Postanak i Razvoj Srpske Nacije Dusan Janjic

POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE (NEKI METODOLOŠKO-TEORIJSKI PROBLEMI U IZUČAVANJU POSTANKA I RAZVOJA SRPSKE NACIJE

IRO NARODNA KNJIGA MARKSISTIČKI CENTAR CK SK SRBIJE BEOGRAD

Uređivački odbor: MIROSLAV ĐORĐEVlC DRAGOSLAV JANKOVIĆ DUŠAN JANJIO MILENKO MARKOVIC MIRKO MIRKOVIC

Uredni oi: DUŠAN JANJIC MIRKO MIRKOVIC

Lektor: MIRJANA PRIBICEVIC

Za izdavača: MIRKO MIRKOVIC VIDAK PERIC

S A D R Ž A J Milenko Marković: UVODNE NAPOMENE — — — — — —

5

PRILOZI

7

— — — —

Andrej Mitrović: NEKOLIKO TEZA O USLOVIMA I MOGUĆNO­ STIMA PROUČAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — — — —

9

Miroslav Đorđević: POLITICKO-ISTORIJSKI PRISTUP IZUČA­ VANJU POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — —

19

Dragoslav Janković; SRPSKA DRŽAVA I NASTAJANJE SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — — — —

45

Mirko Mirković: PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBA NA NJIHO­ VOM PUTU OD NARODA DO NACIJE (O NEKIM ISTORIOGRAFSKIM SAZNANJIMA I PROBLEMIMA ISTRAŽIVANJA)

57

Radomir D. Lukić: O NASTANKU SRPSKE NACIJE SA SOCI­ OLOŠKOG GLEDIŠTA — — — — — — — — — —

73

Petar Vlahović: POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE (ETNO­ LOŠKI PRISTUP) — — — — — — — — — — —

85

Prvoslav S. Plavšić: PROBLEMI U IZUČAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE (ETNOPSIHOLOSKI PRI­ STUP) — — — — — — — — — — — — — —

113

Slavko Vukomanović: SRPSKI KNJIŽEVNI JEZIK KAO FAKTOR KONSTITUISANJA NACIJE I DEMOKRATIZACIJE NACI­ ONALNE KULTURE — — — — — — — — — —

121

Dušan Breznik- DEMOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA PO NACIO­ NALNOSTIMA (NEKI METODOLOŠKI I ANALITIČKI PRO­ BLEMI) — — — — — — — — — — — — — 145 DISKUSIJA

— — —

— —— — —

—— —

—

— 163

Danica Milić: ULOGA EKONOMSKOG FAKTORA U FORMIRA­ NJU SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — 165 Branislav Đurđev: NAPOMENE O ODREĐENJU NACIJE

—

— 173

Nikola Petrović: OBJEKTIVNE PRETPOSTAVKE I SUBJEKTIV­ NI FAKTORI U PROCESU FORMIRANJA SRPSKE NACIJE

179

Skender Rizaj: UTICAJ RAZLIČITIH ETNOSA BALKANA NA NASTANAK I RAZVITAK SRPSKE NACIJE — — — —

189

3

Boško V. Popović: NAPOMENE O IZUČAVANJU IDENTITETA LIČNOSTI U OKVIRU IZUČAVANJA NASTANKA I RAZVO­ JA NACIJE — — — — — — — — — — — —

193

Vukašin Stambolić: NAPOMENE O TEORIJSKO-METODOLOŠKIM ELEMENTIMA PROUČAVANJA NACIJA — — —

197

Ilija Stanojčić: GRAĐANSKE TEORIJE I TEORETIČARI NA­ RODNOSTI I NACIONALNOG PITANJA DO SEDAMDESE­ TIH GODINA XIX VEKA — — — — —

205

Prvoslav S. Plavšić: PSIHOLOGIJA, NAROD I NACIJA — —

221

Dušan Breznik: O NEKIM PITANJIMA IZUČAVANJA DEMO­ GRAFSKIH OSOBINA NACIONALNOSTI _ _ _ _ _

229

Petar Vlahović: ETNOLOŠKE KOMPONENTE U PROUČAVANJU SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — —

233

Radomir D. Lukić: PITANJA O RAZLICI NARODA I NACIJE —

235

Andrej Mitrović- NEKA PITANJA IZUČAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — — —

243

Ljubomir Međeši: POTREBA SPOZNAJE MEĐUETNIČKIH OD­ NOSA U IZUČAVANJU SRPSKE NACIJE — — — — —

247

Ružica Guzina: PRVOBITNA AKUMULACIJA KAPITALA U SRBIJI XIX VEKA I ODNOS NAROD—NACIJA — — —

255

Slavko Vukomanović: JEZIK, NAROD, NACIJA

— — — —

263

Miroslav Đorđević: KA INTEGRACIJI IZUČAVANJA POSTAN­ KA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — —

267

Momčilo Zečević: NAPOMENE O METODOLOŠKO-TEORIJSKIM PRETPOSTAVKAMA ZA IZUČAVANJE NASTANKA I RA­ ZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — — — —

275

Milija Stanišić; NAROD I NACIJA — — — — — — — —

281

4

UVODNE NAPOMENE Ovaj Zbornik sadrži saopštenja i diskusije sa naučne ra­ sprave o temi NEKI METODOLOSKO-TEORIJSKI PROBLE­ MI U IZUČAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE, koja je, 25. i 26. aprila 1978. godine održana u Beo­ gradu, u organizaciji Sekcije za međunacionalne odnose Mark­ sističkog centra CK SK Srbije. U pripremanju i organizovanju ovog naučnog skupa Sek­ cija za međunacionalne odnose Marksističkog centra CK SK Srbije rukovodila se nekim opštim i nekim posebnim naučnim i društvenim razlozima. Opšti razlozi proizlaze iz aktuelnosti i značaja nacionalnog fenomena i međunacionalnih odnosa u savremenim društvenim kretanjima, kako u svetu tako i u našoj jugoslovenskoj socijalističkoj zajednici, ali i iz potrebe da se ta značajna problematika adekvatnije iskazuje i u mark­ sističkoj teoriji nacionalnog pitanja. Posebniji razlozi pro­ izlaze iz saznanja da nam u kontekstu nedovoljnih istraživanja i naučiih obrada fenomena nacije u savremenim društvenim kretanjima posebno nedostaju marksistički zasnovan naučni uvid u genezu istorijskih uslova, determinanata, nastanka i formiranja srpske nacije, što je inače značajan elemenat sve­ ukupnih, međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji. Imala se, dakle, u vidu nedovoljnost u ovoj oblasti ne samo građanske misli nego i samog marksizma. Čini nam se da je to jedan »prazan prostor« u kompleksu naših saznanja koji je, ukoliko ga ne ispunjava marksistička naučna misao, podložan i razli­ čitim nenaučnim i, sledstveno tome, i iracionalnim tumače­ njima i različitim vidovima mistifikacije. Verovatno je u pitanju jedan značajan segment naših saznanja koji ima aktuelan i naučni društveni smisao. Naučno poniranje u istorijske uslove i determinante nastanka i razvitka ma koje nacije na našem tlu, omogućava svakako dublja, potpunija i svestranija saznanja o svim razvojnim fazama nacije — sve do njenog savremenog stepena razvitka. Zato je, čini mi se, opravdan i značajan za raspravu o temi srpske nacije onaj metodološki 5

pledoaje kojim se upozorava na potrebu da se u izučavanju nacije obuhvataju i momenti njenog nastojanja i momenti njenog razvoja i preobražavanja. Pri tom se mora voditi ra­ čuna i o mogućim zamkama projekcije savremenih shvatanja i kategorija nacionalnog na prošlost, ili pak da se pojedine pojave i kategorije vezane za nastanak nacije uzimaju kao nešto što je fiksirano samo za tu epohu, što bi zapravo spre­ čavalo mogućnost uočavanja momenata razvojnosti, preobra­ žavanja u fenomenu nacije. Cilj rasprave je bio da se na određen način doprinese marksističkoj revalorizaciji našeg istorijskog nasleđa i kriti­ čkom suprotstavljanju, simplifikacijama i mistifikacijama u pristupima izučavanju problematike nastanka i razvitka srp­ ske nacije, da se ukaže na metodološko-teorijska i društveno-politička pitanja, potrebu i smisao naučnoistraživačke obrade ove problematike; da se kritički preispitaju mogućnosti poje­ dinih naučnih disciplina i metoda u izučavanju ove problema­ tike i naznače metodološko-teorijske odrednice jednog mogu­ ćeg integralnog, marksistički zasnovanog pristupa izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije. Posebno želim da istaknem da ova rasprava nije organizovana sa zadatkom da pruža neki prikaz, pa čak i skicu pri­ kaza istorije nastanka i razvitka srpske nacije. To bi, čini mi se, moglo da dođe tek u nekoj kasnijoj fazi izučavanja. Imajući u vidu činjenicu da nikada nije dovoljno takozvanih prethodnih radnji, posebno metodoloških, rasprava je zamiš­ ljena kao neka vrsta radnog doprinosa, sudelovanja u stva­ ranju moguće sinteze saznanja o nastanku i razvitku srpske nacije. Verovatno bi, za ovaj trenutak, bilo dovoljno ako bi objavljivanje rezultata naučnog skupa u ovom zborniku podstaklo na aktivniji i celovitiji naučnoistraživački rad u izu­ čavanju problematike nastanka i razvitka srpske nacije. MILENKO MARKOVIĆ

6

PRILOZI

ANDREJ MITROVIC NEKOLIKO TEZA O USLOVIMA I MOGUĆNOSTIMA PROUČAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE Zadatak ovog priloga je da ponudi neke teze koje bi mogle poslužiti kao okvir i povod za dalja razmatranja, i to uz vođenje računa o ranije dostavljenim referatima u kojima su uži stručnjaci izložili osnove i pristupe, koje proučavanju srpske nacije pružaju posebne društvene nauke.1 Nas su, s obzirom na ovo, zainteresovale tri grupe pitanja: o naučnoj potrebi proučavanja ove vrste tema danas, o savremenim opštim osnovnim uslovima istraživanja ovakve tematike i o po­ sebnim sadržajima izučavanja srpske nacije. I. NAUČNI SMISAO TEME Novija istorija sveta i Evrope, tj. negde od poslednje četvrtine XVIII veka pa sve do današnjeg dana — inače isto­ rija veoma složena, dinamična i sa stalnim geografskim šire­ njem obima područja najsnažnijih ispoljavanja — među svojim najuočljivijim i najvažnijim opštim pojavama, a koje se, takođe, rasprostiru tokom čitavog njenog razdoblja, sadrži i pojavu nacije. To znači da su tokom otprilike dva poslednja veka ge­ neracije i generacije živele i da nadalje egzistiraju, odnosno istorijski su delale i delaju u uslovima kada je postojanje na­ cije bilo značajan faktor, i upravo zato su nosile i nose sasvim određene ideje i osećanja. Otuda ukoliko nacija kao pojava 1 Ti referati su objavljeni u ovom Zborniku. Kada je reč o našim novijim proučavanjima nacije, posebno smo se poslužili sledećim knji­ gama: E. Kardelj-Sperans, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd s.a.; Z. Lerotić, Nacija, Teorijska istraživanja društvenog te­ melja i izgradnje nacije, Zagreb 1977; Pristup izučavanju nacije, Neki metodološko-teorijski problemi, Zbornik radova, Zagreb — Beograd 1978.

9

nije dovoljno saznata, ne može se tačnije shvatiti ni pomenuto istorijsko razdoblje u celini ni savremenost kao deo tog raz­ doblja. Sva dosadašnja opštija proučavanja pomenutog istorijskog odseka, ili bar samo razmišljanja o njemu, uzimaju u obzir naciju. Naučno-istraživački duh epohe, koji se može i okarakterisati kao radoznali racionalizam usmeren na tačno saznava­ nje sveta kako bi se doprinelo mogućnosti njegovog višestrukog menjanja, traži i otkriva stalno nova saznanja i sve više teži njima, pretpostavljajući da je to izuzetno vredno. U okvirima ove angažovanosti na više načina se proučava i nacija, tim pre i tim više što se pojava nacije istorijski do sada snažno i mnogovrsno iskazala, pa se nudi i kao važno i kao široko i bogato posebno područje saznavanja sveta. Takođe se s razlogom čini da se na osnovu saznanja može podesiti ponašanje prema njoj u smislu ili oslobađanja od ograničavajućih dejstava nekih nje­ nih delovanja, koji su tim uticajniji što je čovek njih nesvesniji, ili negovanja onoga u njoj što predstavlja vrednost u oslobađanju čoveka i u stvaranju slobodnog društva. Može se uzeti da postoje dva osnovna puta istraživanja nacije. Oni međusobno ne samo što se ne isključuju nego njih, smatramo, treba shvatiti kao međusobno dopunske ukoliko se želi postići potpunije saznanje. Jedan od tih puteva je teorij­ ski i on se pre svega bavi celinom pojave i teži otkrivanju nje­ nih suština, a drugi je analitički i bavi se nacijama kroz nji­ hove posebne sadržaje uz naglasak na karakteristikama s ob­ zirom na istorijsko vreme i istorijsko-geografski prostor. Naučni saznaj ni napor čini se posebno potreban u nas, pošto smo stanovnici prostora jugoistočne Evrope, na kome su se u novovekovnoj istoriji snažno iskazale mnogobrojne, mada relativno male nacije, i na kome su te nacije i danas jedna od osnovnih činjenica istorijskog života. Tim pre što u samoj državi čiji smo građani živi upravo, u našem vremenu, izmešano više nacija i što saznavati ove sa savremenih istraživa­ čkih osnova predstavlja napor od naučnog, kulturnog i šireg društvenog značaja. Naša je tema ovoga puta ograničena na srpsku naciju, tj. na njen nastanak i razvitak, i naš napor razumemo kao poku­ šaj iznalaženja istraživačkog pristupa jednom mogućem poseb­ nom primeru iz okvira proučavanja i saznavanja pojave na­ cije. Ako ovaj pokušaj urodi rezultatom, onda on može poslu­ žiti, mada je u prvom redu prilog jednoj posebnoj tematici, kao iskustvo za posebna proučavanja drugih nacija i može da bude koristan za proučavanje pojave nacije u celini. Odnosno, polazimo od uverenja da se i posebnim istraživanjem neke od nacija mogu dopuniti i unaprediti znanja o putevima sazrevanja i razvitka nacije uopšte. 10

II. SADAŠNJI OPŠTI OKVIRI ISTRAŽIVANJA NACIJE

1. Istorijski okviri Svako saznanje nastaje u sasvim određenim istorijskim okvirima i nosi jasna obeležja osnovnih okolnosti svoga vre­ mena. S obzirom na ovo mislimo da na današnja istraživanja nacije izuzetno značajno deluju tri šire istorijske činjenice. Prva činjenica je u tome što živimo u epohi u kojoj je još uvek nacija jedna od važnijih istorijskih pojava, mada je Zemlja sve više jedna istorijska celina; čak smo u tu pojavu i sami uključeni time što smo, bar kada je reč o ogromnoj većini današnjih ljudi, pripadnici neke posebne nacije. Tu či­ njenicu smatramo i delimično povoljnom za istraživača, pošto nije upućen jedino na metode kojima se služi istorijska nauka, nego znanja može da stvoni i stvara proučavanjem sebi savremenog sveta metodama drugih društvenih nauka, i delimično nepovoljnom, jer je, najpre, smanjena inače potrebna distanca od predmeta koji proučava, odnosno istraživač može, nesvesno ili svesno, da naučno nekritično prihvati sisteme vrednosti ili ograničenja koja na finiji ili grublji način nameću istorijsko-društvene okolnosti.2 Druga istorijska činjenica je u tome što je nacija relativ­ no star fenomen3 i što se stoga tokom skoro dvesta godina svog dosadašnjeg snažnog istorijskog ispoljavanja umnogome iskazala kao istorijska pojava.4 Ovo smatram povoljnim za istraživača, pošto mu na raspolaganju stoje raznovrsni sadr­ žaji d mnogostruka uloga nacije, i to u vidu istorijskog ra­ zvitka posebnih nacija. 2 Mislimo na neophodnost da nauka ne izneveri sebe postajući vulgarna apologija. 3 Postoje starije i mlađe nacije. Ovoga puta mislimo na naciju kao istorijsku pojavu uopšte i polazimo od njenih prvih istorijskih iskazivanja. 4 Istorija poslednjih dva veka sadrži više nacija i karakteriše se stalnom afirmacijom novih nacija, tj. društvenih zajednica sa svojim osobitim privrednim, šire uzeto kulturnim, društvenim i političkim ži­ votom, sa svešću o svojoj posebnosti na kojoj temelji posebna politička svest o svojim interesima. Na toj osnovi svet je i multilateralno organdzovan. sa stalno prisutnim težnjama da se izgrade nove nacionalne države ili autonomije u okvirima višenacionalnih država. Takođe se pokazalo da u političkom pogledu ima veoma raznovrsnih nacionalnih pokreta, od slobodarskih do totalitarnih, od — u odnosu na druge na­ cije — nesebičnih do sebičnih, i to često u okvirima jedne te iste nacije i u isto vreme. Uporedo je nacija istorijski srasla sa drugim i druga­ čijim istorijsikim pojavama, uključiv i dve najvažnije, najšire i najslo­ ženije pojave istorije XIX i XX veka — kapitalizam i socijalizam. Nacija je začeta na području borbe za slobodu i to je delom ostala do danas, posebno kroz delovanja odgovarajućih političkih pokreta, ali je u daljem razvitku povezivana i za autoritarne pokrete i imperijalističke težnje, pa je istorijski život nekih nacija duže ili kraće ispunjen i totalitarnim režimima i osvajačkim spoljnopolitičkim težnjama, pa i pokušajima.

11

Treća istorijska činjenica je u tome što smo žitelji, najpre, jednog socijalističkog društva, posebno i ovog konkretnog jugoslovenskog socijalizma. Ovu činjenicu shvatamo kao pred­ nost za istraživača, jer se socijalizam po pretpostavci racional­ no odnosi prema naciji: prihvata je kao pojavu koja ima svoje vrednosti u traganjima za društvom slobode, ali može da bude i ograničavajući faktor. A svim ovim je pretpostavljena po­ trebna umna distanca od predmeta koji se želi da proučava, i to bez obzira što se istorijski istraživač nalazi i u epohi delovanja nacije i najčešće je jedinka u okvirima sasvim odre­ đene nacije.5*Istovremeno je reč i o uslovu osmišljavanja na­ učnog napora, pošto otvara jasan put društvene upotrebljivosti naučnog rezultata. 2. Osobitost nacije kao predmet saznanja Nacija predstavlja složen predmet saznanja. Njena struk­ tura je veoma kompleksna, pošto je čine stopljene u neraskidivo jedinstvo — sačinjeno od mnogostrukih dijalektičkih veza — sve četiri osnovne oblasti istorijskih pojava: politika, uključiv i državu i ideologiju; društvo, uključiv različite društvene slojeve, i to ne samo kao učesnike nego i kao nosioce nacional­ nog života; privreda, uključiv i kapitalističke i socijalističke oblike proizvodnje; kultura, uključiv mnogobrojne i veoma raznovrsne oblike iskazivanja nacije u njoj, od načina života do nacionalnih osobenosti umetnosti i nauka. Složena je i zato što joj je, kao istorijskoj pojavi, kretanje jedna od suština, tj. što je kao celina promenljiva (pa svaka posebna nacija prolazi kroz svoje faze razvitka) i što joj je sadržina takođe dinamična (pa su njeni delovd podložni promenama, nastaju, razvijaju se i nestaju, i međusobno su spleteni stalnim odnosima).® Najzad, složena je i zato što u stvarnosti istorije postoji samo preko posebnih naaija. Takođe, nacija je, tako da kažemo, jedan od »sugestivnih objekata saznanja«. Nacije, uzete posebno, izgradile su svoje vlastite poglede na sebe, često sačinjen od sistema vrednosti, i teže da nametnu — posebno svojim pripadnicima, ali i dru­ gima — da ove poglede i vrednosti uzimaju kao istine u koje nije potrebno sumnjati i koje ne treba (čak koje se ne smeju) ispitivati, pa ni naučno istraživati. Reč je o samoviđenju i samopredstavljanju koji mogu imati karakter dogmi, od kojih deo ima ulogu — bez obzira na cilj radi kojeg su nastali — 5 Nije dakle ovde reč o vremenskoj udaljenosti, nego o teorijsko-metodološkoj distanci koja omogućava istraživaču da posmatra celinu i sadržaje svog predmeta (u ovom slučaju nacije) radi proučavanja. • Kao i istorijl uopšte, i naciji je kretanje jedna od suština; pri tom je reč o mnogovrsnim i složenim tokovima.

12

da stvarno prikriju prave sadržaje, čak i suštine.7 Ne retko, međutim, ove dogme na sebe uzimaju ruho naučno ili naučno-filozofski zasnovanih stavova i vrednostd, bez obzira da li su to stvarno ili nisu. 3. Načela istraživanja Da bi bile savladane teškoće o kojima je bdio reci, potreb­ na su jasna polazišta istraživanja. Kao načela koja obezbeđuju uspešna proučavanja nacije uopšte ili posebnih nacija, čini se da se danas mogu, sažeto izneseno, preporučiti sledeća: Uprkos sve neraskidivijoj vezanosti današnjeg istraživača za epohu delovanja nacije, kao žitelja te epohe, i bez obzira na njegovu moguću pripadnost nekoj od posebnih nacija, na­ ciju treba uzeti kao deo objektivnog sveta (dakako sveta čovekove istorije) i dosledno tome posmatrati je, uprkos svoj pro­ tivrečnosti, kao objekt van istraživača, svesno nastojeći da se apstrahuju inače objektivno postojeće i uistinu neraskidive veze koje spajaju naučnika i proučavano. Pošto je reč o istorijskoj pojavi koja ima, s jedne strane, i svoju prošlost i svoju sadašnjost u okvirima novije istorije, i, s druge strane, najraznovrsnije sadržaje — naciju treba is­ traživati interdisciplinarno s tim što okosnicu treba, mislimo, da pruži metod istorijske sinteze. Kada je reč o opštoj teorijsko-saznajnoj osnovi, nju u na­ šem vremenu treba tražiti u marksizmu. I to najmanje zbog tri razloga. Prvo, za naučni marksizam je svet u celini, pa i svet istorije, objektivan i vlada se po svojim zakonima, bez obzira što o njemu misle ljudi jedne epohe. Drugo, marksizam polazi od naučnog uverenja o saznajnosti sveta, i prirode i društva, te pruža i optimistički filozofski saznajni podsticaj i traži, saglasno Marksovoj kritici Prudonovog shvatanja istorije, svestran napor da se dosegnu objektivne suštine društveno-istorijskih pojava. Treće, marksizam pretpostavlja društvenu složenost pojava i kretanje unutar nje, i, posebno kada je reč o društvenoj strukturi nacije, kao i o društvenim izvorima i uzrocima pojedinih njenih samoprikazivanja i od nje stvorenih sistema vrednostd, traži utvrđivanje onih društvenih snaga ko­ je, najpre zbog svojih društveno-privredndh interesa, datoj na­ ciji nameću oblike politike, oblike svesti (u okviru ove i samosvesti), oblike privređivanja itd. 7 Svaku naciju prati razvijen sistem ideja koje predstavljaju njenu samosvest, ali time i njeno samoprikazivanje putem, sadržajem i for­ mom sugestivnih, vrednosnih stavova. Sami po sebi zanimljiv predmet za istraživanje, ovi sistemi ideja često predstavljaju svojevrstan plašt koji treba razgrnuti da bi se uočili pravi sadržaji koje pokriva i da bi se utvrdio stvarni odnos između tih sadržaja i njihovog ideološkog omota.

13

III. PROUČAVANJE SRPSKE NACIJE 1.

Posebnost teme »srpska nacija«

Čini nam se da gore navedeni opšti stavovi mogu biti ko­ risni i u proučavanju teme »srpska nacija«, ali pod uslovom — pošto je u ovom slučaju predmet istraživanja sasvim odre­ đen — da se vodi računa o posebnostima i osobenostdma onoga što se hoće da istraži. Međutim, sistematsko i podrobno izjaš­ njavanje o tome koje su to karakteristike, tj. za njih se opredeliti — zadatak je koji u ovom času smatramo da nije do­ voljno istraživački pripremljen. Ipak, iznećemo jedan predlog, ali samo zato da bismo možda doprineli podstreku za dalji rad. a) Karakteristike Za razliku od zapadne i srednje Evrope, u kojima se nacije jasno pojavljuju tek u epohi dosta razvijenog kapitalizma (u vreme visoko razvijene manufakturne proizvodnje, a posebno posle industrijske revolucije), u Srba je nacionalizam jasno prisutan još u vreme kada postoje samo prvi oblici nera­ zvijenog kapitalizma. Moguće je reći d to da se jači ili slabiji elementi nacionalnosti mogu prepoznati već u okvirima patri­ jarhalnog društva s tipičnim balkanskim odlikama krajem XVIII veka. Naučna zanimljivost ove činjenice ne umanjuje to što je uticala razvijena nacionalnost Srba u Vojvodini, gde su već bili zasnovani, naravno svojevrsni, građansko društvo i kapitalistička privreda. Na drugoj strani, u pitanju je jedna od onih nacija koje se svojim imenom vezuju za davna vremena, ovoga puta još za rani srednji vek, i na tom imenu različiti i geografski re­ lativno udaljeni delovi tih nacija zasnivaju uverenje o svojoj međusobnoj povezanosti i posebnosti prema drugima. U slu­ čajevima kada je reč o osećanju i svesti pripadnosti jednoj naciji, izgleda da izuzetnu ulogu ima svest o ranijem pripadništvu jednoj zajednici u okvirima sopstvene države u razvi­ jenom srednjem veku. Čini se, takođe, da se može postaviti i radna hipoteza (tj. teza koju treba preispitivati) da je ovakva svest odigrala ulogu jedne od hronološki prvih oznaka nastan­ ka srpske nacije. Ima, dalje, razloga i za ispitivanje hipoteze da se srpska nacija ne konstituiše, opet za razliku od nekih zapadnoevrop­ skih nacija (francuske, nemačke) u velikom ratu sa nekom drugom nacijom (odnosno sa drugim nacijama), nego da se ona u za nju prvom velikom ratu (prvi srpski ustanak) samo dalje oblikuje u jednom od svojih jezgara, u Srbiji, pošto je u osnovi tada već bila nastala. 14

Ako bi se sve napred postavljene hipoteze mogle dokazati kao tačne, onda bi proizašao zanimljiv zaključak da su narod­ ni književni jezik i stvaranje sopstvene države sledili oform­ ljenje srpske nacije i da su obe ove činjenice samo dopninele njenom konačnom učvršćenju i oblikovanju. Crkva je jedan od važnih faktora i u rađanju i konstituisanju ove nacije (prvenstveno u okvirima nacionalne svesti kao važnoj sastavnici nacije), što je, saglasno ulozi pravoslavne crkve i u nekim drugim zemljama istočne i jugoistočne Evrope (Rusija, Bugarska, Grčka), a suprotno suštinskoj ulozi katoli­ čke crkve u zapadnoj i srednjoj Evropi (zbog njenih univer­ zalnih osnova i bez obzira što se kasnije i katolička crkva pokazuje prilagođena naciji i čak mnogo puta uistinu nacional­ na, kakav je, na pnimer, slučaj sa anglikanskom crkvom u Francuskoj). Ovo je zanimljiva činjenica, jer su nacionalno osećanje i nacionalna svest u stvari svetovnog karaktera, a sama nacija deo epohe u kojoj ateizam nadvlađuje religioznost. U XIX veku srpska nacija postoji u više država, od kojih su neke najpre bile vazalne a potom suverene nacionalne, a neke tuđinske (habsburška i osmanlijska država). Istovremeno, nacionalna osećanja i svest u ovo vreme postoje ne samo u različitim slojevima nerazvijendjeg ili razvijenijeg građanskog društva nego i u još uvek patrijarhalnim zajednicama (ovde bi posebno trebalo odrediti obime uticaja: nacionalne propa­ gande vođene iz tada postojećih državnih jezgara ili država, spontanog uticaja uspešne borbe za emancipaciju delova nacije nastanjenih na drugim teritorij ama i vlastitog unutrašnjeg ra­ zvitka pojedinih delova). b) Problemske tačke Čini nam se da ima više problema u naučnom smislu reči, koji su to ili usled složenosti i nejasnosti samog objektivnog toka, ili su oni prividni, jer im se nauka nije do sada posve­ tila, odnosno nije dovoljno posvetila. Od tih problema izdvojili bismo sledeće: Nejasno je na koji se način stvara srpska nacija, koje su se uže pojave u nju ugradile i koje su činjenice odlučujuće uticale. Još je teško sa dovoljno dokaza odgovoriti na pitanje kada počinje da se stvara srpska nacija, a kada se može smatrati da je ona konačno i stvorena. Ova teza, uzeta povezano sa prethodnom, dozvoljava da se postavi i pitanje o dužini pro­ cesa nastajanja srpske nacije. Izgleda da su razlike između naroda i nacije ovoga puta takve da se u okviru užih pojava i opštijih i posebnih či­ njenica moraju tražiti »kritične tačke« od kojih se nacionalno 15

javlja kao istorijska činjenica.8 Isto se može reći za uži pro­ blem vezan za osećanja i svest o pripadnosti naciji za razliku od osećanja i svesti pripadništva narodu. Kada je reč o ulozi kapitalizma, mora se voditi računa da je u pitanju ili sasvim primitivni kapitalizam, ili manje ili više nerazvijeni kapitalizam, pa je potrebno sasvim određeno i podrobno utvrditi značaj i ulogu kapitalizma u saznavanju naše teme, a ne čini se, naučno uzeto, dovoljno ostati na najopštijim stavovima. c) Postignute naučne osnove Srne se tvrditi da je opšte gledište o neophodnosti inter­ disciplinarnog istraživanja najbolje polazište i kada se uzme neka uža tema, odnosno kada se jedino hoće da prouči neka određena nacija. Međutim, posebne nauke u nas suviše idu samo svojim putevima i otuda preovlađuju različita polazišta, raznovrsni metodi i razdrobljeni rezultati, te tek treba težiti selekciji i sintezi metoda i rezultata. Kada je reč o humanističkim naukama i jednom delu nji­ ma bliskih društvenih nauka, može se zapaziti da su one otkrile obilje podataka, da su zasnovale mnoštvo posebnih gledišta i da su u mogućnosti da iz svog ugla rekonstruišu osnovne linije razvitka posebnih sadržaja unutar teme o srp­ skoj naciji (etnos, jezik, država, crkva...). Međutim, kako su ovi rezultati plod istraživanja usmerenih ka posebnim temat­ skim područjima, otuda problem uklapanja ovih rezultata u proučavanje jedne nacije shvaćene kao ćelovite istorijske po­ jave. Drugi deo društvenih nauka usmerava pažnju na osnove i povezujuće sastavnice ove teme i traga za njima, takođe ukazuje na to gde su neka nova istraživačka područja, a i pruža korisne podstreke za izgradnju radnog istraživačkog mo­ dela. Ali, upravo se kod ovih nauka oseća da su one tek kod svojih prvih koraka u proučavanju srpske nacije i, štaviše, da — prenoseći na istraživanja ove teme svoju diskusiju o bitnim pitanjima o sebi samim — ostavljaju mesta razmišljanjima o njihovim pravim mogućnostima. Kao ono što nedostaje kod svih dosadašnjih istraživanja može se, po našem utisku, navesti sledeće: nije utvrđena ona »kritična tačka« (ili: nisu utvrđene one »kritične tačke«) od koje se (od kojih se), hronološki i sadržinski uzeto, može go­ voriti o srpskoj naciji za razliku od srpskog etnosa; još se ne vide ni suštinske i za različita područja zajedničke linije ra­ zvitka celine; nema još predloga teorijskih modela strukture 8 Ovde je pre svega u pitanju određivanje promene u kakvoći koja čini da jedna istorijska pojava nastane, a tek potom o utvrđivanju kada se po važećoj hronologiji to desilo.

16

i dinamike razvitka ove pojave, koji bi u stvari donosili razvi­ jene radne pretpostavke sadržaja i razvitka srpske nacije kao istordjske pojave; uprkos dosadašnjim i sadašnjim obimnim istraživanjima, još je ostalo dosta važnih odseka i pitanja koji tek čekaju obradu. d) Predstojeća istraživanja Odrediti buduća istraživanja jeste u današnjim uslovima zadatak sitručnjaka-specijalista za novovekovnu nacionalnu istoriju i za našu sociologiju, odnosno možda i etnopsihologiju, i to na osnovama pažljivih i dugotrajnih proučavanja. Zato ćemo jednostavno samo zabeležiti neka gledišta, pitanja i pro­ bleme koji se nama čine važnim. Najpre, istraživanje tematike o kojoj je ovde reč mora da pođe od shvatanja srpske nacije kao ćelovite pojave koja je sastavljena od političkog, privrednog, društvenog i kultur­ nog kompleksa, ali nikako kao od odvojenih i u sebi složenih područja, nego kao od suštinski međusobno sraslih strana iste celine. Drukčije rečeno, srpsku naciju kao objekt istraživanja treba shvatiti kao svojevrsnu složenu celinu, a ne kao meha­ nički zbir činjenica strogo razdeljenih »po rubrikama« velikih oblasti istorijskih pojava. Ovo ne isključuje nego, naprotiv, uključuje uža ispitivanja pojedinih odseka i pojava, pre svega onih koji su deo nacije, shvaćene kao celine, i izdvojenih samo radi ili lakšeg empirijskog dosezanja suština ili dopunjavanja celovite slike. Jedno uže područje koje se čini od izuzetne važnosti, a koje čeka da bude obrađeno, jeste ono gde je moguće i po­ trebno pažljivo i sasvim tačno utvrditi kada i kako nastaje srpska nacija. Ovo podrazumeva, s jedne strane, precizna ispi­ tivanja za razdoblje XVIII i početka XIX veka (a možda i vremenski šire): a) svih vrsta usmenih i pismenih samosvedočenja Srba o sebi, i b) svih vrsta zapisa drugih o Srbima, a, s druge strane, ispitivanje relevantnih privrednih, društvenih, političkih i kulturnih činjenica. Od nacije je nerazdvojan svojevrstan kolektivno-psihološki fenomen sačinjen od nacionalnog osećanja i nacionalne svesti, u čemu je uvek sadržan i jasan sistem ideološko-političkih vrednosti. Ispitivanje ovoga mora da pođe od pretpostav­ ke da nije reč o jedinstvenom, nego unutar sebe heterogenom fenomenu, čije se sastavnice — na osnovu znanja utvrđenih za druge nacije — međusobno razlikuju ideološki i politički, i (dosta pojednostavljeno rečeno i koristeći se uobičajenim rečnikom) mogu biti obeležene kao desničarske, usmerene (ili li­ beralne) i levičarske. Međutim, ovaj fenomen se na osnovama marksizma i savremene nauke može tačno ispitati i saznati, s tim što je potrebno posebno voditi računa da je društveno 17

zasnovan i određen, što znaöi da je neophodno sasvim određeno i po istorijskim razdobljima utvrditi društvene slojeve, grupe, ustanove i pojedince koji zastupaju desničarska, liberalna i levičarska uverenja, tj. pojedine sisteme vrednosti. Ovo podrazumeva i utvrđivanje kada, kako i zašto preovlađuju određeni pogledi i sistemi vrednosti. Važno je ponaosob ispitati, mislimo, i odnos srpske nacije prema nizu mnogo širih ideja zajednica, tj. prema idejama jugoslovenstva, slovenstva (sveslovenstva), južnoslovenstva i, možda, zajedništva balkanskih naroda, ali, drugo, i sasvim su­ protno, prema lokalizmima, regionalizmima i separatizmima unutar nje same.

18

MIROSLAV ĐORĐEVlC POLITIČKO-ISTORIJSKI p r is t u p iz u č a v a n ju POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE Političko-istorijski pristup ne može da iscrpi svu proble­ matiku izučavanja nacije, možda ne uvek ni onu najvažniju, ali bi svako izučavanje nacije bez političkih aspekata bilo ne samo nepotpuno već i suštinski neprihvatljivo. Političko-istorijsko posmatranje jedna je od metodoloških kompo­ nenata izučavanja nacije. Svi njegovi aspekti, naravno, ovde se ne mogu zahvatiti. Pretežno je reč o razmatranju nekih uslova i obeležja nacionalnog u procesu postanka srpske na­ cije koje bi omogućilo da se doslednije prate i značajni mo­ menti u njenom razvitku. Izlaganja su ujedno i prilog raspravljanju nekih metodo­ loško-teorijskih problema u izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Takva usmerenost nije dozvoljavala da se iz­ dvoje čisto teorijska od konkretno-istorijskih pitanja. Stoga je u vezi sa konkretnim političko-istorijskim zahvatima i radi njihovog obrazloženja, gde je to bilo neophodno, ukazivano i na odgovarajuće metodološko-teorijske probleme. Naravno, ne radi doprinosa izgrađivanju neke teorije o naciji uopšte, već radi pokušaja uspešnijeg prilaženja stvarnim problemima u izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. I U prirodi je političko-istorijskih pristupa da se suočavaju ne samo sa pitanjima postanka već i sa pitanjima razvitka nacije. Ne samo stoga što je to problemski potpuniji i istorijski širi već i metodološki pravilniji zahvat. Opravdano je pretpo­ stavljati da i nacija, kao istorijska kategorija, ne može potpu­ nije da se odredi ako se ne sagleda njen ukupni razvojni put (do sada dostignut), tj. istorijski razvitak u kome ona ostvaruje 19

kontinuitet — upotpunjujući svoje istorijske elemente, razrešavajući svoje istorijske protivrečnosti i rađajući nove, da i njih prevazilazi. Tek iz tih razvojnih perspektiva može se prići sagledavanju osobenog identiteta nacije, pa se i u njenom na­ stanku i u njenim daljim ispoljavanjima mogu istraživati novi kvaliteti koje njena obeležja stiču. Reč je o različitim dstorijskim situacijama, društvenim konfliktima i njihovim razrešenjima, pri kojima se bitno menja karakter ekonomskih, društvenih i političkih odnosa, a iden­ titet nacije ipak ne dovodi u pitanje. Naravno, pri tome se dovode u pitanje pojedina shvatanja identiteta nacije, bitnih njenih obeležja i korena iz kojih se povlače ta obeležja. Činjenica što je buržoazija na prelasku iz srednjeg veka u novi vek bila hegemon nove, nacionalne integracije, kao i činjenica što je ta integracija ispoljavala dominaciju buržoaskih interesa u unutrašnjim i spoljnim odnosima, vodila je različitim pretpostavkama o naciji u daljem društvenom ra­ zvitku. Bilo je i mišljenja da sa prestankom buržoaske hege­ monije u društvenoj integraciji prestaje i taj nacionalno-politički izražen momenat zajedništva, da bi ustupio mesto druk­ čijem zajedništvu, koje proizlazi iz razrešenja klasnih odnosa. Međutim, iz istorijskog fenomena »prisvajanja« nacije od strane buržoazije nikako ne proizlazi buržoaski karakter nacije uopšte, niti je ta kategeorija zasnovana isključivo na buržoaskom obliku društvenosti i zajedništva, da bi trajala samo dok taj oblik traje. Istorijski primeri razvitka nacija u uslovima socijalisti­ čkog preobražaja, zatim izrastanje novih nacija u procesima oslobađanja zavisnih i kolonijalnih zemalja — ukazuju da ka­ rakter nacionalnog zajedništva u ukupnom istorijskom razvit­ ku prevazilazi koncepte vezane isključivo za primere konstituisanja nacija iz vremena nastanka buržoaske epohe. U pitanju je, dakle, obeležavanje nacije kao šireg fenomena za­ jedništva koji ima svoje osnovne okvire, ali dobij a i istorijski različita obeležja i sadržaje, prema klasnim odnosima društva čije zajedništvo ispoljava. Razrešenjem buržoaskih odnosa nacija ne prestaje da postoji, nego se oslobađa svojih dotadaš­ njih protivrečnosti, klasnih ograničenosti, klasnog prisvajanja i klasne reprezentacije. Ujedno, razrešenjem klasnih protiv­ rečnosti i ograničenosti, sve više postaje izraz stvarne društ­ vene integracije zasnovane na ljudskoj ravnopravnosti. Rad­ nička klasa ne prisvaja »buržoasku nacionalnost«, već nacio­ nalnost razrešava buržoaskih protivrečnosti i ograničenja, vraćajući pojmu nacije veću homogenost. Utoliko više ukoliko se ona ostvaruje i u razvitku samog društva. U jugoslovenskim uslovima, iskustveni raspon po suština­ ma koje ga karakterišu istorijski je vrlo širok i bogat — od postanka nacija do nacionalnog razvitka u uslovima samo­ 20

upravnog socijalizma. To, svakako, prevazilazeći mnoga druga iskustva, posebno zapadnoevropska, predstavlja osnovu i za mnoge nove teorijske razrade, pa i za dublje istorijsko razma­ tranje ukupnog istorijskog razvitka nacije — u njegovom ok­ viru i za izučavanje postanka i razvitka srpske nacije. II Navedeni zaključci o istorijskim dimenzijama nacionalnog (do savremenih njegovih manifestacija) nisu istaknuti da bi se iz njih izvukao zaključak: da je sve što se kao nacionalno manifestovalo u prošlosti imalo buržoaski karakter nastanka i prisvajanja, klasni i protivrečan — a da sve što se danas os­ tvaruje u složenim i diferenciranim pojavama razvitka socija­ lizma kao svetskog procesa, samo sobom odmah daje sve uslove za razvitak nacije kao novog integriteta, lišenog posebnih inte­ resa, pa ii uslova za konfliktne situacije. Nastanak nacija bio je dug i složen proces, koji je na osoben način izražavao zajedništvo snaga koje su se borile protiv feudalnog poretka, a u nekim istorijskim okolnostima i protiv tuđinske vlasti. Što su istorijski uslovi nastanka nove epohe ispoljili dominirajući ulogu buržoazije u nacionalnom formiranju i manifestacijama »nacionalnih interesa«, posledica je onih istih uslova koji su odredili i njenu dominirajuću ulo­ gu u novom društvenom poretku, oslobođenom, istina, staleških privilegija i feudalnih stega, ali opterećenog novim kla­ snim protivrečnostima. I kao što je taj poredak malo zado­ voljio interese masa koje su se borile protiv feudalizma, tako isto je malo zadovoljio i njihove težnje za novim zajedništvom, koje je društvenim pokretima i ideološkim borbama bilo na­ javljivano kao zajedništvo oslobođenih ljudi i oslobođenih naroda. U savremenim uslovima, lišavanje nacionalnog zajedništva unutrašnjih i spoljnih konfliktnih odnosa i situacija, takođe je složen istorijski proces. On se ostvaruje kroz nove ekonomsko-društvene i političke uslove, koji su neophodna i stvarna osnova toga zajedništva. Samo sada je situacija bitno izmenjena, jer istorijski uslovi idu u prilog razvitku socijalističkih odnosa, kao osnove stvarnog zajedništva unutar nacija i izme­ đu nacija. Stoga borba za samoupravne socijalističke odnose i borba za slobodan razvoj nacija i njihovu ravnopravnost nisu dve paralelne borbe, već suštinski jedna ista borba — borba za nove odnose koji se manifestuju i kao društveni i kao na­ cionalni. Ukupni okvir istorijskih osnova nacionalnog razvitka do savremenog doba nije naglašen zato da bi se vršila metodo­ loški neprihvatljiva projekcija savremenih shvatanja, katego21

rij a ili institucija na prošlost. Ali za savremena naučna izu­ čavanja prošlosti neprihvatljivo je i to da se pojedine pojave i kategorije u svakoj epohi ili periodu ocrtavaju isključivo onim obeležjima koja su karakterisala njihovo nastajanje. S druge strane, takođe je neprihvatljivo davati naciji u svakoj epohi i periodu takva posebna obeležja, koja bi onemogućila da se istorijski razvitak ocrta kao razvitak određenog nacio­ nalnog identiteta. Nacija ima izvesna opšta obeležja, kao posebna istorijska kategorija. Ali, upravo stoga što je istorijska kategorija, oblici i sadržaji nacionalnog se u procesima razvitka ostvaruju kroz protivrečnosti kroz koje se kreće i sam društveni razvitak. Nacija u svome nastanku i razvitku na osobeni način prima uticaje osnovnih pokretačkih snaga ukupnog društvenog ra­ zvitka — inače se ne bi ni mogla ostvarivati kao posebna kategorija. Nastala u određenim istorijskim uslovima, ne može se trajno identifikovati sa svim uslovima u kojima je nastala, jer se i dalje razvija, i u novim istorijskim uslovima i sama preobražava. Upravo stoga se o naciji kao istorijskoj kategoriji može govoriti samo ako se ima u vidu ukupan njen razvitak, uz uvažavanje svih uslovljenosti i osobenosti koje prate svako istorijsko kretanje, i uz uvažavanje svih preobražaja koji su njegova tekovina. III Političko-istorijska razmatranja sreću se sa nacionalnim stremljenjima, nacionalnim borbama, nacionalnim dostignući­ ma; nacionalno takođe dobij a svoje mesto u političkim pokre­ tima, programima i ostvarenjima; istorijski tokovi ukazuju na dinamične elemente sukoba unutar nacije i između nacija, na društvene i političke odnose kao faktore konflikata ili saradnje. U konkretnim političko-istorijskim razmatranjima otkri­ vaju se različite i različito ispreplitane okolnosti. Bilo je zajed­ nica u kojima se nacionalni preobražaj ispoljavao kao unutraš­ nji proces društvenog i političkog razvitka; druge su zajednice stajale i pred zadatkom nacionalnog oslobođenja; nekim je za­ jednicama predstojalo i nacionalno ujedinjenje. U slučaju postanka srpske nacije kao da se sreću svi istaknuti momenti političko-istorijskog posmatranja, odnosno sve složenosti u kojima se nastanak nacije može konkretno-istorijski ostvarivati: društveni preobražaj, nacionalno oslo­ bođenje, nacionalno ujedinjenje — a sve to u osobenim odno­ sima sa drugim zajednicama na balkanskom području i u slo­ ženim širim, evropskim okvirima istorijskih zbivanja. Svakako, te su složenosti otežavale naučna izučavanja, koja su sve više zaostajala za dinamičnim procesima razvitka. 22

