi počivala na doslednom sprovođenju principa vladavine prava, ali koja bi imala pozitivne orijentacije, odnosno koja ne bi uređenje međusobnih odnosa članova zajednice postulirala na lošim iskustvima, već na željenim odnosima koji doprinose jačanju poverenja i demokratizaciji društva. U tom smislu bi pojam lojalnosti trebalo redefinisati u smislu privrženosti zajednici, čije institucije deluju svrsishodno ostvarivanju opšteg dobra. Nakon ove digresije vratimo se traženjima zajedničkih mesta u ustavnopravnom sistemu zaštite nacionalnih manjina u našoj zemlji. Čini se da ćemo ovim postupkom ukazati, pre svega, na unapređenje ove materije u Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i u Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, ali i na neka otvorena pitanja, nedorečenosti i slabosti. Član 6 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina jamči pripadnicima nacionalnih manjina pravo da “slobodno zasnivaju i

90

Nacionalne manjine u Srbiji održavaju miroljubive odnose”, kako unutar državne zajednice tako i sa sunarodnicima u inostranstvu. Ovaj član nije bio nepoznat u našem ustavnopravnom sistemu, jer je u članu 74 Ustava Crne Gore pripadnicima nacionalnih manjina zajamčeno pravo da održavaju veze sa građanima van Crne Gore, sa kojima imaju zajedničko nacionalno i etničko poreklo, kulturno i istorijsko nasleđe i verska ubeđenja. Osnovi izvor ove formulacije je u članu 17 Okvirne konvencije za zaštitu prava nacionalnih manjina, odakle je pomenuta formulacija preuzeta. Obavezama pripadnika nacionalnih manjina posvećeno je u našoj legislativi onoliko pažnje koliko i u Okvirnoj konvenciji, koja je kao jedini evropski multilateralni dokument o zaštiti nacionalnih manjina postala model pravnog uređenja njihovog položaja. Naime, u Ustavu Crne Gore, koji je preteča savremenog uređenja položaja manjina u Državnoj zajednici, u članu 75 je izričito naglašeno da se “posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa ne mogu ostvarivati suprotno Ustavu, načelima međunarodnog prava i načelu teritorijalne celovitosti Crne Gore”. Slična formulacija je zadržana i u Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, ali su zabrane zloupotrebe prava proširene i na oblast međunarodnog prava, javne bezbednosti, morala i zdravlja ljudi (čl. 7). Član 8 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina uvodi u našu ustavnopravnu praksu institut zaštite stečenih prava, po kojem se pripadnicima nacionalnih manjina ne mogu ukinuti prava koja su im bila priznata međunarodnim ugovorima, koje je država do tada potpisala, i važećim unutrašnje-pravnim propisima. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima ovo opredeljenje je potvrđeno sličnom formulacijom koja je pojačana prvim stavom člana 57 u kojem piše: “Dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava, individualnih i kolektivnih, ne može se smanjivati”. Institucija stečenih prava je pozitivno-pravno rešenje kome se, takođe, može načelno prigovoriti u odnosu na postulirane vrednosne orijentacije. Međutim, njegovo neselektivno primenjivanje moglo bi u budućnosti da prouzrokuje nove konfuzije. Doslovno tumačenje

91

Prava manjina bi moglo podrazumevati da se pod ingerencijom institucije stečenih prava mogu naći sva prava u vezi sa zaštitom pripadnika nacionalnih manjina i njihovih zajednica, koje su u zemlji donela odgovarajuća predstavnička i upravna tela. Ukoliko podlegnemo uvreženom odnosu nepoverenja, mogli bismo postaviti pitanje: da li se opštim stečenim pravom smatraju i odluke, propisi i rešenja koja bi, eventualno, bila prihvatljiva samo pojedinim, dobro organizovanim i politički jasno profilisanim interesnim grupama unutar jedne manjine ili samo pojedinim manjinama, ili se time smatraju, napokon, rešenja lokalnih vlasti koja svojim sadržajem narušavaju međuetničke odnose. Odeljak Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina – “Prava na očuvanje posebnosti” sadrži prava koja su pretežno bila u ranijim ustavnopravnim rešenjima, ali na kvalitetno drugačiji način. Naime, iako se i na ovom mestu prava kojima se uređuje zaštita osobenosti nacionalnih manjina vezuju za pojedinca, nesumnjivo je reč o pravima koja se odnose na manjinske zajednice. Odnos prema kolektivnim pravima određen je na početku Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, u članu 1, kojim se izražavaju njegovi osnovni ciljevi i ideje: “Ovim Zakonom se reguliše način ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su Ustavom SRJ ili međunarodnim ugovorima garantovana pripadnicima nacionalnih manjina”. I dalje, u stavu 2 istog člana: “Ovim Zakonom... uspostavljaju se instrumenti kojima se obezbeđuju i štite posebna prava nacionalnih manjina na samoupravu u oblasti obrazovanja, upotrebe jezika, informisanja i kulture...” U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, član 47, precizirano je da “pripadnici nacionalnih manjina imaju individualna i kolektivna prava, prava koja ostvaruju pojedinačno ili u zajednici s drugima, u skladu sa zakonom i međunarodnim standardima”. Povelja pod kolektivnim pravima podrazumeva “da pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih izabranih predstavnika, učestvuju u procesu odlučivanja ili odlučuju o pojedinim pita-

92

Nacionalne manjine u Srbiji njima koja su vezana za njihovu kulturu, obrazovanje, informisanje i upotrebu jezika i pisma, u skladu sa zakonom”. Dakle, nesumnjivo je da se u praksu uvode dve kategorije koje do tada nisu bile poznate u našem pravnom sistemu – kolektivna prava nacionalnih manjina i pravo na samoupravu. Istini za volju, prava koja su definisana kao kolektivna – poput prava na obrazovanje, informisanje, službenu upotrebu jezika, očuvanje nacionalne kulture i druga, bila su sadržana u nizu zakona, kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori, ali je za njihovog titulara uvek određivan pojedinac. Takva formulacija je, čini se, opravdana, jer sva ova prava proizilaze iz pojedinačnih odluka pripadnika uže ili šire zajednice i sasvim je sigurno da su problemi u vezi sa kolektivnim pravima manjina u vanpravnoj sferi, te bi njihovo rešenje trebalo tražiti u društvenim odnosima. Kolektivna prava koja se manjinama priznaju u sferi kulturne autonomije nisu nikakva privilegija i ništa što pripadnici većine već ne ostvaruju. Reč je o univerzalnim pravima koja bi trebalo da su svima zajamčena i jednako dostupna. Upravo su mogućnost izbora i dostupnost ostvarivanja ovih prava kamen spoticanja i nerazumevanja. Posmatrajući ovaj problem, Čarls Tejlor smatra da mnogi narodi u savremenom svetu imaju snažnu potrebu za priznanjem, te da se bez manjinskih prava mnoge grupe osećaju nepriznatim, odnosno nevidljivim.8 Nastojeći da razvije ovu ideju, Vil Kimlika u raspravu uvodi pojam etno–kulturne pravde, koji postulira kao standard za vrednovanje manjinskih prava. Oslanjajući se na još jedno Tejlorovo mišljenje, po kojem se u procesu izgradnje nacija neminovno privileguju pripadnici većinskih kultura,9 Kimlika postavlja pitanje: zašto manjine ne bi imale ista prava i instrumente za izgradnju svog nacionalnog identiteta kao i većinska nacija. Po njemu se principom etno–kulturne pravde koriguju nejednake mogućnosti sa kojima se pripadnici manjina suočavaju ukoliko izaberu drugi od Taylor Charles, The Politics of Recognition, in Amy Gutmann (ed.), Multiculturalism and the Politics of Recognition, Princeton University Press, Princton, 1992, 25–73. 9 Taylor Charles, Nationalism and Modernity, in J. McMahan and R. McKim, The Morality of Nationalism, Oxford University Press, New York, 1997. 8

93

Prava manjina tri10 izbora koja su im na raspolaganju: “Manjine mogu da zahtevaju ljudska prava i samoupravu koji su potrebni za održanje njihove socijalne kulture, odnosno mogućnost da kreiraju sopstvene ekonomske, političke i obrazovne institucije na sopstvenom jeziku. Drugim rečima, manjine bi ovde prvo da se angažuju na razvijanju sopstvenog alternativnog oblika izgradnje i unapređenja nacije”.11 Svestan napetosti koja se ispoljava i u zemljama zapadne demokratije u vezi sa kolektivnim pravima etno–kulturnih manjina, Kimlika nastoji da je ublaži. On smatra da je jedan od glavnih mehanizama za prilagođavanje kulturnih razlika u svim liberalnim demokratijama – zaštita građanskih i političkih prava individue.12 Međutim, u mnogim zemljama, pored postojanja opštih građanskih prava, sve je rasprostranjenije mišljenje da se “neki oblici kulturnih razlika mogu prilagoditi samo kroz posebne zakonske i konstitucionalne mere”.13 Na ovom mestu Kimlika nastoji da ukaže na preku potrebu uvođenja grupno-specifičnih prava, kao najefikasnijeg načina prilagođavanja nacionalnih i etničkih prava. Grupna prava deli na samoupravna prava manjina, polietnička (kulturna) prava i specijalna predstavnička prava.14 Nastojeći da pomiri liberalnu tradiciju i zahteve komunitaraca za korekcijom ove doktrine, kada su u pitanju prava etničkih manjina, Kimlika pojam kolektivnih prava, pod kojima podrazumeva i prava sindikata, korporacija, građana na zdravu životnu sredinu i druga, reDruga dva modela reagovanja manjina na većinska društva jesu integracija u većinsku kulturu i permanentna marginalizacija. 11 Vil Kimlika, Multikulturalno građanstvo, Centar za multikulturalizam, Novi Sad, 2002. 12 Ibid, str. 46. 13 Ibid, str.47. 14 Kimlika smatra da se ovim pravima doprinosi smanjivanju ranjivosti manjinskih grupa na ekonomske i političke pritiske šire zajednice. Ove mere pružaju grupi, tj. Zajednici, sigurnost da njene osobenosti neće pretrpeti štetu koje mogu da izazovu odluke šire političke zajednice (većine). Pored spoljašnjih napada, Kimlika uočava i unutargrupne činioce koji mogu dovesti do destabilizacije zajednice. Priznavanjem posebnih prava, uspostavljaju se efikasni mehanizmi odbrane zajednice od spoljašnjih i unutrašnjih, po njen identitet negativnih uticaja. 10

94

Nacionalne manjine u Srbiji dukuje na pojam grupno diferenciranih prava, koja su priznata u polju grupno-diferenciranog građanstva. Nesumnjivo je da su usvojena rešenja u Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u SRJ donekle sledila ideje liberala poslednje generacije. Nastojeći da prevaziđu ograničenja uvreženog kvazi-komunitarnog pristupa, decenijama prisutnog u regulisanju odnosa većine/većina i manjina u zemlji i zahteva liberalne moderne, pisci zakonskog teksta su jasno definisali kolektivna prava i opredelili se za institucionalno priznavanje kulturne autonomije manjina. Što se tiče treće grupe prava, koje Kimlika podvodi pod grupu predstavničkih prava, tu su i Zakon o manjinama i Povelja o ljudskim i manjinskim pravima tek odškrinuli vrata mogućim rešenjima. U smislu Kimlikine argumentacije, u grupu polietničkih prava spadaju prava nacionalnih manjina u Srbiji, priznata članovima 9 do 17 Zakona o zaštiti prava nacionalnih manjina. Ova prava se odnose na zaštitu etno-kulturnih osobenosti pripadnika nacionalnih manjina, odnosno na afirmaciju njihovih jezičkih i kulturnih prava. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima jasno je naslovom iznad člana 52 definisano da je reč o “pravima na očuvanje posebnosti”, koja se odnose: na izražavanje i javno ispoljavanje nacionalne i etničke, kulturne i verske posebnosti; na slobodnu upotrebu svog jezika i pisma; na to da u sredinama sa značajnom manjinskom populacijom državni organi vode postupak i na jeziku nacionalne manjine koja čini značajni deo populacije; na školovanje na svom jeziku u državnim ustanovama; na to da sopstveno ime i prezime koriste na svom jeziku; na potpuno i nepristrasno informisanje na svom jeziku, uključujući pravo na izražavanje, primanje, slanje i razmenu informacija i ideja. Kulturna autonomija nacionalnih manjina u Zakonu o manjinama počiva na pravu pripadnika nacionalnih manjina na slobodan izbor i korišćenje vlastitog imena i imena svoje dece, kao i na upisivanje ovih ličnih imena u javne isprave, službene evidencije i zbirke ličnih podataka – prema jeziku i pravopisu pripadnika nacionalne manjine (član 9). Sledećim članom Zakona predviđeno je da pripadnici

95

Prava manjina nacionalnih manjina mogu slobodno, privatno i javno, upotrebljavati svoj jezik i pismo. Tek u članu 10 precizirano je kolektivno pravo nacionalnih manjina da u jedinicama lokalne samouprave, u kojima su pripadnici određene manjine tradicionalno nastanjeni, u službenoj upotrebi može biti i jezik nacionalne manjine. Sledeći stav istog člana Zakona obavezuje jedinice lokalne samouprave u kojima živi više od 15% manjinskog stanovništva da omoguće ravnopravnu upotrebu jezika nacionalne manjine u službenoj upotrebi – u upravnom i sudskom postupku, u komunikaciji upravnih organa sa građanima, izdavanju punovažnih ličnih isprava građanima na njihovom maternjem jeziku, na glasačkim listićima i u radu predstavničkih tela. Ovaj član dalje utvrđuje način isticanja natpisa na jezicima manjina, a oslanja se na tada važeći Ustav SR Jugoslavije, po kojem su u službenoj upotrebi u organima savezne administracije bili jezici nacionalnih manjina koje su prema poslednjem popisu stanovništva, činile 2% ukupnog stanovništva zemlje. U skladu sa institucijom stečenih prava ista obaveza trebalo bi i ubuduće da se primenjuje. U vezi sa stečenim pravima, a s obzirom na izražen depopulacioni trend među stanovništvom tradicionalnih manjina u Vojvodini, predviđeno je da u jedinicama lokalne samouprave – u kojima je jezik nacionalne manjine bio u upotrebi u trenutku kada je zakon usvajan, a u ukupnom stanovništvu zajednice nisu imale 15% stanovništva, taj jezik ostane u službenoj upotrebi. Sledeća prava manjinskih zajednica, koja su u Zakonu definisana kao pravo na negovanje kulture i tradicije (član 12), spadaju u Kimlikino određenje polietničkih prava. Zakonodavac, međutim, pravo na izražavanje, čuvanje, negovanje, razvijanje, prenošenje i javno ispoljavanje nacionalne i etničke, kulturne, verske i jezičke posebnosti određuje kao neotuđivo individualno i kolektivno pravo nacionalnih manjina. Ostvarivanje ovih prava povereno je manjinskim zajednicama, koje mogu da osnivaju udruženja, specijalizovane institucije i fondacije čiji su ciljevi rada posvećeni zaštiti etno-kulturnog identiteta manjina, te državi koja, u skladu sa mogućnostima, učestvuje u finansiranju

96

Nacionalne manjine u Srbiji rada ovih institucija, ali i preko ustanova čiji osnivač (arhivi, institucije za zaštitu spomenika kulture, muzeji) omogućuje predstavljanje kulturno-istorijskog nasleđa nacionalnih manjina. Uticaj manjina na predstavljanje njihovih kultura i tradicije obezbeđen je učešćem predstavnika nacionalnih saveta u procesu odlučivanja o predstavljanju nacionalnih manjina. Pravo na obrazovanje pripadnika svake zajednice na svom maternjem jeziku spada u grupu prava koja nedvosmisleno pripadaju manjinskoj zajednici. Individualno pravo građanina na obrazovanje samo je osnova kolektivnog prava koje proizilazi iz volje građana da se obrazuju na maternjem jeziku. Pomenuti član 52 Povelje o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama precizira da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na školovanje na svom jeziku u državnim ustanovama, kao i na osnivanje privatnih obrazovnih ustanova na svim nivoima. U Ustavu Srbije zajamčeno je pravo pripadnicima naroda i narodnosti na obrazovanje na maternjem jeziku,15 a u Ustavu Crne Gore, pored ranije pomenutog člana 68 - kojim se manjinama, pored ostalog, jamči i pravo na obrazovanje, izričito je predviđeno da “nastavni programi prosvjetnih ustanova obuhvataju i istoriju i kulturu nacionalnih i etničkih grupa”.16 U Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, u članu 13, izričito se kaže da: “pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na vaspitanje i obrazovanje na svom jeziku u institucijama predškolskog, osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanja”, kao i da je država dužna da stvara uslove za organizovanje obrazovanja za pripadnike nacionalnih manjina ili da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture nacionalnih manjina. U sledećem stavu ovog člana upućuje se na instituciju pozitivne diskriminacije (član 4 istog Zakona), u smislu da broj učenika za koje se organizuje nastava na maternjem jeziku “može da bude manji od 15 16

Ustav Srbije, član 32. Ustav Crne Gore, član 71.

97

Prava manjina minimalnog broja učenika koji je zakonom propisan za obezbeđenje odgovarajućih oblika nastave i obrazovanja”. Pored obaveznog osnovnoškolskog obrazovanja, nastava na jezicima nacionalnih manjina organizuje se i na srednjoškolskom i na visokoškolskom nivou. Ove vrste obrazovnih ustanova, u skladu sa Zakonom, mogu osnivati organizacije nacionalnih manjina i privatna lica, a u njihovom finansiranju mogu učestvovati domaće i strane organizacije, fondacije i privatna lica, dok je država obavezna da oslobodi dažbina finansijska sredstva obezbeđena iz donacija za ovu svrhu.17 Za potrebe obrazovanja na jezicima nacionalnih manjina obrazuju se na odgovarajućim visokoškolskim ustanovama na maternjem jeziku ili dvojezično, učitelji i vaspitači, te nastavnici jezika nacionalnih manjina. U okviru univerzitetskog obrazovanja koje organizuje država, na pojedinim fakultetima formiraju se lektorati na jezicima nacionalnih manjina koji bi trebalo da doprinesu tome da studenti, pripadnici nacionalnih manjina, ovladaju stručnom terminologijom na maternjem jeziku.18 Zakon je propisao da predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina, kao tela samouprave, učestvuju u izradi nastavnih planova za sve nivoe i oblike nastave nacionalnih manjina, kao i da se diplome stečene u inostranstvu, odnosno u matičnim državama nacionalnih manjina, priznaju uz odgovarajuću zakonsku proceduru. Korak ka integrativnoj multietničnosti zakonodavac je učinio propisujući obavezu pripadnika nacionalnih manjina da uče srpski jezik, kao i poslednjim stavom člana 13 u kojem se utvrđuje poželjni model obrazovanja u multietničkom i multikulturnom društvu. Ovaj član glasi: “Plan i program rada u obrazovnim ustanovama i školama sa nastavom na srpskom jeziku, sa ciljem pospešivanja tolerancije prema nacionalnim manjinama, treba da sadrži gradivo koje sadrži saznanja o istoriji, kulturi i položaju nacionalnih manjina, te druge sadržaje koji pospešuju međusobnu toleranciju i suživot. Na teritorijama gde je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, plan i program u obra17 18

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u SRJ, čl.15. Ibid, čl.14.

98

Nacionalne manjine u Srbiji zovnim ustanovama i školama sa srpskim nastavnim jezikom treba da sadrže mogućnost učenja jezika nacionalne manjine”. Ovo je jedna od poluga društvenog razvoja u zemlji. Rečeno je da bi multikulturalnost trebalo shvatati kao način života i uređivanja međusobnih odnosa članova zajednice, a ne kao političku akciju nametnutu iz centara moći. Takav pristup zahteva rekonceptualizaciju obrazovnog sistema, kako u zemlji tako i u regionu, te razvoj regionalne i prekogranične saradnje, kao sredstva za prevazilaženje etničkih stereotipa, predrasuda i uvreženih mišljenja o pretrpljenim nepravdama iz prošlosti, koje su preci ostavili potomcima da ih ispravljaju. Uloga obrazovanja, a pogotovo medija, u tom je procesu od krucijalnog značaja. Najzad, članom 17 Zakona predviđeno je da manjine imaju pravo na potpuno i nepristrasno obaveštavanje na svom jeziku, koje podrazumeva i pravo na izražavanje, primanje, slanje i razmenu informacija i ideja putem štampe i drugih sredstava informisanja. Pored toga što manjine samostalno mogu da osnivaju svoje medije, Zakon predviđa obavezu države da u programima radija, televizije i javnog servisa obezbedi informativne, kulturne i obrazovne sadržaje na jeziku nacionalnih manjina. Ustav Srbije se ne bavi u pojedinostima problemom informisanja na jeziku nacionalnih manjina, već članom 46 građanima načelno jamči slobodu štampe i drugih vidova javnog informisanja. Nešto drugačije je postupljeno u Ustavu Crne Gore, koji je u članu 68 pravo na informisanje na maternjem jeziku postulirao kao posebno pravo pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama manjinama je priznato pravo na potpuno i nepristrasno informisanje na maternjem jeziku. Poslednje među pravima koje naš ustavnopravni sistem smatra značajnim za očuvanje etno-kulturne posebnosti nacionalnih manjina jeste pravo na upotrebu nacionalnih simbola. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama izraženo je pravo pripadnika nacionalnih manjina da upotrebljavaju svoje simbole na javnim mestima. U Ustavu Srbije se ne propisuje način upotrebe simbola nacionalnih manjina, dok Ustav Crne Gore u članu 69 ističe pravo ma-

99

Prava manjina njina na upotrebu i isticanje svojih simbola. Najdalje je u ovoj oblasti otišao Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, koji priznaje pripadnicima nacionalnih manjina pravo na izbor i upotrebu nacionalnih simbola i znamenja koja ne smeju biti identična sa simbolima ili znamenjima drugih, odnosno njihovih matičnih država. Zakonom je predviđeno da se uz simbole i znamenja nacionalnih manjina, koji se mogu isticati tokom državnih praznika i praznika nacionalnih manjina na javnim mestima i ustanovama sa javnim ovlašćenjima, u mestima u kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, obavezno ističu znamenja i simboli države članice. Delotvorno učešće predstavnika nacionalnih manjina u odlučivanju o pitanjima posebnosti u vlasti i u upravi predviđeno je Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. U Zakonu je predviđeno da se radi zaštite posebnosti pripadnika nacionalnih manjina osniva Savezni savet za nacionalne manjine, čiji sastav i nadležnosti utvrđuje Vlada, a članovi su obavezno predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Ovo telo nije formirano blagovremeno, već je to učinjeno u oktobru 2004. godine, o čemu je ranije već bilo reči. Temeljni oslonac delotvornog učešća nacionalnih manjina u odlučivanju o zaštiti njihovih posebnosti jeste pravo na samoupravu, koje se ostvaruje preko institucija nacionalnih saveta nacionalnih manjina.19 Nacionalni saveti se formiraju radi ostvarivanja prava na samoupravu u oblasti upotrebe jezika i pisma, obrazovanja, informisanja i kulture, i kao takvi učestvuju u procesu odlučivanja ili odlučuju o pitanjima iz tih oblasti i osnivaju odgovarajuće ustanove. Organi države ili teritorijalne i lokalne samouprave dužni su, kada donose odluke u vezi sa pomenutim pitanjima, da zatraže mišljenje nacionalnog saveta određene nacionalne manjine. Takođe, deo poslova u vezi sa pomenutim delatnostima može se poveriti nacionalnim savetima nacionalnih manjina, a država obezbeđuje sredstva za ostvarivanje ovih delatnosti. U Zakonu je predviđeno da će se način izbora članova nacionalnih saveta nacionalnih manjina utvrditi posebnim zakonom, a do tada 19

Član 19 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina.

100

Nacionalne manjine u Srbiji je izbor članova definisan članom 24 istog Zakona, u smislu da se izbor članova nacionalnih saveta nacionalnih manjina obavlja na posredan način - preko elektorskih skupština. Elektori su, u trenutku formiranja elektorske skupštine, savezni, republički i pokrajinski poslanici koji su na tu funkciju izabrani zbog pripadnosti određenoj nacionalnoj manjini ili zato što se izjašnjavaju da pripadaju nekoj nacionalnoj manjini, ili pak zato što govore jezikom manjine. Elektori su i odbornici lokalnih skupština opština u kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi. Najzad, elektor može biti svaki pripadnik nacionalne manjine koji ima biračko pravo i koji prikupi podršku 100 sunarodnika. Način formiranja elektorskih skupština za izbor nacionalnih saveta nacionalnih manjina dodatno je uređen Pravilnikom o načinu rada skupštine elektora za izbor nacionalnih saveta. Prema ovom dokumentu, inicijativu za sazivanje elektorske skupštine može pokrenuti određeni broj pripadnika nacionalne manjine, koji zavisi od ukupnog broja pripadnika te manjine - utvrđenog poslednjim popisom stanovništva.20 Prema Pravilniku, nadležni organ uprave, odnosno Ministarstvo za ljudska prava i prava nacionalnih manjina, prikuplja elektorske kandidature, verifikuje ih i zakazuje elektorsku skupštinu najkasnije 120 dana od dana podnošenja inicijative za njeno sazivanje. Pravilnikom je utvrđen i način izbora članova nacionalnog saveta nacionalne manjine. Elektorska skupština bira članove nacionalnog saveta proporcionalno brojnosti nacionalne manjine, s tim da je minimalni broj članova saveta 15, a najveći - 35. Elektorska skupština se ne može održati ukoliko njoj ne prisustvuje minimalan broj elektora, određen na osnovu ukupnog broja pripadnika određene nacionalne manjine. O izboru članova nacionalnog saveta elektorska skupština odlučuje tajnim glasanjem, po proporcionalnom sistemu, na osnovu liNa primer, inicijativu za sazivanje elektorske skupštine podnosi 20 pripadnika nacionalne manjine, s pravom da budu elektori u slučaju nacionalne manjine čiji broj, prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva, nije posebno registrovan ili čiji broj ne prelazi 20.000 lica. Za nacionalnu manjinu čiji broj prelazi 150.000 lica inicijativu podnosi 50 pripadnika te manjine. 20

101

Prava manjina sta kandidata koje može da predloži jedna četvrtina prisutnih elektora. Na listi je najmanje 5 kandidata, a najviše onoliko koliko nacionalni savet maksimalno može da ima članova. Redosled na listi utvrđuje podnosilac. Broj mandata koje je dobila lista utvrđuje se tako što se ukupan broj glasova koje je ona dobila deli sa brojevima - najmanji je broj jedan, a najveći mogući (zaključni) je zapravo broj članova nacionalnog saveta. Tako dobijeni količnici raspoređuju se po veličini, pri čemu se u obzir uzima onoliko najvećih količnika koliko nacionalni savet ima članova. Mandati koji pripadaju listi raspoređuju se prema redosledu kandidata na njoj. Čini se da su postojala i bolja rešenja u vezi sa izborom članova nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Demokratsko rešenje bi bilo da je usvojen predlog izbora članova nacionalnih saveta na osnovu formiranja takozvanih manjinskih lista, a da se izbori održe u okviru izbora za lokalne organe vlasti. Ovakva rešenja su poznata iz prakse izbora manjinskih samouprava u Hrvatskoj i Mađarskoj i čini se da bi, ukoliko bi bila primenjena i u Srbiji, dala rezultate povoljnije u odnosu na stanje nastalo nakon izbora prvih nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Međutim, nesporno je da su Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina utemeljene osnove delotvornog uticaja nacionalnih manjina na ostvarivanje svojih prava, a treba očekivati da će se budućim zakonom ova materija urediti i prilagoditi potrebama i zahtevima funkcionisanja efikasnog sistema ostvarivanja prava nacionalnih manjina. Do usvajanja Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, u našoj ustavnopravnoj praksi instrument principa delotvornog učešća pripadnika manjina u procesu donošenja odluka nalazili smo u Ustavu Crne Gore, koji je članom 76 predvideo osnivanje Savjeta za nacionalne manjine, kojim predsedava predsednik Republike, a sastav i nadležnosti mu utvrđuje Skupština. U praksi je ovo telo dugo bilo marginalizovano i retko se sastajalo, i pored problema u vezi sa narušavanjem međuetničkih odnosa.

102

Nacionalne manjine u Srbiji III Zakonom o lokalnoj samoupravi21 predviđeno je da jedinice lokalne samouprave, među svojim izvornim nadležnostima, imaju i obavezu da se staraju “o zaštiti i ostvarivanju ličnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina i etničkih grupa” (čl. 18, tačka 28) i da “utvrđuju jezike i pisma nacionalnih manjina koji su u službenoj upotrebi na teritoriji opštine” ( čl. 18, tačka 29). Prema članu 63 ovog Zakona, predviđeno je da se u “nacionalno mešovitim opštinama osniva savet za međunacionalne odnose koji čine predstavnici svih nacionalnih i etničkih zajednica”. Zakonodavac je precizirao da se “nacionalno mešovitim opštinama smatraju opštine u kojima jedna nacionalna zajednica čini više od 5% od ukupnog broja stanovnika ili sve zajednice čine više od 10% prema poslednjem popisu stanovništva u Republici Srbiji”. Uloga saveta za međunacionalne odnose jeste da prate i inaugurišu pitanja ostvarivanja, zaštite i unapređivanja nacionalne ravnopravnosti, ali u skladu sa Zakonom i statutima. Zakon precizira, takođe, da predstavnike “u savetu za međunacionalne odnose mogu imati zajednice sa više od 1% učešća u ukupnom stanovništvu opštine”. Delotvorna uloga saveta je i u tome što on o svojim stavovima i predlozima obaveštava skupštinu opštine, koja je dužna da se o njima izjasni na prvoj narednoj sednici, a najkasnije u roku od 30 dana. Zaštita kolektivnih prava na nivou opštine ogleda se i u tome što je skupština opštine dužna da bilo koji predlog koji se odnosi na nacionalne manjine dostavi najpre na razmatranje Savetu za međunacionalne odnose, koji ima pravo “da pred Ustavnim sudom pokrene postupak za ocenu ustavnosti i zakonitosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine opštine ako smatra da su njima neposredno povređena prava nacionalnih i etničkih zajednica predstavljenih u savetu za međunacionalne odnose i pravo da pod istim uslovima pred Ustavnim su21

Službeni glasnik RS, br. 9/2002, 33/2004.

103

Prava manjina dom pokrene postupak za ocenu saglasnosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine opštine sa statutom opštine”. U okviru ovih zakonskih rešenja nacionalne manjine su u mogućnosti da utiču na obrazovni proces na različitim nivoima, na zaštitu postojećih i stvaranje novih kulturnih institucija kojima se potvrđuje identitet, na primenu svojih simbola, određenih naziva ulica, trgova, gradskih četvrti, zaselaka i drugih delova naseljenih mesta, budući da o ovim pitanjima opštine u Republici Srbiji samostalno odlučuju. Jedinice lokalne samouprave samostalno, ali uz saglasnost nadležnog organa državne uprave, donose statute i druga akta kojima se utvrđuju simboli, praznici, nazivi ulica, trgova i delova naseljenih mesta, a ako sadržina odredbi statuta ili drugih pomenutih akata ne odgovara istorijskim ili stvarnim činjenicama ili ako se njima povređuju nacionalna i verska osećanja, u ministarstvu za lokalnu samoupravu dužno je da se u roku od 30 dana po prijemu statuta ili dokumenta saglasi sa njim ili da to ne učini.22 Na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi, svim građanima, pa i nacionalnim manjinama, omogućeno je da zaštitu i ostvarivanje svojih prava iniciraju putem neposrednog građanskog angažovanja, kroz “građansku inicijativu, zbor građana i referendum” (čl. 65). Takođe, članom 126 Zakona predviđeno je u jedinicama lokalne samouprave osnivanje građanskog branioca, ombudsmana, čija je funkcija da “štiti individualna i kolektivna prava i interese građana, tako što vrši opštu kontrolu rada uprave i javnih službi” (čl. 126). Najzad, na osnovu člana 12 ovog Zakona jedinice lokalnih samouprava se mogu udruživati radi ostvarivanja planova i programa razvoja, kao i ostvarivanja drugih potreba od zajedničkog interesa, a omogućeno im je da osnivaju svoja udruženja, sarađuju sa jedinicama lokanih samouprava u drugim državama i udružuju se u međunarodne organizacije. Prema članu 118 Zakona, u službenim prostorijama jedinica lokalne samouprave mogu se isticati samo državni simboli i simboli jedinice lokalne samouprave. Međutim, prema Zakonu o zaštiti prava i 22

Član 121 Zakona o lokalnoj samoupravi.

104

Nacionalne manjine u Srbiji sloboda nacionalnih manjina, koji bi trebalo da je u pravnom sistemu države “stariji”, odnosno veće snage, s obzirom na to da ga je izglasao nekadašnji savezni parlament, predviđeno je u članu 16 da se “simboli i znamenja nacionalnih manjina mogu službeno isticati tokom državnih praznika i praznika nacionalne manjine na zgradama i u prostorijama lokalnih i organizacija sa javnim ovlašćenjima u područjima u kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi”. Svojevremeno je Ministarstvo za ljudska prava i prava nacionalnih manjina podnelo ustavnu žalbu Ustavnom sudu da se ove odredbe usaglase, ali nije poznato da li je Ustavni sud uopšte o tome odlučivao. Obrazovanje na jezicima nacionalnih manjina normativno je uređeno zakonima Republike Srbije o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, o društvenoj brizi o deci, osnovnoj, srednjoj i višoj školi i o univerzitetu. Zakon o Osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja23 poslednji put je menjan sredinom 2004. godine. Članom 3 Zakona, kojim se utvrđuju ciljevi i zadaci obrazovanja i vaspitanja, predviđeno je da je, pored ostalih, jedan od ciljeva “razvijanje svesti o državnoj i nacionalnoj pripadnosti, negovanje srpske tradicije i kulture, kao i tradicije i kulture nacionalnih manjina”. Članom 4 istog Zakona utvrđeno je da je pravo na obrazovanje i vaspitanje dostupno svim građanima, bez obzira na njihov pol, rasu, nacionalnu, versku ili jezičku pripadnost, ili na neko drugo lično svojstvo. U tom smislu je članom 7 predviđeno da se obrazovanje pripadnika nacionalnih manjina ostvaruje na njihovim maternjim jezicima. Članom 46 su u ustanovama vaspitanja i obrazovanja zabranjene aktivnosti kojima se ugrožavaju, omalovažavaju ili diskriminišu grupe i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne, jezičke ili verske pripadnosti. Za ustanove u kojima se ovakvi incidenti događaju predviđena je novčana kaznena mera, koja se kreće u visini od 30.000 do 100.000 dinara. Kada je reč o udžbenicima, Zakon omogućava pripadnicima nacionalnih manjina da koriste udžbenike na maternjem jeziku, ali to 23

Službeni glasnik RS br. 62/03 i 64/03.

