Posuška Kultura

POSUŠKA KULTURA

Dr BORIVOJ ČOVIĆ, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo

Definiše se posuška kultura kao novootkrivena pojava ranog i srednjeg bronzanog doba u zaleđu istočne obale Jadrana. Prikazuje se istorijat istraživanja, opisuju važnija nalazišta i raspravlja problem geografske rasprostranjenosti te kulture. Daje se periodizacija, s podjelom na tri glavne faze: Nečajno, Sovići i Gagrice— Hatelji. Analiziraju se tipološke karakteristike, posebno oblici i ukrasi na keramici, faza Nečajno i Sovići, te (preliminarno) faze Gagrice—Hatelji. Opisuju se vrste naselja (gradinskih, pećinskih i otvorenih), te tipovi fortifikacija na gradinama. Dalje se prikazuje orude i oružje, pa privreda, duhovna i organizacija društva nosilaca posuške kulture. Ističe se da je to sjedilačka populacija, s miješanom zemljoradničkom i stočarskom privredom. Tumuli sa inhumacijama u zgrčenom položaju su jedini poznati tip grobnica. U zaključnom dijelu razmatraju se pitanja geneze posuške kulture, njenog odnosa prema eneolitskim kulturama (ljubljanskom, vučedolskom, kulturom zvonastih pehara i dr.), kao i istovremenim kulturama i nalazištima u Dalmaciji, Hercegovini, Bosni, Crnoj Gori, Albanji i Italiji. ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA Posuška kultura je najprije — i to posve sažeto — bila definisana u Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine , a na ovom mjestu se prvi put cjelovito, monografski obrađuje, naravno, na današnjem nivou istraženosti ovog fenomena. To je važno naglasiti stoga što su još u toku istraživanja nekih nalazišta ove kulture u istočnoj Hercegovini, a predstoje i nova, koja će, vjerujem, bitno dopuniti sliku koja je danas još fragmentarna. Ipak, smatram da su dosad poduzeta iskopavanja, objavljena građa i studije dovoljna osnova za monografsku obradu, na koju buduća istraživanja treba da se oslone, da je dopune i koriguju. Za otkriće ovog fenomena zaslužan je na prvom mjestu Petar Oreč. S njegovim višegodišnjim intenzivnim obilascima terena i prikupljanjem građe u široj okolini Posušja, a zatim i u drugim dijelovima zapadne Hercegovine počinje istorijat istraživanJa posuške kulture. P. Orečje prvi objavio sistematizovane podatke o većem broju nalazišta koje danas pripisujemo ovoj kulturi, mada treba reći da su pojedinačni nalazi bili poznati i od ranije, ali van nekog odredenog kulturnog konteksta . Neki od tumula u istočnoj

Hercegovini, istraživani 1967. i 1968. (Ljubomir II, VI, VIII, Orah II, III) mogu se uvrstiti u nalazišta posuške kulture, pa i to spada u istorijat njenog istraživanja. Isto bi se moglo reći i za tumulus u Biloj Vlaki kod Vida (Metković) . Prvo sistematsko iskopavanje jednog nalazišta posuške kulture u zapadnoj Hercegovini izveli su B. Čović i P. Oreč 1975. godine na gornjem platou Trostruke gradine u Sovićima (Grude) . Uslijedilo je istraživanje gradine Nečajno u Osoju kod Posušja, koje se odvijalo u nekoliko kratkih kampanja pod vodstvom B. Čovića i B. Marijanovića izmedu 1977. i 1982. godine. U meduvremenu je B. Čović u dva rada donio dio nalaza s obje sistematski istraživane gradine . Uslijedilo je (1978 — 1980) sistematsko iskopavanje B. Marijanovića u Ravlića pećini u Peć—Mlinima kod Gruda. To iskopavanje dalo je, u najmlađem sloju (Ravlića pećina IV), kompaktne nalaze posuške kulture. Približno u isto vrijeme dovršeno je i kompleksno istraživanje gradina na području Glamoča, Livna, Duvna i Buškog blata (A. Benac i B. Govedarica). U tom okviru kao posebno značajno pokazalo se gradinsko naselje Veliki gradac na Privali (u daljem tekstu Privala), a nalaze relevantne za posušku kulturu dali su još: Velika Gradina u Mesihovini (Petrovići), Gradac u Vučipolju i Gradac na Zamršćenu u Karlovu Hanu (svi lokaliteti na područ)u Duvna), Rezultate navedenih istraživanja objavili su B. Marijanović i B. Govedarica . B. Čović je 1983. godine prikazao osnovne karakteristike posuške kulture, mada je nije još tako imenovao, već je obradio kao zapadnohercegovački facies u širem okviru ranog bronzanog doba Jadranske regije . Nove podatke dala su dalja rekognosciranja u zapadnoj Hercegovini (P. Oreč, B. Marijanović, B. Čović) i u istočnoj Hercegovini (B. Marijanović, B. Čović, Z. Kujundžić, D. Odavić). Osnovni podaci o nalazištima posuške kulture identifikovanim tom prilikom dati su u tomu 3. Arheološkog leksikona . Posve nove i donekle neočekivane rezultate dalo je sondiranje i sistematsko iskopavanje nekoliko gradina i pećina na području Stoca i Čapljine, kojeje vodio B. Marijanovłc VAŽNIJA NALAZIŠTA I OBLAST RASPROSTIRANJA Od važnijih nalazišta koja pripisujemo ovoj kulturi najbrojnija su naselja. Ukupno ih je evidentirano 84, od čega 51 gradinsko, 23 otvorena, vangradinska i 10 pećinskih. Drugu vrstu nalazišta čine tumuli. Njih je na području rasprostiranja posuške kulture zabilježeno veoma mnogo, ali valja imati na umu da dio tih grobnih humki može pripadati cetinskoj kulturi ranog bronzanog doba, ili pak mladim periodima (kasno bronzano i željezno doba). Stoga su ovdje posuškoj kulturi pripisani samo oni od dosad istraživanih tumula koji su dali relevanme nalaze, a takvih je svega nekoliko (v. Kartu nalazišta s popisom). Nekoliko nalazišta možemo smatrati ključnim za definiciju posuške kulture, njenu periodizaciju i hronologiju, pa je o njima potrebno nešto više reći. To su:

— Nečąjno. To gradinsko naselje . Smješteno je na najvišem dijelu hrbata jednog izduženog brijega koji pripada brdovitom pojasu što razdvaja Posuško od Imotsko—Bekijskog polja. Brijegje relativno nizak (797 m nadmorske visine), ali mu je lokalni položaj takav da se s njega sagleda ne samo bliža okolina već i pretežan dio oba pomenuta polja. Dok su sjeveroistočna i jugozapadna padina dosta strme i teže pristupačne, prostoru gradine lako se prilazi hrbatom brijega sa sjeverozapada i jugoistoka, paje na tim pravcima gradina najjače utvrdena. Na strmijoj, jugozapadnoj strani, koja gleda na Imotsko—Bekijsko polje, nisu konstatovani ostaci fortifikacije, dok su ostale tri qtrane štićene vanjskim i unutrašnjim suhozidom. Na sjevernoj strani je ulaz, lagano flankiran. Obrambeni zidovi su zarušeni, a znatan dio kamena odavno odnesen i ugraden u medu i ograde u bližoj okol ini gradine. Mjestimično se još može zapaziti vanjsko lice suhozida, složeno od krupnijeg kamena. Debljina oba zida mogla je iznositi oko 2 m, ali ne na čitavom potezu. Unutrašnji zid je uz sjeveroistočni rub platoa bio uži. To je utvrdeno prilikom iskopavanja na rubu unutrašnjeg platoa na tom potezu. Tom prilikom je konstatovano postojanje temelja (inače sve do temeljne zone uništenog) suhozida, širine svega oko 1—2 m. S druge strane, na najugroženijim tačkanu s obje strane hrbata brijega zidovi su mogli biti i širi od 2 m. Prvobitnu visinu zidova teško je procijeniti, ali (s obzirom na količinu urušenog kamena na nekim tačkama) izgleda dosta vjerovamo da nije prelazila 2 m.

Naseljen je bio unutrašnji plato, zatim niži plato na jugozapadnoj strani, te uski sjeverozapadni i sjeveroistočni plato izmedu vanjskog i unutrašnjeg suhozida. Prostor izmedu oba suhozida na strmijoj,

sjeverozapadnoj strani po svoj prilici nije bio naseljen, odnosno upotrebljavan za podizanje kuća, mada je, najvjerovatnije, služio za neke druge potrebe stanovnika gradine. Treba zabilježiti daje i na unutrašnjem platou, na južnoj strani (Sonda N) konstatovano postojanje prostora veličine nekoliko desetina kvadratnih metara na kojem je kulturni sloj posve drugog karaktera, tvrdi i izrazito siromašan nalazima, bez ostataka kućnog lijepa — vjerovatno takode prazan prostor, bez građevina, možda namijenjcn obavljanju nekih zajedničkih poslova stanovnika. Treba reći i to daje centralni dio platoa danas krševiti prostor na kojem su samo mjestimično očuvani ostaci kulturnog sloja, i to u tankom humusu i u pukotinama izmedu blokova prirodnih stijena, čiji vrhovi strše iz tla. No, to je karakteristično za kraške terene uopšte — na toj, u odnosu na ostale dijelove platoa nešto višoj površini kulturni sloj je erodiran. To nije razlog da smatramo da u vrijeme života naselja taj prostor nije upotrebljavan za podizanje kuća. Prema tome, ukupan naseljeni prostor mogao je iznositi nešto preko 2.000 m Pravi, intaktni kulturni sloj konstatovan je uz rubove unutrašnjeg platoa u obliku pojasa širine 3 6 m izmedu krševitog središta i ruba platoa (odnosno unutrašnjeg suhozida), te na uskom Jugoistočnom platou izmedu oba suhozida. Na taj prostor bilo je koncentrisano iskopavanje, obavljeno sistemom sondi veličine 4 x 4 m, 3 x 4 m, 2 x 6 m, dok su na Jugoistočnom platou bile iskopane dvije posve male sonde (1x1 m) da se utvrdi karakter sloja. Ukupno je istražena površina od 122 m , većim dijelom na sjeveroistočnoj 1 Jugoistočnoj strani unutrašnjeg platoa. Debljina kulturnog sloja iznosila je 0,40 do 0,60 m, a u pukotinama između Stijena mjestimično nešto više. Zdravicu čine vrhovi prirodnih stijena na kojirm su vidljive karakteristične erozivne promjene, te ostaci prvobitnog humusa u obliku veoma tamne, gotovo crne zemlje pomiješane sa sitnim kamenjem na uskim prostorima izmedu stijena. Dok je na južnoj i jugozapadnoj strani (Sonde C, D, E, F, G, M, N) kulturni sloj bio manje—više jedinstven (razne nijanse crvenkastosmede zemlje), na sjeveroistočnoj strani (sonde A, B, K, L) razlikuju se jasno dva stratuma: donji, koji čini sipka, »suha« zemlja oker žute ili oranž boje, debljine 0, 15 do 0,30 cm, i gornji, koji se sastoji cd tvrde, »rnasnije« tamnosmede ili crvenkastosmede zemlje približno iste debljine, koja leži ispod tankog humusa. Ova podjela nema, medutim, nekog bitnijeg hronološkog ili kulturološkog značaja: detaljna analiza relativno bogatih nalaza nije pokazala nikakvu razliku izmedu ta dva sloja ni u pogledu oblika keramike, niti u pogledu ornamentalnih tehnika i motiva.

Sovići. Drugo važno nalazište je Trostruka gradina u Sovićima (Sl. 3) koju ćemo iz praktičnih razloga označiti kao Sovići. Smještenaje na jugozapadnoj strani masiva koji razdvaja Posuško od Imotsko— Bekijskog polja. To je krševit, izlomljen teren koji se spušta prema polju, tvoreći blago nagnute, ponekad gotovo horizontalne terase, razdvojene kraćim ili dužim strminama. Ovakav reljef naročito je izražen na dosta uskom prostoru koji se pruža izmedu duboke rasjeline Bobanove drage na sjeverozapadu i ruba ogromne vrtače oblika kratera zvane Vitroš, na jugoistočnoj strani. Taj jezičak terena, tačnije njegov gornji, sjeveroistočni dio iskorištenje za podizanje gradine. Sa šire, donje strane bila su podignuta dva paralelna suhozida (dosta oštećena urušavanjem i krčenjem za ograde), koja su presijecala prostor izmedu rubova drage i vrtače, obuhvatajući nekoliko manjih i većih terasa. Na znatno užoj, gornjoj strani bio je smješten gornji dio naselja — akropola, branjena sa sjeverne strane krečnjačkom stijenom (koja je mogla služiti i kao osmatračnica), a s južne moćnim potkovičastim suhozidom, izgradenim pomoću pet odvojcno slaganih zidova koji se oslanjaju jedan na drugi . Prostor akropole je relativno mali (oko 1.600 m ), a njegov veći, gornji dio je relativno strm i danas erodiran. Južni Gugozapadni) dio uz veliki suhozid nešto je ravniji i ima oblik tera.se dužine oko 80, a širine 7 do IO m. Donji dio gradine izmedu akropole i prvog (donjeg) suhozida, mnogoje prostraniji (nešto preko 15.000m).