Može se reći da za potpuniju sintezu ukupnog razvitka srpske nacije još nema dovoljno predradnji ni metodološkog karak­ tera ni s obzirom na istraživanja empirijskog materijala. Do­ sadašnji domašaji u izučavanju i prikazima društveno-političke i nacionalne istorije Srba nisu dovoljno razgraničili ni poje­ dine istorijske epohe, a ni periode koje one obuhvataju, da bi se postavila potpunija osnova za jednu istorijsku sintezu. Ipak, različita je situacija u istraživanju pojedinih epoha i perioda. Na to su uticala i sama istorijska zbivanja. Od revo­ lucionarnih promena u našoj zemlji, i nacionalno pitanje i pitanje nacije, kao istorijske kategorije, najšire su i najinten­ zivnije proučavani u okviru istorijskih zahvata borbi za revo­ lucionarni preobražaj i kao njen deo, kao i u tokovima raz­ vitka socijalističkih odnosa. S druge strane, svestrano su rasvetljavani i koreni nacionalizma i oblici njegovih ispoljavanja, kao i mnoga pitanja povezana sa borbom protiv nacionalisti­ čkih pojava. Usmerenost političkih, teorijskih i istorijskih interesovanja na novija i savremena zbivanja potpuno je razumljiva. Ali, u uslovima koji se pružaju integralnim naučnim izučavanjima manje ima opravdanja izostajanje potrebnih napora na pot­ punijem izgrađivanju jedne sinteze razvitka od samog postan­ ka srpske nacije (i uslova koji su taj postanak pripremali). Stoga često pojedina shvatanja i interpretacije sa pozicija buržoaske ideologije, koje i same predstavljaju oblik ispolja­ vanja nacionalizma, za pokušaje svoje afirmacije koriste či­ njenicu što još nema potpunijih rezultata naučnog istraživanja istorijskih okolnosti i istorijskih suština, koje su dovele do stvaranja srpske nacije i dale joj određena obeležja. U takvoj situaciji pokušava se sa proturanjem davno prevaziđenih (i razobličenih) shvatanja o obeležjima nacionalnog u postanku srpske nacije. Ne treba, naravno, potcenjivati ni teškoće prilikom obezbeđenja svih potrebnih uslova za svestranija naučna izučavanja. Za mistifikacije nacionalnog već je stajao na raspolaganju ceo arsenal koji se stvarao više od jednog veka buržoaske klasne vladavine i buržoaskog nacionalizma. Ali, može se reći i to, da se za objektivna naučna tumačenja istorijskih procesa u XIX veku nisu dovoljno koristile tekovine progresivne dru­ štvene, političke i nacionalne misli. Ima dosta izvora iz kojih su se mogla potpunije koristiti i sva ranija revolucionarna saznanja. Potrebno je šire mobilisati nasleđe svih onih gene­ racija koje su tokom gotovo dva stoleća prolazile kroz okršaje i obračune u borbama za nacionalno i društveno oslobođenje, a zatim za pravednije društvene odnose i nacionalnu ravno­ pravnost. U našim savremenim ostvarenjima i stremljenjima, pozi­ vamo se na zaista vredne istorijske tradicije, posebno na shva23

tanja nacionalnog od početaka razvoja srpske socijalističke misli. Međutim, okrenuti pretežno vezama te tradicije sa našom savremenošću, manje smo u istorijskoj nauci sagledavali i izučavali istorijske naslage društvene i nacionalne problema­ tike čije su protivrečnosti otkrivale političke borbe i revolu­ cionarna misao XIX veka. Jer ona nije dala samo revolucio­ narne najave novog već i revolucionarni obračun, oštar i be­ skompromisan, sa prošlošću. Ukratko, ta vremena nisu samo najavljivala budućnost već su rasvetljavala i prošlost, upravo stoga što su i sve snage i odnosi prošlosti bili dovedeni na krupnu istorijsku prekretnicu, koja je nametala ispoljavanje određenih istorijskih opredeljenja. Konfliktne društvene, političke i ideološke situacije, koje su se ispoljile sedamdesetih godina XIX veka, najavile su mnoga pitanja daljeg razvitka srpske nacije, a u delu Svetozara Markovića nazirali su se i mnogi problemi socijalizma. Međutim, i Markovićevo delo, kao i mnoga svedočans-tva nje­ govog vremena i ranijih nastojanja, značajan su oslonac i za političko-istorijsko razmatranje prethodnog razvitka, dinamike i protivrečnosti postanka i razvitka srpske nacije. Ukratko, pružaju doprinose onim izučavanjima postanka i razvitka srpske nacije koja se ostvaruju kao naučna upravo stoga što obuhvataju kontinuitet nacionalnog razvitka, sagledavajući i njegove podsticaje u protivrečnostima društvenih i političkih kretanja. IV S druge strane, već se od kraja XVIII veka, sa novim ekonomskim odnosima, kapitalističkim, i nastojanjima za he­ gemonijom građanske klase kao nove društveno-politički integrišuće snage i u nacionalnom vidu, razvijao buržoaski koncept nacije i nacionalnog, koji je inspirisao i naučno stvaralaštvo. Ali, pri posmatranju toga razvitka ne mogu se, naravno, identifikovati stvarnost koja je dala impulse nacionalnom formi­ ranju, pa i ulozi buržoazije u njemu — i nacionalni koncept buržoazije koji se razvija i modifikuje kroz čitavo njeno tra­ janje kao vladajuće klase, izražavajući i sve promene njene istorijske uloge. Ulogu građanstva u nacionalnom »buđenju«, formiranju nacionalne misli, zatim u nacionalnim pokretima i nacionalnooslobodilačkim borbama, nije zanemarivala ni srpska građan­ ska istorijska nauka. Ali se prema ovoj problematici različito odnosila, već prema tome da li je negovala tradicije vremena u kome je građanstvo istupalo kao progresivna društvena sna­ ga, ili se pak, kada je građanstvo prestajalo da bude faktor progresivnog razvitka, odricala i njegove revolucionarne tra24

dicije. Srpska građanska istoriografija imala je uslova da pru­ ži izvesne doprinose samo izučavanju onoga perioda u kome je građanstvo doprinosilo nacionalnom konstituisanju u uslovima borbe protiv feudalizma i tuđinske vlasti. Ali ne i za periode u kojima je buržoazija očigledno sopstveni ideal unu­ trašnjeg jedinstva i spoljne ekspanzije nastojala da prikaže kao tradicionalnu srpsku misao, ili pak nacionalni zadatak Srbije. U razvitku građanske misli ispoljavaju se i specifične od­ rednice istorijskih, društveno-političkih i ideoloških situacija. U Srbiji je na taj razvitak uticala i struktura građanske klase, karakter njenih partijsko-političkih opredeljenja i diferenci­ ranja, kao i stepen zaoštravanja društveno-političkih suprot­ nosti i opšteg odnosa klasnih snaga. Iz pera pojedinih pisaca krajem XIX i početkom XX veka nastajali su ozbiljniji pri­ lozi izučavanju postanka i razvitka srpske nacije, mada su se u to vreme u vladaj učim vrhovima razvijale i najekstremnije velikosrpske tendencije. Sami ti pisci nisu prevazilazili buržoaska ubeđenja, ali su nastojali da ih ponovo ožive na tra­ diciji nekadašnje istorijski progresivne uloge građanstva. S druge strane, već sredinom XIX veka moglo se uočiti kako građanska misao i literatura o srpskoj naciji i nacional­ nim zadacima Srba počinje da se ograđuje od svakog nadovezivanja na vremenski bliske revolucionarne tradicije građan­ stva, a i samog srpskog naroda. Ta građanska misao ne odvaja se od dnevne nacionalističke politike svoga vremena, a mnogi njeni tvorci su i nosioci te politike. I upravo je to vreme stvorilo glavniji arsenal nacionalističke misli i argumentacije, kojim se služio i kasniji nacionalizam. A ujedno i arsenal misli koje su se projicirale unatrag, kao da je srpska nacija nastala i razvijala se na tim odlikama koje su odgovarale velikosrp­ skom nacionalizmu iz sredine XIX veka i njegovim aspiracija­ ma u unutrašnjoj i spoljnoj politici. Podvajajući ove dve varijante u razvitku građanske misli o srpskoj naciji, potrebno je istaći ne samo njihovu razliku u stavovima već i značaj doprinosa nauci koji je imala jedna od njih. U pojedinim svojim domašajima, građanska literatura je sa dosta oštrine analizirala i prikazivala sukob novovekovnog i srednjovekovnog, građanskog i narodnog sa feudalnim i religioznim, upravo u procesima nastanka srpske nacije. S druge strane, takođe je karakteristično što se u tom nasleđu na dosta mesta ističe — kao prateća (pa i suštinska) pojava formiranja srpske nacije — potiskivanja ideološkog i društveno-političkog uticaja crkve i predstava o srednjovekovnoj državnosti, a nasuprot tome sve jači uticaj novog društveno-političkog i idejnog razvitka. Građanska misao, naravno, ni u tumačenju prve, revolu­ cionarne etape nije mogla da bude potpuno dosledna, jer ni 25

u demokratskom preobražaju buržoazija nije išla do kraja. Ali, i taj njen domašaj obavezuje da se postavi pitanje u kojoj meri pojedini savremeni prikazi i na koji način prevazilaze prikaze koje su dali »klasici« srpske građanske misli pišući o nacionalnom »buđenju« i rađanju nacionalne kulture, posebno o pojavama na prelasku iz XVIII u XIX vek. Katkad se previđa sukob srednjovekovnog i novovekovnog, koji su gra­ đanski pisci naglašavali i u nastanku srpske nacije. Time se neopravdano zamagljuju već uočene osnovne društveno-političke konfrontacije iz doba nastanka srpske nacije. Bez takvih jasnijih razgraničenja ne mogu se potpunije razumeti ni različite tendencije u razvitku misli o srpskoj naciji, niti potpunije razjasniti ideološke konfrontacije sedam­ desetih godina XIX veka. A one su značajne i zbog odricanja građanstva od sopstvenih revolucionarnih tradicija (i revolu­ cionarnih tradicija srpskog naroda uopšte), i vraćanja na fe­ udalnu epohu, na srednjovekovno pravoslavlje, pa i na »duh« institucija srpske srednjovekovne države, radi njihovog ugra­ đivanja u »biće« srpske nacije. Najzad, nije potrebno naročito naglašavati da se bez ovih domašaja (protivrečnih i u razvitku građanske misli) ne može pravilno oceniti ni doprinos koji je revolucionarna misao u Srbiji XIX veka dala izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Odatle i izvesno zaostajanje za njom i u savremenim naučnim nastojanjima za prikazom suštine društvenih, politi­ čkih i nacionalnih preobražaja Srbije od kraja XVIII do sre­ dine XIX veka. V Postanak srpske nacije i sam je izraz nastajanja nove epohe, raspadom feudalizma i svih srednjovekovnih oblika živ­ ljenja i mišljenja. Dakle, izraz onih procesa koji su i širom Evrope već najavljivani i ostvarivani, ukazujući na neosporne elemente razdvajanja novog doba od srednjovekovlja, bez obzira koliko su bili kraj jedne i nastanak nove epohe utkani jedno u drugo. Međutim, u istorijskim uslovima razvitka Srba, nije samo to proizlaženje jedne epohe iz druge često vuklo ka tome da se više govori o predistoriji postanka srpske nacije nego o samoj njegovoj istoriji, a ne retko i da se ta predistorija i istorija identifikuju. Razlog se obično nalazio u istorijskoj či­ njenici što su u srednjem veku Srbi potpali pod tursku vlast i u teškoj situaciji morali da se bore za očuvanje svoga etni­ čkog identiteta i zajedništva. Polazeći od toga da bez etničkog identiteta i zajedništva nema jedne bitne osnove nacije, uslovi očuvanja etničkog, i kada su se pravilno shvatali, prilično

proizvoljno su se tumačili kao faktori nastanka srpske nacije. Pri tom se zaboravljalo da ni iz etničkih sastava u zemljama u kojima oni nisu bili ugroženi nije nastajala nacija bez jasno određenih, novih istorijskih uslova. Ti istorijski uslovi su stvarna polazna osnova i za izučavanje postanka srpske nacije. Sam pojam etničkog i njegova shvatanja, kao osnove poj­ ma naroda, novijeg su doba, kada se narod i stvara kao nova zajednica. Stoga su problematične mnoge predstave o etničkom u feudalnom dobu, posebno sa gledišta faktora njegovog oču­ vanja u smislu narodne zajednice. A to je i razumljivo, jer se pojam naroda izgrađuje kao društveni i politički pojam, narod je istorijska kategorija za čije je razumevanje nedovolj­ na njegova etnička osnova. On je jedan od stvarnih preduslova i za formiranje nacije, pod određenim ekonomsko-društvenim i političkim podsticajima stvaranja novog zajedništva. U pitanju su nove tendencije i nastojanja koji su doveli do novih društvenih kvalifikacija ne samo građanina kao istorijskog subjekta već i etničke mase iz koje se oblikuje narod, kao nova društvena kategorija. Od kmetova pod vladavinom feudalaca, i vernika o čijoj »duši« vodi brigu crkva — postaje narod, istina najpre kao zbir podanika na vladarevoj teritoriji, kao masa iz koje se regrutuje vojska, kao radna snaga i poreski obveznici. Još uvek su »prost«, »glup«, »lenj« gotovo sinonimi pojma narod, ali je on ipak dobio veći značaj u državnoj politici, postao je i objekt državnog staranja i prosvećivanja, makar i potčinjenog interesima »prosvećenog apso­ lutizma« čija je deviza bila: »Sve za narod, ništa pomoću naroda«. Koraci od humanizma do prosvetiteljstva, i od prosvetiteljstva do revolucionarne koncepcije rušenja društveno-feudalne, političko-apsolutističke i religiozno-crkvene ukupnosti izražavali su se i u novim svojstvima i obeležjima naroda. Upravo su i bili izraz neophodnosti i mogućnosti da se zastareli društveno-politički poredak revolucionarno ruši pomoću naroda. To primarno antifeudalno jedinstvo buržoazije i na­ rodnih masa davalo je i izrazite oblike nacionalnog stapanja (ali ne i klasnog) u ovom revolucionarnom obračunu. Izražava se politički i u novom, nacionalnom predstavništvu, narodnoj skupštini, nasuprot ranijim oblicima staleškog predstavništva. Prelaz u novu istorijsku epohu i u srpskoj istoriji je manifestovao antifeudalna stremljenja, i to kako u suprotstavlja­ nju prosvetiteljskog racionalizma religioznim pogledima tako i građanskog društva feudalnoj crkvenoj organizaciji. S druge strane, arhaičnim etničkim obeležjima feudalnog sela suprot­ stavljao se politički pojam naroda (»uzdizanje naroda do svesti o njegovom političkom biću«). U takvim istorijskim konfrontacijama različita raspravlja­ nja, npr. o ulozi pravoslavne crkve u očuvanju etničkog iden­ 27

titeta srpskog naroda, kao faktora postanka srpske nacije, mogu da unesu izvesne nesporazume. A nesporazumi neizbežno nastaju ako se ne postavi izvesna (a i bitna) razlika između faktora očuvanja etničkog identiteta i integriteta i faktora koji su uticali na stvaranje nacije. Reč je o narodu kao takvoj istorijskoj, društvenoj kategoriji za čije je objašnjenje nedo­ voljna etnička osnova. Sa njom se ne može identifikovati čak ni u onom smislu u kome je etničko zajedništvo jedno od obeležja nacije. Jer i etničko u funkciji izgrađivanje nacije nosi i Izvesna nova svojstva. Kao što npr. i narodni jezik dobija izvesna nova svojstva kao jezik nacije. Uloga pravoslavne crkve u očuvanju etničkog identiteta srpskog življa u »prednacionalnom dobu«, bez obzira kako se ona ocenjivala, ne može se jednostavno prevesti na odgovara­ juću ulogu u formiranju srpske nacije. U Vojvodini se vodila borba protiv društveno-političkih tendencija koje su i u sopstvenoj, srpskoj sredini kočile proces nacionalnog formiranja. Ujedno je ta borba ukazala da je — bez obzira na ulogu crkve u srednjovekovnim nastojanjima za očuvanje srpskog etničkog integriteta i njegovih obeležja — do vremena formiranja srpske nacije — trebalo pomoću prosvetiteljstva i njegovog racionalizma raščistiti sa religioznim pogledom na svet, jer nije odgovarao društvu koje se rađalo. Nasuprot tome, u užoj Srbiji (najpre u okvirima beogradskog pašalukaj ustanak protiv Turaka, izrazito antifeudalnog, društveno-progresivnog karaktera, čistio je put za nove odnose, ali i takve u kojima će se mnoge privilegije tek stvarati. Borbi protiv feudalne i tuđinske vlasti u Srbiji nisu izrazitije stajale na putu neke sopstvene društveno-konzervativne tendencije, a ni pravoslavna crkva, koja se u domaćem sastavu svodila na najniži sloj sveštenstva. I ukoliko će se javljati izvesne pretenzije za značajnijom ulogom crkve, one će se morati vezivati za nove društvene odnose i nove politi­ čke okvire. Stoga je i sveštenstvo sopstvene perspektive mo­ ralo tražiti u borbi naroda za oslobođenje od tuđinske vlasti, i u daljim tokovima izgradnje nove srpske državnosti. VI Ekonomski i društveni razvitak Srbije krajem XVIII i početkom XIX veka ukazuje na izvesne bitnije elemente no­ vih ekonomskih i društvenih odnosa kao preduslova za na­ stanak srpske nacije. Ipak, ne može se reći da se obim i domašaj tih uticaja d njihovih rezultata mogao odmah pridružuti izrazitij im primerima nacionalnog konstituisanja buržoaske epohe. Zakonitosti nacionalnog konstituisanja ne menjaju se time što se ostvaruju u posebnim uslovima, ali način 28

konkretnog postanka pojedinih nacija bliže karakteriše obeležja nacije, najpre u njenom nastanku, a zatim i obeležja nacionalnog u njegovom razvitku. I kod posmatranja postanka srpske nacije ne može se ograničiti samo na faktore koji su u osnovi toga procesa, već su bitni i oni momenti koji karakterišu naciju kao osobenu pojavu, u njenim konkretnim obeležjima. Na osnovu pojedinih podataka, u društvenoj i ekonom­ skoj osnovi mogu se nabrajati seoski trgovci i izračunavati obim njihove razgranate trgovine po stranim tržištima već od kraja XVIII veka, a katkada procenjivati i kapitali kojima su raspolagali; mogu se davati i primeri ugleda trgovca u srp­ skom selu i uloge u srpskim ustancima. Međutim, obazrivije treba prilaziti oceni da li oni već tada predstavljaju takvu građansku snagu koja nije samo snažan faktor novih procesa već i vidljivije stvara novu društvenu integraciju, političko zajedništvo i obeležje nacionalnih osobenosti. Srpske ustanke izrazito su nosili selo, knežina, nahija. Tim okvirima življenja bila je saobražena i organizacija ustariičkih vojnih odreda. Bila je to oštra borba protiv turske vlasti identifikovane sa feudalnim izrabljivanjem. Ali, to još nije značilo neposredne mogućnosti da nešto što bi već sazre­ lo u utrobi feudalne epohe kao novi, kapitalistički i buržoaski, ekonomski u društveni odnos dobije pun zamah i sopstveni politički oblik. Ustanička revolucionarna ostvarenja bila su rezultat borbene snage i istrajnosti seljačkih masa, ali i sla­ bosti turskog feudalnog sistema koji se raspadao ne stvarajući u sebi ništa novo. U takvom rasponu između srušenog feudal­ nog i tuđinskog, i još neizgrađenog buržoaskog kao »sopstvenog«, jedinu uočljivu rezervu obeležja nacije koja je nastajala davalo je ono što je živelo u srpskom narodu. Afirmacija postojećeg narodnog, od Višnjićeve guslarske epike do uobličenja književnog jezika i »narodnog blaga«, koja je među narodne običaje stavljala i veru i crkvu, ne izražava samo tradiciju sela i snagu ustaničko-seljačkog. Ispoljava i odsustvo gradova i građanskog, građanske kulture i građanskog potčinjavanja crkve — ukratko, svih onih vidlji­ vih dstorijskih rekvizita građanske hegemonije u nacionalnom konstituisanju. Međutim, ne treba zanemariti ni one tradicije narodnog koje su se ispoljile u novim kretanjima i tendenci­ jama, idući u susret novim oblicima političkog življenja. Već i savremenici koji su prvi počeli beležiti i uobličavati istoriju srpskog naroda ili su pak pisali o njegovom životu, u njegove običaje su stavljali i način rešavanja zajedničkih, ži­ votnih pitanja. Ne samo što su pisali o narodnoj samopomoći, o mobi i pozajmici, već i o samoupravi u selu i knežini. I kad je narod ustajao da iskaže svoja shvatanja onoga što je tre­ balo da mu donose oslobođenja od turske vlasti, ustajao je 29

kroz pokušaje da neposredno vrši upravo ta svoja prava, koja je smatrao neprikosnovenim. Pri tome, posebno u đakovoj buni 1825. godine, zahtevi za konstituisanjem narodne skup­ štine ćele Srbije (a ne samo u lokalnim okvirima) predstav­ ljali su nastojanja za višim domašajem narodnog samoorganizovanja. Tome je svakako doprinelo i to što su ove zahteve podržavali, a dobrim delom i formulisali, oni slojevi seoske buržoazije koji su bili nezadovoljni monopolističkim pozicija­ ma starešinskog sloja, privilegisanih nosilaca nove srpske vla­ sti. Sve je to ukazivalo na izrazite tendencije ka novim obli­ cima političke integracije, ali ih još nije ostvarilo. Bez ostvarenja buržoasko demokratske osnove, u istorijskim uslovima u kojima je ona bila neophodna za izrastanje nacije, mnoga progresivna nastojanja u srpskom narodu nisu se mogli uzdići do punijeg značaja niti predstavljati odgova­ rajući faktor nacionalnog razvitka. Uza svu veličinu i značaj narodnog doprinosa u stvaranju uslova za rađanje nacije (i izgrađivanje nacionalnih obeležja), ono je bilo opterećeno istim slabostima kojima i rađanje novog društva. Osim traj­ nijeg etničkog i jezičkog, kao i tradicija o samoupravnosti, mnogi elementi narodnog iz tih vremena raspadaće se u pro­ cesu raspada onih seoskih odnosa u kojima su nastajali i u kojima su se ispoljavali. Ali, nisu dobij ali odmah zamenu u novim odnosima i oblicima društvenog razvitka i političkog konstituisanja, niti u novim društvenim i političkim vrednostima. Selo se brže raspadalo i gubilo svoja ranija obeležja, nego što je građanstvo postajalo integrišuća snaga nacije i doprinosilo daljoj izgradnji nacionalnih obeležja. Politički — narod je pre izgubio svoja prava nego što je građanstvo steklo svoja. Rezultat je bio jedan period koji su mnogi savremenici nazivali uvođenjem »birokratskog sistema«, pa i vladavinom »birokratske klase«. VII U Srbiji je, s obzirom na okolnosti njenog ekonomskodruštvenog razvitka, osobene uslove oslobodilačke borbe protiv turskog feudalizma i turske vlasti, kao i tokove kon­ stituisanja sopstvene, nove državnosti, trebalo dosta vremena da se savladaju mnoga zakašnjenja. Ne bi se moglo reći da se istovremeno, i u punom smislu ostvarilo i nacionalno oslo­ bođenje i buržoaska revolucija. Snage koje su bile dovoljne da u vreme kriza turske imperije razaraju feudalne odnose i emanaipuju se od tuđinske vlasti nisu se ispoljile kao one snage koje su bile dovoljne da odmah, na tekovinama ustana­ ka, izgrađuju buržoasko društvo, buržoasku državnost i buržoaski politički sistem. Stoga nisu mogle biti ni hegemon na30

cionalnog konstituisanja u onome smislu u kome bi se odmah ostvarilo nacionalno zajedništvo izrazito buržoaskog karakte­ ra. Sporost u formiranju gradske buržoazije otežavala je da ona presudnije utiče u situacijama u kojima se u Srbiji pita­ nje vlasti neposrednije postavljalo i rešavalo. To se uočava u razvitku ustaničke Srbije 1804—1813, stvarne samouprave 1815—1830, i u razvitku kneževine Srbije od 1830. godine nadalje, sve do sedamdesetih godina XIX veka. Izučavanje razvoja ekonomskih odnosa može u znatnoj meri da objasni klasne osnove »birokratskih režima« koji su se smenjivali u Srbiji u XIX veku. Ali, značajni su i oni ušlovi koji su u svesti masa (i ne samo masa već i prve građanske inteligencije) kao unutrašnje sukobe Srbije ocrta­ vali sukobe birokrati je i naroda, nerešdve bez zbacivanja bi­ rokratske vlasti. Odsustvo čak i najneophodnijih elemenata društvene i političke integracije za oblikovanje svesti o za­ jedništvu, dovelo je do poslovičnog antagonizma i samih poj­ mova narod i vlast. Birokrati ja nije mogla da pruži ni privid društvenog i političkog zajedništva i zaštite opštih interesa. S druge strane, »birokratski period« političke istorije Srbije, čiji je izraz »ustavobraniteljski« režim, nije se odlikovao po­ sebnim inicijativama daljem srpskom oslobođenju i ujedinje­ nju. Svedočanstvo o okvirima u kojima je ovaj birokratski režim mogao to pitanje da posmatra, predstavlja Garašaninovo Načertanije iz 1844. godine. Pritisak austrijske i ruske politike na Balkanu u okvirima evropskih interesa u rešavanju tzv. Istočnog pitanja našao je odgovor u projekciji jedne politike prisajedinjenja Srbiji oblasti koje bi »otpadale« od oslabljenog turskog carstva. To hi bila »Velika Srbija«, ali to još nije velikosrpska misao, koja će imati korene u drukči­ jim klasnim odnosima i istorijskim situacijama. Cak ni velikodržavne koncepcije iz vremena vlade kneza Mihaila, a ni Namesništva posle njega, ne prevazilaze birokratsko-državni koncept »Velike Srbije« i ne dopiru do velikosrpske misli kao ideološke osnove i izraza srpskog buržoaskog nacionalizma. A još manje se približavaju suštinskim društvenim i političkim problemima izgrađivanja srpske nacije. Ekonomska izučavanja mogu opravdano mnoge pojave u klasnoj relaciji »birokratskog« i »buržoaskog« u Srbiji da svedu na zajedničke interese novog, kapitalističkog razvitka. Ali, istorijska je činjenica da je i u načinu zadovoljavanja objektivnih interesa kapitalističkog razvitka bilo dosta vari­ janata. Tako se i osnovni buržoaski interes katkad ostvarivao sa potčinjenom ulogom same buržoazije, ako nije bila osobito sposobna za krupne istorijske poteze. Interese kapitalizma, a kroz njih i svoje nove sopstvene interese ostvarivali su i pruski junkeri, ako ne klasičnom buržoaskom revolucijom, a ono revolucijom druge vrste — »revolucijom odozgo«. 31

VIII

Sredinom XIX veka u Srbiji sa varoška buržoazija još nalazila u podređenoj ulozi u odnosu na birokratiju. Bila je nesposobna da se odlučnije bori protiv posebnih interesa birokratije, jer joj je podrška birokratije i dalje bila potrebna za ostvarenje sopstvenih interesa. To joj, naravno, nije sme­ talo da stalno priželjkuje takvu poziciju sa koje bi svoje interese sama mogla potpunije da ostvaruje. AK, nije bila spremna da se za njeno izvojevanje izloži riziku koji bi no­ silo neko revolucionarnije istupanje zajedno sa nezadovoljnim masama. Spori razvitak srpske buržoazije, sa priličnim obeležjima zelenaškog sticanja i ćiftinskog gledanja na »otečestvo«, nije mogao biti osnova izrazitijih nacionalnih tekovina i nacional­ nih tvorevina. Nije ta buržoazije praktično bila ni nosilac na­ cionalnog zajedništva kakvo se ostvarivalo u nekim drugim zemljama, u uslovima buržoaskog revolucionarnog uspona, u kome je hegemonija gradske buržoazije ostvarivala i krupnije zadatke u rađanju nove istordjske epohe. U razvitku buržoazi­ je u Srbiji, ni sredinom XIX veka nije se praktično ispoljavala neka njena sposobnost da se uzdigne do širih koncepcija čak i svojih sopstvenih interesa. Time se može objasniti zašto su u nastajanju građanske inteKgencije ne samo njeni prvi radikalniji (oni iz pedesetih godina XIX veka) već i prvi liberalniji pogledi bili u prUičnoj suprotnosti sa stvarnim bi­ ćem klase čija je nastojanja trebalo da izražavaju. Ukratko, ima osnova za shvatanje da sve ono što se manifestovalo u nastojanjima mlade građanske inteKgencije i u razvitku njene poKtičke misli ne treba smatrati kao nepo­ sredni izraz težnji tadašnje srpske buržoazije. Bilo je tu i izvesnog nastojanja za samostalnom ulogom inteKgencije u poKtičkom posredovanju između protivrečnih interesa biro­ kratije i čaršije. Ali, sa svoje strane, ta su posrednička nasto­ janja znatno doprinela daljem produbljivanju suprotnosti in­ teresa građanstva i narodnih masa. To su ušlovi koji su poKtički kompromitovali buržoaski liberalizam u Srbiji, najpre zbog njegovog odnosa prema režimu kneza Mihaila, a zatim i odnosa prema Namesništvu. Stoga se nova, revolucionarna društvena i poKtička misao u Srbiji, sedamdesetih godina XIX veka, počinje da ispoljava upravo kroz obračune sa liberaKzmom. Sve su te suprotnosti našle izraza i u shvatanjima o srpskoj naciji i nacionalnim zadacima Srbije. Bilo je to vreme koje je još pružalo neke izglede da se produženjem buržoasko-demokratske revolucije istorijski dograđuje srpska nacija. Ali, trebalo je odlučnije savlađivati otpore demokrat­ skom preobražaju od strane onih snaga koje su se u prav­ 32

danju konzervativne i protivnarodne politike takođe počele pozivati na neke sopstvene ideje o srpskoj naciji i nacional­ nim zadacima Srbije. Konfrontacija dotadašnjih domašaja građanske misli i no­ ve, socijalističke misli o pitanjima srpske nacije više je u našoj literaturi razmatrana teorijski nego istorijski. Drukčije nije ni moglo biti bez dubljeg zahvata u istorijski nastanak situacije u kojoj su se razvijale određene teorijske misli. A to doba je upravo istorijski prelomno ne samo po mislima već i po stvarnosti koju su te misli izražavale. Ako tadašnja stvarnost nije bila još zrela za odgovarajuća praktična rešenja i ostvarenja, ona je bila već dovoljno protivrečna da uka­ že na buržoaski reakcionarno i socijalistički progresivno u shvatanju nacije i obeležavanju nacionalnih zadataka. Za posmatranje toga vremena značajne su i njegove evropske razmere. Ne treba zanemariti da je sredina XIX veka doba obično obeležavano nacionalizmom, sadržalo i ele­ mente daljeg razvitka nacija — razvitka koji se nije iscrplji­ vao u buržoaskim manifestacijama nacionalizma. To je ujed­ no i doba rađanja proleterskog intercionalizma, koji nije bio anacionalan, nego je u svojoj osnovi imao drukčiji koncept nacije, pritešnjene protivrečnostima buržoaskog društva, i drukčija gledišta na odnose među narodima. Pređeni istorijski put Srbije imao je svoje osobenosti, ali način na koji su se ukazivale perspektive razrešavanja dru­ štvenih i nacionalnih protivrečnosti bio je svojstven opštoj najavi nove istorijske epohe. Pokazalo se da su u Srbiji bile u pitanju samo istorijske konkretnosti uslova u kojima su se ostvarivale one iste zakonitosti koje su postojale i u evrop­ skom razvitku. Stoga se ne može govoriti samo o idejnim uticajima sa Zapada već i o uslovima stvarnosti Srbije u kojima su se prihvatala i razvijala određena društvena saz­ nanja. Procesi unutrašnjeg društvenog i političkog diferencira­ nja, kao i izgrađivanja novih pravaca društveno-političke i nacionalne misli, započeli su već krajem četrdesetih godina, a dobij ali su svoje izraze i u različitim programskim stavo­ vima i razradama. Pri tome, situacija nije bila jednosmerna ni u nastojanjima za održavanjem postojećeg poretka, ni u borbama protiv vladajućeg režima. Ona to nije bila ni u društveno-političkom smislu, ni u nacionalnim ispoljavanjima. Karakter tih razlika može da objasni zašto će njihovo produbljavanje biti izraz zaoštravanja unutrašnjih odnosa sedamdesetih godina XIX veka. S druge strane, može da obja­ sni i stavove koji su se u novim stremljenjima zauzimali pre­ ma različitom istorajskom nasleđu, koje će se uznositi kao nacionalna tradicija i oživljavati u novim istorijskim uslovima. 33

IX

Nastanak »ustavobraniteljskog« režima bio je rezultat borbe starešinske oligarhije protiv samovlade kneza Miloša. I to uz podršku Porte, koja je u tim unutrašnjim sukobima videla mogućnost svojih intervencija i održanja uticaja, šireg nego što bi to moglo biti po odredbama hatišerifa iz 1830. o samoupravi Srbije. Tzv. »turski ustav« za Srbiju (iz 1838) predstavljao je veliki nazadak prema srpskom ustavu od 1835. godine. Savetska oligarhija nije htela da čuje za narodnu skupštinu, a još manje za one težnje koje su podsticale zahteve za uvođenjem narodne skupštine. S druge strane, od režima koji se održavao uz tursku podršku, i u kome se prvi put razvila čak i »turskofilska struja«, nije se moglo očeki­ vati da bude nosilac dalje borbe za srpsko oslobođenje, koje je pretpostavljalo nastavak oružane borbe protiv Turske. Međutim, time nisu zaustavljena različita društveno-politička i nacionalna nastojanja, niti su izbrisane tradicije na koje se, u novim uslovima, nadovezivalo obeležavanje pravaca borbe za dovršenje unutrašnjeg i spoljnjeg oslobođenja. Prvo, bila je prisutna tradicija o nekadašnjoj srpskoj državi i nje­ nom položaju na Balkanu, njenoj veličini i slavi, u poređenju sa kasnijim vremenima robovanja Turcima. Druga, novija tradicija razvila se iz ustaničkih borbi za oslobođenje od Tu­ raka, a nosila je obeležja novih istorijskih uslova, novih dru­ štvenih, političkih i nacionalnih vrednosti. Te dve — prilično divergentne — tradicije postaće osnove ideoloških uobličenja različitih tendencija u daljem razvitku Srbije i ostvarivanju njenih nacionalnih zadataka, pa i s obzirom na različite po­ glede na »biće« srpske nacije. Prvi jasno formulisan spoljnopolitički program Srbije, u smislu »Velike Srbije«, obeležen je 1844. godine u Načertaniju ministra Garašanina. Međutim, taj program nije bio iz­ raz snage režima i njegove želje da se dalje bori za oslobo­ đenje od turske vlasti, već svojevrstan izraz njegove nemoći. Naime, trebalo se obezbediti da u neizbežnom raspadu Turske Srbija ne ostane po strani, i da teritorije koje bi Turska gu­ bila ne postanu plen zainteresovanih evropskih sila. Umesto da unutrašnja snaga bude nosilac revolucionarnih oslobodila­ čkih poduhvata, državno uređenje Srbije trebalo je da služi i konsolidaciji vlasti konzervativnog režima. Državno-politička koncepcija »Velike Srbije« javila se kao rezultanta unutrašnje i spoljne situacije u kojoj se nala­ zio ustavobraniteljski režim, ali samu tu situaciju nije mogla da promeni. Karakteristični ja je za shvatanje unutrašnje i spoljne politike, nego kao spoljnopolitička praksa. Kasnije će se slična koncepcija takođe razvijati kao »nacionalni pro­ gram«, u različitim varijantama, koje su izražavale političke 34

aspiracije vladajuoih režima i političkih grupacija koje su ih podržavale. U opoziciji prema ustavobraniteljskom režimu razvijali su se pogledi na reforme političkog sistema u »liberalnom duhu«. Ali, ocrtavala su se i radikalnija strujanja, koja će oštrije isticati pitanje unutrašnjih sloboda i spoljne nezavi­ snosti Srbije. Ta nova društvena i politička kretanja nisu bila bez uticaja na držanje režima. Ali, u tom smislu da još grče­ vitije brani postojeći poredak. Zbog istih razloga, sve do šezdesetih godina XIX veka, vladajući režim i njegovi nosioci nisu bili mnogo opsednuti ni nacionalnim zadacima Srbije. Svakako da su bili pod neugodnim utiskom onih političkih najava koje su u jedinstvenom pojmu oslobođenja naroda imale u vidu spoljnje i unutrašnje oslobođenje: borbu za dve nedeljive slobode, čijem je ostvarenju jedna od glavnih smet­ nji bio postojeći režim u Srbiji. Radikalnija buržoasko-demokratska tendencija (ocrtana npr. u članku Jevrema Grujića, »Obzor države«, 1847), karakterisala je pokret opozicije u Srbiji, koji se prilično raz­ mahao u vreme Svetoandrejske skupštine (1858). Ali, bio je znatno suzbijen već u prvim godinama vladavine kneza Mihaila. Taj pokret se najpre ispoljio kroz delatnost »Družine mladeži srpske«, osetio se na Petrovskoj skupštini (1848), a kulminirao je na Svetoandrejskoj skupštini svojim stavovima 0 narodnom suverenitetu i suverenoj narodnoj skupštini. Me­ đutim, rođen u omladinskim krugovima četrdesetih godina, nije dobio svoj pravi nastavak u »Ujedinjenoj omladini srp­ skoj«, šezdesetih godina XIX veka. U čitavom svom razvitku, 1 u pretežnim svojim opredeljenjima, ona neće prevazilaziti buržoasko-liberalne poglede. Ipak, prisutne primese radikal­ nijih buržoasko-demokratskih pogleda, mada u njoj nisu do­ minirale, biće dovoljne da dovedu do žučnih polemika koje će se sve izrazitije razvijati i u pitanjima nacionalnih politi­ čkih i ideoloških orijentacija. X U uslovima režima kneza Mihaila, koji nije omogućavao nikakva politička grupisanja, »Ujedinjena omladina srpska«, osnovana u Novom Sadu, za liberalnu opoziciju u Srbiji i njen deo koji se nalazio u emigraciji, predstavljala je upo­ rište političkog organizovanja i delovanja. Ali, nastala u su­ protstavljanju unutrašnjoj politici režima, ta je opozicija ubrzo bila spremna da u ime »nacionalnih zadataka« ostavi po strani »unutrašnje razmirice« i krene za knezom Mihailom u ostvarenje »Velike Srbije«. I više ga je napadala što ne sprovodi takvu nacionalnu politiku, nego zbog karaktera same 35

te politike. Nedoslednost liberala u pitanjima unutrašnje i spoljne politike Svetozar Marković je u jednom od svojih prvih članaka (»Velika Srbija«) u potpunosti razotkrio dajući ujedno, i prvu širu osnovu svojih pogleda na povezanost unu­ trašnje i spoljne politike. Svoju kritiku i svoje poglede sve je potpunije razrađivao prateći nova politička zbivanja posle ubistva kneza Mihaila. »Ujedinjena omladina srpska«, onako kako se njen po­ kret ispoljio u Srbiji (ostavljajući ovde po strani njen voj­ vođanski deo), bila je krajnji domašaj i (potpuna konfuzija) buržoaske liberalne misli. Završio se neslavnim kompromisi­ ma sa namesničkim režimom, koji je zvučno najavljivao »no­ vu eru« u životu Srbije. Taj kompromis bio je izraz potrebe ujedinjavanja birokratskih vrhova i mlade varoške buržoazi­ je koja je izrastala — podjednako ugroženih manifestacijama narodnog nezadovoljstva i pojavom nove, revolucionarne mi­ sli. Na pomolu je bio društveni i politički pokret koji je odba­ civao kako buržoaski društveni koncept tako i buržoasko-birokratsko gledište na srpsko ujedinjenje. Pokret za koga je oslobođenje i srpskog i ostalih balkanskih naroda bilo revolu­ cionarno delo, a ne akt kabinetske politike kojim bi se uvećao broj podanika dinastije Obrenovića. Već u svome početku novi pokret se ispoljio i u nasto­ janjima za novom orijentacijom Omladine. Ali, ni nova borba za »reorganizaciju Omladine na novim načelima« neće imati praktičnog uspeha s obzirom na sam omladinski pokret. Me­ đutim, kako je on bio najizrazitiji nosilac srpske nacionalne misli, sukobi shvatanja biće od značaja što će ispoljiti pot­ puno suprotna gledišta na srpsku naciju, njeno »biće« i njene istorijske zadatke, kao i na stvarne nosioce tih zadataka. Buržoaski liberalizam nije imao snage, a ni namere da daje revolucionarnu kritiku postojećeg unutrašnjeg poretka. Spoljni program, ostvarenje »Velike Srbije«, nastojao je da osveži širom koncepcijom srpske nacije i njenih zadataka na oslobođenju i ujedinjenju. Ali, diferencirajući svoja gledišta upravo u složenoj situaciji sedamdesetih godina XIX veka, dakle i u konfrontaciji prema novim progresivnim stremlje­ njima, taj je koncept uopšte zaobilazio društveni i politički razvitak Srbije u XIX veku. Odustao je od toga da u njego­ vim protivrečnostima istražuje stvarni karakter narodnog i stvarna obeležja srpske nacije. Zaobilazeći čak i ustanke po­ četkom XIX veka, klasične po svome antifeudalnom karak­ teru i emancipaciji od tuđinske vlasti, vraćao se u srednji vek. Posebno je u nemanjićskoj državi tražio »osnove snage i veličine srpstva«, a na feudalnim ustanovama (npr. srednjovekovnom saboru) zasnivao demokratski duh srpskog naroda, mada je za to imao bliže i izrazitije istorijske priimere. 36

Očigledno, i sam upregnut u režimsku borbu protiv tih bližih istorijskih primera demokratizma u srpskom narodu, liberalizam je išao za mistifikacijama vaskrsavajući i srednjovekovnu državnost i srednjovekovno pravoslavlje kao osnove srpske nacije. Pokušavao je da velikodržavnu koncepciju nadahne nacionalnim osobenostima i tradicijama Srba, a ujedno se znatno više angažovao i na tome da nađe oslonca u širim masama nego što je to činio raniji »birokratski« poredak. »Srpsko jedinstvo« i »jedinstveni nacionalni zadaci« Srbije — bili su fraze kojima je trebalo prikriti sve dublje unutraš­ nje društvene i političke protivrečnosti. Upravo stoga viđenje one druge strane nacije, koje je našlo izraza u delima Svetozara Markovića, ima veliki meto­ dološki značaj za posmatranje nacionalnog razvitka u protivrečnostima srpskog društva njegovog doba. Ujedno, nije od manjeg značaja i kao anticipacija rešavanja osobenih nacio­ nalnih problema u uslovima koje će stvarati socijalistički razvitak. XI Sedamdesete godine XIX veka u srpskoj istoriji obeležavaju susret buržoaskih domašaja u izgradnji nacionalne mi­ sli sa prvim ali značajnim anticipacijama preobražaja nacije u socijalističkom razvitku, ujedno i kao faktora toga razvitka. Problematika postanka nacija u istorijskoj epohi prelaska iz feudalnog u buržoasko doba, razmatrana kroz podsticaje koje kapitalistički razvitak i borbe buržoazije daju nacionalnom konstituisanju, sada već prerasta u problematiku novih isto­ rijskih uslova za dalji razvitak i dalje preobražaje nacije. Kritika velikosrpske nacionalne misli nije bila samo kri­ tika političkih aspiracija režima i građansko-liberalne garni­ ture koja se spregla sa njim. Ona je u spisima Svetozara Markovića polazila od stvarnih problema srpskog naroda i zajedničkih problema balkanskih naroda, za čije je rešenje i velikosrpska i svaka druga velikodržavna koncepcija bila su­ štinski neprihvatljiva. Polazeći od uslova i potreba društve­ nog i političkog razvitka kao opredeljujućeg sadržaja i samog nacionalnog razvitka, Marković je mogao da razvije i nove misli o srpskom narodu i njegovoj ulozi u revolucionarnim procesima koji su zahvatali Evropu i Balkan. Razotkrivajući smisao nastojanja režima da se prikaže kao nosilac nacionalne ideje, Marković je, zadivljujućom pronicljivošću, istakao povezanost između unutrašnje i spoljne politike, unutrašnjeg pritiska i spoljnih hegemonističkih aspiracija. Svoja shvatanja o rešenju nacionalnog pitanja u balkanskim razmerama razradivo je i s obzirom na etničku 37

raznovrsnost i podjednaka prava na samostalnost svih naroda. To nisu bile deklaracije, već ukazivanje na presudnost borbe za ostvarenje takvih ekonomsko-društvenih uslova koji one­ mogućuju eksploataciju čoveka od strane čoveka, pa dakle i nacije od strane nacije. Iz te osnove proizlazila bi i neophod­ nost političkog rešenja u smislu federacije oslobođenih naroda. Takav razvitak Marković je obeležavao kao nužno istorijsko razrešenje društvenih i političkih odnosa u Srbiji, dakle i kao smisao istorijskog kretanja srpskog naroda, na koji je ukazao svojom istorijskom sintezom — delom Srbija na Isto­ ku. Jasno je razgraničio dva lika Srbije i izrazio svoje opredeljenje s obzirom na stvarne nosioce Srbije kao zajednice i njenih istorijskih zadataka. »Srbija — to nije knez, nisu mi­ nistri, nisu načelnici i kapetani, sudi je i kmetovi, nadleštva i kancelarije, Srbija — to je narod srpski što živi u Srbiji... onaj narod, koji je u početku ovog veka započeo revoluciju u Turskoj, započeo borbu za oslobođenje celoga srpskog na­ roda od tuđinskog gospodarstva... Zadatak je i dužnost toga naroda da svoju revoluciju produži«. A govoreći o socijalizmu — ne shvatajući ga kao jednu doktrinu pored ostalih doktrina, već kao istorijski predstojeće društveno ostvarenje — istakao je i »smisao socijalizma za Srbiju«. Upravo nadovezujući se na ranije istaknuti zadatak srpskog naroda, on ga je na dru­ gom mestu i konkretizovao, u smislu socijalističkih ostvare­ nja. Praktični smisao socijalizma za unutrašnji razvitak srp­ skog naroda obeležio je sledećim rečima: »socijalni preobražaj iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opštinske samo­ uprave; revolucija u Turskoj i federacija na Balkanskom poluostrvu«. U federaciji Marković nije video samo politički oblik. To je za njega bio nephodan oblik zajedništva koji je proizlazio iz društvenog preobražaja i iz nacionalnog oslobođenja. To je zajedništvo svoj smisao dobijalo upravo u novoj društvenoj sadržini, koja je i omogućavala da se nacionalno pitanje reši na načelima ravnopravnosti. S druge strane, kao što je taj oblik društveno-politički izražavao uklanjanje svake eksplo­ atacije i političkog tutorstva, na istim suštinskim osnovama predstavljao je i uklanjanje svake mogućnosti nacionalnog ugnjetavanja i otvarao mogućnosti stvaranja ravnopravne vi­ šenacionalne, zajednice. A na nju su i srpski narod i drugi na­ rodi Balkana bUi upućeni zbog više razloga. Stoga nije samo neka formalna sličnost što se te anticipacije u znatnoj meri, i po obliku i po suštini, povezuju sa sadašnjim zajedništvom naroda i narodnosti u samoupravnoj socijalističkoj Ju­ goslaviji. Prema tome, nije reč o nekoj doktrinarnoj anticipaciji. Praktična rešenja Marković je sagledavao u konkretnom po­ 38

ložaju srpskog naroda, jedinstvenoj osnovi i za odbacivanje velikosrpskog koncepta, i za puteve stvarnog oslobođenja i ujedinjenja i srpskog i drugih naroda. Markovićevo shvatanje je postalo i samo velika istorijska tekovina stoga što se obli­ kovalo kao sagledavanje objektivnih zakonitosti kretanja dru­ štvene stvarnosti ka novim razrešenjima. XII U analizama postanka nacije, kroz nastanak buržoaske epohe, velika se pažnja posvećivala ekonomsko-društvenim odnosima, društvenim pokretima, društvenim shvatanjima i političkim delovanjima; objašnjavala se uloga prosvetiteljstva u nacionalnom »buđenju«, značaj avangardne buržoasko-demokratske misli za razradu sadržaja i oblika novih kategorija naroda i nacija, i izgrađivanje samosvesti o novom zajedni­ štvu. Ali, još nisu šire zasnovana naučna istraživanja o tome kako se dalje društveno i političko kretanje u XIX veku, progresivna društvena snaga kao što je proleteri jat i progre­ sivna misao kakva je socijalistička, konkretno ispoljavaju kao faktori novih sadržaja nacionalnog, adekvatnih ovom zajed­ ništvu u novim istorijskim uslovima. A ti uslovi nisu bili manje dinamični, i nisu bili manje sposobni da ukažu na puteve razvitka novih sadržaja, u novoj integralnosti društve­ nog i nacionalnog, koja nije identična onoj, iz nastanka bur­ žoaske epohe. Pri posmatranju istorijski prelomne situacije u Srbiji se­ damdesetih godina XIX veka, već se izrazito uočava da se srpska nacija u svome razvitku ne može obeležavati samo sa gledišta konstitutivnih elemenata i faktora iz vremena njenog nastanka i presudnosti tadašnjih društveno-političkih faktora. Odnosno, sve je izrazitije dejstvo novih ekonomsko-društvenih i političkih odnosa i faktora, najavljujući nove kvalitete nacionalnog kao zajedništva koje nema samo istorijski nasta­ nak već ima i istorijski razvitak. Prethodno ocrtavanje postanka srpske nacije i njenog razvitka do sedamdesetih godina XIX veka, sa političko-istorijskog aspekta, ne daje potpunu istorijsku sliku, ali daje osnovu za šire razastiranje metodoloških problema koji se javljaju pri konkretnim istraživanjima i interpretacijama ukupnog istorijskog razvitka. Posebno se nameće pitanje zbog čega sedamdesete godine XIX veka i u Srbiji predstavljaju krupnu istorijsku prekretnicu, i u kome se smislu dalji naci­ onalni razvitak nadovezuje na nju. Pri tome, bio je očigledan smisao krupnih istorijskih najava nove epohe koja prevazilazi buržoasku epohu; ali, nedostajale su mnoge dimenzije onog 39

istorijskog kretanja, koje otvara i realne uslove za istorijska ostvarenja. Značaj sedamdesetih godina XIX veka u istoriji Srbije i tadašnjih socijalističkih shvatanja društvenog i nacionalnog nije rezultat nikakvih istorijskih slučajnosti. Stoga i činjenica što se pri razmatranju istorijskih »nadovezivanja« i »konti­ nuiteta«, u vezi sa izvesnim suštinskim pitanjima savremenih ostvarenja, ukazuje na taj period kao na značajnu tradiciju. Od buržoaskih revolucija do Pariške komune, raste jedna društveno-politička (klasna) protivrečnost, dovoljno snažna da jasno najavi epohu koja će doći posle buržoaske; ali, i sa odnosom snaga koji je ukazivao da će mnogi teški i neizbežni potresi i borbe pratiti puteve ka toj epohi. Sva su ta saznanja već do sedamdesetih godina XIX veka, u opštim evropskim razmerama revolucionarnih kretanja, dobila svoje glavne konture, pa i mnoge određenije elemente. Naravno, zadaci koji su se istorijski najavljivali već tada, nastankom novih klasnih društvenih i političkih protivrečnosti, mogli su se rešavati tek u novijim i savremenim istorijskim uslovima. Ali, iz te iste osnove potiče i misaona srodnost vremenski dosta razdvojenih perioda revolucionarnih najava i revoluci­ onarnih ostvarenja. Ekonomsko-društveni razvitak u drugoj polovini XIX veka vodio je izvesnoj stabilizaciji buržoaskog poretka, u sva­ kom slučaju izrazitoj prevlasti uticaja buržoaske klase. To je u priličnoj meri suzilo revolucionarna nastojanja na novu istorijski progresivnu klasu, proletarijat. Poražen u svojim revolucionarnim istupanjima do Pariške komune (ali ne i u razvitku revolucionarne svesti), proletarijat je u novim uslo­ vima razvitka kapitalizma i građanskog društva, u svom no­ vom sopstvenom rastu, morao da se organizuje kao samostal­ na društvena snaga. S druge strane, i relativnu konsolidaciju novih nacionalnih država pratila je hegemonija buržoaske klase i u nacionalnim odnosima. U takvom društveno-političkom integritetu kakav predstavlja nacija, nije moglo doći do odlučnijih promena (ni u samim shvatanjima), sve do nove revolucionarne situacije, u kojoj će se proletarijat ja­ viti kao istorijski predstavnik celog društva. U razvitku Srbije te činjenice nisu od manjeg značaja. Bez obzira na prirodu realnih ili pretpostavljenih društvenih odnosa, koji su u Srbiji sedamdesetih godina XIX veka uticali na ocene o nastanku revolucionarne situacije (i u pitanjima nacionalnog oslobođenja), sama situacija nije bez osnova podsticala revolucionarna gledišta s obzirom na rešavanje unu­ trašnjih i spoljnih odnosa. A ta gledišta su upravo obuhvatala integritet društvenog i nacionalnog, prevazilazeći kon­ cept, a i uticaj, buržoaskih nastojanja. 40