105

Prava manjina uslovljava usklađivanjem sa posebnim zakonom. Pripadnici nacionalnih manjina mogu da koriste i udžbenike iz matičnih država. Najzad, članom 149 Zakona o osnovama vaspitanja i obrazovanja nadležni upravni organ u RS određene poslove prenosi Autonomnoj pokrajini, odnosno Vojvodini, u kojoj je formiran poseban Sekretarijat za obrazovanje koji vodi računa o procesu obrazovanja pripadnika nacionalnih manjina. Članom 64 Zakona o društvenoj brizi o deci predviđeno je da se predškolsko vaspitanje i obrazovanje u Republici Srbiji može ostvarivati i na jezicima nacionalnih manjina, a da načine i uslove ostvarivanja osnova programa vaspitno-obrazovnog rada na jezicima manjina propisuje ministar nadležan za poslove prosvete. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o osnovnoj i srednjoj školi 24 Republike Srbije već u prvom članu, a radi izmene čl. 7 ranijeg Zakona, ističe da su “u školi zabranjene aktivnosti kojima se ugrožavaju ili omalovažavaju grupe i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne, jezičke, verske ili polne pripadnosti...” Zakonom je propisano pravo pripadnika nacionalnih manjina da nastavni plan i program ostvaruju na maternjem jeziku ili dvojezično, ukoliko se za upis u prvi razred prijavi najmanje 15 učenika, a ovaj broj može biti i manji ukoliko se pribavi saglasnost ministra prosvete. Istim Zakonom utvrđeno je da učenici, pripadnici nacionalnih manjina, slušaju predmet maternji jezik sa elementima nacionalne kulture ukoliko se nastavni plan i program realizuju na srpskom jeziku. Po članu 73 ovog zakona predviđeno je udaljenje iz nastave nastavnika, stručnog saradnika ili vaspitača, sve do donošenja odluke o disciplinskom postupku, koji u školi svojim ponašanjem ugrožava ili omalovažava grupe i pojedince po osnovu rasne, nacionalne, jezičke, verske i polne pripadnosti. Članovi 129 i 133 obavezuju školu koja organizuje nastavu na jezicima nacionalnih manjina da vodi evidenciju i izdaje javne isprave na tim jezicima. Zakoni o izmenama zakona o osnovnoj i srednjoj školi usvojeni su u Narodnoj skupštini Republike Srbije 17. juna 2003.

24

106

Nacionalne manjine u Srbiji Republičkim zakonom o srednjoj školi predviđeni su vidovi obrazovanja koji su sadržani u Zakonu o osnovnoj školi, a novinu bi predstavljale odredbe sadržane u članu 27, koji predviđa da je nastava jezika sa elementima nacionalne kulture fakultativni oblik obrazovno-vaspitnog rada. Zakonima o višoj školi i univerzitetu Republike Srbije utvrđen je način organizovanja nastave na jezicima nacionalnih manjina, koji podrazumeva obaveze osnivača,25 način vođenja evidencije i izdavanja dokumenata, kao i način utvrđivanja odgovarajućeg poznavanja jezika - kako nastavnika tako i studenata. Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima Republike Srbije predviđa da se udžbenici štampaju na jezicima nacionalnih manjina, a Zakon o bibliotekarskoj delatnosti RS apostrofira da je opšti interes u ovoj oblasti “izrada tekuće retrospektivne i druge bibliografije srpskog naroda i nacionalnih manjina koje žive u Republici Srbiji”. Takođe, Zakonom RS o delatnostima od opšteg interesa u oblasti kulture utvrđeno je da su “opšti interesi u oblasti kulture programi iz oblasti kulture drugih naroda i narodnosti i staranje o zaštiti njihove kulturne baštine”. Službena upotreba jezika i pisma nacionalnih manjina regulisana je republičkim Zakonom o službenoj upotrebi jezika,26 a u Vojvodini i Statutom Autonomne pokrajine.27 Opštinskim skupštinama je ostavljena mogućnost da, u mestima gde su narodnosti dominantne u populacionoj strukturi, Statutom regulišu upotrebu jezika narodnosti. Koristeći ovo pravo, pripadnici manjinskih etničkih zajednica u 37 vojvođanskih opština uveli su u službenu upotrebu, pored srpskog jezika, i jezike nacionalnih manjina. Član 4, stav 2 i 3 Zakona o višoj školi RS i član 23 Zakona o univerzitetu RS. Član 1/3 Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma Republike Srbije precizira: “Na područjima Republike Srbije na kojima žive pripadnici narodnosti u službenoj upotrebi su istovremeno sa srpskim jezikom i jezici i pisma narodnosti, na način utvrđen ovim zakonom”. 27 Član 10, stav 4 “obezbeđuje službenu upotrebu istovremeno sa srpskohrvatskim jezikom i mađarskog, slovačkog, rumunskog i rusinskog jezika i njihovih pisma i jezika i pisma drugih narodnosti, na način utvrđen zakonom”. Statut AP Vojvodine, Službeni list APV, br. 17/1991.

25

26

107

Prava manjina U skladu sa odredbama Ustava i Zakona, kada je u službenoj upotrebi jezik narodnosti, tekst na ovom jeziku ispisuje se ispod teksta na srpskom jeziku ili desno od njega, istim oblikom i veličinom slova. Članom 7 Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma određeno je da se geografski nazivi i vlastita imena u javnim natpisima ne mogu zamenjivati drugim nazivima, te se moraju ispisivati na jeziku narodnosti, u skladu sa pravopisom tog jezika. Članom 12 Zakona utvrđeno je da se prvostepeni upravni, krivični, parnični ili drugi postupak vodi na srpskom jeziku, ali se može voditi i na jeziku manjine koji je u službenoj upotrebi. Ukoliko je institucija koja vodi postupak nadležna za više nacionalno heterogenih opština, postupak se može voditi na maternjim jezicima za pripadnike manjina koji imaju stalno prebivalište na teritoriji opštine. Na područjima na kojima jezici manjina nisu u službenoj upotrebi dužne su ustanove koje su nadležne za vođenje postupaka da pripadnicima manjina dozvole upotrebu maternjeg jezika i pisma, da mogu na tom jeziku podnositi molbe, pritužbe, podneske i predloge, te da im se na tom jeziku dostavljaju sudski i drugi upravni otpisci. U opštinama u kojima su jezici manjina u službenoj upotrebi, na zahtev pripadnika manjine, izdaju se na maternjem jeziku svedočanstva o stečenom obrazovanju na jeziku manjine, kao i druge javne isprave. U ovim opštinama propisana evidencija se vodi i na jezicima manjina, a obrasci se štampaju dvojezično, na srpskom jeziku i na jeziku manjine koji je u službenoj upotrebi (čl. 18).28 Značajan napredak u normativnom i faktičkom smislu predstavlja Odluka Skupštine Autonomne pokrajine Vojvodine O bližem uređivanju pojedinih pitanja službene upotrebe jezika i pisma nacionalnih manjina na teritoriji AP Vojvodina, koja je doneta 15. maja 2003. godine, na osnovu člana 1, stav 3 i člana 11 Zakona o zaštiti prava i Dopunu ovog zakona predstavljale su odredbe sadržane u Zakonu o krivičnom postupku, Zakonu o opštem upravnom postupku, Zakonu o parničnom postupku i Zakonu o prekršajima, koje predviđaju upotrebu jezika nacionalnih manjina tokom svih faza vođenja postupka, korespondencije i izricanja presude.

28

108

Nacionalne manjine u Srbiji sloboda nacionalnih manjina i Zakona o utvrđivanju određenih nadležnosti Autonomne pokrajine29 - čl. 10, stav 1, tačka 3 i 4 i član 21, stav 1, tačka 2. Ovom odlukom preciznije se uređuju pojedina pitanja iz oblasti službene upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina na teritoriji AP Vojvodina: način ostvarivanja ravnopravne službene upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina u radu organa Pokrajine, organa i organizacija jedinica lokalne samouprave, u organizacionim jedinicama organa državne uprave, javnih preduzeća, ustanova i službi osnovanih za celu teritoriju Republike Srbije, a čije se sedište nalazi na teritoriji Pokrajine; pravo na izbor i upotrebu ličnog imena pripadnika nacionalnih manjina, kao i na izdavanje javnih isprava i drugih isprava koje su od interesa za ostvarivanje zakonom utvrđenih prava građana; upotreba jezika u oblasti privrede i usluga, ispisivanje naziva mesta, drugih geografskih naziva, naziva trgova i ulica, naziva organa, organizacija i firmi, objavljivanje javnih poziva, obaveštenja i upozorenja za javnost, kao i ispisivanje drugih javnih natpisa; uslovi za uvođenje ravnopravne upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina u jedinicama lokalne samouprave; podnošenje Skupštini AP Vojvodine izveštaja o ostvarivanju prava na službenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina i drugo. Najzad, Skupština AP Vojvodina donela je i Odluku o višejezičkim obrascima izvoda iz matičnih knjiga i o načinu upisa u iste,30 na osnovu koje se obrasci za upis u matične knjige štampaju dvojezično – na srpskom jeziku i na jezicima nacionalnih manjina. U matične knjige se tekst na jeziku nacionalne manjine upisuje u obrazac ispod teksta na srpskom, a izvodi iz matičnih knjiga izdaju se dvojezično. Zakonom o ličnoj karti31 Republike Srbije utvrđeno je da se obrasci za lične karte štampaju na srpskom jeziku i “na drugim jezicima

Službeni glasnik Republike Srbije, br. 06/02. Službeni list AP Vojvodina, br.1/2001 i 8/2003. 31 Zakon je donet 1974, a izmene i dopune su iz 1977, 1980, 1993. i 1994. godine. 29

30

109

Prava manjina naroda i narodnosti kojima je ustavom obezbeđena ravnopravnost upotreba jezika“. Podaci u ličnoj karti ispisuju se na jezicima naroda i narodnosti, u skladu sa Zakonom (čl. 20). Član 60 Krivičnog zakona Republike Srbije bio je komplemetaran sa članovima 134 i 135 Saveznog krivičnog zakona,32 a član 61 dopunjuje materiju predviđajući kaznu do godinu dana zatvora za lica koja uskrate ili ograničavaju pripadnicima nacionalnih manjina upotrebu maternjeg jezika i pisma na način kako to Ustav i Zakon predviđaju. U članu 100 istog Zakona predviđena je i zatvorska kazna do tri godine za lica koja izlože poruzi narode, narodnosti ili etničke grupe. Zakonom o izboru narodnih poslanika Republike Srbije, u članu 60, stav 6, utvrđeno je da se u “opštinama gde su u službenoj upotrebi jezici nacionalnih manjina glasački listići štampaju i na tim jezicima”, a obaveza izbornih organa je da u tim opštinama zapisnike o radu biračkih odbora takođe štampaju na manjinskim jezicima. Najzad, članom 100 istog Zakona ovlašćen je nadzorni odbor za izbornu kampanju da pred nadležnim državnim organima inicira pokretanje postupka protiv lica koja su tokom izborne kampanje svojim ponašanjem pozivala na nasilje ili širenje nacionalne ili verske mržnje. U Uputstvu o sprovođenju Zakona o izboru narodnih poslanika Republike Srbije, u delu V, utvrđeno je da se “glasački listići i drugi odgovarajući izborni materijal štampa na srpskom jeziku, ćirilicom i, ispod toga, na jezicima nacionalnih manjina koji su u službenoj upotrebi u opštinama gde žive pripadnici nacionalnih manjina”. Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o državnim praznicima Republike Srbije iz 1991. godine i Zakonom o državnim praznicima, koji su poslanici Savezne skupštine usvojili u junu 2001. godine, utvrđeno je da zaposleni imaju pravo da u toku godine odsustvuju u dane Članovima 134 i 154 (stav 1) i 186 Krivičnog zakona SRJ bilo je predviđeno izricanje kazne, od tri meseca do pet godina, licima koja krše ljudska prava pripadnika nacionalnih manjina, šire rasnu, versku ili nacionalnu netrpeljivost, ili u službenom postupku čine bilo kakvu diskriminaciju ili povlasticu po osnovu nacionalne, etničke ili verske pripadnosti.

32

110

Nacionalne manjine u Srbiji verskih praznika: pravoslavni – na dan Božića, na drugi dan Uskrsa i na prvi dan krsne slave, katolici – na prvi dan Božića, na drugi dan Uskrsa; pripadnici islamske zajednice - na prvi dan Ramazanskog bajrama i na prvi dan Kurbanskog bajrama; pripadnici jevrejske zajednice - na prvi dan Kipura. Izmenama i dopunama Zakona o izboru narodnih poslanika Republike Srbije, koje su izglasane početkom 2004. godine, ukinut je cenzus od 5% za političke partije nacionalnih manjina koje kandiduju svoje predstavnike na parlamentarnim izborima u Srbiji. Izmenama Zakona predviđeno je da: “političke stranke nacionalnih manjina i koalicije političkih stranaka nacionalnih manjina učestvuju u raspodeli mandata i kad su dobile manje od 5% glasova od ukupnog broja birača koji su glasali”. Zakon podrazumeva da su političke stranke nacionalnih manjina sve one stranke čiji je osnovni cilj predstavljanje i zastupanje interesa nacionalne manjine i zaštita i poboljšanje prava pripadnika nacionalnih manjina, u skladu s međunarodno-pravnim standardima. O tome da li podnosilac izborne liste ima položaj političke stranke nacionalne manjine, odnosno koalicije političkih stranaka nacionalnih manjina, odlučuje Republička izborna komisija pri proglašenju izborne liste, a na predlog podnosioca izborne liste. IV Posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa u Crnoj Gori ustavno su definisana članovima 67-76 Ustava Crne Gore. Pošto je utvrđeno da se pripadnicima nacionalnih manjina jamči pravo na zaštitu nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta, daljim članovima Ustava se pripadnicima nacionalnih manjina pružaju ustavne garancije za: ostvarivanje prava na službenu upotrebu jezika, isticanje simbola, udruživanje, obrazovanje na maternjem jeziku, ravnomernu zastupljenost u javnim službama, organima državne vlasti i lokalne samouprave, održavanje veza sa sunarodnicima u inostranstvu. Najzad, nacionalnim manjinama je omogućeno pravo učešća u

111

Prava manjina regionalnim i međunarodnim nevladinim organizacijama, kao i pravo obraćanja međunarodnim institucijama radi zaštite svojih sloboda i prava zajamčenih Ustavom. U Crnoj Gori se obrazuje Republički savjet za zaštitu prava, kojim rukovodi predsednik Crne Gore, radi očuvanja i zaštite nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, te ostvarivanja njihovih prava utvrđenih Ustavom. Trebalo bi da iz Ustava Crne Gore proizilazi sistem zaštite prava nacionalnih i etničkih grupa, odnosno nacionalnih manjina. Međutim, ne može se reći da je, i pored nesumnjivih napora koji su učinjeni, taj proces okončan. Naprotiv, čini se da u budućnosti predstoji razvijanje institucionalnog okvira zaštite prava nacionalnih manjina. Pre toga je neophodno utvrditi status, prirodu i ustrojstvo moderne crnogorske države, koji će se bitno promeniti ukoliko se građani na predstojećem referendumu o nezavisnosti opredele za samostalnu i suverenu Crnu Goru. Osetivši ovaj društveni i politički naboj, ali i normativnu prazninu koja je nastala neformalnom odlukom vladajućih političkih partija u Crnoj Gori da ne primenjuju odluke Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, koji je donet u tadašnjoj Saveznoj skupštini sa namerom da se primenjuje na celoj teritoriji državne zajednice (tada SR Jugoslavije), Vlada Crne Gore je uz pomoć stručnjaka i podršku Organizacije za bezbednost i saradnju u Evropi (OSCE) počela sa pripremama za donošenje sopstvenog zakona o zaštiti manjinskih prava. Osnovu za izradu predloga zakona činili su međunarodni standardi zaštite manjina, Ustavna povelja i Povelja o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, ali ne i Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina koji je donela nekadašnja Savezna skupština.33 U vezi sa sprovođenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u Crnoj Gori postoji pretpostavka da bi predstavnici albanske nacionalne manjine u Crnoj Gori, koji konstruktivno učestvuju u političkom i društvenom životu, prestali to da čine ukoliko bi se prihvatile bilo kakve odluke i zakoni o nacionalnim manjinama koje su donele centralne vlasti u Beogradu.

33

112

Nacionalne manjine u Srbiji Međutim, tokom izrade predloga zakona potpuno su se izmenile društvene prilike u Crnoj Gori, koje ukazuju na to da je priroda multikulturalnosti u zemlji specifična i da zahteva suptilne političke odluke i, na njima zasnovana, odgovarajuća rešenja. Naime, prema popisu stanovništva iz 1991. godine, većinsko stanovništvo u Crnoj Gori bili su Crnogorci sa 61,6% u ukupnom stanovništvu Republike. Međutim, prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva, koji su objavljeni u novembru 2003. godine, u Crnoj Gori nema većinske grupacije koja prelazi 50% u ukupnom stanovništvu – Crnogoraca je 40,64%, Srba 30,011%, Bošnjaka 9,41%, Muslimana 4,27%, Albanaca 7,09%, Hrvata 1,05%, Roma 0,43%. U kontekstu demografskih promena, koje su svakako motivisane i političkim prilikama u regionu i u samoj Crnoj Gori, opravdano se postavljaju sledeća pitanja: Ko su manjine u Crnoj Gori? Kako definisati prirodu multikulturalne crnogorske zajednice? Najzad, s obzirom na dinamične demografske promene u poslednjoj deceniji i kulturne bliskosti srpskog i crnogorskog naroda, kao i na demokratsko opredeljenje građana da se slobodno izjašnjavaju o svom nacionalnom identitetu, može li se obezbediti sprovođenje budućeg zakona o nacionalnim manjinama? Hoće li sve nacionalne manjine prihvatiti sprovođenje ovakvog zakona, s obzirom na to da neke od njih Crnu Goru smatraju matičnom državom, a svoju nacionalnu grupu - jednom od konstitutivnih u zemlji? Tvorci poslednje dostupne verzije predloga ovog zakona (iz marta 2004. godine) svakako su sve ovo imali u vidu, jer se u tekstu osećaju dileme u pogledu usaglašavanja sa konstituantama, kako državne zajednice, koju smatraju privremenom i prelaznom, tako i Crne Gore, kojoj predstoje ustavne reforme. Čini se da su predlagači zakona opravdano vodili računa o tome kako da u specifičnim okolnostima obezbede implementaciju zakona koji bi trebalo, kada bude donesen, da doprinese ne samo zaštiti nacionalnih manjina u Crnoj Gori, već i stabilizaciji društvenih odnosa. Predlog zakona polazi od prava nacionalnih manjina na nacionalno određenje, koje počiva na kolektivnoj svesti o poreklu zasnovanom

113

Prava manjina na zajedničkoj kulturi, jeziku, običajima i drugom, ali i na individualnom poimanju građana o pripadništvu određenoj nacionalnoj/etničkoj zajednici. U pogledu rešenja u vezi sa ostvarivanjem prava interesantne su norme koje nastoje da u praksu javne komunikacije uvedu višejezičnost. Međutim, prema predlogu zakona, u službenoj upotrebi su jezici nacionalnih manjina u onim jedinicama lokalne samouprave u kojima je udeo stanovništva nacionalnih manjina iznad 15%. Prema rezultatima popisa iz novembra 2003. godine, ovo pravo će imati samo stanovnici koji su nastanjeni u sledećim opštinama: Plav – Muslimani, Bošnjaci i Albanci, Rožaje – Muslimani, Bošnjaci, Berane, Bijelo Polje i Pljevlja – Muslimani, Bošnjaci, Ulcinj – Albanci, Tivat -Hrvati. Kada je reč o obrazovanju, trebalo bi pomenuti da pripadnici nacionalnih manjina, po crnogorskim zakonima, imaju pravo na školovanje na maternjem jeziku u opštem i stručnom obrazovanju. Novinu u predlogu zakona predstavlja to da se nastavni planovi i programi iz oblasti istorije, kulture, književnosti i umetnosti koncipiraju u saradnji sa institucijama i ustanovama nacionalnih manjina, koje djeluju u njihovim matičnim državama, kao i sa savjetima nacionalnih manjina. Usvajanje ovakve zakonske formulacije zahtevalo bi izmene aktuelnog Zakona o obrazovanju u Crnoj Gori. U predlogu zakona predviđene su mere afirmativne akcije, na osnovu kojih se svake školske godine upisuje određeni broj studenata, pripadnika nacionalnih manjina, koji su položili prijemni ispit, ali nemaju dovoljan broj bodova za upis. Mere afirmativne akcije prisutne su i u rešenjima kojima bi trebalo da se obezbedi odgovarajuća zastupljenost nacionalnih manjina u Skupštini. Izborni sistem i izborni zakon treba da obezbede autentičnu zastupljenost predstavnika nacionalnih manjina u političkom i javnom životu. Podela mandata u Skupštini trebalo bi da se obavi srazmerno učešću nacionalne manjine u ukupnoj strukturi stanovništva, u skladu sa rezultatima poslednjeg popisa stanovništva u Crnoj Gori i rezultati-

114

Nacionalne manjine u Srbiji ma glasanja za posebnu manjinsku listu, s tim da ukupan broj mandata ne može biti veći od broja koji se unapred utvrdi u Parlamentu. V U Srbiji i Crnoj Gori je sistem zaštite prava nacionalnih manjina još uvek u izgradnji. Njegove osnove su postavljene Ustavnom poveljom, Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama i Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. Rečeno je i opisano da se posebna prava nacionalnih manjina uređuju i konkretizuju kroz odgovarajuće zakone, odluke i propise. Međutim, čini se da je ostalo još dosta posla u vezi sa temeljnom institucionalizacijom pojedinih prava koja se odnose na kulturnu autonomiju i na delotvorno učešće nacionalnih manjina u političkom životu, a posebno je važno da se stvore efikasni mehanizmi sprovođenja i kontrole priznatih prava. Pored toga, u Srbiji i Crnoj Gori otvorena su brojna pitanja u vezi sa položajem manjina i stabilizacijom međuetničkih odnosa. Nerešeni odnosi između država članica u Državnoj zajednici imaju uticaj na etničke napetosti između većinskih naroda - Srba i Crnogoraca. Status Kosova, pored toga što i dalje predstavlja regionalni problem, upućuje na razmišljanja o odnosu većine i manjine u odgovarajućem političko-teritorijalnom habitusu i pokreće pitanje granica manjinske autonomije. Najzad, položaj Bošnjaka u Sandžaku, pogoršanje međuetničkih odnosa u Vojvodini i sve nepovoljniji socijalni položaj Roma predstavljaju sledeće prepreke na putu izgradnje demokratske i stabilne države. Buduća ustavna reforma pokazaće u kakvoj državi žele da žive građani Srbije. Međutim, jasno je da bilo koje rešenje koje se bude prihvatilo mora da uzme u obzir i položaj i potrebe nacionalnih manjina. Nažalost, u delu društvene i intelektualne elite u Srbiji jača mišljenje po kome su manjine nužno zlo, te da im u tom smislu treba priznati samo minimum prava - tek toliko da se ne izazove neželjena pažnja međunarodne zajednice.

115

Dušan Janjić O NOVOJ, DEMOKRATSKOJ MANJINSKOJ POLITICI Nedovršenost izgradnje nacije – države i odnos prema etničkom pluralitetu: Primer Srbije i SCG Srbija je društvena i držvna zajednica u procesu političkog i državnog konstituisanja i u traganju za svojom legitimacijskom osnovom. U njenom životu se susreću raspadanje stare i nastanak novih država. Državna organizacija je u lutanju izmedju zahteva centralizacije vlasti i etnonacionalne homogenizacije. Danas, mnogima izgleda kao da je moguće da se država uredi kao centralna država s odgovarajućim stepenom administrativno-političke decentralizacije, odnosno regionalizacije, ali i da dođe do odvajanja Kosova, koje je de jure u sastavu Srbije, a de facto je teritorija pod nepotpuno definisanim međunarodnim protektoratom. Srbija je ustavno definisana kao država zasnovana na ravnopravnosti svih građana, a ne kao država vodeće nacije, a u svojoj suštini to je predpolitička zajednica u kojoj etnonacionalni princip poprima univerzalno emancipatorsko obeležje i ustavno-demokratsku formu. Međutim, de facto Srbija je multietnička i multikulturna zajednica, unutar koje su regionalne razlike velike, a velika je i razudjenost kulture najbrojnije, srpske nacije. Jedno od obeležja Srbije je i visok stepen zajedničke nastanjenosti raznih etničkih zajednica na istom području, u istom gradu, u istoj opštini. Otuda je, u Srbiji, zavisno od nivoa posmatranja, odnosno od teritorijalno-političkog okvira, moguće da većina bude manjina i obrnuto. Na primer, Srbi su najbrojnija etnička zajednica i većina u Srbiji, a na Kosovu, pa i unutar same centralne Srbije i Vojvodine (neke opštine juga Srbije, severa Vojvodine i Sandžaka) Srbi su manjina, a u nekim opštinama i tzv. mala manjina. To olakšava zaoštravanje sukoba

117

Prava manjina između većine, koju predstavlja državna vlast, i etničkih manjina. Ovi sukobi se, najčešće, koncentrišu oko pitanja statusa i teritorijalno-političkog okvira organizavanja etničke manjine. U tom smislu, u Srbiji je problem manjina teži nego u mnogim drugim evropskim zemljama. Posebnu težinu tom pitanju daju geopolitičke i istorijske karkateristike prostora Srbije i teritorijalna skoncentrisanost njenih najbrojnijih etničkih manjina sa naglašeno eksplozivnim pitanjem statusa (Albanci, Madjari i Bošnjaci) u pograničnim delovima. Današnjica srpske nacije je u znaku raspada neuspešnih nastojanja Miloševićeve diktature da se nacionalni identitet izgradi po meri etnonacionalizma, a sporog nastajanja novog, demokratskog idnetiteta. S obzirom da je politika vođena nejasnim i promenljivim (nacionalnim i teritorijalnim) projektima, ona više podstiče razaranje starog nego što omogućava izgradnju novog nacionalnog i državnog ideniteta. Otuda i snažno prisustvo tradicionalne svesti, u kojoj je naglasak na zatvorenosti (autarkičnosti), homogenizaciji na etničkom principu i usmerenosti na primarnu grupu odnosno kolektivizam. Predominatni obrazac nacionalne samoidentifikacije, u Srbiji, pripada grupi pretpolitičkih i primordijalnih određenja nacionalnog identiteta. Etničko poreklo (rođenje ili krv) i istorija su odlučujući “elementi” nacionalne samoidentifikacije ljudi. Veoma je izraženo i pozitivno nacionalno samovrednovanje sopstvene nacionalne zajednice, a odnos prema drugima, naročito prema “konkurentskim zajednicama” zasićen je ksenofobijom i antipatijom. Kriza nacionalnog ideniteta i ksenofobija (strah i nepoverenje) izraženiji su nego međuetnička mržnja. Kriza nacionalnog identiteta se ispoljava i kao stalno podvajanje i sukobljavanje. Zato su u Srbiji prisutni brojni akutni i latentni sukobi između centralne vlasti, podržane srpskom većinom, i etničkih manjina. Neki od ovih sukoba, kao srpsko-albanski odnosi i pitanje statusa Albanaca na Kosovu, sami su po sebi složeni, a dodatno opterećeni masovnom primenom nasilja, kršenjem ljudskih prava, ratom i etničkim čišćenjem, najpre Albanaca, a potom, “u osveti” i uz prisustvo NATO i UN, Srba, Roma, Jevreja i Bošnjaka.

118

O novoj, demokratskoj manjinskoj politici I pored proklamovanih načela jednakosti i nediskriminacije, etničke manjine su u Srbiji suočene sa potiskivanjem, pa i diskriminacijom: • sužavanje prava na obrazovanje i vaspitanje na maternjem jeziku potiskivanjem iz kulturnog života; • zamiranje rada institucija manjina u oblasti kulture, medija itd; • naglašeni psihološki i političko-propagandni pritisak koji organizuju državne institucije i stranke, institucije nauke, kulture, kao i od države kontrolisani mediji. Bilo je i nasilja, čak i onog koji spada u kategoriju “genocida” a ne samo “etničkih čišćenja” na Kosovu i u Sandžaku; • jačanje uticaja nacionalističkih i desničarskih snaga među srpskom većinom, a izuzetno teški problemi u vezi sa socijalnom i ekonomskom integracijom Srba koji su se kao izbeglice, dakle kao žrtve etničkih sukoba u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu, naselili u Vojvodini pojačavaju prostor za uticaj nacionalizma; • odsustvo adekvatne državne politike kako u rešavanju problema manjina tako i u rešavanju problema srpske većine, na primer, problema integracije izbeglica koji su u međuvremenu regulisali svoje državljanstvo u Srbiji, odnosno SCG i svoje biračko pravo; • uticaj etničkih odnosa na regionalnu stabilnost (na primer, međuuslovljenost etničkih odnosa u Vojvodini sa odnosima na relaciji Srbija – Mađarska – Rumunija); • manjinska politika Saveznog ministarstva za ljudska prava i politika republičkih vlasti su u protivrečnosti: ispoljena je načelna spremnost za vođenje demokratske manjinske politike i ostvareni početni koraci u tom pravcu, a da još uvek u republičkom zakonodavstvu ne postoji osnov da se obezbedi efikasna garancija prava manjina na zastupljenost u predstavničkim organima, odnosno Narodnoj skupštini, koja bi bila odgovarajuća prisutnosti pripadnika nacionalnih manjina u biračkom telu ili društvu, pogotovu prava na zajamčenu zastupljenost. To postaje posebno važno pitanje u susretu sa sve snažnijim trendom prestanka postojanja SCG.