Sudeći po površinskim nalazima fragmenata keramike i grudica kućnog lijepa, koji se posvuda mogu naći, i ovaj, donji dio bio je naseljen. Kako je i na ovom nalazištu erozija učinila svoje, kulturni sloj je u debljim naslagama očuvan samo na malom prostoru na akropoli, na površini od oko 60 m , uz veliki suhozid. Pa i tu je veliku poteškoću pričinjavalo jedno nepravilno recentno oštećenje nastalo odnošenjem zemlje za presad. Ipak, mogla je biti ispitana površina od 50 m2 , od toga 32 m posve netaknutog kulturnog sloja. Debljina naslaga uz suhozid iznosila je 1,15 m, uz sjeveroistočni rub svega 0,30 m, a u prosjeku oko 0,65 m (Sl. 4). Kulturni sloj bio je bogat nalazima, pa je to i pored skromne ispitane površine omogućilo da se stvori jasna i pouzdana slika o kulturnoj fizionomiji naselja. Sam sloj je posve homogen: nema razlike u oblicima ili ukrašavanju keramičkih izradevina izmedu gornjih i donjih dijelova sloja (izuzev, donekle, kad su u pitanju ukrasi izvedeni Litzen—tehnikom 1 oni koji stoje u vezi sa cetinskom kulturom). Privala. Veliki gradac na Privali je treće značajno, sistematski ispitivano gradinsko naselje posuške kulture. Detaljan opis položaja, fortifikacije, stratigrafije i kulturnih karakteristika ovog lokaliteta dao je B. Govedarica, pa nema potrebe da se to ovdje ponavlja. Iznijeću samo najvažnije konstatacije i neka vlastita zapažanJa: a) Privala je dosta veliko naselje s moćnim bedemima, podijeljeno na gornji dio akropolu, površine oko 2.200 m , i znatno veći, donji dio, površine oko 8.500 m . b) Kulturni sloj na akropoli imao je prosječnu debljinu od 1,20 m, dok je na donjem dijelu mnogo tanji (0,30 — 0,70 m). Na osnovu stratigrafskih zapažanja B. Govedarica je razdvojio tri faze: Privalu A, koja odgovara ranom bronzanom dobu (Brz. Al do BI srednjoevropske podjele), Privalu B, koja pripada srednjem bronzanom dobu (Brz. B2 C), a u toku koje je Veliki gradac služio kao privremeno boravište i Privalu C, koja pripada kasnom bronzanom dobu (Ha A — B srednjoevropske podjele) . Ravlića pećina . Rezultate istraživanja objavio je B. Marijanović dajući detaljan opis lokaliteta i slojeva, te njihovog sadržaja, pa čitaoca upućujem na taj rad mada je kulturni sloj ovog, najmladeg stratuma relativno tanak (oko 0,30 m) i mjestimično oštećen, dosta velika istražena površina omogućila je da se o toj, najmladoj, fazi nastanjivanja ove pećine stvori jasna slika, a stratum u cjelini pripiše »mladoj fazi ranog bronzanog doba«, što u ovdje predloženoj podjeli znači Sovići—fazi posuške kulture. Gagrice . Ovo važno, sistematski istraženo gradinsko naselje u zaseoku Gagrice sela Lokve, u opštini Čapljina, nosi naziv Guvnine, ali kako u Hercegovini ima više arheoloških nalazišta s tim nazivom, odlučio sam se da kao kraći naziv za ovaj lokalitet uzmem Gagrice;

to je motivisano i praktičnim razlozima, jer je ovaj lokalitet zajedno s Hateljskom pećinom uzet kao eponimni za treću, najmladu fazu posuške kulture, o čemu će biti još riječi u poglavlju 6. ove studije. Gradina Gagrice smještena je na relativno niskom, blago zaobljenom manjem brdu i utvrdena s tri koncentrična kamena suhozida koji zatvaraju eliptični prostor s osovinama cca 175 i 120 m. Kako će detaljni izvještaj o ovom nalazištu dati B. Marijanović, koji je lokalitet otkrio i istražio (1986 — 1989.), ovdje će biti rezimirani samo neki osnovni podaci o lokalitetu. Prvo, na prostoru gradine postojalo je najprije manŕ eneolitsko naselje (Gagrice I), ali veliko gradinsko naselje s moćnom fortifikacijom (Sl. 5) koja zatvara prostor od oko 17.000 m , potiče iz bronzanog doba (Gagrice II). Drugo, kulturni sloj Gagrica II je prosječno debeo 0,40 — 0,50 m i kulturno je jedinstven. Pripada kasnoj posuškoj kulturi.

— Na kraju, potrebno je posebno navesti i neka druga nalazišta. Od naselja u Hercegovini to je na prvom mjestu Hateljska pećina u Berkovićima kod Stoca, o kojoj su objavljeni tek osnovni podaci . Prema rezultatima posljednjih, završnih istraživanja (1988), koje mije saopštio B. Marijanović, ukupan kulturni sloj dijeli se na četiri glavne faze, a bronzanom dobu pripada faza IV, koja se, opet, može podijeliti na stariji (IVa) i mladi (IVb) sloj. Za naša razmatranja posebno je interesantan upravo taj najmladi (IVb) stratum, kojije zajedno s gradinom Gagrice (Gagrice II) poslužio kao osnova za definisanje najmlađe faze posuške kulture. Od nalazišta u Dalmaciji veoma je važna pećina Škarin Samograd u Miriloviću Gornji slojevi tog pećinskog naselja dali su važne podatke cetinske i posuške kulture u dužem vremenskom razdoblju, ali i o najmladoj fazi posuške kulture, o čemu će još biti riječi. U Grapčevoj špilji na otoku Braču

ranom, a po svoj prilici i srednjem bronzanom dobu pripada dosta debeo sloj u okviru stratuma i po podjeli G, Novaka . Pojedini oblici posuda, pa i neki tipovi drški posve su isti kao u posuškoj kulturi, a nešto slično moglo bi se reći i o sloju bronzanog doba u pećini Kopačini na Braču, Ipak, treba sačekati da svi ti nalazi budu detaljnije proučeni i objavljeni. Za sada se može reći da se— u svakom slučaju radi o pojavama bliskim posuškoj kulturi. Kad je riječ o pećinskim nalazištima na jadranskoj obali valja pomenuti i ona u Rijeci Dubrovačkoj, evidentirana kao Ombla I i II, te Močilja I. Pored eneolitske ove pećine su dale i nešto keramike, koja se na osnovu današnjeg poznavanja stvari može pripisati posuškoj kulturi. RASPROSTIRANJE Što se tiče oblasti rasprostiranja posuške kulture, ona se danas može samo približno odrediti. Kako se iz Karte nalazišta vidi, ona obuhvata Hercegovinu, te južnu i srednju Dalmaciju uključujući, možda, i otoke Brač, Hvar i Korčulu. Neki nalazi iz sjeverne Dalmacije (Mala gradina i Rebac kod Stankovaca, pećina Stubica u Dubravi kod Šibenika, gradina u Jagodnji Gornjoj kod Zadra i gradina Kruna u Božavi na Dugom otoku) ukazuju da bi se posuška kultura mogla prostirati i do Zrmanje . Ipak, pošto se radi o oskudnim površinskim nalazima, treba sačekati rezultate kakvog sistematskog istraživanja u tom području, pa stoga i problem sjeverne granice rasprostiranja posuške kulture valja ostaviti otvoren. Sličan problem je i s južnom granicom. Jedna veoma karakteristična drška iz Stratuma I Crvene Stijene svojim oblikom i ornamentom mogla bi se pripisati posuškoj kulturi (vjerovatno fazi Sovići). Osim toga, sistematsko rekognosciranje koje sc posljednjih godina izvodi u Crnoj Gori pružilo je podatke o većem broju nalazišta, posebno gradina bronzanog doba, s materijalom koji pokazuje određenu srodnost s onim posuške kulture . Naravno, i u ovom slučaju potrebno je sačekati objavljivanje rezultata istraživanja, a dotle i problem južne granice rasprostiranja posuške kulture ostaje neriješen.

FAZA NEČAJNO Reprezentant ove faze je gradina Nečajno, a može joj se dijelom pripisati i stariji sloj na Privali (Privala A po B. Govedarici 3). S izvjesnom rezervom mogli bismo ovdje ubrojati još i Aladinsko brdo i Prenjsko— Opličićku gradinu u istočnoj Hercegovini naročito zbog tamo nadenih fragmenata keramike ukrašene tehnikom *namotane niti« (Wickelschnurabdriicke) koja se u sistematskim istraživanim naseljima posuške kulture javlja u sloju Nečajna , dok je u sloju gradine Sovići nema. Naravno, to bi značilo samo da su Aladinsko brdo i Prenjsko—Opličićka gradina naselja posuške kulture osnovana još tokom Nečajno— faze; sudeći po ostalom materijalu iz tih nalazišta, ona su bila naseljena (ili povremeno naseljavana) i tokom mladih faza. Faza Nečajno pripada starijem dijelu ranog bronzanog doba. To dobro pokazuju eneolitske tradicije u ukrašavanju keramike, koje su naročito karakteristične za sloj gradine Nečajno. Tu spadaju: a) jednostavni ukrasi izvedeni točkićem, češljom ili nekim drugim instrumentom sa zupcima (T, VI/ 1—3), a koji mogu biti naslijeđe i nekih starijih kultura (npr. lasinjske) i nekih mladih (npr. zvonastih pehara); b) ukrasi izvedeni različito ukrašenim udubljenim linijama, djelimično mrežasti (T. V 1/4, 5), koji su, takode, poznati u mnogim eneolitskim kulturama, a u ovim kombinacijama najviše sliče nekim lasinjskim; c) ukrasi tipa »muzičkih nota«, odnosno »bodljikave žice«, poznati i u vučedolskoj kulturi, a naročito omiljeni u mnogim gruparna kulture zvonastih pehara (T. V 1/6—10); d) neomedena manja pravougaona polja gusto ispunjena ubodima (T. VI/11), kakva se sreću i u kostolačkoj kulturi, u sloju Maliq Illa u južnoj Albaniji, ali i u kasnoeneolitskim kulturama južne Italije; e) motiv neobrubljenih traka ispunjenih poprečnim zarezima (T, VI/ 11), za koji, takođe, možemo naći analogije u Apuliji na prelazu iz eneolita u rano bronzano doba, što se odnosi i na specifični tip drške na posudama za za hvatanje tekućine (Sl. 7, sl. 9/4, 7, T. 111/3—5). Ovdje je potrebno dodati i to daje na Nečajnu nađen samo jedan fragment keramike ukrašene u *Litzen« tehnici (T. VIII/5), i to u sloju humusa, neposredno ispod površine. To bi značilo da se ta tehnika ukrašavanja pojavila neposredno prije prestanka života na gradini Nečajno, a možda je taj primjerak u površinski humusni sloj dospio i prilikom neke kratkotrajne upotrebe ove gradine tokom sljedeće faze Sovići, kojoj pripada i vangradinsko naselje smješteno na susjednom brdu Slimenu. U toj fazi je licenska ornamentika obilno zastupljena, a naprijed nabrojani elementi eneolitske tradicije posve nedostaju. Keramika faze Nečajno (kao i posuške kulture uopšte) nije osobitog kvaliteta.

Slika 7 Nedostaje joj kompaktnost, čvrstina zidova i postojanost prevlake, pa je — naročito u slojevima nalazišta na otvorenom — dosta loše očuvana. To je posebno vidljivo u poređenju s keramikom ove kulture nađenom u pećinama. Znatan dio keramike, kako one grube, tako i *srednje glačane« i (malobrojne) finije, rađen je bez dodavanja kamene primjese. Manji dio izraden je od zemlje u koju je dodavan razdrobljeni obični krečnjak (izuzetno i kristalizirani kalcit). U zidovima većeg, grubljeg posuda vidljiva su krupnija zrnca, dok je za izradu finijeg kao primjesa služio sitno drobljeni kamen, ponekad kamena prašina. Pretežan dio ovih proizvoda pripada jasno izdvojenoj vrsti grube keramike, crvenkaste ili crvenkastosmede, rađene bez primjese, pa stoga veoma lomljive (up. T. 1/1—3, 10). Ima i grube keramike izradene s nešto primjese, uglavnom crvenkastosmeđe ili sivosmeđe (up. T. 1/4). Medu boljo keramikom izdvajaju se, takođe, dvije vrste: posude tanjih zidova, glačane, ali izjedene površine, crvenkastosmeđe, sivosmeđe ili sive boje i nešto kompaktnija, čvršća keramika s dobro očuvanom glačanom prevlakom oker, crvenkastosmeđe, ponekad i sive ili crne boje. Glavni oblici su, uglavnom, zajednički za fazu Nečajno i Sovići, pa ih na ovom mjesru iscrpnije navodim. To su: — Jednostavnije veće posude (lonci ili slični oblici), pretežno u okviru grube, a manjim dijelom u okviru *srednje glačane« keramike. Najčešći su posve jednostavni, duboki jajasti lonci, obično debelih zidova, prečnika i do 50—60 cm, obično snabdjeveni jezičastim, potkovičastim, koljenastim, vertikalnim trakastim ili horizontalnim drškama (T. I/ 1—3), te slični lonci s neznatno profilisanim gornjim dijelom ili kratkim vratom (T. 1/4). Postoje i nešto finiji bokasti lonci užeg otvora s vertikalnim trakastim drškama, postavljenim tako da spajaju obod s ramenom posude (Sl. 9/6). —Zdjele su, takođe, važan i čest oblik, a ima ih razne veličine i profilacije: dubokih, poluloptastih s ravnim (T. 111/8) ili nešto uvučenim obodom (Sl. 9/9), s proširenim i zaravnjenim obodom, horizontalnim (T.