XIII

Od sedamdesetih godina XIX veka do prvog svetskog. rata protivrečnosti u nacionalnom razvitku Srbije zaoštravaju se i u unutrašnjim i u spoljnim aspektima: u unutrašnjim — daljim društvenim diferenciranjem, jačanjem buržoazije, osi­ romašenjem i proletarizacijom masa; u spoljnim — početkom ostvarivanja buržoaskih velikosrpskih aspiracija, pa i poku­ šaja da se obezbedi hegemonija na Balkanu koja bi čak i njih prevazilazila. Velika Istočna kriza, koja se otvorila 1875. godine na Balkanu, nije dovela do revolucionarnog puta u dovršenju oslobodilačkih borbi protiv turske vlasti i konstituisanju no­ vih odnosa na Balkanu, onako kako je bilo obeleženo revolu­ cionarnim shvatanjima i programima. Posle srpsko-turskih ratova i mnogih unutrašnjih obra­ čuna u Srbiji, ali i kao posledica novog ekonomskog i klasnog, razvitka, dolazi do relativne konsolidacije buržoaskog poretka. Ne ispoljavaju se dublje društvene krize i revolucionarne si­ tuacije, kakve su pratile raniji razvitak. Pored toga, sve do početka XX veka nema izrazitijih povoda za ispoljavanje neposrednijih spoljnopolitičkih aspiracija. To je uticalo i na slabljenje neposrednijih i izrazitijih klasnih društvenih i idejno-političkih borbi, i na preovladavanje oštrijih političkih su­ koba među buržoaskim političkim strankama, dsprepletanim čestim dvorskim državnim udarima. Tek od 1903. godine, promenom političkog režima u Srbi­ ji i promenama u balkanskoj situaciji, nastaju izrazitiji uslovi za oživljavanje društvenih i idejnih borbi i, kao deo tih borbi — sukoba u shvatanjima nacionalnih zadataka Srbije u no­ vim istorijskim uslovima. Velike krize turske vlasti na Balkanu praćene su novim talasima buržoaskog nacionalizma, sa novim dimenzijama na­ cionalističkih aspiracija. Velikosrpska buržoazija, u ekonom­ skoj i političkoj zavadi i sa Austro-Ugarskom (posebno od »carinskog rata« 1906), tražeći oslonac kod carske Rusije, upravlja svoje poglede prema Makedoniji, a ubrzo i prema Albaniji. »Izlaz na more« ističe se kao imperativ ekonomskog, opstanka, ali kako je ka njemu vodilo zavojevanje i nacional­ na hegemonija, nisu manje isticani »nacionalni interesi« Srbi­ je. Utoliko više su isticani, što se nastojanja za novom he­ gemonijom nisu mogla pravdati ni buržoaskim shvatanjem srpskog nacionalnog ujedinjenja, jer su se daleko prelazile srpske etničke granice. Na drugoj strani, ali u vezi sa navedenim procesima, nastaju nedovoljno ispitana pomeranja u masi nacije, koja su uticala na preslojavanja u seljaštvu i na njegova opredeljenja. Radnička klasa bila je tek u svome prvom rastu i nije 41.

•se moglo računati sa nekom njenom samostalnom odlučuju­ ćom ulogom. U nacionalnom smislu, inicijative su prešle u ruke buržoazije. Srpska socijaldemokratska stranka, prema svojim opredeljenjima u klasnoj političkoj borbi, kao i u nacionalnom pitanju, značajno je doprinela shvatanju novog nacionalnog položaja Srbije. Oštro je razobličavala buržoasku nacionalisti­ čku politiku u najkritičnijim situacijama aneksione krize (1908), balkanskih ratova (1912/1913) i prvog svetskog rata. U tome je posebno Tucović, u svojoj političkoj i publicističkoj delatnosti, produžavao one borbe koje je svojevremeno vodio Svetozar Marković protiv buržoaskih aspiracija za ekspanzi­ jom i potčinjavanjem drugih naroda. Međutim, slično se ne može reći za pitanje integralnijeg shvatanja nacije, konkretno i sagledavanju ukupnog položaja srpske nacije i puteva njenog daljeg razvitka. Tu nije bilo one širine kojom se sedamdesetih godina XIX veka zahvatala ukupnost društvenih odnosa Srbije, njenih novih integrišućih snaga, kao snaga daljeg pokretanja narodnih masa na nova istorijska ostvarenja. Neophodna su posebna izučavanja, sa ukupnih nacionalnih aspekata, da se proceni koliko je stavo­ vima prema klasnom radničkom pokretu i prema »seljačkom pitanju«, početkom XX veka, mogla da se otvara neka ne­ posrednima perspektiva širih progresivnih nacionalnih ostva­ renja. Ali, izgleda neosporno da je socijaldemokratija zaosta­ jala za onim naporima koje je buržoazija uložila u mobilisanje »nacije« shodno svojim hegemonističkim interesima. Zaostajala je i zbog toga što je novu istorijsku situaciju obeležavao prvi talas rasta radničke klase u Srbiji. Trebalo je preći na njeno organizovanje i izgrađivanje njene klasne sve­ sti, a stalno se boriti i protiv neposrednih nasrtaja buržoazije. U takvoj situaciji nedostajalo je daha i snage za organizova­ nje, pa i za dublje shvatanje šireg masovnog pokreta koji bi svojim nastojanjima izražavao i nove istorijske klasne inte­ rese, a kroz njih i novo biće srpske nacije i novi karakter međunacionalnih odnosa. Taj istorijski zadatak sagledavanja i rešavanja nacional­ nog pitanja u višenacionalnom zajedništvu preuzeće KPJ.

U prethodnim razmatranjima obuhvaćeni su periodi po­ stanka i razvitka srpske nacije, koji su manje izučavani u širem kontinuitetu, a još nisu potpuno dovedeni do novijih zbivanja, od vremena stvaranja Jugoslavije u ishodu prvog svetskog rata i početka delatnosti KPJ. Tada, ujedno, nastaje novi razvitak, u posebnim istorijskim uslovima i okvirima. 42

Proces daljeg razvitka srpske nacije ostvaruje se u uslovima višenacionalne jugoslovenske države. Nacionalno pitanje u okviru borbe KPJ za revolucionarni društveni preobražaj i nacionalnu ravnopravnost, zatim kroz narodnooslobodilačku borbu i nacionalni razvitak u procesu izgradnje socijalističkih odnosa, potpunije su obrađeni nego prethodni razvitak, do prvih decenija XX veka. Upravo je ta nesrazmera i imala za posledicu da se različite pseudonaučne interpretacije i mnoga buržoaska istorijska i ideološka vrednovanja povlače na teme i probleme ranije srpske istorije, gde su se i u prošlosti razvijale mistifikacije podsticane velikosrpskim nacionalizmom. Ignorisanje protivrečnosti i otvorenih pitanja nacional­ nog konstituisanja od vremena postanka srpske nacije, koja je postavljala ranija revolucionarna društvena misao sa svo­ jim gledištima na položaj i zadatke srpskog naroda, imalo je za cilj i da se, posredno, ospori značaj revolucionarnih ostva­ renja savremenog doba za nacionalni razvitak Srba. Stoga su se zaobilazile ili potcenjivale ranije revolucionarne anticipa­ cije, koje jasno ukazuju na kontinuitet revolucionarnih na­ stojanja. Pitanje odnosa prema prošlosti postavlja se, dakle, kao pitanje odnosa prema protivrečnostima njenog društvenog i nacionalnog razvitka, i prema nastojanjima da se uklanja­ njem društvenih i političkih protivrečnosti ostvari potpunije nacionalno zajedništvo, oslobođeno unutrašnjih i spoljnih konfliktnih odnosa prethodne istorijske epohe. Reč je o na­ cionalnim težnjama i nacionalnim ostvarenjima, koja tek u uslovima samoupravnog socijalizma skidaju istorijski balast buržoaskih interesa manifestovanih u nacionalističkim aspi­ racijama. U tome razrešavanju istorijskih protivrečnosti i leži ot­ klanjanje mogućnosti da istorijska prošlost srpskog naroda bude uporište nacionalističkih interpretacija. Istorijska viđe­ nja progresivnih kretanja, ocrtana u ranijoj revolucionarnoj misli, sa svoje strane takođe postaju snažno oruđe u potiski­ vanju nacionalističkih shvatanja i interpretacija sa svih pozicija.

43

DRAGOSLAV JANKOVIC

SRPSKA DR2AVA I NASTAJANJE SRPSKE NACIJE Tvrđenje da nacija teži stvaranju države i, obratno, da država ima značajnu ili presudnu ulogu u formiranju nacije; drugim recima: da država i nacija izazivaju jedno drugo; ili, drukčije i još uopštenije rečeno: da postoji određena među­ zavisnost i uzajamna povezanost između procesa stvaranja modernih država i procesa formiranja nacija — takva ili slič­ na formulisana tvrđenja nisu ništa novo ni retko u sociolo­ škoj, istordjskopravnoj, ustavnopravnoj ili politikološkoj lite­ raturi. Kod nas u Srbiji srešćemo ih kod mnogih autora, i konzervativnih i marksističkih, i starijih — kod jednog Slo­ bodans Jovanovića,1 a i kod novijih, savremenih — jednog Naj dana Pašića’2 na primer. No takva tvrđenja, bilo da su uopštena ili imajući u vidu samo srpsku državu i naciju, nalaze se u našoj literaturi kao više ili manje uzgredno rečeno. Koliko nam je poznato, nema nijednog posebnog rada u kome bi se svestrano, s gledišta više relevantnih disciplina a u osnovi s istorijskim pristupom, konkretno istraživao proces formiranja srpske nacije i u kome bi se, u sklopu takvog istraživanja, posebna pažnja obratila na državu kao na jedan od određujućih faktora u tome pro­ cesu. Ovaj nedostatak bi se, možda, mogao donekle objasniti time što je proces formiranja srpske nacije, uostalom kao i drugih nacija na Balkanu, bio veoma komplikovan, što se ostvarivao najsporije, najneravnomemije i pod najsloženijim uslovima,3 pa je verovatno to jedan od razloga što do sada i Država, Sabrana dela, XIII, Beograd, str. 197—198. * Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Beograd, 1973, str 33—35. * Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Beograd, 1973, str. 83.

45

nije bio predmet širih, detaljnijih i svestranijih naučnih is­ traživanja. U ovom prilogu, koji ima prvenstveno metodološki ka­ rakter i namenu, pokušaćemo da ukažemo na potrebu i ko­ risnost istoriografskog pristupa problemu nastanka srpske nacije, a posebno uloge države u tom nastajanju. Nije nam svrha da se upustimo u istraživanja tog problema, već samo da skrenemo pažnju na pitanja koja bi, s gledišta istorije a posebno državnopravne istorije, valjalo proučiti, pa eventu­ alno i kako proučiti. Jer verovatno zbog oskudice u naučno zasnovanim radovima nisu samo u svesti običnih ljudi nego i u stručnoj literaturi, čini nam se, retka proizvoljna tvrđenja i ocene, nekritički, sa primera zapadno-evropskih nacija pre­ uzete i neproverene šeme, kao i na prvi pogled primamljive a u suštini sumnjiva uopštavanja. 1. — Prvi pomeni o Srbima u X veku, u poznatom spisu Konstantina Porfirogenita De administrando imperio, kao i u drugim vizantijskim i ostalim izvorima do XII veka, ne omogućuju da se dozna što, bliže i sigurnije, o Srbima kao etničkoj grupaciji toga vremena, o njihovoj etničkoj strukturi i svesti. Na osnovu analogija s drugim društvima na istom stepenu razvitka i uz određeno korišćenje kasnijih izvora, stvorili smo izvesnu sliku o putu prelaska Srba iz prvobitne zajednice, tj. iz plemenskog života u državni život, ali pot­ puno je istorijski neodređen i nejasan njiihov put od rodovsko-plemenskih zajednica, u kojima su se doselili na Bal­ kansko poluostrvo, u teritorijom povezanu narodnu zajedni­ cu, u srpski narod. Isto tako nije istraženo ni pitanje da li su, i u kojoj meri, te prve, takozvane ranofeudalne državice uticale na etničko zbližavanje, povezivanje, udruživanje, for­ miranje narodne celine. Direktnih izvora za ovaj najstariji period srpske istorije, do XII veka, kao što je poznato, nema. Ali, ne bi li se ipak novim čitanjem i kasnijih, poznatih izvo­ ra moglo i što novo iščitati, doznati ili bar naslutiti o tome? Situacija s izvorima posle XII veka, onima iz nemanjićkog perioda, relativno je bolja; bogatiji izvori iz tog razdoblja omogućuju nam da bolje sagledamo ulogu države u formira­ nju srpskog naroda. Istoričar Sima Ćirković, koji je prvi, u nekoliko svojih radova,4 otvorio ovaj problem, našao je da je, počev još od Nemanje, pripadanje državi Nemanjića, koja je u svoje vreme shvatana istovremeno i kao svetovna i kao religijska zajednica, povezivalo ljude u jednu etničku celinu — »stado«, kako su tu celinu biografi XIII veka nazivali. 4 Enciklopedija Jugoslavije, 7, Zagreb 1968: Srbi, Etnički razvoj: Pravoslavna crkva u srednjovekovnoj srpskoj državi, zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd 1969, str. 35—51.; Moravska Srbija u istoriji srpskog naroda, zbornik: Moravska škola i njeno doba, Beograd, 1972, str. 101—109.

46

Tu je zajednicu pripadnika nemanjićke države i srpske crkve, nerazdvojno združenih, gotovo sjedinjenih, srpska država po­ jačavala i učvršćivala u svesti širokih slojeva, proglašujući vladare nemanjićke dinastije za svetitelje, a oni su, sa svoje strane, takođe raznim sredstvima širili i podržavali taj svoj kult, kult vladara-svetitelja. »Etničko jezgro zaštićeno i negovano u čvrstoj ljusci narodne države« prvih Nemanjića bilo je poljuljano za vreme cara Dušana zbog njegovih univerzalističkih ambicija, a još više za vreme cara Uroša zbog raspa­ da dotle jedinstvene države na samostalne oblasti više feudal­ nih gospodara. Međutim, posle 1370. godine ne samo što je bila prevaziđena kriza već su u vreme Despotovine bili stvo­ reni i uslovi — tvrdi Cirković — da se srpska etnička svest konsoliduje: na severu Srbije obrazovao se kontinuirani etni­ čki prostor, pojačan seobama krajem XVII i u XVIII veku. Poslednji Brankovići, verni tradicijama nemanjićkih vreme­ na, nastojali su da obnavljaju srpski državni i srpski crkveni život i da ih povezuju, sasvim po ugledu na Nemanjiće. Na tom su se prostoru stvarali uslovi da se srednjovekovne tra­ dicije pronesu i tokom teških vremena turske vlasti, i da se stvore osnovi za kasnije (u XVIII veku) rađanje moderne srpske nacionalne svesti. Ova inteligentno sagledana i koncipirana slika, ovde samo najsumarnije prikazana, u kojoj nam je Cirković ukazao na najtešnju povezanost države, crkve i naroda u srpskom sred­ njem veku, zasluživala bi da se dopuni istraživanjima još i u nekim drugim pravcima. Do cara Uroša srednjovekovna srpska država bila je »sve jače centralizovana«, ali samo u političkom smislu; istovremeno i stalno ona je bila, u društveno-ekonomskom smislu, feudalno razdrobljena. Kako je i koliko ta feudalna rascepkanost uticala na etničku celinu, na njeno jedinstvo i na svest o etničkoj celini? Vlastelin je van svake sumnje imao svest, verovatno razvijenu svest (klasnu) o svojoj pripadnosti svom, tj. vlastelinskom, staležu kao i svest (političku) o pripadnosti svom vladaocu, odnosno svojoj državi (u feudalnom poretku vladalac je bio oličenje države, te se pojam države najčešće poklapao s pojmom vladaoca). Ali, da li je imao, i u kojoj meri, i svest (etničku) o pripad­ nosti srpskom narodu? Zanimljivo bi bilo ako bi se moglo nešto više doznati, i reći, o odnosima srpske i grčke vlastele u vreme kada se Srbija, posle kralja Milutina, proširivala i na južne, vizantijske teritorije. Analogno pitanje valjalo bi postaviti i za sebe: da li je njihova svest o klasnoj pripad­ nosti bila potisnula, sasvim (kao npr. u slučaju vlaha) ili ne, njihovu svest o etničkoj pripadnosti? Koliko je jezik bio zajednički za vlastelu i sebre i isti za razne oblasti srednjove­ kovne Srbije? Ispitivanja tih i drugih sličnih problema su, razume se, izuzetno teška, prvenstveno zbog oskudice rele­ 47

vantnih istorijskih izvora, ali medievisti, koji su danas kod nas s nekadašnjih istraživanja isključivo političke istorije s uspehom prešli i na istraživanja društveno-ekonomske i kul­ turne problematike, mogli bi, i trebalo bi, da prošire svoja interesovanja i na etničke odnose (razume se, ukoliko to razni izvori dopuštaju, a to bi značilo da starim izvorima priđu na nov način, s novim interesovanjem i s novim pita­ njima (od kojih smo samo neke gore pomenuli). 2. — S konačnim padom Srbije pod tursku vlast u XV veku nastala je i dotadašnja uloga srpske države — nemanjićke i moravske — u konstituisanju i konsolidovanju etni­ čke svesti srpskog naroda. Istovremeno je ekonomsko napre­ dovanje — koje se u vreme despotovine ispoljavalo u porastu proizvodnje, osobito u proširenoj eksploataciji rudnika, zatim u daljem razgranjavanju trgovine, zanatstva itd. — turska vladavina, uopšte uzev, zaustavila ili usporila, a time je stvarno odložena i pojava novih društvenih snaga i proces njihovog povezivanja i zgušnjavanja. Ali funkciju koju je u povezivanju naroda i formiranju srpske etničke svesti ostva­ rivala srednjovekovna srpska država nastaviće da vrši srpska pravoslavna crkva, u jednoj patrijahalnoj i konzervativnoj društvenoj sredini, preuzimajući u izvesnom smislu na sebe, posebno u periodu obnovljene Pećke patrijaršije, i onaj deo koji je dotle obavljala država. Srpska crkva, tj. srpska patrijaršija 1557—1767. godine nije predstavljala produženje niti obnavljanje srednjovekovne srpske države, niti je bila nekakva »država u državi«, tj. teokratski upravljana država u okviru osmanske države, kako su to neki autori (L. Hadrovic, a od naših P. Popović, J. Radonić i dr.) pokušavali da prikažu,5 ali je ona, koristeći se dodeljenim povlasticama, ne samo preuzela izvesne društveno-političke funkcije i okuplja­ la sve narodno-samoupravne organe nego je, što je za našu temu značajnije, u najvećoj meri integrisala srpski narod, okupljala sve pripadnike naroda, pomažući mu time da se odupre asimilaciji i da održi celinu. U društvu u kome je pripadnost religiji određivala i društveni status, klasnu pri­ padnost (kao što je to bilo izrazito u severnoj Srbiji krajem XVIII veka: hrišćani — raja, a muslimani — gospodari, vla­ dajući sloj), crkva je morala da ima još veći značaj i uticaj u narodu nego što ga je imala u nemanjićkoj državi. I kada su njeni feudalni vrhovi sarađivali s Turcima, pa i kasnije kada je krenula ustaničkim putem, srpska pravoslavna crkva u periodu turske vlasti odigrala je prvorazrednu ulogu u po­ litičkom i etničkom okupljanju, odbrani i održavanju srpskog naroda kao posebne etničke grupacije. Na idejnom planu srpska crkva je i pod Turcima prenosila i dalje gajila nema5 M. Mirković, Pravni položaj i karakter srpske crkve pod tur­ skom vlašću (1459—1766), Beograd, 1965, str. 151—152.

48

njićku tradiciju o vladarima — svetiteljima i uopšte svest o državi. Drugi značajan faktor, pored crkve, u formiranju i oču­ vanju etničke svesti srpskog naroda pod turskom vladavinom i u prenošenju i očuvanju mita o velikoj srednjovekovnoj carevini bila je usmena narodna književnost, a pre svega epska poezija. Junačka epika i narodna poezija uopšte odi­ grale su ulogu vrlo efikasnog instrumenta u očuvanju i raz­ vijanju etničke, kao i kasnije nacionalne svesti srpskog na­ roda. O udelu usmene narodne poezije, slično uostalom kao i kod udela srpske pravoslavne crkve, u formiranju etni­ čke i nacionalne svesti u Srba pisalo se kod nas dosta i relativno često. No stiče se utisak da je to pisanje pretežno literarnog, ili kvaziliterarnog karaktera (pisalo se najviše o sadržaju junačkih pesama, o likovima u narodnim pesmama kao nosiocima vekovne borbe za slobodu, oličenjima heroj­ stva, o moralnim shvatanjima naroda, itd. i si.), a mnogo manje naučnog, istorijskog, odnosno sociološkog karaktera (da bi se utvrdilo, konsultovanjem putopisa i drugih izvora, kada su i kako najpre nastale gde su se od XV do XVIII veka, u kojim sredinama i uslovima, pevale, i si.). 'i'reći značajan faktor u konstituisanju etničke svesti pod turskom vladavinom i u njenom kasnijem prevođenju u na­ cionalnu svest bile su: seobe, etnička pomeranja i kretanja srpskog naroda. Etnička pomeranja Srba iz stare Raške i s Kosova i Metohije prema severu u moravsku Srbiju započela su, kao što smo već pomenuli, još u periodu Despotovine. U drugoj polovini XV veka i u XVI veku ta su se seljenja nastavila preko Save i Dunava. Pred najezdom Turaka, zbog njihovih pustošenja, pljačkanja i terora, Srbi su tokom turske vladavine kolonizirali južnu Ugarsku dopirući daleko na se­ ver. Istovremeno je jedan deo naselio i opustošene bosanske i hrvatske krajeve — Bosansku krajinu, Liku, severnu Dal­ maciju. U tim seobama, u zbijanju i zgušnjavanju redova radi očuvanja, u otporima prema tuđinu — morala je da jača etnička svest Srba. Posebno u južnoj Ugarskoj (današnjoj Vojvodini), posle velike seobe 1690. godine, formirala se značajna kompaktna masa Srba; u njoj su se nalazili najugledniji i najimućniji stanovnici varoši i narodne starešine koji su stajali na čelu protivturskog ustanka, pa su zbog toga i morali da emigri­ raju. U novoj sredini čiji je ekonomski, društveni i kulturni život bio razvijeniji od onog u Turskoj, Srbi su se nalazili u više-manje stalnoj borbi za svoju posebnu teritoriju ili za svoje autonomne organe vlasti, što ih je sve zbijalo i jačalo njihovu etničku svest. Reklo bi se da se ovaj faktor seoba, u tumačenju formiranja srpske nacije, nije uzimao u obzir u svoj svojoj kompleksnosti i u meri koju zaslužuje. 49

3. — U Vojvodini je tokom XVIII veka stalno jačao sloj srpskih trgovaca i zanatlija, iz koga se vremenom razvilo srpsko građanstvo kao odlučujući faktor u borbama za auto­ nomiju, za očuvanje »privilegija« i za razvoj svoje, nacional­ ne kulture. Posle terezijanskih ratova (1740—1763) taj sloj srpske (i cincarske) trgovačke buržoazije društveno-ekonomski je još više ojačao i u drugoj polovini XVIII veka intenzi­ virao borbu za svoju autonomiju i za vodeću ulogu u kulturi. I dok je ranije protiv germanizacije i mađarizacije istupao vazda pod vodstvom ili zajedno s pravoslavnom crkvom (koja ga je, između ostalog, i materijalno pomagala), sada je taj građanski sloj vodio borbu koja će, osobito pod uticajem antiklerikalnih reformi Josifa II pretposlednje decenije XVIII veka, dobij ati sve više prosvetiteljsko racionalni karakter. Ideolog tadašnjeg vojvođanskog građanstva, Dositej Obradović, zalagao se uporno, upravo u to vreme, za prosvećenost, protiv svemoći vrhova pravoslavne crkve i zloupotreba klera, za svetovnu školu, za nastavu na maternjem jeziku, za na­ rodni jezik i u književnosti, za jednostavnije pismo, ukratko: za sve one uslove koji bi trebalo da doprinesu pojavi novog, antifeudalnog društva. U toku Kočine krajine (tj. austrijsko-turskog rata 1788—1791) ratovali su protiv Turaka zajedno Srbi iz Srbije (beogradskog pašaluka) i Srbi iz Vojvodine (južne Ugarske). Njih su povezivale ne samo zajedničke tradicije i zajednička vera nego i »trgovina stokom, koja je srbijanske trgovce i njihove vojvođanske ortake, preko Pančeva, Zemuna i Mitrovice, Novog Sada i Osijeka dovodila do Soprona, Beča i Budima«.6 Za Srbe u Vojvodini, ne samo za vreme vladanja austrij­ skog cara Josifa II nego i neposredno posle njegove smrti (1790. godine), nastale su relativno povoljnije okolnosti. Nji­ hov narodno-crkveni Temišvarski sabor, održan na inicijativu bečkog dvora 1790. godine, tražio je da se Srbima južne Ugarske dodeli autonomna teritorija u Banatu. To im u Beču nisu dali, ali umesto toga Srbi su 1791. dobili Ilirsku dvorsku kancelariju u Beču, a Mađari su bili prinuđeni da Srbima potvrde neke ranije privilegije, kao, pravo slobodnog veroispovedanja pravoslavlja, da mogu biti činovnici i sopstvenici nepokretnosti i dr. Nekako u isto vreme, južno od Save i Dunava, u beo­ gradskom pašaluku nastale su posle Kočine krajine, odnosno posle Svištovskog mira kojim je taj rat bio zaključen, takođe značajne promene koje su najvećim svojim delom išle Srbima u prilog i u njihovoj sredini stvarale uslove za formiranje • S. Gavrilović, Vojvodina i Srbija u vrem e Prvog ustanka, Novi Sad, 1974, str. 14.

50

srpske nacionalne svesti i ideologije. Među tim društveno-ekonomskim i političkim promenama posle Svištovskog mira poseban značaj i odlučujući uticaj na formiranje i jačanje nacionalne svesti Srba imale su dve osnovne okolnosti, obe proizišle iz fermena sultana Selima III od 1793. i 1794. godine — sloboda trgovine i proširenje lokalne samouprave u beo­ gradskom pašaluku. Zahvaljujući tome, a u vezi i s drugim prirodnim okolnostima i političkim promenama, u beograd­ skom pašaluku su se, osobito krajem XVIII veka, trgovina stokom i uopšte robno-novčani odnosi i privredni život razvi­ jali brže, a uporedo s njima i elementi novog, buržoaskog društva. Posle drugog svetskog rata istoričar Dušan Perović je, prvi kod nas, obratio pažnju na društveno-ekonomske procese uoči i u toku prvog srpskog ustanka, ističući njihov značaj i njihov uticaj na karakter i društvenu, klasnu sadržinu srpskog ustanka. Perović je posebno skrenuo pažnju na proces formiranja i na ulogu sloja trgovaca — seoske bur­ žoazije (gazdinske kuće i zadruge) seljaka obogaćenih trgovi­ nom, sa razgranatim vezama kako u narodu tako i sa Tur­ cima i prekosavskim Srbima. Po njemu, ojačala i proširena »knežinska autonomija, s jedne strane, odražava taj proces, a s druge, daje i osnove za njegov brži razvoj. Seoska buržo­ azija sa gledišta svojih trgovačkih interesa i već ostvarenih pozicija autonomne vlasti ima i nov odnos prema turskom feudalizmu, daje nov sadržaj narodnim zahtevima i unosi novu određenu perspektivu u oslobodilačku borbu kojoj se stavlja na čelo«.7 Ta skica društveno-ekonomskih procesa u beogradskom pašaluku uoči i za vreme ustanka (koju Perović, na žalost, nije stigao da šire i dublje razradi) objašnjava suš­ tinu procesa buđenja i jačanja srpske nacionalne svesti, i zato bi je valjalo dalje razviti i produbiti, budući da sadrži neke najhitnije tačke koje objašnjavaju početke i suštinu procesa stvaranja srpske nacije u Srbiji. Prema tome, robno-novčana privreda i počeci kapitali­ stičkih društveno-ekonomskih odnosa kao i s njima povezani procesi nacionalnog buđenja, formiranja nacionalne svesti ja­ vili su se najpre među Srbima nastanjenim u južnoj Ugar­ skoj, dakle u tuđinskoj, austrijskoj državi, a potom i među Srbima u beogradskom pašaluku, dakle opet u tuđinskoj tur­ skoj državi (nastavljajući potom da se razvijaju i jačaju u ustanku, tj. u nacionalnoj srpskoj državi prvog srpskog ustan­ ka). Znači li to da država nije imala uticaja na proces stva­ ranja srpske nacije ili, drugim rečima, da slučaj formiranja srpske nacije protivreči onome što smo u početku rekli o vezi između države i stvaranja nacije? Ne. Veza između njih postoji, samo valja razlikovati situaciju u višenacionalnoj, 7 D. Perović, Teze za srpsku istoriju, »Savremena škola«, Beo­ grad, br. 9—10/1948, str. 5—6.

51

odnosno u tuđinskoj državi od situacije u nacionalnoj državi. U višenacionalnoj državi, kao što je bila Austrija, država tj. vladajuća klasa vladajuće nacije vršila je pritisak, ekonomski i politički, na Srbe u svojim granicama, sputavala njihove težnje za autonomnim životom, odnosno za samostalnošću, ponekad ugrožavala i njihov politički i etnički opstanak, a time, na tako reći negativan način, ubrzavala proces, odigrala ulogu neke vrste katalizatora u nastajanju srpske nacije. U tuđinskoj Turskoj pak, pod režimom okupacije, srpski narod u beogradskom pašaluku morao je da pitanje svog nacional­ nog opstanka i samostalnog političkog razvitka rešava preko ustanka i narodnooslobodilačkog rata. Drukčija situacija je, međutim, u nacionalnoj državi, kao što ćemo videti na primeru Srbije XIX veka: tu je država, tj. vladaj uća klasa jedine, srpske nacije višestruko i intenzivno, samo u pozitivnomnom smeru, uticala na integrisanje i ubrzavala jačanje srpske nacionalne svesti. 4. — U toku prvog srpskog ustanka (1804—1813), koji je po svojoj društvenoj sadržini, po svom karakteru bio antifeudalan, a to znači u osnovi buržoasko-demokratska revolu­ cija, seoska buržoazija predvodila je oružanu borbu protiv Turaka, a u isto vreme i borbu za stvaranje svoje države i formiranje novog, antifeudalnog, buržoaskog društva. I jedan i drugi put borbe dovodio je ne samo do daljeg bogaćenja i isticanja, jačanja ustaničkih starešina (vojvoda, knezova i dr.) nego i do daljeg jačanja nacionalne svesti i ideologije u srpskom narodu. Ti su se procesi toliko međusobno preplitali da bi se moglo tvrditi da se razdoblje formiranja moderne srpske države početkom XIX veka (i njen dalji razvitak u XIX veku) najvećim i najznačajnijim svojim delom podudara s razdobljem formiranja nacije u Srbiji. Interesantno je da je na tom putu konstituisanja i ja­ čanja srpske nacionalne svesti vladajući sloj u prvom ustanku u pomoć pozivao i koristio istorijsku tradiciju sređnjovekovne srpske države. O tome je istoričar Vuk Vinaver još u vreme proslave 150-godišnjice ustanka objavio interesantan članak.8 Da bi pravno-istorijski obrazložili i potkrepili svoje pretenzije i da bi ojačali svoj položaj i autoritet, vođi ustanka, trgovci, knezovi i vojvode morali su posegnuti za srednjovekovnom državnom tradicijom. Karađorđe je — navodi, iz­ među ostalog, Vinaver — imao pečat sa inicijalima koji su značili »Božjom milošću Georgije Petrović, svega naroda Srbije i Bosne«. U Sovjetu, u bivšoj pašinoj kući u beograd­ skom gornjem gradu, stajala je slika cara Dušana kao »slavna uspomena, legitimitet novih gospodara«. U Budimu je 1808. 8 V. Vinaver, Istorijska tradicija u Prvom srpskom ustanku, »Istorijski glasnik«, Beograd. 1—2/1954, str. 103—119.

52

godine štampan kalendar koji je na naslovnoj strani imao bistu Karađorđa sa krunom i orlovima Nemanjića. Te su godine ustaničke starešine sasvim otvoreno postavile zahtev da njihova država dobije »nekadašnje (drevne) granice«, tj. granice srednjovekovne Srbije. Karađorđe je obnavljao ne­ manjićke zadužbine i sa svojim vojvodama bio ktitor mana­ stira, kao srednjovekovni gospodari. On im je potvrđivao i imanja — posede, a njegova žena Jelena obdarila je život Stevana Prvovenčanog vezenim pokrovom, itd.9 Sve to uka­ zuje da se vladajući sloj tokom prvog ustanka osećao još nedovoljno jak i da mu je radi učvršćivanja njegovih pozicija u vlasti bio potreban autoritet i tradicija velike srednjove­ kovne, carske prošlosti. S tim u vezi je i uloga pravoslavne crkve i pravoslavnog klera u stvaranju srpske nacije tokom prvog ustanka. Pravo­ slavna crkva u Srbiji je vazda bila sklona, i nastojala je, da preuveliča svoju ulogu i svoje zasluge ne samo u konstituisanju u održavanju etničke svesti srpskog naroda u srednjem veku nego i svoju ulogu u izradi moderne nacionalne svesti,10 pokušavajući da izjednači sebe sa srpskim narodom, pravo­ slavlje sa srpstvom, a svoju pravoslavnu ideologiju da pri­ kaže kao bitan i nerazdvojan sastavni deo nacionalne srpske ideologije. (Zabeležimo ovde, uzgredno, da su i neki hrvatski građanski političari, kao A. Trumbić i F. Šupilo, za vreme prvog svetskog rata, a i neki kasnije, takođe smatrali da su kod Srba vera i narodnost potpuno istovetni, pa su sa stra­ hom i nepoverenjem govorili o »srpsko-ortodoksnom ekskluzivizmu«.) Pravoslavna crkva odigrala je, nema sumnje, vrlo zna­ čajnu ulogu u Srbiji; ona je u srednjem veku, kao što smo videli, bila najtešnje, nerazdvojno povezana s vladajućim fak­ torima u državi, bila je državna crkva, a to je ostala i ka­ snije u XIX i XX veku (do 1918. godine, tj. do kraja posto­ janja srpske države). Međutim, tokom vremena menjao se karakter kako tog odnosa vladajućih faktora, tj. države, pre­ ma crkvi tako i odnosa članova pravoslavne verske zajednice prema organizaciji crkve. Nove društvene snage, ne bez uticaja prosvetiteljske filozofije XVIII veka, koje su pripremale i vodile ustanak, uspele su da u svojim odnosima s pravoslav­ nom crkvom u Srbiji odnesu pobedu nad njom i da je pot­ puno potčine sebi, koristeći je, kao i srednjovekovnu državnu tradiciju, otvoreno, do cinizma, za svoje nacionalne i političke ciljeve. S druge strane, masa naroda u Srbiji, neobrazovana • V. Vinaver, Istorijska tradicija u Prvom srpskom ustanku, »Istorijski glasnik«, Beograd, 1—2/1954. 10 Stopedesetogodišnjica Ustanka u Srbiji, 1804—1954, Beograd. 1954 (trobroj »Glasnika«, službenog lista Srpske pravoslavne crkve).

53

i konzervativna, koja nikad nije imala dogmatske veze s crkvom, sada se sve više oslobađala njenih stega i njenog tutorisanja. Niži kler (seoski popovi i kaluđeri) imao je sud­ binu mase prostog, seljačkog naroda, bio povezan s njim i bliži njemu, njegovim shvatanjima i verovanjima, nego vi­ sokom kleru, predstavnicima crkve (koji su, uz to, bili grčke narodnosti). Ugroženi u svom opstanku, i popovi i kaluđeri su se uključivali u ustanak, ističući se često junaštvom i voj­ nom veštinom, ali ne i pobožnošću i religioznim vrlinama; oni su se u revoluciji borili kao deo i kao sinovi pobunjenog naroda, a ne crkve.11 5. — Srpska nacija počela je da se formira, nastajala je, u tuđim državama: Austriji i Turskoj krajem XVIII veka, ali se njeno pravo uobličavanje i njeno ekonomsko, socijalno i kulturno konsolidovanje obavljalo u srpskoj državi XIX i XX veka, uporedo s razvitkom i jačanjem kapitalizma i buržoaskog društva, zahvaljujući vrlo mnogo »uniformišućoj sili države«, tj. politici i određenim aktivnostima vladajućih faktora. Vladajuća klasa u srpskoj državi još od prvog srpskog ustanka uticala je na kovanje jedinstva srpske nacije raznim načinima i sredstvima. Boreći se za ukidanje feudalnih odno­ sa u agraru, protiv feudalne rascepkanosti, protiv ranije po­ sebnosti nahija i knežina, za jedinstveno tržište, protiv partikularističkih težnji vojvoda, itd. i si., Karađorđe se u stvari borio za uspostavljanje i jačanje unitarizma ne samo na po­ litičkom nego i na nacionalnom planu. Jedinstveni pravni poredak, opštevažeće pravne norme (u meri u kojoj je to tada bilo moguće) i jedinstvena državna organizacija (Sovjet, sudstvo, policija, vojska itd.), na čemu se još tokom prvog ustanka živo insistiralo a dosta i postiglo, takođe su značajno unapređivali procese nacionalnog jedinstva. Sistem škola i uopšte prosvetnih i kulturnih ustanova, čije su uspostavljanje i izgrađivanje pomagali i ljudi iz Vojvodine u toku prvog ustanka, isto je tako mnogo doprineo proširivanju i unapre­ đivanju procesa nacionalnog integrisanja. Zajedničko ratova­ nje u toku više ustaničkih godina zbližavalo je i ujedinjavalo ljude, itd. Ti procesi započeti u prvom ustanku nastavljali su se tokom XIX veka. U drugom srpskom ustanku i posle njega borba se vodila za proširenje i učvršćivanje autonomije i za teritorijalno proširenje Srbije srpskim nahijama koje su bile oslobođene još u toku prvog ustanka. Međutim, posle toga, od sredine XIX veka, u periodu ustavobranitelja i u kasnijim 11 D. Janković, Karakteristike srpske države u periodu Prvog ustanka, »Anali« Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, april-jun 1954, str. 148—149.

54

decenij ama, vladaj uća građanska klasa u Srbiji vodila je naj­ češće zavojevačku politiku teritorijalne ekspanzije. Iako vazda pod vidom borbe za oslobođenje i ujedinjenja srpstva, ona je stvarno postala nosilac ideologije reakcionarnog naciona­ lizma, proglašavajući za Srbe sve stanovnike u susednim pa i udaljenijim oblastima. Povodom ratova i u određenim spoljnopolitičkim odnosima i situacijama vladajući krugovi re­ dovno su u narodnim masama raspaljivali patriotizam, ali i šovinističke strasti. Valjalo bi ovde makar samo pomenuti veze i odnose srp­ ske države i nacije sa nacijama i državama: makedonskom i crnogorskom u XIX i XX veku. Govoreći o »Makedonskim Slovenima« početkom XX veka, Jovan Cvijić je ukazivao na ulogu i značaj države u uobličavanju makedonskog stanovništva u posebnu naciju. On je, naime, kao što je poznato, tvrdio da je stanovništvo Ma­ kedonije (iz koje je on izdvajao skopsku i tetovsku oblast, smatrajući ih delovima Stare Srbije), u nacionalnom pogledu »flotantna narodna masa« koja ima predispoziciju da posta­ ne Srbima ili Bugarima, zavisno od toga u čijoj će se državi, srpskoj ili bugarskoj, naći, od kada i za koje vreme.12 Cvijić je, po našem mišljenju, očigledno precenjivao ulogu države u procesu formiranja nacije, smatrajući je presudnim faktorom toga procesa, ali je nesumnjivo da je stvaranje makedonske nacije bilo znatno usporeno i za duže vreme odloženo, dok god su se Makedonci nalazili u položaju državljana Srbije (posle 1912. godine) i Jugoslavije. Slučaj crnogorske nacije i države u izvesnom smislu je suprotan od makedonskog slučaja: dok je življenje Makedo­ naca u srpskoj i jugoslovenskoj državi usporilo i odložilo formiranje njihove nacije, dotle je življenje Crnogoraca van države Srbije, a u svojoj .crnogorskoj državi, značajno doprinelo, podstaklo i ubrzalo formiranje crnogorske nacije. Okol­ nost što je čak i u jednom razdoblju srednjeg veka crnogor­ ski narod imao svoju posebnu državu, što je tu istorijsku tradiciju preneo i u XIX vek, vek nacionalnih preporoda, kada je takođe imao svoju posebnu državu, odvojenu od Srbi­ je, i teritorijalno turskom oblašću razdvojenu — bila je, po našem mišljenju, jedan od odlučujućih činilaca zbog kojih se nije formirala jedna zajednička, jedinstvena srpska nacija, nego se u Crnoj Gori — doduše sa znatnim zakašnjenjem, zbog njene ekonomske i društvene nerazdvojenosti — a naj­ više tek u najnovije vreme, u narodnooslobodilačkom ratu i posle njega, formirala posebna crnogorska nacija. 12 J. Cvijić, Promatranja o etnografiji Makedonskih Slovena, Beo­ grad, 1906.

55

6. — Nekako u isto vreme kad su se počele formirati srpska i druge jugoslovenske nacije, u periodu, dakle, njiho­ vih buđenja i nacionalnih preporoda, javila se i jugoslovenska ideja kao ideja o njihovom zajedništvu, zajedničkom oslobo­ đenju i eventualnom zajedničkom životu u jednoj državi. Ju­ goslovenska misao pojavila se najpre u Hrvatskoj u ilirskom pokretu, koji je u osnovi bio nacionalni pokret. Ilirska, Gaje­ va ideja, istovremeno i nacionalna (hrvatska) i južnoslovenska, ponikla je u otporu protiv mađarizacije i pojačanog pri­ tiska mađarskog plemstva, pod spoljašnjim pritiskom, u si­ tuaciji ugroženosti. Istoričar Milorad Ekmečić izneo je tezu da proces for­ miranja jedne jedinstvene jugoslovenske nacije, koji je za­ počeo u XIX veku, nije uspeo zbog toga što ga je nadrasla konzervativna realnost seljačkih društava Balkana. Religija se — smatra on — pokazala moćniji faktor u objedinjavanju pojedinih naroda, odnosno u njihovom međusobnom razjedinjavanju, nego što je to mogla da učini zajednica jezika ili kulture.13 Ako se ova Ekmečićeva koncepcija može prihvatiti, onda bi u njoj, pored faktora religije, trebalo svakako uneti i istaći takođe faktor države. Austrija odnosno Austro-Ugarska, tj. vladajući faktori u njoj bili su jedan od glavnih činilaca razjedinjavanja jugoslovenskih naroda, brana njihovom zbližavanju i ujedinjava­ nju, a, s druge strane, vladajući krugovi u srpskoj državi dugo nisu imali interesa za ostvarivanje jugoslovenske ideje. Sto se jugoslovenska ideja javila u Srbiji sa znatnim vre­ menskim zakašnjenjem, za to je čini se »kriva« država, jer je srpski narod u Srbiji u nacionalnoj državi imao »svoj krov nad glavom«. Vladajuća klasa u Srbiji smatrala je da može i da treba da vodi ne nacionalnu, nego »državnu« politiku, tj. politiku širenja svoje države. Kad se jugosloven­ ska ideja javila u Srbiji, imala je u sebi elemente srpske državnosti. Pod parolom o jednom troimenom narodu u vreme kad su se gotovo svi jugoslovenski narodi, neki mnogo ranije a neki tek u novije i najnovije vreme, već bili uobličili u posebne nacije, vladajuća klasa srpske države vodila je u prvom svetskom ratu politiku oslobađanja i objedinjavanja u jednu zajedničku državu.