119

Prava manjina Uz to, unutar Srbije, te i Vojvodine, nije ostvarena zadovoljavajuća politička saradnja sa najuticajnijim predstavnicima manjina; • produbljivanje političkog sukobljavanja i sumnjičenja između predstavnika većinskih partija i manjinskih nacionalnih partija, kao i pojačavanje etničke i političke distance na liniji većina – manjina; • pojačavanje kritike vlasti i društva u Srbiji kao nedovoljno osetljivih za manjinske probleme. Time se pokazalo i da prisustvo predstavnika manjina u vlasti nije garancija da će se voditi demokratska manjinska politika, posebno ako oni daju prednost interesima svojih užih političkih grupa, te bi trebalo, stoga, da se odmeri njhova politička odgovornost za nastalo stanje. Problem takozvanih novih manjina nametnuo se s raspadom bivše Jugoslavije i nastankom novih nacija–država na njenoj teritoriji, a naročito je postao važan u bivšim republikama koje su bile uključene u oružane sukobe. Dva pitanja posebno zaslužuju pažnju, a to su: pitanje statusa ovih manjina unutar država u kojima žive i pitanje izgradnje novog manjinskog identiteta. U pogledu pravnog statusa problem je najpre, početkom devedesetih godina prošlog veka, postavljen u Sloveniji i Hrvatskoj. U Sloveniji je prihvaćeno i kroz zakonodavstvo sprovedeno razlikovanje manjina na “autohtone” i “nove manjine”. U Sloveniji su kao autohtone, odnosno domorodačke manjine, određene one nacionalne grupe koje su kao nacionalne manjine pre raspada Jugoslavije: Italijani i Mađari, a nove: Srbi, Bošnjaci i Hrvati. U Hrvatskoj su, iz političkih razloga, u toku rata Srbi koji su živeli u delovima Hrvatske pod kontrolom hrvatskih vlasti bili određivani kao autohtoni, a oni drugi su bili pobunjeni Srbi ili “nova manjina”. U Srbiji odnosno SRJ/SCG, nije bilo nikakvog napora da se pravno odredi status ovih manjina, a kad je 2003. godine usvojen Savezni zakon o nacionalnim manjinama, ove su određene kao i druge nacionalne manjine. I dok su Hrvati, Slovenci i Makedonci “po automatizmu” određeni ne više kao “konstitutivni narodi”, već kao “nacionalna manjina”, pripadnici tadašnjeg muslimanskog naroda su

120

O novoj, demokratskoj manjinskoj politici aktivno promovisali svoj novi status kao “nacionalne manjine” uz borbu za novo ime: “Bošnjak”. Ono što je bilo očigledno iz napora da se odrede “nove manjine” jeste da je to bilo teško učiniti na osnovu “klasičnih definicija” nacionalnih manjina. Stoga se čini najobrazloženijim da se pod “novom manjinom” razume ona etnička zajednice koje je u bivšoj Jugoslaviji imala status “konstitutivnih naroda” a čiji su se pripadnici, po raspadu Jugoslavije, našli pod vlašću novouspostavljenih država, dok je “matična država” jedna od bivših republika. U Srbiji odrednica “nova manjina” obuhvata Hrvate, Makedonce, Slovence i Bošnjake. Tada Bosna i Hercegovina nije konstituisana kao nacionalna država, pod vođstvom bošnjačke zajednice, promenom imena i na druge načine Bošnjaci su sebe odredili kao nacionalnu manjinu ističući, istovremeno, svoju autohtonost u Srbiji ili Crnoj Gori, ali i povezanost s Bosnom i Hercegovinom. Na stvarni političko-socijalni status “novih manjina” u Srbiji poseban uticaj imaju, prvo, politika sužavanja manjinskih prava, sve do marginalizacije Bošnjaka i Hrvata, drugo, naglašena međuetnička dimenzija sukoba u bivšoj Jugoslaviji i, treće, činjenica da je Srbija, odnosno SCG tek na početku uspostavljanja novog institucionalnog sistema koji bi mogao da pomogne pri uspostavljanju demokratske manjinske politike. Može se reći da je za sve “nove manjine” i njihov odnos s “većinom” u Srbiji karkteristično otvoreno pitanje statusa, i to ne toliko formalno pravnog, jer su zakonski one priznate kao nacionalne manjine, koliko onog društvenog i političkog, to jest odsustvo pune uključenosti manjina u politički život. Posebno je otežan kod Hrvatske s obzirom na nedavno iskustvo rata između Srbije i Hrvatske, što je pojačalo etničku distancu između Srba i Hrvata, i što se odrazilo i na odnos prema hrvatskoj manjini. To se vidi i u sužavanju prava na obrazovanje na maternjem jeziku, represiji u kulturnom životu, problemima u funkcionisanju kulturnih institucija, otežanom pristupu medijima, pritisku putem političke propagande ekstremnih političkih grupa pa, u nekim periodima, i državnih organa. Zableženi su i akti

121

Prava manjina fizičkog nasilja i otvorene prinude na iseljavanje (na primer, Hrvata iz Hrtkovaca u Sremu), do onih koji spadaju u kategoriju “genocida” (na primer, otmice i ubistva Bošnjaka u Sandžaku). Problemi “novih manjina” su neposredno povezani s medjudržavnim odnosima, jer brojne manjine imaju u susednim zemljama “matične države”. Ovaj odnos je posebno opterećen žrtvama i teškim posledicama nedavnih ratnih sukoba i neposredno je vezan za napredovanje procesa pomirenja. To naročito važi za odnose Srbije sa Hrvatskom i BiH. Naglašeni problem kod ovih manjina, posebno tokom ratnih sukoba, ali i danas, jeste problem sukoba između lojalnosti državi – Srbiji i sopstvenoj nacionalnoj/etničkoj grupi. U načelu, lojalnost manjine je zasnovana u uverenju njenih članova da imaju ista prava kao i drugi građani date države. Međutim, u savremenoj Srbiji to često nije slučaj, pre svega zahvaljujući rasprostranjenosti etnonacionalizma i šovinizma kako unutar većine tako i manjine. Zapravo, ratna tragedija bivše Jugoslavije uči da je zaoštravanje problema izmedju većine i manjina nužna posledica prihvatanja etnonacionalizma kao vladajuće ideologije i prakse. Realnost etničke heterogenosti društva čini neprimenjivom formulu “jedna drzava – jedna nacija”, koja je inače ideal etnonacionalizma. Zahvaljujući snažnom uticaju etnonacionalizma na javnost i vladajuće strukture, mogućnosti zaštite i integracije “novih manjina”, povezanih s “matičnim državama” s kojima je Srbija bila u sukobu, izuzetno su sužene. Izuzetak je slovenačka manjina, i to zbog malobrojnosti, neorganizovanosti i činjenice da ne predstavlja vidljivog aktera na društvenoj i političkoj sceni Srbije. Sa svoje strane, snažan etnonacionalizam unutar “novih manjina” otežava usvajanje novog – manjinskog identiteta i od strane samih pripadnika tih zajednica. Sa svoje strane, kako nove etničke manjine tako i druge manjine u Srbiji, u nastojanjima izgradnje identiteta, pokazuju naglašenu potrebu za samoidentifikujućim simbolima ili atributima (zastave, amblemi, nacionalni jezik itd.), koji zapravo predstavljaju simbole “matičnih država”, insistirajući na tome da je “nova manjina” deo ukupnog nacionalnog korpusa koji čine “matične nacije”, kao i “novih manjina” izvan

122

O novoj, demokratskoj manjinskoj politici “matične države”. Manjinske elite nastoje da svoje manjine politički organizuju u stranke i udruženja, a intelektulani i kulturni centri ovih organizacija su tamo gde i središta koncentracije manjinskog stanovništva (na primer: Ada, Vršac, Prizren, Novi Pazar itd). To ukazuje na tendenciju decentralizacije dotadašnjih središta (Novi Sad i Priština), ali i homogenizacije etničkih manjina. Preko ovih organizacija etničke manjine ispoljavaju snažnu težnju da odbrane stečeni ili izbore novi status. Sve to potvrđuje da je manjinski problem izuzetno politizovan. Brojnije i uticajnije manjine (poput albanske, mađarske i bošnjačke) sve jasnije ističu zahteve za političko-teritorijalnom samostalnošću ili autonomijom. Ali, u stvarnosti, preovlađuje tendencija centralizacije, koja, uz ekonomsko osiromašenje, sužava mogućnosti za zadovoljavanje zahteva manjina, otežava da se održe “stečena”, a kamoli da se prošire slobode i prava etničkih manjina i mehanizmi njihove zaštite. Za Srbiju i njenu vladajuću elitu, koju čine stranke koje pokrivaju čitav politički spektar od nacionalizma odnosno konzervativizma, do levog centra i brojnih manjinskih i regionalnih stranaka, gradnja nove manjinske politike je neophodnost opstanka, demokratizacije, bezbednosti i razvoja. Manjinska politika znači čitav set političkih i pravnih dokumenata – standarda (unutrašnjih: medju ovima su najvažniji ustavni akti, koji moraju biti doneti, uključujući i ustavni zakon o manjinama na nivou Republike Srbije i okvirni zakon na nivou savezne države i odgovarajuće posebne zakone i akte; medjunarodni, naročito evropski, a među ovima je i ”Okvirna konvencija o pravima manjina”); institucija i procedura; političkih delovanja i, naročito, stvaranje demokratske javnosti koja je osetljiva na potrebu unapredjenja i zaštite ljudskih i manjinskih prava. Manjinska politika je, po svom oderđenju, deo nacionalne – državne politike. To je samo jedan od segmenata demokratizacije društva. Pri tome, ona nije samo u rukama političke elite ili vlasti. Pod Miloševićevom diktaturom, naročito od 1996. godine, nastao je snažan pokret građana (pojedinih gradova, studenata i slično); brojne or-

123

Prava manjina ganizacije civilnog društva (nezavisni mediji, sindikati, crkve, nevladine organizacije itd.) bile su deo sveopšteg pokreta protiv diktature, ali su i svojevrsni slobodni kanali komunikacije i javne kontrole vlasti u bitnim pitanjima društva, među kojima je i pitanje manjinske politike. Za uspostavljanje nove manjinske politike posebno je važno to da je većina manjinskih lidera i organizacija, uključujući i manjinske političke partije, bila deo opozicije i aktivna u rušenju diktature. Takođe, predstavnici manjina su, posebno mađarske i bošnjačke, i u vlasti, što pojačava njihovu ulogu i odgovornost u uspostavljanju nove manjinske politike. Elementi nove, demokratske manjinske politike Pitanje nove, demokratske manjinske politike u Srbiji je otvoreno posle pada Miloševićeve diktature, oktobra 2000. godine. Načelno opredeljenje nove vlasti je da se grade demokratske institucije i procedure u rešavanju pitanja statusa u zaštiti i unapređenju prava manjina. Prisutna je i svest da je to povezano s odgovorom na krizu nacionalnog ideniteta srpske nacije i državnog identiteta Srbije, odnosno SRJ/ SCG. Takođe, promenjen je odnos prema okruženju, pre svega prema susednim zemljama i ukupnoj međunarodnoj zajednici. Saradnja i prihvatanje međunarodnih standarda su, za sada, i najvidljivija promena. Mehanizmi zaštite, ustavom i zakonima garantovanih prava, pripadnicima etničkih manjina najslabija su tačka zaštite manjina u Srbiji. Uz to, uočljivo je i sledeće : • odsustvo promišljene manjinske politike, uz prilagođavanje odluka o statusu i zaštiti manjina dnevnopolitičkim potrebama vlasti; • međusobna udaljenost, pa i sukobljenost republičkih i pokrajinskih centara ekonomske i političke moći, što dovodi do konfuzije, podsticanja sumnji i umanjuje ionako slab ugled vlasti i njihov uticaj na položaj manjina; • održavanje, pa i ponovno jačanje etnonacionalističkih i centralističkih tendencija u političkom životu, kulturi i svesti većine stanovnika Srbije, što dodatno otežava regulisanje manjinske zaštite.

124

O novoj, demokratskoj manjinskoj politici Manjinsko - većinski odnosi u Srbiji su odnosi konfrontacije, čemu je u velikoj meri doprineo i neadekvatan “institucionalni inženjering”, koji je podstakao negativne reakcije manjina. Dakle, u Srbiji koja je multietnička, multikulturna i multikonfesionalna zajednica, principi većinske demokratije ne mogu, bez izvesnih ograničenja i dopuna, u institucionalnom i u praktičnom pogledu, da se primene. Prema tome, pored zalaganja za individualna prava svih građana, moraju se prihvatiti i tzv. kolektivna prava etničkih grupa. Sve to upozorava da će izgradnja demokratske manjinske politike biti dug proces. Posebno bolne će biti promene navika i mišljenja. Stoga je posebno ukazano na načela na kojima bi mogao da bude izgrađen demokratski smisao državnog i nacionalnog ideniteta. To su: • poštovanje ideniteta i pronalaženje balansa između ljudskih sloboda i prava individua i prava manjina, kao i uklanjanje postojećih etničkih uslovljavanja prava i sloboda (na primer, državljanstva), • manjinama bi trebalo priznati politički subjektivitet izražen voljom manjinskog biračkog tela kroz izbore za skupštine na svim nivoima vlasti. Takođe, moraju se priznati manjinska kolektivna prava u oblasti školstva, kulture, informisanja i službene upotrebe jezika, • podela vlasti između većine i manjine, počevši od primene načela decentralizacije do uspostavljanja različitih oblika koalicija koje bi omogućile manjinama da upravljaju svojim poslovima u različitim oblicima autonomije i regionalizma. Moguće je da, u okviru jedne te iste teritorijalne autonomije, paralelno postoje drugi oblici autonomija, naročito kulturnih, regionalnih, ili takozvani specijalni statusi. Autonomija je ograničeni suverenitet i pošteni kompromis između dva legitimna i u međunarodnom pravu priznata postulata: prava etničke zajednice na samoopredeljenje i poštovanja državnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta. Autonomija izražava i poverenje države u pripadnike etničke manjine kojima se prepušta da, u pojedinim oblastima značajnim za nacionalni identitet, sami upravljaju i da, pred državom, preuzmu političku, pravnu i materijalnu odgovornost za svoju delatnost,

125

Prava manjina •

modernizacija etniciteta, to jest izgradnja etničke lojalnosti po merilima demokratskog društva i po moralnim i društvenim normama primerenim novom milenijumu, • zakonsko regulisanje prava manjina i uspostavljanje efikasnih mehanizama za zaštitu manjinskih prava (konsocijativna demokratija, manjinska samouprava, ombudsman; ministartsvo za ljudska prava i nacionalne manjine u Vladi Srbije kao i druge institucije promocije i zaštite manjinskih prava, uključujući reviziju izbornog zakonodavstva), • s obzirom na to da je zaštita manjina umnogome političko pitanje, ona zavisi od odnosa političkih snaga, ali ovi odnosi ne bi trebalo da se grade samo na “trgovini” glasovima, već bi trebalo da uključe čvršće dogovore o pavilima političkog ponašanja i o zajedničkim političkim ciljevima, • vlasti Srbije bi hitno morale da preduzmu sledeće korake kako bi sprečile dalju “teritorijalizaciju” manjinskih zahteva, kao i neproduktivnu “internacionalizaciju”, te bi Vlada Srbije trebalo da pristupi izradi nacionalne strategije demokratske manjinske politike u Srbiji, na osnovu nje i zakonodavnoj reformi u oblasti manjinske zaštite. To nalaže ili da se u republičko zakonodavstvo uvrsti bivši savezni zakon pa da se pristupi njegovim izmenama i dopunama ili, što je bolje, da se usvoji republički manjinski zakon uz reviziju drugih zakonskih rešenja, • potrebno je da se preispita praksa osnivanja i delovanja saveta nacionalnih manjina, kao i da se o njima donese poseban zakon, • potrebno je da republička vlada, u okviru nužnih rekonstrukcija, formira ministarstvo za ljudska prva i nacionalne manjine, koje bi preuzelo odgovornost za reformu manjinskog zakonodavstva i uspostavljanje ili oživljavanje institucija manjinske politike. Nephodno je da se uspostavi tesna saradnja s Crnom Gorom, ali i evropskim institucijama u harmonizovanju politike u ovoj oblasti. Demokratska manjinska politika trebalo bi da bude zasnovana na konsenzusu političkih aktera, manjinskih zajednica i šire javnosti. Međutim, to pravilo nije poštovano u dosadašnjem delovanju vlasti.

126

O novoj, demokratskoj manjinskoj politici NVO i građanske inicijative mogu doprineti stvaranju pozitivnije atmosfere za prevladavanje sadašnje distance i za postizanje konsenzusa većeg broja aktera manjinske politike. Isključivanje i samoisključivanje, maksimalistički zahtevi i etnocentrizam mogu otežati napredak u procesu pronalaženja konstruktivnih rešenja i demokratskom formiranju nove manjinske politike. Aktiviranje organizacija civilnog društva (mediji, sindikati, nevladine organizacije, crkve itd.) u izgradnji manjiske politike je dodatna garancija da će ova politika biti podržana i kontrolisana od demokratske javnosti. Manjinska politika je samo jedan od segmenata demokratizacije i nije samo u rukama političke elite većine ili vlasti, mada je uloga ovih političkih lidera izuzetno važna. Nema demokratske manjinske politike ako u njoj nema aktivne participacije lidera manjinskih zajednica. Oni mogu dosta da učine da bi se položaj manjine poboljšao, posebno ako imaju strategiju odbrane svojih prava i ako pravovremeno svoje zahteve predstavljaju široj javnosti i nadležnim organima. Manjinsko pitanje uopšte, a posebno pitanje “novih manjina”, povezano je i s nacionalnim pitanjima od kojih su mnoga, naročito srpsko i hrvatsko pitanje, regionalna, te se mogu rešavati samo u regionalnom okviru saradnje. Ona neposredno zadiru u pitanja bezbednosti i stabilnosti Regiona, što nalaže da se pristupi regionalnoj standardizaciji i harmonizaciji manjinskog zakonodavstva. To bi u znatnoj meri doprinelo stabilizaciji novonastalih država, a olakšalo pripadnicima “novih manjina” usvajanje i izgradnju novog identiteta i doprinelo unapređenju položaja manjina i spuštanju međuetničkih tenzija u Regionu. Unutar ovog procesa posebnu pažnju zaslužuje odnos prema “novoj dijaspori” i “novim manjinama”. U meri u kojoj bude jačala stabilnost pojedinačnih država i širila se saradnja u regionu, sužavaće se prostor za manipulaciju manjinama u funkciji destabilizacije susednih država.

127

Cenka Ivanova Vanče Bojkov O BUGARIMA U SRBIJI I. UVOD Strateško mesto teritorije Balkana kao raskrsnice puteva sa zapada na istok i sa severa na jug, velika koncentracija istorijskih događaja na ovim prostorima, nehomogeni etnički sastav balkanskog stanovništva sa različitim vizijama svoje uloge i svog udela u događajima, tokom vekova stvaraju jedinstvenu sliku raznovrsnosti i rivalstva, pri čemu su u stvaranje te slike uvek bile umešane i sile sa strane. Uprkos brojnim teorijama o nastanku, formiranju i civilizacijskom razvitku etnosâ na Balkanu, istorija će najverovatnije sačuvati zauvek niz tajni. Usponi i padovi, plime i oseke u međususedskim odnosima, periodi svestrane integracije, ali i dugotrajne i otvorene mržnje – sve to zajedno može biti prikazano kao tipološka karakteristika istorijskih veza balkanskih naroda. Istoriji međususedskih odnosa Bugara i Srba, koja je bogata i kontradiktorna, veoma je teško dati sveobuhvatan opis. Slična sudbina dvaju susednih naroda spoj je niza proteklih procesa. S jedne strane, to je kontinuirani prenos saznanja da su većim delom to narodi – naslednici nekadašnjeg praetnosa (praslovenskog) sa zajedničkim, praslovenskim jezikom, koji tokom sopstvene evolucije nije doveo do velikih razlika, kasnije, na njemu nastalim jezicima. S druge strane se ističe njihovo raseljavanje i stvaranje država na teritoriji Balkanskog poluostrva. U kontaktu sa drugim etnosima, autohtonim ili koji su kasnije došli, u borbi sa jakom i civilizacijski razvijenijom Vizantijom u srednjem veku, dalje, u borbi za stabilizovanje i održavanje sopstvene državnosti u međusobnoj konkurenciji, stvorena je raznolika paleta susedskih odnosa sa različitim stavovima prema susedu u zavisnosti od tačke gledišta, tj. od konkretnih okolnosti za svaki istorijski peri-

129

Prava manjina od. Do kraja XIV veka, kada Turci osvajaju skoro ceo Balkan, odnosi između bugarskih i srpskih vladara kretali su se iz jedne u drugu krajnost. Tokom vekova menjale su se granice i teritorije, pri čemu su različite generacije iste loze pripadale kao podanici jednoj ili drugoj mnogobrojnoj vladarskoj porodici, sklapani su dinastički brakovi u cilju pomirenja ili obezbeđenja mirnog življenja, stvarani su ugovori za zajednički nastup protiv treće sile, ali je često dolazilo i do međusobnih sukoba. Takođe, tokom vekova odvijali su se dugotrajni procesi uzajamnosti i integracije u kojima su akteri bili obični ljudi. Skoro pet vekova političke potčinjenosti Osmanskoj imperiji za sve Bugare i za skoro sve Srbe, formiralo je specifične uzajamne odnose dva susedna i genetski veoma bliska naroda u njihovom statusu jednake neravnopravnosti. Period turske vladavine i njegov sistem političkog ugnjetavanja potčinjenih naroda, oslobodilački pokreti, ratovi, brojne migracije, deo su zajedničke istorije, ali i značajan činilac formiranog mentaliteta i odnosa prema drugom kod balkanskih naroda uopšte. Kada se o tim odnosima raspravlja, iskrsava jedan veoma specifičan, obostrano izražen fenomen koji utiče na interpretaciju prošlosti: polazno stanovište, u koje se po pravilu mešaju stavovi formiranih mentaliteta kasnijih generacija koje na prošlost gledaju svojim očima, zaboravljajući da se tada još nisu desili neki događaji koji su uticali na formiranje tog njihovog kasnijeg mentaliteta. Bitno je imati u vidu još jednu jako važnu karakteristiku koja čini paletu međususedskih odnosa još specifičnijom, a to je takozvani kulturološki fenomen “malih razlika” na etnokulturološkom, ali i jezičkom planu (naročito na širokom pograničnom području). Sve navedeno vekovima formira stav podozrivosti i nepoverenja prema susedu, nerazumevanje, konkurenciju, stvara stereotipe u ponašanju pojedinca u odnosu na uzajamnu podnošljivost, ali i u odnosu na pravo na samoopredeljenje drugog kao pripadnika susednog naroda.

130

O Bugarima u Srbiji II. ISTORIJA Istorija međususedskih odnosa uglavnom ima najmanje dve interpretacije u svakoj nacionalnoj istoriografiji ponaosob, tako da bilo koji stav ili pokušaj pregleda istorijskih događaja, uključujući i ovih nekoliko redova, uvek nailazi na oštru reakciju i kritiku najmanje sa jedne od dveju strana. Međutim, ta objektivna činjenica tipična je i neodvojiva karakteristika za veći deo nacionalnih istorija. Veoma komplikovani istorijski događaji i periodi od sredine XIX i tokom XX veka, tj. duže od stoleća i po od početnih etapa formiranja savremene državnosti Bugara i Srba, stvorili su za stanovništvo sa jednog šireg područja vreme surovih izazova sa dugotrajnim i tragičnim posledicama za generacije unapred. Međususedski odnosi postali su deo velike drame raspada evropskih imperija krajem XIX i početkom XIX veka i podele “spornih” teritorija među novonastalim nacionalnim državama, pri čemu su uvek poslednju reč imale “velike sile”, jače evropske države, koje su imale pretenzije, a i mogle su da diktiraju uslove za stvaranje novije političke karte Starog kontinenta. Prvi ozbiljniji sukob novijeg vremena na srpsko-bugarskom terenu nastao je posle Rusko-turskog rata 1877-1878. godine, u kojem su učestvovale srpske trupe sa zapadne strane i posle potpisivanja San-stefanskog ugovora. Srbija kao država sa ranijim konstituisanjem imala je određenu prednost na istorijskoj sceni još od 30-ih godina XIX veka, odnosno težila je da poseduje i veću teritoriju, što je i ostvarivala postepeno. U sporu među saveznicima u drugoj fazi Rusko-turskog rata – Rusije i Srbije, iskrsava pitanje granica bugarske države u razmaku od današnjih najzapadnijih bugarskih gradova do Niša. Berlinski kongres 1878. godine revidira prethodni sporazum, deli Bugarsku na dva manja dela i ustupa Srbiji teritorije koje su oslobođene uz pomoć srpske vojske. Tako će 1878. postati godina preokreta za susedske odnose, posle koje će se odigrati veoma tragični događaji sa dugim odjekom. Jedan od tih događaja je diplomatska kriza 1883-1884. godine za vreme Timočke bune i emigracije srpskih radikala u Bugarsku sa N. Pašićem na čelu,

131

Prava manjina kada je ponovo iskrsao problem zajedničke granice na reci Timok. Posle ujedinjenja Kneževine Bugarske sa Istočnom Rumelijom 1885. izbija Srpsko-bugarski rat koji je pokrenuo kralj Milan i koji je Srbija izgubila, a ujedinjena Bugarska postala pretendent za vodeću ulogu na Balkanu. U svesti Bugara koji su se silnim mukama i velikim gubicima, uz tuđu pomoć, oslobodili vekovnog ugnjetavača, a posle toga preživeli razočarenje i očaj od ponovne podele, taj rat je ostavio dubok trag. Dalje, u kasnijim ratnim događajima tokom XX veka, kada je bugarska vojska bila prisutna na teritoriji istočne Srbije, u svesti lokalnog stanovništva će ostati uspomena o neopravdanim civilnim žrtvama. Opšte gledano, među susedima su se desili događaji koji se nisu mogli popraviti – lile su se reke krvi u direktnim ratnim sukobima, ali čak i za vreme mira stradali su političari, ugledni intelektualci i obični ljudi zbog svoje naklonosti prema susedu. Ali svako i dan-danas prepoznaje samo svoju i ne zna za tuđu nesreću, svako broji samo svoje žrtve, neprijatnih istina nema u udžbenicima istorije i političkim komentarima, čak ni u memoarima tadašnjih aktera. U međusobne odnose još iz vremena oslobodilačkih ustanaka i ratova protiv Turaka na žestok način se upliće pitanje sudbine Makedonije, koja postaje teren političkog i kulturno-prosvetnog rivalstva tokom decenija. Posle Balkanskih ratova i posle Prvog svetskog rata, u kojima su dve zemlje nastupale i kao saveznici, i kao direktni neprijatelji, i kao pripadnici protivničkih vojnih saveza, slede mirovne konferencije koje iznova određuju granice. Njojski ugovor, potpisan 27. novembra 1919. godine kao sporazum pobednika u Prvom svetskom ratu nameće poraženim stranama, uključujući tu i Bugarsku, svoje odluke. Prema tom ugovoru, deo zapadnih bugarskih teritorija pripao je Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Bugarska gubi 1545 kilometara kvadratnih sa 105 sela, sa gradom Caribrod (kasnije preimenovan u Dimitrovgrad) i palanke Bosilegrad i Klisuru. Zajednička granica deli 25 sela u bukvalnom smislu, kao što je selo Strezimirovci, na primer, 60% sela ostaje na srpskoj teritoriji, 40 % na Bugarskoj.

132

O Bugarima u Srbiji *** Osim te kompaktne mase Bugara koji su teritorijalno dodeljeni susednoj Srbiji, u srpskom Banatu živi nevelika grupa Bugara koji su se tamo doselili posle jednog od austrijsko-turskih ratova krajem XVII veka, a pobegli su iz zavičaja posle neuspelog ustanka u Zapadnoj Bugarskoj, skoro u isto vreme kada su se Srbi pod vođstvom Arsenija Čarnojevića selili na sever. Ti, tzv. banatski Bugari, poznati su kao dijaspora pavlikijana (pavlikjani, palkjani, palkeni, palčeni, palčene). Pavlikijani, sledbenici pavlikijanske srednjovekovne hrišćanske jeresi i protivnici pravoslavlja, primili su katoličku veru još u otadžbini, za vreme turske vladavine. Na teritoriji Bugarske Pavlikijani su poznati kao dve kompaktnije grupe – jedna u južnim predelima oko Plovdiva, i druga na severu blizu Dunava – u regionima Vidina, Nikopola, Belena, Svištova. Tradicionalno se Bugari katolici zovu Pavlikijani i obe grupe održavaju međusobne kontakte, kao i kontakte sa sunarodnicima u rumunskom i srpskom Banatu. Prvobitno doseljeni Bugari naseljavali su Transilvaniju i severne delove Banata, gde su i danas, u Bešenovu i Vingi, u Rumuniji, kasnije i Temišvaru, njihova središta. Kasnije, zbog povoljnijih uslova datih od strane Habsburške monarhije, deo tih Bugara prelazi u južni Banat, koji nakon podele između Rumunije i Kraljevine Jugoslavije ostaje takođe podeljen. Posle oslobodilačkog rata iz 1877-1878. god. i stvaranja bugarske kneževine, deo banatskih Bugara vraća se u zavičaj. Istorijske kataklizme koje slede naročito posle Prvog svetskog rata i nesigurnost života prouzrokuju novi talas ponovnog vraćanja u Banat. Danas u srpskom Banatu ima ljudi koji su potomci ranije doseljenih Palćana, ali ima i naslednika rođenih u Bugarskoj i ponovno došlih u Banat.1 Prvi materijal o Bugarima iz srpskog Banata objavio je prof. Marin Mladenov, donedavni rukovodilac Katedre za bugarski jezik na Beogradskom univerzitetu, u časopisu bugarske narodnosti za nauku, književnost i kulturu “Most” (Niš, 1989). У Sofiji je 1999. objavljena monografija Bl. Njagulova “Банатските българи”. 1

133

Prava manjina III. STANOVNIŠTVO – BROJ, DEMOGRAFSKI PROBLEMI Različiti izvori tokom skoro 100 godina ukazuju na različit broj stanovništva sa bugarskim poreklom. Za vreme Osmanske imperije, kada nije bilo granica između Bugara i Srba, kretanje ljudi zavisilo je od niza konkretnih okolnosti i od statusa i prava koja je imalo hrišćansko stanovništvo u celini. U stvari, konkretni podaci kasnijeg su perioda, tek iz vremena takozvanih nacionalnih preporoda, što je i razumljivo, imajući u vidu da nijedna od dveju zamalja vekovima nije imala sopstvene državne institucije koje bi održavale kontinuitet u dokumentovanju važnijih događaja. Na osnovu izvora zna se da su postojale migracije iz političkih i ekonomskih razloga: pomenuti slučaj banatskih Bugara, individualna doseljavanja bugarskih porodica u XVIII i XIX veku - poznati su po tome da su bili iskusni povrtari, politička emigracija u početnoj fazi organizovanog revolucionarnog pokreta Bugara u XIX veku, kao i obrnuto - politička emigracija Srba u Bugarsku za vreme vladavine kralja Milana, a i kasnije. U okolinu Beograda, na primer, doselili su se posle oslobodilačkih srpskih ustanaka trgovci, zanatlije, povrtari, što se i danas pamti u beogradskim predgrađima. Neki od tih doseljenih Bugara zauzimali su važna mesta u upravljanju srpskom kneževinom, naročito za vreme vladavine Miloša Obrenovića u prvoj polovini XIX veka. Do orijentacije bugarske emigracije prema Rusiji, naročito posle Krimskog rata i otvaranja poznatog Južnoslovenskog pansiona u Odesi koji je pomagao omladini južnoslovenskih zemalja, pojedini prvi visokoobrazovani mladi Bugari završili su svoje obrazovanje u Beogradu uz (finansijsku) podršku srpske knjažeske kancelarije. Migracije sa bugarskih teritorija u Srbiju trajale su do Berlinskog ugovora 1879. godine. U određenim periodima tokom XX veka aktivna je i tzv. radna i školska migracija – pečalbari se kreću u dva smera, studenti iz Srbije studiraju u Sofiji i obrnuto – bugarski studenti učili su u Beogradu, kasnije i u Nišu. Za prethodne periode srpski izvori ukazuju da je ukupan broj Bugara u Srbiji bio oko 100 hiljada, dok bugarski izvori tvrde da ih

134

O Bugarima u Srbiji je bilo preko 120 hiljada. Izvesni podaci dveju zemalja pokazuju da se postepeno tokom minulih decenija bugarsko stanovništvo asimilovalo. U stvari, posle Prvog svetskog rata i posle Njojskog ugovora do Drugog svetskog rata, Bugarima nisu priznavana prava samoopredeljenja i protekao je aktivan proces asimilacije – kako u pograničnim krajevima, tako i kod banatskih Bugara. Osnovni pokretači tih procesa bili su obrazovanje na srpskom jeziku bez prava da se predaje i uči na maternjem jeziku, bez štampe i kulturnih aktivnosti na svom jeziku. Prvi posleratni statistički podaci iz 1947. god. ukazuju da je u već bivšoj Jugoslaviji bilo 61.149 Bugara; 1961. njihov broj je oko 63.000; 1971 – 58.000; 1981 – 33.500; 1991 – jedva oko 27.000. U 2002. godini, kada je bio poslednji popis stanovništva, kao Bugari se izjasnilo 20.497 građana, pri čemu 18.839 njih živi u centralnoj Srbiji, 1.658 – u Vojvodini. U opštini Dimitrovgrad, koju, kao što se vidi i iz dosadašnjeg izlaganja, naseljavaju skoro samo Bugari, ukupan broj stanovništva 2002. bio je 11.748, u opštini Bosilegrad – 9.931. Kad bi se uporedile brojke, postalo bi jasno da se nisu svi izjasnili kao pripadnici bugarske nacionalne manjine. Slična je situacija i u selima na teritoriji druge dve opštine, kao i kod banatskih Bugara, mada su kod njih i status, i istorijska, i verska, i socijalna podloga u mnogome različiti od istih pokazatelja kod Bugara pored granice. Prvo pitanje koje iskrsava, kada bi se pažljivo proučila statistika i ono što je iza nje, jeste o uzrocima “iščezavanja” onih koji se danas opredeljuju kao Bugari u poređenju sa decenijama kada su živeli njihovi očevi i dedovi. Odgovor je kompleksnog i jako komplikovanog karaktera, pri čemu je stvar veoma delikatna sa više gledišta. Na tu temu vredi provesti posebnu višeaspektnu analizu sa savremenih, modernijih metodoloških pozicija. Etnička (samo)opredeljenost ima svoje specifične parametre i fine nijanse koje je jako teško uočiti sa strane ili sa bilo koje distance – i geografske, i istorijske. Ne postoji zvaničan stav o tome zašto se tako naglo smanjio broj Bugara u bivšoj Jugoslaviji, odnosno u Srbiji. Ali poznat je niz činjenica koje su to prouzrokovale. Usled ekonomske zaostalosti u krajevima

135

Prava manjina gde žive predstavnici bugarske nacionalne manjine, veći broj porodica odselio se u unutrašnje predele zemlje. Socijalizacija u tim sredinama, mešoviti brakovi, život u zemlji sa određenim političkim strategijama i sa prethodnom politikom nepriznavanja statusa i prava određenih manjina, dozvoljena opcija da se ljudi samoopredeljuju kao Jugosloveni i slično, kao i postepeno ukidanje obrazovanja na maternjem jeziku – bitan su deo objašnjenja. Od pedesetih godina prošlog veka Bugari iz pograničnih krajeva počeli su se masovno školovati i napuštati zavičaj. Siromašna zemlja i odsustvo perspektiva za odgovarajući ekonomski status doveli su do masovnog iseljavanja mlađih generacija i do svojevrsne autoasimilacije. Veći broj sela u pograničnim regionima ostao je skoro bez radno sposobnih ljudi, i danas tamo žive pretežno ljudi u poodmaklim godinama. O tome svedoči i minimalan broj dece u školskom uzrastu, tj. u tim pograničnim selima hara “bela kuga”, a kod Bugara u njihovim opštinama kao konstantna veličina utvrdio se demografski pad. Danas više Bugara živi u najvećem gradu jugoistočne Srbije – Nišu, pri čemu se tvrdi da je njihov približni broj oko 20 hiljada, mada se većina zvanično ne izjašnjava na popisima kao Bugari. Velikih grupa doseljenika ima u gradovima Vranje, Leskovac, Pirot i dr. *** Prema podacima poslednjeg popisa iz 2002. godine banatskih Bugara u Srbiji ima preko 1500, ali sami Palćeni tvrde da je njih preko 3000 u srpskom Banatu i oko 15 000 – u rumunskom. Oni žive uglavnom sa Mađarima i sa njima imaju najviše mešovitih brakova, kao i sa Slovacima u manjoj meri. Prema tvrdnjama starih Palćena procesi asimilacije postali su aktivniji posle Drugog svetskog rata. IV. GEOGRAFSKI I ADMINISTRATIVNI POLOŽAJ Bugari u Srbiji žive kompaktno uz granicu sa Bugarskom u jugoistočnoj Srbiji – to su opštine Dimitrovgrad (do februara 1950. god.