VIII/2) ili ukošenim prema unutrašnjosti zdjele (Sl. 9/8; T. VIII/4), te s obodom više ili manje izvijenim napolje (Sl. 9/10). Zdjele su samo izuzetno snabdjevene drškama, a obično imaju manje ili veće polumjesečaste uglačane naljepke (Sl. 9/8— IO; T. 111/8), koji su, možda, služili i za pridržavanje zdjele u ruci, mada je njihova uloga prvenstveno dekorativna, što pokazuje i slučaj sa zdjelom iz Cerova doca, koja je imala i vertikalne drške (Sl. 9/8). — Dosta neobičan, samo jednim pouzdanim primjerkom iz Nečajna zastupljen oblik je kruškolika amforica s cilindričnim vratom i dvije trakaste drške (T. 111/7). — Poseban, nešto češće zastupljen oblik predstavljaju posude za zahvatanje tekućine snabdjevene naprijed opisanim, specifičnim drškama iznad oboda (S. 9/4, 7; T. 111/3—5). — Za fazu Nečajno, kao i za posušku kulturu u cjelini veoma karakteristična forma je bikonični pehar s jednom ili dvije vertikalne trakaste drške (Sl. 9/1, 5; T. 11/1, 4, 7; T. III/ I , 6). Postoji znatno variranje ove osnovne forme. Pehari mogu biti visoki ili posve niski (T. 111/6), oštro bikonični ili blago zaobljenog trbuha. Poneki primjerci imaju obične trakaste drške koje spajaju obod i rame suda (T. 111/6), ali je pehar posuške kulture u pravilu snabdjeven drškama s različito oblikovanim produžecima iznad oboda, o kojima će još biti govora. Šolje i šoljice s jednom drškom koja nadvisuje obod znatno su rjeđe od pehara (Sl. 9/2). — Šoljama blizak oblik su keramičke kašike (tipa kao Sl. 10/7). — Od ostalih keramičkih proizvoda treba pomenuti cjediljke (T. 11/5) i velike plitke recipijente debelih zidova (»crepulje«), čija namjena nije posve jasna, što je slučaj i s prstenastim keramičkim objektom ukrašenim udubljenjima po obodu (T. I/ 11). Konstatovane su i male prstenaste ili cilindrične noge posuda (T. 11/3). Na kraju razmatranja o karakteristikama keramike potrebno je pomenuti tipove i varijante drški i ručki, kako stoga što su pored praktične imale i dekorativnu funkciju, tako i stoga što su to keramografski elementi bitni za karakterizaciju ove kulture, kao i za utvrđivanje njenih relacija prema nekim drugim kulturama i geografskim oblastima. Na grubljem posudu česte su aplicirane potkovičaste ili polumjesečaste ručke, obično ukrašene nizom udubljenja izvedenim utiskivanŕm prsta. Ponekad imaju i oblik oštrog luka (T. 1/1, 3, 4, 9). Ove ručke postoje i na finijem, glačanom posudu; tada su po pravilu blago svedene, polumjesečaste, glačane i bez

uboda ili ureza kao na grubom posuđu (Sl. 9/8—10; T. 111/8). Jezičaste ručke karakteristika su grubog posuđa, nisu naročito česte i ne izdvajaju se nekim specifičnostima. Koljenaste drške (T. 1/5, 6; T. V/5) su veoma karakteristične za posušku kulturu, a obično ih nalazimo na grubom posuđu, rijetko na većim primjercima »srednje glačanih« lonaca. Profilacija im je različita, pa možemo primijetiti da je na nekim primjercima gornji , horizontalni dio proširen (T. 1/6), te da se na vrhu koljena formira vertikalno produženje, prizmatično (T. V/5), kupasto ili dugmetasto, a postoji i varijanta poznata u italijanskoj terminologiji kao ansa pizzuta (T. 111/7). Horizontalne drške su, takode, veoma česta forma. Različitih su dimenzija, po pravilu lučnog oblika s većim ili manjim otvorom, ovalnog, rjede četvrtastog prosjeka (Sl. 9/6, 11; T. 1/7, 8).Vertikalne trakaste drške ponekad su standardnog oblika, ali su za posušku kulturu karakteristične ovakve drške sa različitim produžecima na obodu, neposredno iznad drške. Ti produžeci mogu imati oblik neznatnog zadebljanja ili male prizme (T. 11/1; T. IV/ 1, 2), ovalne pločice (T. 11/7 , T. I V/7), jednostrukog ili dvostrukog roščića ili dugmeta (T. 11/4, T. IV/5), ali su najčešći produžeci tzv. sjekirastog tipa (T. IV/3, 4, 6, 8), po kojima je ovaj tip drške dobio i naziv »sjekiraste« (»ad ascia« u italijanskoj terminologiji). Najzad, treba pomenuti da su u ovoj fazi zastupljene i posude (vjerovatno pehari) na niskoj cilindričnoj ili prstenastoj nozi. Ukrašavanje posuda može se podijeliti na nekoliko glavnih vrsta: grublji plastični ukras, finiji plastični ukras, ukras izveden nekim instrumentom sa zupcima (točkić, češalj?), ubodima, udubljenjima, urezima, te tehnikom namotane niti. Na grubljem posuđu najčešći ukras su plastične trake na gornjem dijelu posude postavljene horizontalno, vertikalno ili koso (T. 1/1—4). Isto su tako česti i nizovi grubih udubljenja izvedenih obično utiskivanjem prsta. Takvim udubljenjima ukrašavani su obodi posuda, pomenute plastične trake, potkovičaste i polumjesečaste ručke, ponekad i horizontalne drške (T. 1/1—4, 8—10). Na finijem posuđu plastični ukras nije tako čest. Najbrojnija su mala bradavičasta ispupčenja, jednostruka, dvostruka ili trostruka (Sl. 9/2; T. 111/2; T. V /3). Polumjesečaste ručke na finijem posuđu (Sl. 9/8—10; T. 111/8) takode se mogu ubrojati u ukrase, pogotovu što se pojavljuju i na posudama koje imaju prave, vertikalne drške (up. Sl. 9/8). U malom broju su zastupljena vertikalna rebra, fino uglačana, ponekad ukrašena nizom sitnih udubljenja (Sl. 8; T.11/2; T. V/2, 4)

Slika 8 Udubljeni, urezani, žigosani i slično izvedeni ukrasi, kao i oni izvedeni pomoću nekog instnłmenta sa zupcima, dobrim dijelom su već naprijed opisani među elementima koje smatram eneolitskom tradicijom (up. str. 70 i T. VI/ 1—2; T. VII/6). Od ostalih ukrasa izvedenih tim tehnikama treba na prvom mjestu navesti tzv. ljestvičasti motiv. Radi se o poprečno šrafiranim uskim trakama, koje mogu biti horizontalne ili vertikalne, jednostruke, dvostruke ili trostruke, u različitim kombinacijama (T. 11/2, 4; T. VII/ 5, 6). Kako je to ukras uopšte karakterističan za prve dvije faze posuške kulture, treba istaći jednu važnu tehničku pojedinost. Na Nečajnu je ovaj motiv najčešće izveden na taj način što su izmedu dvije udubljene linije nekim instrumentom naneseni (žigosani) duguljasti poprečni ubodi (T, 11/2, 4; T. VII/ 1— 3, 5), za razliku od Sovića (up. T. XIII/2, 7), gdJe su malobrojni primjerci ovakvog ukrasa izvedeni običnim tanjim urezima. Tako izveden ljestvičasti motiv na Nečajnu se, opet, javlja dosta rijetko, i to, uglavnom, u složenijim ukrasima izvedenim kombinacijama tankog ureza i nježnih, sitnih uboda (Sl. 9/1; T. 11/6, 7). Mnogo su rjeđe trake ispunjene kosim linijama, jednostruke ili udvojene (T. VII/1 6, 7; T. VIII/ l), kombinacije tankih urezanih linija i nizova uboda koji ih prate (Sl. 9/1; T. 11/4, 6, 7), šrafirani trouglovi (T. VII/3•, T. VIII/6, 8, 10) i neki ukrasi. Tehnika »namotane niti« takođe spada među rjede primjenjivane tehnike. Nađeno je samo nekoliko tako ukrašenih ulomaka (Nečajno, Aladinsko brdo i Prenjsko— Opličićka gradina — T. VIII/3, 6—8. Vrlo su rijetki i ukrasi koji se mogu dovesti u vezu sa cetinskom kulturom, a osim na Nečajnu (T. VIII/2) poznati su i u Privali.

FAZA SOVIĆI Kako je već rečeno, eponimno naselje za ovu fazu je Trostmka gradina u Sovićima, a naj važnije njeno obilježje je primjena Litzen—tehnike u ukrašavanju keramike. Stoga se ovoj fazi sa sigurnošću može pripisati još nekoliko lokaliteta na kojima je nađena keramika ukrašena tom tehnikom. To su: gradina Kamenak u Kruševu (Čule) kod Mostara, vangradinska naselja Bristovica—Jug u posuškom Gracu, Golovrana u Batinu i Slime u Osoju (sva tri kod Posušja), Ravlića pećina IV u Peć—Mlinima (Grude), te vangradinsko naselje Aladinsko brdo i Jasočka gradina, oba u Crnićima (Stolac). Hronološki bi ovdje, vjerovatno, dijelom spadala i Privala A (mladi dio sloja), te Privala B. Iščezavanje elemenata eneolitske tradicije i preovladivanje Litzen—tehnike u ukrašavanju posuda s oba njena vida (pravolinijske i valovite trake) odredujujasno položaj faze Sovići. Ona neposredno slijedi fazi Nečajno i pripada mlađem dijelu ranog bronzanog doba. Njen kraj pada, najvjerovatnije, u početak srednjeg bronzanog doba (u smislu srednjoevropske podjele).

Kako faza Sovići neposredno slijedi za fazom Nečajno, razumljivo je da nasljeduje pretežan dio njenih karakteristika. To se naročito odnosi na oblike posuda, kako onih grubih, tako i finijih, a u znatno manjoj mjeri i na ukrašavanje. U fazi Sovići zastupljeni su svi naprijed nabrojani oblici lonaca i drugog grubljeg posuđa s njihovim karakterističnim ukrasom plastičnih traka i udubljenja izvedenih utiskivanjem prsta na obodu, na grubljim vertikalnim i horizontalnim drškama, na potkovičastim i jezičastim ručkama i sl. (Sl. 10/8; T. IX/ 1—4). l u okviru srednje glačane i fine keramike pojavljuju se uglavnom isti oblici zdjela (Sl. 10/3,5; T. XIV/4, takođe i oni tipa kao Sl. 9/9—10), pehara (Sl. 10/1; T. IX/5, 8, 1 1-14; T. XII/7; takode oni tipa kao T. 11/1), pa šolja i kašika (Sl. 10/6, T, T. XIV/3), te cjediljki (tipa kao T. 11/5). Isti su i oblici drški, što se odnosi kako na koljenaste (T. IX/6, 7), tako i na trakaste sa sjekirastim i drugim produžecima na obodu iznad drške (T. IX/5, 8, 11—14). Stoga je dovoljno ukazati na bitne razlike izmedu ove dvije faze. Kada su u pitanju oblici, nema ih mnogo; to su: — U fazi Sovići nema karakterističnih drški postavljenih na jezičastom produžetku iznad oboda (tipa kao Sl. 9/4, 7; T. 111/3—5). —Nisu zastupljene kruškolike amforice (tipa kao T. 111/7), ali su poznate veće posude sa cilindričnim vratom , a vrat tog oblika najvjerovatnije je imala i neobična posuda s četvrtasto profilisanim trbuhom iz Ravlića pećine IV koja, takođe, pripada ovoj fazi. Osim pomenutog primjerka iz Ravlića pećine nisku cilindričnu ili prstenastu nogu (tipa kao T. 11/3) imali su još neki primjerci posuda iz ove faze. — Na koljenastim drškama (koje su većinom istog tipa kao u fazi Nečajno) pojavljuju se (mada ne često) i sjekirasti produžeci (tipa kao T. XV 11/2). Među produžecima na obodu iznad drški pojavljuje se i varijanta modelovana u obliku trostrukog roščića (T. XII/ l). — Samo jednim primjerkom iz najmlađeg sloja Trostruke gradine u Sovićima zastupljen je sjekirasti produžetak iznad drške, ukrašen s unutrašnje strane kružnim udubljenjem (T. XIII/ 1). Znatno su veće i važnije razlike u ukrašavanju srednje i finije glačane keramike: Kako je već rečeno, u fazi Sovići više nema ukrasa koji se u prethodnoj fazi pojavljuju kao izraz eneolitske tradicije (up. str. 70 i T. VI/ l—12; T. VII/6). Isti je slučaj i s tehnikom namotane niti, koja je i u fazi Nečajno zastupljena sa svega nekoliko primjeraka.