,s I. Božić, S. Ćirković, M. Ekmečić, V. Dedijer: Istorija Jugo­ slavije, Beograd, s.a., str. 235—245; M. Ekmečić, Odgovor na neke kritike »Istorije Jugoslavije« (XIX vijek), »Jugoslovenski istorijski ča­ sopis, Beograd, 1—2, 1974, str. 221—224.

56

MIRKO MIRKOVIC PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBA NA NJIHOVOM PUTU OD NARODA DO NACIJE (O nekim istoriografskim saznanjima i problemima istraživanja) 1. — Istoriografija se još nije latila organskog, svestra­ nog ili bar višestranog ispitivanja uloge srpske crkve u obra­ zovanju i razvitku srpske nacije. Uputnije rečeno, istoriografska misao je samo, iako počesto, dodirivala pojedine delove tog tematskog spleta.1 I to, bilo srpsku crkvu sa nekolikim — dosta uskim i pojednostavljenim — obzirima prema njenoj široj društvenoj sredini, bilo — prevashodno — srpski narod i srpsku državu, sa njihovim društvenim i političkim ustano­ vama — donekle uključujući tu i crkvu — a ne, ili svakako, nedovoljno, sve njih zajedno, u uzajamnom dejstvu, na dru­ štvenim, klasnim i političkim putevima i obrtima XIX i XX veka. Nedovoljan je, do sada i za sada, i hronološki domet istoriografskog bavljenja ovom celinom. Veća je naklonost prema razmatranjima mesta pravoslavne crkve i njene poli­ tike u doba nastajanja negoli sazrevanja imena srpske nacije. Pa i pri takvom stanju, istoriografija škrto pruža produblje­ nije nalaze o delovanju pravoslavne crkve u okviru početnog, društvenog i idejnog vrenja koje će — tokom prvih decenija XIX veka — omogućiti rane izraze i prvobitne kristalizacije srpske nacionalne svesti. Prilazi tom vremenu i predmetu istraživanja — kako bi se reklo, njihovoj predistoriji — nisu 1 Značajne naučne osnove za dalje istraživačke pristupe predmetu o kome je reč postavio je B. Đurđev (vidi: »Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda«. Sarajevo 1964 i dr) A. Cubrilović doveo je svoja sintetička razmišljanja o društvenoj i političkoj ulozi srpske crkve pod Turcima od vremena začinjanja srpske nacije (vidi: »Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od XIX veka«, Zbornik Filozofskog fakulteta Beograd, V—1. 1960, i dr).

57

međutim neraskrčeni, naučno neprosvetljeni. Dosta se i pouz­ dano zna o srpskom feudalizmu, srpskom narodu pod stranom vladavinom i udelu srpske crkve, u tim epohama, u zidanju a potom izoštravanju i očuvanju narodne svesti u Srba. Do društvenih i klasnih oznaka tih epoha, i srpske crkve u njima, već uveliko se dolazi čistijim, naučnim putem, sa koga su mukotrpno uklanjana romantičarsko-idealistička op­ terećenja. Od J. Ruvarca na ovamo, uz polemičke iskre i po­ vremene znatne padove u romantičarstvo, istoriografska kri­ tička misao oplodila se i osvojila pravo na život. Bez nje se ne bi dospevalo do polaznih, naučnoosnovanih pitanja o tome kako je i do koje mere srpske crkva bila jedan od činilaca gradnje narodne, potom nacionalne svesti u Srba. 2. — Tu, odnosno tim povodom i započinje jedan od istoriografskih zapleta, postoj eć u mnogim, čak i kritičkim pri­ lozima, koji se uzgred ili pretežno bave uzajamnim odnosima srpske crkve i srpske nacije, tačnije, uplivisanjem te crkve na klijanje srpske nacionalne svesti. U njima, bilo da su na­ stali u ranijem ili novijem vremenu, izdašno se, dosta le­ žerno, izjednačavaju pojmovi srpski narod — srpska nacija, narodna — nacionalna svest. Stoga se, nadalje, bez osetljivosti za razlike među njima — koje nisu samo pojmovno-leksičke već pre svega temelj no-istorijske — srpska crkva vazda prikazuje u istom kvalitetu tj. kao konstituens, razvijač i ču­ var srpske narodne ili, samo drugačije rečeno, nacionalne svesti. Otuda je osnovana bojazan da se, u tom krugu istra­ živanja, ne vrši istinsko kvalitativno razgraničavanje istorijskih epoha kroz koje su prolazili Srbi kao društvena, poli­ tička i kulturna zajednica. Da je to donekle tako, svedoči i (ranije česta, sada proređena) upotreba naslovnih i pojmov­ nih kompozicija kao što su: »vaskrs države srpske«, »buđenje srpske nacionalne svesti« i dr., koje sve — odnoseći se na početke XIX veka — pre podsećaju na nastavke pređašnih (svojevremeno iscrpljenih) nego na stvaranje novih procesa i stanja. Kada se u takav idejno-analitički sklop i pravac umetne i srpska crkva, što konzervativni stvaraoci i čine, onda se — po logici stvari — i ona uviđa i razmatra pretežno kao puki nastavljač predburžoaske tradicije, odnosno krupna odbrana u njoj sadržanih tzv. trajnih etičkih i duhovnih vrednosti srpskog naroda. Izgleda da je to kretanje stranputicom. Ono zamagljuje tako masivnu a naučno obrađivanu činjeni•cu da na osvitu i tokom XIX veka iz srpskog naroda, dosta sporo ali svakako, izrasta buržoazija, njegov nov, revolucionišući hegemon. Baš ona sobom nosi prevrate u sadržini i sistemu mišljenja, menja red društvenih vrednosti i same vrednosti i prema svom klasnom metru povezuje staro i novo u srpskom društvenom telu i njegovoj svesti o sebi samom. Srpska buržoazija izvodila je to »prirodno«. U krajnjoj liniji, .58

shodno promenama u proizvodnim odnosima. Uz odbir, zadr­ žavanje i podržavanje onih elemenata tradicije koji su joj odgovarali. Ali, nadasve, stvaranjem ideoloških i kulturno-političkih programa, grubo rečeno, revolucionarnih pa kon­ zervativnih, srazmerno društvenim prilikama, koje će, pred sredinu XX veka, obelodaniti da je ona dosegla stanje neizlečive jalovosti i da treba da siđe sa istorijske scene. Na relativno dugim deonicama toga puta srpska bur­ žoazija je održavala premoć nad mladim radničkim i socija­ lističkim snagama, koje će je — kad očvrsnu — napokon i opozvati. Ali sve dotle, svest o sebi, svome korenu i ulozi ili svoju samosvest ona je kultivisala kao uverenje svih Srba o idejnim temeljima svoga bivstva. S obzirom na to trebalo bi da se izvrši dalekosežno proučavanje značaja srpskog pravo­ slavlja u svim razdelima vladavine srpske buržoazije. U stva­ ri, i mnogo više od toga. Valjalo bi, bilo bi čak neophodno, da se pod naučnu lupu stave ne samo sipska crkva i srpsko društvo u Srbiji XIX i XX veka i ranije već i srpske crkve i Srbi van nje, koji su sve do 1918. godine bili pod stranom vlašću, imali svojevrsne društvene i političke razvitke. Tek tada bi moglo da otpočne jednovremeno i opsežnije naučno odgovaranje bar na četiri osnovna pitanja: a) koje i kakve primese narodno-političke i kulturne svesti sobom nosi srp­ ska crkva pri najavi buržoaske epohe u Srba; b) da li, kako ili sa čim i do koje mere srpska crkva — čiji su ogranci, kao i delovi Srba, podložni stranim suverenitetima — povezuje svest državno-politički rasparčanog naroda o zajedničkim istorijskim svojstvima i zajednici životnih interesa; c) šta srp­ ska buržoazija prima od crkve, kako njen idejno-politički arsenal sebi prilagođava i to kroz glavne činove svoga bitisanja: od svojih nacionalno-oslobodilačkih poteza do naciona­ lističkih programa, i od ovih do svoje programsko-delotvorne istrošenosti i konačnog kraha tokom drugog svetskog rata; d) kako srpska crkva idejno doživljava sve te činove istorije, u koje — od određenih tačaka — prodiru radnički pokret sa svojom klasnom predstavom o srpskom nacionalnom biću, građanski izraz jugoslovenstva, prva jugoslovenska država sa građanskim i druga sa socijalističkim atributima, i šta povo­ dom njih čini. 3. — Nije izlišno podsećanje na to da je kristijanizacija Srba davnašnjeg datuma. Na Balkanu — od VI veka — vrši se sve uočljiviji raspad njihovog preddržavnog (društvenog) uređenja i na njemu zasnovane paganske svesti. Tu, i pri­ bližno od tog vremena, Srbi su na pragu istorije i na domaku hrišćanstva i njegovih ustanova. U njihovoj društvenoj utrobi tromo se ali neopozivo nagoveštava pojava klasa, a spolja se — prema oskudnim izvorima — uviđa da se u njih učvršćuje monoteizam, kao preovladavajući oblik religijske svesti. Po 59

tome glavnom bili su ako ne pripremljeni, onda svakako u objektivnoj pripremi i za istorijski susret sa hrišćanstvomr koje se uveliko odmaklo od svoje praverzije i pretvorilo u ideološki suprojektant feudalnog društva. Tadašnji srpski ogranak Južnih Slovena još se osećao kao migraciona kolona koja uvire u strana tela i područja. Poglavito prema Vizantiji i njenoj verziji hrišćanstva, u kome će do konačnog raskola doći 1054 godine, kada je srpsko državno (ranofeudalno) jez­ gro beležilo oko dva veka svoga postojanja. Srbi migracionog (i kasnijeg) vremena opsedali su Vizantiju; usidrili se u njoj, na tadašnjem njenom prostoru začeli (krajem VIII odnosno početkom IX veka) državnu tvorevinu, ali su i sami bili opsedani, između ostalog, žilavom hrišćanskom misionarskom akcijom. Počeci kristijanizacije Srba od­ vijali su se pod zaštitom stranog skiptra i jezikom tuđina; bili su relativno dugo i fanatički uporno versko-političko os­ vajanje osvajača, bez mnogo uspešnih zasada i plodova. Tek oko 870 godine — u vreme vladavine Vasilija I — stanje počinje da se menja, u korist hrišćanske crkve, ali i Srba, čija nadgradnja poprima razvijeniju hrišćansku kulturnu bo­ ju. Do većeg a, izvesno je, i dubljeg ubrizgavanja hrišćanstva u svest Srba dolazi sa unošenjem slovenskog pisma i obreda u crkvenu službu. Ta zamisao i njeno ostvarivanje izazvali su nepopravljive pukotine u elementima srpskog prethrišćanskog verovanja. Ono posustaje, ali zadugo vegetira ili se nešto od njega i legalizuje pod hrišćanskom fasadom. Ni u ovom slu­ čaju, međutim, dejstvo nije bilo jednosmemo. Sa pojavom slovenskog pisma i spremnošću da se podrži slovenski crkve­ ni obred, vizantijsko-istočni deo hrišćanske crkve i sam je, nehotice, olakšavao da se u njegovom krilu uobličava srpsko-hrišćanska crkvena organizacija i da se— kad dospe vreme — dz njega izdvoji. Mnogo šta je tu još neproučeno. Usled oskudice izvora nema (izgleda neće ni biti) mogućnosti da se podrobno utvrdi kako su delovi srpske klasno polarizovane ili, bolje, polarišuće zajednice doživljavali nalete hrišćanstva. Retki podaci daju tek kakve-takve osnove za naučni doživljaj tog vremena i pretpostavku da je u zametku srpske vlastele, više i brže nego među opadaj učim slobodnim i umnožavanim zavisnim seljaštvom, rastakan imunitet prema hrišćanskoj crkvi i nje­ nim feudalnim, socijalnim i političkim nazorima. I na tom terenu, čini se, prednjačile su i privlačile su klasne sličnosti, odnosno sposobnosti približavanja. Takozvano čisto spiritualno u kultu koji je pridolazio — žilavosti starih verovanja — nije, po svemu sudeći, imalo odlučujuću ulogu. I kada bi bilo više činjenica, teško da bi se bitno izmenio kvalitet tih saznanja. 60

Najzad, ako je već predmet ovog saopštenja srpska crkva i srpska nacija — zašto je sve to uopšte i trebalo reći? Sva­ kako zato da bi se pošlo od »iskonskog« a ipak relevantnog prologa, da se ne previdi da je na tom istorijskom stepeniku tek reč o hrišćanskoj odnosno pravoslavnoj crkvi koja se gnezdi u Srba, a još ne o srpskoj pravoslavnoj crkvi, u punom smislu te reći. 4. — Srpska crkva je pod okriljem i u skladu sa inte­ resima srpske srednjovekovne države prešla višestepeni raz­ vojni put. Na njemu je 1.219 godina predstavljala osnovnu tačku obrta. Tada je srpska crkva oslobođena podređenosti Ohridskoj arhiepiskopi]i. Stekla je položaj nezavisne arhiepi­ skopije. Takav razvoj doprinosio je jačanju srpske državne nezavisnosti i odgovarao posebnim verskim i društvenim in­ teresima i zahtevima crkve. Bez spoljnih crkveno-političkih smetnji, koje inače nikada nisu bile samo kanonske i verske, srpska crkva i država našle su formulu političkog prožimanja i tvoračke ideološke sprege. U razvijenom srpskom feudalizmu pravoslavna crkva je ispoljila odgovarajuću organizacionu plastičnost. Sirila se po­ put srednjovekovne srpske države; osnivala je ili sebi podre­ đivala episkopije tamo i sve dotle dokle je ta država uspevala da se teritorijalno protegne. Istraživanja S. Ćirkovića2 pouz­ dano ukazuju na politički i etnički značaj rasprostiranja ustanova srpske crkve. Sa njim se prenose i srpska etnička obeležja. Želi se da ih »pop srpski« odomaći ili održi. Ta crkveno-politička nastojanja sadrže, naravno, feudalnu klasnu inspiraciju ali, po mnogim primerima, i prilično jaku srpsku etnopolitičku boju. Srpska srednjovekovna crkva stvara i kult vladalaca sve­ titelja. On je zajedničko, versko i psihopolitičko oruđe crkve i države. Kult vladalaca svetitelja jačao je — na svoj način — svest o posvećenom vrhu narodne i verske zajednice. Nje­ gova sakralna simbolika raspolagala je snagom potčinjavanja, ali i ujedinjavanja. Kao i sama crkva, i on je — kao njen proizvod — bio jedan od ređih elemenata uopštavanja i po­ vezivanja svesti. U jednom društvu kao što je bilo srpsko feudalno, u kome je, uz sve centralizacije i namah jake centralizatorske težnje, partikularizam društveni, ekonomski i politički ipak činio jedno nezanemarljivo svojstvo, crkva i njene kultne ustanove zrače jedinstveno i prema celini i delovima koji je čine. Teško je, međutim, naučno znati kolika je bila dubina njihovih zahvata. Na osnovu raspoloživih istorijskih spomenika o tome je — kao što se vidi — lakše graditi statičke, pomalo sholastičke zaključke i neke življe*40 2 Pravoslavna crkva u srednjovekovnoj srpskoj državi; Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd, 1969, str. 40 i br.

61

analitičke pretpostavke negoli prava dijalektičko-istorijska rasuđivanja. Pošto se zna da je srpska crkva toga doba bila svojevrsna predohrana i odbrana feudalnog uređenja, umesno je ispitivanje odjeka njenog dejstva u klasno i staleški isparcelisanom društvu, kao što je, s druge strane, celishodno da se — ako se uopšte može — odgoneta kako su klasni otpori (u verskom ruhu ili bez njega) utiskivani u nepovršinske slo­ jeve narodne svesti i svest o narodnoj i verskoj celokupnosti. Za sada se tek nešto o tome može zaključivati; nešto čak i na osnovu posmatranja ponašanja klasa i slojeva srpskog društva i srpske crkve na počecima osmansko-turske vlada­ vine. To, međutim, nije neposredan već usiljeni, krnj i po­ sredan pristup odgovarajućim pitanjima prethodnog vremena. To je pre uočavanje izvesnih njegovih posledica, nego naučno razgrtanje etnopsiholoških stanja s obzirom na etnopolitičko stvaramje srpske crkve u uslovima domaćeg feudalizma. 5. — Srpski narod i srpska crkva — šezdesetih godina XV veka — konačno su izgubili svoju srednjovekovnu državu. Osmansko-turski osvajači ubacili su ih u svoj politički, dru­ štveni, pravni i kulturni milje. Feudalni proizvodni odnosi ostali su neprekinuti, ali su zadobili nova obličja i osebene uslove reprodukovanja. Srpska crkva, sa svim svojim nasleđem, suočila se sa turskom državnom mašinerijom i njenim islamskim političko-pravnim kodeksom. U njemu je visoko mesto imalo načelo podele po veroispovestima, pri čemu je i pravoslavna veroispovest pravno tolerisana i sankcionisana. Veroispovešću je uokviravana i donekle identifikovana narod­ na zajednica. No i pri takvim okolnostima srpska crkva — kao takva — gotovo je ćelo prvo stoleće turske vladavine bila obezličena odnosno potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji. Tada su u njoj činjeni naropi, burni i tihi, da sačuva odnosno obnovi svoj identitet. U takvim uslovima — to je objektivno bila i borba da se spreči razlivanje srpskog narodnog iden­ titeta, odnosno da se onemogući da se preko njega preliju i da ga prozrače elementi grčke pravoslavne kulture. Do po­ voljnog ishoda, u tom smislu, došlo je 1557, kada je odlukom sultana obnovljena Pećka patrijarsija. U jezgru te odluke nalazila se procena turske centralne vlasti da će joj takav akt biti politički celishodan. Od obnove do ukidanja Pećke patrijaršije (1766) srpska crkva na nov način i sa novim smislom predstavlja srpski narod i podržava njegovu svest. Stečeno je više uslova da se to postiže. Jedan se opaža u činjenici što je oblast jurisdik­ cije Pećke patrijaršije postala pravno određena d prostrana. Negde do početka XVIII veka ona se protezala od Komorana i Erdelja na severu, do severne Makedonije na jugu i od zapadne Bugarske preko centralnih balkanskih teritorija sve do Dalmacije. Ima dokaza da je na tom teritoriju srpska 62

crkva aktivirala bitan deo svog predturskog nasleđa, u kome su se preplitale primese verske i narodne svesti. Turska kate­ gorizacija stanovništva po verama odnosno legalnim crkvama išla je na ruku etno-verskoj ekspanziji Pećke patrijaršije. Kako je tekla migraciona lavina srpskog naroda, tako je ovu sledila srpska crkva. Tamo gde je srpska crkva pobadala oz­ nake svoje jurisdikcije, njen kler je etno-verski dejstvovao, pokušavao da ta svoja dostignuća učini neosporivim. U tom sklopu uočljivo i važno mesto imao je pećki patrijarh. On je pravno smatran poglavarom svoje verskonarodne zajednice. I pravno i politički, uz mnoge epizodne promene, patrijarh je mnogo značio i prema turskim organima i prema versko-narodnoj zajednici. Baš u toj zajednici on je bio vodeći primenjivač prava i pravnih ovlašćenja. Njegova jurisdikcija, koja se odnosila na kler i laike, gotovo je sva bila oslonjena na srpsko srednjovekovno kanonsko i svetovno pravo. Preko njega i njegovih organa to pravo je živelo, prepisivalo se i prema potrebama delimično preinačavalo. Na teritoriji Pećke patrijaršije ono je bilo jedinstveno i jedinstvenog istorijskog. porekla i kao takvo reprodukovalo tradiciju i svest o versko-narodnoj ukupnosti. Pojedini delovi oblasti Pećke patrijaršije bili su pod ma­ njim ili većim, ali neprestanim dejstvom unijatske akcije. U tim uslovima ona je vodila ne samo verskom preobraćanju već i odnarođivanju. Srpsko-pravoslavni otpori njoj imali su, otuda, kohezioni značaj; prevazilazili su domen versko-političke odbrane; postajali su akti narodno-političkog zbijanja, kojima je na čelu stajao patrijarh »gospodin Srbljem«. Srpska crkva pod Turcima bila je autonomna verska or­ ganizacija koja je, u krajnjoj liniji, funkcionisala kao osobeni deo osmanskog političko-državnog sistema. Svoju funkciju vršila je samo prema svojim vernicima. Teritoriju njene per­ sonalne jurisdikcije bila je odredila država. S takvim osnov­ nim oznakama, Pećka patrijaršija je vršila i širu koordinaciono-političku ulogu. Povezivala je prvake atomizirane narod­ ne samouprave pod Turcima, kao jedina organizacija u srp­ skom narodu koja je bila integralna i stoga mogla integrišuće da deluje. Otuda je ona obimno uplivisala na tadašnju protivtursku političko-narodnosnu borbu. Činila je to bez teo­ kratskih težnji. U tom smislu bila je spremna da ostane u predturskoj tradiciji i da služi domaćoj državi, ako bi do njene obnove moglo doći, da bude — kako bi se to moglo reći — idejni pojačivač reinkarnacije tzv. nemanjićke slave i veličine. U tom dobu je bio čini se, zenit njene uloge u homo­ genizaciji srpske narodne svesti. Nezaobilazna je pomisao da je ona dotle dospela ne samo zbog svoje privrženosti tradiciji već i zbog vladaj ućih normi, načina i oblika društvenog orga63.

nizovanja, društveno-političkih prilika i neprilika u osman­ skoj Turskoj. Pitanje je da li bi njen domet — u tom smislu — bio takav u srednjovekovnoj srpskoj državi da je ona ne­ smetano nastavila da živi i doživela »prirodan« kraj. Postoji mišljenje da je srpska crkva pod Turcima i više no markantni činilac u očuvanju srpske narodne individual­ nosti. Ide se do tvrdnje da je u njenom krilu materijalizovan pojam srpske nacije. Možda je episkop gornjokarlovački Si­ meon u tome pogledu jedan od najjasnijih. Po njemu je srednjovekovno »otačastvo« za vreme robovanja, kada je na­ rod živeo sa crkvom bez države, preraslo u srpsku naciju. Tome dodaje: »Pojam nacije izgrađen je u crkvi koja je posle pada države nasledila ideju državnosti i počela da živi i propoveda ideal vaskrsenja države i carstva, izgubljenog na kosovu«.3 U tom shvatanju nema objašnjenja pojma nacije. Da je ono bilo kako dato, shvatanje — o kome je reč — izgubilo bi nešto od svoje apodiktičnosti, ali samim tim, verovatno, ne bi dobilo i naučnu uverljivost. To može da se pretpostavi već po istorijskom okviru u koji pisac smešta nastanak srpske nacije, a zatim i po njegovom uverenju da je crkva nastajalište srpske nacionalne suštine. Sudeći po tome, shvatanje ovog pisca je iza već znatno obogaćenih na­ učnih i teorijskih saznanja o istorijskoj uslovljenosti, društveno-ekonomskim osnovama i klasno-političkim i kulturnim osobinama bića nacije. Izvesni pisci, kad već ulaze u suštinu ovih pitanja, na­ stojali su da izreknu završni sud o ulozi srpske crkve u održanju srpskog naroda pod Turcima. Među njima ističe se V. Cubrilović, koji veli: »Nije srpska crkva očuvala srpski narod u tursko doba, nego je srpski narod iskoristio srpsku crkvu kao autonomnu crkvenopolitičku ustanovu posle obnav­ ljanja Pećke patrijaršije 1557. u svojoj borbi za odbranu na­ rodne individualnosti, verskog uverenja i kulturne osobenosti u okviru jedne islamske države, kakva je bila Turska«.4 U tom suštinskom pravilnom sintetičkom zaključivanju kao da se srpska crkva prejako i previše jednostavno svodi na puko i iskoristljivo oruđe srpskog naroda u tadašnjoj njegovoj bor­ bi za opstanak. Bila je ona i više od toga: jedini opšteorganizovani odgajivač narodnog političkog i kulturnog pamćenja. Nije li, stoga, naučno umesnije da se u odnosima srpski narod — srpska crkva prevashodno ne istražuje ko je među njima imao primat, već kakve su korelacije ostvarivali i sa kakvim idejno-političkim i versko-kulturnim posledicama. 3 Episkop gornjokarlovački Simeon: Karakterologija srpskog pra­ voslavlja: Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd 1969, str. 387. 4 V. Cubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beo­ grad, 1958, str. 26.

64

6. — I pre ukidanja Pećke patrijaršije (1766) odpočelo je osipanje organizacija srpske crkve. Osobito seobe Srba, kra­ jem XVII i početkom XVIII veka, učinile su da na habzburškoj teritoriji nastane jak ogranak te crkve, zapravo njen sve samostalniji deo. A kada je i Pecka patrijaršija ukinuta, njene je ustanove preuzela Vaseljenska crkva. Posle toga čina usleđilo je menjanje vodećih sastava dotadašnje srpske crkve. U njima je bila instalirana grčka hijerarhija ili podr­ žavan grčkofilski element srpskog porekla. To je mestimično izazivalo grčevite otpore preostalih srpskopravoslavnih orga­ na. Oni su sprovođeni s namerom da se obnovi srpska crkva i institucionalno osigura versko-narodna ukupnost Srba. U poslednjoj četvrtini XVIII veka još je sve bilo u znaku shvatanja da bez srpske crkve nema osnovnih uslova za or­ ganizaciono obezbedenje celokupnosti Srba. Cetinjski mitro­ polit Sava molio je, 26. februara 1776, moskovskog mitropo­ lita za pomoć u ime »... jednoverija i jedinojazičija i jedinokrovija s nami« da podigne presto srpske crkve; takođe kaže: »Zastupi nas pri Portje, čto Greki ne bi mješalis u serbski nacion«. To se izgovara u ime svih tj. i prognanih arhiereja bivše Pećke patrijaršije i najveći je mogući zahtev u ime porobljenog naroda i crkve.* Pa ipak, dalji život srpsko-pravoslavnih organizacija u Turskoj i Austriji kretao se različitim političkim stazama. Nejednaki društveni i politički uslovi u tim državama, i nji­ hovim pojedinim pokrajinama, uslovili su postojanje posebnih srpsko-pravoslavnih takozvanih pomesnih crkava. I uz održa­ nje predstava o prošlosti, stvarni život bledeo je nadu da će se ubrzo obnoviti Pećka patrijaršija. Pomesne srpsko-pravoslavne crkve, čije je delovanje samo ovlaš proučavano i to po metodološkim navikama crkvene istoriografije najviše, bile su upućene da svaka za sebe i na svom teritoriju raču­ naju sa dugovečnošću izgrađenih stanja i stvaraju posebne strategije i taktike opstajanja u njima. Shodno tome i politi­ čki život podeljenog srpskog naroda, koji je još prevashodno pulsirao u okviru partikulariziranih crkava, ušančivao se u uže granice. No i pored toga, u crkvama i izvan odnosno oko njih održavala se zajednička narodna tradicija sa antipartikularnom, povezujućom političkom i kulturnom porukom. Njen društveno-egzistencijalni smisao i njena ornamentika, tek po­ nešto zahvatani političko-istorijskom analizom, dograđivani su vremenom, prema stepenu narodne ugroženosti i silini nagona za samoodržanjem, a objašnjavani su crkveno-kultnim i seljačko-poetskim jezikom. Tom tradicijom vršila se istorijska5 5 Prema Lj. Durkoviću-Jakšiću, Udeo Cetinjske mitropolije borbi za uspostavljanje redovnog stanja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi; Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969«, Beograd, 1969, str. 252.

65

u

prepirka sa stranim osvajačima; negovala se svest o predturskom dobu i mogućnosti njegove obnove. A da bi se to, radi opstanka činilo umesnijim, nije se prezalo od ulepšavanja fa­ sada srednjovekovne Srbije i pojedinih društvenih i moralnih činova u njoj. Tako se davalo grupno etičko-političko objaš­ njenje smisla postojanja i stvarala idejna građa iz koje se izvlačilo pravo na budućnost i njeno stvaranje. 7. — Početkom XIX veka srpski narod je započeo nacionalno-oslobodilačku i antifeudalnu borbu. Na počecima te putanje, čiji je politički i oružani izvor u beogradskom pašaluku, i više decenija posle njih, ono što je bilo antifeudalno, buržoasko i kao takvo vodeće i odlučujuće za podizanje Srba do stepena nacije, ispoljavalo se kao krhki i poklecljivi zame­ tak. Oslobodilački pokret izbio je i pored nepostojanja Pećke patrijaršije. S druge strane, nije ga omelo ni to što su vrhovi pravoslavne crkve na prostoru živovan ja Srba bili građani po političkom ukusu Vaseljenske patrijaršije. To je — po uoča­ vanju V. Čubrilovića — najbolji dokaz koliko su onovremeni srpski oslobodilački napori malo zavisili od crkve.6 Srpski oslobodilački pokreti nisu tekli svuda na isti način i sa podjednakim zamahom. Obrazovana su — najopštije re­ čeno — dva istorijska kruga i prostora njihove inicijative i taktike. Jedan u Turskoj, drugi na području Austrije, odno­ sno Austro Ugarske. Oni su se nadopunjavali, objektivno vo­ dili istom cilju. U onom prvom krugu, sa epicentrom u beo­ gradskom pašaluku, za trajanja i posle oružanih borbi rođena je i uz mnoge peripetije izgrađivana buržoasko srpska država. Ne brzo, ali uporno i svim raspoloživim sredstvima u njoj je sprovođena prvobitna akumulacija kapitala. Nacionalna vlast, sa smešom svog seljačko-patrijarhalnog i postupno čvrsto izbirokratiziranog mentaliteta, u tom društveno-ekonomskom procesu odigrala je ulogu glavne babice. Tradicionalističko-pravoslavno i seljačko-patrijarhalno, na jednoj, i novopečeno, građansko u svesti toga previrućeg društva, na drugoj strani, zadugo su se mešali i teško povla­ čili liniju svog uzajamnog razgraničenja. Ali u tom vrenju, koje se završilo prevagom buržoaske misli, od samih njegovih početaka crkva nije zauzimala mesto glavnog idejnog dirigen­ ta stvaranja srpske nacije. I prvobitni seljačko-trgovački i ustaničkostarešinski slojevi i potonji nosioci birokratsko-paragrađanske politike i najzad, klasno potpunije izbrušena srbijanska buržoazija, smatrali su crkvu sekundantom svoga državno-političkog stvaranaj. Istina, to im i nije bilo teretno. Jer glavnina sitnog srpskog sveštenstva, svojim nepovoljnim društvenim položajem u predvečerje srpskog ustanka, bila je• • V. Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beo­ grad, 1958, str. 27.

pripremljena da se uvrsti u oslobodilačka zbivanja i da voj­ nički i politički učestvuje u njihovom izvođenju. Sem toga, srpska pravoslavna organizacija nije bila opterećena ni pre­ velikom dogmatikom ni papocezarističkom doktrinom, što bi je inače — bilo kako — sputavalo da se u novostvaranim uslovima prilagođava i državnoj politici podređuje. Kada je upornim dejstvom državnog vodstva oslobođena neposrednog nadzora Vaseljenske patrijaršije, nacionalizovana u svojim vrhovima i postavljena u položaj državne crkve, pravoslavna organizacija je, tek sa nešto malo teoloških za­ čina, uglavnom sudelovala u naglašavanju i sprovođenju državne politike. Tako je i svojim društvenim bićem i opse­ gom laičkog, nacionalno-političkog u svome propovedanju, ona izrastala kao idejnoklasna aparatura vladajuće srbijanske buržoazije. Pravoslavna crkva u Srbiji ulivala se znatnim delom svoje kulturno-političke tradicije naročito u prvodobni rast srpske nacije. Tadašnje srbijanske predvodničke snage i društvo iz koga su one poticale još su osećale tu tradiciju prihvatljivom i upotrebljivom. I to zbog njene državotvorno­ sti i mitske simbolike, čiji sjaj starine treba, prema potreba­ ma vladajućih snaga, da služi prosjajivanju i održavanju ili podržavanju novine. To počinje snažnije da se menja sedamdesetih-osamdesetih godina XIX veka. Tada u tom društvu, na osnovu dubljih klasnih podela, dolazi do početnih sudara između socijalističke i građanske svesti. Iskre iz tih sudara doprinosile su spaljivanju opne srpsko-pravoslavnog tradici­ onalizma, odnosno otkrivanju njegove nove buržoaske klasne kičme. Pravoslavna crkva u Srbiji sledila je i preobraćanje nacionalnooslobodilačke u nacionalističku politiku srbijanske buržoazije. Tek bi trebalo da se ispita znatna građa o tom delu prvorazrednih pojava. Pogotovu ona koja govori o uslo­ vima i načinima upotrebe srpskih crkvenih organa u brojnim sučeljavanjima balkanskih buržoazija. Srpske pravoslavne organizacije van Srbije kretale su se drukčijim putevima. Dugotrajno suočavane sa tuđim država­ ma, čije su suverenitete trebalo da podnose, one su podosta vremena nosile pokrete za crkvenoprosvetnu odnosno crkveno-narodnu autonomiju. U Karlovačkoj mitropoliji, koja se razvijala na tlu Austro-Ugarske, došlo je na toj osnovi i do izdanaka srpsko-pravoslavnog klerikalizma i klerikalne poli­ tike. U celini gledano, borba ovih organizacija za crkveno-prosvetnu autonomiju sadržavala je građanske nacionalnooslobodilačke zahteve. Jačanje i političko organizovanje srp­ skog građanstva u predelima njihove jurisdikcije učinilo je da se ove crkve napokon podrede građanskoj politici. Nastaja­ nje i postojanje srpske građanske države u tim crkvama i građanstvu okupljenom oko crkvenih opština, stranaka i dru­ 67

štava izazvalo je istorijski osećaj da se u Srbiji presudno vaja jezgro srpske nacije. To ih je navelo da prema Srbiji polažu političke mostove i da ostvaruju uzajamno povezivanje. Pri svemu tome bilo je i neusklađenosti i sudara interesa pojedi­ nih delova celokupne srpske buržoazije. Postojale su različite istorije delova srpske nacije u stvaranju i crkava u njihovim okvirima. Otuda i njihovi pogledi na načine dospevanja do ujedinjenja Srba nisu bili uvek istovetni. 8. — Jugoslovensko državno ujedinjenje — izvedeno 1. decembra 1918. — nije zateklo ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu. Postojale su posebne pravoslavne crkve, sa različitim položajem. U vreme brzog primicanja jugoslovenskom držav­ nom ujedinjenju, pred kraj I svetskog rata, iz tih crkava nisu poticala hitra, markantna i javna projugoslovenska izjašnjenja. Pravoslavna crkva u Srbiji službeno je — u tom pogledu — sledila liniju državne politike. Njeni unutrašnji pogledi na to pitanje ostali su, međutim, neodgonetnuti i svakako zaslu­ žuju punu pažnju istoriografije. Ostale pomesne crkve, s obzi­ rom na nezavidan položaj u doba krupnih političkih previra­ nja, objektivno su se nalazile na marginama inicijativa šire jugoslovenske politike. Ostaje za sada nepoznato u kojoj su meri rukovodeći organi tih crkava, podstaknuti tadašnjim opštim okolnostima, po svojoj inicijativi pomišljali na ujedinje­ nje svojih organizacija i na njemu samostalno radili. Jedno je, međutim, jasno: državnici Srbije pripremili su teren za ujedinjenje svih pravoslavnih crkava jugoslovenskog terito­ rija i ponovno uspostavljanje Pećke patrijaršije. Izvesni po­ daci stavljaju do znanja da se srbijanska građanska politika napregla da se što pre domogne jedinstvene verske organiza­ cije pomoću koje bi, uz svoj laički instrumentarij um, u znatno složenijim političkim uslovima, uspešno širila krug svojih nacionalno-političkih uticaja. Ubrzo pošto je stvorena kraljevina SHS proglašeno je (26. maja 1919) ujedinjenje srpske pravoslavne crkve. U toku sopstvenih promena srpska pravoslavna crkva je osmatrala prilike na novonastalom jugoslovenskom državnom prostoru i procenjivala kakav je njegov politički klimat. Kako izgleda, jugoslo venski unitarizam posebno se nametao pažnji jednog dela pravoslavne javnosti. O problemima nastalim u vezi sa insistiranjem na jugoslo venskom unitarizmu više su govorili publicisti bliski pravoslavnoj crkvi nego njena visoka jerarhija. Jugoslovenski unitarizam izazivao je u njoj različita ali za sada nedovoljno proučena reagovanja. Bilo je i izraza nje­ gova prihvatanja, ali i odbijanja. U pojedinim pravoslavnim krugovima naglašavalo se da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, koji su uz državne granice odvajale i religije, pa se zalagalo za službu tzv. jedinstvu narodnom i, postepeno, verskom. Pri tom su se nazirale i težnje da srpska pravoslavna 68

crkva, radi toga, stupi u prozelitsku akciju, odnosno da pro­ širi svoje polje dejstva i van srpske crkvene zajednice. Tome je, s druge strane, suprotstavljana zabrinutost zbog zanema­ rivanja užeg nacionalnog rada srpske pravoslavne crkve u uslovima ujedinjenja i zvanične podrške mnoštva vladaj ućih laičkih činilaca politici jugoslovenskog unitarizma. Stavljeno je do znanja da se bez dovoljno rasuđivanja »juri za jugo­ sloveniziranj em« i nastojalo da ubuduće srpska pravoslavna crkva ne prenebregava nacionalni rad. Ćelo ovo problematsko područje tek je označeno najnovijim istraživanjima, pa bi se moglo očekivati da će ono, u svojoj višeznačajnosti, pažljivije ispitati. Pod dejstvom nacionalnih buržoazija i njihovih naciona­ lističkih politika, u prvoj jugoslovenskoj državi, jačale su nacionalne suprotnosti. Prema njima nisu bile imune ni veroispovest odnosno crkve kao njihovi institucionalni izrazi. I pravoslavna crkva, prema mogućnostima sopstvenog idejno-političkog naoružanja, razgarala je svest o neodvojivosti verskog od nacionalnog bića. Tim putem, ona je — kao i druge velike jugoslovenske veroispovesti — začinjavala sudare pojedinih, osobito isklju­ čivih građanskih nacionalno-političkih grupacija. Na rast na­ cionalnih, a posredno i verskih suprotnosti osobito je i izazva­ no uticala zvanična, uporno sprovođena unitaristička doktrina i politika. Iz politike srpske pravoslavne crkve, i pored njenih stvarnih i jakih sprega sa pojedinim elementima vladajuće velikosrpske buržoazije, izbijali su osećanje potisnutosti i sve češće isticana zabrinutost za dalju tzv. nacionalno-duhovnu sudbinu srpskog naroda. U osnovi sa tim raspoloženjem, a sve oštrije konfrontirana sa borbenim i dobro organizovanim rimokatolicizmom, ali i sa naprednim snagama srpskog dru­ štva, koje su slobodu Srba vezivale za slobodu i ravnoprav­ nost svih ostalih jugoslovenskih i drugih naroda, srpska pra­ voslavna crkva dočekala je i slom bivše Jugoslavije. 9. — Od 1941., kada je na jugoslovenskom prostoru za­ počela narodnooslobodilačka borba i socijalistička revolucija, srpska pravoslavna crkva — u mnogome poput ostalih ver­ skih zajednica — suočila se sa pravim uvodom kvalitativnih društvenih i političkih promena. Ni to, kao ni pređašnje raz­ doblje njenog života posebno u odnosu na nacionalni činilac, nije dublje proučavano. Za sada se može poći bar od opštih saznanja. Pre svega odatle da su u uslovima antifašističke borbe, zasnovane na revolucionarnoj strategiji KPJ, drama­ tično nastavljeni procesi društveno-političke polarizacije, na­ stali u bivšem jugoslovenskom državnom ambijentu. Najagre­ sivniji šovinistički odredi jugoslovenskih buržoazija stupili su u međusobne obračune i, pri tom, u promenljivoj skali kori­ stili i pojedine verskonacionalne antagonizme. Do osobitih

nacionalističkih sudara, u kojima je bilo zapaljive verske materije, došlo je pri sučeljavanju ekstremnih snaga srpske, hrvatske i muslimanske buržoazije. Nacionalistički delovi srpsko-pravoslavme jerarhije sudelovali su u njima, posredno ili neposredno. Ta zbivanja činila su sastavni deo obračuna­ vanja nacionalističkih vojnih i političkih grupacija sa patriot­ skim i svim naprednim snagama Jugoslavije. U snažnom po­ retku, prema pravoslavnoj crkvi su nastupali oni elementi rimokatoličkog klera koji su bili zadojeni klerofašističkom ideologijom. U ćelom tom nastojanju, koje su okupatori po­ dupirali, da bi se narodi i narodnosti Jugoslavije nepovratno razišli, učestvovalo je i sveštenstvo drugih, u jugoslovenskim uslovima manje značajnih konfesija. Antipod svemu tome predstavljao je narodnooslobodilački pokret sa svojim idejnim i akcionim jezgrom — KPJ. Njegova programska bit suprotstavlja se uslovima koji su reprodukovali međunacionalne i međuverske obračune i potpirivali skeptičan odnos prema mogućnosti postojanja zajednice na­ roda i narodnosti Jugoslavije. Narodnooslobodilački pokret projektovao je i otkrivao nove političke uslove i oblike i to one koji bi već u antifaši­ stičkom ratu, radi njegovog uspešnog ishoda i za vreme posle njega, trebalo da uravnotežuju odnose naroda i vera jugoslovenskog teritorija. Rešavajući formulu, on je nalazio ne u obnovi ili »modernizovanju« stare već u građenju nove Jugoslavije — države nacionalnih i verskih sloboda i ravno­ pravnosti, čija će društvena, klasna, politička i pravna oruđa obezbeđivati i razvijati njenu društveno-oslobodilačku suštinu i njene neophodne prateće oblike. Ta formula bila je proni­ cljiva i istorijski pravilna osnova političkog okupljanja naro­ da i narodnosti Jugoslavije. Narodnooslobodilački pokret nije mimoilazio problem veroispovesti. Pridržavao se načela verske ravnopravnosti. Ono je bilo organski pripadak njegove političke linije. U procesu revolucionarnog savladavanja nepatriotskih, oportunističkih, klerofašističkih i kvislinških sastojaka doma­ ćih buržoazija, prikupljali su se narodi i građani Jugoslavije. Među njima i delovi pravoslavnog sveštenstva kao i sveštenici pojedini drugih verskih zajednica. Bilo je, međutim, u verskim zajednicama različitih reagovanja na takva revolucionarno-oslobodilačka zbivanja. Pre svega dosta odbijanja da se takav tok primi. Idejno-politička previranja izražavala su se i u okviru srpske pravoslavne crkve. I u njoj — njenim redovima — bilo je vidljivo da opstaju nacionalistička usmerenost i mišljenje da se narodnooslobodilački pokret samo iz akciono-taktičkih razloga zalaže za slobodu veroispovesti. Osobito od oslobođenja zemlje srpska pravoslavna crkva suočava se sa ubrzano razvijanim i preo vladujućim društve­ 70

nim, ekonomskim i političkim stremljenima i ostvarenjima socijalističkog tipa. Ona se prema njima tegobno i prevashodno konzervativno određivala i to shodno svojim klasno-ideološkim i političkim vidicima i merilima. Pri svemu tome u njoj su delovale razgovetne i nerazgovetne ili bar nedovolj­ no poznate suprotnosti. Posebno one između pojedinih ele­ menata patriotskog sveštenstva i episkopata, koje nisu bile irelevantne za veličinu i kvalitet snage njenih političkih sta­ vova. No, ćelo klupko ovih problema traži brojna i dugotrajna analitička sekciranja. Bez njih se ne može sačiniti naučno valjana sinteza o srpskoj pravoslavnoj crkvi u srpskoj naciji u savremenim uslovima.