136

O Bugarima u Srbiji Caribrod) i Bosilegrad, kao i sela koja danas pripadaju opštinama Babušnica (Zvonci) i Surdulica (Božica i Klisura). Po administrativnoj podeli, opština Dimitrovgrad, zajedno sa opštinama Babušnica i Pirot, pripada Pirotskom okrugu, opština Bosilegrad, zajedno sa opštinama Surdulica i Vranje, pripada Pčinjskom okrugu sa sedištem u Vranju. Teritorija Bosilegradske opštine sa 34 naseljena mesta najveća je na teritoriji Pčinjskog okruga. Sa geografskog aspekta, teritorije koje naseljava bugarska nacionalna manjina duž granice teške su za komunikacije pošto je to planinski reljef sa relativno malim dolinama reka. Veći deo planinskih naselja nije kompaktnog tipa, nego su kuće razbacane po brdima ili su grupisane po mahalama. Jedino se gradovi Dimitrovgrad i Bosilegrad nalaze na relativno širem i ravnijem terenu, i veći su po broju stanovnika – prema poslednjem popisu. Dva grada se razlikuju po svom geografskom i saobraćajnom položaju: Dimitrovgrad se nalazi na međunarodnom putu E-80 Niš – Sofija, koji ide dalje prema Bliskom istoku, na reljefu zapadnih ogranaka Stare planine. Kroz grad saobraćaju autoput i železnica, granica je u neposrednoj blizini, a do glavnog grada Bugarske – Sofije ima samo pedesetak kilometara. Bosilegrad je ostao na srpskoj teritoriji iza nekadašnje stare bugarsko-srpske granice koja je pratila prirodnu granicu planinskih masiva Vlasine i Besne kobile. Zbog toga su komunikacije sa srpske strane, tj. kad se dolazi iz najbližih većih gradova otežane, naročito kada su vremenske nepogode, zbog puta koji ide kroz planinu. Bosilegrad, zbog reljefa, ima lakšu saobraćajnu vezu sa obližnjim bugarskim gradom – okružnim centrom Ćustendilom. Reljef stvara probleme u međusobnoj komunikaciji stanovništva Dimitrovgrada i Bosilegrada, koje dele planinske teritorije gde putevi nisu najboljeg kvaliteta. Najudobniji je put sa bugarske strane, što za komunikaciju nije bilo moguće tokom decenija u prošlosti i zavisilo je od političkih odnosa dve susedne zemlje. ***

137

Prava manjina Banatski Bugari su kasnije, tek u XIX veku, prešli u južni Banat, koji je posle Prvog svetskog rata i raspada Austro-Ugarske monarhije pripao Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Belo blato, Ivanovo, Ečka, Jaša Tomić (staro Modoš), Konak, Banatski dvor (Regendorf, Zvornjak), Skorenovac (Đurđevo), Stari Lec – to su mesta gde oni žive, u blizini gradova Pančevo, Zrenjanin, Kovin. Aktivniji u održavanju svog identiteta su Bugari iz Ivanova, gde ih je najviše, iz Belog blata i Skorenovca. V. PRAVNI STATUS MANJINE U principu, regulisanje prava manjina putem ugovora stara je pojava u međunarodnom pravu. U prošlosti, naročito tokom XIX veka, ugovori su najčešće regulisali, uz ostala politička pitanja, i položaj manjina pretežno kao položaj verskih manjina. Tako je, na primer, Osmanska imperija određivala prava nemuslimana kao rummillet, a prava Bugara i Srba određivana su na osnovu jednake hrišćanske veroispovesti, a ne kao pripadnika jedne ili druge etničke zajednice. Odredbe o manjinama i njihovoj zaštiti unesene su i u mirovne ugovore nakon Prvog svetskog rata. Pod okriljem Organizacije ujedinjenih nacija doneti su mnogi multilateralni ugovori koji sadrže odredbe o nacionalnim, jezičkim, rasnim i verskim manjinama i proklamuju njihovu zaštitu: Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida od 1948. godine, Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije iz 1965. godine, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966. godine, Konvencija o uklanjanju i kažnjavanju zločina aparthejda iz 1973. godine, itd. Posebnu važnost imaju ugovori pod okriljem Saveta Evrope: Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima od 1992. godine i Okvirna konvencija o zaštiti nacionalnih manjina iz 1995. godine. Neke države su zaključile posebne bilateralne ugovore čiji je jedini predmet regulisanje položaja nacionalnih manjina, posebno kad su to susedne zemlje, radi obezbeđivanja zaštite pripadnika nacionalnih manjina.

138

O Bugarima u Srbiji Posle Njojskog ugovora i uspostavljanja nove granice, u periodu između dva svetska rata, tj. tokom prve polovine XX veka, Bugarima u Kraljevini Jugoslavija nije priznat status manjine (na primer, njih nema u statističkim podacima posle popisa stanovništva 1921. i 1931. godine). Na osnovu velike bliskosti jezika, naročito dijalekta koji prirodno, zbog jedinstvenosti južnoslovenskog jezičkog kontinuuma, ima zajedničke crte sa susednim dijalektima, zbog iste religije i nedavne opšte istorije do oslobođenja od Turaka, vođena je asimilatorska politika, a počeli su i prvi znaci autoasimilacije. Nisu priznavana osnovna etnička prava stanovništva - znaci nacionalnog identiteta su osuđivani, menjana su prezimena po srpskom uzoru na -ić. Nastava se izvodila na srpskom jeziku, upotreba bugarskog jezika bila je redukovana, knjige na bugarskom jeziku bile su zabranjene. Zbog prekršaja tog reda bilo je i nastradalih. Jedan budni stalež mladih ljudi napušta rodna mesta u potrazi za višim obrazovanjem, veliki je broj emigranata ne samo u maticu nego širom sveta. Uprkos preporukama Ženevske konferencije o manjinama iz 1924, Bugarima je priznat status manjine tek 1947. godine, tj. posle Drugog svetskog rata, sa proizilazećim pravima, propisanim zakonodavstvom Jugoslavije. Za vreme Drugog svetskog rata teritorije sa stanovništvom bugarskog porekla se ponovo nalaze pod jurisdikcijom bugarske države. Nezavisno od suprotnih tački gledišta, da je to period “oslobođenja” ili “okupacije”, od istoriografske ocene tog perioda svake od dveju protivničkih strana, to je vreme uspona znakova identiteta, kulture i obrazovanja na maternjem jeziku. Posle 1948. godine i zloglasne “Rezolucije Informbiroa” srušene su skoro sve stvorene pozitivne veze između dva susedna i bratska naroda na zvaničnom, političkom planu – pogranično stanovništvo je jedno od najnastradalijih usled političkog obrta. Godinama se za predstavnike manjine sveukupnom atmosferom stvara osećaj niže vrednosti na osnovu učenja jugoslovenske istorije, koja, kao i obrnuto, formira pretežno negativnu predstavu o susedu. Iako su prava bila zakonski garantovana, situacija kod bugarske manjine u pogledu brojnosti i organizacije kulturnog i prosvetnog ži-

139

Prava manjina vota puna je protivurečnosti koje iskrsavaju prilikom poređenja podataka popisa i stalnog smanjenja broja onih koji su se izjašnjavali kao Bugari. Ustav Jugoslavije iz 1974. formuliše prava i status manjina na teritorijama tadašnje federacije, ali se i od te godine mnogo u realnom korišćenju manjinskih prava menja. Na prvom mestu to je reduciranje broja časova na kojima se uči maternji jezik. Građanima je takođe dozvoljeno da se izjašnjavaju kao Jugosloveni, što je dovelo do bitne promene u demografskoj slici po kriterijumu nacionalne pripadnosti. Posle demokratskih promena 2001. godine (o tome vidi niže u poglavlju o jeziku i obrazovanju) ostvareni su konkretni koraci u pravcu organizacije i integracije novog, modernog evropskog tipa. Ipak, problemi manjinske zajednice, naročito u pograničnim područjima, prouzrokovani su u najvećoj meri jako niskim ekonomskim standardom tog stanovništva i velike stope nezaposlenosti (o tome vidi dalje), ali i nizom nepostignutih sporazuma u ostvarivanju osnovnih prava kao što su obrazovanje i informisanost na maternjem jeziku i slično. U skladu sa Zakonom o zaštitu prava i sloboda nacionalnih manjina u Srbiji i Crnoj Gori, koji je Skupština SR Jugoslavije usvojila 26. 2. 2002, građani koji pripadaju nacionalnim zajednicama sa manjinskim statusom imaju pravo da punopravno učestvuju u svim oblastima društvenog života. Ovim se zakonom reguliše ostvarivanje individualnih i kolektivnih prava uz potpunu zaštitu od svih mogućih vrsta diskriminacije u oblasti društvenog života, obrazovanja na svom maternjem jeziku, informisanosti i kulture, službene upotrebe jezika, pravo na održavanje i razvoj tradicija, pri čemu se stvaraju institucije za organizaciju funkcionisanja manjinske zajednice – Nacionalni saveti. VI. PRIVREDNO-EKONOMSKI STATUS Opštine koje naseljava bugarska nacionalna manjina nisu dobro razvijene u ekonomskom pogledu. Razlozi su višeaspektni, ali primarno mesto zauzima nezainteresovanost prethodnih jugoslovenskih i srpskih vlada da investiraju u velike projekte na samoj granici, što nije

140

O Bugarima u Srbiji izolovana pojava na Balkanu - u poređenju sa ekonomskim integracionim procesima još od početka Evropske ekonomske zajednice 50-ih godina XX veka, kasnije - i u ekonomskoj politici EU. Na području Bosilegradske opštine, od dva nekadašnja rudnika – Karamanica i Blagodat, kasnije preimenovan u Grot – danas još uvek radi rudnik olovne i bakarne rude Grot, u zapadnim predelima opštine, na području Besne kobile, čije je sedište u Vranju. Više ne radi ni fabrika za eksploataciju grafita. Bosilegradsko područje se suočava sa slabo razvijenom trgovačkom mrežom, gde uglavnom rade nakupci stoke i ogrevnog drveta. Rade takođe i dva do tri ribnjaka koji su stacionirani u okviru Lisinskog jezera. Meštani se bave i pčelarstvom. Od industrijskih preduzeća u Bosilegradu najbolje radi mala fabrika čarapa “Anitex”. Doskora je radila fabrika za eksploataciju felspata, kamena za izolaciju. Postoji, takođe, preduzeće “Kobos” – tekstilna industrija u okviru vranjskog “Jumka”, gde je bilo zaposleno oko 500 radnika. Trenutno u ovom, nekada najvećem preduzeću, radi oko 300 radnika sa nepostojanim primanjima, a koji dele sudbinu matične firme u Vranju. U opštini rade i dva autotransportna preduzeća – “Autotransport” i “Tasaturs”, pekare, građevinsko preduzeće “Izgradnja”. Bosilegrad se nalazi u drugoj polovini lestvice prosečnih zarada u Srbiji, ali je deo stanovništva u teškom ekonomskom položaju upravo zbog zaostalosti i problema vezanih za ekonomski status tog kraja u celini. Opština Bosilegrad u perspektivi, kao i u prošlosti, svoj akcenat razvoja stavlja na poljoprivrednu proizvodnju: na formiranje mini ovčarskih farmi, farmi goveda i puževa, kao i prodaju zdrave pijaće vode. Dva preduzeća, jedno iz Beograda, drugo iz Novog Sada, pokazala su interesovanje za izgradnju fabrika za flaširanje vode u Ljubati i Lisini. Što se tiče drvne industrije, iako se očekivalo da će eksploatacija drvene mase biti glavni oslonac razvoja, to se nije dogodilo zbog nerešenih imovinskih problema, slabe putne infrastrukture, kao i inertnosti zaposlenih u drvnoprerađivačkoj industriji “Bor” i u Šumskoj sekciji. Opština Bosilegrad nije iskoristila ni blizinu granice sa Bugarskom i Makedonijom. Granični prelaz Ribarci ne koristi se dovoljno zbog odluke nadležnih organa

141

Prava manjina da se carinjenje i transport velikih kamiona vrši preko graničnog prelaza Gradina kod Dimitrovgrada. Još uvek su bez rezultatata i pokušaji rukovodstva opštine da se otvori međunarodni granični prelaz sa Makedonijom. Trenutno, da bi građanin Bosilegrada otputovao u Makedoniju, prinuđen je da putuje preko Bugarske ili da koristi najbliže granične prelaze Preševo i Prohor Pčinjski, koji su od njihovih kuća udaljeni između 100 i 150 km. Opština Bosilegrad je opština sa najmanje asfaltnih puteva. Njena budućnost, osim navedenih projekata, mogla bi se povezati sa ekološkom poljoprivredom, ekološkim i seoskim turizmom. Opština Dimitrovgrad ima bolji strateški položaj zbog blizine graničnog prelaza Gradina. Ali, zbog stanja privrede u celini, ova se opština godinama nalazi na poslednjem mestu po godišnjim dohocima u Srbiji. Za opštinu kao celinu poljoprivreda je osnovni izvor dohotka za veći deo stanovništva, živi se takođe zahvaljujući manufakturnoj seoskoj privredi – izrada visokokvalitetnih mlečnih proizvoda, naročito nadaleko čuvenog kačkavalja. Problem je sistem otkupa proizvedenog. Zahvaljujući reljefu, ovde su povoljniji uslovi za uzgajanje žitarica – pšenice, kukuruza; mogu se, za razliku od Bosilegrada, koristiti kombajni i ostala poljoprivredna tehnika; kao u bosilegradskoj opštini, i ovde su pašnjaci i livade bitan deo poljoprivrednih radnji. Područje obiluje prirodnim bogatstvima, rudom i vodom, ali nedovoljno eksploatisanim zbog odsustva investitora. Od rudnika dobro radi, ali sa ograničenim kapacitetom radnih mesta, rudnik u Mazgošu. Najveće preduzeće u gradu, Gumarska industrija “GID”, odavno je u stečaju, u istoj je situaciji tekstilna industrija “Svoboda”. Upravo zbog zatvaranja dva najveća preduzeća, grad je u ekonomskoj krizi. Nažalost, granica se u poslednje vreme koristi za šverc cigareta i slično, od čega preživljavaju porodice radnika čija su preduzeća u stečaju. Privatizovano je nekoliko preduzeća, poput “Gradnje”, “Pekare”... Za dalji proces privatizacije posebno je atraktivno ugostiteljsko preduzeće “Balkan”, koje poseduje objekte u samom gradu, na granici i pored manastira u Poganovu. Perspektive opštine mogu se naći u otvaranju manjih pre-

142

O Bugarima u Srbiji duzeća za tekstilnu industriju, u proizvodnji ekološki čistih prehrambenih proizvoda, u ekološkoj proizvodnji lekovitog bilja, u ekološkom i seoskom turizmu i slično. Na tom planu granični položaj bi mogao biti prednost u preduzimljivosti i u izradi projekata za finansiranje od strane međugraničnih evropskih programa. *** Pavlikijani su se prilikom doseljavanja bavili poljoprivredom, što je i danas njihovo osnovno zanimanje. Još prilikom svog dolaska u Banat, oni su stekli pravo da sklapaju ugovore sa bogatim vlasnicima zemlje, pri čemu su nakon 30-godišnjeg rada mogli otkupiti tu zemlju i postajali su njeni vlasnici. Danas Pavlikijani imaju svoju zemlju, poljoprivrednu tehniku, školuju svoju decu. Predstavnici mlađih generacija bave se različitim profesijama, deo njih se raselio u obližnje veće gradove. VII. JEZIK I OBRAZOVANJE NA MATERNJEM JEZIKU Nastava na maternjem jeziku, kao što je već pomenuto, preživela je niz metamorfoza tokom više od sto pedeset godina, što je posledica društveno-političkih okolnosti. Istorija obrazovanja u krajevima gde su stalno živeli preci predstavnika bugarske manjine ima dugu tradiciju još od sredine XIX veka i neodvojivi je deo istorije bugarske prosvete i kulture, tj. u neposrednoj je vezi sa istorijom i razvojem standardizacije bugarskog jezika i odgovarajućim obrazovnim reformama vezanim za te procese. Prve škole u okviru crkava koje su pružale osnovno crkveno obrazovanje osnovane su u bosilegradskom i caribrodskom kraju sredinom XIX veka. Važno je da je sistem školstva do oslobođenja, tj. do Ruskoturskog rata 1878, umnogome zaostajao u odnosu na druge bugarske krajeve; na primer, početak nove bugarske državnosti zatekao je u bosilegradskom kraju svega četiri škole, u caribrodskom - dve. Dok su ti krajevi bili u predelima bugarske države, do Njojskog ugovora, školovanje se postepeno širi mrežom osnovnih škola i, uoči Prvog svetskog

143

Prava manjina rata, osim ojačane mreže osnovnih škola sa različitim brojem razreda, osnovane su gimnazije u Caribrodu i Bosilegradu, stvara se neophodni pedagoški kadar. Posle Prvog svetskog rata, u periodu 1920–1941, nastavni proces na bugarskom bio je zamenjen nastavom na srpskom jeziku. U nastavnoobrazovnim institucijama zaposleni su kadrovi iz unutrašnjosti Srbije, lokalne prosvetne radnike slali su da rade u unutrašnjosti zemlje. Za vreme Drugog svetskog rata i posle njega, u periodu 1941–1947, školski sistem, koji je jedan od važnih stožera u održavanju identiteta bilo koje manjine, nalazi se pod jurisdikcijom bugarske države, u školama i u ponovo otvorenim gimnazijama u Caribrodu i Bosilegradu rade ugledni učitelji i profesori iz Bugarske i iz sredina lokalnih Bugara. Od 70-ih godina školovanje na bugarskom jeziku postepeno je zamenjeno nastavom na srpskom kao državnom, zvaničnom jeziku zemlje, dok se krajem XX veka učenje bugarskog redukuje na 2 časa nedeljno – sa fondom časova za strani jezik. Poslednjih godina, posle nastalih društvenih promena i promena zakonodavstva, normativni dokumenti dozvoljavaju 5 časova u osnovnom i 3-4 časa u gimnazijskom stepenu. Uprkos zakonodavnim promenama, kod pitanja učenja na maternjem jeziku još uvek ima dilema. Nastava na maternjem bugarskom jeziku u jugoslovenskoj federaciji uvedena je tokom školske 1945/46. godine u 89 osnovnih škola sa 153 razreda, 6397 učenika i 117 učitelja (jedan deo iz Bugarske); dve gimnazije sa četvorogodišnjim ciklusom nastave i sa 38 razreda, 1.311 učenika i 22 profesora. Takođe, posle Drugog svetskog rata prva škola za nastavni pedagoški kadar bila je Učiteljska akademija (Pedagoška škola) u Dimitrovgradu (staro ime Caribrod). Ta škola postoji nekoliko godina - do 1947/48. iškolovala je oko 150 učitelja. Od početka 1960/61. godine, kada Niš postaje okružni centar, u okviru Više pedagoške škole u Nišu, koja je postojala od 1947. do 1974. godine, za potrebe prosvetnog i kulturnog života bugarske narodnosti u Bosilegradskom i Dimitrovgradskom regionu, otvorena je grupa za bugarski jezik i književnost. U isto vreme se iz Pirota u Niš preme-

144

O Bugarima u Srbiji šta i novinsko-izdavačka kuća “Bratstvo”, koja izdaje novine i časopise na bugarskom jeziku od 1959. godine (o informativnoj delatnosti na bugarskom jeziku vidi dalje). Tokom jedne decenije, kada se gasi ta grupa 1969/1970, u Niškoj pedagoškoj školi diplomiralo je stotinak pedagoga, koji su radili u školama bugarske nacionalne manjine, u kulturnim i izdavačkim institucijama, u štampanim i elektronskim medijima, takođe u državnim i društvenim organima na teritoriji opština Dimitrovgrad, Bosilegrad, Pirot, Vranje, Niš. Od 1972, posle zatvaranja smera za bugarski jezik i književnost u Nišu, na Odseku za južnoslovenske jezike na Filološkom fakultetu Beogradskog univerziteta otvoren je smer za bugarski jezik i književnost koji i dan-danas postoji. Malo kasnije otvoren je i lektorat za bugarski jezik sa lektorom iz Bugarske. Vremenom, posle prvog profesora Marina Mladenova, koji je godinama jedan od glavnih organizatora školovanja pedagoškog kadra na bugarskom jeziku, katedra se širi sa još tri profesora, a lektorat i dalje postoji i dolaze lektori – univerzitetski profesori iz Bugarske. Od svog nastanka do danas u Beogradu je diplomiralo stotinak filologa – bugarista. Na mestu Više pedagoške škole u Nišu osnovan je Filozofski fakultet, gde se od 2001/2002. godine otvara lektorat za bugarski jezik sa profesorom iz Bugarske. Istovremeno, od 1977. godine u Vranju, na Pedagoškoj akademiji koja je nedavno prerasla u Učiteljski fakultet, takođe je otvoren smer za pripremu neophodnog učiteljskog kadra za škole bugarske manjine. Iz više razloga, uključujući i stav rukovodstva Akademije, taj smer je postepeno ugašen, što je stvorilo niz konkretnih problema za pedagoški kadar pograničnih opština. Po približnim podacima, u Vranju je školovano oko sto učitelja. Od 70-ih godina prošlog veka stručni kadar za bugarski jezik i književnost školovan je i u Bugarskoj, prvo na Sofijskom univerzitetu, kasnije na Univerzitetima u Velikom Trnovu, Plovdivu, Blagoevgradu i dr, pri čemu je njihov broj u poslednje vreme porastao. Sadašnja školska mreža u mestima gde živi bugarska manjina je sledeća: dve srednje škole u Dimitrovgradu i Bosilegradu sa oko 500 učenika; 8 osnovnih škola (І – VІІІ razred) u Dimitrovgradu i

145

Prava manjina Bosilegradu i u selima Smilovci, Zvonci, Gorna Ljubata, Dolna Ljubata, Bistar, Gorna Lisina (tzv. centralne škole). Pri osnovnim školama postoje isturena odeljenja (od І do IV razreda) u manjim mestima: pri osnovnoj školi u Dimitrovgradu – jedno; s. Smilovci ima 4 isturena odeljenja – Željuša, Lukavica, Gradinje, Trnski Odorovci; s. Zvonci ima 5 isturenih odeljenja – Preseka, Rakita, Vučidol, Našuškovica, Jasenov dol; osam isturenih odeljenja ima osnovna škola u Bosilegradu – Rajčilovci, Gložje, Mlekominci, Belut, Zlidol Stari, Zlidol Novi, Bresnica, Paralovo; s. Gorna Ljubata ima dva isturena odeljenja – Kolčina Garina i Ploča; s. Dolna Ljubata ima tri – Dukat “Centar”, Dukat “Dudina”, Crnoštica “Petkovci”; s. Bistar ima osam isturenih odeljenja – Dolno Tlmino, Gorno Tlmino, Brankovci, Rikačevo, Nazarica, Doganica, Jarešnik, Karamanica; s. Gorna Lisina ima 2 isturena odeljenja – Gorna Ražana i Dolna Lisina. Širokom i komplikovanom za održavanje mrežom škola obuhvaćeno je manje od 2.000 učenika. Ne nastavljaju svi učenici koji završe osnovno obrazovanje u navedenim školama svoje školovanje u Dimitrovgradu i Bosilegradu. Neki upisuju srednje stručne škole u unutrašnjosti Srbije; ima i onih koji se upisuju u srednje škole u Bugarskoj. Učenici i njihovi učitelji u udaljenim planinskim selima uče i rade u izuzetno teškim svakodnevnim uslovima koje ne bi lako zamislio čovek iz bilo koje urbane sredine. Deo tih škola razbacan je po složenom planinskom terenu, pa učenici i učitelji idu po nekoliko kilometara pešice u jednom pravcu, deo njih ima nastavu u kombinovanim odeljenjima sa ukupno 2-3 ili 5-6 učenika. Nema normalnih puteva, za savremene predstave. Kkomunikacije su jako otežane naročito tokom zimskih meseci, ne postoje oblici svetovnog života kao što su kulturni događaji različitog formata, ne postoje mesta za socijalne kontakte u obliku društvenih objekata, domova kulture i sl. Skoro u svim selima ima zgrada namenjenih za te aktivnosti, neke su u jako žalosnom stanju, ali nema ljudi koji bi ih ispunili životom, smislom i sadržajima. Tamo gde još uvek kuće u većem delu nisu napuštene, žive stari ljudi, čija su deca ostavila zavičaj i preselila se u ravnije predele gde

146

O Bugarima u Srbiji su komunikacije i uslovi za život mnogo lakši. U takvim selima su problematične čak i telefonske veze, a o kompjuterima i modernim tehnologijama ne vredi ni govoriti. Rečeno je da deca u školskom uzrastu, tamo gde ih je jako malo, uče u kombinovanim razredima, pri čemu je metodičko iskustvo učitelja ne samo jako specifično, nego i unikalno, jer je na početku XXI veka takvo kakvo je bilo pre više od stoleća u zemlji matici, na primer. Profesionalnu pripremu za takve okolnosti nije moguće steći na univerzitetu ili na pedagoškoj akademiji, učitelj se sam snalazi. Dakle, jedan od najbolnijih problema jeste kako dovesti do najmanje mere distancu i pomenute razlike u uslovima u kojima se školuju neka deca, drugim rečima – naći savremeni modus za stvaranje jednakih uslova za učenje i rad u sistemu školstva na ovim područjima. U principu, smanjivanje razlike u uslovima za rad i učenje, u poređenju sa vaspitno-obrazovnim institucijama iz unutrašnjosti Srbije, postoji kao problem i za centralne škole u opštinama gde živi bugarska manjina na periferiji zemlje. Na planu jezika koji se koriste u svakodnevnoj porodičnoj, najintimnijoj komunikaciji i onoj na javnim mestima, za ljude srednjih godina i naročito za najmlađe generacije tipičan je, uopšteno govoreći, bugarsko-srpski bilingvizam (ili diglosija – termin, koji se upotrebljava da označi kontakte bliskih sistema sa nekim komponentama koje se podudaraju u funkcionalno-stilskoj hijerarhiji). Deo mladih, naročito oni koji su napustili svoju prirodnu dijalekatsku sredinu, ispoljavaju izrazit afinitet ka službenom jeziku zemlje (ili bar ka njegovim modifikacijama na teritoriji jugoistočne Srbije, kao što su gradski govor Niša ili vranjanski gradski govor) iz poznatih razloga – težnja ka potpunoj socijalizaciji, ka “uključivanju” u profesionalne krugove, za dobijanjem željenog obrazovanja i kvalifikacije i ka zauzimanju odgovarajućeg mesta u društvenoj hijerarhiji. U jezičkoj praksi mladih u “svojoj”, tj. dijalekatskoj sredini, uočavaju se različiti stepeni svojevrsne paralelne upotrebe ili mešanja književnog (standardnog) bugarskog i srpskog jezika i dijalekta. Proces opismenjavanja u specifičnoj jezičkoj situaciji

147

Prava manjina ima neke svoje osobenosti koje se moraju uzimati u vidu kad se stvaraju koncepcije udžbenika i sadržaja nastavnih programa. Savremeni problemi školovanja bugarske manjine su još uvek u zagrljaju istorije. Kako i zašto se stiglo do tog stanja, ko su krivci, kako se desilo da se učenje na maternjem jeziku marginalizovalo do krajnje mogućeg stepena itd? Još uvek se više govori i diskutuje, ne postiže se saglasnost na terenu same manjine da bi se problem rešio moderno i efikasno na način koji je odavno poznat u evropskim zemljama. Posmatrač sa strane stiče utisak da ne postoje jasno definisane poruke i stavove koji bi odgovarali savremenim realnostima. Savremena evropska politika prezentuje modele kod kojih je manjinska “formula” svedena na dva polazeća principa: 1) očuvanje identiteta, 2) integracija, tj. stvaranje mehanizama protiv opasnosti od getoizacije, od zatvaranja unutar zajednice. Po pitanju dijalogičnosti i postizanja saglasnosti o prioritetima, bugarska manjina “šalje” protivrečne, čak i do kraja nedefinisane signale. Jako je izražena konfrontacija jednih naspram drugih, ali i okrivljavanje i srpske i bugarske strane da ne reaguju na adekvatan način na najoštrije probleme obrazovanja. Svaka od konfrontiranih strana na svoj način rangira probleme i zahteve, napada i lepi etikete drugima i deklariše da jedino ona predstavlja na pravi način manjinu. U ovom vrtlogu političke pristrasnosti, ekonomskih problema i ličnih interesa tone i ponovo ispliva problem sa nastavom na maternjem jeziku. Deo izrečenih optužbi neosporna je činjenica, ali odsutna je jasna vizija odakle treba da se krene da bi se izašlo iz začaranog kruga. A on je stvoren upravo tim redosledom: s jedne strane, zakonodavstvo (čl. 13 i 14) omogućava da se nastavni proces potpuno održava na maternjem jeziku, pri čemu se srpski kao zvanični jezik zemlje obavezno uči, ili da se školski sistem organizuje na principu tzv. dvojezične nastave. Ovo su varijante poznate iz prakse različitih zemalja – članica EU, koje imaju slične etno-demografske osobine. S druge strane, lokalne vlasti takođe imaju pravo na odluku ili na glas koji tip nastave da se uvede. Rezultat svega toga poznat je – nesporazumi na terenima samih opština, ali i između dve vodeće opštine, Dimitrovgrada i Bosilegrada, o nedeljnom

148

O Bugarima u Srbiji broju časova za bugarski jezik. Razlikuju se mišljenja roditelja, koji se takođe moraju izjašnjavati po nekom propisu, pedagoga, građana. U stvari, ne postoji jedinstvena koncepcija za ulogu i mesto izučavanja 3 jezika – u konkretnom slučaju to su bugarski kao maternji, srpski kao zvanični jezik države i jedan (obično engleski) strani jezik. Kao konstataciju možemo još dodati inertnost iz prethodnih godina, nizak prag kritičnosti prema kvalitetu i sadržaju nastave na maternjem jeziku (osim jezika i književnosti skoro da nije zastupljeno gradivo iz drugih oblasti, kao što je nacionalna kultura i sl.), kao i prema kvalitetu nastavne i pomoćne literature. Ne bi trebalo mimoići ni činjenicu da je deo inertnosti u stvari skriven oblik autocenzure kao posledice prethodnih perioda, politički nepogodnih za afirmaciju svog porekla i statusa. *** Jezik Pavlikijana veoma je interesantan – osim što je sačuvao arhaične crte, sadrži i nataložene primese odgovarajuće sredine u kojoj su oni živeli skoro tri veka i jezika sa kojima su stupali u kontakt. Prihvatanjem katoličke vere, ovo stanovništvo, koje je još u domovini dostiglo značajne kulturne i prosvetne uspehe, počinje da se služi latinicom i tzv. “ilirskim” ili “dalmatinskim” jezikom (hrvatski ikavski sa bosanskim crtama, koji je namenjen za upotrebu svih Južnih Slovenakatolika u crkvenoj literaturi). Kasnije se formira regionalna književnojezička formacija, u kojoj su bugarskoj jezičkoj osnovi pridodati neki strani elementi kao posledica višejezičnosti Banata. Danas se jezik i običaji čuvaju od strane starijih ljudi, a kao celina banatski Bugari slabo održavaju aktivne kontakte sa bugarskom manjinom iz navedenih pograničnih opština u Istočnoj Srbiji, i u njihovim sredinama doskora nije bilo knjiga na savremenom bugarskom književnom jeziku. U ovim selima rade tzv. subotnje škole u kojima se izučavaju kako normirani palčenski jezik, tako i savremeni bugarski književni jezik (u Ivanovu od školske 2004/2005. godine učitelj iz Bugarske predaje savremeni književni jezik).

149

Prava manjina VII. JEZIK I SREDSTVA JAVNOG INFORMISANJA NA MATERNJEM JEZIKU Štampa je imala i ima bitnu ulogu u kulturno-prosvetnom životu svakog naroda. Do Njojskog ugovora, na teritoriji opštine Caribrod štampani su jedan časopis, dva nedeljna lista i jedan humoristički list. Sva ova izdanja bavila su se lokalnom problematikom. Posle Drugog svetskog rata počinju informisanje i izdavačka delatnost na bugarskom jeziku u Jugoslaviji. Prvi štampani organ je “Глас на българите в Югославия” (1949–1955), koji je imao i tipične za svoje vreme ideološke funkcije. U sećanjima (Bratstvo 1989, № 21) prvih izdavača i entuzijasta iz redova bugarske narodnosti ukazano je na prvobitne poteškoće: nedostatak dobrih stručnjaka – urednika i slovoslagača, koji znaju bugarski standardni jezik, nedostatak bugarskih slova u štampariji novina “Borba”, gde se “Glas...” štampao i sl. Kasnije, u zavisnosti od političke situacije i odnosa sa Bugarskom, uvozila se i literatura iz Bugarske. Godine 1959. počinju da se štampaju novine “Bratstvo”, čiji je osnovni zadatak – informisanje o životu i o aktivnostima u radnim zajednicama, u lokalnim upravama, u opštinama, ograničenije o događajima u Republici i u svetu, u skladu sa zvaničnom politikom zemlje. Danas su novine “Bratstvo” nedeljni list sa savremenijem poligrafskim rešenjem, sa mnogo više rubrika u poređenju sa prethodnim godinama, sa aktivnijem angažovanjem na planu aktuelnih problema manjine. Problem koji će skoro iskrsnuti vezan je za diskusiju o privatizaciji medija uopšte u zemlji i konkretno – manjinskih medija. Štampanje na književnom bugarskom jeziku omogućeno je, osim u novinsko-izdavačkoj kući “Bratstvo”, sa sedištem u Nišu, a čiji je osnivač i finansijer Vlada Republike Srbije, još na teritorijama opština Dimitrovgrad i Bosilegrad, pod okriljem domova kulture i njihovih biblioteka, finansiranih takođe od strane srpske vlade. Izdaju se s vremena na vreme lokalne novine ili bilteni, tematski časopisi, knjige.