— Plastični ukras ostao je, uglavnom, nepromijenjen. To su polumjesečasti naljepci, bradavičasta ispupčenja i vertikalna rebra (T.XI/6; T. XII/2,5). Kao nov elemenat, rjeđe zastupljen u sloju Trostruke gradine u Sovićima, a češće u Privali A (koja, kako je rečeno, pripada dijelom fazi Nečajno, a dijelom ovoj fazi), pojavljuju se kanelure (T.XII/5). — Broj posuda ukrašenih urezivanjem, udubljivanjem i ubodima neuporedivo je manji nego u prethodnoj fazi. Malobrojni primjerci ljestvičastog motiva izvedeni su običnim urezivanjem (T. XII/2,7), kao i neki drugi jednostavniji motivi (T.XIV/I). — Ukrašavanje Litzen—tehnikom je apsolutno dominantno (oko 65 % ukrašenih primjeraka srednje glačane i finije keramike). Ukras je koncentrisan na gornji dio posude, uglavnom na rame i vrat (horizontalne trake) — T. X/ 1—4,6, 7; T.XI/4—6,8) ili na drške (vertikalne trake — T.X/5; T. XI/ 1—3,7). Pravolinijske trake zastupljene su u Sovićima na 82 % , a krivolinijske (valovnice) na svega 18% ukupnog broja ulomaka s licenskim ukrasom (uračunavši i one gdje su kombinovani s pravolinijskim). U kombinaciji s licenskim ukrasom (pravim linijama i valovnicama) pojavljuju se i nizovi žigosanih kružića (T.X/2; T. XI/2,3). I u kružićima, a i u nekim licenskim trakama mogu se zapaziti tragovi bijele inkrustacije (T.X/3,5; T.X1/2,4). — U Sovićima je na nekoliko ulomaka zapaženo ukrašavanje tipično za cetinsku kulturu T.X111/3) S obzirom na važnost »Licenske« tehnike za odredivanje hronološkog položaja faze Sovići, a i za utvrdivanje odnosa posuške kulture prema nekim drugim kulturama (kulturnim grupama) treba naglasiti i sljedeće: a) U sloju Trostruke gradine u Sovićima malobrojni primjerci licenskih ukrasa u obliku valovnice nađeni su u donjoj polovini kulturnog sloja. b) I makroskopskim posmatranjem, a i pregledom uvećanih snimaka gipsanih i plastelinskih otisaka (up.npr. T. X/ la) mogli smo utvrditi da je najveći dio licenskog ukrasa na posudama posuške kulture izveden utiskivanjem nekog tekstilnog predmeta u svježu glinu. Nešto širi ili nešto uži otisci nastali su u zavisnosti od debljine niti od kojih je taj predmet bio sastavljen. Izuzetno, jedan ulomak (T.XI/'6) pokazuje otisak veoma blizak onim zapaženim na brojnim primjercima licenske keramike iz Slovenije i sjeverne Hrvatske, za koje se misli da su izvedeni točkićem sa sitnim zupcima. Toj kategoriji blizak je i ukras na jednoj dršci iz Sovića (T.XI/3). c) Pretežan dio posuda s licenskim ukrasom ima površinu svjetlijih tonova (oker, smeđe, crvenkasto, svijetlosivo), a rijetki su crni, redukciono pečeni primjerci.

d) Nisu mogli biti konstatovani oblici posuda s izrazito ljevkastim vratom.

FAZA GAGRICE — HATELJI Ova faza uvrštena je u studiju o posuškoj kulturi u provizornoj formi da bi se naglasilo kontinuirano trajanje te kulture tokom srednjeg bronzanog doba (približno: Brz. B2 — C srednjoevropske podjele) i markirale osnovne karakteristike tog kasnog razvoja. Potpuniji prikaz te faze (a možda i podjela unutar nje) biće moguće dati tek nakon obrade cjelokupnih nalaza iz odgovarajućih slojeva eponimnih nalazišta: sloja II gradinskog naselja Guvnine u zaseoku Gagrice (Lokve, Čapljina) i pećinskog naselja u zaseoku Hatelji (Berkovići, Stolac)32 . Od ostalih poznatih lokaliteta ovdje bi mogla biti uvrštena i Jasočka gradina u Crnićima (Stolac), osnovana još u prethodnoj fazi, i Hasića glavica u Domanovićima (Čapljina). Detaljna tipološka analiza keramike iz, na žalost, dosta poremećenih najgornjih slojeva u Škarinu Samogradu pokazaće, vjerovatno, da se dio materijala tog sloja može, takode, opredijeliti u srednje bronzano doba i pripisati ovoj

fazi posuške kulture, a sličan je slučaj i s najmlađim slojevima Grapčeve špilje. Vrlo je vjerovatno da fazi Gagrice — Hatelji pripada još dosta nalazišta, datih u popisu uz Kartu rasprostranjenosti, s kojih potiču površinski nalazi dovoljni samo za kulturno atribuiranje, ali ne i za užu hronološku determinaciju; to se podjednako odnosi na gradinska i otvorena, vangradinska naselja, kao i na neka pećinska. Taj problem za sada mora ostati otvoren. Za fazu Gagrice — Hatelji karakteristično je naročito nekoliko pojava koje ću ovdje ukratko navesti: a) Veći dio keramike rađen je s primjesom mrvljenog kamena (dosta često i kristaliziranog kalcita), pa je čvršća i kompaktnija. Ipak, još je dio posuda rađen u staroj , arhaičnoj fakturi, s malom količinom primjese običnog krečnjaka ili posve bez primjese. Ukupna količina finije glačane robe manja je nego u prethodnim fazama, tako da srednje glačana i gruba keramika posve preovlađuje. b) Oblici grube keramike: jajasti i bokasti lonci s potkovičastim ili jezičastim ručkama, odnosno s vertikalnim ili horizontalnim drškama uglavnom su istih oblika kao u prethodnim fazama. Postoje, ipak, neke bitne razlike: — Plastične trake i udubljenja izvedena utiskivanjem prsta (tipa kao T.IX/l—4) postoje i u ovoj fazi, ali se neuporedivo rjeđe primjenjuju za ukrašavanje posuda. Trakaste vertikalne drške koje spajaju obod i rame suda (tipa kao Sl. 10/2) takođe se rijetko sreću; za ovu fazu tipične su veće trakaste drške na ramenu posude, često specifično profilisane, s izrazito ugnutom sredinom i izvučenim rubovima, posebno na gornjem dijelu drške (T.XVI/3). Među horizontalnim drškama pojavljuje se i varijanta u obliku trougla (T.XV/6), često i velikih dimenzija, ponekad s dekorativno modelovanim završecima (T.XVI/4). Koljenaste drške često imaju izrazite sjekiraste produžetke (T.XIV/ I ,2). c) Znatne promjene nastaju u okviru srednje glačane i finije keramike. — Udubljeni, urezani i žigosani ukras praktično posve iščezava, a isto tako i licenska tehnika. Zapravo jedini ukras na ovom posuđu je plastični: zaglačana horizontalna i vertikalna rebra obično na ramenu posude, ali i na drškama (T.XVI/4), polumjesečasti naljepci (tipa T. XVII/I), te različiti dekorativni produžeci na drškama. — Neki karakteristični oblici finije keramike (kao što su pehari i amforice tipa kao Sl. IX/ 1,5; Sl. X/1 i slični ili zdjele tipa kao Sl. 10/3,5) ili su veoma rijetki ili posve iščezavaju. Za ovu fazu posebno su karakteristični trbušasti (rjeđe bikonični) pehari i šolje sa sjekirastim produžecima postavljenim na obodu iznad drške (T. XVI/ 1,2,4), odnosno na ramenu (T.XV/2).

— Dekorativni produžeci na obodu postoje i u ovoj fazi, ali nisu tako raznovrsni kao u prethodnim. Pogotovu nedostaju finije, elegantne varijante (tipa kao T.IV/3,6; T. IX/12, 13), a karakteristični su prema gore prošireni, ravno »odrezani« sjekirasti produžeci, ponekad nagnuti ka unutrašnjosti posude (T.XVI/2), kao i oni u obliku dvostrukog roščića (tipa kao T.XII/I). Sjekirasti i srodni produžeci drški mogu biti ukrašeni kružnim udubljenjem na unutrašnjoj strani (T.XV/5; T.XVI/4). — Na trakastim drškama smještenim na ramenu nekih posuda (šolja, amfora) pojavljuju se tzv. dugmetaste drške (T.XV/3). Karakteristične su i visoke, prema vrhu sužene, trakaste drške s naglašenim rubovima i ulegnućem na vrhu (T.XV/4; T.XVI/5). — Vjerovatno iz oblika drške s malim prizmatičnim produžetkom, karakterističnim za prethodne faze (up. T. 11/1; T. LX/8 i dr.), razvija se u fazi Gagrice — Hatelji varijanta vertikalne drške s masivnim produžetkom zaobljenog vrha i pravougaonog presjeka (T.XV/5). NASELJA

Kako je već naprijed rečeno, gradine (Sl. l , 3, 5, I I , 12) su najbrojniji tip naselja posuške kulture. One se međusobno prilično razlikuju, kako po smještaju, tako i po opsegu branjenog (naseljenog) prostora, te po tipu i razvijenosti fortifikacije. Kad je u pitanju smještąj, zajednička karakteristika velike većine gradina jeste da su locirane relativno nisko, po pravilu nedaleko od polja ili većih dolaca pogodnih za zemljoradnju. Mali broj gradina smješten je na dominantnim tačkama strateškog značaja (Izvanjska gradina, Nečajno, Nuhbegovića gradina), mada i neke gradine na nižoj nadmorskoj visini mogu imati i tu funkciju (Privala). Birane su različite pozicije. Jedna od češćih je najviša tačka na hrbatu nekog izduženog brijega, pod uslovom da tu postoji kakva— takva prirodna zaravan koja se može terasirati i opasati zidovima. Takve su gradine: Nečajno (Sl. l), Bašića gradina, Grizeljova gradina, Gradina u G. Konjovcu, Budim, Ilijina glavica i još neke. Druga omiljena pozicija su izdvojena brda, viša ili niža, sa zaravankom na vrhu, kao što je slučaj s Gradom u Vinici, Izvanjskom gradinom, Gradinom na Maliču, Andelića gradinom, Hasića gradinom, Meterizom u Orašju—Površi i drugim. Treba naglasiti da u ovu kategoriju spadaju i gradine podignute na tjemenu niskih, zaobljenih bregova, kakve se često nalaze na području Čapljine i Stoca, njihov relativno nepovoljan položaj nadoknađen je snažnom fortifikacijom (Gagrice (Sl. 5), Jasočka gradina, Džakulina glavica). Padine brda nisu tako često služile za lociranje naselja ove vrste, ali je i taj položaj zastupljen; tu spadaju: Sovići (Sl. 3),

Gradina I na Bukovcu, Gradina na Plišivici, Gradina u Mamićima i dr. Tzv. rubne gradine, smještene u blizini strme litice, spadaju u rjeđe oblike u okviru posuške kulture. To su npr.: Gradina na Orlovu Kuku, Gradac na Zamršćenu ili Gomila u Čičevu, a u izvjesnom smislu i Prenjsko-Opličićka gradina, o kojoj će još biti riječi. Nevelik je i broj gradina smještenih na vršku lingule, koja se iz brdskog masiva spušta prema polju ili zadire u njega. U tu grupu, donekle, spada i Pit u Gorici, a svakako Velika gradina u Mesihovini (Petrovićima), te Kamenak u Mostarskom blatu. Posebnu, manju grupu čine gradine smještene na sasvim ravnom terenu, u polju ili u dolini, što je posve neuobičajen položaj za gradinu; ima ih nekoliko: dvojna Gradina u Lovrića docu, Guvnine u Hodovu, Kamenice, Podmeda i Gradina u Dražinom dolu. I veličina gradinskih naselja prilično varira. Većina ih se može uvrstiti u kategoriju manjih gradina (najveći promjer branjenog, odnosno naseljenog prostora 50—100 m), a ima ih i posve malih (promjera 30—50 m). U kategoriju većih gradina (najveći promjer 100— 150 m) ubraja se desetak gradina (medu njima i Privala), a u velike gradine (najvećeg promjera preko 150 m i površine preko 15.000 m ) spadaju samo Sovići, Kičin, Gagrice i Jasočka gradina). Oblik fortifikacije zavisio je od izabranog položaja, odnosno od konfiguracije terena, ali i od nekih drugih okolnosti koje je teško rekonstruisati (tradicija, namjena objekta, možda i hronološki faktor). Dva su osnovna elementa fortifikacije: suhozid i bastion (kula), a izuzetno nasuti bedemi.U nekim slučajevima moglo bi se pomišljati i na palisade (na pravcima na kojima kamenih zidova nema, a lako su pristupačni). Najjednostavniji tipovi fortifikacija su: poprečni suhozid koji presijeca lingulu (npr. Kamenak — Sl. 11/1) i lučni (ponekad polukružni) suhozid s pristupačne strane, karakterističan za Pradine smještene uz rub litice (Sl. 1 1/2), tzv. rubne gradine (Gradina I na Bukovcu i dr. ). Klasični tip gradine sa centričkom fortifikacijom (jednostruki suhozid koji zatvara kružnu ili elipsastu — ponekad usljed konfiguracije terena i veoma izduženu površinu, obično na vrhu brda, ali izuzetno i u ravnici — Sl. 11/3). Takve su npr. Gradina u G. Konjovcu , Gradina nad Vrpoljem u Petrovićima, Grad u Crvenicama, Hasića gradina, Džakulina glavica, te sve gradine podignute u ravnici: Guvnine u Hodovu, Gradina u Dražin—Dolu, Kamenice i dvojna gradina u Lovrića docu . Razvijenija varijanta ovog tipa ima dvostruki ili trostruki sistem koncentričnih zidova (Sl. 1 1/4), a izraziti su primjeri Izvanjska gradina37 , Kičin (Sl. 12), Gagrice (Sl. 5) i Jasočka gradina. Tu treba ubrojati i Nečajno (Sl. l), mada je vanjski zid na dužem potezu uz jugozapadni rub platoa izostavljen. Kad je riječ o ovom koncentričnom tipu fortifikacije, treba navesti još neke