71

RADOMIR D. LUKIC O NASTANKU SRPSKE NACIJE SA SOCIOLOŠKOG GLEDIŠTA I Pre no što bi se prešlo na samo osnovno pitanje o nanastanku srpske nacije, trebalo bi rešiti dva prethodna važna pitanja, od čega u znatnoj meri zavisi i rešenje osnovnog pi­ tanja. Ta dva pitanja su odredba pojma nacije i odredba so­ ciološkog »gledišta« ili metoda, odnosno, tačnije, pojma same sociologije. Što se tiče pojma nacije, ovo pitanje se postavlja kao pitanje razlike između nacije i one društvene zajednice koja joj prethodi i iz koje se po pravilu ona razvija, a koja se obično označava kao narod. Treba utvrditi šta je nacija, od­ nosno čime se ona razlikuje od naroda, da bi se u konkret­ nom istraživanju utvrdilo u kom trenutku nastaje ta razlika, što u stvari znači da u određenom trenutku od naroda postaje nacija. Kako su i narod i nacija društvene zajednice u kojima postoji svest članova da pripadaju zajednici i određena veza koja ih vezuje s ostalim njenim pripadnicima, to treba u stvari odrediti prirodu te veze koja vezuje ljude i narod, odnosno u naciju, što znači da treba videti da li se razlikuje veza koja ih vezuje u narod, od veze koja ih vezuje u naciju. Ako se posmatra ta veza, lako je utvrditi da je ona subjektivne prirode, tj. da se sastoji u osećanju bliskosti, srodnosti s ostalim pripadnicima naroda, odnosno nacije, što opet, obrnuto, znači da postoji osećanje udaljenosti i nesrodnosti s drugim narodima, tj. nacijama. Iz te veze proizlazi i spremnost na saradnju s ostalim pripadnicima istog naroda, odnosno nacije, kao i na uzajamnu pomoć. Kad se uporede veze koje vezuju ljude u narod i u naciju, izgleda da nema 73-

nikakve bitne razlike između njih, tj. da se veza koja ih vezuje u narod ni sadržinski ni po jačini mnogo ne razlikuje od veze koja ih vezuje u naciju. Cak se verovatno može reći da je veza koja ljude vezuje u narod i, još ranije, u pleme ili rod čvršća od one koja ih vezuje u naciju. U svakom slučaju, teško je reći da između njih ima kvalitativnih ra­ zlika. Ali, ako se i usvoji da su ove veze suštinski iste, iz toga se još ne može zaključiti da uzroci koji dovode do takvih veza, odnosno činioci koji ih održavaju moraju biti isti za narod i za naciju. Takve veze mogu, primera radi, kad je reč o narodu, biti izazvane, recimo, zajedničkom proizvod­ njom i zajedničkim tržištem ili zajedničkom državom. Ako je pak tačno da između veza koje ljude vezuju u narod i onih koje ih vezuju u naciju nema suštinskih razlika, onda na prvi pogled izgleda da i nema osobitog smisla ispi­ tivanje kad jedan narod postaje nacija, pošto je i narod i nacija u osnovi isto. Pa ipak, ovakav zaključak ne bi bio ■osnovan ako se držimo onog što je maločas rečeno o činioci­ ma koji dovode do nestanka pomenutih veza. Jer ako se či­ nioci koji te veze — inače istovetne — koje čine narod, od­ nosno naciju, menjaju, te jedni prestanu da deluju a drugi to počnu, održavajući istu vezu, onda se može reći da je s njihovom promenom od naroda nastala nacija. Tako, ako, na primer kažemo da je narod ona zajednica koja je pro­ izvedena nekim drugim uzrocima, a ne zajedničkom proizvod­ njom i tržištem, a da je nacija, naprotiv, zajednica koja je proizvedena ovim poslednjim uzrocima, onda će se narod pre­ tvoriti u naciju kad počnu delovati ovi drugi uzroci namesto ■onih prvih. Isto tako, ako jedan narod nastaje stapanjem više ple­ mena ili ako jedna nacija nastaje stapanjem više naroda ili više nacija, onda takođe ima smisla tražiti kad se i zašto to zbilo. Shodno tome, ovde ćemo smatrati da srpska nacija nasta­ je nastankom kapitalizma, razvojem zajedničke privrede i trži­ šta. Svesni smo, međutim, da je to rešenje koje ima svoje slabosti. Naime, ono je prihvatljivo kad je reč o zajednici koja je zaista spojena teritorijalno, privredno, politički, kul­ turno. Ali, ako je ta zajednica podeljena u više zajednica, odvojenih na sve pomenute načine, kako objasniti što one ipak sve čine jednu zajednicu, naciju, »proizvedenu« upravo tim uzrocima koji ovde nedostaju? No, o tome kasnije. Isto tako, činilac zajedničke proizvodnje, odnosno tržišta, iako u manjoj meri, postojao je i ranije, pre kapitalizma, gde god postoji razmena proizvoda. Ona se, doduše, vrši u užim zajednicama i u manjoj meri, ali se ipak vrši. Ispadalo bi 74

da te uže zajednice čine posebne nacije u okviru jednog istog naroda kao šire zajednice! Tako bi pojedina naselja ili čak šire porodice, kao zadruge, trebalo smatrati nacijama! Na ovo bi se odmah nešto moglo odgovoriti i tako, izgleda nam, otkloniti tu teškoću. Može se, naime, reći da na takvom stepenu razvoja privrede, naturalnom stepenu, gde su sasvim male zajednice privredno autarhične te samo u njima postoje tesne privredne veze — da su na takvom stepenu veze koje takve uže zajednice vezuju u narod toliko čvrste da onemogu­ ćavaju da se svaka takva zajednica, samo na osnovu privred­ nih veza, konstituiše kao nacija, različita od drugih u okviru istog naroda. Potrebno je, naprotiv, da te privredne veze obu­ hvate šire zajednice: ako ne ćele narode, ono bar znatne njihove delove, te da ih tako čvrsto povcžu, da se isto tako jako razviju nove političke, kulturne i ostale veze da sve zajedno postanu osnovne i potisnu one ranije koje su stva­ rale narod. Ovo se ne može postići ako privredne veze postoje u sasvim malim zajednicama, jer se na osnovu njih ne mogu razviti ostale veze. Ukoliko od jednog naroda nastaje više na­ cija, potrebno je da nove veze budu tako jake da prekinu stare, narodne veze, odnosno da ih jako oslabe te da nova zajednica, nacija, potisne staru, narod. Ali, kao što ćemo videti kasnije, možda se nacija može stvoriti i bez razbijanja narodnih veza, a time i naroda. Drugo prethodno pitanje je šta je sociologija, odnosno šta znači istraživati nastanak srpske nacije s gledišta sociologije. Pri tom se polazi od činjenice da će se taj nastanak, sem sa sociološkog gledišta, ispitivati i s ekonomskog, političkog, et­ ničkog, kulturnog i drugog stanovišta. Na ovo pitanje može se odgovoriti sledeće. Poznato je koliko se sociolozi između sebe razlikuju u određivanju pojma sociologije i njenog me­ toda. Ne ulazeći u raspravljanje ovog pitanja, čemu ovde nije mesto, treba samo reći da se u praksi sociološko stanovište svodi na dve osnovne stvari. Prvo je pokušaj sintetičkog obu­ hvata delovanja svih društvenih činilaca na neku pojavu — ovde: na nastanak srpske nacije. Konkretno, to znači da bi sociolog uzeo u obzir delovanje svih navedenih činilaca po­ sebno (ekonomskog, političkog itd.) i stvorio neku sintezu de­ lovanja svih njih, mereći njihov odnosni značaj. Drugo, mož­ da bi se mogli odvojiti neki činioci, odnosno strane, vidovi pojave, koji ne obuhvataju sve ove posebne nauke, odnosno stanovišta, i koji ostaju kao »čisto« sociološki, te bi njih ne­ posredno ispitivala sama sociologija, koja se u tom slučaju ne bi samo služila rezultatima drugih nauka. Takvi hi činioci bili, na primer, seobe, klasno raslojavanje, društveni dodiri, odnosno veze (rođačke, bračne, prijateljske i dr.) i si. U tom će se smislu ovde i resiti ovo drugo prethodno pitanje. 75

II

Kad su ovako rešena prethodna pitanja, može se preći, na rešavanje glavnog pitanja — nastanak srpske nacije sa so­ ciološkog stanovišta. Rečeno je da se obično smatra da nacije nastaju u procesu nastanka kapitalizma, negde na prelazu iz XVIII u XIX vek. Tako su nastale francuska, nemačka, talijanska nacija (prva ranije, druge dve kasnije). Pri tom se uzima da su one nastale spajanjem prethodnih užih zajed­ nica, koje se nazivaju narodima, plemenima i si., a za koje se smatra da su bile etnički zasnovane. Do tog spajanja je došlo nastankom robnotržišne privrede, koja je manja tržišta i manje privredne celine povezivala u jedinstveno, široko nacionalno tržište, pri čemu su lokalni jezici (dijalekti) bili povezani, odnosno ukinuti jednim nacionalnim (književnim) jezikom, održavajući se još, više-manje, u svojim oblastima. Ljudi su se, tako, počeli osećati u prvom redu Francuzima, odnosno Nemcima, pa tek u drugom redu, recimo, Normanđanima, Gaskonjcima itd. ili Prusima, Bavarcima itd., dok je pre toga bilo obrnuto. U vezi s onim što je rečeno ranije, ovom se gledištu može prebaciti što ne pokušava da utvrdi da li ima neke kvalitativne razlike između veze koja je, npr., Bavarce ve­ zivala u Bavarce i one koja je Nemce vezivala u Nemce. Jer i Bavarci su se isto tako (možda čak i jače, kao što je napomenuto) osećali Bavarcima kao što se Nemci osećaju Nemcima. I Bavarci su se osećali Bavarcima zato što su bili povezani privredno (makar i ne tržišnom privredom, ali ipak razmenskom privredom), teritorijalno itd. Drugim rečima, osećanje povezanosti koje čini i naciju i narod, a i prethodeće pleme, rod itd., može biti izazvano različitim činiocima — narod se povezuje privredom, teritorijom i kulturom na jedan, a nacija na drugi način, jer se privreda, teritorija i kultura razlikuju prema svom stepenu razvoja, ali ove veze mora uvek da postoje da bi došlo do zajednice. I ta veza, koja je rezultat ovih činilaca, kvalitativno je uvek ista, makar bila rezultat delovanja različitih činilaca. Drukčije rečeno, iako su Bavarci bili vezani, recimo, feudalnom privredom, feudalnom državom i feudalnom (crkvenom) kulturom, a Nemci kapitali­ stičkom privredom, državom i kulturom, ipak je veza koja vezuje Bavarce po kvalitetu ista kao ona koja vezuje Nemce. O ovom prigovoru već se raspravljalo. Pošto nauka do­ sad zaista nije ispitivala karakter veza koje vezuju ljude u narod, odnosno u naciju, taj problem ostaje i ovde se ne može rešiti. Polazeći od postavke da su te veze u suštini iste, a da su im uzroci različiti, ovde se neće dalje ulaziti u to pitanje. Utvrdiće se samo da ima smisla ispitati kako su veze koje su vezivale ljude u više naroda bile zamenjene 76

jednom jedinstvenom vezom koja ih vezuje u naciju, u Nemce, Francuze, Talijane ili, možda, kako su se nove, nacionalne veze stvorile pored starih, narodnih, ne razarajući ove. III Kad se ovakav postupak pokuša primeniti na nastanak srpske nacije, onda izgleda da takav pokušaj ne može da uspe. Ovo zbog prostog razloga što zajednica Srba kao takvih nije nastala na prelazu iz feudalizma u kapitalizam (zbog delovanja odgovarajućih činilaca), nego mnogo ranije, najverovatnije već negde u XIV, a svakako tokom XV i XVI veka. Već pod Nemanjićima, a osobito pod kasnim Nemanjićima, Srbi su se osećali Srbima. Bitno je, međutim, da, za razliku od Francuza, Nemaca i Talijana, nije bilo nikakvih užih za­ jednica koje se nisu osećale u prvom redu Srbima (nego, npr., Timočanima, Kosovcima, Sremcima itd.) i koje su go­ vorile različitim jezicima i si., a koje bi se u XVIII ili XIX veku spojile u širu zajednicu, u Srbe, stvorivši nov jezik itd. Stapanje tih užih zajednica izvršilo se znatno ranije, svakako pod Nemanjićima, ako ne i pre, što bi trebalo podrobno ispi­ tati. Jezik je pak stvoren još od prvih Nemanjića i, s pro­ pašću sopstvene feudalne države, potpuno je uobličen kao narodni jezik, da s Vukom postane i zvaničan i književni jezik. Ovde treba istaći jedan osoben sociološki činilac u užem smislu. Naime, u nastanku nacije razvijenih zapadnih zema­ lja, koji se uzima kao tipičan i prema kome je i stvorena teorija da nacije nastaju na prelazu iz feudalizma u kapita­ lizam — u stvari, u toku buržoaskih revolucija — značajnu ulogu je imao razvijen feudalizam, koji u Srba nije uspeo da se razvije usled pada pod Turke. Taj razvijeni feudalizam je, pored horizontalne podeljenosti po feudima, odnosno ma­ njim zajednicama, koje su kasnije prerasle u naciju, doveo i do vertikalne podele društva po staležima, odnosno klasama. Postojala je feudalna klasa, plemići (duhovni i svetovni), i narod — treći i »četvrti« stalež, buržoazija i kmetovi. Vladajuća klasa feudalaca je bila potpuno razvijena i daleko od naroda, naročito od kmetova, ne samo po ekonomskom i po­ litičkom položaju nego i po kulturi i, Čak, po jeziku. Jezik te klase bio je ili latinski ili »nacionalan«, ali zaseban, bu­ dući jezik jedinstvene nacije, različit od dijalekata. Latinski je bio osobito jezik intelektualaca i nastajuće birokratije, što je pojačavalo vertikalnu podelu koja se počela javljati između buržoazije i četvrtog staleža, kmetova, odnosno seljaštva. Buržoaske revolucije su rušenjem feudalizma teritorijalno ujedinile male feude (i državice), koji su ratovale među sobom, 77

u veliku državu, a rušenjem plemstva i proglašavanjem naci­ je odstranile i vertikalnu podelu, dok se buržoazija, pa i njeni intelektualci, u procesu pripreme revolucije, ponovo pribli­ žila »prostom« narodu, odrekla se latinskog, a proglasila na­ cionalnim, nasuprot dijalektima, onaj nacionalni jezik koji se razvio u njenom krilu i u krilu feudalne klase. Tako je narod, stvarno dotad rascepljen u dve »nacije«, feudalce (s kojima je delimično bila i buržoazija) i »prost« narod, buržoaskom revolucijom spojen u jednu jedinstvenu naciju, jer se feudal­ na klasa ili raspala, pretvorivši se i sama u deo nacije, ili emigrirala, a nacionalni jezik je, pod vodstvom buržoazije, stvarno prihvatio i narod (mada vrlo sporo, tako da taj pro­ ces nije ni do danas završen). U Srba je teritorijalno ujedinjenje izvršeno uglavnom već za prvih Nemanjića, a proces vertikalne podele se nije mogao do kraja ni razviti, iako je bio znatno uznapredovao. Dok su se feudalna klasa u Evropi, a i začeci intelektualaca, odnosno birokrata, pre osećali kao delovi neke intemacionale nego kao sastavni deo jedinstvene zajednice zajedno sa selja­ cima, dotle se naši feudalci i »inteligencija«, odnosno »birokratija«, nisu još bili toliko udaljili od naroda da se ne bi, kao i oni, osećali Srbima. Jezik je, što još nije dovoljno ispi­ tano, svakako u osnovi ostao zajednički, iako je verovatno bilo izvesnih, pa i znatnijih razlika između jezika feudalaca (i »inteligencije«) i jezika »prostog« naroda. Val turskih osva­ janja uništio je i naše feudalce i naše »intelektualce« i »bi­ rokrate«, a uglavnom i krupniju buržoaziju, ukoliko se bila razvila (trgovce, začetke manufakturista), i ostao je sam ne­ pismen narod, s nešto sveštenika, koji su bili jedva pismeniji od njega. Taj narod je bio jedini činilac celog daljeg razvoja u savremenu naciju na najvažnijoj i najvećoj teritoriji na kojoj se stvorila savremena srpska nacija — onoj pod tur­ skom vlašću. Izuzetak od toga predstavlja Bosna i Hercegovina, gde je prelaskom u muslimanstvo očuvana ili stvorena feudalna klasa, što je verovatno bio jedan od činilaca u stvaranju savremene muslimanske nacije, različite od srpske. Otud jak kontinuitet između zajednice koju smatramo narodom — tokom feudalizma — i nacijom — tokom kapita­ lizma i socijalizma. Između njih kao da i nema stvarnih razlika, jezik, kultura, osećanje zajedništva itd. — izgradila je ista društvena snaga, homogeno, uglavnom nepismeno seljaš­ tvo. Cak ni ono što je otvorilo vrata kapitalizmu — nacional­ na revolucija protiv Turaka u prvom i drugom srpskom ustanku — nije, po snazi koja ju je nosila, bila nikakva buržoaska nego čisto seljačka revolucija, iako su u njoj uče­ stvovali i začeci buduće buržoazije — trgovci, knezovi i si. Dolazak kapitalizma i buržoazije, koji se takođe nisu do kra­ 78

ja razvili usled ranog nastupanja socijalističke revolucije,, nije doneo ništa bitno novo. Oni su samo nastavili i produ­ bili proces stvaranja nacionalne (ili narodne, svejedno) zajed­ nice, koji je već bio daleko odmakao, koji je u stvari bio u osnovi završen, dodajući mu samo neke manje važne ele­ mente. Zato je za Srbe zaista teško da se kaže da su im naciju doneli kapitalizam i buržoazija u XIX veku, jer nema nijednog odlučujućeg činioca ni trenutka kad bi se u tom kontinuiranom procesu moglo reći da je do njega postojao samo narod, a da je od njega nastala nacija. Nešto je drukčije bilo stanje u oblastima van turske vlasti, onim u Austriji, a osobito u Vojvodini. Tu su se tokom XVIII veka počeli stvarati i buržoazija i plemstvo istovre­ meno (što je takođe odstupanje od opšteg zakona), pri čemu je buržoazija, i kao inteligencija, odnosno birokratija, i kao kapitalisti bila značajnija od već preživelog, iako tek nastajućeg plemstva. Ovo je uticalo i na udaljavanje te više klase od naroda-seljaka, pa i na stvaranje posebne kulture, što se oso­ bito zapaža u početku stvaranja posebnog jezika, slavenosrpskog. No, ovaj proces odvajanja više klase trajao je suviše kratko, i pod delovanjem stvaranja jedinstvene kulture i je­ zika u slobodnoj Srbiji, s Vukom na čelu, on je prekinut i više-manje je nastalo isto stanje kao u Srbiji, naročito posle ujedinjenja u Jugoslaviji. Tako, dakle, i ako treba govoriti da je srpski narod prerastao u naciju (a izgleda nam da je u našem slučaju to samo upotrebljavanje dva imena za istu stvar!), onda treba reći da je taj proces bio kontinuiran tokom ćele naše istorije, da tu nije bilo nikakvih drastičnih promena i da se jedino može priznati da su spone koje drže srpsku naciju, za razliku od onih koje su držale narod, pre svega sopstvena država i kapitalistička, odnosno socijalistička privreda, ali da nema nekih bitnih razlika u onom što je srž i naroda i nacije — zajednička kultura, osećanje zajedništva i solidarnosti. Odavde se može zaključiti da dolazak kapitalizma nije ništa suštinski promenio u određivanju Srba kao Srba. Oni su kao takvi bili određeni već mnogo ranije. Ali, ako se hoće da upotrebi uobičajena terminologija, koja u našem slučaju ne označava nikakvu kvalitativnu ra­ zliku kao u drugim slučajevima, Srbi su ranije činili narod u smislu koji smo odredili, a s dolaskom kapitalizma postaju nacija. Shodno tome, izgleda da ima dva pitanja kad je reč o nastanku Srba kao naroda ili nacije. Prvo je: kad i kako su Srbi postali Srbi, tj. da li spajanjem više užih zajednica (ple­ mena, rodova, naroda) ili, naprotiv, izdvajanjem iz šire zajednice? To je svakako bilo mnogo pre kapitalizma, možda, u osnovi, čak i pre Nemanjića. Ovo pitanje svakako zaslužuje 79>

veliku pažnju i treba ga brižljivo izučavati. Drugo pitanje je kako su se Srbi održali kao Srbi, odnosno kako su pojedini delovi Srba prestajali to da budu? Ako se pođe od ova dva pitanja, izgleda svakako tačno da su već pre Nemanjića bili dati osnovni činioci koji su stvorili zajednicu Srba, iako nedovoljno čvrstu. Tada su se već uže celine (plemena) spojile u Srbe, ali tačno razgrani­ čenje Srba s drugim narodima nije bilo još izvršeno. Podela crkve na katoličku i pravoslavnu u XI veku, pa zatim stva­ ranje srpske nemanjićke države, sprskog jezika, crkve, kul­ ture itd. (naravno, na osnovu teritorijalnog, privrednog i po­ litičkog jedinstva) ovu narodnu vezu učvršćuju toliko da ni pad srpske države i raseljavanje Srba preseljenjem pre svega na sever, a zatim i na zapad i istok, bežeći ispred Turaka, pri čemu se prekida teritorijalna, a time i politička i privred­ na veza između značajnih skupina Srba (u Hrvatskoj, Ugar­ skoj, Rumuniji, Rusiji) i njihove matice — niti nepovoljni činioci uglavnom ne dovode do odnarođavanja ovih odvojenih skupina, sem izuzetaka, što važi i za skupine koje bivaju izolovane na starom tlu (Kosovo). Činioci što su, pored za­ jedničkog porekla, etničkog srodstva i dotadanje zajedničke kulture i istorije, držali te odvojene skupine da i dalje budu Srbi i što su ih istovremeno još čvršće vezivali jesu: borba za opstanak, prvenstveno protiv Turaka, ali i protiv drugih; vera i crkva (ova je za porobljene Srbe u izvesnoj meri bila i društveno-politička zajednica); narodna pesma i istorijska tradicija; neprestane seobe, koje su iz matice neprekidno do­ vodile nove skupine i osvežavale osećanje srodstva, kao i, naravno, iako slabe, druge veze s maticom: privredne, politi­ čke, kulturne, rođačke, bračne itd. Znatnu ulogu je takođe imala i politika država u kojima su ove izolovane skupine Srba živele i koje često nisu ni pokušavale (ili su to činile u blagom obliku) da ih odnarode. Tako su se Srbi održali kao narod uglavnom sve do kraja XVIII veka i u više-manje istom okviru koji je nastao pomenutim raseljavanjima s prvobitne srpske teritorije. Već to­ kom toga veka u izvesnim delovima Srpstva počinje se ja­ vljati kapitalizam i time i stvarati nove veze, što dovodi do stvaranja srpske nacije. To je složen proces koji zahteva briž­ ljivo proučavanje, ma koliko da je u tom pravcu već dosta i učinjeno. Ovde se može naznačiti samo ono što izgleda glavno. Neki delovi Srba kao naroda nisu ušli u srpsku naciju, bilo zato što su se izdvojili u novu naciju ili što su se uklju­ čili u neke druge nacije bilo, čak, zato što su sa srpskom nacijom ostali vezani pretežno vezama koje su u suštini još bile narodne, a ne nacionalne. S druge strane, verovatno je

da su se neki delovi drugih naroda takođe uključili u srpsku naciju. To sve, naravno, treba podrobno ispitati. Osnovne veze koje dovode do stvaranja srpske nacije jesu, najpre, teritorijalne i na njima zasnovane privredne, političke, socijalne i kulturne, pri čemu su se kulturne veze najmanje izmenile, dok su se privredne i političke izmenile suštinski. Teritorijalna razbijenost Srba nije smetala da se održe kao narod, ali je smetala da od svih Srba postane jedna nacija. Na osnovu teritorijalnih veza pak, nastale privredne, političke i druge veze dovode do povezivanja jednog dela Srba u srpsku naciju, pri čemu izvesni delovi ostaju sa tom srpskom nacijom jedan jedinstveni narod (iako ne i nacija), a drugi prestaju da budu Srbi i pretvaraju se ili utapaju u druge nacije. Konkretnije gledano, to izgleda ovako. Jezgro srpske na­ cije stvara se na teritoriji oslobođene Srbije, uglavnom u prvoj polovini XIX veka. Ovde postoji teritorijalno i državno jedinstvo, na čijem se osnovu počinje razvijati kapitalistička privreda, a na osnovu ove stvarati i nova kultura, koja odgo­ vara kapitalističkom stepenu razvoja. Pri tom je bitna poli­ tička veza — ona određuje obim onog dela srpskog naroda koji će stvoriti to jezgro srpske nacije. To je jezgro omeđeno državnim granicama slobodne Srbije. Zbog tesnih teritorijal­ nih, privrednih, kulturnih i socijalnih veza, iako nedostaju političke državne veze, jedno drugo jezgro gde se počela oblikovati srpska nacija, Vojvodina, spaja se sa jezgrom u Srbiji tako se stvara srpska nacija na datoj teritoriji. U procesu njenog stvaranja u ovim uslovima izvršeno je više ili manje jasno razgraničenje između Srba i Bugara (uglavnom uzduž državne granice), kao i između Srba i Ma­ kedonaca, a Crnogorci su se počeli izdvajati u posebnu naciju, pri čemu je državna granica takođe imala važnu ulogu, jer je otežala da se, na osnovu teritorijalne veze, uspostave i ostale veze koje dovode do stvaranja nacije, a ubrzala stva­ ranje takvih veza u užem okviru. Takođe su se počeli izdva­ jati u posebnu naciju Muslimani, gde je važniju ulogu imala vera, kultura i tradicija. Kad su kasnije, stvaranjem Jugo­ slavije, stvorene državne veze, proces razvoja u posebne na­ cije bio je već toliko odmakao da bi mogao biti zaustavljen. Oni delovi Srba, uglavnom na tlu Jugoslavije, koji su teritorijalno bili bliže novonastajućoj srpskoj naciji, pa time stajali s njom u bližim i ostalim vezama, sa Srbima koji su činili tu naciju ostali su povezani u srpski narod, jer još nisu ušli u sastav srpske nacije. Njihovu vezu je snažio proces nastajanja srpske nacije, kojoj su ovi želeli da se priključe, što je najzad i ostvareno. Time nam se čini da se može resiti zamršeno pitanje koje smo naveli ranije, pitanje šta biva sa onim delovima naroda koji ne uđu u naciju koja iz ovoga 81

nastaje, a ne stvore posebnu naciju niti se utope u neku drugu naciju. Koliko je ovo rešenje pravilno, treba raspraviti. U svakom slučaju, čini nam se da je ono bar jedno od mogu­ ćih, ako ne i jedino. Oni delovi Srba pak koji su bili dalje od matice srpske nacije i čije su veze s njom slabile, utopili su se u druge nacije u čijem okviru su živeli. Tako je bilo sa Srbima u Mađarskoj, Rumuniji, Rusiji, Turskoj, Austriji, mada u nekim od ovih zemalja proces ovog pretapanja u druge nacije i prestanka njihovog osećanja srpstva još nije potpuno završen. U ovim procesima deluju mnogi činioci, od kojih su glav­ ni pomenuti. I ove i one koji eventualno nisu pomenuti treba brižljivo i podrobno izučiti, što zahteva posebno obiman, te­ žak i dugogodišnji rad, koji stoji pred našom naukom, pa i pred sociologijom kao njenim delom. IV Na kraju, izgleda nam da je ono što je rečeno dovoljan osnov da se postave neka zanimljiva pitanja. To je u prvom redu pitanje da li narod ne nadživljava naciju, tako da može postojati i kad se u njegovom krilu razviju i izdvoje jedna ili više nacija. Kao što se vidi, mi smo na to pitanje odgo­ vorili potvrdno kad je reč o Srbima, smatrajući da su oni Srbi koji nisu ušli u srpsku naciju niti stvorili posebnu na­ ciju ostali deo srpskog naroda isto kao i Srbi koji su obrazo­ vali naciju. Naravno, kad se stvori nacija od naroda, mogu se prekinuti i veze koje su prethodno činile narod iz koga su te nacije izrasle. Ali, možda se može tvrditi da se i ne moraju prekinuti, u svakom slučaju ne odmah kad se stvore nacije. U vezi s tim može se, npr., postaviti pitanje da li su severni Irci, npr., ukoliko su stvorili posebnu naciju, još uvek delovi irskog naroda, ili da li su nemački, francuski, italijanski Svajcarci, iako sastavni deo švajcarske nacije, ipak još uvek delovi nemačkog, francuskog, talijanskog naroda (ne nacije). Obrnu­ to, ukoliko su Prusi ili Bavarci činili narode, pre utapanja u nemačku naciju, možda se može tvrditi da su još uvek narod, iako su kao nacija Nemci. Drugo pitanje koje se u vezi s tim postavlja je pitanje da li nacija mora da nastaje samo na osnovu prethodno po­ stojećih naroda bilo izdvajanjem iz jednog ili spajanjem više njih, odnosno pretvaranjem celog naroda u naciju, ili može da nastane iz više nacija. Kao dokaz za ovu mogućnost možda se može navesti upravo švajcarska nacija, ukoliko bi se doka­ zalo da je ona postala posle nastanka Nemaca, Francuza i Talijana kao nacija. Ali je nesumnjivo bolji primer spajanje 82

Engleza i drugih nacija u američku naciju, koja je svakako stvorena tek pošto su nastale nacije iz kojih se ona stvorila. Ako su ovi odgovori koje dajemo na navedena pitanja tačni, onda bi se teorijski moglo osnovano zaključiti da su narod i nacija zaista dve relativno različite pojave, koje na­ staju na različite načine i mogu postojati uporedo, bez obzira što veze koje ih čine u suštini nisu različite. To bi pak zna­ čilo da se isti čovek može na isti način, iako zbog drugih uzroka, osećati vezan s jednim ljudima u naciju, a s drugima u narod. Ne sporimo naravno, da bi ovakav zaključak mogao da služi i kao osnov za dokazivanje da u takvom slučaju mora da postoji i razlika između veza koje čine narod i onih koje čine naciju. Na to bi se možda moglo odgovoriti da su te veze iste po kakvoći, ako ne i po jačini — da su samo jače, a ne i suštinski različite veze koje ljude vezuju u naciju od onih koje ih vezuju u narod. Najzad, još jedno pitanje. Postoje šire zajednice od na­ roda i nacija — postoje Sloveni, Germani, Latini. Kakve su to zajednice, koje veze ih vežu kakav je njihov odnos prema narodima i nacijama? Čini nam se da sva ova pitanja zaslužuju pažnju i da nauci proširuju vidike o ovim društvenim zajednicama. Pri njihovom proučavanju treba uzeti u obzir sve činioce, pa i one koji spadaju u područje sociologije. Posao vrlo težak, ali zanimljiv i važan.

83

PETAR VLAHOVlC POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE Etnološki pristup I Uvod Za razliku od drugih naučnih disciplina, pre svega istorije i sociologije, gde je urađeno nešto više, etnološka nauka nije posvećivala posebnu pažnju proučavanju nacije kao po­ sebne kategorije. Smatralo se naprosto da je ovo gotova či­ njenica, pa je kao takva do nedavno prihvatana, a i danas se prihvata u tradicionalnoj etnologiji. S druge strane, reklo bi se da je za posao ovakve vrste, proučavanje nacije, etno­ lozima nedostajalo smelije ulaženje u složene etničke procese čije proučavanje zahteva širi naučni pristup. Međutim, u no­ vije vreme o naciji kao posebnoj kategoriji i u etnologiji se obraća više pažnje, pa i razmatranja o kojima će ovde biti reći treba shvatiti samo kao prilog i podsticaj za rad o pi­ tanjima o kojima u nauci o narodu još nema odgovarajućih sinteza i teorijskih radova. Na značaj proučavanja nacije u srpskoj etnologiji prvi je, makar i posredno, skrenuo pažnju M. S. Filipović radom o stvaranju etničkih grupa na planinama (Naučno društvo BiH, Radovi XVIII, Sarajevo, 1961).1 To je dalo povoda M. Draškoviću da u svoja dva priloga još bolje osvetli ovaj problem i da tako radovima: Udeo srpske arhaične kulture u srpskoj nacionalnoj kulturi u prošlosti i danas (Poznanj, 1974)2 i Raz­ matranje o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na mišljenje u* 1 M. S. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, Naučno društvo Bosne i Hercegovine, Radovi XVIII, Sarajevo 1961. * M. Druškić, Udeo srpske arhaične kulture u srpskoj nacionalnoj kulturi u prošlosti i danas, »Problemy ludwej i narodowej«, Poznan 1974.

85

jugoslovenskoj naučnoj literaturi (»Glasnik EI SANU« XXIV, Beograd, 1975)3 načne ovaj veoma složeni problem. Nekako u isto vreme (1974) pojavio se i rad T. Vukanovića Etnogeneza Južnih Slovena (Vranje, 1974),4 u kome se uzgredno govori i o srpskoj naciji kao rezultanti složenih etnogenetskih procesa na Balkanskom poluostrvu. Time bi, na žalost, za sada bila iscrpena lista radova koji neposredno ra­ spravljaju o ovom problemu, mada priloga o drugim zajed­ nicama ima znatno više i u etnološkoj i u srodnim naukama. Zbog toga se samo po sebi nameće veoma složeno metodološko pitanje: kako pristupiti proučavanju nacije, u konkretnom slu­ čaju srpske, i koje elemente uzeti u obzir kao povezujuće na unutrašnjem i razgraničavajuće na širem planu? Razume se, svaka odrednica je u ovom slučaju dragocena. Ali, isto tako, sve se to ne može obuhvatiti, već je neophodno iz brojnih pitanja izdvojiti nekoliko pomoću kojih se može, koliko-toliko, ukazati na najvažnije odrednice koje su bitne za suštinu po­ stavljenog sklopa pitanja. Pitanja o kojima će ovde biti reči odnose se pre svega na one odrednice koje imaju integrativ­ no diferencijalno značenje, kao što su ime, etno-istorijski ra­ zvoj, antropološke osobine, jezik pismo, religija i neki elementi iz društvene, duhovne i materijalne kulture, kao i drugi integraciono-diferencijalni elementi o kojima nam pružaju po­ datke i etnologiji srodne nauke. Ali, pre nego se priđe kon­ kretnim razmatranjima, nužno je ukazati na pojam nacija s etnološkog stanovišta. Nije reč ni o kakvoj strogoj definiciji, već o mestu ovog naziva u sklopu oznaka za druge ljudske zajednice koje su predmet etnoloških promatranja. II Ljudske zajednice u svetlu etnologije Ljudska misao je vekovima nastojala da razume i objasni raznolikost i podeljenost čovečanstva na različite zajednice. Težilo se pri tom da se dođe do što pouzdanijih i jasnijih saznanja. Usled toga su se stvarale odgovarajuće klasifikacione sheme čiji je cilj bio da se u ovo šarenilo unese više reda i jasnoće. Zbog toga su u tu svrhu korišćena različita obeležja, kao što su poreklo jezika, kultura, teritorijalna povezanost i druge karakteristike svojstvene odgovarajućoj zajednici. Uglavnom su te zajednice zamišljene kao trajne i nepromenljive celine , nastale u toku prirodnog razvoja, nezavisno od svesti njihovih pripadnika i od dinamike društvenih procesa.* 3 M. Drašklć, Razmatranja o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na m išljenje u jugoslovenskoj naučnoj literaturi, Glasnik Etnografskog instituta, »SANU XXIV«, Beograd 1975. * T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, »Vranjski glasnik X«, Vranje 1974.

Dakle, kako kaže S. Cirković, nauka o narodu težila je po­ uzdanim saznanjima, ali je u isto vreme bila deo samosvesti čitave jedne epohe i ostala je njen dokumenat.5 Savremena etnologija uglavnom prihvata i za obeležavanje ljudskih zajednica upotrebljava izraze kao što su horda, grupa, porodica, rod, bratstvo, pleme, narod, narodnost i, naj­ zad, nacija. Ukoliko se na ljudske zajednice može primeniti jedan od ovih naziva, onda su to etničke zajednice odgovara­ jućeg stepena. Složenost koja je sadržana u samoj reči (horda, grupa itd.) otkriva, pored prirodne jezičke osnove, i druge elemente koji su na određenom stepenu razvoja uticali na oblikovanje i povezivanje odgovarajuće zajednice. Pored vre­ mena kao nerazdvojnog činioca, očigledno je u tome bila od značaja i povezanost u teritorijalno-političkim celinama, koja je u nastajanju jedne zajednice bilo kog tipa značajnija uko­ liko je veća njena samostalnost i trajnost.6 S druge strane, svi ovi nazivi zajednica nisu čvrste i nepromenljive kategorije već su u prošlosti često menjale svoju sadržinu i značenje.7 Ovome bi se mogli dodati i drugi oblici ljudskog zajedništva o kome je u etnologiji sabrana bogata građa, ali su ipak takve zajednice najčešće ostale nedefinisane i nerazjašnjene. Reč je o lokalnim, teritorijalnim i drugim grupama. Sve ove zajed­ nice su, kako s pravom ističe M. S. Filipović, promenljive veličine, jezički i kulturno homogene, endogamne i svesne svoga postojanja. U njima se produžavaju i menjaju nasledne osobine (biološko prilagođavanje), kao što se prenose i stva­ raju nova duhovna dobra (kulturno prilagođavanje). Prema tome, jedna etnička zajednica nije stabilna nego, posmatrana u toku zbivanja, dinamički efekat ravnoteže između centripe­ talnih i centrifugalnih sila koje utiču na stvaranje i raspa­ danje ovakvih zajednica.8 Ovakve zajednice mogu biti raznih obdma, užih i širih razmera, od onih lokalnog tipa, do većih skupina koje su se preko plemena i drugih zajednica razvile u veće integracione oblike, kao što su Sloveni, Germani ili • S. Cirković, Moravska Srbija u istoriji srpskog naroda, Mo­ ravska Škola i njeno doba, Beograd 1972, 101; Izvod u Bagdala br. 118, januar 1969, str. 8—9, Kruševac (dalje citiranje: Cirković, Mo­ ravska Srbija); D. Milošević, Moravska Srbija — ljudi i dela (kata­ log), Kruševac 1971. • Uporedi: B. Grafenauer, Pitanje srednjovekovne etničke struk­ ture prostora jugoslavenskih, naroda i njenog razvoja. »Jugoslovenski istorijski časopis br. 1—2«, Beograd 1966, 10 (dalje citiranje, B. Gra­ fenauer, str. ). 7 Uporedi, B. Grafenauer, str. 6. • Vidi: M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str. 103; M. Gušić, Etnička grupa Bezjaci, »Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slovena«, knj. 43, Zagreb 1967, P. Vlahović, Pojave incestne i društvene endogamije kod nekih jugoslovenskih etničkih grupa, »Časopis za zgodovino in narodopisje«, »Nova vrsta letnik 5«, Maribor 1969.

87

Romani, na primer.9 Moglo bi to, po F. Culinoviću, predstav­ ljati »istorijski nastalo integrisanje genetski srodnih skupi­ na«,10 izuzimajući naciju koja može nastati i stapanjem etni­ čki heterogenih elemenata.11 Etnologija je već odavno zauzela stanovište o hordi, po­ rodici, rodu, bratstvu i plemenu. Bavila se, kako je pisao M. Filipović, prvenstveno utvrđivanjem etničkih grupa i njihovih karakteristika, a ujedno i proučavanjem kulture uopšte kao jedne od najznačajnijih tekovina i osobina ljudskoga roda.12 Međutim, etnos, narod i nacija kao kategorija o kojima je sabrana obimna građa, u etnologiji su teorijski manje obra­ đivane. Očekivalo bi se da će problem i pojam etnosa biti u centru etnološke pažnje. Ali, u etnološkoj nauci i već ogrom­ noj etnološkoj literaturi ovakvih radova je malo ne samo u nas nego i u svetu uopšte. Ali, zanemarivanje teorije o etnosu, kao što je poznato, nije ipak smetalo etnologiji da se razvija i napreduje i da doprinese boljem poznavanju čoveka uopšte, kao i pojedinih ljudskih grupa ili etnosa.13 Iz radova koji su se do danas pojavili može se zaključiti da je svaka etnička grupa, bez obzira na veličinu, koja se po svom načinu života i po svojim shvatanjima izdvaja kao celina iz drugih grupa istog ranga, u stvari je etnos, etnička grupa. U etnologiji utvrđeno je i to da svaka etnička grupa, pored osta­ log, predstavlja dvojstvo po tome što se sastoji: prvo, od ljudskih bića koja su tvorci i nosioci toga posebnog načina života i shvatanja, i onoga što se obično zove etničkim osobi­ nama ili etničkom kulturom i, drugo, od njihovih tvorevina koje su ujedno i njihove karakteristike.14 »Etničko« se i danas vrlo često kao stalno i nepromenljivo, suprotstavlja »nacio­ nalnom«, koje je zavisno od grupne svesti i podložno promenama.1516 Narod kao pojam u etnološkoj literaturi se uglavnom uzima kao gotova činjenica i nešto što se samo po sebi podrazumeva. Međutim, pod pojmom narod podrazumeva se i zajednica ljudi sa višestrukim značenjem. Narod u državno-pravnom smislu znači pripadnost određenoj državi, a u etni­ čkom označava, najkraće rečeno, sveukupnost pripadnika jed­ ne određene zajednice, a može se govoriti i o narodu odre­ • F. Culinović, Nacija i etnička zajednica, »Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slovena«, knj. 45, Zagreb 1971, 234 dalje citi­ ranje: Culinović, Nacija, str. ). 10 F. Culinović, Nacija, str. 235. 11 Isto. 12 M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str. 104. 13 Isto, str. 103. 14 M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str. 103—104. 16 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 101.

đenog područja.16 Vremenom, pojam narod se oslobodio veze sa predeonim ćelinama, pa se po jezičkoj zajednici povezao sa zajedničkim kulturnim životom, a u istorijskoj perspektivi i sa zajedničkom tradicijom i političkim životom.17 Nacija je takođe pojam o kojem se u etnologiji manje raspravljalo. Uziman je kao nešto što se podrazumeva da postoji u sklopu ljudskih zajednica, ili se jednostavno preko ove činjenice prelazilo. Kod nas je jedino M. Draškić,18 sa dva svoja već pomenuta priloga, neposredno skrenuo pažnju i sa etnološkog stanovišta pokušao da u ovo složeno pitanje unese više svetla. M. Draškić je zastupao tezu, koja inače u nauci i društvu postoji, da se nacija ne može smatrati etni­ čkom zajednicom, već je ona posebna kategorija koja ima specifična obeležja. Pripadnici određene nacije ne moraju da budu međusobno genetski povezani. Nacija se stvara i pove­ zuje u zajedništvo na osnovu teritorije i ekonomike,19 kao i nekih drugih kriterijuma, koje Draškić takođe uzima u obzir obrazlažući ovo shvatanje.20 Činjenica je da se u prošlosti i pojam nacija različito shvatao i tumačio. U prvo vreme upotrebljavan je u smislu rode, rodovski vladajući, a kasnije je označavao slobodnu i suverenu društvenu zajednicu.21 Međutim, svet danas živi pod uticajem diferencijalnih faktora koji se uglavnom mogu svr­ stati u tri grupe. Jasno se izdvajaju ideološko političke, rasno-diferencijalne i nacionalne diferencijacije sa svim svojim ne­ gativnim posledicama. Svet se danas, ,kako kaže F. čulinović, ne može izbaviti iz tog spleta njegovih savremenih suprotnosti, mada mnogi znaci ukazuju na ipak nešto bolju budućnost.2U ovom kontekstu se postavlja neminovna potreba za odgo­ vorom na pitanje: šta je nacija, kada i kako se ona javlja, zašto nastaje, koje su njene pokretačke snage, koji su njeni dalji putevi i kakva joj je budućnost u razvitku ljudskog društva?23 Bez pretenzije o bilo kakvoj definiciji, a njih već ima mnogo u literaturi, može se reći da je nacija društvena pojava koja se ne može izdvojiti iz sredine u kojoj je nastala. To je unutrašnja jedinstvena zajednica ljudi koji su povezani istim integrativnim i diferencijalnim osobinama, istorijski na­ stala radi odbrane egzistencijalnih interesa svoje skupine. Po tome se odvaja i istodobno razlikuje od drugih njoj sličnih 18 F. Čulinović, Nacija, str. 234. 17 Uporedi: B. Grafenauer, str. 12. 18 M. Draškić, Udeo seoske arhaične kulture u srpskoj nacionalnoj kulturi u prošlosti i danas, Poznanj 1974. Isti, Razmatranje o pojmu naroda i nacije. .. »Glasnik EI SANU« XIV, Beograd 1975. ,B M. Draškić, Razmatranja o pojmu naroda i nacije... str. 52. s# Videti Radove M. Draškića pod napomenom br. 14. 11 B. Grafenauer, str. 8. 22 F. Čulinović, Nacija, str. 216—217. 83 F. Čulinović, Nacija, str. 218.

89

skupina.24 Sa marksističko-lenjiniističkog stanovišta, nacija je istorijska kategorija nastala na određenom stepenu istorijskog razvitka, u određenim društveno-istorijskim prilikama i uslovima, kad društvena podela rada i odnosi proizvodnje postig­ nu meru koja obavezno dovodi do prerastanja etnički više-manje homogenih i srodnih zajednica u modeme nacije.25 Ovako istorijski nastalu ljudsku zajednicu karakteriše ustaljena zajednica ekonomskog života (kada postoji radnička klasa), teritorija, jezik (osobito književni), svest etničke pri­ padnosti, pa i neke karakteristike mentaliteta, tradicija na­ čina života, kulture i oslobodilačke borbe. Svi ovi elementi, sem ekonomske povezanosti i kulture (koja je u predindus­ trijskoj eri vlasništvo krajnje uskih grupa), nalazili su se još u predistoriji savremene nacije, u periodu koji seže do preta­ panja plemena u etničke zajednice, odnosno narodnosti.26 U ovom svetlu i sa ovog stanovišta učinjen je pokušaj da se, koliko je to moguće, etnološkom građom ukratko pri­ kaže postanak i razvoj srpskog naroda i nacije. Preduslovi za prerastanje srpske etničke zajednice u nacionalnu, kao što će se videti, nisu bili nimalo laki, ni jednostavni, ni usklađeni. Izukrštane protivrečne, pa i suprotne komponente pokretale su ceo ovaj istorijski proces,27 koji je imao svoju bar hiljadugodišnju staru istoriju. III

Kratka etnička istorija Srba

Reč je o veoma složenom pitanju na kome su se »ogle­ dala« mnoga učena pera, domaća i strana. Literatura je o ovim pitanjima veoma pristupačna i poznata. Ali, radi kon­ tinuiteta, širine i značaja problema o kome je ovde reč — postanak i razvoj srpske nacije — ipak se, makar i u najkra­ ćim potezima, mora obratiti pažnja na etno-istorijske procese koji su se u prošlosti odvijali među Srbima i uslovili nasta­ nak srpskog naroda i srpske nacije. Razume se, iako to izri­ čito ne kaže, podataka ima o tome u radovima Jovana Cvijića, posebno u radu Raspored balkanskih naroda28 zatim u radu Geografski i kulturni položaj Srbije (Sarajevo 1914), kao i u njegovoj studiji Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zem­ u E. aKrdelj, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd 1957, S. Suvar, Nacionalno i nacionalističko, Split 1974. 2S F. Culinović, Nacija, str. 218—219. 24 B. Grafenauer, str. 13. 27 N. Petrović, O nekim specifičnostima razvitka srpske nacije u Habsburškoj Imperiji, »Jugoslovemski istorijski časopis 12«, Beograd 1970, 41 (dalje citiranje: N. Petrović, Razvitak srpske nacije, str. 49). 28 J. Cvijić, Raspored balkanskih naroda, ,»Glasnik Geografskog društva II«, Beograd 1913; Isti, Geografski i kulturni položaj Srbije, Sarajevo 1914.

:90

lje.29 Za novija razdoblja, od XVIII do XX veka, sabrano je i objavljeno dosta građe u poznatim etnološkim publikacija­ ma.30 Međutim, celovit pregled stiče se kada se sve to posmatra i u kontekstu brojne istorijske literature.31 Etnička istorija Srba ulazi u kompleks opšteslovenskog doseljavanja na Balkansko poluostrvo. To je doba o kome se nije sačuvalo mnogo podataka u izvorima onoga vremena. Ali, zahvaljujući naporima savremene kritičke istoriografije, koja je to povezala u sklop opštih i širih kretanja onoga doba, mo­ žemo da približno rekonstruišemo sliku procesa koji su se odvijali u prošlosti na Balkanskom poluostrvu i doveli do stvaranja srpskog etničkog jezgra. U nauci je istaknuto, da su VI i VII vek bili obuzeti groznicom naseljavanja na novim zemljama u rimskim obla­ stima Balkanskog poluostrva. Međutim, kraj VIII i početak IX veka već se mogu smatrati razdobljem kristalizacije, koje se odrazilo u uzajamnom spajanju srodnih elemenata koji su geografski bili jedan do drugog, ili na zemljištu neke geograf­ ske ili administrativne celine.32 Po opisu K. Porfirogenita, Srbi su na Balkansko poluostrvo prispeli iz Bojke (istočna Galicija) i to dolinom Tise. Zatim su dolinom Morave i Var­ dara dospeli do Solunske teme i osnovali »Serviju«, a u VII veku i grad Gordoserbon — grad Srba.33 Ostala srpska ple­ mena koja su sačinjavala plemenski savez naselila su se iz­ među Save i Dunava na severu i Jadranskog mora na jugo­ zapadu.34 Međutim, oblasti prvobitnih pravih Srba, po opisu K. Porfirogenita, prostirale su se u unutrašnjosti daleko od Mora i Dunava. Bio je to, kako se javlja u franačkim ana­ lima, koji se pripisuju Ajnhartu, silan narod, koji drži veliki deo Dalmacije u rimskom smislu.35 Pop Dukljanin spominje u planinama duž vododelnice za­ sebnu drugu oblast Podgorja sa župama Rama, Nevesinje, Piva, Onogošt, Morača i druge. Ali, ta vest se ne potvrđuje drugim izvorima. Po Porfirogenitu, oblast Srba na jugu gra­ 29 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Beo­ grad 1966. 30 Videti: »Srpski etnografski zbornik«, Beograd 1894 i dalje; Gla­ snik Etnografskog instituta SANU«; »Zbornik radova Etnografskog instituta SANU«; »Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu i druge. 31 Videti, na primer, radove; St. Stojanovića, St. Novakovića, S. Cirkovića, F. Culinovića, V. Cubrilovića, N. Petrovića i druge. 32 S I Novaković, Nekolika teža pitanja srpske istorije, Iz srpske istorije, SKZ, Beograd 1966, str. 64 (dalje citiranje: St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. ). 33 Đ. Sp. Radojčić, iNekoliko napomena o postanku srpskog naroda i srpske feudalne države, »SANU«, posebna izdanja, knj. CDU, Spo­ menica, knj. 30, Beograd 1967, 222 (dalje citiranje: Đ. Sp. Radojčić, Nekoliko napomena, str. ). 34 Đ. Sp. Radojčić, Nekoliko napomena, str. 223. 35 K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 67.