150

O Bugarima u Srbiji U poređenju sa mogućnostima za opstanak drugih medija (na zvaničnom državnom, srpskom jeziku), koji bi mogli formirati svoj budžet od prodaje ali i od reklame, mediji poput “Bratstva” i sl. ne bi mogli opstati iz objektivnih razloga. Prvo, korisnik je količinski ograničen – trenutno se kao Bugari izjasnilo 0,27 % srpskih državljana. Drugo, svako ko traži svakodnevnu informisanost kupuje novine na srpskom jeziku. Treće, onaj ko bi hteo da reklamira i da plati za korišćenje reklamnog prostora u novinama, dakle, da traži veći publicitet svoje reklame, odabrao bi novine sa većom tiražom – naravno da to neće biti novine sa ograničenom tiražom. Sledi još sličnih razloga. Kao zaključak, možemo navesti da manjinski mediji ne bi mogli opstati na tržištu slobodne konkurencije upravo zbog specifičnosti njihovog paralelnog postojanja sa drugim, “većinskim” medijima. Problem njihovog finansiranja u svrhu obezbeđenja prava na informisanost na svom jeziku treba rešavati na drugačiji, ili kombinovani način. Informativna emisija na bugarskom jeziku na Radio Nišu uvedena je 1958. godine, a emitovana je preko Radio Jugoslavije za inostranstvo i povremeno iz Niškog studija. U vreme kada je Radio Niš postao deo radiotalasne mreže Srbije, on postaje i nosilac informisanosti bugarske nacionalne manjine u Republici. Posle reorganizacije 1950, emisije su ukinute, ali su se kasnije obnovile – paralelno sa programom na bugarskom jeziku za inostranstvo koji je prenosio Radio Beograd (1958-1960). Godinama emisije traju pola sata radnim danima i sat vremena neradnim danima. Specifično u njihovim sadržajima je pretežno prenošenje vesti sa područja graničnih opština gde žive Bugari. Posle skoro desetogodišnjeg prekida, od 29. novembra 1971. godine Radio Niš ponovno počinje sa emitovanjem na bugarskom jeziku, sa stalnom emisijom od 15 minuta dnevno. Daju se informacije o aktuelnim događajima u zemlji, ali i iz međunarodne politike, vesti sa područja Dimitrovgrada i Bosilegrada, uključuju se glasovi saradnika i dopisnika “sa terena”. Nedeljom i u neradne dane emisije su tematski koncipirane, sa muzičkim blokovima. Na teritorijama pograničnih opština funkcionišu lokalne stanice, u osnovi na srpskom jeziku, koje ta-

151

Prava manjina kođe imaju informativne blokove na bugarskom jeziku. Oštećenja na predajniku “Aleksandrovo”, izazvana NATO bombardovanjem 1999. ograničila su perametar etra Radio Niša, tako da njegove emisije teško, skoro nikako ne stižu do sedišta opština Bosilegrad i Dimitrovgrad. Ali, te emisije imaju svoje slušaoce u opštinama Niš, Pirot, Vranje. U određenom periodu 80-ih i 90-ih godina prošlog veka Televizija Beograd emitovala je informativni program na bugarskom jeziku, koji je takođe ukinut uoči intervencije NATO pakta. U današnje vreme emisije na bugarskom jeziku pripremaju i neritmički emituju privatne televizijske stanice – jedna u Nišu, i dve kablovske u pograničnim većim centrima. U Dimitrovgradu postoji Radio-televizija “Caribrod”, koja emituje programe i na bugarskom jeziku. U 2005. godini slavi 10 godina postojanja. Odnedavno svoj program, na bugarskom jeziku, u Bosilegradu emituje kablovska televizija “Kodal”. Kvalitet emisija na radiju i televiziji različit je, kao što i jezik na kome se govori u različitom dijapazonu odstupa od književno-jezičke norme. *** Pavlikijani na teritoriji srpskog Banata nemaju svoja izdanja, osim malih biltena sa poučnim religijskim tekstovima i informacijama o kulturnim događajima u zajednici. Oni su štampani u ograničenim tiražima, a autori su kulturni aktivisti i sveštenici. Inače, sa najdužom tradicijom i najpoznatije su novine “Naša glas” koje se izdaju u Rumuniji, u Temišvaru, i šalju svim Pavlikijanima. Tamo se štampaju i knjige, pre svega religijskog karaktera, na palćanskom, tj. normiranom arhaičnom govoru latiničnim slovima. Takođe, u Temišvaru je sedište radio-stanice koja emituje program na palćanskom jeziku i koju rado slušaju svi banatski Bugari.

152

O Bugarima u Srbiji VIII. KULTURNE INSTITUCIJE I KULTURNI ŽIVOT Bugari su bili učesnici u društvenom i kulturnom životu novooslobođene Srbije, i neki od njih, poput Ljubena Karavelova, ostavili su trag u istoriji Srba i u istoriji međususedskih odnosa. Za vreme novije istorije, kada su politički odnosi dveju zemalja bili povoljniji, poznat je niz konkretnih manifestacija i ličnosti sa prisustvom u susedskom kulturnom životu. Kod bugarske manjine, dimitrovgradska opština se može pohvaliti bogatstvom i tradicijom kulturnih sadržaja. Grad je poznat po tome da je iz njega izašao veliki broj umetnika – slikara. Grad ima izložbenu prostoriju – galeriju, domaćin je umetničke kolonije u Poganovu. Dimitrovgrad je jedna od retkih opština i sa dugom tradicijom amaterskog pozorišta. U toku 1888. godine u Caribrodu je osnovano amatersko pozorište, koje od 1909. godine nosi ime Hrista Boteva, bugarskog nacionalnog heroja i pesnika XIX veka. Amaterska trupa i danas izvodi predstave, a nastupa ne samo na pozornici grada, nego i u drugim mestima u državi i u Bugarskoj. Poslednje decenije XIX veka Caribrod dobija i kulturni dom – čitalište, specifičnu tradicionalnu instituciju bugarskog preporoda, sa velikom ulogom u formiranju i održavanju kulturnog identiteta. Današnji Dom kulture podržava niz kulturnih aktivnosti. Tradicija da škole postaju središta kulturnih aktivosti i događaja živa je i danas – đaci osnovci i gimnazijalci dobitnici su više nagrada na pesničkim konkursima, u sportskim utakmicama na okružnom i republičkom nivou. Jedna dobra inicijativa – organizovati srpsko-bugarsku pesničku koloniju, poput plenera umetnika u Poganovu, trebalo bi da oživi. Na području opštine Bosilegrad, u sastavu Centra za kulturu radi Radio Bosilegrad, koji, pored programa na srpskom, emituje vesti i na bugarskom jeziku. U okviru Centra odvijaju se delatnosti amaterskog pozorišta, folklornog ansambla. Centralna biblioteka ima svoje ispostave u selima Gorna i Dolna Ljubata, Lisina i Bistar.

153

Prava manjina Od 1965. godine krenulo se sa izdavačkom delatnošću na bugarskom jeziku u okviru novinsko-izdavačke kuće “Bratstvo” u Nišu. Dečje novine “Drugarče” prerasle su u mesečni časopis koji uporedo sa idejno-vaspitnim zadacima svog vremena podstiče aktivno dečje stvaralaštvo – pisanje poezije i proze na maternjem jeziku. Godine 1966. osnovan je časopis za nauku, književnost i društvena pitanja “Most”. Do današneg dana, posredstvom izdavačke kuće na svet su izašle brojne zbirke poezije i knjige beletristike čiji su autori iz redova manjine. Dugi niz godina jedino časopisi te kuće omogućavali su talentima da štampaju svoja dela na maternjem jeziku. Izdavačka kuća učestvuje u pripremi i izdanjima nastavne literature za potrebe obrazovanja manjine – u saradnji sa Zavodom za udžbenike i nastavna sredstva u Beogradu. Dobri međususedski odnosi u poslednjim godinama omogućili su realizaciju više projekata sa kulturnim institucijama u Bugarskoj, saradnju sa vodećim književnim časopisima, izdanje tematskih brojeva časopisa “Most”. Osnovne teme u književnom stvaralaštvu lokalnih autora vezane su za zavičaj ili su rezultat ličnih doživljaja. U njima su prisutne svakodnevne i socijalne teme, folklorni elementi i sižei iz prošlosti. U većini dela, koja se odlikuju različitom umetničkom vrednošću, pre svega lokalnog i provincijskog tipa, što je potpuno razumljivo, granica prisustvuje osetljivo – ona utiče na život, mentalitet, pogled na svet i na ponašanje ljudi tog kraja. Uprkos činjenici da se ta književnost stvara na bugarskom jeziku, sa različitim stepenom odstupanja od savremene norme, zbog tipične za slične okolnosti sociolingvističke situacije, ali i zbog nedovoljnog izučavanja maternjeg standardnog jezika u poslednjim decenijama, ovo stvaralaštvo ima pretenzija da se odlikuje svojom samobitnošću. Od 1998. godine, osnivanjem kulturno-informacijskih centara u sastavu nevladinih organizacija, a sa podrškom bugarske vlade (KIC “Caribrod” sa filijalom KIC “Caribrod - Bosilegrad”), odvijaju se različite aktivnosti: susreti sa predstavnicima bugarske kulture, sa književnicima i izvođačima, koncerti.

154

O Bugarima u Srbiji Za ovo “razbacivanje” kulturnih aktivnosti po različitim institucijama postoji više razloga istorijsko-ideološkog karaktera, ali prisutno je i tipično balkansko odupiranje idejama za pronalaženje konsensusa i zajedničkog nastupa kad su u pitanju problemi ključni za zajednicu. Sa promenama u zakonodavstvu Srbije i Crne Gore iz 2002. godine po pitanju individualnih i kolektivnih prava predstavnika različitih etničkih zajednica i formiranja njihovih nacionalnih saveta, učestali su kontakti između Bugara iz istočnih pograničnih oblasti i iz Banata. Najaktivnije deluju Bugarsko kulturno društvo “Trandafer” u Belom blatu i u Ivanovu – društvo “Ivanovo 1868”. Dobra međususedska politička klima poslednjih godina aktivira ovo stanovništvo, koje uspostavlja intenzivne kontakte sa predstavnicima bugarskih kulturnih i prosvetnih institucija, traži i dobija literaturu na savremenom bugarskom jeziku, mladi studiraju na bugarskim fakultetima itd. Prema dogovoru bugarskih i srpskih vlasti do kraja 2005. godine, u Beogradu, odnosno u Sofiji, biće otvoreni kulturni centri. IX. DRUŠTVENO-POLITIČKI ŽIVOT Na području obe opštine postoje skoro sve vodeće političke stranke u Srbiji. Bugari su članovi i u jedinoj etničkoj partiji, DSBJ, formiranoj 90-tih godina prošlog veka (Demokratski Savez Bugara u Jugoslaviji), čije je sedište iz Niša premešteno u Bosilegrad, a ima i ogranak u Dimitrovgradu. Godine 2003. formiran je Nacionalni savet Bugara u Srbiji, čije su funkcije propisane Zakonom o manjinskim i verskim zajednicama. Svojim radom Savet mora doprineti da se stvori moderna demokratska situacija tolerancije unutar multinacionalnog društva u Srbiji. Prema podacima Ministarstva za nacionalne i etničke zajednice na području opština Bosilegrad i Dimitrovgrad radi pet, odnosno sedam nevladinih organizacija, među njima Matica Bugara u Srbiji i Crnoj Gori, čije su ambicije da istupa kao koordinator i inicijator sprovođenja više kulturnih aktivnosti. Na teritoriji Niša je od 2003. godine

155

Prava manjina isto registrovana nevladina organizacija – Društvo srpsko-bugarskog prijateljstva “Rila”. Činjenica je da je po statističkim podacima bugarska manjina jedna od najobrazovanijih na teritoriji bivše Jugoslavije, za šta postoji više konkretnih uzroka i pretpostavki – o tome je već bilo reči u ovom tekstu. Više predstavnika bugarske nacionale manjine zauzima visoke dužnosti u svojoj profesiji u privredi, veliki je broj onih sa naučnim zvanjima, koji su autoriteti u svojim profesionalnim sredinama. Većina njih napustila je zavičaj i živi i radi u različitim gradovima u Srbiji, a takođe i u drugim gradovima bivše Jugoslavije. Prema broju stanovnika, iz redova bugarske manjine ima najviše učitelja i građevinara. X. PERSPEKTIVE Sociologija je odavno konstatovala da se identitet odlikuje razvijenijem kvalitetom tamo gde postoje održive i jasno koncipirane, profesionalno ostvarene veze sa institucijama i predstavnicima inteligencije matice, sa jedne strane, a s druge – u zemlji gde manjina živi. Isto je veoma bitno da sama manjinska zajednica razvija oblike dijalogičnosti, da je sama formulisala svoje sopstvene prioritete i postigla saglasnost za njihovu realizaciju. Neosporna je činjenica da su problemi manjine u savremenim okolnostima i na terenu evropskih integracionih procesa funkcija obostranih kontakata dve susedne zemlje – Bugarske, kao matice, i Srbije, kao zemlje gde manjina živi. Između Bugarske i Srbije ne postoje otvorena pitanja i ozbiljni politički problemi. Uprkos svemu, još uvek bilateralni odnosi nisu zasnovani na efikasnijoj saradnji. Nema tradicije svakodnevnih poslovnih komunikacija između predstavnika različitih društvenih, profesionalnih, teritorijalnih i građanskih subjekta. To oseća u najvećoj meri upravo manjina. Sledi da se osnovni prioriteti formulišu i usklade na osnovu konteksta novih političkih, socijalnih i ekonomskih realnosti. Konkretnu pragmatiku treba tražiti u sledećem: stvaranje zona za slobodnu trgovinu i olakšanje kretanja ljudi, robe i usluga; značaj-

156

O Bugarima u Srbiji no povećanje obima razmena robe između dve zemlje; stvaranje boljih uslova za ekonomsku saradnju i za uzajamne investicije; rad na zajedničkim biznis projektima sa naročitim akcentom na pogranična područja; konkretni projekti u oblasti poljoprivrede, hemijske industrije, trgovine i turizma; izgradnja infrastrukturnih projekata bitnih za dve zemlje – u prvom planu izgradnja i modernizacija autoputa i železnice Niš – Sofija. U oblasti kulture, obrazovanja i medija treba tražiti savremene primenljive forme – na prvom mestu u realnom upoznavanju i savremenom stvaranju oblika drugog. Konkretni oblici saradnje trebalo bi da stave akcente na upoznavanje sa nacionalnim književnostima kroz aktivnije prevođenje, da bi se druga strana upoznala sa kulturnim kontekstom susedne zemlje, uključujući i kroz sadržaje udžbenika namenjenih manjinskim školama; podržavanje postojećih i stvaranje novih sajtova za kulturnu razmenu; razmena poseta i realizacija zajedničkih projekata u školama i na univerzitetima, izučavanje dva standardna jezika; aktivnija i realnija saradnja medija, posebna podrška i pomoć u usavršavanju zaposlenih u medijima sa emisijama i na bugarskom jeziku. U daljem razvoju atmosfere tolerancije jako je bitna uloga građanskih organizacija i saradnja na tom planu. Taj oblik aktivnosti zasnovan je na činjenici da su nevladine organizacije otvorenije i mobilnije, mogu da pomognu u aktiviranju obostrane saradnje, naročito u oblastima koje nisu trenutan prioritet državnih institucija. Osnovni pravci tih aktivnosti trebalo bi da budu: učvršćivanje demokratskih procesa, zaštita sredine, stvaranje mreža za socijalno pomaganje, inicijativa za projekte zapošljavanja na pograničnim područjima, poboljšanje informisanosti na širem području, na teritoriji dve zemlje. ZAKLJUČAK U svim pokušajima ili već u poodmaklim aktivnostima saradnje dve susedne zemlje još uvek postoji kao problem “dugo istorijsko pamćenje”, pri čemu je uloga medija jako važna. Važna je zato što se ne

157

Prava manjina može svakoj sledećoj generaciji nametati istorijska krivica prethodnih generacija putem stalno prisutnih publikacija i emisija koje poručuju da ništa ne sme biti zaboravljeno. Bitno je poznavati istoriju, ona mora biti učiteljica za svaku sledeću generaciju, to niko ne poriče. Ali, bitno je postići saglasnost da sledeće generacije ne mogu biti konkretno odgovorne za nedela svojih predaka. Bitno je da svi akteri na ovom delikatnom terenu shvate da stalno udaranje u zvona istorijske reminiscencije stvara stereotipe i recidive u ponašanju jednih prema drugima. Još uvek u medijima negativni tonalitet preovladava nad pozitivnim, ne zato što nema dobrih primera saradnje i partnerstva, već zato što nije prihvaćeno da se o tome govori i piše pozitivnim i dobronamernim tonom, jer to društvo osuđuje kao nepatriotsko ponašanje! Isto tako, činjenica je da sve više koraka evropske pragmatične strategije trasira u poslednje vreme jedan široki put raznovrsnih kontakata u različitim oblastima ekonomskog, socijalnog i kulturnog dijaloga. Da bi sve to opstalo - uprkos kataklizmama na ovim prostorima, pomagali su i kontakti pograničnog stanovništva, koje je uvek održavalo zdrave rodbinske i prijateljske veze sa maticom, nezavisno od njenog političkog ponašanja prema njima, nezavisno od bola i razočarenja. Činjenica je, takođe, da za vreme svih perioda hlađenja i otopljenja zvaničnih bilateralnih odnosa nisu prestajali akti korektnog partnerstva na nivou običnih odnosa pojedinaca dve zemlje, među predstavnicima profesionalnih staleža, pri radu na naučnim projektima, kad su predstavljana značajna dela susedske kulture. Uvek je bilo i biće ljudi koji su se trudili i trudiće se da opovrgnu stereotip da se na Balkanu mostovi grade da bi se rušili, da se oni stvaraju da bi razdvajali, a ne da spajaju. Uprkos svemu, svaki most, mada s jedne ili sa druge strane malo porušen posle naredne oluje ili ukaljan posle mutnih prohujalih voda, pozvan je da opstane, jer povezuje dve strane, dve obale.

158

O Bugarima u Srbiji LITERATURA: Бојков 2002: Ванче Бојков. Зближавање припадника различитих етничких заједница. – Билтен Савезног министарства националних и етничких заједница, бр. 8, децембар 2002, Београд. Василев 2004: Бойко Василев. България – Сърбия: Шансове и проблеми пред междусъседските отношения. – Regionalni razvoj i strategije Balkana u structure EU – balkanska raskršća i alternative. Niš, Filozofski fakultet, 2004; 163-175. Джамбазовски 1982: Кл. Џамбазовски. Културно-политичке везе Бугара с кнежевином Србиjом. (од почетка ХIХ века до Париског мира 1856. године). Београд, 1982. Джамбазовски 1986: Кл. Џамбазовски. Привредне везе Бугара с Кнежевином Србиjом у доба кнеза Милоша Обреновића и Уставобранитеља. Београд, САНУ, 1986. Иванова 2003: Щрихи към балканския Вавилон. Българскосръбски книжовноезикови отношения ХVІІІ–ХІХ век, В. Търново, Унив. изд, 2003. Иванова, Бечева 2003: Ценка Иванова, Ничка Бечева. Говорът и книжовноезиковата практика на българите – католици от сръбски Банат. – Славистика VІІ, Славистичко друштво Србиjе, Београд 2003. Иванова 2004: Ценка Иванова. Българо-сръбските езикови контакти и книжовноезиковата практика на българите в Сърбия. – В: Близки и различни. Южнославянски езикови проекции. Велико Търново, 2004. Игнятович 1964: Ђ. Игњатовић. Прилог проучавању Вукових веза са Бугарима. - Ковчежић VI, Београд, 1964. Игнятович 1969: Дж. Игнятович. Любен Каравелов и сръбското общество. Ниш, 1969. Игнятович 1980: Ђ. Игњатовић. Штампање бугарских књига и листова у српским штампариjама (1833-1878). Београд,

159

Prava manjina Просвета, 1980. Йотев 2004: Бранко Йотев. Литература на българите в бивша Югославия. Димитровград, 2004. Конев 1968: Ил. Конев. Из българо-сръбските литературни взаимоотношения. От Освобождението на България до Балканската война. София, 1968. Младенов 1989: Марин Младенов. Банатските българи, 250 години. – Мост, №117, Ниш, 1989. Младенов 2004: Александър Младенов. История на образователното дело в Босилеградското краище. Ниш, “Братство”, 2004. Нягулов 1999: Благовест Нягулов. Банатските българи. Историята на една малцинствена общност във времето на националните държави. София, 1999. Николов 1994: Богдан Николов. Царибродски културнопросветен летопис 1878-1920. София, 1994. Някъде край границата, антологичен избор на разкази и новели, Ниш, “Братство”, 1989. Сто години Царибродска / Димитровградска гимназия (18911991). Ниш, “Братство”, 1991. Стоянчевич 1988: Владимир Стоянчевић. Srbija i Bugari 18041878. Beograd, 1988. Братство, ежеседмичен вестник. Другарче, детско списание. Мост, списание за наука, литература и обществени въпроси. Nikolić 1956: I. Nikolić. Bugarsko-jugoslovenski odnosi. Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, II dio, 1956. Pavlica 2004: Br. Pavlica. Bugari u Jugoslaviji. - Regionalni razvoj i strategije Balkana u structure EU – balkanska raskršća i alternative. Niš, Filozofski fakultet, 2004; 177-200.

160

Dragoljub B. Đorđević VERSKO MANJINSTVO: VRSTE I RAZJAŠNJENJA “Jasno je da versko manjinstvo – zvali ga mi manjinskom verom, religioznom manjinom, verujućom grupom, etno-religioznom grupom ili manjinskom verskom zajednicom – i te kako trpi pritisak većine, to jest ‘službene’ nacionalne vere. A ne bi trebalo, jer se to kosi sa suštinom same religije kao takve i nanosi štetu demokratskom razvoju naših zemalja.” NAMERA Svaki etnicitet, nazivali ga mi: narod, nacija, nacionalna manjina ili etnička grupa, poseduje više ili manje zaokruženu celinu etničkih, religijskih i kulturnih karakteristika. Njihov skup čini ono što imenujemo pojmom “identitet”. Preciznije kazano, a i jeste opšteprihvaćeno stanovište, kulturni identitet ikojeg naroda određuju četiri elementa: jezik, vera, tradicija i kulturno nasleđe. Po tome se identitetu pripadnici jednog etniciteta, kao i on sam, razlikuju od drugih etničkih skupina. Zato je moguće govoriti o srpskom nacionalnom identitetu – specifičnim etničkim, religijskim i kulturnim osobinama – koji se razlikuje od, primera radi, albanskog, italijanskog ili bugarskog. Naravno da nema potpuno “čistog” identiteta. Dva naroda mogu imati slično (Srbi i Hrvati) ili pak istovetno etničko poreklo (Srbi i Crnogorci), istu religiju (Srbi i Hrvati) ili konfesiju (Srbi i Crnogorci), skoro istu (Srbi i Hrvati) ili sasvim jednovrsnu (Srbi i Crnogorci) kulturnu pozadinu – jezik, mitologiju, usmenu i pisanu književnost, folklor, običaje i obrasce svakodnevnog života.

161

Prava manjina Isto tako, nema verski potpuno “čistog” društva. (Vele da samo negde u Karibima, tamo na nekom malecnom ostrvu, postoji državica čiji su ama baš svi podanici pripadnici jedne religije – svi ostrljvani od reda jesu adventisti.) Većina zajednica jeste viševerska u smislu da su njihovi stanovnici, na primer, i muslimani i hrišćani, i suniti i šiiti, pravoslavci, rimokatolici i protestanti. Tako ljudi upražnjavaju raznovrstan religijski život u različitim organizacionim vidovima, u institucijama koje najčešće neutralno zovemo verskim zajednicama. Pa iako, parafrazirajmo znamenitu misao E. Renana (izrečenu u napisu Šta je nacija?), čovek ne bi trebalo da bude rob ni svoje rase, ni svoga jezika, ni svoje vere, niti rečnih tokova, niti pravaca kojim se pružaju planinski venci, on često jeste specijalno zarobljenik svoje vere i verske organizacije; i to toliko da u netrpeljivosti spram verski drukčijeg ide do sukoba, čak rata. Zbog spomenutih realija koje proizvode prenapregnute odnose među ljudima i narodima, metodološki je sasma nužno što strože pojmovno omeđiti sledeće fenomene: “religiju”, “veroispovest”, “konfesionalnu pripadnost”, “monokonfesionalni mentalitet”, “religiju izbora”, “veru manjina”, “manjinsku veru”, “manjinsku versku zajednicu” i “protestantizaciju Roma”. Može se pretpostaviti da oko njihovog definisanja ima puno nesporazuma, da ih ključni društveni igrači veoma suprostavljeno shvataju, te da to direktno prouzrokuje situaciju u kojoj postoje privilegije za jedne, a uskraćenosti za druge – prvi se favorizuju, a drugi žigošu. Evo primera. VRSTE I RAZJAŠNJENJA Religija. Množina misli kako je sve potaman oko religije – svi znamo šta ona jeste, mnoštvo je neposredno živi – i zaludno traćimo dragoceno vreme iznova se čudeći pred njom. Ali, i o tome ide reč, jedno je ona u zamisli naučnika, drugo u formulaciji teologa, sasvim nešto treće u službenoj (državnoj) konceptualizaciji. I zaista, držeći na umu P. Bejera (Beyer, 2003) izuzetno uticajnu trodelnu

162

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja tipologiju konceptualizacije religije na bogoslovsku, naučnu i oficijelnu, lako uočavamo razlike u tretmanu religija, koje idu toliko da pojedinim od njih uopšte osporavaju da su to za šta se izdaju, pravno ih sankcionišu kao nereligije i izgone sa javne scene. Službena zamisao religije, oslobođena bogoslovskih i naučnih uvida a oslonjena na četiri društvena podsistema – sud, vladu, mas medija i obrazovanje – arbitrarno presuđuje: nekome veli “ti jesi religija, tebi to priznajemo, dajemo ti slobodu javnog delovanja i podržavamo te”; nekome kazuje “ti nisi religija, tebi to ne priznajemo, oduzimamo ti slobodu javnog delovanja i proganjamo te”. I gle čuda: jedna istovetna pojava “ovde” je religija sa svim počastima, “tamo” nije čak ni registrovana – jeste zabranjena ili se prihvata kao bilo koje preduzeće ili udruženje građana. (Radi primera, u srpskim školama sedam verskih zajednica može da izvodi veronauku, ostali nikako; u kineskim školama se taoizam ubraja u religije, u tajvanskim ne; kineska i indonežanska vlada prepoznaju pet službenih religija, ali svih pet različitih; u SAD sajentologija jeste religija, u Nemačkoj nije.) Dakako, ostavljajući na stranu izazovnu tvrdnju Dž. Z. Smita (Beyer, 2003:142) o naučnoj konstrukciji religije (“Religija je jedino kreacija naučnih istraživanja. Ona je stvorena u naučno-istraživačke svrhe putem komparacije i generalizacije. Religija ne postoji nezavisno od akademskog sveta.”), mi se vezujemo za sociološko određenje: Religija je organizovani skup saznanja, osećanja, simbola, kultnih radnji, moralnih i drugih propisa i verovanja vezanih za zamisao o “onostranom biću”.1 Ili: “Religijom se može smatrati svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć, od koje čovek zavisi, i koja kontroliše njegov život i smrt, ali na koju može uticati, ako se ponaša na određene načine; svoja iskustva sa tom moći može da izražava na kognitivan, emocionalan, praktičan i mističan način, to jest u obliku učenja, obreda, zajednice vernika ili harizmatske ličnosti; sticanje i izražavanje iskustava sa tom moći ima za njega određeno značenje, a za zajednicu određen značaj, jer bi bez toga njegov život i život zajednice izgledao sasvim drukčiji”. (Šušnjić, 2003:378)

1

163

Prava manjina Ako je donekle razumljivo da iz državnog i bogoslovskog – najmanje iz naučnog – ugla neke religije mogu biti osporene i proglašene za nepostojeće, mnogo je teže shvatljiv istovetan postupak prema jednoj od veroispovesti unutar konkretne religije. U gornjoj situaciji imamo to da jedna religija odbija drugu – na primer, oficijelno definisano hrišćanstvo u Nemačkoj (protestantizam, rimokatolicizam i pravoslavlje) ne priznaje sajentologiju, nesumnjivu religijsku i kulturnu novinu. U donjoj zgodi dešava se da jedan krak neke religije samostalno ili u zajednici sa drugim odbacuje treći – primera radi, oficijelno definisano hrišćanstvo u Srbiji (pravoslavlje i rimokatolicizam) eliminiše protestantizam, izistinsku najmlađu hrišćansku konfesiju; brat udara na brata u veri samo zato što se u nečemu razlikuje, često u sitnom detalju. Konfesija. Pojam “ konfesija” se pogrešno, barem po mom sudu, poistovećuje sa rečju “religija” (Ђорђевић, 2003a:408). Konkretna religija je šira odrednica i u okviru nje većma imamo po nekoliko konfesija, našim jezikom imenovano – veroispovesti. Nema svetske, univerzalne ili otkrivene religije bez veroispovednih “krakova”. Tako se primerice, ako pogledamo religije koje preovlađuju na Balkanu, hrišćanstvo grana na pravoslavnu, katoličku i protestantsku konfesiju, a islam na sunitski i šiitski (tabela 1). To za sobom povlači razvoj konfesionalne kulture, specifičnog veroispovednog mentaliteta i konfesionalne pripadnosti. Bude li se na njima preterano insistiralo, eto nam konfesionalcentrizma i nevolja koje za sobom neminovno donosi. Rat jeste najtragičniji produkt religio- i konfesionalcentrizma. Konfesionalna pripadnost. Religioznost spoljašnjeg sociološkog vida često se meša, iako nije identična, sa konfesionalnom pripadnošću (identifikacijom). Konfesionalna pripadnost, kao širi pojam od religioznosti, može značiti: (1) aktuelnu vezanost za konkretnu veroispovest, i time aktuelnu osobnu religioznost; (2) tradicijsku povezanost za određenu veroispovest – i usled poistovećivanja religije i etnosa, bez lične religioznosti, ali sa jasnom svešću o konfesionalnoj pozadini; i (3) priznavanje konfesionalnog porekla, “religije po rođenju”(“religije

164

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja Tabela 1 BALKANSKA RELIGIJSKO-KONFESIONALNA PANORAMA 2 ZEMLJA

RELIGIJA

%

Albanija

Islam Hrišćanstvo

70,0 30,0

Bugarska

Hrišćanstvo Islam

86,0 14,0

BiH

Islam Hrišćanstvo Ostalo Neizjašnjeno

42,7 44,9 7,3 5,0

Grčka

Hrišćanstvo Islam

99,0 1,0

Makedonija

Hrišćanstvo Islam

75,0 25,0

Rumunija

Hrišćanstvo Ostalo

99,0 1,0

SCG

Hrišćanstvo Islam Ostalo

91,5 3,1 5,4

Hrvatska

Hrišćanstvo Ostalo

99,0 1,0

KONFESIJA Sunitizam Šiizam Pravoslavlje Rimokatoličanstvo Pravoslavlje Ostalo Sunitizam Ostalo Sunitizam Pravoslavlje Rimokatoličanstvo Ostalo Pravoslavlje Ostalo Sunitizam Pravoslavlje Ostalo Sunitizam Šiizam Pravoslavlje Rimokatoličanstvo Protestantizam Pravoslavlje Rimokatoličanstvo Protestantizam Sunitizam Rimokatoličanstvo Pravoslavlje

% 67,0 33,0 67,0 33,0 99,00 1,0 99,0 1,0 100,0 60,0 30,0 10,0 97,0 3,0 100,0 99,0 1,0 99.0 1,0 89,7 4,3 6,0 92,8 5,9 1,1 100,0 90,0 10,0

2 Procentualni iznosi formirani uvidom u: Miz, 2002; Cacanoska, 2003; Popis, 2003.

165

Prava manjina dedova i očeva”), uprkos pomanjkanja razložne svesti o tome i sopstvene religioznosti. Postoji i suprotno stanje – bezkonfesionalnost – kada ljudi odbijaju identifikaciju u konfesionalnim terminima ili ih ne poseduju u psihološko-saznajnom smislu. Faktički je nužno uvesti gradaciju, pa kada je reč o Srbima, primera radi, govoriti o: nereligioznim Srbima, pravoslavcima po rođenju; nereligioznim Srbima, tradicionalnim pravoslavcima; i religioznim Srbima, aktuelnim pravoslavcima (naravno i o onim Srbima koji ne priznaju pravoslavnu konfesionalnu pozadinu). Kao u slučaju (ne)religioznih tipova, i ovde su moguće izražene pretumbacije koje se kod Srba odvijaju u sledećem pravcu: (1) Srbi napuštaju bezkonfesionalno stanje i prelaze na različite konfesionalne pozicije; (2) puneći konfesionalnu lestvicu, brojniji su Srbi koji zauzimaju više nivoe; i (3) sve više je Srba aktuelno vezanih za pravoslavlje i osobno religioznih. Srbi su pravoslavci: njihovo konfesionalno, veroispovedno poreklo jeste pravoslavno hrišćanstvo, jer su im i očevi i dedovi, uopšte preci, odvajkada bili pravoslavni. Konfesionalno biće srpskog naroda je pravoslavno, a pravoslavlje jeste njihova religija sudbine. Rođeni su u njemu i sudbinski određeni – nisu ga birali, kao što nisu odlučivali ni ko će im biti biološki roditelji. Dakle, videli smo, druga je stvar kako pojedinci doživljavaju svoje veroispovedno poreklo. Imamo i Srbe kojima ono ništa ne znači ili su “slepi” za njega. Oni su dobra podloga za narušavanje i razgrađivanje konfesionalnog mentaliteta i bića srpskog naroda. Treba istaći da u svakoj monokonfesionalnoj zajednici egzistiraju manje ili više brojni građani koji su prigrlili druge religije i konfesije, čime se otvara značajno pitanje dezintegracije, razgrađivanja konfesionalnog bića etnosa. I među Srbima imamo katolike, unijate, protestante, muslimane i privrženike novih religioznih pokreta. Monokonfesionalni mentalitet. Reč ide o tome da su uprkos plemenitoj težnji Srpske pravoslavne crkve na očuvanju integriteta etnosa, pa i njegove jednokonfesionalnosti, istorijska i aktuelna zbivanja dovela do razgrađivanja monokonfesionalnog mentaliteta. Proces islamiziranja

166

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja i pokatoličenja, koji se desio prošlih vekova i kada su brojni Srbi milom ili silom prešli na islam i rimokatoličanstvo, ne bi se imenovao udesom da se sasvim legitimna pojava – prelazak pojedinaca, grupa i velikih segmenata etnosa u drugu religiju ili konfesiju – nije pretvorila u odnarođivanje: Srbi su prestali biti Srbi, a postali Muslimani ili Hrvati. Promenom religije i veroispovesti, menjala se i nacionalna pripadnost. (Upoređenja radi, potcrtajmo da su Nemci svi od reda bili katolici, ali, pojavom Martina Lutera, rodonačelnika protestantizma, masovno su se opredeljivali za novu granu hrišćanstva. Danas u Nemačkoj ima više protestanata no katolika – međutim, svi su ostali Nemci i zbog toga nema međusobnog trvenja.) Današnja verska preobraćanja, s obzirom na to da su usmerena ka protestantizmu i ne rezultiraju izmenom nacionalne pripadnosti, niti mogu, drukčijeg su karaktera. Njih bi trebalo smestiti u kontekst tumačenja procesa narušavanja monokonfesionalnosti. Više nisu svi Srbi pravoslavci. S jedne strane, dvočlana shema nacija – religija (srpska nacija – pravoslavlje) postaje višečlana: srpska nacija – pravoslavlje – protestantizam, odnosno srpska nacija – Srpska pravoslavna crkva – razne protestantske verske zajednice. S druge strane, kako se sve zavidniji broj Srba konfesionalno ne identifikuje, imamo konfesionalno opredeljene Srbe kao pravoslavce i protestante, Srbe konfesionalno obojene inim religijama i religijskim pokretima i Srbe bez konfesionalnog porekla. Premda je prerano predviđati ishod, opisani trend može da vodi prevladavanju napetosti konfesionalnog mentaliteta i ne bi trebalo da radikalno izmeni srpsko pravoslavno veroispovedno biće. Religija izbora. Pri masovnim preobraćanjima u prošlosti, u dugom vremenskom trajanju, odigravao se dramatičan i dalekosežan proces preveravanja pravoslavnih Srba: oni, više silom i radi golog opstanka nego milom i zbog povlastica, napuštaju pradedovsku veru i “prigrljuju”, na primer, islam – njima stranu religiju i kulturu. Naravno, ovde nema govora o prelazu sa religije sudbine na religiju izbora.