pojedinosti. Tako su na nekim gradinama, smještenim na hrbatu ili na padini brijega zidovi znatno deblji na ugroženijim pravcima (Gradina u G. Konjovcu, Gradina na Plišivici Nečajno — Sl. 1) ili su podignuti pomoćni, vanjski zidovi, koji mogu, ali ne moraju biti vezani za glavne (Izvanjska gradina, Gradina nad Cerovim docem , Kičin Sl. 12). Gradine s akropolom karakteriše postojanje jače utvrđenog, po prostoru obično manjeg gornjeg dijela — akropole i slabije fortificiranog, obično znatno većeg donjeg dijela (Sl. 1 1/5). Kao tipični primjeri mogu se navesti naorijed opisane gradine Privala i Sovići (Sl. 3), a u ovu grupu spada još i Bašića gradina. Ovdje je potrebno dodati da su u gradinama s razvijenom koncentričnom fortifikacijom funkciju akropole mogli obavljati njihovi središnji dijelovi, opasani unutrašnjim zidom, koji su usljed konfiguracije terena imali, takođe, dominantan položaj unutar gradine (npr. Kičin, Sl. 12, pa i Gagrice, Sl. 5 , te Jasočka gradina). Isto tako, funkciju akropole u niže opisanom tipu gradina mogao je obavljati »gornji obor«, neposredno uz bastion, ako je takav bio izgrađen. Gradine sa bastionom (kulom) karakteriše snažan suhozidni objekt kružne ili ovalne osnove (prečnik osnove može iznositi i preko 30 m), oblika zaravnjene kupe (visine i do 10 m), postavljen po pravilu na najvišoj tačci prostora koji zaprema gradina (Sl. 11/6, 7). Taj objekat (bastion) često je zarušen, pa ima izgled tumula — gomile (neke od gradina ovog tipa i imaju u lokalnoj toponomastici naziv *Gomila«). Kad su u pitanju bolje očuvani objekti ove vrste, dobro se vide redovi pravilno složenog kamena u temeljnoj zoni, a na zaravnjenom vrhu i ostaci suhozidnog grudobrana koji zatvara kružni ili ovalni prostor promjera 8 — 10, ponekad do 15 m u prečniku . Jednostavnije gradine ovog tipa imaju još samo kraće poteze dvaju bočnih zidova koji se pružaju od podnožja bastiona naniže, zaklanjajući veći ili manji trapezasti prostor s dvije strane, dok je donja strana bez vidljivih fortifikacija (npr. Nuhbegovića gradina, Grad u Vinici, Gradina u Vinici Klimenti, Gomila u Bihovu, Meteriz u Orašju — Površi i više drugih u okolini Trebinja). Posve rijetko su ovakve gradine smještene na hrbatu brda, pa pored bastiona imaju i cjelovit elipsasti bedem koji opasuje gradinu (npr. Budim 3). Nekoliko gradina ovog tipa imaju na terasama ispod bastiona nešto složeniji fortifikacioni sistem, obično s jednim manjim obzidanim prostorom neposredno uz bastion (»gornji obor«), te još jednim, ili više terasastih prostora potpuno ili djelimično branjenih zidovima. Kao karakterističniemjeri tog razvijenijeg tipa mogu se navesti Gradina u Mamićima i Gomila u Čičevu.

Gradina Kičin

U ovom kontekstu potrebno je još nešto reći o dvije gradine: Privali i Prenjsko— Opličićkoj gradini. Naprijed opisani tip gradine s bastionom i dva bočna zida u funkcionalnom, a donekle i u gradevinskom smislu posve odgovara »delmatskom« tipu lučne ili potkovičaste gradine koja na najvišoj tačci ima veliki odbrambeni tumulus, od kojeg se sa strane odvajaju bočni bedemi ili zidovi. . Na Privali je pored jednog manjeg, na sjeverozapadnom rubu, konstatovan ijedan veliki tumulus ali smješten na sredini zida 87 koji odvaja akropolu od većeg, nižeg, donjeg dijela gradine . Postavlja se pitanje da li je taj tumulus na Privali dio prvobitne »posuške« fortifikacije? Čini mi se neprirodno da bi taj objekat, bez obzira na to što je osim fortifikacione mogao imati i neke druge funkcije, bio izgraden na zidu koji odvaja akropolu od drugog dijela gradine. Ako pritom imamo na umu da su sonde B i C postavljene na platou donjeg dijela gradine dale samo nalaze posuške kulture, a ne i mlađe, mislim da smijemo pretpostaviti da je nakon obnavljanja Privale u kasno bronzano doba (Privala C) za stalno stanovanje služio samo prostor nekadašnje akropole, te daje stoga u toj fazi bio i podignut veliki obrambeni tumulus. Naravno, to bi se moglo utvrditi tek pažljivim istraživanjem. Što se tiče Prenjsko Opličićke gradine, treba naglasiti daje to specifičan oblik dvojne gradine, s dva bastiona podignuta na uglovima koje čini rub visoke terase nad koritom Bregave i rubovi vododerine koja tu terasu na tom mjestu presijeca; naseljeni dio bio je lociran na malim zaravancima koji se ispod oba bastiona nižu na strmoj padini prema koritu rijeke. Najstariji dio nalaza prikupljenih po površini može se pripisati posuškoj kulturi (T. V111/6—10) Ulazi u gradine nisu uvijek vidljivi, niti ih je moguće sa sigurnošću identifikovati, najviše usljed zarušenosti zidova, ali i zbog recentnih oštećenja nastalih intervenciijom čovjeka (presijecanje

prolaza radi obrade zemljišta, puštanja stoke na ispašu i sl.). Ipak, može se reći da su na nekim gradinama jasno vidljivi ulazi, obično flankirani kraćim potezima zidova (Sl. 1) Prema raspoloživoj evidenciji drugi po brojnosti tip naselja posuške kulture su tzv. vangradinska naselja — termin koji je za područje rasprostiranja posuške kulture u upotrebu uveo P. Oreč. Danas ih poznajemo 23, pri čemu su uzeta u obzir samo nalazišta s pouzdano odredivim površinskim nalazima, dok je broj suspektnih znatno veći, pa nije isključeno da su ovakva naselja u stvarnosti bila bar isto tako brojna, ako ne i brojnija nego gradinska (koja je na terenu neuporedivo lakše uočiti i identifikovati). Na žalost, nikakva sistematska istraživanja lokaliteta ovog tipa dosad nisu preduzimana, pa se o vangradinskim naseljima posuške kulture mogu navesti samo opšti, orijentacioni podaci. Naselja tog tipa smještena su na različitim lokacijama na terasama i manjim zaravancima, na padinama brda ili blago zaobljenim brežuljcima, obično nedaleko iznad nekog polja ili doline, ali i posve nisko, na samom rubu polja, čak i usred polja (Bobotov Krugljaš), poneka u kakvom od vjetra zaklonjenom dočiću. Njihovi ostaci rasprostiru se na malim površinama, najćešće na nekoliko stotina m2, pa i manjim. Mogu se zasad konstatovati dva važnija tipa: koncentrisana naselja (gdje se može pretpostaviti postojanje više kuća na manjem prostoru, kao što je slučaj s Pojilom i Aladinskim brdom) i naselja razbijenog tipa (karakterističan primjer je naselje na južnim i jugozapadnim padinama brda Slime u Osoju). Postoje, najzad, i relativno izolovana mala vangradinska naselja (npr. Golovrana, Pogledača, Veliki Markov brig i dr.), a i takva smještena u neposrednoj blizini neke gradine (npr. Doline kraj Grizeljeve gradine ili naselje u Orašju - Površi kraj gradine Kamenice). Tipično je za ova nalazišta da im je kulturni sloj najčešće posve plitak, ili se arheološki objekti nalaze samo na površini ili u tankom sloju humusa, dok pravog kulturnog sloja zapravo i nema. Pretežan dio nalaza čini grumenje kućnog lijepa, zatim nešto keramike i pokoji kameni artefakt ili odbitak. Nesunmjivo, i to su bila naselja, ali kratkog trajanja. Pećinska naselja, koja su malobrojnija od gradinskih i otvorenih, vangradinskih, dopunjavaju sliku o načinu stanovanja nosilaca posuške kulture. U nekima od njih sloj posuške kulture je relativno tanak (Ravlića pećina, Jejinovača, Orlovica i dr.), ali u nekim drugim (Škarin Samograd, Hateljska pećina) postoje deblje naslage, nastale tokom dužeg vremenskog raspona, bilo trajnim življenjem, bilo mnogim sukcesivnim boravcima ljudi. Nedovoljno znamo o unutrašnjem izgledu naselja posuške kulture. Jedino što se može reći je to da su u gradinskim naseljima kuće morale biti podizane dosta blizu jedna druge da bi se što racionalnije iskoristio raspoloživi prostor, mada je zapaženo da su neki manji dijelovi ostajali prazni, vjerovamo rezervisani za obavljanje nekih zajedničkih poslova (v. naprijed opis Nečajna).

O stambenim i drugim objektima unutar naselja takođe se zna vrlo malo. Donekle začuđuje to da nisu otkriveni pouzdani tragovi obilnije upotrebe kamena u stambenoj arhitekturi, pošto je upravo taj materijal, kako smo vidjeli, igrao najvažniju ulogu u izgradnji fortifikacija i u tu svrhu bio veoma vješto upotrebljavan. Doduše, V. Radimsky je na Kičinu otkrio veći broj suhozidnih objekata kružne ili ovalne osnove (sl. 12), ali ni jedan od njih nije istražio, te se ništa ne zna o njihovom realnom odnosu prema nalazima posuške kulture s te gradine (koja je upotrebljavana i kasnije); osim toga, ti objekti su veoma mali (oko 3 m unutrašnjeg prečnika), pa je teško vjerovati da se radi o stambenim objektima. Ni prilikom iskopavanja Nečajna i Sovića nisu ustanovljeni pouzdani ostaci suhozida. S druge strane, na obje gradine su nalaženi slojevi s koncentracijom kućnog lijepa, pa i površine koje su odavale konture građevina, najvjerovatnije pravougaonih (Sl. 13). Velike količine kućnog lijepa s otiscima debljih kolaca, tanjih oblica i pruća (što je karakteristično i za vangradinska naselja) govore prije za građevine sa zidovima od drveta i lijepa. Od ostalih elemenata stambene arhitekture može se navesti samo još nekoliko podataka: kuće su bile prilično malih dimenzija, širine vjerovatno 4-5 m, i nešto malo veće dužine; izgleda daje pod kuće ponekad mogao imati dva nivoa (klupu?); dio enterijera bila su i ognjišta, ali i peći, a vjerovatno i vertikalni tkalački stan . Najzad, bez potpunijeg odgovora ostaće i pitanje o međusobnom odnosu ove tri vrste naselja i o funkcionisanju čitavog tog, očigledno složenog sistema. Nalazi u kulturnim slojevima sistematski iskopavanih gradina (kućni lijep, keramičke posude različite namjene, žrvnjevi, životinjske kosti, ognjišta i peći, utezi za tkalački stan, prešljenci za vretena i dr.) pokazuju posvejasno da su to bila trajna naselja. To, s druge strane, ne znači da gradine (ili bar neke od njih) nisu mogle imati i druge funkcije, kao refugij za stanovnike bliže okoline, vjerski centar i sl. U tom pogledu naročito bi bilo bitno pobliže odrediti odnos vangradinskih naselja prema obližnjim gradinama, ne samo u hronološkom već i u funkcionalnom smislu. To se odnosi, djelimično, i na pećinska naselja, za koja bi bilo veoma važno ustanoviti, npr., da li su bila cjelogodišnja, ili sezonska boravišta. Naravno, to je stvar budućih istraživanja. za sada je moguće samo postavljati pitanja i hipoteze, o kojima će biti još nešto riječi u sljedećem poglavlju.

U slojevima naselja najčešće se nalaze ulomci žrvnjeva i kamene "kugle” veličine 5 do 10cm, obično u obliku prizme sa zaobljenim uglovima i bridovima (T. V /8). Njihova funkcija nije posve objašnjena; mogle su služiti za razne potrebe, svakako i kao oružje (projektili za praćku). Znatno manje je nađeno kremenih nožića i strugalica, a samo pojedinačno i vrhova za strijele (T. XlII/2,3). Zastupljena su i standardna koštana šila, kao i glineni pršljenci za vretena i utezi za tkalački stan; ovaj pribor za izradu tekstila ipak nije naročito brojan. Dvije kamene sjekire čekići potiču s gradine Pit kod Gorice i iz tumula VIII u Ljubomiru (T.XIV /4,8), a jedna bronzana sjekira s ojačanim rubovima iz tumula VI u Ljubomiru (T. XIVI7). Grob iz tumula na Sopi u Vinjanima dao je lijep primjerak triangularnog bodeža (T. XIV /9); pošto u tumulu nije nađeno ulomaka keramike cetinske kulture, a Sopa se nalazi u području gusto posijanom nalazištima posuške kulture, mislim da joj se s mnogo vjerovatnoće može pripisati i taj grob. Iz Crvene Stijene I potiče krivi bronzani nož egejskog tipa (Sl. 6/2). Potpunosti radi ovdje treba pomenuti i bronzane sjekire iz Gorice i "okolice Ljubuškog”, mikenski bodež iz Gnojnica kod Mostara, krivi egejski bronzani nož iz Pologa i kamenu sjekiru čekić iz Donje Drežnice. Dosta je vjerovatno da ti primjerci oružja i oruda takode pripadaju posuškoj kulturi, ali treba imati u vidu da ona koegzistira s cetinskom kulturom i u Hercegovini, kao i u srednjoj Dalmaciji, pa nije isključeno da bi neki od pobrojanih nalaza mogli pripadati i ovoj drugoj, pošto se radi o standardnim tipovima širokog areala rasprostranjenosti. PRlVREDA, DUHOVNA KULTURA I ORGANIZACIJA DRUŠTVA O privredi nosilaca posuške kulture djelimično nas informišu nalazi u kulturnim slojevima istrativanih naselja, donekle i u grobovima, a indirektnu dokumentaciju čine sama naselja svojim oblicima, veličinom i drugim karakteristikama, zatim lokacija naselja, a u širem smislu i opšte geomorfološke, pedološke i vegetacijske prilike u oblasti njenog rasprostiranja. Osnovu privrede