91

ničila se kod izvora Lima i na kosama Prokleti ja sa vizantijskim brdovitim krajem Pilotom. Njenu etničku granicu, kako kaže K. Jireček, obeležavao je pogranični grad Ras na reci Raškoj. Na severoistoku su Srbi u VIII veku graničili sa Ava­ rima, koji su još dugo držali Srem. Prema tome, oblast prvo­ bitnih Srba obuhvatala je krajeve na Limu i na gornjoj Dri­ ni, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne Morave.86 Na ovoj teritoriji živeli su Neretljani, Zahumljani, Travunjani, Konavljani, koji se računaju u Srbe, ali i Srbi u užem smislu čija se zemlja zove »Krštena Srbija«. Dukljani, koji su živeli između Boke i Bojane, ne pribrajaju se izričito Srbima u Porfirogenitovom spisu. Mada pojava dvojakog obeležavanja širim i užim plemenskim imenom nije još ozbiljnije proučena, ipak se mogu izvesti dva objašnjenja. Jedno je u tome da je čitava prostrana oblast naseljena jezgrom koje je nosilo srpsko plemsko ime u čijim su se okvirima pojavila lokalna teritorijalna imena (Neretljani, Zahumljani, Travu­ njani) kao političke organizacije. Drugo tumačenje može biti da su ova imena primarna i odgovaraju imenima Timočana, Strumljana i ostalim na drugim stranama.3637*Između Rasa i Serdike nepoznata su imena slovenskih plemena. Donja do­ lina Morave dugo je bila u posedu Avara. U Podunavlju franački izvori pominju Timočane (818. g.) na reci Timoku, dalje u »Dakiji na Dunavu« u susedstvu Bugara pominju se Bodrići. U XI i XII veku, gde se kasnije proširila srpska vlast, zabeleške pokazuju da se veliki deo Gornje Mezije zvaoMorava.88 Prema tome, ime Srbi bi u slučaju dvojnog obeležavanja prvobitno bilo ograničeno na onu oblast koja je sredinom X veka važila kao »Krštena Srbija«, iz koje se, zahvaljujući po­ litičkim i drugim vezama, proširilo na druge oblasti.8* Istorija srpske etničke zajednice koja se u VIII i IX veku izdvojila, afirmisala je srpsko plemensko ime i potiskivala regionalne oznake. Tokom IX i X veka pominju se neke župe i župani, što upućuje na začetke stvaranja organizovanih drža­ va. Međutim, pre XI veka nije bilo pokušaja da se organizuje država u pravom smislu.40 Ne isključuje se ni mogućnost da je srpsko ime izbilo na videlo prilikom otpora nekim spoljnim napadima na zemlje Raške, Zete i Podgorja.41 Za raniju etničku istoriju Srba značajna je pojava dva veća centra okupljanja. Jedan je bio u Zeti, a drugi u Raškoj. 36 K. Jireček, navedeni rad, str. 57. . « S. Oirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7, eb. m K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 69. m S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 40 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str 104—105. 41 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 105.

92

Grupisanje plemena u Zeti imalo je drugi značaj od onog u raškim predelima. Zeta je relativno rano došla do kraljev­ ske titule (po legendi oko 1014. godine). Sira posledica kra­ ljevske titule bila je ta što su se oko novog jezgra prikupila gorska plemena iz neposredne okoline. Ali, snaga Zete bila je ograničena malim prostorom. Protezala se od Bojane do Cetine, a unutra do bregova koji se u tom kraju nalaze blizu mora. S druge strane, to je bio veoma siromašan kraj.42 U Raškoj se takođe obrazovalo središte koje je dosta rano prikupilo toliko moći koliko je bilo potrebno da se oko njega ujedine srpska plemena i njihove poglavice. Zna se takođe da su ovi krajevi usvojili hrišćanstvo, slovenski crkveni jezik i vizantijsko crkveno poglavarstvo. Dakle, primali su se uticaji Carigrada, dok se u Zeti, s obzirom na veru, nailazilo na pristalice Rima.43 Monarhija Stevana Nemanje i njegovih naslednika imala je ogroman značaj za dalji razvoj etničkih odnosa. Uloga političke organizacije u procesu etničkog uobličavanja Srba bila je velika.44 Srednjovekovna srpska država (Raška) od kraja XII veka započela je snažnu ekspanziju. Osnovni pravac njenog šire­ nja vodio je u središte Balkanskog poluostrva, kroz kosovsku ravnicu i vardarsku dolinu. Prve korake učinio je veliki župan Nemanja (1170—1196) koji je srpsku državu proširio i u celinu povezao srpske zajednice u oblastima između Zapadne i Velike Morave. Zatim je pridružio deo stočne Srbije, Vranjsku oblast, Kosovo, Metohiju, Gornji i Donji Pilot u sevemoj Albaniji i Zetu sa gradovima. Pod Nemanjinim naslednicima srpska ekspanzija je, sa manjim zastojima, nezadrživo napre­ dovala postižući značajne uspehe u vreme kralja Milutina (1282—1321), koji je zauzeo gotovo čitavu Makedoniju, i u vreme Dušanovo, »cara Srba i Grka« (1331—1355), koji je želeo da svojom državom zauzme Vizantijsko carstvo, od koga je osvojio Epir, Tesaliju i Albaniju.45 To je doprinelo da se Srbija u XIV veku razvije u snažnu silu. Ali, to je uticalo i na dalji razvoj etničkih odnosa u Srbiji. Izvršeno je, na primer, potpuno slaviziranje ostataka romanizovanog ilirskog stanovištva. Romanski gradovi na jadranskoj obali prilivom iz zaleđa dobili su slovenski etnički karakter, iako su sačuvali jaka obeležja romanske kulture. Nemački doseljenici Šasi, koji su se pojavili kao rudari u Srbiji u XIII veku, takođe su se utapali u srpsku sredinu. Važnu ulogu je vršila crkva propa­ giranjem sakralnog i harizmetskog kulta dinastije i kraljevske vlasti. Nemanjićki svetitelji Simeon (Nemanja) i Sava (Rastko) važili su kao osnivači države i crkve, koja je istovremeno « St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 107, 108, 111. 43 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 105. 44 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. 45 Narodi Jugoslavije, *SANU«, Beograd 1965, 14—15.

93

bila i politička i religijska zajednica. Zbog toga se i pravo­ slavlje javilo kao bitno obeležje srpstva i srpskog naroda, kao kriterij um razgraničavan ja.46 Ideja Stefana Dušana o osvajanju Carigrada završila se posle njegove smrti raspadom srpske države. Krupni feudalci, sa separatističkim težnjama koje su došle do punog izraza za vlade Dušanovog naslednika cara Uroša (1355—1371), nisu mo­ gli da shvate ceo vidik svoga vremena, a posebno snagu koja je proticala iz Male Azije, s organizacijom mnogo jačom i čvršćom nego što je bila bilo koja druga u ono vreme. Južne oblasti došle su u vazalan položaj prema Turcima. Pokušaj kneza Lazara da zaustavi turska osvajanja završio se nesrećno, porazom u bici na Kosovu 1389. godine. Oslanjanjem na Ugarsku uspeli su despoti Stefan Lazarević (1389—1427) i Đurađ Branković (1427—1456) da još nekoliko decenija saču­ vaju samostalnost srpske države, čije je središte prenošeno u oblasti uz Moravu, Savu i Dunav. Za vreme velikih osvajanja sultana Mehmeda II, osvojena je Srbija (1459), ubrzo za njom i Bosna (1463), dok su se oblasti bliže Primorju održale nešto duže: Hercegovina 1482, a Crna Gora do 1499. godine.47 Turski period ima nekoliko etapa svoga razvoja. U fazi od pada Despotovine do 1530. godine snage su se usredsredile na konsolidaciju vlasti i mirniji život. Ne zapažuju se neki veći pokreti. Međutim, krajem XVI veka osećaju se znatnija politička strujanja, kretanje stanovništva, dolazi do ustanaka u nekim krajevima i do pregrupisavanja stanovništva. Od kraja XVII veka prilike se ponovo stišavaju. Ali, to je vreme u kome dolaze etničke grupe, kao što su Tatari i drugi, koji će ostaviti svoj trag u etničkoj istoriji ovoga područja. Nove potrese izaziva bečki rat 1683, zatim rat 1690—1699. koji se završava Karlovačkim mirom. To je period velikih seoba, na­ puštanja oblasti, etničkog slabljenja u pojedinim oblastima, pregrupisavanja stanovništva i stvaranja novih društvenih od­ nosa u izmenjenoj sredini. Slično je stanje i u periodu od 1718. do 1737. godine, u vreme austrijske okupacije Srbije. U toku velikih evropskih ratova područje Srbije je više puta gotovo evakuisano, jer je postalo ratište na kome se sukoblja­ vaju tursko i austrijsko carstvo. U retkim mirnim razdobljima, od kraja XIV pa sve do sredine XIX veka, slabo naseljena rodna zemlja privlačila je mnoge naseljenike različitog etni­ čkog i kulturnog sastava, koji su se kretali velikim migraci­ onim tokovima. To stanovništvo je teklo u Šumadiju u četiri velike migracione struje, koje je fiksirao J. Cvijić. Najviše ih je bilo iz Crne Gore, Bosne, Hercegovine i Makedonije. Dakle, iz krajeva u kojima će se u izmenjenim uslovima, od istog tog stanovništva, obrazovati posebne nacionalne grupacije.*41 99 S. Cinkković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. 41 Narodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, 15.

94

Ipak, najveću masu sačinjavali su stari Rašani, narod srednjovekovne srpske države, sa državotvornom tradicijom i svešću. Usled seoba jedno stanovništvo je smenjeno drugim, drukči­ jih osobina, negde jezika, a često i dijalekata. Nastali su etni­ čki i etnobiološki procesi koji su obrazovali nov amalgam i umnogome izmenili etnički izgled pojedinih krajeva.48 Propašću srednjovekovnih država raspada se i srpsko srednjovekovno društvo. Dinastije i vlastela se iseljavaju, ginu ili turče. Zato je seljaštvo kod Srba u vreme otomanske vlasti postalo glavni nosilac narodne osobenosti. Ono je u Turskoj bilo potlačeno kao kmet, a zatim nacionalno i verski. Srbi su jednostavno smatrani građanima drugog reda.49 Zbog toga se srpsko stanovništvo iseljava krajem XV i početkom XVI veka i naseljava u priličnom radijusu od Bele krajine i Ja­ dranskog mora do Vlaške i Erdelja.50 Doseljavanje novog stanovništva u Srbiju u XVIII veku, koje se mehanički povećalo više od šest puta, dobija još veći etnološki značaj kada se ima u vidu da u njemu učestvuju sve okolne oblasti, posebno predeli Crne Gore, stare Raške i Hercegovine. Ovo stanovništvo sobom donosi svoju kulturu očuvanu u kućnoj zadruzi, seoskoj, knežinskoj i plemenskoj samoupravi, kao nov podstrek daljem društvenom životu.51 Oslobodilački pokret koji je započeo u početku XIX veka prvim srpskim ustankom iz temelja je izmenio društvene od­ nose u zemlji uništavajući u njoj osmanski feudalizam. »Ko god prouči istoriju Srpske revolucije u početku ovog stoleća mora uvideti, kaže Sv. Marković, da tu nije učinjena promena vlasti, podela državnog zemljišta i uopšte neka promena poli­ tička, već je tom prilikom učinjena duboka društvena revolu­ cija koja je iz korena izmenila stroj srpskog društva pod Tur­ cima, pa je zahvatila i same pojmove srpskog naroda«,52 za­ ključuje Marković. Na ovoj socijalnoj revoluciji izgradiće se u Srbiji posle drugog ustanka (1815) građansko društvo i država XIX veka. U tom razdoblju javlja se Dositej Obradović, kao ideolog građanskog društva, počinje Vukova reforma jezika i pisma, proklamuje se Garašaninovo Načrtanije i pro­ gram Ujedinjene omladine srpske.53 Zelja ustalog naroda u Srbiji, da se njegova revolucija proširi što dalje na zemlje pod Turcima, bila je dominantna. Ustanak u tom smislu dobija karakter opšte srpske revolucije.54 Događaji koji su potom*402 48 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i juŽnoslovenske zemlje, Beo­ grad 1966, M. Draškić, Razmatranja o narodu, str. 53. 48 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske od St. Novakovića, Beograd 1954, 22. 40 St. Stojanović, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926, 315. 51 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 21. 42 Sv. Marković, Srbija na Istoku, Novi Sad 1872, str. 1. 48 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 23. 44 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 26.

nastali doneli su krupne promene u prestruktuiranju društva. Društveni razvitak posle proterivanja Turaka i ukidanja tur­ skih feudalnih odnosa u Srbiji neminovno je vodio klasnoj di­ ferencijaciji srbijanskog društva na selu. Ova diferencijacija se javlja i u političkoj borbi, koja se odražava u potiskivanju narodnih masa, u izobličavanju samouprava u selu i u nede­ mokratskom načinu rešavanja narodnih poslova. Tu je koren permanentne krize srbijanskog društva i države i posle drugog ustanka,55 sa kojima će se ući i u XX stoleće. Od XX veka pa do sloma stare Jugoslavije 1941. godine Srbija je prošla kroz jednu od najburnijih epoha u svojoj istoriji. Vodila je za to vreme četiri rata. Dva puta se dovo­ dio u pitanje i njen opstanak. Od 1941. srpski narod, zajedno s ostalim narodima i narodnostima Jugoslavije, proživljava najveću revoluciju u svojoj istoriji, koja mu je dala osnovu društvenih odnosa uklapanjem u širu jugoslovensku zajednicu i to na tekovinama sopstvene kulture i na savremenim soci­ jalističkim osnovama.* 6768 Učinjen je pokušaj da se u najkraćim, najsažetijim i najuopštenijim potezima ukaže na glavne etape koje su bile pre­ sudne za etničku istoriju Srbije i stvaranje srpskog naroda i novog građanskog društva u čijim okvirima izrasta i radnička klasa kao nova društvena snaga (slovenski period, period Ne­ man] ića, život Moravske Srbije, turska okupacija, oslobodila­ čke borbe XIX i XX veka). Tokom približno ovakvog društveno-istorijskog i kulturno-političkog procesa, o kome je napred bilo reči, srpski na­ rod je stvorio svoja specifična, a preko toga i šira etnička obeležja. To se odražava u imenu, antropološkim osobinama, jeziku, pismu, književnosti, religiji i drugim oblicima sadrža­ nim u društvenom duhovnom i materijalnom stvaralaštvu. IV Ime Srbi kao etnička, narodna i nacionalna odrednica Naučno je utvrđeno da ime Srbi pripada starim sloven­ skim plemenskim nazivima.57 Na Balkansko poluostrvo Sloveni su ga doneli iz pradomovine, iza Karpata. Plinije u I veku nove ere pominu Srbe oko današnjeg Azovskog mora, a za njih zna i Ptolomej iz II veka nove ere.68 Značenje reči Srbi sadržajno i etimološki ni do danas nije u nauci razjašnjeno. Uglavnom je prihvaćeno mišljenje Nika Zupanića po kome se osnova ovom imenu može tražiti u kavkaskim jezicima gde: ser-sar, sir-sor, sur na lezgijskom jeziku znači čovek, a sa nastavkom bi u pluralu ljudi ili narod. Po P. Šafariku, zna­ čenje reči Srbin izvedeno je od osnove ser — roditi, što bi u 55 V. *• V. 67 S. 68 Đ.

96

Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 33. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 16. Ćirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, sitr. 219.

množini i prenosnom smislu označavalo rođaci, srodnici, na­ rod.59 Pozivao se i na rusku reč pa-serb i poljsku pasierb, što znači momak, pastorak. Pretpostavljao je takođe da je ime SRB svojevremeno bilo opšte za sve Slovene. Međutim, danas je ova Safarikova hipoteza o zajedničkom imenu, kao i ona K. Porfirogenita, da Srbi tobože znači oni »koji su robovali rimskom caru« napuštena u nauci kao neosnovana. Daničić je takođe smatrao da se koren SAR može determinisati kao branitelj ili borac.60 Na Balkanskom poluostrvu ime Srbi se pominje u pisanim izvorima od prvih decenija IX veka, a u kasnijim spomenicima se upotrebljava u trojakom značenju. Prvo značenje se odnosi na izvor pri naseljavanju, i to za deo stanovništva. Drugi smisao je sadržan u kazivanju franačkih anala o Srbima, kao i o neposrednom uključivanju pokrajine Bosne i opisu Srba kod Konstantina Porfirogenita. U trećem značenju ime se upotrebljava za stanovnike Srbije, to jest jed­ nog dela docnije Raške. Ove razlike, kako kaže B. Grafemauer, govore o različitom spajanju, mada izvori ne dopuštaju si­ gurnije zaključke o oblicima koji su osnova za upotrebu ime­ na Srbi u oba šira značenja. Da li je, naime, reč o staroj široj povezanosti ili o odrazu političkog položaja u X veku? Srbin je čovek iz Srbije, a isto tako izraz se upotrebljava da označi etničku razliku od ostalih tamošnjih stanovnika Grka, Bugara ili od stranaca Latina, pa i od trgovaca, Dubrovčana itd. Označava i poljoprivrednika za razliku od stočara Vlaha ili rudara Sasa. »Srbije« u množini znači obično ili stanovnici srpske države ili Srbija, srpska država, srpska zemlja. Izrazi se naročito izjednačavaju u vladarskim titulama i titulama patrijarha.61 O prostiranju srpskog imena i tendencijama u njegovom širenju ili sužavanju malo se zna u uslovima još vrlo jedno­ stavne društvene strukture prednemanjićkog perioda.62 Ime Srbi oko sredine X veka ustalilo se u oblastima koje su u to vreme važile kao srpske, a prostirale su se od Cetine do Ibra i Boke Kotorske, mada ima pomena o ovom imenu i u drugim delovima Balkanskog poluostrva.63 Dalji razvoj vo­ dio je u pravcu afirmacije srpskog plemenskog imena i poti­ skivanju regionalnih oznaka. Jedan grčki izvor XI veka dukljanskog kneza Vojislava naziva Srbinom, a grčki izvori XI*• *• N. Županić, Srbi Plinija i Ptolomeja, »Zbornik radova posvećen J. Cvijiću«, Beograd, 1924. «• V. Novak, Srbi, Narodna enciklopedija SHS IV, Zagreb 1929, 307, N. Zupanić, Srbi Plinija i Ptolomeja; Đ. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, str. 219—220. « Uporedi B. Grafenaiuer, str. 9. « Uporedi S. Cirković, Moravska Srbija, str. 102. w S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.

97

i XII veka stanovnike ovih prostranih oblasti nazivaju Srbi­ ma.64 Od XI veka preko episkopije grada Rasa javlja se naziv oblasti Raša (u docnijim izvorima »raška zemlja«, a Raška tek od XVI veka) i oznaka za stanovnike Rašani. Mađari su došli u dodir sa Srbima kada su ovi imali političku organi­ zaciju pa su Srbi vekovima ostali u mađarskom jeziku Rasciani, Raczok, za razliku od Arbanasa, Romana i Grka koji su ih obeležavali opštim pojmom Sloveni. Seveme granice Raške istovremeno bi bile i seveme granice prostiranja srp­ skog imena u prednemanjićkom periodu.65 U rasprostiranju srpskog imena presudan je period Nemanjića. Tokom dva na­ redna stoleća, ispunjena veoma značajnim društvenim i poli­ tičkim procesima, razvio se jedan okvir koji je potisnuo i zamenio ranije regionalne zajednice i bacio u zasenak nekadaš­ nje partikularističke težnje, koje su se snažno ispoljavale od X do XII veka.66 Širenje prema severu pred kraj XVIII veka i talasi kolonizacije, koji su potom usledili, omogućili su ustaljivanje srpskog imena u oblastima uz Savu i Dunav. Od kra­ ja XV veka, kao što je poznato, ovamo se prenosi srpsko političko ime i kulturno središte i istovremeno se stvara mo­ gućnost za dalje širenje ovog imena na nove prostore.67 Turski upadi i osvajanja po Balkanskom poluostrvu i srednjoj Evropi uticali su na širenje srpskog imena i izvan njegovih nekadašnjih etničkih granica. To su poznate seobe tokom XV, XVI, XVII i XVIII veka, koje su doprle do Bele krajine i Dravskog polja na severozapadu, a na istoku do današnje Rumunije i Ukrajine. Razume se, ime Srbi bilo je oznaka onog stanovništva koje je sticajem prilika živelo u di­ jaspori i jedno vreme čuvalo uspomenu na svoja etnička obeležja.68 Ali, ovo ime i u ovakvom značenju odrednice moglo se očuvati samo onda kada se ustalilo u matici kao etnička pa i politička oznaka, odnosno kada se razvila svest o Srbiji kao teritoriji.69 V Antropološke karakteristike i njihova etnološka specifičnost Antropološki podaci su veoma važan činilac u razgrani­ čavanju ili povezivanju pojedinih ljudskih zajednica. Na ža­ lost, u Srbiji je na tom poslu malo urađeno, pa se sigurniji• M S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. 6S S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. M S. Cirković, Moravska Srbija, str. 102. 91 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. •8 M. Filipović, Srpska naselja u Beloj Krajini, ANU BiH, Radovi, knj. XXXV, Sarajevo 1969. •• Videti: Prilozi za književnost, jezik istoriju i folklor IX, Beo­ grad 1929, 199.

rezultati mogu očekivati od smišljenijih i širih proučavanja. Na osnovu onoga što je do sada sondažno i parcijalno urađeno mogu se izvesti samo neke najuopštenije postavke o antropo­ loškom tipu i promenama koje su u njemu nastale tokom po­ jedinih istorijskih epoha. Rani slovenski period, koji obuhvata i Srbe kao njihovu integrativnu celinu, s antropološkog stanovišta je malo pro­ učen. To su skromne vesti, bolje reći vizuelni utisci pojedinih vizantijskih i rimskih hroničara. Ali, i ovi oskudni podaci omogućavaju da se, makar i u širokim lukovima, premoste pojedina razdoblja i shvate biotipološke karakteristike sloven­ skog stanovništva u balkanskim prostorima. Prokopije, vizantijski istoričar, kao dobar poznavalac Slovena, obaveštava u VI veku da su Sloveni koji su dospeli na Balkansko poluostrvo neobično razvijeni, snažni, okretni i brzi. Poznat je i podatak iz 539. godine da je jedan Sloven »velikog tela i neobično snažan« uhvatio živog Gota i preneo ga iz neprijateljskog u svoj tabor. T. Simokata priča u VII veku kako se Mavrikije 591. godine divio veličini i snazi Slovena.70 Međutim, strogo uzeto, ovo su nedovoljni podaci da se izraze prave biotipološke karakteristike ondašnjih slo­ venskih populacija. Ovakvo stanje je dosta kritično i za ka­ snija razdoblja. Ono malo antropoloških podataka koje nam na materijalu iz slovenskih nekropola, sa našeg terena, saopštavaju Škerlj, Dolinar, Ivaniček, Gavrilović i Pilarićeva takođe su nedovoljni za bilo kakva zaključivanja i uglavnom su izvan »srpskog prostora«. I ovi podaci su svedeni na uopštavanja. Takvo je stanje za čitav rani i razvijeni srednji vek, mada iz tog perioda ima opet nekih opisa koji bi mogli poslužiti za rekonstrukciju ukoliko bi se došlo i do osteološkog materijala. U jednom anonimnom opisu iz 1308. godine piše da su Srbi »visokog i lepog stasa i ljudi i žene«. Jedan Mlečanin, koji je kao poslenik 1550. godine putovao srpskim krajevima, zabeležio je kako su Srbi »jaki i visoki ljudi«, a u jednoj kosmografiji Levanta iz 1554. godine obeležavaju se kao ljudi »krupna tela«. Takođe je u jednom delu o Al. Velikom 1618. godine napisano da »u Srbiji... živi najlepši narod na svetu, ljudi visokog stasa i junačni«, a u zvaničnom austrijskom izveštaju iz 1747. za Srbe u Slavoniji i Krajini kaže se da su »lepi ljudi, visoki.. .«71 Antropološka nauka smatra da su Sloveni, pa prema tome i Srbi, u vreme dolaska na Balkansko poluostrvo bili dolihokefalne glave, a pri kraju ranog srednjeg veka oseća se antro­ pološka promena u pravcu brahikefalije. To, bez sumnje, svedoči o mešavini došljaka i starosedelaca, na jednoj, i plemena 70 St. Stanojević, Iz naše prošlosti, Beograd 1934, 54—55. 71 St. Stanojević, Iz naše prošlosti, str. 55—57.

99

i naroda koje je pokrenula velika seoba naroda, na drugoj strani. Do sličnog zaključka došao je i N. Županić, koji je ustanovio da Srbi i Arbanasi čine jednu fizio-antropološku zajednicu koja je nastala na podlozi ilirskog supstrata, poseb­ no posle prodora Turaka u XV veku.72 Naporedo s ilirskim očigledno je i učešće tračkog antropološkog tipa u izvesnim srpskim skupinama istočne Srbije. Na ovakvo uobličavanje takozvanog »srpskog čoveka«, po podacima Al. Petrovića, Br. Maleša, L. Jovančića i 2. Gavrilovića,73 delovalo je više fak­ tora. Najznačajnije su bile migracije koje su dovodile i slo­ vensko i drugo stanovništvo u određene prostore, u kojima se vršilo, kako bi rekao 2upanić, »amalgamisanje« i međusobno prožimanje, ne samo biološko nego znatno više kulturno i kroz to etničko, koje je davalo nov antropološki fenotip, danas uglavnom svojstven Srbima.74 Brahikefalija je, kao i tamnoputost, reklo bi se, postala »lepotni ideal«, pa je u tu svrhu vršeno i veštačko doterivanje lobanja kod dece.75 Međutim, ova veštačka deformacija može se shvatiti samo kao društve­ na, a ne i izrazita antropološka pojava koja danas uslovljava za Srbe prevladujuću brahikefaliju kao i neke druge odred­ nice, koje su se vremenom oblikovale u određene varijatete. VI Jezik, pismo i književnost kao etnološke odrednice Jezik i pismo su dva važna elementa u identifikovanju određene grupe pogotovu ukoliko se razvijaju u kontinuite­ tu i tako postanu odrednice za razgraničavanje. Književnost ima zapaženu ulogu u oblikovanju svesti. Istina, ima od ovog odstupanja u istoriji i savremenom svetu, što ipak nije karak­ teristično za Srbe i njihov istorijski razvoj. Prilikom dolaska na Balkansko poluostrvo jezik Slovena bio je relativno jedinstven. On je verovatno bio posledica čestih mešanja i prelivanja raznih migracionih tokova76 koji su vodili određenom ujednačavanju, ali u određenim epohama, društvenim i istorijskim, i delimičnom razgraničavanju. Razli­ 7* N. Zupančić, Etnogeneza Jugoslovena, Rad JAZU 222, Zagreb 1920, P. Vlahović, Protobalkanske fizičko-antropološke osobenosti savremenog stanovništva Jugoslavije, »Glasnik Etnografskog instituta SANU«, XXIII, Beograd 1975. 73 Antropološka bibliografija o Jugoslaviji, Uredio P. Vlahović, Posebna izdanja Antropološkog društva Jugoslavije sv. 1, Beograd 1963. 74 T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, »Vranjski glasnik X«, Vranje 1974, 176. 75 'S. Trojanović, Neki problemi o srpskom narodu, »Glasnik Etno­ grafskog muzeja u Beogradu II«, Beograd 1927, M. Filipović, Deformisanje lubanja u Jugoslaviji, »Glasnik Etnografskog muzeja u Beo­ gradu X«, Beograd 1935, T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, str. 177. 73 B. Grafenauer, str. 22—24.

100

kovanje grupa po jezičkim kriterijumima uvek je jasno kada je reč o grupama koje govore na raznim jezicima. Ali, gde se spajaju grupe srodnih narodnih govora, ova granica je manje jasna, pa čak gotovo i neprimetna na terenu i na gra­ nici modernih naroda.77 Ustaljivanje južnoslovenskih masa na Balkanskom poluostrvu uglavnom je normalizovalo uslove za jezičku diferen­ cijaciju. Tokom vremena stvaraju se uvek nove izoglase, na­ ročito na linijama slabijeg dodira, a to znači tamo gde nastaju geografske ili istorijske prepreke u širenju.78 U srpskoj poli­ tičkoj formaciji razvio se štokavski dijalekat sa nizom inova­ cija koje su karakteristične za nemanjićku epohu.79 Jezik je, kao što je poznato, podložan promenama pa se tako tokom vekova razvio u posebnu odrednicu koja je postala karakte­ ristična i za Srbe bez obzira na određene dijalekatske razlike koje su rezultat geografskih, istorijskih, etničkih i drugih pro­ cesa o kojima su detaljnije govorili P. Ivić i B. Grafenauer u svojim radovima.80 Pismo je takođe jedna od odrednica koja se može uzeti za razgraničavanje i unutrašnje povezivanje. Prema zabeleškama, Srbi su po dolasku na Balkansko poluostrvo imali svoje znake za brojanje, gatanje i podsećanje. Bili su to po­ nekad mnemonički simboli, zatim »crte i reze« koje su bile poznate i drugim Slovenima. Ali, od X veka i kod Srba se razvilo pismo koje nije počelo na srpskom jeziku. Nosilac pismenosti u srednjem veku, pa i kasnije, bila je crkva, koja se služila ograničenim brojem sakralnih jezika. Preko srpskih prostora u balkanskoj sredini prolazila je granica između latinske i grčke pismenosti, koja se poklapa sa još starijom podelom između dveju glavnih kulturnih zona poznate antike, latinske i grčke.81 Tako se dogodilo da je slovensko stanovništvo ranije počelo pisati latinski i grčki ne­ go na svom jeziku. Ali, ova pismenost nije bila masovna. Naprotiv, to je bila privilegija koju je potreba nametala sve dok nije nastalo slovensko hrišćanstvo i slovensko pismo za koje su zaslužni Solunjani Ćirilo i Metodije. Oni su sastavili azbuku (glagoljicu), koja je dala osnovu još jednom velikom sakralnom i književnom jeziku srednjovekovne i docnije Evrope. Taj jezik se danas naziva staroslovenski. Ali, kako su ga Srbi prihvatili — ostaje tajna u tami vekova. Uz gla­ goljicu se pojavila i azbuka koja sada nosi ime ćirilica. To je, u stvari, tadašnje svečano grčko pismo prilagođeno potre­ 77 B. Grafenauer, str. 13. 78 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, Srpska književna zadruga, Beograd 1971, 33. 79 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 42. 80 Videti, P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, B. Grafenauer, nav. rad. »Jugoslovenski istorijski časopis 1—2«, Beograd 1966. 81 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 107 i dalje.

101

bama slovenskog jezika dodavanjem slova za glasove kojih nema u grčkom. Kao praktičniji, ovaj tip azbuke prevladao je od kraja XII veka uglavnom na području istočne crkve, odakle je postalo jedno od obeležja (»recenzija«) srpskog na­ roda u daljem toku njegove istorije.82 Ovim jezikom i ovim pismom otpočeli su Srbi i svoju književnost, zasnovanu na usmenom stvaralaštvu, koje je u odnosu na ono doneto iz matice menjalo sadržaj i dobij alo nove oblike.83 Kulturna povezanost se odražavala u živom književnom jeziku i njegovoj potrebi u svetovnoj književnosti. To je pro­ ces koji se poklapa sa pojavom narodne svesti, mada će dugo biti bez seoskih masa, ograničen na uzan krug viših slojeva.84 Tekstovi XIII i XIV veka uključuju srpsku istoriju u kratke izvode vizantijske hronologije i daju Srbima sasvim određeno mesto u hrišćanskoj viziji svetske istorije, koja od stvaranja sveta vodi preko Hristove žrtve do strašnoga suda.85 S druge strane, rodoslovi uključuju Srbe u svetsku istoriju preko tobožnjih Nemanjinih predaka i vezuju poznati deo srpske istorije za hrišćanski antički svet, za cara Konstantina. Makar i imaginarna, slika srpske prošlosti povezana je tako u čvrstu celinu.86 Ako se ovome dodaju, u turskom periodu, tvorevine samonikle, takozvane usmene književnosti — onda ova povezanost postaje još jasnija u svojoj istorijskoj dubini. U izgradnji srpske nacije veliki značaj se pridaje doga­ đajima koji su se krajem XVIII veka odigrali na idejnom i književnom polju. To je pre svega pojava Dositeja Obradovića, koji je kod Srba prvi postavio načelo prirodnih kriterijuma — princip jedinstva jezika i roda, kao osnov svesti na­ cionalnog jedinstva.87 Pojava D. Obradovića, koji je 1783. godine izdao Život i priključenije, bila je znak da su srednjovekovne klase srpskog društva, posebno one u Ugarskoj, dobile suparnika pred kojim će morati da se povuku šezde­ setih i sedamdesetih godina XIX veka, a pobeda Vukove re­ forme i konačna afirmacija književnog jezika na osnovu na­ rodnog govora skladno je upotpunila istorijski proces.88 Svi ovi događaji, međusobno povezani u celinu, zajedno sa istorijskom prošlošću i prvim srpskim ustankom, bili su od prelomnog značaja u procesu formiranja srpske nacije. Oni su uticali na sazrevanje nacionalne svesti Srba, podstakli for­ miranje srpskog književnog jezika, učvrstili veze između Srba s južne i severne obale Dunava i Save i postavili čvrstu osno­ 02 P. str. 31. 08 Đ. 84 B. 05 S. 80 S. 87 B. 80 N

102

Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 107, B. Grafenauer, Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, str. 226—227. Grafenauer, str. 14. Cirković, Moravska Srbija, str. 107. Cirković, Moravska Srbija, str. 108. Grafenauer, str. 10. Petrović, Razvitak srpske nacije, str. 49—52.

vu srpskog naroda u borbi za nacionalna prava i sopstvenu državnost. Srpsko pitanje na taj način izlazi iz lokalnih okvi­ ra i postaje važan problem velike evropske politike. VII Verska obeležja kao odrednice Jedan od oblika razgraničavanja tokom istorije postala je i crkvena organizacija. Dogmatska i kanonska pitanja u na­ rodu nisu bila mnogo poznata. Ali su zato verski obredi i narodni običaji prilikom praznika i svetaca bili međusobno isprepletani, a poreklo tih običaja nije uvek bilo ni hrišćansko ni pravoslavno. Njihove korene treba tražiti u posebnim prilikama u kojima je srpski narod vekovima živeo i pro­ izvodio sredstva neophodna za život i opstanak u patrijarhal­ nim uslovima jedne sredine u kojoj se vodila teška borba za opstanak i život.89 U srpskoj feudalnoj državi bile su u početku dve crkvene organizacije: pravoslavna i katolička.90 Međutim, vremenom se i ovde stvorio jedinstven okvir izdvajanjem samostalne srpske crkve 1219. godine, koji se poklapao sa područjem ne­ manjićke države. Na taj način došlo se do posebnog kriterijuma koji je, uz drugo, služio za razgraničavanje.91 Pripadanje srpskoj crkvi stolećima se smatralo kao bitno obeležje »srp­ stva«. Preko »svetih kraljeva« i dinastije koja je dala sveti­ telja, osnivača autokefalne crkve, politička tradicija je ugra­ đena u crkvenu tradiciju.92 Srpskoj crkvi posebnu aktuelnost dalo je sukobljavanje sa Turcima. Ljudi XV veka videli su državu i crkvu u doba Nemanjića u nerazdvojnoj povezano­ sti. kao što su videli i narod u okviru Nemanjića države kao religioznu i svetovnu zajednicu.93 Zahvaljujući tome, posle propasti srednjovekovne srpske države, Srbe pod turskom vlašću povezala je jedino privilegovana organizacija srpske crkve, kao personalni savez srpskog, u nekim razdobljima i susednog slovenskog, pravoslavnog življa. Ovaj položaj bio je bliži prirodnom, jezičkom i kulturnom razlikovanju etničkih grupa, pa se upravo u tim stolećima formirao jasniji pojam srpskog naroda i njegove povezanosti u celini. Ovaj pojam se zbog toga upotrebljavao pri razlikovanju etničkih grupa sve do XVIII veka. To je kriterij um koga Evropa, izvan oblasti Turskog Carstva, a donekle i pre Turskog Carstva, u oblasti­ ma koje nisu bile pod uticajem vizantijske kulture, nije po­ znavala. Naime, nacionalna pripadnost se određivala po veri *• N. ,0 Đ. 91 S. 92 S. 93 S.

Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 48. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, str. 225—226. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. Cirković, Moravska Srbija, str. 108. Cirković, Moravska Srbija, str. 108.

103

i crkvi.94 Ovako politički i etnički obeležena, crkva je posle turskih osvajanja čuvala i prenosila srednjovekovnu državnu i političku tradiciju, koja je ostala bitan elemenat etničke svesti kod Srba.95* Masa srpskog naroda u ovoj svojoj speci­ fičnoj organizaciji imala je oslonac i kakvo-takvo uporište u borbi protiv feudalizma uopšte, a posebno protiv pokušaja da je pretvore u podložnike i kmetove.98 Ovo posebno dolazi kod Srba u Austriji i Ugarskoj. Organizacija koja je pove­ zivala mase srpskih doseljenika bila je verskog karaktera. Ali, ona je uz to imala i određene društvene funkcije, posebno u odbrani od unijaćenja.97 Kada verska pripadnost ima i po­ litički karakter, kao što je bio položaj srpske crkve u Ugar­ skoj, onda i ova strana povezivanja postaje izvanredno moćan faktor pri oblikovanju široke svesti o nacionalnoj pripadnosti.98 Uticaj pravoslavne crkve osetio se tokom XVIII veka i u privrednom smislu. Ona je postala imućna, što je uticalo na formiranje i postepeno jačanje srpskog trgovačkog građan­ stva koje je svugde imalo odlučujući uticaj na formiranje na­ cionalne svesti i snaženje modernih nacija.99 Pravoslavna crkva u Austriji bila je specifičan politički i organizacioni okvir, koji je omogućavao da se posebnosti srpske etničke zajednice sačuvaju, dalje razvijaju i postanu komponenta jednog procesa koji će dovesti do formiranja srpske nacije sevemo i južno od ovih reka.100 Pravoslavna crkva nije bila jedina snaga ni jedini čuvar etničkih osobina i posebnosti srpskog naroda, pa ni jedina komponenta u procesu formiranja srpske nacije. Međutim, njen značaj se ne srne potcenjivati niti precenjivati, a najma­ nje idealizovati.101 VIII Neka obeležja narodnog života u Srba Za poslednjih stotinak godina sabrana je obilata građa o narodnom životu u Srba, koja je objavljena u stručnim i drugim publikacijama. Ona omogućava da se iz opšteg i u okviru zajedničkog ljudskog stvaralaštva izdvoje neki elemen­ ti koji su se vremenom stopili sa srpskim načinom života i postali njegov sastavni deo. Ovi elementi se mogu zapaziti u privredi, načinu stanovanja, domaćem životu, narodnom stva­ ralaštvu, običajima, verovanjima i drugim oblicima u kojima 84 B. Grafenauer, str. 9—10. 85 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. 88 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 45. 87 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 41. 88 B. Grafenauer, str. 14. 88 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 48. 100 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 45. 101 Uporedi, N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 46.

104

se odražava i izražava ljudski život. Bez obzira što to mogu biti elementi poznati i drugim narodima i kulturama, oni su se vremenom toliko stopili sa srpskim načinom života da su u okviru opšteg postali i njegova odlika i njegova specifika. Primeri uzeti s reda, o kojima će u daljim izlaganjima biti reči, verovatno će ovo najbolje potvrditi ili opovrgnuti. Privredni život sadrži niz radnih procesa koji su svojstve­ ni određenom stepenu razvoja i postaju obeležje učesnika u procesu rada. Kod Srba su neke privredne grane veoma rano postale njihovo osnovno zanimanje, pa su se u skladu sa opštim, razumljivo, stvarale i neke specifičnosti. Stočarstvo je, na primer, u prošlosti, a ponegde i danas, bilo glavno za­ nimanje velikog dela srpskog stanovništva. U planinskim kra­ jevima gajena je stoka sitnog zuba uz dobro poznati bačijski ili katunski način stočarenja, koji su i ranije bili zastupljeni u balkanskim prostorima. Stoka je, kao i kod ostalih naroda, bila glavno bogatstvo, a u XIX veku Srbija je bila poznata po izvozu svinja, jer su velike hrastove šume Sumadije, do krčenja, davale dosta žira za njihovu ishranu. Ovo se, bez sumnje, do nedavno moglo uzeti kao jedno od obeležja u stočarskoj privredi srbijanskog sela. Slično je i sa zemljo­ radnjom, koja ima dugu tradiciju, a pratile su je ne samo mnoge narodne tehnološke već i obredno-religijske radnje. U okviru voćarstva gajenje šljiva je bilo, pa dobrim delom i danas je ostalo, jedno od obeležja Sumadije i drugih krajeva u kojima za to ima prirodnih uslova. Šljiva je na ovaj način postala »srpska nacionalna biljka«, kao i proizvod od nje — srpsko nacionalno piće — rakija šljivovica. U lovu i ribolovu očuvale su se mnoge arhaične i specifične zamke (»vukova vešala«) i oruđa. U prenosu dobara i transportu, pored opštih, ima i nekih specifičnosti. Tereti su se uglavnom prenosili to­ varima, a zatim, i uporedo s tim, upotrebom volovskih ili konjskih zaprega. Rasprostranjena su bila drvena kola, a zimi i prenos saonicama. Ono što posebno skreće pažnju bilo je karavansko kretanje, a u planinskim predelima manji tereti su se prenosili u rukama, na glavi, na plećima i leđima,102 što ne znači da toga još nema. Oblik konjske opreme samar sa drvenicama, imao je karakterističan izgled, pa se kao takav dosta dugo očuvao u upotrebi. U trgovini je preovlađivala razmena dobara uz karakterističan »prido« kao i dobro po­ znata »trampa« (razmena). Srbija nema jedinstven tip staništa. Početni oblici bili su sibare, busare, šljive, lubare, a zatim jednodeljne pokretne brvnare i »kuća na ćelici«, koje su u Srbiji bile karakteristika mnogih krajeva. U pomoćnim zgradama pažnju privlači čovanski »kućer« i »vajat« kao stambena zgrada oženjenih za­ drugara sa specifičnim izgledom i opremom. 105 Uporedi, Narodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, str. 59.

105

Domaći život je imao posebno obeležje. Znao se red pri leganju i ustajanju, kao i redosled pri sedenju za obed. Naj­ veći teret domaćih poslova, poslova u kući, padao je na nevestu. Ona je morala svakog člana da usluži, od dodavanja vatre muškarcima koji su pušili kad sede u kući, do raspremanja obuće svim ukućanima i njenog iznošenja da se obuju kad to zatreba, odnosno polivanja vodom da se čeljad umiju ujutro i u drugim prilikama. Nevesta je prva ustajala i palila vatru na ognjištu u kući, a poslednja odlazila na počinak, i to kad obavi sve domaće poslove. Ishrana srpskog stanovništva je različita u raznim obla­ stima. Ali, ono što se može uzeti kao specifičnost jeste da je najslabija bila u letnjem periodu kada se obavljaju najteži radovi. Tada se uglavnom zadovoljavalo hlebom od raznih žitarica i mlekom i mlečnim proizvodima, dok su se s jeseni i zimi pripremala jela s mesom i varivom. Ipak, neki krajevi postali su poznati po spravljanju sira, kajmaka, pastime i pršute (suvo meso), proizvodima koji su dobili »nacionalno obeležje«. Jedan od takozvanih »nacionalnih specijaliteta« je »cicvara«, kaša od ukuvanog pšeničnog brašna, kojoj se do­ daju kajmak i sir, odnosno mast i jaja. Sir se ponekad ostavlja zajedno sa paprikom, što mu daje specifičan ukus, a ima i drugih »specijaliteta nacionalne kuhinje« pozajmljenih pa prilagođenih srpskom stilu života (gibanica, ćevapčićići, meso na ražnju itd.). Narodna nošnja na teritoriji Srbije razlikovala se po obla­ stima. Ali, gotovo je suvišno podsećati da su se posle upo­ trebe arhaičnih haljetaka, kao što su pelengiri, košulja tipa tunike, kabanica, zuban, pregača, tozluci, priglavci, opanci oputaši od presne kože itd. izdvojile kao »srpske nacionalne« šumadijska muška i takozvana »srpska građanska« nošnja, koje su postale oznaka srpske etničke pripadnosti. U srpskom društvenom životu takođe ima i arhaičnosti i specifičnosti. Bitna osobina je bila u zajedništvu i kolektiv­ nom načinu života, koji se odvijao u velikim porodicama, ka­ snije nazvanim »zadruge«, i u seoskim opštinama, kao i javno odlučivanje na skupovima o pitanjima od opšteg interesa. Plemensko uređenje kod Srba, koje uočavaju već klasični pisci,103 postepeno gubi značaj, jer se krvna zamenjuje teri­ torijalnom povezanošću (selo), a bratstva se dele u pojedine porodice koje se jednostavno nazivaju »kuća« ili »rod«. Use­ ljenici u današnju Srbiju i posle više generacija znaju kojem su plemenu pripadali njihovi preci u matici.104 Životne prilike bile su takve da se porodice nisu rado delile. Očevi, braća, sinovi, unuci sa ženama i decom dugo su ostajali zajedno na 103 Videtri K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 75. 144 Uporedi, K. Jiriček, Istorija Srba I, str. 77.

106

jednom zajedničkom imanju. Najvidnije obeležje njihovog zajedništva bilo je zajedničko ognjište, gde članovi kuće, kako se to kaže, jedu iz jednog kotla. Znak rasturanja bio je dim iz vajata. Sa ovakvom organizacijom — zadrugom — živeli su Srbi i na zemljištu pod turskom, austrijskom, mletačkom i dubrovačkom upravom.105* Oblici kolektivnog rada i među­ sobnog pomaganja ostaci su iz vremena seoske opštinske orga­ nizacije. To su moba — kolektivna dobrovoljna pomoć, po­ zajmica — kada rad treba da se vrati; sprega — objedinja­ vanje stočne radne snage za naizmenično svršavanje poslo­ va,100 supaša — zajedničko čuvanje ovaca, i drugi oblici koji su i opšti i specifični. Prela i posela, sa svojim osobenostima, takođe su na svoj način jedno od srpskih obeležja, što ne znači da ih nema i kod drugih naroda, ali u izmenjenom obliku. U običajima o rođenju sadržane su takođe neke specifič­ nosti. Na primer, strižba i postupaonica, iako su dobro poznati običaji, imaju i svoju »srpsku varijantu«. Slično je i u svad­ benim običajima. Sama struktura svadbene povorke sa okiće­ nim časnicima i čaj om, veseljakom i duhovitim čovekom, ali isto tako i sa religijsko-mađijskom komponentom, imaju mno­ ga posebna obeležja. Sličan je slučaj sa svadbenim ručkom, izvođenjem mlade iz roditeljskog doma i dočekom u mladoženjinoj kući, s nakonjčetom u rukama i cerealijama kao simbolima reprodukcije ljudske vrste. U pogrebnom ritualu, pored vidnog iskazivanja tuge, do­ voljno je podsetiti na takozvano »veselje« u žalosti, kad umre za ženidbu ili udaju stasala osoba, kao i na obavezu podiza­ nja spomenika do godine dana, koja je do nedavno bilo stro­ go poštovano pravilo. Široko su bila rasprostranjena i dobro poznata verovanja u »zle oči«, »nečiste sile«, »natprirodna bića« i drugo što je u narodnom shvatanju dobij alo fantastičan odraz. Veliki broj praznika praćen je magijskim obredima i radnjama čiji je krajnji cilj zdravlje, napredak i ekonomsko blagostanje do­ maćinstva. Među njima je i slava — krsno ime — koju danas smatraju isključivo »srpskim nacionalnim obeležjem«, jer je kao takva hodom istorije prihvaćena za razgraničavanje i identifikaciju. U bogatom kolektivnom usmenom narodnom stvaralaštvu odražena su zbivanja minulih epoha, ali i isklesani likovi iz žive i mrtve prirode, koji predstavljaju »nacionalne« simbole. Marko Kraljević, Miloš Obilić, kosovski junaci, Prokleta Jerina, hajduci, uskoci, sirotinja raja, zulumćari — izraz su narodnih osećanja i htenja šireg »nacionalnog« shvatanja. 105 K. Jireček, Istorija Srba I, str. 78. 109 iNarodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, 80.