167

Prava manjina Ali kada u moderno uređenom, multikulturnom i viševerskom društvu, svejedno našem ili francuskom, punoletni građanin slobodno, svojevoljno i artikulisano pređe, ako jeste Srbin, iz pravoslavlja na protestantizam ili, Francuz iz katoličanstva u pravoslavlje, onda imamo posla sa onim što se formuliše rečenicom “prelaz sa religije sudbine na religiju izbora”. On je izabrao, i to njegovo pravo je rezultat razvoja verskih sloboda i demokratije (Ђорђевић, 2003в). Jer, demokratski procesi u svakom društvu pogoduju obnovi, razvoju i cvetanju religije i verskih zajednica. Naročito je to tako, a što može biti mali paradoks, ako se demokratizacija izvodi na sekularnim osnovama. U civilnom i demokratskom, sekularnom i tržišnom društvu postoje ustanovljena pravila ponašanja i svak je dužan da ih poštuje. Samo od njegove sposobnosti, prilagodljivosti, truda i snalažljivosti zavisi uspeh. To je slučaj i sa religijama i verskim institucijama, tako da ne deluje iznenađujuće konstatacija, koja je opšte mesto u naukama o religiji i možda protivna našem emocionalnom stavu – sve religijske zajednice redom jesu bačene na tržište, stvar su izbora, mogu biti izabrane, ali i ne moraju. Ide se od religije sudbine prema religiji izbora. (Podaci potvrđuju da se Amerikanac tri puta u toku života preveri ili promeni versku grupu.) Manjinska vera. Stvar se komplikuje i zbog činjenice da u svakom društvu, pa i u društvima Balkana, pored većinske/ih, postoje i manjinske vere. Koje su to vere? U nedavnom određenju (Đorđević, 2002:76) “pod manjinskim verama u našem slučaju podrazumevam sve sem islamske religije i pravoslavne i rimokatoličke konfesije. Znači, u ovu kategoriju ulaze, pre svega, protestantska veroispovest i raznoliki izdanci orijentalnih religija, transformisani u zapadnim društvima”. U drugim balkanskim državama razdeoba na većinsko/manjinsko može biti drukčija; istaknimo tako da u Rumuniji sve sem pravoslavne i rimokatoličke veroispovesti spada u manjinske vere, a u Albaniji sve osim islama i katolicizma. U zapadnoj se, posebno američkoj literaturi koristi sintagma religiozne manjine, i u okviru toga izdvajaju dva većinska tipa: verujuće

168

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja grupe i etno-religiozne grupe. U prvi tip se ubrajaju, primerice, Jehovini svedoci, mormoni, sajentolozi, pentekostalni hrišćani, članovi Hare Krišna pokreta i Unifikacione crkve velečasnog Muna – sve ono što se u javnoj raspravi ili sociološkim rečnikom naziva sektama i kultovima, često strogo pejorativno. Drugi tip se račva u dva podtipa na nastanjene rezidente (settled residents) i raseljene rezidente (displaced residents). Religiozne manjine kao nastanjeni rezidenti jesu dugo utemeljene zajednice poput tibetantskih budista i ujgurskih muslimana u Kini ili grkokatolika u Poljskoj ili Ukrajini. Religiozne manjine kao raseljeni rezidenti jesu, na primer, turski muslimani u Evropi ili zajednice Jevreja, grčkih pravoslavaca i italijanskih katolika u Sjedinjenim Državama (Little, 2002). Uz sve poštovanje D. Litla, nesumnjivo vodećeg autoriteta za pitanje “manjinstva” u religijsko-crkvenom kompleksu, moram da primetim da se njegova tipologija ne može u potpunosti primeniti na balkanska društva. Početna analiza pokazuje za našu zemlju da imamo dosta verujućih grupa, našlo bi se nešto etno-religioznih grupa/nastanjenih rezidenata (Slovaci, Rusini…), ali gotovo da izostaju etno-religiozne grupe/raseljeni rezidenti – sem ako u takvo što već ne ubrajamo Kineze. Manjinska verska zajednica. Trenutak je da se ovde uvede i pojava “manjinska verska zajednica”. Pošto nema religije bez institucije, možda će biti jasnije ako kažemo da su većinske verske grupe u Srbiji i Crnoj Gori Islamska zajednica i Srpska pravoslavna i Rimokatolička crkva, a ostale religiozne organizacije – denominacije, sekte i kultovi – manjinske. O njima inspirativno piše i R. Mel (2003:187), unoseći prekopotrebno razlikovanje između brojnog, kvantitativnog i sociološkog, kvalitativnog aspekta manjinskog položaja verskih zajednica: “Brojčano manjinstvo nužno se ne poklapa sa sociološkim.” Tako, nasuprot našem svrstavanju, R. Cacanoska (2003:445), vredan istraživač verskih zajednica u Makedoniji, vodeći računa samo o kvantitetu a zapostavljajući kvalitet, u manjinske grupe ubraja i Rimokatoličku crkvu. (Pretpostavljamo da je previd u pitanju, jer se ona pretežno oslanja na analize Mela, čiju je citiranu knjigu i prevela

169

Prava manjina na makedonski.) Niti u jednoj balkanskoj državi, premda je u svim, sem u Hrvatskoj, zaista manjinska po brojnosti vernika, ona nema status manjinske zajednice, jer je sociološki većinska, tj. izjednačena sa islamskim zajednicama i pravoslavnim crkvama. To se slaže sa Melovom intervencijom koja izlazi na sledeće: za postojanje manjinske verske grupe nužno je da bude priznata kao takva od javnog mnjenja i da se to priznanje pokazuje, ili da je bilo manifestovano, u strukturi društva preko posebnog pravnog statusa. To znači da pravno jeste, ili je bila, ispod vladajuće religije i verske zajednice, a njeni vernici su građani drugog reda – po pravilu žigosani i šikanirani. Iako se misli da nije korektno namah i po definiciji jednačiti manjinsku versku zajednicu sa sektom, koliko god da objektivno stremi prema njoj, mi ipak tvrdimo da, barem na prostoru Balkana, ona jeste najčešće kult, sekta ili denominacija, ili se tako na nju gleda. U Srbiji, a kako je to sistematizovala i R. Cacanoska (2003:447-448) za Makedoniju, verništvo manjinskih verskih zajednica regrutuje se iz tri izvora: (1) reprodukcijom iz date manjinske verske zajednice, koja prilično dugo postoji – adventisti kod nas, metodisti kod njih; (2) preobraćanjem članova i privrženika većinske verske organizacije – pravoslavaca u obe zemlje; i (3) misionarenjem u religijski sinkretičkoj etničkoj manjini – Romima u oba slučaja. Sva je prilika da će uskoro pokoja manjinska verska zajednica – u Srbiji, Makedoniji, Albaniji… svejedno gde – da to ne bi bila, ispuniti brojčani uslov, tj. kvantitativno narasti, no ostaće dugo još manjinska, jer će teško osvojiti sociološki uzus, tj. neće moći tako brzo i bezbolno da izmeni stav okruženja, čak i državno-pravni tretman. (Da ne manjka prostor, bilo bi uputno navesti koji primer žigosanja manjinskih vera i njihovih zajednica, jer je toga puno u svim balkanskim zemljama bez izuzetka.) Vera manjina. I poslednje razjašnjenje: koje su to vere manjina? Povodom njih je stvar jednostavnija i nema nekih nesuglasica. Kako sam već pisao (Đorđević, 2002), nema omeđivanja, jer su pripadnici svih etničkih grupa i nacionalnih manjina na Balkanu ujedno i pri-

170

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja vrženici neke od religija i konfesija, odnosno članovi većine verskih zajednica – bile one velike ili male (tabela 2). Iz tog rakursa gledano, religije i konfesije jesu vere i etničkih većina i etničkih manjina. Problem je u tome kako su etničke grupe i nacionalne manjine, ovoga puta i kao verske manjine, primljene i tretirane u religijama i konfesijama, tj. verskim organizacijama kojima odsudni pečat udaraju većinski narodi. Tako se može desiti, o čemu mnogi analitičar ne brine, da konkretna etnička grupa bude u dvostrukom manjinskom položaju: istovremeno je i etnička i verska manjina. Romi su tipičan primer dvostrukosti, tj. etničkog i verskog manjinstva i nije čudo što su predmet pojačanog interesa manjinskih vera i manjinskih verskih zajednica; naročito je za njih zainteresovan novoprotestantizam (Ђорђевић, 2004а). Jer, Romi su izvor zapaćivanja, opstanka i rasta manjinskih verskih zajednica, tj. jesu religijsko-konfesionalni rezervoar protestantizacije zbog podložnosti: (1) misionarenju, tj. evangelizaciji; (2) preobraćivanju, tj. konverziji; i (3) preuzimanju, tj. prozelitizmu. Protestantizacija Roma. Nema dileme oko toga da inostrane centrale protestantskih verskih zajednica, koje deluju u Srbiji, i njihovi ovdašnji oficijali svoj rad među Romima shvataju kao čisto misionarenje skopčano sa brojnim poteškoćama (Đorđević, 2004). Dakako, opravdano se o tzv. spoljašnjem misionarenju može govoriti jedino kada su u pitanju Romi koji nisu “kršteni” u pravoslavlju i rimokatoličanstvu i privedeni “zakonu” u islamu. A takvi, koji tradicionalno i familijarnom lozom pripadaju pravoslavlju, rimokatoličanstvu i islamu, jesu mnogobrojni. Radi se o onim Romima koji, sem te religijskokonfesionalne pozadine koju najčešće i ne mogu artikulisano prepoznati, nemaju ama baš nikakav dodir sa tradicionalnim religijama i verskim organizacijama na tlu Srbije. U tom smislu, i nadoknađivajući propuste Srpske pravoslavne crkve, Rimokatoličke crkve i Islamske zajednice, razne protestantske grupe sasvim opravdano misionare među Romima. One koriste šansu i uspešne su. I tu im se nema šta prigovoriti.

171

Prava manjina Tabela 2 MANJINSKE VERE I VERE MANJINA NA BALKANU ZEMLJA

RELIGIJA

Albanija

Islam Hrišćanstvo

Bugarska BiH

Hrišćanstvo Islam Islam Hrišćanstvo

KONFESIJA Sunitizam Šiizam Katolicizam Pravoslavlje Pravoslavlje Katolicizam Sunitizam Sunitizam Katolicizam Pravoslavlje

MANJINSKE VERE

MANJIN. VERSKE ZAJEDNICE

VERE MANJINA

Pravoslavlje Protestantizam

APC Protestantske zajednice

Sve pobrojane

Protestantizam

Protestantske zajednice

Protestantizam

Protestantske zajednice

Protestantizam Katolicizam Islam

Protestantske zajednice Islamska zaj.

Protestantizam

Protestantske zajednice

Grčka

Hrišćanstvo

Pravoslavlje

Makedonija

Hrišćanstvo Islam

Pravoslavlje Katolicizam Sunitizam

Rumunija

Hrišćanstvo

Pravoslavlje Katolicizam

Protestantizam Islam

Protestantske zajednice Islamska zaj.

SCG

Hrišćanstvo Islam

Pravoslavlje Katolicizam Sunitizam

Protestantizam

Protestantske zajednice

Hrvatska

Hrišćanstvo

Katolicizam

Pravoslavlje Protestantizam Islam

SPC Protestantske zajednice Islamska zaj.

Sve pobrojane Sve pobrojane Sve pobrojane Sve pobrojane Sve pobrojane Sve pobrojane Sve pobrojane

Nema sumnje da protestantske zajednice deo uspeha među Romima duguju preobraćivanju. Mnogi Rom, “kršten” u pravoslavlju i rimokato-

172

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja ličanstvu i priveden “zakonu” u islamu, nemajući bliži i aktivniji odnos sa odgovarajućom verskom institucijom i ostajući samo na tradicionalnom ispoljavanju svoje verske pripadnosti, lako postaje “plen” delovanja protestantskih crkava, preobraća se i biva njihov gorljivi vernik. Premda “religijski muzikalan” i “duhovno gladan”, Rom je sveden na rubnog vernika običajnog i ritualističkog tipa. On je neučvršćen u veri i podložan preobraćivanju zahvaljujući nezainteresovanosti Srpske pravoslavne crkve, Rimokatoličke crke i Islamske zajednice: one ga zanemaruju, skrajnjuju i, takav je utisak, kao da žele da ga se oslobode. Stoga se na upitnost M. Mlakara (2003:106)3 bez dvoumljenjna može odgovoriti pozitivno: crkve uopšte nisu radile sa svojim romskim pripadnicima niti su ih razvijale kao vernike i ljude, one nikada nisu tretirale Rome kao specifični sastavni deo svoga stada, jednostavno – nisu htele s Romima gubiti vreme. Ali zato, nasuprot njima, postoje verske organizacije koje – i sva je sreća što je tako – preobraćujući Rome i primajući ih za ravnopravne, vode brigu o njima, uzdižu duhovno i kulturno, emancipuju i integrišu. U tom smislu, i nadoknađuju propuste Srpske pravoslavne crkve, Rimokatoličke crkve i Islamske zajednice, razne protestantske grupe sasvim opravdano preobraćaju Rome. One koriste šansu i uspešne su. I tu im se nema šta prigovoriti. Nema spora da niti jedna protestantska verska zajednica, koja deluje među Romima u Srbiji, neće tvrditi kako preuzima Srpskoj pravoslavnoj crkvi, Rimokatoličkoj crkvi i Islamskoj zajednici Rome vernike. Premda je tanak sloj aktivnih Roma pravoslavaca, katolika i muslimana, netačno je da među njima nema tzv. klasičnih, crkvenih vernika, onih koji su bogoslovski izgrađeni, poseduju visoko razvijenu religijsku svest i redovni su religijski praktikanti. Šta god o tome mislili većinski vernici – Srbi pravoslavci, Hrvati i Mađari katolici, Bošnjaci ”Koliko je Crkva kroz desetljeća radila sa svojim romskim pripadnicima, koliko ih je razvijala kao vjernike i ljude? Je li nije mogla više, primjerice zato što je bila pod komunističkom diktaturom, nije uvidjela Rome kao specifični sastavni dio svoga stada i misije, jednostavno nije s Romima htjela gubiti vrijeme..?“

3

173

Prava manjina i Albanci muslimani (Đorđević i Todorović, 2001; Filipović and Đorđević, 2003) – Romi jesu dobri vernici i na putu su da se izjednače u religijskom kvalitetu sa verskom sabraćom. Kao takvi, oni su posebno interesantni za protestantske crkve. One nastoje da specijalnom propagandom i dodatnim naporom što više preuzmu, odnosno otmu Rome dobre vernike. Čistim prozelitizmom dolaze do prozelita, koji onda postaju “udarne pesnice” u daljem rasprostiranju, ključni i gorljivi učesnici misionarenja i preobraćanja romskog stanovništva. U tom smislu, razne protestantske grupe sasvim neopravdano preuzimaju Rome vernike Srpskoj pravoslavnoj crkvi, Rimokatoličkoj crkvi i Islamskoj zajednici. One jesu u tome uspešne, koriste njihove slabosti i zloupotrebljavaju verske slobode. I tu ima šta da im se prigovori. PREPORUKA Jasno je da versko manjinstvo – zvali ga mi manjinskom verom, religioznom manjinom, verujućom grupom, etno-religioznom grupom ili manjinskom verskom zajednicom – i te kako trpi pritisak većine, to jest “službene” nacionalne vere. A ne bi trebalo, jer se to kosi sa suštinom same religije kao takve i nanosi štetu demokratskom razvoju naših zemalja. Očigledno jeste da i pojedino versko manjinstvo, naročito protestantskog porekla – zvali ga mi sociološki kultom, sektom ili denominacijom – neprilično misionari, preobraća i preuzima većinske vernike, najviše iz “službene” nacionalne vere. Razume se da onda stabilnost i razvoj civilnog društva u balkanskim državama nisu mogući ako se ne popravi: a) odnos većinskog verskog stanovništva prema verama manjina i b) prema manjinskim verama. Zato njihove pravoslavne crkve, Rimokatolička crkva i islamske zajednice imaju zadatak da u svoje najbrojnije vernike usađuju ideju religijskog saživota s manjinskim istovernicima ili inovernicima.

174

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja Ali, stabilnost i razvoj civilnog društva u balkanskim državama nisu mogući ako se ne popravi i odnos verskog manjinstva prema većinskim religijama, posebno ako se ne odustane od prozelitizma: “Jedini način da se adekvatno priđe problemu prozelitizma leži u zaključivanju dogovora između samih religijskih grupa. U ovim dogovorima oni mogu slobodno da odluče, a iz poštovanja prema drugim religijama, da ne praktikuju sve aspekte religijskih sloboda koji im pravno pripadaju (Torfs, 2004:21).” Tek tada bi religijska tolerancija postala uzor za trpeljivost i interkulturalističku praksu u ostalim podsistemima društva.

175

Prava manjina LITERATURA Albanese, C. L. (2004), Amerika, religije i religija, Sarajevo, Office of Public Affairs Embassy of the United States of America. Barker, A. (2004), Novi religiozni pokreti: praktičan uvod, Niš, Zograf. Beyer, P. (2003), Conceptions of Religion: On Distinguishing Scientific, Theological, and “Official” Meanings, Social Compass, Louvain, 2, 141-460. Бъргър, П. Л. (съст.) (2004), Десекуларизацията на света, София, Социооптики. Цацаноска, Р. (2003), Протестантизмот во Македонија верско и современото малцинско-христијанско структуирање, Теме, Ниш, 3, 437-449. – (2003а), Мањинске хришћанске верске заједнице у Македонији – интернационална оквирна одредница, u: Kultura u procesima razvoja, regionalizacije i evrointegracije Balkana (str. 337-343), Niš, Filozofski fakultet, Sven. Danchin, P. G. (2002), Religion, Religious Minorities and Human Rights: An Introduction, In: Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe (pp. 1-29), New York, Columbia University Press. Danchin, P. G. and E. A. Cole (ed) (2002), Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe, New York, Columbia University Press. Devetak, S., Kalčina, L. and M. F. Polzer (ed) (2004), Legal Position of Churches and Religious Communities in South-Eastern Europe, Ljubljana, Maribor, Vienna, ISCOMET at all. Đorđević, D. B. (1997), Religijske i konfesionalne granice na Balkanu: izazov interkulturalnosti, u: Granice: izazov interkulturalnosti, Beograd, Forum za etničke odnose. – (1998), Serbian Orthodox Church, the Disintegration of the Second Yugoslavia, and the War in B&H, In: Religion and the War in

176

Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja Bosnia, Atlanta, Scholars Press. – (2002), Vere manjina i manjinske vere, u: Romi na raskršću, Niš, Punta/DDA/KSS/Bahtalo drom. – (2003), Interrealationships Among the Church, that is, Religious Communities and the Protection of Small Religious Communities, In: Democracy and Religion, Belgrade, Center for Ethnical Research. – (2003а), Вероисповест, Теме, Ниш, 3, 408. – (2003b), Roma Religious Culture, Niš, JUNIR. – (2003в), Секте и култови, ИП “Ж. Албуљ”, Београд. – (2003g), Pravoslavlje i islam: dodirne tačke, NUR, Beograd, 38, 5052. – (2004), Evangelization, Conversion, Proselytism: Example of Romas’ Protestantization, In: Evangelization, Conversion, Proselytism (pp. 75-82), Niš, JUNIR, Punta. – (2004а), О протестантизацији Рома Србије – уводна расправа, Religija i tolerancija, Novi Sad, 1, 103-112. Đorđević, D. B. i D. Todorović (2001), Religijska većina o religijskoj manjini: stavovi Srba o Romima kao vernicima, u: Interreligijski dijalog kao vid pomirenja u Jugoistočnoj Evropi (str. 153-178), Beograd, Fond Demokratski centar. Đorđević, D. B., D. Todorović i J. Živković (2001), Vere manjina i manjinske vere, Niš, JUNIR, Zograf. Filipović, M. and D. B. Đorđević (2003), Ethnic Minorities about Religious Minority: Hungarians and Muslims about Roma as Believers, In: Roma Religious Culture (pp. 31-36), Niš, JUNIR, YURom centar, Punta. Little, D. (2002), Religious Minorities and Religious Freedom: An Overview, In: Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe (pp. 33-57), New York, Columbia University Press. Мел, Р. (2003), Социологија на протестантизмот (Ružice Cacanoske umnoženi prevod na makedonski knjige: Mehl, Roger,

177

Prava manjina The Sociology of Protestantism, Philadelphia, The Vestminster Press, 1970), Скопје. Miz, R. (2002), Religijska slika Evrope, Novi Sad, EHO. Млакар, М. (2003), Евангелизација Рома, у: Ђорђевић, Д. Б. и Д. Тодоровић Религија и верски обичаји Рома (стр. 104-106), Ниш, ЈУНИР/Свен. Musteatǎ, S. (ed) (2001), Religion, Society and Education in PostTotalitarian Societies of Central and South Eastern Europe, Chişinău, ARC. Попис становништва (2003), Вероисповест, матерњи језик и национална или етничка припадност према старости и полу, Београд, Републички завод за статистику. Religions of Ethnic Minorities in the USA (2004), Social Compass, Louvain, 3, 299-401. Сикимић, Б. (ур.) (2004), Скривене мањине на Балкану, Балканолошки институт Београд, САНУ. Шушњић, Ђ. (2003), Религија, Теме, Ниш, 3, 375-378. Tanner, A. (ed) (2004), The Forgotten Minorities of Eastern Europe, Helsinki, East-West Books. Todorović, D. (ed) (2004), Evangelization, Conversion, Proselytism, Niš, JUNIR, Punta. Тодоровић, Д. и Д. Б. Ђорђевић (при.) (2004), О мисионарењу, преобраћењу и прозелитизму, Ниш, ЈУНИР, Свен. Torfs, R. (2004), Experiences of Western Democracies in Dealing with the Legal Position of Churches and Religious Communities, In: Legal Pozition of Churches and Religious Communities in South-Eastern Europe (pp. 19-25), Ljubljana, Maribor, Vienna, ISCOMET at all.

178

Aleksandra Kostić Jasmina Nedeljković OPAŽANJE ROMA: STEREOTIPI, NEPOSREDNO ISKUSTVO ILI I JEDNO I DRUGO? Uvod Živimo u složenom socijalnom svetu sastavljenom od mnoštva raznovrsnih pojava. Da li imamo mogućnost da ikada ovladamo svim složenim pojavama koje nas okružuju, dajući im odgovarajuća značenja, mesta i funkcije? Verovatno ne. Umesto toga, prisiljeni smo da pribegnemo izgradnji slike socijalnog sveta, koja je nužno jednostavnija, uopštenija i siromašnija, ali u izvesnom smislu, korisnija za nas. Većina ljudi je, naime, sklona da, ocenjujući svet oko sebe sa manje ili više racionalnih opravdanja, koristi ograničen broj kategorija za ogroman broj različitih pojava. Rezultat toga je bekstvo od nedokučive raznovrsnosti pojava ka manjem broju opštijih kategorija koje možemo obuhvatiti svojim saznajnim sistemom. Socijalni psiholog Rodžer Braun (Roger Brown, 1965) naglašava da je glavni zadatak našeg mišljenja da formira opšte kategorije koje nam omogućavaju da uočimo vrste zbivanja koja se ponavljaju i na osnovu toga predvidimo šta će se dogoditi. Time se stvara takav saznajni sistem koji omogućava brzo i lako snalaženje pojedinca u susretu sa drugim ljudima, najznačajnijim “objektima” socijalnog sveta. Opažanje i ocenjivanje drugih osoba često se zasniva na znanju o socijalnoj kategoriji kojoj oni pripadaju. Kada imamo oskudne, nedovoljno određene informacije o nekim osobama, obično pokušavamo da se domognemo socijalne kategorije kojoj one pripadaju. Tako se, pored karakteristika na kojima se zasniva kategorizacija, spremno pripisuju i razne druge karakteristike. U ovom procesu ocenjivanja

179

Prava manjina dominantno postaje ono što je zajedničko za sve članove određene kategorije, na primer etničke ili polne grupe, a sporedno ono što je osobeno i samim tim različito. Tendencija da se pojedincu pridaju osobine koje, prema našem mišljenju, karakterišu grupu kojoj on pripada, predstavlja grešku u opažanju koja dobija formu stereotipa. Pokušavajući, dakle, da pobegnemo od onoga što je veoma raznoliko i opterećujuće, u prilici smo da, ukoliko nismo dovoljno oprezni, preterano uprostimo svoj socijalni svet stvarajući uopštene, krute i šablonizirane slike o drugima. Problem istraživanja U ovom istraživanju smo pokušali da ustanovimo kako ispitanici jedne etničke grupe opažaju svoje komšije, ljude koji žive na istom prostoru, a koji pripadaju drugoj etničkoj grupi. Da li naši ispitanici uopšte imaju stereotipe o Romima? Sproveli smo klasično istraživanje etničkih stereotipa u kome su ocenjivači bili Srbi, a ocenjivani, Romi. Studenti srpske nacionalnosti su imali zadatak da se, u skladu sa svojim predstavama, izjasne o najtipičnijim osobinama ličnosti Roma i Romkinja. Razvrstavanje ocenjivanih pripadnika neke etničke grupe po polu nije uobičajeno, ali smo želeli da sagledamo da li su stereotipi, ukoliko postoje, različiti za pripadnike ženskog i muškog pola. Naravno, ovde se mogu postaviti i mnoga druga pitanja. Na primer, da li se u stereotipnim slikama o drugima mogu naći i zrnca istine? Kakva je stabilnost, odnosno promenljivost ovih uopštenih predstava o pripadnicima neke grupe i koliko to zavisi od međunacionalnih odnosa? Da li postojeći stereotipi učestvuju u olakšavanju našeg snalaženja i poboljšavanju socijalne adekvatnosti ili svemu tome štete? Da li su formirani stereotipi plod neposrednog iskustva sa pripadnicima neke etničke grupe ili su samo osnova za predrasude?

180

Opažanje Roma Istraživanja etničkih stereotipa Pregled relevantne literature ukazuje na to da su naučnici bili veoma zainteresovani da proučavaju etničke stereotipe. Mnogobrojna istraživanja su pokazala da su etnički stereotipi moćan činilac koji oblikuje, transformiše ili inhibira međuetničku komunikaciju. Prvo istraživanje etničkih stereotipa izvršili su Kac i Brejli (Katz & Braly, 1933), a njihovi ispitanici su bili studenti jednog američkog univerziteta. Studenti su bili podeljeni u tri grupe. Prva grupa studenata ocenjivala je osobine ličnosti pripadnika deset etničkih grupa (Amerikanci, Englezi, crnci, Nemci, Italijani, Irci, Jevreji, Kinezi, Japanci i Turci), birajući po pet osobina koje su, po njihovom mišljenju, bile najtipičnije za pomenute grupe. Ponuđena im je lista sa 84 osobine. Druga grupa studenata se izjašnjavala o poželjnosti svake od označenih osobina koristeći skalu od 1-10. Treća grupa studenata trebalo je da, u skladu sa svojom naklonošću prema svakoj od deset etničkih grupa, napravi njihov redosled. Rezultati istraživanja su pokazali postojanje stereotipa o datim etničkim grupama, uključujući i one sa čijim pripadnicima studenti nikada nisu komunicirali. Što je stepen međusobne saglasnosti ispitanika u izboru osobina pripisanih pripadnicima datih grupa bio veći, to je stereotip bio prošireniji. Pomenuta procedura istraživanja etničkih stereotipa ponovljena je u više navrata. Posle osamnaest godina je Džilbert (Gilbert, 1951) sproveo istraživanje etničkih stereotipa na istom univerzitetu. Rezultati istraživanja su pokazali promene u listama izabranih osobina za iste etničke grupe koje su izučavali Kac i Brejli. Naime, saglasnost studenata je opala, a neke osobine su birane daleko ređe nego ranije. Kada su istraživani stereotipi o Japancima, Korejancima, Kinezima, Filipincima i drugima (Vinacke, 1949), ocenjivači sa Havaja su postigli saglasnost u opštim ocenama pripadnika pomenutih grupa (prema Havelki, 1992). Rot (1989) navodi rezultate istraživanja stereotipa o stranim i jugoslovenskim narodima, koja su sedamdesetih godina sprovedena na Institutu za psihologiju u

181

Prava manjina Beogradu, na uzorku beogradske omladine. Tako su Nemci ocenjeni kao agresivni, svirepi, marljivi i željni vlasti, Rusi kao sposobni za nauku i tehniku. Stereotipi o narodima iz tadašnje Jugoslavije, bili su, uglavnom, pozitivni. Makedoncima su pripisivani veselost, marljivost, smisao za muziku; Crnogorcima hrabrost i ponositost; Srbima hrabrost, veselost, duhovitost, gostoljubivost; Slovencima disciplinovanost i obrazovanost. Empirijski je potvrđeno da su dobijeni stereotipi bili u tesnoj vezi sa sklonošću ili nesklonošću ocenjivača prema ocenjivanim narodima, jer su u prvom slučaju dominirale pozitivne, a u drugom, negativne osobine ličnosti. Rezultati istraživanja etničkih stereotipa učenika osmih razreda srpske i mađarske nacionalnosti u Vojvodini (Đurić), takođe su potvrdili (1980) postojanje stereotipa. Učenici osnovnih škola srpske nacionalnosti smatrali su da su najtipičnije osobine Mađara vrednoća, veselost, urednost i složnost, dok su učenici mađarske nacionalnosti Srbima pridavali sledeće osobine: hrabrost, slobodoljubivost, ponositost i složnost. Zanimljivo je da su ispitanici i mađarske i srpske nacionalnosti imali tendenciju da pozitivnije ocene pripadnike sopstvenih grupa. U istraživanju koje je 1986. godine sproveo D. Pantić ispostavilo se da su srpski ispitanici veoma negativno ocenili Albance. Naime, Albancima su bile pripisane sledeće osobine: podmuklost, zatvorenost, grubost, naglost, složnost, lenjost, sebičnost, zaostalost i negativan stav prema drugim narodima. Kada je 1998. godine Mihailović ispitivao autostereotipe i heterostereotipe na Kosovu, ustanovio je da su i Srbi i Albanci o sebi mislili sve najbolje (gostoljubivi, miroljubivi, hrabri, čisti). U samo 7% slučajeva Albanci su Srbima pripisali pozitivne karakteristike, dok su Srbi to učinili u 32% slučajeva. Popadić i Biro (1999) su utvrdili da su srpski stereotipi o Albancima i Muslimanima bili prepuni negativnih osobina, za razliku od stereotipa o Mađarima koji su ocenjeni daleko pozitivnije. Pripadnici hrvatske nacionalnosti ocenjeni su kao hladni, sebični, neiskreni, vredni, kulturni i kao oni koji ne vole druge narode.