činile su zemljoradnja i stočarstvo. Teško je reći koja je od te dvije grane imala prevagu. Za važnu ulogu zemljoradnje govori dosta toga: znatan broj gradina kao stalnih naselja, koncentracija naselja u blizini većih i manjih polja, rječnih dolina i uopšte obradivog zemljišta (npr. oko Imotsko-Bekijskog i Posuškog polja, Rakitna, doline Tihaljine-Trebižata, izmedu Čapljine i Stoca i sl.), kao i zaista velika količina ulomaka žrvnjeva u kulturnom sloju svih dosad ispitivanih naselja. Nalazi životinjskih kostiju nisu naročito brojni, a specijalističke analize još nedostaju, pa se samo preliminarno može reći da su od domaćih životinja zastupljene ovce, odnosno koze, goveda i svinje, a od divljih jeleni i divlje svinje. U korist važnosti stočarstva govorio bi ne mali broj naselja smještenih na brdovitim terenima izmedu polja, kao i geomorfološke i vegetacijske karakteristike većeg dijela oblasti u kojoj je posuška kultura bila proširena - one ni u subborealu nisu mogle biti mnogo drugačije nego danas u Dalmaciji, Hercegovini ili Crnoj Gori. Za pitanje odnosa ovih dviju privrednih grana u životu ove populacije važan je i medusobni odnos pojedinih vrsta naselja. Izgleda po svemu daje većina tzv. vangradinskih naselja bila kratkog trajanja, pa bi se smjelo pretpostaviti da su to bila sezonska boravišta: ona u blizini polja možda zimska, a ona na višim brdima, vjerovatno, ljetna staništa dijela populacije orijentisanog više na stočarstvo. To bi moglo važiti i za većinu pećinskih naselja. Tako bi, npr., Ravlića pećina mogla biti idealno zimsko boravište pastira, kako zbog veličine zaklonjenog prostora dovoljnog i za život manje ljudske zajednice i za smještaj većeg stada, tako i zbog obilne paše po livadama oko rijeke Tihaljine, na kojima, uglavnom, nema snijega. Hateljska pećina, smještena visoko iznad Dabarskog polja, nije, zapravo, vezana za to polje, već za livade na padinama i zaravancima planine Trusine, pa je stoga mogla biti veoma pogodno ljetno boravište i sl. Razumije se, to su samo pretpostavke, koje bi, možda, mogle biti provjerene finijim faunističkim (osteološkim) analizama na materijalu iz pećinskih i drugih slojeva. U svakom slučaju nosioce posuške kulture ne možemo označiti kao stočare nomadskog tipa. Naprotiv, oni su nosioci jedne sjedilačke kulture u kojoj i zemljoradnja ima važnu ulogu. Ukoliko je u stočarskoj komponenti njihove privrede bilo kretanja dijela populacije sa stokom, ona su, vrlo vjerovatno, imala lokalni i sezonski, a ne transhumantni karakter. Lov je bio dopunski izvor proteinske prehrane, a vjerovatno i nekih sirovina (koža, kost, rožina). Od ostalih privrednih grana važno je, svakako, bilo i lončarstvo, pa izrada različitih oružja, oruđa i sprava od kamena i kosti. Teško je reći da li je bilo samostalne proizvodnje bronzanih objekata. Jedan dio se nabavljao razmjenom, što bi se gotovo sa sigurnošću moglo reći za sječivo bodeža unjetičkog tipa iz Sope u Vinjanima (T. XIV /9), pa i za egejski krivi nož iz Pologa, ili mikenski

bodež iz Gnojnica. Sjekirica s jednostrano ojačanim rubovima iz tumula VI u Ljubomiru je, po svoj prilici, lokalni proizvod, dok bi za klasični, mlađi, 17,5 cm dugi Randleistenbeil iz Gorice prije pomišljao na import. Kult mrtvih i dekorativna umjetnost izražena na finijim lončarskim proizvodima su jedini dokumenti o duhovnoj kulturi populacije koja je bila nosilac posuške kulture. Ima nekoliko tumula koje s više ili manje sigurnosti pripisujemo posuškoj kulturi. To su: Sopa u Vinjanima, Hrtova gomila u Posuškom Gracu , Cerov Dolac , Bila Vlaka kod Vida , Klanac u Borojevićima , Orah, tumulus II i III, i Ljubomir, tumulus II, VI i vm . Mogućeje, takođe, da bi ovom popisu trebalo priključiti i neke od tumula, odnosno grobova iz područja oko vrela Cetine, koje su L Marović i B. Čović pripisali 2. i 3. stupnju cetinske kulture, kao što su, npr., grob iz tumula br. 10 na lokalitetu,. Više Lada u Čitluku (s kaneliranim peharom), ili mladi ukop u tumulu br. l iz Živalja (s triangulamim bodežom I litzen keramikom) ali je bolje za sada to pitanje ostaviti otvorenim. Ono zadire u širi problem odnosa posuške i cetinske kulture, o kojem će još biti govora. Razumije se, i od ogromnog broja tumula, velikim dijelom još i nepopisanih, u Dalmaciji i Hercegovini dobar dio bi mogao pripadati posuškoj kulturi, ali i tu treba sačekati rezultate budućih sistematskih iskopavanja. Za sada se može reći da je tumulus jedini oblik grobnog monumenta posuške kulture koji poznajemo. Ti objekti su različitih dimenzija, neki i monumentalni, a nalazimo ih bilo u manjim grupama, bilo kao pojedinačne humke, često na istaknutim mjestima. Većina ih je podignuta od lomljenog i prikupljenog kamena i nema neku posebnu arhitekturu. Tumuli u Ljubomiru su u osnovi zemljani, s vijencem od kamena na periferiji, a takav vijenac imao je i (inače kameni) tumulus II u Orahu. U ljubomirskim tumulima VI i VIII postojao je i unutrašnji vijenac, postavljen na zdravicu tako da zatvara kružnu površinu prečnika 7, odnosno 10 m (v. Sl. 14). U tumulu VI postojala je još i neka vrsta kamenog jezgra, kao i kameni plašt na površini.

Osnovni ritus je prilično ujednačen. Nema spaljivanja, a mrtvi su sahranjeni u zgrčenom položaju, na boku, u cisti od kamenih ploča. U tumulu je najčešće bio samo po I grob, a dva pouzdano starija groba konstatovana su samo u tumulu VI (u većini tumula na Ljubomirskom polju ima naknadnih ukopa iz raznih perioda). Priloga je u grobovima malo ili ih uopšte nema, a postupak s njima je neujednačen. Po jedna zemljana posuda nađena je u Cerovu Docu, Hrtovoj Gomili i Klancu, l bronzani bodež u Sopi, jedan sljepoočni kolut u grobu 25 iz tumula VI u Ljubomiru, grupa posuda u Orahu (tumulus II). Prilozi su ponekad unutar grobne ciste (Sopa, Cerov Dolac, Ljubomir VI, grob 25), a ponekad izdvojeni van groba (posude u Hrtovoj gomili i Klancu, grupa posuda u Orahu II, bronzana sjekira na zdravici blizu periferije u Ljubomiru VI, kamena sjekiračekić na zdravici u centru tumula Ljubomir VIII (up. T. XIV/4-7,9; SI.9/8). U vezi stumulom VI moglo bi se pomišljati na to daje grob kojemje pripadala bronzana sjekira bio uništen prilikom nekog od brojnih naknadnih ukopavanja iz srednjeg vijeka, ali je s objektima iz tumula VIII situacija posve nejasna - nema tragova groba, pa bi se smjelo pretpostaviti da se radi o kenotafu . U većini istraženih tumula nalaženi su fragmenti keramike razbacani bilo po osnovi tumula, bilo u slojevima nasipa, ili po površini. U tumulu VIII u Ljubomiru nađeni su ostaci od dvadesetak posuda, uglavnom većih i grubljih lonaca i amfora ukopanih pretežno u centralni dio tumula (obuhvaćen unutrašnjim vijencem), a nekoliko ih je bilo i bliže periferiji na raznim dubinama (Sl. 14). U tumulu koji je istražio na Biloj Vlaki, I. Marović je zabilježio sloj tamne zemlje u centru tumula sa sitnim komadićima ugljenisanog drveta i s ulomcima od više posuda, pretežno većih i grubljih, ali i finijih, tanjih zidova I glačane površine (Sl. 15). Taj sloj se prostirao na površini promjera oko 2,5 m. Sve ove pojave su tragovi različitih obreda iz oblasti kulta mrtvih, obavljanih

ili prilikom podizanja tumula, odnosno u toku sahrane, ili kasnije, u raznim prilikama, kao što je to bilo uobičajeno i u drugim kulturama i kulturnim grupama ovog doba na zapadnom Balkanu. Prije kraćeg vremena objavio je P. Oreč osnovne podatke o tri neobične suhozidne građevine u zapadnoj Hercegovini, koje su po obliku, a očigledno i po namjeni, nešto sasvim drugo u odnosu na brojne fortifikacione i sepulkralne objekte (gradine i tumule) iz istog kraja, rađene istom tehnikom. P. Oreč te objekte, uz razumljivo ograđivanje, objašnjava kao praistorijske kultne gradevine, odnosno svetišta, ističući da bi ih trebalo temeljitije ispitati. U hronološkom pogledu ti objekti još nisu pobliže određeni, a mogli bi pripadati bilo bronzanom, bilo željeznom dobu . Pominjem ih na ovom mjestu stoga što je u Hercegovini upravo posuška kultura bila nosilac velikog zamaha u gradnji suhozidnih građevina, posebno gradina, pa nipošto ne bi trebalo zanemariti mogućnost da su i posebni kultni objekti građeni suhozidnom tehnikom mogli nastati kao izraz religijskih potreba populacije koja je bila nosilac ove kulture. Razumije se, valja imati na umu i već odranije nagoviještenu mogućnost da su objekti gradinske dominante u smislu Suićeve definicije tog pojma (u slučaju posuške kulture to su prvenstveno bastioni-kule) mogli , takođe, imati funkciju kultnih objekata.

Bila Vlaka

Ako zanemarimo fino ukrašeni bodež iz Vinjana, umjetnička stremljenja u posuškoj kulturi ispoljavaju se samo u oblikovanju i ukrašavanju keramike. Kad su u pitanju posude većih dimenzija, potrebno je naglasiti da snažno izraženi plastični ukrasi na tom posuđu (trake, rebra,

nizovi udubljenja ( T. I i lX) svojom rustičnošću stoje u punoj saglasnosti s dimenzijama, jednostavnim oblicima i praktičnom namjenom tih objekata. Može se reći da oblici i dekor tog posuda sačinjavaju logičan i koherentan likovni krug. To, po svoj prilici, nije slučajno. Čitava ta kategorija "grube keramike« (čiji je areaI rasprostiranja znatno širi) predstavlja ne samo pretežan dio lončarske proizvodnje uopšte, već je i u kulturnogenetskom smislu odraz jedne od bazičnih komponenti koje su učestvovale u nastanku i posuške i nekoliko drugih kultura i kulturnih grupa bronzanog doba na zapadnom Balkanu. Drugačije stoji stvar sa "srednje glačanom« i finom kerarnikom. Karakteristično je daje samo manji dio te keramike ukrašen, a daje sam ukras u tehnološkom i ikonografskom smislu heterogen. Kako je već rečeno, neki od ukrasnih motiva i tehnika sigurno su supstratskog porijekla, dok se većina drugih može objasniti direktnim ili posrednim uticajima. Izgleda da su lončari ove populacije bili veoma prijenjivi za raznolike uplive, da su čuvali stare, naslijedene, ali rado primali i nove tehnike i motive, aplicirajući ih na svoje proizvode. Rezultat je bio taj da nisu izgradili jedinstven i koherentan dekorativni stil, kao što je to, na primjer, učinila cetinska kultura, već su gajiti jedan - ako se tako može reći - kompilatorni manir ukrašavanja posuda. Taj nedostatak nadoknađen je dobrim dijelom znalačkim modelovanjem finije keramike sa skladnim i proporcionalnim oblicima, s raznolikim variranjem osnovnih tipova i - naročito - s raznovrsnim dekorativnim drškama, uspješno ukomponovanim u cjelinu s tijelom posude. To pokazuje da je vodeća umjetnička tendencija i u okviru posuške kulture bio, zapravo, u ovo vrijeme široko rasprostranjeni anornamentalni stil, koji likovne i estetske efekte traži i postiže samim oblikovanjem keramičke forme, njenih dijelova i detalja. U tom okviru razvila je lončarska produkcija posuške kulture dosta samostalan likovni izraz, vlastitu varijantu tog stila (up, T. IIII, T. IlIn i dr.). O strukturi i organizaciji društva nema mnogo direktnih pokazatelja u dosad istraženim nalazištima posuške kulture. Veliki broj gradina s jakim fortifikacionim sistemima, u koje je ugrađivano po više hiljada kubnih metara lomljenog kamena, pretpostavlja postojanje stabilnih i čvrstih, dobro organizovanih i vodenih zajednica, sposobnih da planiraju i izvedu takve radove. Podrazumijeva se da je morala postojati i određena društvena hijerarhija. Od malobrojnih istraženih tumula možda bi onaj iz Vinjana po svojim dimenzijama (visine gotovo 5 m), a i po finom bronzanom bodežu u grobu, koji već spada u Iuksuznije , prestižne artikle (T. XIV /9), mogao biti grobnica nekog pripadnika vodećeg društvenog sloja. Slično bi se moglo reći i za tumulus VIII iz Ljubomira. Velična tumula (prečnik. 15 m, visina 1,5 m), vanjski i unutrašnji kameni vijenac, koncentrično ukopane žrtvene posude, kamena bojna sjekira i kameni privjesak posebnog tipa uvjeravaju nas da se radi o grobnom monumentu posvećenom