107

Najzad, gusle kao simbol muzike i poezije bile su i ostale izraz herojske zabave. Ima i drugih obeležja u srpskom narodu, jer ovde je uka­ zano samo na neka, na žalost, bez analize i dubljih komentara. Na jednu grupu takvih obeležja svojevremeno je skrenuo paž­ nju Sima Trojanović. Po Trojanoviću, redosledom kako to on opisuje, kao obeležja pažnju privlači: bušenje ušiju deci, da­ vanje imena, minđuše, postupaonica, kumstvo, momčanik, kapa kriškara, način češljanja kose, vezena jabuka, prsten i obeležavanje smrti.107* Primera kao što su ovi, pa svakako i karakteristični]ih, može se mnogo navesti iz srpskog narodnog života. Ali, i ovo je dovoljno da posvedoči kako je srpska etnička zajednica prošla sve faze u svojoj konsolidaciji izgrađujući kroz to ili prilagođavajući sebi određene tekovine koje su postale svoj­ stvene toj zajednici i preko toga se uklapaju u tokove razvoja ljudskog društva kao njeno obeležje. Sa ovim uobličavanjima i stvaralačkim dostignućima širih razmera ušlo je srpsko sta­ novništvo u novu etapu svoje društvene emancipacije, kultur­ nog napretka i ekonomskog razvoja i preko toga se uklopilo, odnosno postalo činilac u savremenim tokovima naučne, teh­ ničke, tehnološke i socijalne revolucije savremenog sveta. IX Konsolidacioni okviri srpskog etničkog razvoja U prethodnim izlaganjima bilo je reči uglavnom o tome kroz koje je glavne društvene političke, etničke i stvaralačke procese prolazio srpski etnos u svom razvojnom putu od rodovsko-plemenske, preko državotvorne, do svesti izražene u narodu i naciji kao društvenim kategorijama savremenog doba. Slovenska plemena u prvim fazama doseljavanja na Bal­ kansko poluostrvo nisu imala, kako ističu istraživači, neke državne svesti. Zajednice su se obrazovale prema potrebi i naklonosti, uglavnom radi odbrane koja je pretila spolja, a kada i to prođe, savezi su se rasturili do nove potrebe. Ovako spajanje omogućila je svest o srodnosti, zajedničkim navika­ ma i relativno jedinstvenom jeziku koji se u početku, do diferencijacije etničkog jezgra, nije bitnije razlikovao. Tek sa razvojem državnih centara mogla se razviti svest ne samo o plemenskoj već isto tako i teritorijalnoj povezanosti. Terito­ rijalna povezanost je dobila i svoja spoljna obeležja. Kraljev­ sku titulu dobila je Zeta, a to je omogućilo da oko sebe 107 Videti, S. Trojanović, Glavna obeležja srpskog naroda, Pose­ ban otisak iz »Glasnika Etnografskog muzeja u Beogradu«, knj. I, Beograd 1926.

108

okupi brdska plemena iz neposredne okoline.108 Staviše i za­ stava, kao simbol države, pominje se u Zeti 1078. godine,109 a to je bio znak da se stvaraju predstave o određenom okup­ ljanju. Srbija se, istina, u početku razvijala iz skromnih začetaka. Ali, uvek je uspevala, čak i kada se našla, i to neko­ liko puta, u zavisnom položaju, da sačuva unutrašnje jedin­ stvo i da uvek iznova nađe svoj put sve do svoga velikog uspona.110 Malo se zna o prostiranju srpskog imena i srpske svesti, o tendencijama u njihovom širenju ili sužavanju u uslovima još vrlo jednostavne društvene strukture prednemanjićkog perioda. Od sredine XI veka Srbija je trajno objedinjavala, u zajedničkoj državnoj organizaciji, Rašku, Duklju i Travuniju, a povremeno i Zahumlje i Bosnu i Neretljansku Kne­ ževinu. Tržište razvoja bilo je samo u XI veku u Duklji, u XII veku ponovo se prenelo na Rašku, odakle će postepeno početi širenje ka Pomoravlju, zatim prema severu do Dunava i, najzad, širenje na teritoriju Slovena u Makedoniji, koje je trajalo nepun vek — razdoblje suviše kratko da bi ostavilo trajnije posledice. Politička povezanost je u početku XIII veka bila dopunjena posebnom crkvenom organizacijom. Iz starog kristalizacionog jezgra izoblikovala se svest o etničkoj pri­ padnosti na bazi države, koju ne potvrđuje samo učvršćivanje istog imena i na severu, već i još jasnije upotreba toga imena u etničkom smislu, prilikom seobe Srba u južnu Ugarsku, posle pada (1459) samostalne srpske države pod tursku vlast.111 Okvir nemanjićke države verovatno je negde zahva­ tio populacije koje dotle nisu bile etnički diferencirane ili su bile integrisane samo u malim regionalnim grupama, a na drugoj strani je ostavio neobuhvaćene delove stanovništva koje je dotle nosilo srpsko ime, a koje su postepeno gubili baš zbog toga što kasnije nisu sudelovali u razvoju celine.112 Presudan period u etničkoj konsolidaciji Srba bio je raz­ doblje Nemanjića. Tokom dva stoleća, ispunjena veoma zna­ čajnim društvenim i političkim procesima, jedino se stabilno držao jedinstven okvir koji je potisnuo i zamenio ranije re­ gionalne političke zajednice i bacio u zasenak njihove partikularističke težnje.113 Feudalno povezivanje je u velikoj meri uticalo na nastanak docnijih naroda, pa je to bio slučaj i sa srpskim, bez obzira što je narodno osećanje sazrevalo i u kasnijim stolećima.114 Dušanovo carstvo je unelo poremećaj 1,8 St. Novaković, Nekolika težo pitanja, str. 111. 188 St. Stanojević, Iz srpke proSlosti, Beograd 1934, 78. 1.0 Videti, B. Grafenauer,, str. 31—32. 111 Videti, B. Grafenauer, str. 32. 1,2 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 102. 1.1 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 102. i h videti, B. Grafenauer, str. 15.

109

u razvoj Srba kao etničke zajednice. Dušanova država je osta­ la nominalno srpska. Ali njegovo realizovanje carstva ugro­ zilo je tadašnje etničko jezgro, do tada čuvano u čvrstoj ljusci narodne države.115 Događaji za vreme cara Uroša trenutno su ugrozili sudbinu srpstva. Posle 1371. poljuljani su temelji čitavog dotadašnjeg razvoja. Jedinstvena država je praktično iščezla, a »svetorodna« dinastija izumrla. Dotadašnji državni tok razlio se u nekoliko regionalnih korita i nije se znalo da li će se bilo kada ponovo spojiti.116 Ali, kriza ne samo što je brzo prebrođena već se srpska svest u novim uslovima na severu posle 1371. konsolidovala tako da gubitak države nije imao sasvim tragične posledice. To je razdoblje poznato kao »moravski period« Srbije koji se odrazio u pomeranju stanovništva, kolonizaciji, demografskim promenama, politi­ čkim odnosima i kulturnoj orijentaciji.117 Istorijski idealni kontinuitet (Nemanjići-Lazar-Brankovići) bio je važan za odr­ žavanje i učvršćenje etničke svesti Srba. Ova svest je dobila istorijsku dubinu, kao jednu od svojih dimenzija, koja se preko literature onoga doba (rodoslovi, letopisi, saznanija o srpskih carej, srpskih gospod) odrazila u vemosti tradicijama, koje sretamo u svim oblastima života Moravske Srbije. Srbi su se prilagođavali svetu koji se menjao. Ali, ostali su do-, sledni svojoj veri, despotskoj tituli, svojim ugovornim obave­ zama, sopstvenim zakonima, nasleđenim običajima i forma­ ma.118 Ovaj tradicionalizam je pomogao da se srpska svest učvrsti i pronese kasnije kroz teška vremena turske vlasti.119 Pomeranjem centra oblasti na severu u Pomoraviju i Podu­ navlju su čvršće uključene u život, pa se tu obrazovalo jedno novo populaciono jezgro koje je postalo nosilac etničkog razvitka u vreme kada je pod turskim pritiskom gušeno staro jezgro na jugu.120 Na sever Srbije su se naslanjale naseobine u južnoj Ugarskoj, tako da se, umesto pred turskim osvaja­ njima obrazovao kontinuiran etnički prostor. Tokom vremena taj prostor je sužavan na rubovima, ali se u središnjem delu očuvao i bio pojačan seobama koje su usledile krajem XVII i u XVIII veku. Na ovom prostoru je u XVIII veku, severno i južno od Save i Dunava, bila kolevka buduće srpske nacije. Doseljeni Srbi u Južnoj Ugarskoj osvežili su slovenski živalj koji je ovamo dospeo ranijim migracijama, koje su po­ čele još u XII veku i trajale i u XIII i u XIV veku, na primer za vlade Dragutinove. Na ovim prostorima, kroz za­ 115 S. 118 S. 1.7 S. 1.8 S. 1.8 S. 120 S.

110

Ćirković, Ćirković, Ćirković, Ćirković, Ćirković, Ćirković,

Moravska Moravska Moravska Moravska Moravska Moravska

Srbija, Srbija, Srbija, Srbija, Srbija, Srbija,

str. str. str. str. str. str.

104. 104. 105. 108—109. 109. 105.

drugu, selo i knežinu, ojačalo je seljačko patrijarhalno srpsko društvo. U ovako slobodno izgrađenom društvu XVIII veka, sa njegovim demokratskim, antifeudalnim i antiturskim stremljenjima, izgrađivao se srpski čovek onakav kakav se javlja u masi narodnoj u XIX veku.121 Srbi u Austriji su u novoj sredini sačuvali čitav niz etni­ čkih obeležja donetih iz stare postojbine. Okolnost što je nova sredina bila naprednija samo je ubrzala proces konsolidacije i formiranje srpske nacije u XVIII, a posebno u XIX veku, i to pre svega kod Srba u Austriji, pa zatim i uporedo kod Srba južno od Save i Dunava,122 u nacionalnoj državi. Razvi­ tak srpskog građanstva u Ugarskoj, osobito u Vojvodini, u drugoj polovini XVIII veka dao je prve ideološke osnove za pretvaranje srpskog naroda u savremenu naciju.123 Tokom perioda formiranja srpske nacije teritorija koju je naseljavao srpski živalj bila je ispresecana državnim grani­ cama. Ali, to je ipak bila jedinstvena kontinuirana teritorija, dok su privredne veze, razmena dobara i širi dodiri na kul­ turnom polju preko tih granica sve više jačali, osobito u XIX veku.124 Neophodno je ovde spomenuti da se pod pritiskom tuđe vlasti kod Srba u Ugarskoj, kao i Srba uopšte, javila ideja 0 bližem povezivanju sa Rusijom i o ruskoj zaštiti srpskog življa. To je dobilo slovensku varijantu, pa je u izvesnoj meri uticalo i na stvaranje nacionalne svesti Srba.125 Srpska etnička zajednica prošla je, kao što se vidi, kroz niz etapa društvenog i drugog razvoja u toku svoga konsolizovanje naroda, a druga nacije u savremenom smislu. Narod dovanja. Ali, u tom procesu bitne su dve faze. Jedna je obrase formirao prvo na etničkoj pripadnosti, integracijom i dru­ gih etničkih elemenata koji su postepeno primili osećanje pripadnosti kasnijem srpskom narodu. U procesu razvoja stvo­ rena je teritorija, zajednički život, istorijska prošlost, antro­ pološki izgled, jezik, pismo, literatura na narodnom jeziku, vera, specifičan stil života, svest o pripadnosti srpskom na­ rodu i, na osnovi svega ovoga, nacionalna država. Ceo ovaj složeni proces dao je narod i naciju sa svojom ekonomskom integracijom i drugim obeležjima savremenog doba. Modema nacija, kao rezultat višeg stepena podele rada 1 znatno razvijenijih privrednih odnosa u društvu, predstavlja zajednicu povezanu mnogo čvršćim unutrašnjim vezama nego što je to slučaj kod etničkih zajednica u pretkapitalističkim 121 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 21. 122 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 41—42. 123 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305. 124 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 52. 125 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305.

111

društvenim formacijama. Međutim, to ne znači da je nacija skladan, harmonično komponovan organizam lišen unutrašnjih trvenja, političkih sukoba, oštrih klasnih borbi i drugog. To nije zatvoren organizam, ograđen od sveta, dovoljan sam sebi, statičan, koji ne podleže promenama. U svakoj naciji postoje dve nacije rekao je Lenjin. Ali, te osobenosti dobijaju nove komponente i nova obeležja pod rukovodstvom radničke kla­ se, kao nove društvene snage.126

» Videti, N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 52.

112

PRVOSLAV S. PLAVSlC PROBLEMI U IZUČAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE (Etnopsihološki pristup) Izučavati nastanak i razvitak bilo koje nacije, pa prema tome i srpske nacije, sa etnopsihološkog stanovišta izuzetno je teško ukoliko ne postoji valjana saglasnost oko toga šta je to etnopsihologija uopšte, odnosno šta je njen predmet, a zatim, ako ne postoji kontinuitet odgovarajućih istraživanja saobrazan hodu u drugim naukama. U našem slučaju, čini se, ne postoji nijedna od ove dve pretpostavke, pa će najpre biti potrebno da se zaustavimo kod raznih određenja ove prilično zapostavljene discipline i kod opisa njenih ranijih zahvata na našem tlu. Već po tome ovaj se pristup odvaja od ostalih uz koje ide u ovom projektu. Druga razlika nastaće onda kada se shvati da ni posle izvesnog raščišćavanja čitavog niza nerazrešenih i zanemarenih problema neće moći da se da odgovor na izabrano pitanje. Etnopsihologija nije dosta razvijena nigde u svetu, pa tako ni kod nas, mada je kao nauka začeta, ali ne i sasvim uobličena, još u drugoj polovini prošlog veka (pre svega u Nemačkoj). Naša etnopsihologija novijeg je datuma i vezuje se za prve decenije ovog veka, ali ima korisnih priloga i iz ranijih perioda. Kako ne postoji dovoljno slaganje ni o pred­ metu ni o metodu etnopsihologije, a kod nas se o njima go­ tovo i nije pisalo ni raspravljalo nekoliko poslednjih decenija, nije na odmet da ih ovde u najkraćim crtama razmotrimo navodeći istovremeno i moguće veze sa obradom teme o pro­ blemima u izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije. Osnovno pitanje koje neki autori uvek iznova postavljaju — da li uopšte može da postoji etnopsihologija, odnosno da li je njen predmet realan — nećemo opet razmatrati jer bar u tome postoji elementarna saglasnost među autorima i 113

učesnicima u obradi teme, budući da je etnopsihološki pri­ stup prihvaćen kao deo naučnog prilaza multidisciplinamog modela obrade problema. No, možda ipak treba dodati da nam se čini da je jasno da ako postoji fenomen etnosa, što niko ne osporava, moraju postojati i njegova obeležja i ka­ rakteristike, a među njima i psihičke, ili psihološke kada se govori o etnopsihologiji kao nauci. Na ovaj način dovoljno je rečeno i o potrebi i o opravdanosti ovog pristupa, pa mo­ žemo dalje govoriti o nekim problemima i mogućnostima nji­ hovog izučavanja u okviru etnopsihologije. Dodajmo odmah da je treba smatrati i prirodnom i društvenom naukom, empi­ rijskom disciplinom i sastavnim delom etnologije i psihologije. Da li se može prihvatiti etnopsihologija kao nauka o zakonitostima (autohtonosti) »psihičkog razvitka« naroda u funkciji spoznaje ljudske humane prirode na veoma važnoj i zanimljivoj tački kontinuuma od univerzalnog i opšteg ka pojedinačnom? Pri svakom razmatranju njenog predmeta nadvija se opasnost metafizičkog poimanja prirode pojava koje treba da izučava. Istorijski gledano, pojmovi »narodne duše« i »narodnog duha« mogu se smatrati najstarijim i najopštijim u ovoj oblasti, a svoje vezivanje za nadindividualno duguju Herderu i Hegelu. Ono se, po njima, ispoljavalo u mitu, je­ ziku, pravu, običajima, umetnosti i religiji, što i danas čini osnovu zaključivanja o jednom narodu, pa ni mi ne bismo smeli da ispuštamo ove činjenice iz vida pri izučavanju srp­ skog naroda. Svakako, niko danas neće prihvatiti, kao što ni Pauli još krajem prošlog veka nije mogao da uvaži, ovakvo nadindividualno tumačenje, budući da se konkretni psihički procesi javljaju u konkretnih, realnih pojedinaca, a ne van njih. Prvi etnopsiholozi, uslovno rečeno, kao što su bili La­ zarus, Stajntal, Dirkem i Viljem Vunt, uvodeći pojam grupne ili kolektivne svesti i razlikujući je od individualne svesti, objašnjavali su društveno ponašanje. Prva dvojica su poje­ dinačnoj svesti suprotstavili sličnu svest mnogih dajući joj (metafizičko) obeležje samostalnog bića. Vunt se nije slagao sa ovim smatrajući da nema duha van svesti, ali je tvrdio da postoji samostalna narodna duša koja se ispoljava preko jezika, mitova i običaja. Značajno je napomenuti da je nje­ gova psihologija naroda bila usmerena na više mentalne pro­ cese uslovljene socijalnim činiocima koje ne zahvata tzv. indi­ vidualna psihologija. Odavno se znalo da postoje određene speoifičnosti psihi­ čkih karakteristika naroda, ali do prve polovine našeg veka nije bilo potpunijih naučnih prikaza takvih karakteristika ne­ kih naroda, pa ni oni koji su se tada javili, nisu bili prevashodno psihološki, nego su proistekli iz nekih drugih radova. Našu etnopsihologiju, takođe, mahom su razvijali antropogeografi i etnolozi, dok su se psiholozi veoma retko i samo delimično 114

uključivali malo doprinoseći njenom konstituisanju. Napušta­ jući već klasične pojmove »narodne duše«, etnopsiholozi su se sve više, kao i antropolozi i psiholozi uostalom, okretali pojmu kulture naj različitije shvaćenom. Odmah da dodamo da je i za obradu naše teme pojam kulture od najvećeg značaja (svakako pojam narodne kulture Srba). Posle drugog svetskog rata ovakva stanovišta naročito su rasprostranjena, ali pomenućemo sada samo Gelenenovo određenje da je kul­ tura sve ono što je čovek (u prirodi) preradio za svoje potrebe. Svakom narodu se pripisuje sopstvena kultura, a »karakter naroda« vezuje se za osobenosti njegove kulture, pa tako mo­ žemo reći da je i kultura Srba, u kojoj se izražavaju »indi­ vidualni karakteri« pripadnika ovog naroda i pod čijim se uslovima oni i stvaraju, od najvećeg značaja za našu temu. Time se kultura određuje i kao izraz i kao struktura uslova (varijacija) individualnih karaktera, pa su jasniji i njihova veza i međusobni odnosi. Spoznaja o postojanju ovih varija­ cija dovela je do uverenja da karakter jednog naroda mo­ žemo razumeti samo ako se one uzmu u obzir, a zatim oda­ beru najčešći karakteri i ponašanja, pa se stoga uvode i pojmovi »modalne« i »»modusne ličnosti« Dubisa i »bazične strukture ličnosti« Kardinera i Lintona. Po vremenu nastanka nešto raniji pokušaji svođenja ka­ rakterističnih crta jednog naroda na jedan jedini imenitelj, tip, nisu prihvaćene, te danas preovlađuje mišljenje o višedimenzionalnosti svih kultura bez obzira na stepen njene homogenosti, pa se stoga koriste i nove tehnike (npr. faktorska analiza) da bi se upoređivale različite kulture (Katel, Hofšteter). Napuštajući uopšteno i prevaziđeno usmerenje etnopsihologije na tzv. narodnu dušu koja se ne može ni opisati ni operacionalisati prema zahtevima savremene nauke, zadržaćemo se kratko na vezivanju određenja ove discipline za do­ minantne orijentacije naučne psihologije. Poći ćemo od geštaltističkog shvatanja značaja celine i celovitosti pojava, od­ nosno nastojanja čoveka da sve doživljava kroz usklađene ce­ line. Neki autori (npr. Aš) ukazali su da se drugi ljudi opa­ žaju kao celine, i to da se prvo uočavaju one osobine koje daju jedinstvenu sliku, a da se dodaju kasnije i one koje upotpunjavaju takvu sliku. Pominjemo ovo učenje zato što smatramo da je način opažanja drugih fenomen koji ne treba da izmakne pažnji etnopsihologa, a onda i stoga što objašnja­ va kako se uobličava slika — karakteristika jednog naroda. Bihejvioristička S-R shema (stimulus-reakcija) pokušava da objasni oblike socijalnog ponašanja, pa i one koji spadaju u oblast etnopsihološkog posmatranja, kao stečene odnosno na­ učene a neka ekstremna učenja (npr. Skinerovo) i govor sma­ traju verbalnim »ponašanjem« i rezultatom namemog uslov115

ljavanja sredine. U etnopsihologiji nalazimo tragove ovakvih objašnjenja tamo gde se prenaglašava uloga socijalne sredine, a ličnost pojedinca shvata kao plastelin oblikovan spoljnim uticajima. Najzad, uticaj psihoanalize u »nauci o narodnoj duši« očigledan je kod tumačenja njenih pojava kao ispoljavanja potisnutih, nesvesnih psihičkih procesa, nagona, odnosno libida, i navođenja troslojne strukture ličnosti. Odgovarajuća objašnjenja nalazimo i pri razmatranju društvenog ponašanja i sukoba zbog neusklađenosti ciljeva društva sa ciljevima po­ jedinca. Od ovakvog pristupa unekoliko treba razlikovati često navođeno učenje o »kolektivnom nesvesnom«, koje je uveo Jung, i koje govori o nasleđenom i zajedničkom nesvesnom kod pojedinca koje je kao takvo karakteristično za sve. Ne upuštajući se u dalju elaboraciju psihoanalitičkog pri­ stupa, napomenućemo da nam izvesnu pomoć može pružiti njegov pojmovni aparat u obradi naše teme. Mogli bismo, dakle, reći da je za jedan narod bitno postojanje samosvojnog EGO-a pripadnosti, s obzirom na određena obeležja, baš ovom narodu. Jedna od funkcija svesnog »JA-odnosa« prema stvar­ nosti je i adaptivna, u duhu je samoodržanja a ta svest je aktivna snaga oblikovanja određenih etničkih specifičnosti. Dozvolićemo sebi slobodu da odmah dodamo da je ovakav odnos verovatno bio odavno razvijen u Srba s obzirom na njihov opstanak i razvoj u istorijski nepovoljnim uslovima i pod izrazitim i dugim pritiscima drugih naroda. Ovaj fenomen (Ja, kolektivni Ego) spada verovatno u najznačajnije pred­ mete etnopsiholoških analiza. Prigovori koji se mogu uputiti pomenutim teorijskim pri­ stupima otklonjeni su nekim savremenijim shvatanjima (npr. »teorije otvorenog sistema«), koja ukazuju na povezanost sredinskih promenljivih kao i značaj motivacionih činilaca u ljudskoj aktivnosti i njihov uticaj na datu sredinu. Na uza­ jamnom dejstvu objektivnih uslova u kojima čovek živi i same ljudske delatnosti insistira i Marksovo učenje pridodajući to­ me i stvaralaštvo čoveka i njegove ideje značajne za kretanje društva. Sve ovo ne bi bilo od posebnog značaja za predmet izla­ ganja da ne postoji uverenje da na društveno ponašanje u jednom narodu (što spada i u oblast etnopsiholoških izučava­ nja) odlučujuće utiču upravo »društveni činioci« često zane­ marivani i u vrlo ozbiljnim teorijskim sistemima u psiholo­ giji, posebno socijalnoj psihologiji. Mek Dugal je, između ostalog, insistirao na značaju naše aktivnosti koja je uvek nameraa i svrsishodna, ali je smatrao da su njeni pokretači urođene tendencije opažanja, doživljavanja i reagovanja. Mi ne smatramo da se u jednom narodu takve snage mogu svesti na instinktivne i trajne. 116

Pogledajmo sada ukratko smisao etnopsihološkog pristupa kroz izučavanje ličnosti i uticaja socijalne (i narodne) sredine na sklop i razvoj ličnosti i rasprostranjenost određenih »tipo­ va« ličnosti u jednom narodu. Lako se može uočiti da u ovom ovakvom kontekstu nema mesta shvatanju o »zajedni­ čkom« ili »kolektivnom« u narodu, ali zato se javljaju pro­ blemi u vezi sa pojmom »nacionalnog karaktera« koji se uvodi, mada je teško navesti pojave sa kojima je on povezan i uslove njegovog stvaranja. Jedno od osnovnih pitanja je šta se uopšte može smatrati nacionalnom karakteristikom, da li su to specifične ili pak zajedničke crte, da li su to u stvari karakteristične kombinacije obeležja koje u sličnim ili druk­ čijim konstelacijama možemo sresti i u drugih naroda. Dru­ gim rečima, da li se može povući paralela između »individu­ alne« i »narodne« psihologije pa reći da kao što svaka jedinka ima svoje karakteristike složene iz različitih veličina zastu­ pljenosti svih postojećih crta čoveka, tako i neki narod ima sve što i drugi narodi, ali u drugom prepletaju promenljivih i u drugom tipu pojavnosti ni boljem ni gorem nego različi­ tom od drugih. Prvo što je, dakle, potrebno isključiti iz na­ učne etnopsihologije bilo bi vrednovanje i vrednosno upoređivanje, a zatim »učenje o izuzetnom« zadržavajući se samo na »osobenom« (rekli bismo »narodno-ličnom«). Vrlo je verovatno, naime, da nema nijedne crte koju možemo sresti samo kod jednog naroda (npr. Srba), a da je nema i kod drugih naroda. Pitanje je, međutim, u kakvom složaju veličina nalazimo tu karakteristiku, u kojim uslovima i kada se ona uobličila i na koji način se ispoljava. Shodno tome, trebalo bi reći da ni u »karakteru jednog naroda« nema ničega što ne bi bilo već sadržano »karakteru pojedinca« koji je deo tog naroda. Na taj način sasvim pouzdano se otklanja implicitna metafizičnost od koje strepe, čak kada to i ne kažu, mnogi savremeni autori koji odriču svaku pomisao o stvarnom po­ stojanju predmeta etnopsihologije. Respektujući, dalje, činjenicu da teorijske osnove za etnopsihološka izučavanja nisu uobličene na zadovoljavajući način s obzirom na oštre savremene naučne standarde, naglašavamo potrebu da se i u okviru ovoga projekta na njima dalje radi a upravo pomenuti stavovi smatraju samo skicom za takvu aktivnost. Danas je jasno da na ličnost utiče kultura kao celina pa, dakle, i kultura odnosnog etnosa, ali neslaganja počinju kada se postavi pitanje »šta je to što utiče« u smislu u kojem to zanima etnopsihologiju. Pribegavanje nomotetskim objašnje­ njima, tako čestim u današnjoj nauci, ovde nije dovoljno, jer se konstatacijama da se neke osobine u jednom narodu sreću češće nego drugde ili da su one učestalije nego u drugih na­ roda, ne približavamo naročito efikasno shvatanju celovitosti 117

onog fenomena, koji je po našem mišljenju u centru etnopsihološkog interesovanja, a kojeg smo sasvim uslovno nazvalil »narodno-ličnim«. Pokušaj svođenja ovakvih izučavanja na izdvajanje poje­ dinih osobina, bilo da je reč o njihovoj učestaloj pojavi bilo o vidovima karakterističnosti u nekom narodu, nije dovoljan već zbog toga što se odgovarajuće karakteristike sreću i u drugih naroda. Prihvatljiviji je Rismanov stav da ne postoje trajne i jednoobrazne karakteristike jednog naroda, nego izvesna mera zastupljenosti nekih vidova ponašanja u nekom društvu koji se u sličnim uslovima javljaju i u drugim dru­ štvima. Tako bi se »oblici ponašanja« mogli posmatrati kao zavisno promenljive veličine. Njegovi zaključci o nepostojanju trajnih karakteristika u američkom društvu dopunjeni su opaskama o razlikama između etničkih grupa i klasa, što nas upućuje na značaj valjanog razlikovanja nivoa u etnopsihološkom prostoru. Drugim rečima, smatra se da etnopsihologija ne može zameniti one specifične uglove posmatranja ko­ jima obiluje npr. socijalna psihologija koja otkriva sve nove entitete u društvima sve raznovrsnije strukture i sve bogatije slojevitosti. Veza ove dve discipline vidi se i u nekoliko ekvi­ valentnih zahvata pri izučavanju sistema značenja, koji se izražavaju i jezikom i na mnoge druge načine, sistema vrednosti i mišljenja. Vrednosne orijentacije u jednom narodu možda su najspecifičnije područje etnopsihologije, pa bi ih tako trebalo posmatrati i u ovom projektu. Vrednosne orijen­ tacije srpskog naroda tokom istorije nisu dovoljno proučavane u našoj nauci, pa se tim pre ova potreba sama nameće. Za razliku od pojavnih oblika drugih etnopsiholoških činjenica, gde na izgled isti fenomeni imaju sasvim različito značenje kod raznih naroda, što usložnjava njihovo tumačenje, vrednosti bi trebalo da pokazuju relativnu stabilnost i okosnicu modela ponašanja u narodu od uticaja i na materijalnu kul­ turu i društveni život (da ne naglašavamo njihov prirodni međusobni uticaj). Sociologija i psihologija morala predstav­ ljaju stoga izuzetno značajan oslonac etnopsihologiji (posebno su značajni najnoviji radovi R. Lukića i B. Popovića). Da bismo bili precizniji u nekim razgraničenjima, dodaj­ mo da smatramo da ovde ne treba govoriti o nekoliko pojava bliskih predmetu naše rasprave. Etnopsihologiju, tako, razli­ kujemo od psihologije mase i gomile (posebno od starijih tumačenja, npr. Gistava le Bona) koji ume naročito da nagla­ si svođenje svesti pojedinca u masi i regresiju njegovog po­ našanja, što nikako nije pojava na koju bi se usredsredila psihologija naroda. Takođe, njen predmet se ne može svesti ni na etničke stereotipije, etničke preferencije i etničku distancu koje od tridesetih godina privlače posebnu pažnju socijalnih psihologa u svetu (Kac i Brejli) i kod nas. Na 118

to ukazuju obe grupe teorija o ovim pojavama, jer po jednima etnički stereotipi su generalizacije sa nepotpunom indukcijom i funkcijom olakšavanja snalaženja čoveka u sredini preko kategorizacije iskustva (Aš, Vinake), dok su, po drugima, to prave predrasude i projektovane agresivne tendencije sa funkcijom da se takve tendencije racionalizuju u psihološkom smislu i u odnosu na neki drugi narod (Ajsenk). Očigledno je da etničke stereotipije i srodne pojave više govore o onome ko opaža, nego o opaženom narodu (mada se izvesna realna zasnovanost ne može uvek odreći). Nama se čini da i ove pojave ulaze u sastav psihologije naroda ako se posmatraju kao deo karakteristika (opažanja) naroda koji stvara stereoti­ pije, odmerava etničku distancu itd. Na ovom mestu se ne možemo upuštati u raspravu ni o metodološkim načelima psihologije naroda, mada bi to moglo biti korisno za naš projekat, ali ćemo zato pomenuti nekoliko problema. Vigotski je smatrao da za izučavanje društvene psi­ hologije nije dovoljno proučavati samo psihologiju pojedinog čoveka. Verovatno je da se izučavajući pojedine crte kod većeg broja ljudi takođe ne približujemo ni psihologiji naroda u dovoljnoj meri, jer kao što društveno ponašanje nije zbir ponašanja pojedinaca nego novi entitet, tako i ovde treba shvatiti sintezu ili »rezultantu osobina« kao pojavu koja nije izvedena nego je stvarna, bez obzira što današnje metode parcijalnog zahvata ne mogu dokučiti takve pojave. Upravo zato ćemo baš ovde pomenuti vanredan Cvijićev »metod celine« koji nije cepao ličnosti jednog naroda na sastavne delove, pa se njegovi opisi i zaključci ne odnose samo na poje­ dine aspekte i »delove« ličnosti, nego je zahvata ju kao celinu uz izdvajanje njenih karakteristika. Savremenost njegovog po­ stupka sadržana je, dalje, u uopštavanju (bez obzira na oprav­ danost svih njegovih zaključaka) onih nalaza o čoveku koji se odnose na tzv. humane osnove ličnosti iz kojih se izvode i vrednosti. Savremeni nomotetski pristup manje je pogodan u ovoj oblasti, jer je manje važno utvrditi učestalost pojave od određivanja kriterij uma procenjivanja, kao što su npr. specifičnost kombinacija karakteristika, stepen značaja i veli­ čina uticaja na razvoj kulture naroda, diferencijalni elementi uticaja na ličnost, tipovi međuodnosa ličnosti, stavovi, uverenje itd., a sve to u istorijskoj ravni nastanka i razvoja jednog naroda. Smatra se da etnopsihologija mora pažljivo uvoditi i idiografski (morfogeni) pristup koji otkriva jedin­ stvenosti i specifičnosti individue da bi mogla razumeti ljud­ ska bića koja su činila ili čine jedan narod. Savremene potrebe za etnopsihološkim proučavanjima očekivano rastu, jer zaključivanje o etnosu postaje sve nepouzdanije na osnovu činilaca materijalne kulture, zbog pozna­ tih razloga koje nećemo navoditi, pa ćemo verovatno sve više 119

morati da se okrećemo ka socijalnom i psihološkom prostoru pri izučavanju naroda. Jasno je, takođe, da će ove specifično­ sti, kao i do sada, imati značajnu ulogu i u razvoju društve­ nih odnosa i kulture. Smatramo da će i obrada ove teme biti pripomoć sna­ ženju potrebe da se na osnovu nekih ranijih uspešnih istra­ živanja i savremenih zahteva nauke uobliči naša etnopsihologija kao korisna naučna disciplina ne samo za izučavanje srpskog naroda nego i svih naših naroda i narodnosti radi njihovog boljeg upoznavanja i učvršćivanja načela zajedni­ čkog života.

120

SLAVKO VUKOMANOVIC SRPSKI KNJIŽEVNI JEZIK KAO FAKTOR KONSTITUISANJA NACIJE I DEMOKRATIZACIJE NACIONALNE KULTURE U različitim teorijskim razmatranjima koja se bave feno­ menom nacije postoje mnoge definicije, u kojima se na sažet način navode najvažniji konstitutivni elementi nacije. Jezik kao konstitutivni faktor uzimaju u obzir gotovo svi poznatiji teoretičari nacije. Treba, međutim, istaći da se u tim teorija­ ma o naciji pojam jezika obično shvata veoma široko. Najčeš­ će se tu misli, naročito u ranijim radovima, na govorni (na­ rodni) jezik kojim se ljudi svakodnevno sporazumevaju. Kada se, dakle, u tim sociološkim razmatranjima govori o jeziku kao jednom od relevantnih obeležja nacije, ispušta se često iz vida da su se još u rano civilizacijsko doba počele javljati razlike između govornog jezika (dijalekta) i onog jezika na kome se razvija pismenost i kultura. Zato, svakako, treba pri tim te­ orijskim uopštavanjima uzeti u obzir da nije isto, ni u funk­ cionalnom ni u lingvističkom smislu, jezik kojim ljudi svako­ dnevno komuniciraju i jezik koji u jednoj društvenoj, etničkoj; zajednici služi kao oruđe kulture. Govorni jezik se obično razvija, u skladu sa svojim unutrašnjim zakonitostima, spon­ tano, bez ikakvih spoljašnjih ograničenja i prinude. Svaki pi­ sani jezik, međutim, još u vreme svog nastanka počinje, po nekim svojim elementima, da se razlikuje čak i od onog dijalekta na čijoj podlozi je nastao. Do tih razlika najčešće dolazi zbog toga što se pisani jezik, fiksiran u okviru jednog više-manje strogog grafijskog i ortografskog sistema, znatno sporije menja od živog govornog jezika. U govornom jeziku stalno se stvaraju uslovi za inovacije, koje u toku vre­ mena dovode do različitih dijalektskih diferencijacija, dok, na drugoj strani, gramatički sistem pisanog jezika dugo. ostaje u okviru svoje prvobitne grafijsko-ortografske fiksacije. 121

Tu su stoga inovacije uvek znatno sporije. To u podjednakoj meri važi i za one stare periode kada se kod pojedinih naroda pisani jezik pojavljuje obično sa nastankom pismenosti, pisa­ njem obrednih crkvenih knjiga, natpisa na spomenicima i si. Na toj osnovi se, dakle, još u to rano doba, uporedo sa pojavom pismenosti, stvara, u okviru iste etničke zajednice svojevrsan vid jezičkog dualizma: na jednoj strani je živ na­ rodni govor, sa svojim lokalnim dijalekatskim razlikama, kao sredstvo neprestanog, svakodnevnog komuniciranja, i, na dru­ goj strani, jasno se izdvaja pisani (književni) jezik, sa nizom svojih specifičnosti, kao instrument kulturne nadgradnje. Stepen lingvističke polarizacije između ova dva tipa jezika u pojedinim društvenim zajednicama veoma je različit. Te razli­ ke su najviše uslovljene istorijskim okolnostima, društvenim uslovima u kojima dolazi do stvaranja književnog jezika. Tu, naime, treba imati u vidu da konkretni socijalno-politički uslovi, različite društvene potrebe i interesi imaju odlučujuću ulogu u nastanku nekog književnog jezika. Zavisno od tih specifičnih istorijskih okolnosti i društvenih potreba, za osno­ vicu pisanog (književnog) jezika može se, na primer, uzeti neki dijalekat koji je u datom trenutku najviše podesan (usled svoje velike rasprostranjenosti i društvenog prestiža) da u jed­ nom kolektivu postane jezik kulturnog saobraćaja. Tako je, na primer, atički dijalekat uzet za osnovicu starog grčkog književnog jezika na kome su od V veka pre naše ere pisana mnoga književna i filozofska dela. Govor Jegejske Makedonije ušao je u osnovicu najstarijeg pisanog jezika slo­ venskog (staroslovenski), na koji su u drugoj polovini IX veka sa grčkog prevedeni mnogi obredni crkveni spisi. Pone­ kad književni jezik nastaje na podlozi više srodnih dijalekata (interdijalekat). Najzad, treba istaći da se u funkciji književ­ nog jezika može javiti i tuđi jezik preuzet preko crkvene, ■obredne i svetovne književnosti, ili pak naturen silom prilikom vojničkog i političkog porobljavanja pojedinih naroda — na primer, nametanje nemačkog jezika slovenačkom narodu pre reformacije. Sirenje tuđeg jezika preko crkvene književnosti, nauke i kulture došlo je u prošlosti osobito do izražaja u viševekovnoj upotrebi latinskog jezika kod većine evropskih na­ roda. Sličnu ulogu u srednjem veku imao je nešto modifikovan staroslovenski jezik kod Južnih i Istočnih Slovena. Kako je upotreba staroslovenskog jezika na slovenskom jugu ostavila veoma duboke tragove u razvoju srpske srednjovekovne knji­ ževnosti i kulture, potrebno je, radi boljeg razumevanja dru­ štvenih i kulturnih uslova koji su prethodili (Stvaranju našeg modernog književnog jezika, da se kratko osvrnemo na tipove književnog jezika što su ih upotrebljavali Srbi pre Vukove jezičko^pravopisne revolucije, koja je na kulturnom planu bila od velikog značaja za konstituisanje srpske nacije. 122

Kada je početkom VII veka slovenski puk, nepismen i kulturno zaostao, u primitivnoj rodovskoj organizaciji, dolazio na Balkan, on se tu susreo sa jednom vrlo razvijenom civi­ lizacijom — grčkom i rimskom. Nije, svakako, slučajno što je moravski knez Rastislav, vođen, istina, političkim razlozima, tražio baš od vizantijskog cara, u drugoj polovini IX veka, učitelje za poznatu kulturnu misiju među moravskim Slovenima. Sloveni su se u to vreme već bili naselili na Balkanu i sve su više na balkanskoj sceni postajali snaga sa kojom su morali ozbiljno računati i njihovi kulturno i politički mnogo razvijeniji susedi. Prevođenjem jevanđeljskih i drugih obrednih spisa od strane Ćirila i Metodija i njihovih učenika sa grčkog na ma­ kedonski jezik Sloveni su prvi put dobili pismenost na jednom svom dijalektu. Ako su se oni do tada u kulturnom saobra­ ćaju i služili nekakvim jezikom i pismom, onda su to, verovatno, bili samo retki pojedinci, koji su, zahvaljujući svom obrazovanju, znali grčki književni jezik. Bitno je, međutim, uočiti da se tek u drugoj polovini IX veka prvi put jedan slovenski dijalekat (iz okoline Soluna) uzima za osnovicu slo­ venskog pisanog izraza. To je, kao što znamo, za ceo slovenski svet imalo ogroman značaj. Taj najstariji pisani jezik sloven­ ski, na koji su sa grčkog prevedeni biblijski tekstovi (staroslovenski), nešto izmenjen i modifikovan pod uticajem našeg jezika, upotrebljavao se u srpskoj književnosti i kulturi od najranijeg vremena pa sve do XVIII veka. Nema nikakve sumnje da se jedan makedonski dijalekat, koji je još u IX veku uveden u slovensku pismenost, usled razvitka inovacija u srpskom narodnom jeziku, u srpskoj sre­ dini sve više osećao neprirodan. Ako je taj jezik u IX veku još i bio dosta blizak narodnom jeziku Srba i Hrvata, on je njima u XVIII veku, nesumnjivo, zvučao veoma nestvarno i arhaično, budući da se on tada, celokupnim svojim gramati­ čkim sklopom, bio veoma udaljio od srpskohrvatskog narod­ nog jezika. U to vreme imali smo, znači, na jednoj strani dinamičan razvitak narodnog jezika, sa puno inovacija, i na drugoj strani jedan dosta rano grafički fiksiran, mrtav pisani jezik, koji se upotrebljavao više vekova u uskom krugu pred­ stavnika srpske pismenosti. Ne treba, međutim, izgubiti iz vida da su Srbi, uporedo sa ovim pisanim jezikom čija je podloga staroslovenska, od početka svoje pismenosti upotrebljavali jedan tip poslovnog jezika kojim su pisani trgovinski i drugi međudržavni ugo­ vori i pisma između pojedinih vladara iz susednih srednjovekovnih država. Do danas je očuvano mnogo povelja i pisama koje je Dubrovačka Republika slala raškim, zetskim, bosan­ skim i dr. vladarima i oni njoj. Ti tekstovi — jedna vrsta ugovora, poslovne i diplomatske prepiske — pisani su uglav­ 123

nom na lokalnom dijalektu, istina, sa dosta primesa crkvenoslovenskog (srpskoslovenskog) jezika, čija je podloga bio staroslovenski jezik. Kao što se vidi, u staroj srpskoj pismenosti postojala su dva tipa pisanog jezika koji su se međusobno razlikovali i po gramatičkom sklopu (sistemu) i po leksičkom fondu. Ali treba imati u vidu da to nisu samo u lingvističkom smislu zasebni tipovi jezika. Važno je uočiti da su se ta dva pisana jezika veoma razlikovala i po sferi upotrebe, po različitoj funkciji u kulturnom saobraćaju. Srpskoslovenskim jezikom pisane su crkvene knjige (jevanđelja i drugi obredni spisi) i srpska srednjovekovna književnost (biografije, hagiografije, apokrifi i si.). Srpskoslovenski je, dakle, bio jezik srpske crkve i stare srpske književnosti, koji su u srednjem veku u idejnim i kul­ turnim tokovima u srpskoj sredini imali odlučujuću ulogu. Na drugoj strani postojanje ove druge poslovne pismenosti na podlozi narodnog jezika bilo je, u okviru srednjovekovnih književnih i kulturnih stremljenja, od efemernog značaja. Kada je, dakle, reč o staroj srpskoj književnosti, bitno je uočiti da je ona od svojih prvih početaka pa sve do XVIII veka uglavnom pisana srpskoslovenskim jezikom, koji se puno razlikovao od narodnog jezika. Mora se, isto tako, posebno istaći da je u XVIII veku među Srbima koji su živeli u južnoj Ugarskoj (današnja Vojvodina) stvorena dosta bogata knji­ ževnost i pismenost na jednom novom tipu književnog jezika, na tzv. ruskoslovenskom jeziku, koji je još više udaljio književnojezički izraz od narodnog jezika. Poznato je, naime, da su na traženje Srba iz južne Ugarske u njihovu sredinu po­ četkom XVIII veka došli ruski učitelji, koji su sa sobom doneli bukvare, knjige, osnovali škole u kojima je nastava bila na ruskoslovenskom jeziku. To je bio u osnovi staroslovenski jezik, samo znatno rusificiran. To je, u stvari, ruska redakcija staroslavenskog jezika. Taj, dakle, jezik koji su do­ neli u naše krajeve ruski učitelji u XVIII veku sve je više, preko škole i knjiga štampanih u Rusiji, osvajao pozicije i u srpskoj književnosti i kulturi. Pod ovim ruskim jezičkim uticajem postepeno se u drugoj polovini XVIII veka stvarao jedan dosta hibridan, veštački jezik, jedan konglomerat, pri­ lično neizdiferencirana, nenormirana jezička stihija nastala na podlozi staroslovenskog, ruskog i srpskog narodnog jezika. To je tzv. slovenoserbski jezik, u kome se, naročito u leksici i sintaksi, osećaju mnogi tuđi nanosi. Sve te nove, veštačke slavenoserbske razlike još više su produbile jaz između srpskog književnog i narodnog jezika. Iz ovog našeg osvrta na istoriju srpskohrvatskog književ­ nog jezika ranijih epoha vidi se da su Srbi u prošlosti u kulturnom saobraćaju upotrebljavali nekoliko tipova književ­ nog jezika. U XVIII veku, u kome je D. Obradović svojim 124

prosvetiteljskim idejama utirao puteve za Vukovu jezičku i pravopisnu revoluciju, Srbi u južnoj Ugarskoj imali su tri tipa književnog jezika (srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenoserbski), koji su se znatno razlikovali od narodnog jezika. Osnovicu srpskoslovenskog jezika činio je staroslovenski je­ zik, čija je podloga, kao što smo već istakli, jedan makedonski dijalekat iz druge polovine IX veka. Ruskoslovenski je imao u sebi, uz osnovni staroslovenski sloj, puno rusizama, a slavenoserbski je bio hibridna mesavina ruskog, staroslovenskog i srpskog narodnog jezika. Stoga nema nikakve sumnje da su svi ovi književni jezici srpskom narodu toga doba bili vrlo daleki i nerazumljivi. Ne treba se zato čuditi što je baš u XVIII veku, u kome su književnost i kultura tražile nove puteve, oslobađajući se definitivno uticaja hrišćanske ideolo­ gije i tutorstva crkve, među vojvođanskim Srbima pitanje je­ zika postalo vrlo aktuelno. Traženje novog jezičkog izraza, znatno gipkijeg i narodu razumljivijeg, može se lepo pratiti u crkvenim besedama G. S. Venclovića. Takvi pokušaji pisanja na narodnom jeziku javljaju se i u literarnom stvaralaštvu Jovana Rajića i Zaharija Orfelina. Treba, međutim, uočiti da je ova intuitivna, spontana upotreba narodnog jezika kod više pisaca XVIII veka izazva­ na čisto praktičnim potrebama, tj. težnjom tih pisaca da svo­ je literarne poruke učine razumljivim i širim slojevima naro­ da. U propagiranju narodnog jezika u XVIII veku naj­ dalje je otišao — vođen svojim prosvetiteljskim raciona­ lizmom — Dositej Obradović. Čuvena je njegova izreka: »Jezik ima svoju cenu od poize koju uzrokuje«. Iz ove ezopovski kratke, programske poruke vidi se koliko se Dositej i u pitanjima jezičkim držao svojih prosvetiteljskih načela. Nema nikakve sumnje da je u ovoj Dositej evoj lakonskoj iz­ reci implicite sadržan i protest protiv tadašnjeg književnog jezika »kojega u celome narodu od deset hiljada (podvukao S. V.), jedva jedan kako valja razume i koji je tuđ materi mojoj i sestrama«. Zato, svakako, nije ni čudo što se Dositej, odbacujući jedan narodu tuđ, veštački jezik, strasno zauzimao za upotrebu narodnog jezika u književnosti i kulturi. Ostajući i kad je reč o jeziku dosledan racionalist, silno zaokupljen prosvetiteljskim utilitarizmom, »polzom« koju narodni jezik ima u prosvećivanju i kulturnom uzdizanju naroda, on se za­ čuđeno pitao: »Kako bi mogao ko utverždavati da jedan mnogočislen narod ne valja njegovim prirodnim dijalektom obučavati i prosveštavati«. U pravu je, svakako, A. Belić kad ističe da »niko ni do Dositeja ni posle njega nije sa tolikom dubinom, obrazloženošću i rečitošću izneo potrebu da u ćelom narodu našem bude jedan jedini književni jezik zasnovan na narodnom jeziku«. Možemo zato s pravom reći da je Dositej Obradović bio idejni 125

preteča Vukove jezičke revolucije. Međutim, stvarni revolu­ cionar, koji je tim Dositejevim prosvetiteljskim idejama dao nov impuls i životnu snagu, bio je Vuk Karadžić. Radeći u znatno drukčijim društvenim i političkim okol­ nostima, u vreme kada je u Karađorđevoj Srbiji narod digao oslobodilački ustanak i u vreme kada je kneževina Srbija pod upravom Miloša Obrenovića posle više vekova ropstva dobila političku autonomiju, Vuk je instiktom revolucionara osetio da se srpske seljačke mase mogu uvesti u kulturne tokove samo preko jednog drugog jezičkog izraza, mnogo jednostav­ nijeg i narodu bližeg. Jer treba imati u vidu da još u Karađorđevo vreme u Srbiji, po kazivanjima samog Vuka, ni u sto sela nije bilo jedne škole. Jedini pismeni ljudi tada su bili popovi i kaluđeri i osim njih »jedva bi čovek u 1000 duša mogao naći jednog čoveka koji zna pomalo čitati.. .«* Od dva­ naest članova Srpskog sovjeta samo njih četvorica su bili pismeni.1 2 Opisujući život i običaje srpskog naroda toga doba, Vuk čak kaže da srpski narod »nema drugih ljudi osim se­ ljaka«.3 Ali, s druge strane, ne treba gubiti iz vida da su Srbi u Ugarskoj još u XVIII veku imali dosta razvijenu pismenost i jaku kulturnu i književnu tradiciju. Sve to jasno pokazuje da su se iza spora oko jezika početkom prošloga veka, koji su vodili Vuk i predstavnici pravoslavne crkve i konzervativnog vojvođanskog građanstva, krile dublje društvene protivrečnosti. U uskom krugu crkvene hijerarhije, u redovima vojvođan­ skog građanstva ruskoslovenski i slavenoserbski jezik imali su u XVIII veku duboke korene. Oni se nisu upotrebljavali samo u crkvi, školstvu, književnosti i si. već su obrazovani ljudi često na tim jezicima međusobno govorili.4 Na drugoj strani, u srbijanskoj sredini, gde su tek sa Karađorđevim ustancima, uporedo sa stvaranjem moderne srpske države i nacije, široke mase naroda stupale na istorijsku scenu, slavenoserbski jezik nije imao gotovo nikakve tra­ dicije. Jasno je onda što u takvoj Srbiji, koja se početkom XIX veka budila iz viševekovne društvene i kulturne zaosta­ losti, slavenoserbski jezik, sa puno ruskoslovenskih elemenata koji su ga znatno udaljili od jezičkog osećanja srpskog naro­ da, nije mogao postati oruđe kulture. Taj rat oko jezika bio je, u stvari, osobito u početku, sukob između konzervativnih društvenih slojeva (crkvena hi­ jerarhija, konzervativno srpsko plemstvo i građanstvo) iz 1 V. Stef. Karadžić, Srpska istorija našega vremena, Nolit — Beo­ grad, str. 70. 2 V. Stef. Karadžić, n.d., str. 184. 3 V. Stef. Karadžić, n.d., str. 58. 4 J. Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd, 1953, str.