182

Opažanje Roma Definicija pojmova Osobina (crta) ličnosti Osobina ili crta ličnosti je trajna karakteristika jedne osobe po kojoj se ona identifikuje i razlikuje od drugih osoba. Osobina je širi pojam od “svojstva” ili “kvaliteta” i za razliku od njih predstavlja manjeviše spoljašnje obeležje i ima stečenu prirodu. Podrazumeva postojanje doslednog ispoljavanja nekog obeležja osobe u različitim situacijama (Krstić, 1991). Socijalni stereotip Stereotip je uprošćena, pojednostavljena, prilično kruta i subjektivna percepcija socijalne stvarnosti (Krstić, 1991). Mnoge socijalne grupe mogu biti predmet stereotipne kategorizacije (polne, starosne, profesionalne, etničke). Etnički stereotip Pod etničkim stereotipima podrazumevamo relativno uprošćeno i rigidno shvatanje o osobinama pripadnika pojedinih naroda. To su simplifikovane, proširene i teško promenljive slike o drugim narodima (Rot, 1989). U nizu mogućih socijalnih stereotipa, najviše pažnje je posvećeno etničkim stereotipima, koji se mogu odnositi na ocenu osobina ličnosti sopstvene grupe (autostereotipi) i na ocenu osobina ličnosti pripadnika druge nacionalne grupe (heterostereotipi). Etnička grupa Etnička grupa je društvena grupa čiji su članovi povezani osećanjem zajedničke pripadnosti i biološke srodnosti, znanjem o istom poreklu, teritorijom, jezikom, običajima, tradicijom, kulturom, religijom.

183

Prava manjina METOD Uzorak U istraživanju su učestvovali studenti druge godine psihologije Filozofskog fakulteta u Nišu. Uzorak je bio prigodan. Nije bio ujednačen po polu (15 mladića i 49 devojaka). Ispitanici u ovom istraživanju su pripadnici srpske nacionalne grupe (64). Lista termina za opis ličnosti Svaki ispitanik je dobio listu sa 68 termina koji opisuju ličnost. Listom su bile obuhvaćene karakterne osobine, sposobnosti, osobine temperamenta, načini ophođenja prema drugima, telesne osobine i karakteristike kojima se saopštava lični odnos ocenjivača prema ocenjivanom. Lista je sačinjena od termina koje su studenti psihologije i sociologije Filozofskog fakulteta u Beogradu najčešće koristili u opisivanju ličnosti koje su poznavali najmanje šest meseci (Rot, Havelka, 1967). Procedura istraživanja Studenti srpske nacionalnosti su dobili zadatak da sa ponuđene liste termina odaberu po pet osobina ličnosti za ženske i muške pripadnike romske nacionalnosti. Statističke tehnike Korišćene su mere deskriptivne statistike (frekvence i procenti). Saglasnost ispitanika u izboru “najtipičnijih” osobina muških i ženskih pripadnika romske grupe izražena je u procentima.

184

Opažanje Roma REZULTATI ISTRAŽIVANJA Srpski ispitanici o pripadnicima romske nacionalne grupe Tabela 1 ROMI NEUREDNI VESELI NEKULTURNI DRUŠTVENI SNALAŽLJIVI

PROCENTI 58.7 38.0 33.4 31.8 28.6

Koje su osobine ličnosti ispitanici srpske nacionalne grupe najčešće pripisivali muškim pripadnicima romske nacionalne grupe? Rezultati istraživanja su prikazani tabelarno i grafički (tabela 1 i grafikon 1). Najveću saglasnost (58.7%), ispitanici su ostvarili opisujući Rome (muškarce) kao “neuredne” osobe. Ova osobina (neurednost) označava relativno trajan način ophođenja prema drugima, ali i doživljaj celokupne pojave neke osobe. Više od trećine ispitanika (38%) pripisalo je Romima “veselost” (crta temperamenta), trećina ispitanika je ocenila da su “nekulturni”, čime je ponovo tretiran njihov način ophođenja (maniri). Manje od trećine ispitanika (31.8%) ističe da su Romi “društveni” (karakterna osobina koja pokazuje čemu pojedinac teži u odnosu sa drugima), kao i da su “snalažljivi”, čime se naglašava crta sposobnosti. U celini gledano, stereotip o muškim pripadnicima romske nacionalne grupe sadrži i pozitivne i negativne karakteristike. Ističe se njihov veseo temperament, sposobnost snalaženja i društvenost, a zamera se nedostatak manira (neurednost i nekulturno ophođenje).

185

Prava manjina Grafikon 1

Srpski ispitanici o pripadnicama romske nacionalne grupe Tabela 2 ROMKINJE VESELE NEKULTURNE NEUREDNE NAMETLJIVE KOMUNIKATIVNE

PROCENTI 41.2 36.4 33.3 33.3 27.1

Ispitanici su, kao što pokazuje tabela 2, ostvarili najveći stepen slaganja opisujući pripadnice romske grupe kao “vesele” (41.2%), što može ukazivati na pozitivnu ocenu njihove emocionalne ekspresivno-

186

Opažanje Roma sti (učestalije smejanje i pokazivanje radosti, što se pozitivno odslikava na odnose sa drugima). Manji stepen saglasnosti postignut je u izboru osobina “nekulturan” (36.4%) i “neuredan” (33.3%). Trećina ispitanika ocenjuje da su Romkinje “nametljive” u socijalnim odnosima, a manje od trećine ocenjivača pripisuje im “komunikativnost” (i “nametljivost” i “komunikativnost” su karakterne osobine koje su relevantne za odnose sa ljudima). Stereotip o pripadnicama romske grupe sadrži tri, ili čak četiri negativne osobine, ukoliko se na “komunikativnost” gleda kao na osobinu koja je toliko izražena da se pretvara u “nametljivost”. Po izboru “tipičnih” osobina ličnosti, stereotip o Romkinjama je veoma sličan stereotipu o Romima, ali je manje izražen od njega (procenat saglasnosti je ispod 50% za prvu rangiranu osobinu). Grafikon 2

187

Prava manjina INTERPRETACIJA REZULTATA Naše istraživanje je ustanovilo postojanje stereotipa o pripadnicima romske etničke grupe. Iako, na prvi pogled, dobijeni heterostereotipi nisu preterano izraženi (procenat saglasnosti ni za jednu odabranu osobinu sa liste nije prelazio 50%, izuzev za osobinu “neuredan”, 58.7%), treba imati u vidu da su ispitanici birali po pet “tipičnih” osobina sa liste od 68 termina. U oba slučaja (za Rome i Romkinje), korišćeni su gotovo isti termini za opis osobina ličnosti, iako su postojale razlike u rangiranju tih osobina. Može se zaključiti da su srpski ispitanici uglavnom negativno ocenjivali ustaljene načine ponašanja pripadnika i pripadnica romske grupe, što bi moglo imati negativne efekte na stvarnu komunikaciju Srba i Roma. U svakom slučaju, iako je ovde potvrđeno postojanje “zajedničke impresije” Srba o Romima, ona je, svakako, rezultat jedne pojednostavljene i rigidne slike o svim pripadnicima te etničke grupe. Ipak, ne bi trebalo zanemariti ulogu mogućeg neposrednog posmatranja aktivnosti pripadnika romske grupe, pošto i jedna i druga etnička grupa dele isti životni prostor i zajednička iskustva. Na primer, ocena “veselosti” Romkinja može proisteći iz posmatranja njihovog ponašanja na svadbama i ostalim veseljima. To se isto odnosi na njihovu “komunikativnost” i “društvenost”, a možda i na njihovu “neurednost”, koja može biti rezultat loših ekonomskih uslova u kojima žive. Drugim rečima, pored neopravdane generalizacije koja vodi pogrešnim zaključcima, ovde su mogli biti prisutni utisci na osnovu neposrednog iskustva koji pored netačnih sadrže i neke tačne ocene.

188

Opažanje Roma LITERATURA Asch, S. E. (1952), Social Psychology, Prentice-Hall, Englewoods Cliffs, N.J. Brown, R. (1965), Social Psychology, The Macmillan Company, New York. Havelka, N. (1992), Socijalna percepcija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. Kreč, D, Kračfild, R. i I. Balaki (1972), Pojedinac u društvu, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. Krstić, D, (1991), Psihološki rečnik, Savremena administracija, Beograd. Pantić D, (1996), Changes in ethnic stereotypes of Serbs, Sociologija, XXXVIII, 4. Popadić, D, Biro, M. (1999), Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji, Nova srpska politička misao, VI, 1-2. Rot, N. i Havelka, N. (1967), Broj naziva korišćenih u ocenjivanju ličnosti i osobine koje se njima najčešće ocenjuju, Psihologija, Godina I, broj 1. Rot, N. (1989), Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. Secord, P. & Backman, C. (1964, 1974), Social Psychology, McGrawHill, Inc.

189

Miloš Jovanović HOMOSEKSUALCI U SRBIJI: IZMEĐU PREDRASUDA I PRIHVATANJA Sva ta uobičajena, naizgled smešna i mala opaka verovanja koja su ukorenjena među pristojnim svetom, u stvari, mnogo su pustošnija od bombi i krilatica. Sinkler Luis Termin homoseksualac se odnosi na ljude koji upražnjavaju seksualne odnose sa osobama istog pola ili osećaju privlačnost prema njima. Muški homoseksualci se danas nazivaju gejevima, žene lezbijkama. Oznaka “gej” (gay) nastala je kao produkt homoseksualne potkulture, njenog nastojanja da homoseksualnim pojedincima ponudi sredstvo nepogrdnog (samo)označavanja. Gotovo da je nemoguće precizno odrediti procenat koji u ukupnoj populaciji čini homoseksualna, odnosno LGBT (Lesbian-GayBisexual-Transgender1) populacija. Pojedini homoseksualci održavaju heteroseksualne odnose samo zbog socijalnog statusa, dok pojedini heteroseksualci odbijaju homoseksualne kontakte zbog osude okoline; osoba sa homoseksualnim težnjama ima više nego osoba koje takve odnose i uspostavljaju, i to u svim društvenim slojevima, profesijama i starosnim grupacijama – homoseksualci su, kao grupa, heterogeni (raznovrsni) koliko i samo društvo. Biseksualna je ona osoba koja oseća privlačnost i/ili stupa u odnose sa osobama oba pola. Transgender (lat. trans – preko, s one strane, eng. gender – rod) čita se: transdžender i znači: “s one strane pravila ponašanja i psihičkih osobina tipično vezanih za određeni rod”; termin se odnosi na osobe koje se ne osećaju pripadnicima svog (biološki datog) pola – osobe muškog pola koje se osećaju kao žene, odnosno osobe ženskog pola koje se osećaju kao muškarci.

1

191

Prava manjina Procene gej i lezbijskih grupa su da je 5% do 7% građana Srbije neheteroseksualno orijentisano. Naglašavaju da “preciznih podataka nema, jer se većina još uvek ne izjašnjava otvoreno o tome”. Razlozi su, kako tvrde, strah i netolerantnost društva prema marginalnim grupama i različitosti uopšte. Homoseksualnost van institucionalnog okvira (vladajući stavovi prema homoseksualcima) 27. juna 1969. godine agenti New York Beverage Control Board-a (državne agencije za kontrolu prometa alkoholnih pića) i pripadnici njujorške policije upali su , drugi put te iste nedelje, u Stonewall Inn, popularni gej bar da bi izvršili raciju. Prepadi ovog tipa su se, inače, retko dešavali u drugim lokalima u gradu, a bili su redovna pojava na mestima okupljanja homoseksualaca. Obično nije bilo nikakvog otpora od strane posetilaca pomenutog bara, iako su ih policajci grubo isterivali, neki put tukli, pa i hapsili bez opravdanog razloga. Međutim, te noći 27/28. juna, gejevi i lezbijke su se usprotivili ovakvom tretmanu. Razgnevljena masa ljudi u baru, kao i van njega, krenula je u sukob sa policajcima koji su izdvajali ljude za “utovar” u pripremljene “marice”. Situacija je postajala sve drastičnija, tako da su policajci bili prinuđeni da zovu pojačanje. Vest o sukobima se proširila jako brzo, tako da su usledili masovni protesti protiv maltretiranja homoseksualaca. Ovi protesti su postali poznati kao Stonewall Rebellion2 i smatraju se katalizatorom modernih političkih pokreta za prava gejeva i lezbijki (što je istorijski poslednji pokret iz sfere “borbe za ljudska prava”, gde se u kontekstu različitosti tematizuje seksualnost). Beograd je 30. juna 2001. godine takođe bio poprište sukoba. Međutim, ovog puta se sa policijom nisu “obračunavali” gejevi i lezbijke, već ujedinjeni branioci čistote “srbske” nacije (fudbalski navijači, Više o pomenutim događanima: http://eserver.org/gender/stonewall-history.txt; http://members.cox.net/interiorglobe/talk.html;

2

192

Homoseksualci u Srbiji neo-nacisti, religiozni fundamentalisti) rešeni da ne dozvole, za taj dan najavljenu, gej-paradu. Pored ostalih obeležja, nosili su i bedževe sa natpisom: “Bolje sprečiti nego lečiti”. Policajci su pokušali da zaštite ljude koji su pristizali na Trg Republike i pri tom se i sami našli na meti huligana; u nekoliko slučajeva samo je njihova intervencija sprečila linč. Upotrebljeno je i vatreno oružje: “Kod Doma Vojske Jugoslavije pripadnici SUP-a, spasavajući jednu grupu homoseksualaca, ali i sebe, od razjarenih batinaša, ispalili su četiri hica u vazduh.”3 Bilans nemira je nekoliko desetina pretučenih osoba (među kojima sedmorica policajaca, od kojih je jedan zadobio teže povrede), uništeno vozilo SUP-a, polomljeni prozori na zgradi u kojoj je sedište Socijaldemokratske unije, kao i firme Libertas (čije su ime napadači verovatno pomešli sa organizacijom Labris, koja se bori za prava lezbijki) i slomljena kamera novinara Studija B. Ubrzo se, povodom nemilih događaja (preko saopštenja, konferencije za štampu, članaka u novinama, internet foruma, pisama upućenih redakcijama dnevnih listova) oglasila javnost u Srbiji. Većina napisa je imala ton koji je izražavao zabrinutost, osudu, čak i strah od mogućnosti da homoseksualci slobodno prošetaju Srbijom ili da dobiju “tamo neka” ljudska prava: “Ako su njihova ljudska prava to da nam homoseksualci šetaju slobodno zemljom, onda nama mladima ništa nije preostalo nego da se zabrinemo za svoju budućnost i budućnost svoje zemlje.”4

Pretučeni homoseksualci, napad na policiju, članak u Politici od 1. jula 2001. Iz saopštenja Omladinskog saveza Srbije, u članku: Homofobija ili borba protiv nastranosti, Politika, 3. jul 2001.

3 4

193

Prava manjina “Pošto je naše društvo velikim delom, u želji da bude pratilac Zapada, preuzelo mnoge ideje (i ideale!) tih sredina, tako je stavilo u središte zbivanja brigu o ljudskim pravima, a u koje svrhe i na koji način se to primenjuje i (zlo)upotrebljava na Zapadu najbolje smo videli na vlastitoj ‘koži’ svih ovih godina. No ideja je sjajna. Zato je valjda toliki broj novinara, kulturnih radnika, pre svega glumaca, i drugih našlo za potrebno da se izjasni o slobodi homoseksualaca, koja treba i ovde da dobije razne forme. Ne znam samo zašto treba da se javno manifestuje, paradira i iritira okolina koje je, kao što mnogi rekoše, “balkanska”. Polazna tačka tog balkanskog pristupa je zdravo-normalno shvatanje relacije muško-žensko, to jest onako kako je priroda uspostavila ovaj svet. U nekim slučajevima priroda je učinila greške i za to moramo imati razumevanja, uz veću brigu društva sa pokušajima lečenja (kao kod mnogih drugih medicinskih problema). Ali to se odnosi na relativno mali broj ljudi. Sve ostalo je pomodarstvo, želja za istraživanjem i sticanjem novih iskustava (kao i droga), pa čak i suprotstavljanje društvu, redu i zakonima. U svemu tome mora biti nekog društvenog reda, obzira prema okolini koja niti je pripremljena niti treba da se menja u odnosu na svoje zdrave rezone, niti da bude maltretirana čuvajući i štiteći “prava” homoseksualaca. (...) Ova sredina nije ni netolerantna ni primitivna, osim pojedinaca. Najbolji dokaz je status nekih vrednih i poštovanih stručnjaka koju tu svoju različitost nose sa diskrecijom i dostojanstvom i niko na to ne obraća pažnju. Međutim, oni koji vode i štite ovu državu moraju da se pozabave ovim problemom i da ga drže pod kontrolom. Da napomenem samo vezu side, droge i dr. sa ovim problemom.”5 Žalosna i jadna “parada ponosa”, pismo čitaoca objavljenog u rubrici “Među nama”, Politika, 13. jul 2001.

5

194

Homoseksualci u Srbiji “Pročitao sam gej-pamflet izvesnog Milana Jankovića iz Londona u vašoj i našoj rubrici ‘Među nama’. Vrhunac nebulizma bilo je njegovo bogohulno opravdanje nađeno u citatu Biblije. Ali usput je i svoju ‘vrstu’ ljudi identifikovao sa animalnim svetom. Time je svesno preskočio činjenicu o osnovnoj razlici između racionalnog (razuma kod čoveka) i instinktivnog (kod životinja) ophođenja među polovima. To što je ‘ON’ sa svojom ‘toplom braćom’ roštiljao i bekrijao na taj dan u ‘slobodnoj Evropi’ treba da bude njegova (i njihova) stvar. Svaka (zlo)umotvorina Zapada dobija nažalost svoju promociju i kod nas. Nabrojao bih samo neke: korupcija, verske sekte, organizovani kriminal, radioaktivna zagađenja, sindromi teških oboljenja, narkomanija... Preuzeli smo gotovo sve te ‘pošasti savremenog društva’, iz đubrišta zapadne demokratije, pa se sada čudimo što ‘cvetaju’ oko nas. (...) Za vaše i sveljudsko dobro bih preporučio da nema potrebe bilo ko da istresa svoju ‘prljavu posteljinu’ u javnost. Nas obične (99 odsto) nije briga šta radite kod kuće, i zato shvatite da bi u našoj sredini vaš drugi korak u javnosti bio gurnut ka dnu provalije. Posebno bih upozorio na razne političare i pseudoborce za ljudska ‘prava’ (SDU, Helsinški odbor i druge) da se ne igraju sa moralom ‘kuke i motike’. Bez obzira što bi nas članstvo u EU obavezalo ultimativno da donesemo zakon o pravima ‘nastranih’ (član 13. Amsterdamskog ugovora Saveta Evrope).”6

“Ponosni” jahači apokalipse, pismo čitaoca objavljenog u rubrici “Među nama”, Politika, 16. jul 2001.

6

195

Prava manjina Posle čitanja navedenih tekstova mogu biti formulisani sledeći stavovi: • treba ignorisati postojanje gejeva i lezbijki (i tako postaviti osnovu za sve ostale oblike diskriminacije7 – populacija koja ne postoji ne može da ima bilo kakva prava), • homoseksualci su nezdravi, nemoralni i neprirodni (činjenica da isključivo homoseksualno orijentisani pojedinci čine mali procenat članova društva prevodi se na normativni plan i oni se proglašavaju “greškom”), • homoseksualizam je uvek povezan sa sidom, drogom i raznim drugim pošastima, a homoseksualci su oni koji su suprotstavljeni redu, društvu, božijim zakonima (homoseksualci se markiraju kao opasna grupa koja je nosilac svih zala i “pošasti”, i kao takvi predstavljaju metu za preusmeravanje mržnje i agresivnih nagona), • ljudska, pa još i prava homoseksualaca su još jedna od (zlo)umotvorina sa demokratskog đubrišta Zapada, i ko se za njih zalaže (SDU, Helsinški odbor) igra se sa moralom ‘ kuke i motike’ (optuživanje političkog neprijatelja za homoseksualnost, ili veze sa homoseksualcima, često je kroz istoriju bilo priručno oružje za kompromitovanje suparnika – homoseksualci se politički instrumentalizuju, postaju sredstvo, u sukobima političkih/ideoloških neistomišljenika). Još jedan uvid u odnos prema homoseksualcima pruža istraživanje sprovedeno u Srbiji par dana nakon neuspele gej-parade. Zastupljenost određenih stavova je sledeća8:

Diskriminacija (lat. discriminare odvajati, praviti razliku, nlat. discriminatio) društvenopravni odnos koji pripadnicima određenih manjinskih grupa osporava ona prava i građanske slobode što ih uživaju pripadnici većinske/vladajuće grupe. 8 Izvor svih podataka i tabela je članak: Srbija za gejove nije obećana zemlja, Politika, 9. jul 2001. 7

196

Homoseksualci u Srbiji Homoseksualci treba da: ODGOVOR Idu na lečenje Budu zabranjeni Budu izolovani Žive normalno Ne znam UKUPNO

BROJ 814 217 153 194 122 1500

% 54.3 14.5 10.2 12.9 8.1 100

Kada biste saznali da je neko iz Vaše okoline homoseksualac: ODGOVOR Ostao bih u istim odnosima sa njim/njom Pokušao bih da ga/je ubedim da je to pogrešno Prekinuo/la bih svaki kontakt sa njim Ne znam UKUPNO

BROJ 220 393 717 170 1500

% 14.7 26.2 47.8 11.3 100

Skoro svaki peti ispitanik (18,7% od ukupnog broja) izjavljuje da se slaže sa upotrebom nasilja nad homoseksualcima, otvoreno govoreći da “homoseksualce treba proterati iz Srbije i pokazati im da je takvim skupovima zauvek kraj u ovoj zemlji”. Na pitanje da li su imali kontakata sa homoseksualcima, 87,1% ispitanika odgovara da nije, a 9,1% ispitanih ne daje odgovor. Ovaj podatak jasno pokazuje da ljudi imaju unapred stvoreno mišljenje (na štetu homoseksualaca) koje nije iskustveno potvrđeno u stvarnosti – oni, zapravo, nisu nikad videli šta homoseksualci rade, ali to “znaju”, jer su čuli od drugih, a ovo pseudoznanje je pogodna podloga za dodavanje, izmišljanje, raspredanje priča i glasina, ukratko – za građenje negativnog mita o homoseksualcima. Antipatija prema čitavoj grupi je zasnovana na pogrešnom i krutom uopštavanju (“jednodimenzionalnom

197

Prava manjina definisanju”), zasnovanom na ograničenom i stereotipnom ubeđenju – slici o gejevima/lezbijkama kao “neprirodnim”, “nenormalnim”, “nemoralnim”, “nezrelim”, “nakaznim”. Tako, netolerancija prema (seksualno) različitima često dobija medicinsko, čak religiozno opravdanje. Indikativno je da je u društvu, za razliku od rasizma, šovinizma i religozne netrpeljivosti, koje zvanični organi i javnost najčešće oštro osuđuju, homofobija (strah od homoseksualaca) zvanično dozvoljena. Ona ima i svoju socijalnu, kao i psihičku, funkciju: heteroseksualac koji izražava svoje predrasude o homoseksualcima (“onima koji nisu iz našeg plemena”) potvrđuje pripadnost (heteroseksualnoj) grupi, čime povećava grupnu koheziju i svoje samopouzdanje. Homofobija kod muškaraca otkriva ono što je “najskrivenije” – paranoični strah od sopstvenih prikrivenih ili potisnutih nagona prema istom polu, koji bi vodio gubljenju muškog identiteta (za koji se smatra da ne može biti drugačiji nego heteroseksualni). Na jednom od internet foruma data je mogućnost glasanja o pravima homoseksualne populacije, gde su dobijeni sledeći rezultati: PRAVA HOMOSEKSUALNE POPULACIJE

BROJ

%

Ne, ne treba da dobiju nikakva veća prava od onih koja imaju

129

35.93%

Da, društvo treba da im da pravo na javnost

43

11.98%

Da, treba da dobiju pravo na usvajanje dece, ali NE i na brak

5

1.39%

Da, treba da dobiju pravo na brak, ali NE na usvajanje dece

83

23.12%

Da, treba da dobiju pravo i na brak i na usvajanje dece

99

27.58%

UKUPNO

359

100.00%

(preuzeto 25.12.2004. sa: http://www.b92.net/invboard/index.php?showtopic=9766&st=435)

198

Homoseksualci u Srbiji I ovde je vidljiva dominacija negativnog stava. Međutim, da ne misle svi na isti način, pokazuje sledeći post (poruka koja je istaknuta na internet forumu)9: Nikada nisam gay paradu shvatala kao “vidi me, ja sam gay” pogotovo što na istima učestvuje i hetero populacija. Meni je to više fazon: “gay ljudi postoje, OK su, tu su oko nas, naviknite se na to”. Slažem se da je seksualna orijentacija privatna stvar ali da bi zaista bila privatna mora prvo da bude javna, u smislu da javnost mora da se navikne da nije ništa čudno ni strašno da se tip i tip (devojka i devojka) drže za ruke ili ljube na ulici kao što to radi i gomila drugih hetero parova. Hetero parovi, svesno ili nesvesno, svakoga dana iskazivanjem nežnosti/privlačnosti/ljubavi prema svojim partnerima/kama upravo paradiraju svojom heteroseksualnošću. Da li to na isti način mogu da rade i homoseksualci? Uglavnom, da ne kažem skoro uvek, ne. U najmanju ruku će dobiti gadljiv pogled (većinom kombinacija tip/tip ali o dvostrukim aršinima pri prihvatanju muške ili ženske homoseksualnosti možemo na posebnom topiku). Znam neke koji su dobili žestoke batine. Te, ne, gay populacija nema ista prava kao i hetero populacija. A ja smatram za jedno od osnovnijih ljudskih prava da se neko slobodno šeta sa svojom dragom/im ulicom držeci se za ruke. O zadovoljstvu da ne govorimo. ***

Preuzeto sa: http://www.b92.net/invboard/index.php?s=c525e9f0d9107ca7592fd29afbbcf817&showtopic=9766&st=465

9

199

Prava manjina Homoseksualnost u institucionalnim okvirima Pravni akti 1994. godine ukinut je član Krivičnog zakona Republike Srbije koji je zabranjivao seksualni odnos između dvojice punoletnih muškaraca. Tome nije prethodila nikakva javna rasprava, niti je šira javnost bila upoznata sa postupkom ukidanja. Pre toga, homoseksualne radnje su bile obuhvaćene pojmom protivprirodnog bluda, čija jasna definicija u zakonu nije postojala. Pravna nauka je ponudila više mogućih određenja: a) prema užem shvatanju, “protivprirodni blud” ili homoseksualizam je polni odnos između lica istog pola; b) prema širem shvatanju, u pitanju je svaka radnja kojom jedno lice na telu drugog lica zadovoljava svoj polni nagon na način koji je sličan obljubi, a nije obljuba (“bludne radnje” – cunilingus, fellatio, immisio in os, immisio inter femora, ...); c) po trećem shvatanju, “protivprirodni blud” je analni odnos (immisio in apit) između dva muškarca ili muškarca i žene. “Protivprirodni blud” između odraslih ženskih lica u zakonu nije određen kao krivično delo.10 “Tragovi pogrešnog shvatanja homoseksualnosti sreću se u krivičnom pravu koje pokušava da pojedina dela iz te oblasti kvalifikuje kao krivična i da za njih, putem krivičnog zakonika, predvidi mere. Opšte je poznato, npr, da se muška homoseksualnost smatra kao krivična radnja koja povlači kaznu, a da se ženska homoseksualnost ne kažnjava. Međutim, od najvećeg značaja je za pravosuđe da se jasno razlikuje bitna, urođena h. od prividne, stečene. Bitna h. je urođena inverzija polnog nagona koji je orijentisan ka osobi istog pola kojega je i subjekt. U tom slučaju ništa ne može promeniti polarizacioni smisao polnog nagona, niti suzbiti radnje koje iz njega proističu, a najmanje to mogu sankcije predviđene u krivičnom zakoniku. Takva lica ne bi trebalo kažnjavati, jer su ona već kažnjena od prirode, razume se prema kriterijumu heteroseksualnih ljudi. Sami homoseksualci se smatraju nesrećnim samo zbog toga što ih sredina ne razume. Homoseksualce ne treba krivično goniti, ukoliko u ostvarivanju svojih ciljeva ne dođu u sukob s drugim propisima krivičnog zakonika.” – Dr. Aleksandar Kostić HOMOSEKSUALNOST, Medicinska Enciklopedija – tom 5, Izdanje i naklada Leksikografskog zavoda FNRJ, Zagreb, 1961, str. 138. 10

200

Homoseksualci u Srbiji Danas Krivični zakon Republike Srbije sadrži član 110. kojim se kažnjavaju “protivprirodne bludne radnje” sa muškarcem mlađim od 18 godina; predviđena krivična kazna je do jedne godine zatvora. Ostao je neodređen pravni položaj istopolnog para u slučaju kada su oba partnera maloletna. U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koja je deo Ustavne povelje Srbije i Crne Gore, u članu 3, kaže se: “Svi su pred zakonom jednaki. Svako ima pravo na jednaku zakonsku zaštitu, bez diskriminacije. Zabranjena je svaka neposredna ili posredna diskriminacija, po bilo kom osnovu, pa i na osnovu rase, boje, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja ili sličnog statusa, veroispovesti, političkog ili drugog ubeđenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti ili psihičkog ili fizičkog invaliditeta.” Diskriminacija na osnovu seksualne različitosti nije zabranjena tekstom Povelje. Nema ni otvorene odrednice: “ili na osnovu druge lične odlike”, koja bi indirektno uključivala zaštitu seksualnih manjina. Predlog Ustava Republike Srbije takođe direkno ne pominje seksualnu orijentaciju, ali u njemu postoji otvorena odrednica, koja dozvoljava tumačenje da se diskriminacija homoseksualnih osoba zabranjuje (slično tekstu Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama). Jedini zakon koji izričito pominje seksualnu orijentaciju je Zakon o javnom informisanju Republike Srbije, u članu 38, kojim se zabranjuje govor mržnje: “Zabranjeno je objavljivanje ideja, informacija i mišljenja kojima se podstiče diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv lica ili grupe lica zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, veri, naciji, etničkoj grupi, polu ili zbog njihove seksualne opredeljenosti, bez obzira na to da li je objavljivanjem učinjeno krivično delo.” Postoji diskriminacija homoseksualnih osoba u krivičnopravno relevantnom uzrastu za stupanje u dobrovoljne seksualne odnose – za heteroseksualne donja granica je 14, a za homoseksualne odnose 18 godina. Dalja diskriminacija se ogleda u uskraćivanju mogućnosti ozvaničenja svoje veze sklapanjem braka, i time izjednačavanja sa ostalima (heteroseksualcima) u pravima i obavezama po tom osnovu.

201

Prava manjina U Danskoj, Norveškoj i Švedskoj homoseksualnim partnerima se dozvoljava registrovanje kod matičara, čime stiču većinu prava/beneficija lica sa bračnim statusom (pravo i obaveza uzajamnog staranja i pažnje, obaveza izdržavanja u slučaju rastave, priznanje prava iz radnih odnosa partnera, zakonska zaštita stanarskog prava i pravo na domaćinstvo u slučaju smrti jednog od partnera, nasledno pravo). U Francuskoj postoji institucija Pakta društvene solidarnosti, u kome partneri popunjavaju zajedničku poresku prijavu, imaju nasledne beneficije i delimično pokriveno socijalno osiguranje. Homoseksualnim parovima nigde, još uvek, nije dozvoljeno usvajanje dece. Medicinska praksa “U devetnaestom veku religiozne pretpostavke o seksualnosti delimično su zamenjene medicinskim. Većina lekarskih spisa o seksualnom ponašanju, međutim, bila je po strogosti slična crkvenim stavovima. Neki lekari smatrali su da je svaka seksualna aktivnost koja nije u vezi sa rađanjem uzrok teškog fizičkog oštećenja. Za masturbaciju se držalo da dovodi do slepila, duševne bolesti, oboljenja srca i drugih poremećaja, dok se za oralni seks pisalo da izaziva rak.”11 “Stroga” medicinska definicija homoseksualnosti je (davne) 1961. godine mogla da izgleda ovako: “urođena seksualna anomalija muške ili ženske osobe čiji je polni nagon upravljen ka osobi sopstvenog pola. Po tome, h. pripada grupi perverzija u izboru erotskog objekta (perversio in objectu) i pretstavlja ustvari seksualnu inverziju. Nalazeći se pod vlašću tako invertovanog, protivprirodnog polnog nagona, homoseksualna osoba, najčešće, oseća istodobno i odvratnost prema suprotnom polu (horror feminae seu viri).”12

Entoni Gidens Sociologija, CID, Podgorica, 1998., str. 85. Dr Aleksandar Kostić HOMOSEKSUALNOST, Medicinska Enciklopedija – tom 5, Izdanje i naklada Leksikografskog zavoda FNRJ, Zagreb, 1961, str. 133.