nekoj važnoj Iičnosti, bez obzira na to što se, vjerovatno, radi o kenotafu. Intenzivnije istraživanje pojedinih vrsta naseobina (gradina, pećina i vangradinskih naselja) moglo bi, takode, pružiti značajne podatke o organizaciji društva i podjeli rada, naročito ako bi se potvrdila pretpostavka da su neka od njih bila sezonska pastirska boravišta i sl. Takođe bi bilo vrijedno ispitati stvarni odnos vangradinskih naselja prema obližnjim gradinama. Moguće je, naime, da su neke gradine predstavljale bratstveničke ili plemenske centre, zajedničke utvrde širih zajednica, čiji dobar (možda i pretežan) dio populacije stalno boravi u vangradinskim naseljima. Najzad, kad su u pitanju veće gradine, posebno one tipa gradine s akropolom (o čemu je naprijed bilo riječi), moglo bi se pomišljati i na to da gornji, viši dio tih objekata - akropola - predstavlja sjedište članova vodećeg, aristokratskog sloja, odnosno njihovih rodova. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Posuška kultura je novootkrivena pojava u bronzanom dobu sjeverozapadnog Balkana. Ona pripada širokoj zajednici novih kultura (kulturnih grupa), koje se početkom bronzanog doba obrazuju na prostoru centralnog i zapadnog Balkana, pa i dalje na sjeveru, u srednjem Podunavlju: od Armenochori u Pelagoniji i Maliq IIIa u kotlini Korče preko Bubnja III u Pomoraviju i Belotić - Bele Crkve u zapadnoj Srbiji, do Glasinca I i Poda A u istočnoj, odnosno centralnoj Bosni, vinkovačke kulture u Sremu, istočnoj Slavoniji i Baranji, cetinske i posuške u Dalmaciji i Hercegovini, itd. I pored mnogih razlika, ove nove kulture imaju i mnogo zajedničkih osobina, kao što su neki oblici posuda s jednom ili dvije drške, veoma izrazita gruba keramika sa specifičnim plastičnim ukrasom, a dobrim dijelom i oblik naselja (gradine ili, uopšte, preferiranje donlinantnih položaja), sahranjivanje II tumulima i sl. Karakteristično je takođe da sve ove grupe u svojoj fizionomiji pokazuju veći ili manji udio eneolitskog supstrata. Kada je riječ o posuškoj kulturi taj supstrat je, razumljivo, kasni eneolit srednjeg i južnog Jadrana i njegovog bližeg zaleđa. Pri tome valja imati na umu da je i sam taj supstrat heterogen i raznoliko strukturiran, te da i njegova najmlađa faza (koja se dosta često simplificirano izjednačava s jadranskim tipom ljubljanske kulture) sadrži mnoge sirvivale iz već predenih razvojnih stadija, koji se onda različito reflektuju u novoobrazovanim asocijacijama ranog bronzanog doba ove oblasti. Pošto danas još nije moguće sasvim jasno odrediti odnos posuške kulture i tog supstrata, ovdje će biti analizirani pojedini oblici i ukrasi na keramici posuške kulture koji, direktno ili indirektno, predstavljaju eneolitsko nasljeđe uopšte. Nadam se da će time biti uneseno bar nešto svjetla u taj zamršeni problem. Od oblika koje tu ubrajam najuočljivije su zdjele sa zadebljanim, odnosno proširenim obodima, bilo s horizontalno postavljenom, bilo s ukošenom proširenom rubnom plohom (up. SI.

9/8 i T. VIII/4, T. XIV/l). Tu su prepoznatljive dvije komponente, od kojih jedna stoji u vezi s eneolitskim kulturama sjeverozapadnog Balkana (vučedolskom i ljubljanskom), a možda i s kulturom zvonastih pehara, a drugu moramo povezati S dugotrajnim kulturnim strujanjem koje se u razvijenom i kasnom eneolitu i početkom bronzanog doba odvija na širokom prostoru izmedu donjeg Podunavlja, Egeje i zapadnog Balkana. Pri tome su za ovu, drugu, komponentu vezane prvenstveno varijante s obostrano proširenim obodom i one kod kojih je proširena, zaravnjena rubna ploha oboda ukošena prema unutrašnjosti posude (up. Sl. 9/8 i T. VIII/4). Kao eneolitsku tradiciju treba označiti i specifični položaj drški na posudama za zahvatanje tekućinesmještenih (u cjelini ili djelimično) na posebnom jezičku koji se izdiže na obodu posude (up. Sl. 9/4, 7 i T. I1I/3-S). Najbliže analogije za ovu specifičnu formu nalazimo u kasnom eneolitu južne Italije, gdje, takođe, prelaze i u fundus oblika ranog bronzanog doba. Eneolitske tradicije su još jače izražene u tehnikama i motivima ukrašavanja keramike faze Nećajno. Možda jednu od najstarijih među njima predstavlja motiv mreže izveden ukrštavanjem udubljenih linija (T. VI4). Mrežasti ukrasi poznati su već u badenskoj, bodrogkeresturskoj i nekim drugim eneolitskim kulturama. Naš primjerak najbliži je, u tehničkom pogledu, jednoj od varijanti mrežastog ukrasa kulture zvonastih pehara, mada je ukupan kontekst ukrasa na našem primjerku bliži stilu lasinjske kulture (up. i T. VII5). Sličan je slučaj i s ukrasima izvedenim češljem ili nekim drugim instrumentom sa zupcima (T. V~ 1-3). Oni bi se mogli dovesti u vezu s ornamentikom lasinjske, a i ljubljanske kulture , ali najprije opet s kulturom zvonastih pehara. Ukrasi muzičkih nota ili »bodljikave žice« (T. VI/6-10) poznati su kasnoj vučedolskoj kulturi (izvedeni širim i dubljim potezima nekog instrumenta), nalazimo ih i u ljubljanskoj kulturi , a naročito su rasprostranjeni u zapadnoevropskim grupama kulture zvonastih pehara, u kojoj ih neki autori izdvajaju u poseban stil, odnosno grupu (»Barbed Wire Beaker Group«). Vjerovatno bi se kao odraz ornamentalne tradicije kulture zvonastih pehara mogao uzeti i motiv poprečno šrafirane cik-cak trake (T. VII/6), koji se u omamentici te culture javlja dosta često, mada obično u složenijim kompozicijama . Ipak, treba imati na umu da se isti motiv sreće i na keramici kasnog eneolita i ranog bronzanog doba južne Italije . Na tom prostoru (u kasnoeneolitskoj »Gruppo di Andria« po R. Peronjju) nalazimo i dosta dobre analogije za motiv neomedenih traka ispunjenih vertikalnim zarezima (T. VIII 1)86. Najzad, među primjere eneolitske ornamentalne tradicije možemo ubrojati i neomedena pravougaona polja, gusto ispunjena ubodima (T. VII12). Taj motiv je dobro poznat u ornamentici kostolačke kulture, bilo kao samostalan, bilo u kompoziciji šahovskog polja, ali ga srećemo i u okviru dugotrajne faze Maliq Illa u kotlini Korče . Možda nije suvišno još jednom reći

da sve ove eneolitske tradicije pripadaju najstarijoj, Nečajno-fazi posuške kulture, što je od bitnog značaja za određivanje hronološkog položaja te faze, a time i vremena nastanka posuške kulture uopšte. Veoma interesantna pitanja otvorila su se kad smo počeli ispitivati međusobni odnos cetinske i posuške kulture. U ranom bronzanom dobu one su dobrim dijelom ne samo sinhrone, već i koegzistentne u doslovnom smislu te riječi, jer se njihova područja rasprostiranja u srednjoj Dalmaciji i Hercegovini geografski podudaraju (up. Kartu 1 u ovoj studiji i kartu rasprostiranja cetinske kulture I. Marovića i B. Čovića). U sloju Nečajna, Sovića i Privale nalazimo, mada u veoma malom broju, primjerke keramike koji oblikom i ukrasom, nesumnjivo, stoje u vezi sa cetinskom kulturom (T. V III 12 , T. IX/lO, T.XII/3, 4,6, T. XIII/3). S druge strane, u moćnim naslagama pećinskog naselja Škarin Samograd, malobrojni primjerci keramike posuške kulture pojavljuju se već u slojevima 2. stupnja cetinske kulture, da bi u sljedećim (3. stupanj cetinske kulture) postali već znatno brojniji. U Ravlića pećini nije konstatovano takvo miješanje, već tamo cetinsku kulturu (zastupljenu u fazi IIIA i IIIB) nasljeduje posuška kultura i to u svojoj mlađoj, Sovići-fazi (Ravlića pećina JV). Mala gradina Krstina kod Posušja, sa skromnim, ali karakterističnim nalazima cetinske kulture, nalazi se okružena brojnim naseljima posuške kulture , a u okolini Trebinja i Bileće srećemo jedne do drugih tumule s nalazima cetinske i posuške kulture. Ove dvije kulture povezuju i ukrasi izvedeni tehnikom namotane niti. (up. T. VIII/3, 6,7). Takvi ukrasi se u posuškoj kulturi javljaju samo u fazi Nečajno, a u cetinskoj su konstatovani u okviru njenog 1. stupnja. Pri torne je potrebno naglasiti da tehnika namotane niti i Iicenska tehnika nipošto ne predstavljaju varijante ili ogranke istog stila ukrašavanja, niti su apsolutno istovremene . Licenska tehnikaje mlađa pojava, hronološki pouzdano određena u mlađi dio ranog i u početak srednjeg bronzanog doba (Brz. A2-B l) u smislu srednjoevropske (modifikovane Reineckeove) periodizacije. Tehnika namotane niti je u suštini stara eneolitska tehnika koja na nekim područjima traje veoma dugo, pa se, stoga, ponegdje pojavljuje i zajedno s litzen keramikom, u finijem ili grubljem izvođenju. Ali u okviru cetinske i posuške kulture te tehnike su dvije izdvojene pojave. Licensko ukrašavanje pojavljuje se tek u fazi Sovići posuške, odnosno u 3. stupnju cetinske kulture. Hronološki odnos posuške i cetinske kulture nije teško odrediti . Prvi stupanj cetinske kulture pripada još završnom eneolitu istočne jadranske obale i njenog zaleda. Početak faze Nečajno posuške kulture približno je istovremen s prelazom iz 1. u 2. stupanj cetinske kulture, a zatim njihov razvoj teče duže vremena paralelno, pa se faze Nečajno i Sovići mogu približno sinhronizovati sa stupnjem 2. i 3. cetinske kulture. Početkom srednjeg bronzanog doba cetinska kultura iščezava, a posuška nastavlja svoj razvoj fazom Gagrice - Hatelji . Daleko je

složenije pitanje realnih odnosa populacija koje su bile nosioci tih dvaju kultura. Ukupno stanje istraženosti još ne omogućava da se to pitanje temeljito raspravi. Činjenica je da o naseljima cetinske kulture znamo veoma malo, dok su njihovi grobovi rasijani po širokom prostoru od istočne jadranske obale do Glasinca i zapadne Srbije, od okoline Zadra do okoline Skadra , a neke tipične forme i klasične primjerke dekorativnog stila te kulture nalazimo i u Apuliji, srednjoj Grčkoj i na Peloponezu. Od gradinskih naselja cetinskoj kulturi se za sada može pripisati samo Krstina kod Posušja i Gradac (llinjača) u Kotorcu kod Sarajeva, a i tu su se, po svoj prilici, zadržavali samo kraće vrijeme. Deblji sedimenti s keramikom cetinske kulture otkriveni su samo u pećini Škarin Samograd, a mnogo skromniji slojevi ili samo pojedinačni cetinski nalazi konstatovani su u još nekoliko pećina sjeverne i srednje Dalmacije i Hercegovine. Sve to ukazuje na veoma pokretan način života nosilaca cetinske kulture. Oni su, vrlo vjerovatno, bili tipični nomadski stočari . Nasuprot tome stoji nekoliko desetina trajnih naselja gradinskog tipa koje su pripadale nosiocima posuške kulture. Neke od njih imaju i snažnu i razvijenu fortifikaciju, a većina istraživanih gradina, pružila je dosta direktnih ili indirektnih svjedočanstava o zemljoradnji kao važnom dijelu privrede te populacije. Imamo, dakle, dosta razloga za pretpostavku da su ove dvije populacije razvile različite tipove privrede i, u mnogo čemu, različit način života. Primjerci keramike cetinskog tipa na koje nailazimo u naseljima posuške kulture (neki od njih su, najvjerovatnije, direktni import - npr. T. XII/3, 4, 6), pokazuju da je povremeno dolazilo do kontakta, ali pravu prirodu tih odnosa nije moguće utvrditi na današnjem stepenu istraženosti, a možda oni, uopšte, izmiču dometima arheološkog metoda. Ipak, postavimo bar pitanje: nisu li njihove privrede, u suštini, bile komplementarne, i nisu li oni , stoga, bili znatno više upućeni jedni na druge, povezani razmjenom dobara kakva u arheološkoj građi nije dokumentovana ili, bar, nije prepoznatljiva - npr. stoka i stočarski proizvodi za žito, posredna trgovina metalnom robom, npr. tipovima oružja i oruda šireg areala rasprostiranja (podsjetimo se "egejskih- noževa i "mikenskog- bodeža, te bodeža italskih u unjetičkih formi koje nalazimo u grobovima obje kulture. Odnos posuške kulture prema nalazištima ranog i srednjeg bronzanog doba dublje u unutrašnjosti, u sjevernoj Hercegovini, južnoj i centralnoj Bosni, danas se može preciznije izraziti, nego što je to bio slučaj prije nekoliko godina. 1. Faze Nečajno i Sovići posuške kulture uglavnom su sinhrone s Varvarom A-2 i A-3 , kao i s Podom A-I i A-2. Pri tome je potrebno imati u vidu da je naselje A na Podu moralo trajati dosta dugo, te da se samo njegov mlađi dio može dovesti u vezu s licenkeramičkom-fazom u zapadnom dijelu srednjeg Podunavlja. Treba, takođe, računati s mogućnošću da je, s obzirom na eneolitske tradicije, početak faze Nečajno bio istovremen već sa