11 12

202

Homoseksualci u Srbiji Shvatanje homoseksualnosti kao bolesti13, odnosno poremećaja (a ne krivičnog dela), daje osnova za lečenje i rad na “normalizaciji” obolelog/obolele, te se tako “ružni zanat kažnjavanja” preokreće u “lepi zanat lečenja”. Međutim, lečenje homoseksualnosti nije dalo željene razultate: “Kraepelin je preporučivao hipnozu, čije delovanje ostaje bez uspeha. Mnogo je hvaljena i psihoanalitička terapija kojoj Stekel odriče svako trajno dejstvo, izjavljujući da u svojoj dugogodišnjoj praksi ‘nije video nijednog homoseksualca koji je izlečen psihoanalizom’. Još manje ima opravdanja asocijacijska terapija A. Molla. (...) Lečenje operativnim metodima (presađivanjem polnih žlezda s normalnog čoveka ili majmuna) nije dalo povoljne rezultate. U nekih je dolazilo čak do pojačanja invertovanog nagona. Ni lečenje polnim hormonima nije pokazalo uspeha. Davanje testosterona muškim homoseksualcima samo povećava homoseksualni nagon. Ali u izvesnim slučajevima rana upotreba testosterona (do 20 godine) u cilju podsticanja i ustaljenja normalne muške uobličenosti može da donekle suzbije homoseksualni nagon.”14 Pošto više nije krivično delo, sudska institucija je homoseksualnost prepustila medicinskoj, preciznije – psihijatrijskoj praksi. Kako kod nas nema zvaničnog određenja prema “seksualno drugačijim osobama”, prihvaćena je preporuka Svetske zdravstvene organizacije (World Health Organization) iz 1997. godine, da se homoseksualnost ne tretira kao bolest ili poremećaj. Američko psihijatrijsko udruženje (American Psychiatric Association) još od 1973. godine ima stav da homoseksualnost nije psihijatrijsko oboljenje već varijetet ljudske seksualnosti. Američki klasifikacioni sistem mentalnih poremećaja DSM-III (DSM – Diagnostic and Bolest se određuje kao nepoželjno stanje našeg tela, ali sledeća pitanja ostaju bez odgovora: Šta je nepoželjno stanje? Nepoželjno za koga i pod kojim kriterijumima? Šta nam daje pravo da nešto nazovemo nepoželjnim ako nije u potpunosti moralno prihvatljivo? 14 Dr Aleksandar Kostić op. cit, str. 138. Dalje u tekstu stoji: “Ostaje, u stvari, samo da se pravi homoseksualci, u cilju olakšanja njihove situacije u društvu heteroseksualaca, podvrgavaju sredstvima koja će kočiti njihov nagon i jačanjem volje sprečavati radnje koje bi ih, inače, dovele u sukob sa zakonima.” 13

203

Prava manjina Statistical Manual of Mental Disorders), koji je usvojen 1980. godine, sadrži pojmove “homosexualismus per se”, koji ne označava bolest, i pojam “ego-distonični homoseksualizam” (nesposobnost ega da prihvati takvo stanje, što rađa konflikte) koji označava bolest i preporučuje odgovarajući tretman, tako da psihijatri (uglavnom) ne smatraju da je homoseksualnost duševna smetnja, a seksolozi odbacuju svrstavanje homoseksualnosti u grupe drugih seksualnih poremećaja. Postoji praktičan problem u nepostojanju psiholoških savetovališta za ljude koji ne mogu da se izbore sa stigmom društvenog okruženja i čestim nerazumevanjem najbližih, članova porodice i prijatelja, kojima bi se obično obratili za savet i podršku. Nema dokaza da su manifestne duševne bolesti kod homoseksualaca drugačije po kvalitetu i kvantitetu od istih kod heteroseksualaca. “Ako se među homoseksualcima često mogu konstatovati znaci neurotičkih, a naročito neurasteničnih pojava, to se može objasniti samo sekundarnim pojavama koje nastaju kao posledice izuzetno nepovoljnog položaja homoseksualaca u društvu, gde su u stalnom sukobu s njegovim shvatanjima i moralnom normom.”15 Takođe, nema pouzdanih naučnih dokaza o genetskom nasleđu homoseksualizma. Hrišćanska religija/crkva “Stavovi ljudi na Zapadu prema seksualnom ponašanju gotovo dve hiljade godina oblikovali su se prvenstveno pod uticajem hrišćanstva. Iako u raznim hrišćanskim veroispovestima i crkvama postoje različita gledanja na to koje mesto seksualnost treba da ima u životu, preovlađuje koncepcija da je svako seksualno ponašanje sumnjivo, izuzev onoga potrebnog radi razmnožavanja.”16 Na homoseksualnost se gledalo kao na nešto toliko strašno, da se o tome i nije smelo govoritu – jedan od brojnih eufemističkih naziva za homoseksualnost u Francuskoj bio je “nemi greh” (le vice muet). 15 16

Dr Aleksandar Kostić op. cit, str. 135. Entoni Gidens Sociologija, CID, Podgorica, 1998, str. 85.

204

Homoseksualci u Srbiji Homoseksualnost je predstavljala “greh koji se među hrišćanima ne sme imenovati” (crimen inter Christianos non nominandum). Danas stvari stoje malo drugačije. Anglikanska crkva je prihvatila mogućnost rukopoloženja homoseksualaca za sveštenike, od kojih je jedan čak proizveden u biskupa/ episkopa Novog Hempšira. Papa je izdao encikliku u kojoj je pomenuo da “homoseksualci mogu biti dobri hrišćani ako se uzdržavaju od seksualnih odnosa”. Kod nas je Patrijarh Pavle u jednom uskršnjem intervjuu 1997. godine pozvao na nenasilje prema homoseksualcima. Međutim, u Srpskoj pravoslavnoj crkvi postoji i “tvrdo” krilo koje, uz neskriveni prezir i osudu, homoseksualce naziva “moralnim nakazama”, a njihovu praksu nečim “što se graniči sa satanizmom s kojim se Crkva nosila od pamtiveka”. U Svetom pismu postoji više mesta koja su dovođena u vezu sa homoseksualizmom. Priča o uništenju Sodome iz Starog zaveta (1 Mojs. 18:20-21 kao i 1 Mojs. 19:24-28) možda je najpoznatija. Prema priči, greh je bio tako veliki i tako široko rasprostranjen u Sodomi, da bog nije mogao da pronađe ni desetoro poštenih ljudi koji bi mogli da spasu grad od potpunog uništenja. Pošto se Avram nagodio sa bogom da spasi grad – ukoliko se u njemu može pronaći deset poštenih muškaraca, bog je poslao u Sodomu dva anđela prerušena u putnike namernike. Oni su ispred ulaza u grad sreli Avramovog nećaka Lota koji ih je pozvao u svoj dom kao goste. Uveče, muškarci iz grada došli su u Lotovu kuću i raspitavali se o dvojici muškaraca, tražeći da ih “poznaju”. Lot je pretpostavio da se iza postupaka njegovih sugrađana ne kriju dobre namere. Preklinjao ih je da se ne ponašaju rđavo i ponudio im je, u seksualne svrhe, svoje dve, nevine kćerke (!). Okupljeni su tada krenuli da napadaju Lota, anđeli su ga uvukli u kuću i zaslepeli napadače, kako ne bi mogli da pronađu ulazna vrata. Anđeli su potom ubedili Lota da zajedno sa porodicom pobegne iz Sodome. Po njihovom odlasku bog daždom od sumpora i ognja zatire Sodomu i Gomoru. Hrišćanska tradicija smatra da je uništenje Sodome znak božijeg neodobravanja homoseksualnosti. Postoje i drugačija tumačenja po-

205

Prava manjina menute priče. Greh Sodome je, prema njima, bila negostoljubivost, što je bila veoma važna i cenjena stvar za ranu jevrejsku zajednicu. Isus, takođe u pričama iz Jevanđelja, nekoliko puta upućuje na Sodomu, uvek referirajući na negostoljubivost, kao na užasan greh. Poslanice svetoga apostola Pavla Rimljanima (1:23-27) i Korinćanima prva (6:9-10) iz Novog zaveta su isto tako bile predmet pažljive lingvističke i kontekstualne analize. Umesto da se fokusiraju na homoseksualnost, kao što su to činile prethodne interpretacije, skorije studije ističu da je Pavle napadao životni stil pun nesputanosti i požude, uobičajen u grčko-rimskom svetu. Priča u kojoj Isus isceljuje slugu rimskog kapetana (Matej 8:513 i Luka 7:1-10, sa paralelom kod Jovana 4:46-53), zadivljen verom koju bogobojažljivi kapetan pokazuje, može biti tumačena kao primer Isusove tolerancije prema homoseksualizmu, s obzirom na to da u tekstu stoji reč paîs – dečak, sluga – koja u navedenom kontekstu označava bliski neroditeljski, i može da implicira, homoseksualni odnos – s obzirom na to da je sluga kapetanu bio “mio” (éntimos – drag, mio, cenjen). Ovo mesto koje ide u prilog stavu tolerancije prema nekoristoljubivoj, brižnoj pederastičkoj vezi, stavlja naglasak na to da nije homoseksualnost, ili pederastija, ili bilo koja određena seksualna veza ono što hrišćanstvo osuđuje, već dehumanizacija i iskorišćavanje druge osobe u bilo kom odnosu, heteroseksualnom ili homoseksualnom, intrageneracijskom ili intergeneracijskom. “Dr Srboljub Bulić, sveštenik i klinički psiholog u Pravoslavnom savetodavnom centru (...) smatra da homoseksualnost na neki način jeste protivna božanskim zakonima. – Ipak to nije zlo i na homoseksualce gledam kao na braću u Hristu, koji imaju probleme. Ne gledam ‘sa ognjem’ na gej muškarce i lezbijke. Ukoliko bi kod mene došla gej osoba, ne bih pokušavao da je preobratim ili osuđujem, već bih je jednostavno saslušao i našao se kao duhovnik i prijatelj.”17 *** 17

Oduvek smo tu, članak u Večernjim novostima od 19. oktobra 2002.

206

Homoseksualci u Srbiji Odgovornost za promenu statusa i priznavanje u društvu ostaje umnogome na samim homoseksualcima. Resantiman (skrivena kivnost, dugotrajna mržnja, želja za osvetom) i njegov nužni pratilac - autoideologizacija (reakcija dugo ponižavane manjine koja traži kompenzaciju u umišljenoj superiornosti – analogno crnačkom rasizmu) mogu biti samo kontraproduktivni i izazvati još veći bes i osudu, ionako nenaklonjene javnosti (odnosno, njenog većinskog dela). Možda bi prvi, i nimalo lak, deo strategije oslobađanja od “stigme” bio hvatanje u koštac sa velikim pritiskom društva koje gejevima negira muževnost i nameće im stereotipnu ulogu “tetke”/”polu-žene”, a lezbijkama, analogno, odriče ženstvenost i za njih rezerviše stereotip “muškarače”. Svesno ili nesvesno prihvatanje ovih uloga vodi njihovom stalnom održavanju i potvrđivanju. Redeskripcija gej/lezbijskog-identiteta u pravcu raskida sa nametnutim modelima ponašanja i izgleda, kao i nemirenje sa “sudbinom” prezrenih i odbačenih bili bi prvi koraci ka punoj afirmaciji, ne samo seksualne, već i bilo koje druge različitosti.

207

MINORITY RIGHTS Summary That human societies are complex and non-homogeneous systems is a fact we know from our daily lives. Indeed, we are different from each other not only as individuals, but also due to the fact that, with or without our will, we belong to certain social groups. In other words, when one is born, one is an individual, and, according to a natural order of things, one would need to develop as an individual throughout one’s life. In principle, each of us is therefore a unique, undividable individuum – a person, a personality. This personality is formed in quite specific circumstances, for which reason our innate potentials can grow only under favourable conditions. However, the simple identification, according to which I am what I am, is in reality far from simple, exactly due to the most important fact: that man is a social being, and can form only as such. Among other issues, this means that, when we are born, immediately, without being asked, we belong to certain groups of people – similar, akin, mutually close to one another according to some natural or social and historical characteristics, and, at the same time, different from other groups of people. We are immediately born with a particular skin colour, belong to a certain race, of which we have not been previously asked, a determinant which is neither our guilt nor our merit, but can under certain social circumstances determine our fate. We immediately belong to a family, usually to one people, one nation, one confession, or a combination of peoples, nations, and confessions (if our parents come from different groups), to a certain social stratum or class. Fate? Philosophers would claim that, once born, we are “thrown into existence”. Indeed we are. Our personal identity, what we are as an individual, is formed at the intersection of our belonging to these diversified social groups. Once we have grown up and matured, some of what seemed to be our fate becomes a

209

Prava manjina matter of preference. If we were not in a position to choose our parents, family, generation, and people we were born to, we can still choose our companions, keep friends with our kind, people who share the same opinion, believe in the same values as we do. Moreover, in various aspects of the social process, under some circumstances, some other kinds of affiliation can be chosen. In other words, we can choose, we can consciously decide on our self-determination. As for our belonging to a certain class or stratum, life will provide us with an opportunity (unfortunately, not equal for all) to significantly change our status, if we give our best, and, one must add, if we are lucky. We are free to choose our confession. Certain socio-historical circumstances allow people to freely choose their national identity. However, circumstances themselves are not liable to decisions of individuals. Therefore, the given or the chosen environment could become the bearer of trouble for the individuals, especially for those who freely express their positions in an unfree environment. In our lives we very quickly become aware that some groups we belong to comprise the majority in a particular community, that we ourselves are members of such groups, and that among us there are those who stand out, who are different, who make up the minority. Sometimes even more quickly we realize that we ourselves are within a minority group, for we sense injustice only due to the fact that we are a member of such a group (national, religious, etc.), which is, as a rule, the weaker one. As for our sex or gender, in principle, no one should feel like a minority. However, even in this domain, where the numbers of members are more or less even, the situation is more complex than it seems at first glance. Naturally, in terms of social reality, minorities are not seen as such simply because of their sheer low numbers, but rather because of the fact that certain members of those groups are for some reason marginalized, discriminated, secluded from others and the majority, because of the fact they do not have all the rights that the majority may exercise, in which case they become aware, sometimes painfully, of their such position. Whence such injustice to minorities?

210

Summary Why? For how long? Why do the satiated not understand how the other half lives? Do we all not have the same rights, to life, to work, to various freedoms? Do all laws not apply equally to all of us? So many questions... Human society did make an immense step in the right direction when it realized that we all, as individuals, are equal before God and the Law, and when certain legal acts began to vouch for this equality. (Unfortunately, when born, not all of us take the pole position, so that this guaranteed equality helps little when we “fall” into an impoverished family, unfortunate country, indigence or calamity...) A further step was made when people noticed that the guaranteed human and civil rights were often given only to members of majority groups, so that then initial legal acts on some collective rights were passed, which meant that values of particular, especially minority, social groups were protected (this, of course, in turn resulted in some questionable consequences, too). Unfortunately, neither do all countries have proper legislation covering particular minority rights, nor are those rights exercised wherever they are enacted and sanctioned. If people were good, laws would not be needed. However, since people are often evil, violent, and unjust, basic values of social life have to be protected with laws. We can have a lot of understanding for our various neighbours, fellow citizens, fellow countrymen... Still, some of us may lack such understanding. It would be best to conceive of our compatriots, fellow citizens, all who are different, first and foremost as human beings, to get to know them, and, by getting to know them, to slowly start to understand each other, and thus build a life together. History has put different nations, confessions, cultures... next to one another, and hence introduced the possibility of living together, but also that of mutual misunderstanding, conflict, wars... Instead of boosting these conflicts, we had better overcome them with understanding and tolerance. But, what if among us there are those (and there are such, for sure), who want conflicts and misunderstandings to be

211

Prava manjina resolved, “finally”, by violent means? What about the facts of bigotry, hatred, intolerance, crime? If customs and morality are insufficient for human coexistence with those who are different, the only means we are left with is legal management of relations in a community and respect of just, democratically passed laws. What remains before and after this is hard work on understanding the different, especially those whom we do not even notice in our everyday rush, those who, when we do notice them, push us off track, bother us, and whom we often – not knowing whom else or not daring to pinpoint the true cause of our mishap – label as the habitual culprit. With all this in mind, members of the Committee for Civic Initiative, leader of a consortium made up of eleven NGOs, took up the implementation of the project Strengthening the Non-Governmental Sector in South and East Serbia (2002-2005), within the European Commission program entitled “European Initiative for Democracy and Human Rights”. This project was to contribute to the development of the non-governmental sector in this region and raise the awareness on the importance of respect of human rights, in particular the rights of minorities, gender rights, and rights of persons with special needs, for the functioning of a democratic society. Among other project activities, separate publications on human rights were proposed. We have already published books on human rights, human rights for women, rights of the Roma, and rights of persons with specific needs. This way, having singled out from this large corpus of so-called minority rights issues where the problems are at their most striking, we end with the book on remaining minority rights, whose task is to cover the issues of ethnic, national, religious, and so-called sexual minorities. Would to God these “remaining” issues could be said to represent a minor problem in our community! Quite the contrary, it was the ethnic-national and religious issues that ultimately shattered the socio-historical structure known as Yugoslavia (where one should, naturally, not forget to add ideological, political and economic weaknesses of this unsolid

212

Summary creation), and the same questions are still shaking the State Union which today somehow persists on the ruins of the former country. In such circumstances, not only members of national and ethnic minorities, but also persons with specific sexual orientation are becoming a constant target of nervous and bereft citizens who have lost their job, or fear they might lose it, who have lost their state, or fear they might lose it, who have lost tradition, property, relatives, hope... And there are also those “righteously concerned patriots” who have lost nothing, rather, who have gained a lot on the misfortune of others, but who are trying in vain to build their shaken or undeveloped identity by crushing the other and the different, those unfitting in their worldview, those who are, as a rule, smaller in numbers and weaker. Humanness and bravery! – this is traditionally very well known to the local cultural, historical, and national being, and incorporated into it. Or, very often, it is not. Or remains a dead letter. This book is not intended for the haughty and the violent, for they certainly do not read, but for those who want to ennoble their civic life among the different with understanding and tolerance, those who want to actively participate in fighting for these values and help others of the kind, those who therefore do not shun learning and tempting their own value systems, beliefs, prejudice, and stereotypes. The reference book is not compiled with scientific pretensions in mind. Rather, its purpose is educational and practical. The texts are to serve as a guide to activists of non-governmental organizations and other interested citizens, of varying educational backgrounds, to obtain basic information on the legislation and actual condition with regard to minority rights in Serbia and Montenegro, in particular south and east Serbia – so that they could understand the circumstances and take part in corresponding civic actions. We therefore start with the text entitled Minorities: History, the Problem, and Ways to Solve It, by Nenad Popović. The author first covers the problem of defining a minority, and then goes on to explain the practical dimensions of the so-called minority issue, which is most

213

Prava manjina often manifested as a kind of discrimination, jeopardy imposed upon the ethnic, or national identity, or a restriction on the exercise of certain collective, minority needs, and interests, such as the lack of rights or subjugation. The author then analytically describes some typical minority requests (equality or a specific treatment of collective rights, with positive discrimination or some forms of affirmative activities, numerous kinds and degrees of federalization, autonomy, self-rule, or even secession). In general, Popović claims, today’s laws are not discriminative. The issue at stake is unequal exercise of rights. After this, the author acquaints us with the varying responses of the state to the demands mentioned above, contained in legal documents (constitutional and legislative recognition or non-recognition), and in practice, where there are certain problems originating from the recognition of collective rights, such as positive discrimination and affirmative action (where there is a possibility to hamper equality of all citizens), along with real-life problems of discrimination and secession. In addition, the author gives a short list of international forms of solving minority problems by World War One (before all, religious minorities), after World War One, followed by the legal treatment of protection of the individual as the bearer of rights after World War Two, and ends with the discussion of the present-day protection of (collective) rights to difference, to the exercise of cultural identity, etc. Eventually, he gives information on international instruments to protect minority rights, i.e. on the existence of international acts such as conventions, charters, declarations defined by the United Nations and the Council of Europe. In general, the author holds that the problem of minority rights can be solved only in the process in which the democratic transition of societies should be completed. On a more concrete level, he finds solution in appropriate regionalization and decentralization of power. International treatment of minority rights, touched upon in the text by Nenad Popović, is thoroughly covered in the contribution by Zoran Radivojević and Nebojša Raičević Protection of Minorities in International Law. In the introduction, the authors stress that objects

214

Summary of legal protection in this respect are: confession, language, ethnic and national identity, and they also point out the twofold goal of minority protection in international law: to ensure full equality and to give specific rights so as to protect and preserve specificity. They go on to discuss the important issue of giving a strict legal description of the concept of minority (name, definition), in order to accurately demarcate the holder of the guaranteed right and criteria of belonging to the minority group, a goal achieved in the documents of the United Nations and the Council of Europe. Furthermore, the authors give a short history of international legal protection of minorities, beginning with the ancient times and the middle ages (the tyrannical intolerance of rulers), over the Westphalia Peace Accord of 1648, through to World War One (sporadic protection), the situation between the two world wars (systematic nature of protection under the auspices of the League of Nations). The body of the text is devoted to a professional and analytic discussion of the system of minority protection in the United Nations where, due to the abuse of rights to the protection of minorities by others and minorities themselves before and during World War Two, a separate legal protection of minorities was at first rejected, only to be included in the general system of the protection of human rights after the twist allowed by the Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious or Linguistic Minorities (1992), which lists both the rights of particular minorities and the obligations of states in the domain of minority protection. Unfortunately, this document does not have the legislative force of a legally bounding international treaty. Further text discusses the agencies and contracting parties of the United Nations in the same field. Likewise, the protection of minorities within the Council of Europe and OSCE is represented by means of an overview of the basic documents, bodies, and contracting parties for the specifically defined or indirect protection of minority rights (followed by interesting examples from trials at the European Court of Human Rights). The discussion of all these cases stresses the main achievements and constraints of

215

Prava manjina certain documents or bodies. Finally, the authors give a short remark on the importance and limits of bilateral international contracts protecting minority rights on the territories of contracting states. The next text, National Minorities in Serbia, by Goran Bašić, instructs us into the key minority problem in our country – that of national minorities. The text covers the legislation on national minorities in the State Union of Serbia and Montenegro, at the federal level, and then at the level of member-states, Serbia and Montenegro respectively. After a short introduction to our ethnic and national mosaic, the author gives us information on the treatment of the minority problem in the constitution and legislative acts, the drawbacks of these documents, and issues that remain open – this discussion includes the Constitutional Charter and a series of specific laws that touch upon, or fail to touch upon, the minority issue. Goran Bašić shows that, in spite of undeniable efforts (especially in Montenegro), the process of creating the institutional framework for the protection of national and ethnic groups is still not completed. With the focal points of recent and possible interethnic conflicts in mind (Kosovo and Metohija, Raška or Sandžak region, Vojvodina, and also relations between Serbs and Montenegrins), the author expects that the full construction of the system of protection of rights of national minorities is about to become intensified (especially in terms of rights to cultural autonomy and other kinds of autonomy, and also to participation in political life). However, he points out, it is clear that for a certain amount of time national legislation will keep changing, in accordance with the changes of ethno-national and political – administrative circumstances, hopefully toward the treatment of minorities not as a necessary evil, but as a constituent of the state and the society. The fact that legal protection of minorities in Serbia is still below international standards and significantly dependent on political strategy was the core issue to Dušan Janjić, who wrote the text On New, Democratic Minority Policy, to cover exactly this sensitive problem. He first deals with the fact according to which the nation and the state are

216

Summary not completely constructed, and the problem of attitude to ethnic plurality in Serbia and Serbia and Montenegro, describing the condition marked by the following relations: multiethnicity and multiculturality, major regional differences, fickle relationship between the majority and the minority, conflicts between the majority and minorities, traditionalist seclusion, ethnohomogenization and collectivism, pre-political primordialistic national identification (based on ethnic origin, i.e. birth and blood, and also on common history), slow development of a new, democratic identity, xenophobia, crisis of the national identity… On these lines, the author gives an analytic insight into various kinds of repression and discrimination of ethnic minorities, and pays particular attention to the status of “new minorities” (occurring after the breakup of the former Yugoslavia) – in the conditions of growing majority and minority ethnonationalism, state centralization, and minority urges for autonomy or outright independence, delicate international circumstances for the newly-made states, and the fragile reconciliation process. Vouching for a new, democratic minority policy (which presupposes a series of legal acts, institutions, and procedures, along with corresponding political actions and creation of democratic public opinion), Janjić insists that the most conspicuous change in the post-Milošević Serbia is the acceptance of international standards and cooperation. However, he also adds that constitutional and legislative regulation of protection of minority rights is still the weakest point in our minority policy. Assessing that the construction of a democratic minority policy will be a long and difficult process, the author lists the basic principles for constituting a state and national identity, for which there needs to be reached a consensus of political stakeholders, minority communities and the public at large, along with a regional standardization and harmonization of minority legislature. Further concrete discussion of the minority issue in Serbia is given via the description of the position of a particular national minority – Bulgarian. The text on the Bulgarian national minority in Serbia is not given because this ethnic group is somehow more important than

217

Prava manjina others. Rather, the reason behind this choice is the fact that a reference book published in the city of Niš would be incomplete without a text on the national minority which largely inhabits exactly this part of the country. Problems of some other minorities are probably much more acute than the problem of Bulgarians at the moment, which is also the reason why some other minorities should be given particular attention. This of course especially applies to the pressing problem of Serbian / Albanian relationship, the relationship between the majority and the minority – both in Serbia proper and in Kosovo and Metohija. In their text On Bulgarians in Serbia, the authors Cenka Ivanova and Vanče Bojkov thoroughly cover almost all issues relevant to the life of this national minority. Starting with the general introduction on the common historical fate and conflicts of neighbouring nations, the authors point to a recurring interpretative mistake according to which different ideological positions are projected upon the distant past of the two nations. In addition, they inform us on the historical dimension of the Bulgarian minority problem in Serbia, i.e. on its origin (fully keeping in mind the conflicting interpretations of our common history, especially the history of clashes in the 19th and 20th centuries). Further text discusses the makeup of Bulgarian population in Serbia (old and new migrations, the delicate issue of the reduction of the number of Bulgarians in Serbia, at least according to the official census data), geographic and administrative position of this minority (bad traffic connections and communications in general), its legal position (lack of recognition before 1947, followed by a formal regulation of minority rights but also a deterioration in terms of the quality of life in practice, steps ahead after the democratic changes of 2001). The economic status of the Bulgarian minority is described as generally unsatisfactory (these municipalities are among the poorest in the country), but a list of possibilities is given for improvement within European crossborder cooperation programs. Particular attention is paid to the issues of language and education in mother tongue (where the situation had been poor until the democratic changes, although

218

Summary even today a series of problems remains, such as difficult education conditions, especially in the countryside, specific diglossia and linguistic contact, over the whirlpool of political and economic contradictions when searching for the causes of the present condition, to local inagility and bad local solutions in spite of the basic legal framework, which seems to be acceptable). In terms of language and availability of information in mother tongue, Bulgarians in Serbia are facing the imminent problem of survival of the local minority media in the privatization era. The text gives explicit warning that these will not be able to survive in the market, and will have to be financed from stable sources. A bit brighter image is provided by the cultural activities of minority Bulgarians, at least in local cultural centres such as Dimitrovgrad and Bosilegrad. Their social and political life is as rich as it is rich in the rest of the country. A promising novelty in the civic scene is the activity of a number of very active non-governmental organizations. In the authors’ words, the perspective for Bulgarians in Serbia directly depends on bilateral political, economic, and social relationships, which are getting better and better, although are still not fully satisfactory. The most obvious reason behind this is the “long historical memory” and the omnipresent view according to which legacies of the past are also becoming the burden of the present generations. This means that there is a growing need to keep intensive contacts at all levels, and, most of all, cherish tolerance and understanding between those who are close, yet distant. The text written by Dragoljub Đorđević, entitled Religious Minoritiness: Types and Clarifications, is a very competent introduction for the interested reader into the complex and heated issue of religious minorities in the country of numerous religions and confessions. The author first gives us facts on religious-confessional diversification and numerous misunderstandings coming from these facts, and then goes on to define the most important concepts from this set of problems (with particular examples from our own everyday social life). The position is that these problems need to be clarified if any mutual

219

Prava manjina understanding is intended. The list of such concepts includes: religion, confession, confessional affiliation, monoconfessional mentality, religion of choice, minority religion, minority religious communities (and the corresponding problem of the treatment of sects, cults and their usual stigmatization), religions of minorities, and, the lately very important issue of protestantization of the Roma, which is the most recent and topical example of protestant missionary work, followed by conversion and assimilation of believers. Finally, with his mind set on the existence of religious minorities and corresponding pressures of the majority (where this majority sometimes assumes the form of “official state creed”), Đorđević concludes that the development of civil society presupposes the improvement of the attitude of majority religious population to minority religions and religious minorities. However, simultaneously, religious communities should give up the certainly questionable practice of “taking over” believers. In short, the development wants religious tolerance on all sides. The attitude of majority Serbian population to their Roma fellow citizens might be typical, or at least illustrative of the problematic attitude to members of other ethnic or national groups in general. The usual assumption, that many of us treat the Roma in accordance with typical ethnic stereotypes, was tested in a small, appropriate research by Aleksandra Kostić and Jasmina Nedeljković, whose results are reported in their text Perception of the Roma: Stereotypes, Direct Experience, or Both? The text first discusses the usual tendency of people to become socially oriented in their complex everyday lives. For this reason, people tend to ascribe to all members of a group certain properties typical of the group as a whole. This tendency is a serious error, known as the stereotypical, pattern-supported, and rigid view of the Other. What follows is a short overview of the most relevant national and international studies of ethnic stereotypes, a definition of the core concepts of the research, and some basic results. It turned out that among the subjects there indeed were stereotypical views of members of the Romani ethnic group, that the assessment of typically

220

Summary perceived Roma behaviour patterns was mostly negative, which could have some implications for the actual communication between the Serbs and the Romanies. The simplified rigid image of all members of an ethnic group, and the always unjustified generalization seem to hinder interethnic communication, even though it might be somehow related to certain direct, actual experience of social contact. Finally, this collection includes a text on one of the most delicate issues of our daily diversity and minority status: Homosexuals in Serbia: between Prejudice and Acceptance, by Miloš Jovanović. The problem of status and treatment of persons with specific sexual orientation is indeed important for the introduction of a general civilized and tolerant atmosphere, especially in a society burdened with multilayered traditional and patriarchal morality, and corresponding rigidity. The author, therefore, first defines the basic concepts and then gives a list of dominant attitudes to homosexuals (the usual stereotypes, prejudice, antipathy, homophobia, intolerance on the part of majority and resulting conflicts, under the pretext of fight for pure identity and morality of the majority nation, faith, etc.) Miloš Jovanović continues by analyzing the institutional framework for the possible regulation of the status of homosexuals in our society: legal acts, medical practice, positions of Christianity and Christian churches on homosexuals. The author concludes that, although homosexuality is no longer treated as a criminal offence, legal acts are still largely discriminatory, especially since they reject to sanction homosexual marriage with full rights originating from the marital status. In medical practice, the author points out, after the recommendations of World Health Organization, the outdated view of homosexuality as a disorder has been replaced by the view of homosexuality as a variant of human sexuality. The author offers a couple of interesting examples of Biblical crypto-homosexual motives, which, naturally, remain open to different interpretations. Finally, with a call for civilized majority tolerance of those who are different, the author points to a resentiment and specific self-ideologization of homosexuals (presupposing their own superiority), followed

221

Prava manjina by the subconscious acceptance of dominant stereotypes. The author therefore recommends a breakup with the imposed models and noncompliance with the “fate” of being despised and rejected, which should be a first step toward the affirmation of homosexuals’ specificity. This collection of texts naturally is not so ambitious as to “cover” the complex, delicate, and diversified problem of minorities and their rights. If in the texts that follow the reader finds some useful information, an argument to support his or her views, or perhaps a cause for a polemic, the book will have proven useful. The authors and the editor are fully aware of the fact that global and local events will quickly supersede certain limitations of this collection and make some of its parts outdated. This book is a modest contribution of good faith to the collective effort of all those unwilling to accept intolerance, hatred, and mindlessness. That this good faith does not rid us of responsibility for everything that is written certainly goes without saying. Numerous governmental and non-governmental organizations in the country and abroad pursue the issue of human rights. Those wishing to more thoroughly study this complex field are free to get information and literature (whose sources today are practically countless) by searching the Internet, using key words such as: minority, minority rights... At least this one thing is easy. In Niš, March 2005.

222

Editor

O AUTORIMA GORAN BAŠIĆ, magistar političkih nauka, saradnik Instituta za filozofiju i društvenu teoriju u Beogradu. VANČE BOJKOV, diplomirani pedagog, novinar, urednik redakcije za program na bugarskom jeziku Radio Niša. DRAGOLJUB B. ĐORĐEVIĆ, doktor socioloških nauka, redovni profesor Mašinskog fakulteta Univerziteta u Nišu. CENKA IVANOVA, doktor lingvističkih nauka, docent na Velikotrnovskom univerzitetu “Sv. Ćirilo i Metodije”, lektor za bugarski jezik na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Nišu. DUŠAN JANJIĆ, doktor socioloških nauka, viši naučni saradnik Instituta društvenih nauka u Beogradu, koordinator Foruma za etničke odnose. MILOŠ JOVANOVIĆ, diplomirani sociolog, student postdiplomskih studija iz oblasti sociologije (smer: Sociologija religije). ALEKSANDRA KOSTIĆ, doktor psiholoških nauka, docent na Studijskoj grupi za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu. JASMINA NEDELJKOVIĆ, diplomirani psiholog, student postdiplomskih studija iz oblasti psihologije (smer: Kvantitativne metode u psihologiji). NENAD POPOVIĆ, magistar socioloških nauka, asistent na Studijskoj grupi za sociologiju Fiozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu.

223

Prava manjina ZORAN RADIVOJEVIĆ, doktor pravnih nauka, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Nišu. NEBOJŠA RAIČEVIĆ, magistar pravnih nauka, asistent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Nišu. DRAGAN ŽUNIĆ, doktor socioloških nauka, redovni profesor Fakulteta umetnosti Univerziteta u Nišu.

224

Contents Dragan Žunić Foreword ............................................................................ 7 Nenad Popović Minorities: History, the Problem, and Ways to Solve It .....21 Zoran Radivojević, Nebojša Raičević Protection of Minorities in International Law .................. 47 Goran Bašić National Minorities in Serbia ........................................... 79 Dušan Janjić On New, Democratic Minority Policy ............................117 Cenka Ivanova, Vanče Bojkov Bulgarians in Serbia ....................................................... 129 Dragoljub Đorđević Religious Minoritiness: Types and Clarifications ...........161 Aleksandra Kostić, Jasmina Nedeljković Perception of the Roma: Stereotypes, Direct Experience, or Both? ............................................179 Miloš Jovanović Homosexuals in Serbia: between Prejudice and Acceptance ..................................191 Summary ....................................................................... 209 On Authors .................................................................... 223 Contents ........................................................................ 225

225