završnim horizontom Varvare A-l. Mada su Varvara A-2/A-3, a pogotovo Pod A, više vezani za centralni Balkan i Podunavlje, u oblicima i ukrašavanju keramike tih nalazišta ne mali udio imaju i uticaji s juga, iz posuške kulture. Najizrazitiji od njih su posude s različitim (ad ascia- i drugim) dekorativnim produžecima na obodu, iznad drški, te Ijestvičasti motivima. S druge strane, malobrojni primjerci kanelirane keramike u posuškoj kulturi su, vjerovatno, rezultat recipročnog uticaja (up. T. XII/S). Preko Varvare i Poda moguće je povući hronološke i druge paralele između posuške kulture i istovremenih pojava u zapadnom dijelu srednjeg Podunavlja. Na žalost, ova nalazišta ne rješavaju još uvijek otvoreni problem porijekla Iicenskog ukrašavanja u keramografiji posuške kulture. Daleko najveći dio ukrasa iz Poda A, koji je ranije tretiran kao licenski, nakon detaljne analize i komparacija pokazao se kao izdanak jedne kasne varijante vrpčaste (~Schnur--) keramike, dobro poznate i u okviru Hlopice - Vesele i drugih srodnih i približno istovremenih kultura na sjevernom rubu Karpatskog basena. Osim toga, već u Varvari, koja leži tek nešto južnije od Poda (s kojim je, inače, povezuju mnoge niti), »Iicenska« ornamentika nedostaje, a nema je ni u slojevima Privale A i B. Prema tome, put preko sjeverne i centralne Bosne, pa zatim preko Kupreškog, Livanjskog i Duvanjskog polja, po svoj prilici, treba zanemariti kao moguće rješenje. Ali za sada nedostaju indicije i o nekom drugom, zapadnijem putu, kojim je ova specifična ornamentaIna tehnika iz zapadnopanonskog prostora (koji se smatra matičnim) mogla dospjeti u zaleđe srednjeg Jadrana. Kao jedna od osnovnih odrednica faze Sovići, licenska ornamentika ostaje, ipak, važna karika u uspostavljanju sigurnog sinhronizma te faze posuške kulture s kulturama koje ispunjavaju mlađi dio ranog bronzanog doba sjeverozapadne Hrvatske, i susjednih dijelova Slovenije, zapadne Mađarske i Austrije. Kad je riječ o korelaciji Varvara posuška kultura, potrebno je naglasiti i to da se kontakti i paralelan razvoj tih područja nastavljaju i tokom srednjeg bronzanog doba. I u Varvari B-l i B-2, kao i u fazi Gagrice - Hatelji posuške kulture, već početkom srednjeg bronzanog doba iščezavaju urezani, udubljeni i žigosani ornamenti, a plastični ukrasi preovladuju i na grubom i na finijem posuđu. Mnoge nove forme ili detalji na keramici tipični za fazu Gagrice - Hatelji (up. T. XV - XVII) imaju najbliže analogije u Varvari B-l i B2 , a preko Varvare se, zatim, može uspostaviti kontakt i s nalazištima srednjeg bronzanog doba u sjevernijem dijelu jadranskog zaleđa, u Lici . Tako se, postepeno, ocrtavaju dosta određene konture kulturne stratigrafije i razvojnih tendencija tokom ranog i srednjeg bronzanog doba u jednoj dosta širokoj zapadnobalkanskoj oblasti, a posuškoj kulturi u njima pripada svakako važno mjesto. Ispitivanja korelacija sa susjednim oblastima na sjevernom i južnom Jadranu otvaraju takođe zanimljiva nova područja istraživanja. U odjeljku o nalazištima i

oblasti rasprostiranja (v. naprijed, str.69) rečeno je da se posuška kultura mogla rasprostirati i do Zrmanje. Sjeverno od njenog ušća već se ocrtava druga važna istočnojadranska kulturna cjelina koja obuhvata Hrvatsko primorje i Istru. Razumije se da i u tom kulturnom krugu možemo naći važne elemente koji ga povezuju s posuškom kulturom , ali se tu više radi o opštijim pojavama šireg areala rasprostiranja (neki tipovi i ukrasi grube keramike, sahranjivanje pod tumulima, gradine kao najvažniji oblik naselja). Specifični oblici i ukrasi tog kruga ipak su druge vrste i porijekla. Naravno, postoji i određen, nevelik broj zajedničkih tipova posuda ili dekorativnih detalja koji svjedoče o kontaktima, što je, u posljednje vrijeme, još bolje osvijetljeno rezultatima Istraživanja S. Forenbaha i P. Vranjicana u pećinskim naseljima Hrvatskog primorja. Već je naprijed rečeno da postoji određeni stepen srodnosti izmedu nekih od ranije poznatih, a i novootkrivenih nalaza i nalazišta u Crnoj Gori i onih posuške kulture . Ali i dalje na jugoistoku, u znatnom dijelu Albanije, približno izmedu Skadarskog jezera i rijeke Mati, u nalazištima ranog i srednjeg bronzanog doba može se naći dosta oblika bliskih posuškim. To se odnosi naročito na slojeve IIIb i IIIc u Nezirovoj pećini u poriječju Mati, na dio praistorijskih slojeva sa Skadarskog grada, na neke nalaze iz tumula II sjevemoj Albaniji i one iz stratuma II i lII gradine Gajtan, nedaleko od Skadra. Na te srodnosti ukazali su posebno F. Pren di i Zh. Andrea, a u novije vrijeme je B. Govedarica dao je preciznu reviziju hronologije pojedinih slojeva Gajtana, ističući, takođe, njihovu povezanost s eneolitom i bronzanim dobom u zaleđu srednjeg Jadrana. Srodnost je, zaista, dosta izrazita, ali bi u ovom slučaju bilo potrebno sačekati dok nalazi iz nekih ključnih lokaliteta (kao što su Skadarski grad i Nezirova pećina) budu potpunije objavljeni, da bi se s više sigurnosti mogle odrediti prave korelacije posuške kulture na jednoj i kulture bronzanog doba sjeverne Albanije na drugoj strani. Za sada, moglo bi se konstatovati da, po svoj prilici, postoji sinhronizam slojeva Nezir IIIb i IIIc, te Gajtan II, s fazama Nečajno i Sovići posuške kulture i da bi sloj Gajtan , vjerovatno i sloj Beltoje l, mogao odgovarati približno njenoj fazi Gagrice Hatelji. Očigledna je podudarnost nekih oblika, a što je još važnije, slične su i razvojne tendencije. Stoga, zaista, ima mjesta za hipotezu o postojanju jedne kulturne grupe bronzanog doba, nastale na prostoru izmedu Zrmanje i Mati već na prelazu iz eneolita u rano bronzano doba, koja se zatim održala nekoliko stoljeća, a čiji je važan dio činila posuška kultura. Toliko se, za sada, mislim, smije reći. Otkriće posuške kulture bacilo je novo svjetlo i na odnose između sjeverozapadnog Balkana i Apeninskog poluotoka u bronzanom dobu, pogotovu kada posušku kulturu posmatramo u čitavom njenom trajanju. Razmatranje tih odnosa zahtijevalo bi neuporedivo više prostora i daleko širi prilaz, koji bi uzimao u obzir i druge kulture (kulturne

grupe) na istočnoj jadranskoj obali i u njenom zaleđu, drugim riječima čitavu novu studiju. Stoga se ovdje ograničavam na kratak osvrt na taj problem, ne ulazeći u mnoga, često veoma složena pitanja, koja proizlaze iz komparacija građe i razvojnih tendencija tog doba na obje jadranske obale. Sasvim je sigurno da su, nakon stagnacije koja je nastupila u eneolitu, krajem tog razdoblja i na prelazu u rano bronzano doba transadrijatički kontakti ponovo bili intenzivirani. To je jasno vidljivo iz zajedničkih ili srodnih oblika i ornamentainih detalja, koje smo naprijed naveli među primjerima eneoIitskih tradicija u Nečajno-fazi posuške kulture . Treba naglasiti da se ovdje radi o tradicijama u jednom hronološki mlađem kontekstu, te da faza Nečajno, u cjelini, pripada ranom bronzano m dobu. To važi i za fazu Sovići, uz napomenu daje ona, kao mlađa, po svoj prilici djelimično istovremena i s početnim horizontom apeninske kulture, koja se u italskoj hronologiji tretira kao klasična kultura srednjeg bronzanog doba. S razvijenom, a djelimično i kasnom, apeninskom kulturom i njoj istovremenim pojavama u Italiji biće paralelna faza Gagrice - Hatelji, dok tzv. subappenninico faza već pripada kasnom bronzanom dobu koje ovdje ne razmatramo. Među najmarkantnije, na zapadnom Balkanu bitno nove forme, koje sobom donosi pojava posuške kulture, jesu izrazite, dobrim dijelom dekorativne, forme drški poznate u italijanskoj terminologiji pod nazivima ansa a gomito (ovdje -koljenasta« - up. T. liS, 6; T. IX/6, 7), Ansa pizzuta (up. T. IIIIlO) i ansa ad asda (ovdje -sjekirasta«) koja se javlja u dva osnovna oblika. Prvi je smješten na ramenu posude i, u suštini, izveden iz tipa a gomito a, za razliku od situacije u Italiji, u posuškoj kulturi i rjeđi i mlađi (up. T. V/S, štoje rudimentarna forma, pa T. XV/I, 2; T. XVII/2). Drugi je smješten više, tako da drška počinje na obodu, a sjekirasti produžetak je smješten na obodu iznad drške (up. SI. 9/5, T. IV/2-4, 6-8; T. IX/8, 12, 13; T. xmlI; T. XVI/2). Ovaj drugi oblik se u okviru posuške kulture pojavljuje već od faze Nečajno, a u cjelini je i brojniji i važniji; u kulturama bronzanog doba na Apeninskom poluotoku ima sekundarnu ulogu, a češći je u slojevima srednjeg, pa i kasnog, bronzanog doba, nego u ranom bronzanom dobu (u kojem je takode zastupljen). Toj varijanti su bliski primjerci drški posuške kulture s malim prizmatičnim produžecima na obodu (up. T. 1111; T. IX/8, ll, 14), kakve srećemo i s druge strane Jadrana, npr. u Acamanu (kultura Ripatransone u provinciji Marche), u kontekstu koji hronološki odgovara Poladi 2B, dakle, približno, Sovići fazi posuške kulture. Slične analogije u bronzanom dobu Italije mogle bi se naći i za neke druge varijante drški s dekorativnim produžecima iznad oboda (npr. tipa T. 11/7; T. IV5), a zajednički oblici i varijante ne samo ovih, nego i horizontalnih drški mogu se konstatovati kad uporedimo ovdje objavljene nalaze faze Gagrice - Hatelji (up. T. XV - XVII) s materijalom nekih nalazišta srednjeg bronzanog doba u Italiji, npr. Marangone, Torre Chiarrucia i

Palidoro u Laziu ili Coppa Nevigata u Manfredoniji u Garganskom zalivu, pa i iz onih s početka kasnog bronzanog doba s još živim starijim tradicijama, kao što su Grotta Mannaccora i Scoglio dell Tonno na Garganskom poluotoku. Kad je u pitanju ukrašavanje posuda, osim naprijed navedenih motiva koji su bili označeni kao eneolitske tradicije a od kojih se neki i na Apeninskom poluotoku održavaju tokom bronzanog doba , treba pomenuti i motiv poprečno šrafirane trake (»Ijestvičasti motiv~ tipa T. 11/2, 7; T. III lJ , 2, 5, 6, 7, itd) koji se i na Apeninskom poluotoku, u različitim kompozicijama, sreće tokom ranog, pa i srednjeg bronzanog doba. Analogije se mogu naći i za snažna, dvostruka ili trostruka vertikalna rebra na ramenu posude (tipa T. V /2), a posebnu pažnju zaslužuje motiv urezane cik-cak linije praćene nizovima uboda (Sl. T. II16, 7), koji posušku kulturu dovodi u vezu s Polada kulturom sjeverne Italije (Barche di Solferino i neka druga nalazišta). Na žalost, dalje od kraja ranog, odnosno početka srednjeg bronzanog doba korelacije na liniji ornamentike nije više moguće pratiti, jer tada urezani, udubljeni i žigosani ukras iščezava iz repertoara posuške kulture, dok se u srednjoj i južnoj Italiji upravo počinje rascvjetavati bogati dekorativni stil apeninske kulture. Međutim, održavanje određenih zajedničkih formi, a naročito podudarnosti u njihovom daljem razvoju (što je dobro vidljivo na specifičnim varijantama ad ascia i horizontalnih drški) , pokazuju da su kontakti uspostavljeni i razvijeni tokom ranog, bili nastavljeni i u srednjem bronzanom dobu . Osnovni hronološki okviri posuške kulture i pojedinih rečenih faza naznačeni su već u poglavljima 4, 5 i 6, a i u naprijed izloženom razmatranju njenih odnosa prema drugim kulturama, područjima i važnijim nalazištima u bližem i daljem susjedstvu. Stoga je ovdje dovoljan grafički prikaz tih sinhronizacija (up. sl. 16). Uz tu tabelu potreban je, ipak, kraći komentar, prvenstveno stoga što su prilikom sinhronizacije s oblastima na jugu (Albanija, Grčka) uzeti u obzir neki noviji rezultati i mišljenja, relevantni za pitanja apsolutne i relativlle hronologije i tih oblasti, ali i Balkana u cjelini. S jedne strane, tipični oblici, ornamentalni motivi i kompozicije cetinske kulture otkriveni su u reprezentativnom broju u pouzdanim kontekstima ranoheIadske III faze u srednjoj Grčkoj i na Peloponezu.

Nečajno

Sovići

Hatelji

Hatelji