126

južne Ugarske i jedne plebejske, narodne (i narodnjačke) ori­ jentacije koja je težila demokratizaciji kulture. Veličina Vuka Karadžića upravo i jeste u tome što je on veoma tačno shvatio sve te društvene i političke protivrečnosti, taj novi tok istorije, i što je, u skladu sa tim, uporno zastupao — kad je reč o jeziku — ona gledišta pred kojima je bila budućnost. Posle početnih kolebanja i lutanja, Vuk je, krećući se u Beču u društvu romantičara, ubrzo došao do saznanja da je mladom srpskom društvu, srpskoj naciji, kojoj je ustanak dao nove, revolucionarne smernice, potreban za kulturnu misiju i novi knjiženi jezik. Slavenoserbski jezik, sa mnoštvom proizvoljnosti, dubleta, krivih analogija, sa mno­ go rusizama i germanizama, u ondašnjim socijalnim i politi­ čkim prilikama nije mogao postati jezik jedne nove nacional­ ne kulture koja je bila u buđenju i usponu. I zato je Vuk odlučno ušao u sukob sa pobornicima slavenoserbskog jezika, prekinuvši ubrzo i sam sve veze sa dotadašnjim književnim jezikom. On je, kao što je poznato, za osnovicu književnog jezika uzeo jedan narodni govor — novoštokavski dijalekat, na kome je i sam pisao svoja dela. I, prirodno, sada su se sa raznih strana javili mnogi protivnici, koji su u tom obračunu oko jezika branili u stvari svoje društvene pozicije. Ne treba se zato čuditi što je najveći otpor Vukovoj pravopisnoj i jezičkoj revoluciji u početku do­ lazio od visoke crkvene hijerarhije i konzervativnog srpskog građanstva iz južne Ugarske, gde je slavenoserbski jezik imao i najjače uporište. Dakle, crkva, kler i konzervativno građan­ stvo protivili su se Vukovoj revoluciji, jer su osećali da s tim novim pokretom gube mnoge društvene i kulturne privi­ legije. Tu su, svakako, veliku ulogu imale i navike, jezička tradicija, i kada se pojavio narodnjak iz Tršića (kako je za Vuka figurativno rekao jedan naš poznati lingvista) sa no­ vim, smelim idejama, došao je, prirodno, iz tih konzervativnih društvenih slojeva žestok otpor. Ali uprkos mnogim nedaćama Vuk je u toj borbi izdržao. U toj dugoj Vukovoj borbi pre­ sudna je, svakako, bila godina 1847, kada se pojavilo više dela na narodnom jeziku. Te godine su, kao što je dobro poznato, objavljeni Novi zavjet, koji je preveo Vuk, Njegošev Gorski vijenac, Brankove Pesme, Daničićev Rat za srpski jezik i pra­ vopis. Sva ova dela napisana su narodnim jezikom, za koji su Vukovi protivnici sa puno oholosti govorili da je to jezik opančara, govedara, jedan prostački jezik na kome se ne može zasnovati kultura. Vuk je, dakle sve to izdržao i možemo reći da su njegove ideje o narodnom jeziku konačno 1847. godine doživele praktičnu potvrdu. Otpori su, istina još dolazili, na­ ročito iz Ministarstva prosvete, osobito protiv novog pravopisa i Vukove azbuke, ali sve to nije potrajalo dugo i Vukov princip, koji je on, u stvari, preuzeo od Nemca Adelunga: »Piši 127

kao što govoriš i čitaj kao što je napisano« — doživeo je potpuni triumf. Epohalni značaj Vukove jezičke revolucije jeste, svakako, u tome što se njome moderni srpski književni jezik maksi­ malno približio narodnom govoru. Prvi put u svojoj istoriji Srbi su uzeli jedan narodni dijalekat — novoštokavski govor, čiji je predstavnik bio Vuk i koji se govorio na širokom pro­ storu — za osnovicu književnog jezika. Takvo rešenje bilo je od velikog značaja za docniji razvoj i demokratizaciju celokupne srpske kulture. Na pobedonosni ishod Vukove borbe uticalo je više fak­ tora. Pored napred pominjanih socijalnih i političkih prilika koje su dovele do stvaranja modeme srpske države i postepe­ nog konstituisanja srpske nacije, u ovom ratu za srpski jezik i pravopis presudan značaj imalo je nekoliko drugih mome­ nata. Veliku ulogu u toj Vukovoj borbi odigralo je, nesumnji­ vo, usmeno narodno stvaralaštvo. Srećna je, svakako, okolnost što je Vuk, uporedo sa radom na reformi jezika i pravopisa, počeo da se široko interesu je za onu našu književnost koja se vekovima usmeno prenosila sa generacije na generaciju. I kada je on obelodanio mnoge narodne pesme o legendarnim srpskim junacima, Marku Kraljeviću, Milošu Obiliću, hajdu­ cima i uskocima, zatim narodne balade, bajke i gatke, u svet je tada prvi put prodrla jedna nova literatura visoke umetničke vrednosti pisana narodnim jezikom. Kada su ne­ davno na televiziji pitali jednog našeg poznatog pisca šta je naša klasika, on je bez dvoumljenja odgovorio: »Naša klasika su — gusle«. Nije, svakako, slučajno što je F. Engels, u širokom interesovanju (evropskom i svom) za sloven­ sku filologiju, učio, po vlastitom priznanju, srpski jezik da bi mogao u orginalu da čita naše narodne pesme. Narodna poezija, izašla iz srca naroda, bila je spontani umetnički izraz viševekovnih narodnih shvatanja i revoluci­ onarnih oslobodilačkih htenja. I kada je sa srpskim ustani­ cima narod postao značajan činilac na društvenoj sceni i kada se u kulturi moralo obračunati sa svim što je vuklo natrag, nema nikakve sumnje da su i u jezičkim pitanjima visok umetnički domet narodne literature i njena nacionalnooslobodilačka aktuelnost imali veliki značaj. S druge strane, u vreme kada se pojavio Vuk sa svojim revolucionarnim ide­ jama, na slavenoserbskom jeziku, koji je, kao što smo videli, bio u haotičnom previranju, nije bilo velikih književnih ostva­ renja iz kojih bi jezik crpao životnost i snagu. Po svojim li­ terarnim, umetničkim dometima narodna knjiženost je, ne­ sumnjivo, bila znatno iznad onih literarnih dela koja su stvo­ rena na slavenoserbskom jeziku. 128

Veliki značaj za pobedu narodnog jezika imala je, sva­ kako, i okolnost što je novoštokavski dijalekat, koji je Vuk uzeo za osnovicu književnog jezika, bio veoma blizak jezičkom osećanju velikog dela srpskog naroda. Novoštokavski govori, čiji je predstavnik i Vuk bio, zauzimaju najveći deo srpske jezičke teritorije. Ta okolnost omogućila je kasnije širo­ kim slojevima naroda relativno brzo ovladavanje gra­ matičkom normom književnog jezika. Uzmemo li još u obzir da je Vuk reformom građanske ćirilice, koja je u srpsku sredinu stigla preko knjiga pisanih ruskoslovenskim jezikom i preko ruskih učitelja u XVIII veku, stvorio jednu savršenu azbuku u kojoj je odnos između fonema i grafema potpuno simetričan (jedna fonema — jedna grafema), onda postaje jasnije sa kolikom su lakoćom neobrazovani slojevi naroda usvajali pisani jezički izraz. Za uspeh Vukove borbe nije, dakle, bilo bez značaja to što je njegova jezička i pravopisna revolucija stvorila maksi­ malne uslove za jednu dalekosežnu, trajnu demokratizaciju kulture. Slavenoserhski jezik i pravopis, znatno komplikovaniji i teži, do te demokratizacije kulture nisu, razume se, mogli dovesti. Ovde još treba imati u vidu da su se u tokovima kulturnog i književnog života kod nas u Vukovo vreme de­ šavale krupne promene. Poznato je da upravo sa Vukom srp­ ska književnost i kultura napuštaju klasicizam i sentimentalizam i ulaze u epohu romantizma, kada oživljava interesovanje za usmeno narodno stvaralaštvo i narodni jezik. Ćelom ovom spletu različitih društvenih, političkih i kultumoistorijskih okolnosti koje su osigurale pobedu Vukovih načela o narodnom jeziku i novom pravopisu treba, svakako, dodati i ogromnu ulogu koju je u borbi za narodni jezik imao sam Vuk Karadžić. Poznato je da se Vuk u Beču, sticajem okolnosti, sreo i sprijateljio sa Jemejem Kopitarem. Kopitar je, nesumnjivo, puno pomogao Vuku još na početku njegovog rada da izabere pravi smer. Čak se može reći da je susret sa Kopitarem presudno uticao na Vuka da se potpuno posveti filološkom radu. A to što je Karadžić postao filolog, imalo je kasnije, svakako, veliki značaj za uspešan ishod nje­ gove borbe za novi književni jezik i pravopis. Jer kad je jednom ušao u rat oko jezika i pravopisa, rešivši da tumarne »kroz ovo trnje pa makar na drugu stranu sav krvav izašao«, Karadžić je pola veka, ne obazirući se na bilo kakve otpore, zabrane, mnoge lične uvrede d spletke, koje su dolazile od nje­ govih moćnih protivnika, težak materijalni položaj, loše zdrav­ lje mnoge porodične tragedije, sa strašću revolucionara voje­ vao za svoje ortografske i jezičke principe. On sam bio je više decenija ceo jedan filološki pokret! Iz svega što je do sada rečeno o Vukovoj borbi za novi književni jezik i pravopis vidi se, mislim, jasno da se ona 129

odvijala u veoma specifičnim socijalnim, političkim i kultur­ nim uslovima. Danas za nas, svakako, nema nikakve sumnje da su društveno-politička podloga Vukove revolucije bili Karađorđevi ustanci i stvaranje nove srpske države. Tek je, naime, u Srbiji sa oslobodilačkom borbom širokih slojeva na­ roda početkom prošloga veka pitanje književnog jezika postalo veoma aktuelno. Tada su bili sazreli uslovi za stvaranje za­ jedničkog nacionalnog književnog jezika. On nije mo­ gao nastati na podlozi ranijih književnih jezika jer, videli smo, da ni ruskoslovenski, ni slavenoserbski jezik nisu mogli postati oruđe kulture sprskih seljačkih masa, koje su sa karađorđevim ustancima, posle viševekovnog ropstva, morale otpočeti svoj društveni i kulturni preporod. Zato je, svakako, u pravu B. Havranek kada — priznajući, razume se, velike Vukove zasluge u borbi za književni jezik — ističe da »ne bi bilo pravilno da se novi književni jezik koji je Vuk uveo u život posmatra i ocenjuje kao slučajno individualno delo, ušlovij eno samo ličnim momentima i sposobnostima pojedinca ili opet izolovano od svog vremena i njegovih ideoloških ten­ dencija i konkretnih potreba«.5 Ovo upozorenje uglednog češkog lingviste, nesumnjivo jednog od najpoznatijih teoreti­ čara književnih jezika, dobiva naročito na značaju ako se ima u vidu da su naši filozofi i lingvisti, poneseni, verovatno, najviše Vukovom snažnom ličnošću, tumačili nastanak srpskog nacionalnog književnog jezika veoma jednostrano, glorifikujući obično samo Vukove zasluge i gotovo sasvim ispuštajući iz vida sve one društvene i političke prilike koje su same po sebi zaoštravale borbu oko književnog jezika, usmeravajući sve više njen konačni ishod ka vukovskim demokratskim načelima. Naši filozofi su, svakako, grešili što u pozadini Vu­ kove borbe nisu videli njen socijalni i politički karakter, prikriveni sukob između različitih društvenih slojeva i njiho­ vih klasnih interesa. Oni su ceo spor oko jezika posmatrali uglavnom kao filološko pitanje, ne videći dovoljno i onu nje­ govu drugu, socijalno-političku i ideološku stranu. Ne treba se stoga čuditi što oni uvođenje narodnog jezika u srpsku književnost i kulturu objašnjavaju gotovo isključivo ličnim Karadžićevim zaslugama. Vukove su zasluge tu, kao što zna­ mo, ogromne, ali se ne srne gubiti iz vida da je Karadžić vojevao za narodni jezik na »oslobodilačkim tekovinama ustaničke Srbije«, u sredini »u kojoj je narod bio nosilac borbe za društvene i političke slobode«, i gde »još nije bilo izdvo­ jenih društvenih slojeva sa formalno potvrđenim privilegijama i posebnom kulturom, koja bi ih odvajala od seljačkih ® Bohuslav Havranek, Značaj Vuka Stefanovića Karadžića za ra­ zvoj srpskohrvatskog književnog jezika, »Anali Filološkog fakulteta«, sv. 5, Beograd, 1965, str. 259.

130

masa«.6 Indikativno je, na primer, da je i u samoj Srbiji docnije, nekoliko decenija posle oslobodilačkih ustanaka, kada dolazi do socijalne diferencijacije i stvaremja novih društvenih slojeva, jačanja birokratije i osnivanja naučnih i kulturnih institucija, počeo organizovan otpor protiv narodnog jezika i novog pravopisa. U tome otporu je osobito prednjačila cen­ tralna državna vlast. Poznato je da je knjaz Miloš Obrenović 1832. godine zasebnom uredbom zadržao staru grafiju i orto­ grafiju i da je kasnije taj pravopis dugo ostao u upotrebi zahvaljujući najviše administrativnim intervencijama Mini­ starstva prosvete (Popečiteljstva prosveščenija). Protiv tog pravopisa i njegovog administrativnog nametanja bilo je Društvo srpske slovesnosti, koje je nekoliko puta odlučno tražilo od Popečiteljstva prosveščenija da pomenutu uredbu Knjaza Miloša ukine i dozvoli uvođenje novog pravopisa. Ali stvar nije bila samo u pravopisu već i u zvaničnom, osobito administrativnom jeziku, koji je bio pun veštački stvarane (prema tuđim uzorima) terminologije i sintaksičkih obrta. De­ taljnije bi trebalo proučiti kojim je sve putem prodirao u Srbiju ovaj jezik državne administracije i koji su sve dru­ štveni slojevi bili njegovi nosioci i pobornici. U tom ispitivanju bi posebno trebalo videti koliki su udeo u širenju toga jezika u Srbiji imale kulturne publikacije, obrazovne ustanove i školovani ljudi iz Vojvodine, iz čijih su redova u početku uglavnom i regrutovani državni činovnici i srbijanska inteligencija. S druge strane, valjalo bi bolje pro­ učiti sve one objektivne društvene, političke i kulturne prili­ ke koje su polovinom prošloga veka konačno omogućile stva­ ranje modernog srpskog književnog jezika na vukovskim de­ mokratskim načelima. Tu je, svakako, veliku ulogu imao do­ sta dinamičan kulturni razvitak Srbije, stvaranje jedne nove generacije domaće inteligencije, koja je svoje široko, kosmopolitsko obrazovanje sve više sticala u univerzitetskim evrop­ skim metropolama (u Parizu, na primer). Za potpunu afirmaciju jednog narodnog dijalekta u kul­ turnom stvaralaštvu bilo je, svakako, važno i to što su Vuk i ljudi iz njegova kruga, koji su i u teoriji i u praksi pri­ hvatili Vukove ideje, i sami pisali na tom dijalektu. Njihova pisana dela ubrzo su postala klasični obrasci novog književnog jezika. Taj književni jezik vukovske epohe bio je, istina, još dosta neprevreo, sa mnoštvom narodnih epiteta, metafora, perifrastičnih poređenja i folklornih frazeoloških konstrukcija. Takvi čisto narodski stilski i sintaksički obrti davali su tome jeziku posebnu figurativnost i slikovitost. Docnije je naš knji­ ževni jezik, šireći stalno sferu svoje upotrebe, sve više išao ka apstrakciji, dobivajući sa novim pojmovima i nove reći,• • M. Đorđević, Klasni karakter borbi oko srpskog književnog je­ zika, »Kultura«, Beograd, 1976, sv. 32, str. 159.

131

druge prelive značenja, nove sintaksičke spojeve i znatno veću stilsku izražajnost i raznovrsnost. Tako se u toku vremena književni jezik sve više iznutra diferencirao na pojedine podsisteme i stilske varijante, kao što su: jezik lepe književnosti, publicistike i žurnalistike, nauke, zakonodavstva, administra­ cije i si. Uporedo sa ovom unutrašnjom lingvističkom evolucijom našeg književnog jezika tekla je i njegova spoljašnja istorija, koja je, kao što smo još na početku istakli, uvek najuže po­ vezana sa socijalnim i političkim prilikama koje određuju unutrašnji razvitak društvene zajednice koja se služi tim je­ zikom. U toj spoljašnjoj evoluciji srpskog književnog jezika posebno mesto nesumnjivo, ima, Bečki književni dogovor i politički događaji koji su mu prethodili. Ako se izuzme Vukov »rat« za srpski jezik i pravopis, onda slobodno možemo reći da nijedan kasniji događaj nije imao tako dalekosežne posledice na jezičku politiku kao Bečki dogovor. Tim dogovorom pitanje književnog jezika koje je do tada rešavano uglavnom u okviru srpske nacije, dobilo je šire, srpsko-hrvatske relacije. Od ukupno pet tačaka Bečkoga dogovora, koji su 1850. godine potpisali istaknuti srpski i hrvatski književnici (Vuk St. Karadžić, Đ. Daničić, I. Kukuljević, D. Demetar, I. Mažuranić, V. Pacel, S. Pejaković) i veliki slovenski filolog Slovenac F. Miklošič, pažnju zaslužuju naročito prve dve, u kojima se ističe da za književni jezik Hrvata i Srba treba primiti jedno (južno) narečje. Nastojanje potpisnika Bečkog dogovora da se za osnovicu književnog jezika Srba i Hrvata polovinom prošloga veka i zvanično uzme jedno (štokavsko) narečje predstavljalo je, u stvari, pretakanje u život onih ideja o jezičkom i kulturnom jedinstvu južnih Slovena oko kojih su se deceniju-dve pre Bečkog dogovora tako mnogo angažovali Ljudevit Gaj i pred­ stavnici ilirskog pokreta. Ilirski pokret — prožet, naročito u početku, idejama o jednom maglovitom slovenskom i južnoslovenskom kulturnom i jezičkom zajedništvu i vizijom o stva­ ranju velike Ilirije — bio je romantična iluzija, daleka od stvarnog života, realnih društvenih i političkih uslova u koji­ ma su u prošlom veku živeli, rascepkani d obespravljeni u okviru nekoliko uglavnom vojničkim osvajanjima stvorenih država, južni Sloveni. Ali ako se ilirski pokret posmatra od­ vojeno od ove njegove šire panslavističke vizije u okvirima hrvatske kulturne istorije, onda nema nikakve sumnje da je on važna etapa u kulturnoj prošlosti hrvatskog naroda. Uloga iliraca bila je naročito velika u stvaranju hrvatskog nacional­ nog književnog jezika, i hrvatske nacionalne svesti. Znamo da su Hrvati sve do ilirskog pokreta u književnom stva­ ralaštvu upotrebljavali više regionalnih dijalekata. Tim dija­ lektima pisane su hrvatske pokrajinske knjiženosti (u Du­ 132

brovniku, Dalmaciji, Istri, Slavoniji, Banskoj Hrvatskoj i si.). Raniji pokušaji da se odabere jedno hrvatsko narečje za os­ novicu književnog jezika nisu urodili plodom. Poznato je, na primer, da je B. Kašić još u XVII veku predlagao da se u književnosti uzme jedan (bosanski) govor. Ali tek su ilirci, dva stoleća kasnije, prekinuli taj viševekovni jezički partiku­ larizam uzevši za osnovicu hrvatskog književnog jezika što­ kavski dijalekat. Taj momenat imao je docnije dalekosežne posledice u stvaranju tešnjih veza između srpske i hrvatske književnosti i kulture, jer su ilirci, uzimanjem štokavskog dijalekta za osnovicu hrvatskog književnog jezika, mnogo doprineli približavanju srpskog i hrvatskog književnojezičkog izraza, budući da je i Vuk Karadžić u svojoj jezičkoj reformi pošao od novoštokavskog dijalekta. Polazeći, dakle, od ilirske i Vukove novoštokavštine, koja je polovinom prošloga veka već bila stekla svoje mesto u hrvat­ skoj i srpskoj književnosit i kulturi, potpisnici Bečkog dogo­ vora mogli su još na početku svog proglasa onako patetično reći kako »jedan narod treba jednu književnost da ima« (pod­ vukao S. V.). U shvatanjima tih ljudi koji su, živeći u veoma specifičnim socijalnim i političkim prilikama, u vreme kada balkanski narodi nisu imali još svoje potpune političke auto­ nomije, etnička bliskost srpskog i hrvatskog naroda mogla je dobiti tako širok politički smisao. Jer treba imati u vidu da su sve te njihove panslavističke i ujediniteljske egzaltacije nastajale, u krajnjoj liniji, iz težnje srpskog i hrvatskog na­ roda da se oslobodi viševekovne tuđinske dominacije. Koliko je u prošlosti ta želja za slobodom zaokupljala naše narodne tribune vidi se i iz onoga što je Juraj Križanić, poznati hrvat­ ski panslavista i preteča ilirizma, rekao u Varšavi 1647. go­ dine jednom ruskom diplomati. Tu svoju dirljivu setno-lirsku meditaciju Križanić počinje ovako: »Gospodine, ja sam Ilirac, rodom Hrvat, rimski katolik i svećenik... Uzrok je mojega dolaska ovamo što moj narod ilirski, budući potčinjen Turcima, Nijemcima i Talijanima, kvari svoj jezik, miješajući u nj mnogo riječi pomenutih na­ roda, od čega mu je jezik silno oštećen. Pošto me to jako boli, nastojao sam jednako da štogod uradim za taj jezik.. . Da tu svrhu što ljepše polučim, držao sam za potrebno, da se upoznam sa svim narječjima. Ja već sada znam hrvatski, srpski i kranjski, a ovamo sam došao, da naučim poljski i ruski... vi jedini (Rusi) između svih naših naroda imate svoga vlastitoga domaćeg vladara te vršite sve državne i crkvene poslove svojim vlastitim jezikom«.7 Ova iskrena ispovest Jurja Križanića jednom ruskom di­ plomati još polovinom XVII veka jasno nam govori da se u 61.

7 Jagić Vatroslav, Život i rad Jurja Križanića, Zagreb, 1917, str.

133

ideji panslavizma, čija se klica kod Hrvata javila znatno pre ilirskog pokreta, u stvari, krije težnja »ilirskog naroda« za kulturnom i političkom autonomijom i oslobođenjem od tur­ ske, nemačke i talijanske dominacije. Križanić tu posebno ističe kako jedino Rusi, između svih slovenskih naroda, imaju »svoga vlastitoga domaćeg vladara« i da stoga jedino oni mogu vršiti »sve državne i crkvene poslove svojim vlastitim jezikom«. Kao što se vidi, još je Križanić jasno shvatao da je kulturna i jezička emancipacija neraskidivo povezana sa punom političkom autonomijom. Ova čežnja za političkom i kulturnom samostalnošću, ko­ jom je tako nostalgično bio zaokupljen Juraj Križanić pre ne­ koliko vekova, dobiće na slovenskom jugu svoje realne obrise tek u prošlom stoleću, kada je Karađorđe u Srbiji započeo oslobodilačke ustanke protiv turskog zuluma i tiranije. Želeći da se odupru viševekovnoj tuđinskoj dominaciji, bilo je pot­ puno prirodno što su kulturni predstavnici hrvatskog i srp­ skog naroda polovinom prošloga veka, u vreme kada još pro­ ces formiranja srpske nacije nije bio završen i kada je hrvat­ ska nacija počinjala svoje konstituisanje, nisu imali do kraja jasnu viziju o srpskom i hrvatskom narodu. Oni tada, razume se, još nisu mogli znati kojim putem će kasnije krenuti proces političke i kulturne emancipacije ova naša dva po etničkim obebležjima veoma bliska naroda. Oni su tada o tome razmi­ šljali u duhu svog vremena, koje je bilo bremenito mnogim političkim protivrečnostima i neizvesnostima. Njima je tada najprirodnije bilo da etničku srodnost Srba i Hrvata, koja je stajala u velikom kontrastu sa etničkim obeležjima onih na­ roda pod čijom su dominacijom oni vekovima bili (Turci, Nemci, Mađari, Italijani i si.) vezuju za jedan narod. Jer treba imati u vidu da nijedan naš narod u to vreme nije bio ostvario svoju punu političku i teritorijalnu integraciju. Isti­ na, većina srpskog naroda živela je u Srbiji, ali ne treba zaboraviti da je znatan deo Srba bio nastanjen po varošima i selima južne Ugarske, zatim u Bosni i Hercegovini, Lici i Dalmaciji. U srpskom narodu u prošlom veku javila se, usled njegovog dužeg življenja i veštačke podeljenosti u dve velike militarističkim osvajanjima stvorene carevine (Turska i Austrija, docnije Austro-Ugarska), koje su se po celokupnom svom ustrojstvu i načinu života veoma razlikovale, znat­ na podvojenost u socijalnom, ekonomskom, političkom i kul­ turnom razvitku. Ta podvojenost je početkom prošlog stoleća stvarala u samom srpskom narodu različite konfliktne situacije koje su, razume se, uz čisto spoljašnje političke momente, bile znatna prepreka njegovoj bržoj nacionalnoj homogenizaciji. I sukobi dveju različitih srpskih sredina (vojvođanske i srbi­ janske) dobili su naročito oštar vid u diskusijama oko jezika, u kojima vojvođanski tradicionalisti i konzervativci nikako 134

nisu hteli da prihvate Vukova demokratska ortografska i je­ zička načela. Ova politička i kulturna podeljenost bila je u prošlosti posebno karakteristična za one naše krajeve u kojima je živeo hrvatski narod. Tamo je još u vreme ilirskog pokreta, sa kojim je počinjalo nacionalno i kulturno buđenje hrvatskog naroda, postojala tzv. trojedna kraljevina Hrvatska koju su činile tri teritorijalno i politički osamostaljene pokrajine (Hrvatska, Dalmacija i Slavonija). Posebnu celinu činili su u to vreme Dubrovnik i istarska regija. Koliko je ta regionalna izdeljenost na slovenskom jugu još u prvoj polovini prošloga veka bila snažno izražena vidi se i po tome što se Ljudevit Gaj 1834. u svom Oglasu za »Novine Hrvatske« obraća »Horvatom, Slavoncem, Dalmatinom, Dubrovčanom, Srbljem, Stajercem, Korušcem, Istrianom, Bošnjakom, ter ostalem Slo­ vencem. ..«. Nema nikakve sumnje da je taj neprevladali teritorijalno-politički i kulturno-jezički partikularizam bio još u XIX stoleću veliki balast i opterećenje u borbi jugoslovenskih naroda za njihovu nacionalnu i političku emancipaciju. Da su to tako osećali i ljudi koji su živeli u vreme kulturno-jezičkog pre­ poroda za koji se u Srba borio Vuk Karadžić i u Hrvata predstavnici ilirskog pokreta vidi se iz ovih reči Dragutina Rakovca: »U jugozapadnoj ili jadranskoj Slaviji ima toliko imena koliko u šipka koštica. Ta su nas imena već do toga bila dovela da je svaka grana, rodoslovna ili pokrajinska, mi­ slila da je već sama po sebi narod... Pojaviše se u raznim pokrajinama pisci koji su knjige u domaćem svojem podnorječju pisali, i podnorječje ono krstili imenom jezika. Tako postade jezik hrvatski, jezik srpski, jezik slovenski, da, i jezik kranjski, štajerski, dalmatinski itd... Sve te patuljaste litera­ ture nit su mnogo koristile cijelomu jugozapadno-slavensko­ mu narodu, niti su bile kadre odoliti silnomu nasrtaju inostra­ nih jezika (podvukao S. V.) u našu opću domovinu.. .«8 A kolika je opasnost tada pretila hrvatskom narodu od tuđinske asimilacije vidi se iz ovog protestnog pokliča Ivana Kukuljevića, koji poziva na otpor i odbranu: »U društveni ži­ vot i familiju našu uvukao se je s vremenom jezik njemački i promijenio rođenu našu narav i način mišljenja otaca naših, u Primorju pako učinio je to jezik talijanski... Mi smo malo Latini, malo Nijemci, malo Talijani malo Mađari, malo Sloveni.. .«9 Ista opasnost od asimilacije nadvila se bila i nad slovenačkim narodom. Na nju upozorava Slovence polovinom prošloga veka Stanko Vraz, jedan od najistaknutijih pobor­ nika ilirizma, ovim rečima: »... Sta ćemo mi kukavice Slo-*• 8 Viktor Novak, Antologija jugoslovenske misli i narodnog jedin­ stva, Beograd, 1930, str. 91. • Viktor Novak, n.d., str. 96.

135

veni, slabi i po broju i po uplivu? Tu neima drugog izbora, nego li se složiti duševno (književno) sa jačim, bližim grana­ ma, ili propasti u tuđem elementu kao vlastiti i značajan na­ rod. A gdje imamo opet bližnjega i srodnijega elementa, nego li što su južno-slovenske ostale grane osobito štokavska, koja je po broju, po dugovodstenim uspomenama i književnim dragocjenostima starijih i novijih jaka. Nas dakle dostoji, da se složimo s njima duševno, književno, da ih potpomažemo, a tom pomoću i sami sebe izbavimo od propasti duševne i materijalne (podvukao S. V.), koja slijedi duševnu. Ilirska ideja naš je dakle temelj, na kojeg treba da donosimo naše gradivo.. .«10 Važno je ovde istaći da u vreme nacionalnog buđenja na srpskohrvatskom jezičkom području nije bilo uopšte zasebnih političkih zajednica (država) čije bi se granice poklapale sa etničkim granicama. Postojala je, nasuprot tome, veoma velika regionalna rascepkanost i etnička izmešanost, stvorena na ba­ zi veštačkih političkih granica, koje su vekovima na tom bal­ kanskom prostoru određivali strani porobljivači. Zato se ne treba čuditi što je etnička bliskost srpskog i hrvatskog na­ roda stvarala tada utisak da su Srbi i Hrvati jedan narod koji se razlikuje samo po veri. Sirenju tog uverenja naročito je pogodovalo to što oba ta naroda govore jednim jezikom. Polazeći od tog jezičkog kriterij uma, često su u prošlom veku najistaknutiji naši filozofi mislili da na slovenskom jugu ima onoliko naroda koliko i jezika. To je bilo posebno uočljivo u shvatanjima F. Miklošiča, Vuka Karadžića. Poznato je, na primer, da je Vuk, oslanjajući se na Porfirogenitovu teoriju o doseljavanju Srba i Hrvata na Balkan u dva talasa i na dijalekatske razlike, u početku mislio da su štokavci Srbi, čakavci Hrvati i kajkavci (kekavci) Slovenci. To Vukovo nerazlikovanje dijalekta (jezika) od naroda, razu­ me se, bilo je pogrešno, jer su među Srbe ubrajani svi Hrvati štokavci, a među Slovence Hrvati kajkavci. Idući tu za Miklošičevim filološkim kriterijumima (Miklošič je smatrao da su srpski i hrvatski jezik dva jezika), Vuk je, dakle, bio uveren da su Hrvati samo čakavci. Mi, međutim, danas tačno znamo da Hrvati, za razliku od Srba koji su svi štokavci, govore na tri svoja dijalekta: čakavskom, kajkavskom i štokavskom di­ jalektu. Pažljivim čitanjem Vukovih tekstova lako je otkriti da se on ovde u podeli naroda strogo držao filoloških kriterijuma. Pošto je, polazeći od filološke analize, najpre u 17 tačaka utvrdio da se na ostrvima i primorskim mestima govori »jezikom malo drukčijim od srpskoga«, Vuk u svom članku Srbi svi i svuda, dalje konstatuje da je najviše tih jezičkih razlika nastalo po dolasku na Balkan, pa »tako vrlo lasno 10 Viktor Novak, n.d., str. 96.

136

može biti da su Srbi i Hrvati, kad su se amo doselili, bili jedan narod pod dva različita imena«. Vuk je, dakle, verovao da su Srbi i Hrvati nekad verovatno, bili jedan narod samo zato što tada u njihovom jeziku nije bilo gotovo nikakvih razlika. Znači, po Vukovom mišljenju, tamo gde je jedan jezik može biti samo jedan narod. Zapostavljanje, dakle, svih drugih etničkih obeležja, različite istorijske sudbine i narodne tradicije i njihovo svođenje na jezik kao jedini narodnosni znak logično je dovelo Vuka do krivog zaključka da su svi štokavci Srbi. To se lepo vidi iz ovakvog njegovog rezonovanja: »Da reku da su Hrvati (Vuk misli na Hrvate štokavce — prim. S. V.) ja bih rekao da ovo ime po pravdi pripada najprije samo čakavcima, koji su po svojoj prilici ostaci Porfirogenitovijeh Hrvata i kojijeh se jezik malo razlikuje od srpskoga, ali je opet bliži srpskome nego i jednome sloven­ skom narječiju... ali ne znam kako bi se čijem imenom mo­ gla nazvati ona braća naša zakona Rimskoga koja žive n.p. u Banatu, ili Bačkoj, ili Srijemu, ili Bosni i Hercegovini, ili u Dubrovniku, i govore onakijem istijem jezikom kao Srbi«.11 (podvukao S. V.). Ta, dakle, »braća naša zakona rimskoga■< koja govore, isto kao i Srbi, štokavski, po Vukovoj uskofilološkoj koncepciji naroda, mogu biti samo Srbi. Vuk, istina, oseća da se oni od Srba razlikuju po »zakonu« (veri), ali po njegovom shvatanju vera ne može biti osnova za podelu na­ roda. To se jasno vidi iz ovih njegovih reći: »Kad čovjek po­ misli, n.p. da Madžara ima i rimskoga i kalvinskoga zakona pa se svi zovu Madžari; ili: da Nijemaca ima i Rimskoga i Lutoranskoga i Kalvinskoga zakona, pa se opet svi zovu Ni­ jemcima; mora se čuditi kako se barem ovi Srbi zakona Rim­ skoga neće Srbi da zovu. Amauti su u ovoj stvari za nas još bliži i priličniji primjer nego i Madžari i Nijemci: njih (Arnauta) ima i Rimskoga (a može biti gdješto i Grčkoga) za­ kona, pa se svi zovu Arnauti, i da rečimo da se između sebe malo mrze, ali prema drugijem narodima žive kao i braća, kao da su svi jednoga zakona, i jedan bi od njih Turskoga zakona ubio deset pravijeh Turaka za jednog Amautina ma­ kar koga Hrišćanskoga zakona, kao što bi i Amautin Rimsko­ ga zakona ubio Talijanaca za jednog Arnautina Turskoga zakona«.12 Pošavši, dakle, od jezika kao jedinog etničkog obeležja, Vuk je, logično, smatrao da su religija i vera potpuno irele­ vantne za stvaranje narodne svesti. U svim ovim slučajevima koje on navodi kao ilustraciju za svoju tezu (Nemci, Mađari, Albanci) bio je, nesumnjivo, u pravu. Vuk je, međutim, grešio što je ovim pojedinačnim primerima davao univerzalan 11 Vuk Stef. Karadžić, Etnografski spisi, Sabrana dela Vuka Karadžića, knj. XVII, Beograd 1972, str. 34^35. 11 Vuk Stef. Karadžić, n.d., str. 31—32.

137

-značaj, prenoseći ih mehanički i na naše srpsko-hrvatske pri­ like. Danas nema nikakve sumnje da su upravo na području srpskohrvatskog jezika, gde su se konstituisale četiri nacije, religija i vera, crkvena tradicija, igrale veliku ulogu u stva­ ranju narodne (nacionalne) svesti. S druge strane, tu narodni jezik, kome je Vuk u podeli nacija davao univerzalni značaj, nije uopšte bio bitan elemenat za razgraničavan je i podelu pojedinih nacija. Ali, uz sve ove Vukove zablude, mora se priznati da je on u vreme kada je pisao svoj članak Srbi svi i svuda tačno uočio da Srbi i Hrvati nisu, kao što su docnije deklarativno isticali potpisnici Bečkog dogovora, među kojima je bio i sam Vuk, jedan, već dva naroda. Nema, dakle, nikakve sum­ nje da je Vuk u ovoj globalnoj podeli naroda na Srbe i Hrvate mnogo bolje anticipirao docniji razvitak nego Safarik, koji je u početku čak mislio ne samo da su jedan narod Srbi i Hrvati već i Bugari. Šteta je, svakako, što se tom Šafarikovom mišljenju o jednom srpskohrvatskom narodu docnije, u vreme potpisivanja Bečkog dogovora, priklonio i Vuk. To mišljenje o jednom srpskohrvatskom narodu kasnije su ši­ roko prihvatili i najistaknutiji predstavnici hrvatskog naroda. Ilustracije radi navešćemo ovde šta su o tome mislili Ban Jelačić, F. Rački, J. Kukuljević, Vinko Pacel... Ban Jelačić: Nemojmo govoriti sad ni o Serbstvu ni o Hervatstvu: mi smo svi jedan narod, jedna braća bez razlike vjere«;13 Rački: Narodnost srpska i hrvatska jest jedna; to valjda neće nitko tajiti« » ... Hrvati i Srbiji po jeziku i običaju tako su srodni, pače jednaci, da se samo imenom razlikuju«. »Ja smatram Hrvate i Srbije za dva plemena jednoga istoga naroda, razdvojena samom poviješću«;14 I. Kukuljević: » ... neda se tajiti ni to, da su ove dvije grane jugoslovenske (Srbi i Hrvati — prim. S. V.), ako po istoriji razdijeljene, ipak jedna cijelost i jedan narod«;15 Vinko Pacel (1863): »Sve ove razlike, izuzev dvoje pismo, jesu neznatne uporediv ih s onim biljegama, koje do­ kazuju: da je Hrvat i Srbin jedan jednicat narod, a i jest svaki za se pleme.. .«16 Posebno treba naglasiti da su ovu tezu o jednom srpsko­ hrvatskom narodu mnogo docnije, u staroj Jugoslaviji, širili predstavnici građanske istoriografije, istorije književnosti i filologije. Nju je obilato iskorišćavao velikosrpski režim u propagiranju i naturanju unitarističkog, asimilatorskog jugoslovenstva. Tragovi tog unitarističkog shvatanja i politike osećaju se u ovim našim nacionalnim naukama sve do danas. Poznato je, na primer, da se sve do naših dana u raspravama 18 Viktor Novak, n.d., str. 194. 14 Isto, str. 244 i 277. 18 Isto, str. 254. 14 Isto, str. 299.

138

oko jezika veliki značaj pridavao Bečkom književnom dogo­ voru i jezičkom jedinstvu za koje su se zauzimali njegovi pot­ pisnici. Pri tom se po pravilu gubilo iz vida da su Srbi i Hrvati u vreme potpisivanja tog dogovora živeli u uslovima znatne teritorijalne i političke izdeljenosti u granicama tuđih care­ vina, čiji su se matični narodi po svojim etničkim obeležjima i društvenim i političkim tradicijama znatno razlikovali od obespravljenog slovenskog življa. Istakli smo već da tada i najistaknutiji predstavnici srpskog i hrvatskog naroda nisu imali potpuno tačne predstave o prošlosti svog naroda, nje­ govom etničkom kontinuitetu (etnogenezi) i jasnu viziju o docnijem nacionalnom i političkom organizovanju. Videli smo, isto tako, da se tada mislilo da su Srbi i Hrvati jedan narod, jer imaju jedan jezik. Znači da se pri određivanju broja naroda polazilo od broja jezika, što mi danas, kada imamo u vidu naciju kao sasvim drukčiju etničko-političku kategoriju, ne možemo, razume se, prihvatiti. Ne možemo se, dakle, danas zadovoljiti krivim gledanjima na narod i naciju kakva su imali predstavnici ilirskog pokreta, Vuk i ćela plejada najistaknutijih srpskih i hrvatskih filologa, istoričara i književnika u prošlom veku. Zato kada raspravljamo o našoj prošlosti i stvaranju srpske, hrvatske i drugih jugoslovenskih nacija, moramo biti svesni činjenice da čak i danas, u našem socijalističkom vremenu, ponekad dovodi do zabune okolnost što se formiralo više na­ cija na jednom etnički veoma srodnom području. Ta etnička bliskost sada, kada hoćemo da potpuno emancipujemo pojedine nacije, stvara ponekad u glavama ljudi, koji ne prave razliku između naroda i nacije, nacije i jezika i si. veliku zbrku. Ali ako te stvari odvojimo, ako, dakle, naciju ne svodimo samo na njene etničke komponente, onda je jasno da će u jednom de­ mokratskom društvu kakvo je naše u naciji izvesne etničke razlike u budućnosti sve više gubiti značaj. Zato u jezičkoj i kulturnoj politici, zalažući se za potpunu toleranciju, uzajam­ no prožimanje i saradnju, o tome uvek treba voditi računa. Ali, s druge strane, mi danas ne možemo poglede Vuka Karadžića, iliraca Šafarika, Kukuljevića, Račkog i dr. mehanički presađivati u naše vreme, jer su oni, kao što smo već istakli, živeli u drukčijim uslovima, mislili u kategorijama svoga doba, polazeći uvek i od tadašnjih političkih potreba naroda koji su predstavljali. Dodamo li tome da su oni mnogo manje znali o dijalektima, o jezicima, o odnosima između naroda, biće nam jasno da je njihovo saznanje bilo veoma ograničeno vre­ menom u kome su živeli. Događa se, na žalost, čak i danas da se često gube iz vida sve one socijalne i političke okolnosti u kojima su živeli u prošlom veku ti veliki ljudi pa se onda nekritički prenosi nji­ hovo gledanje na srpsko-hrvatsko i jugoslovensko etničko i 139

jezičko jedinstvo u naše doba, u kome su se desile tako krup­ ne društvene i političke promene, i u kome je naše ukupno saznanje i poznavanje činjenica o narodima i jezicima veoma obogaćeno. To je, razume se, krupna metodološka greška. Ta­ kav krivi pristup vlastitoj kulturnoj prošlosti, idealizovanje i glorifikovanje ilirizma, Bečkog dogovora i širenje roman­ tičnog mita o apsolutnom kulturnom i jezičkom jedinstvu u no­ vim društvenim i političkim prilikama — bili su na našem srpskohrvatskom jezičkom području često jedan od povoda za ozbiljne sukobe i razilaženja oko književnog jezika. Znamo da je čak i u nedavnoj prošlosti bilo u stručnim glasilima u drugim javnim publikacijama dosta zajedničkih proglasa i pojedinačnih istupa koji su polazili od jezičke is­ ključivosti i netolerancije. Ako bismo sada pokušali da sve te netrpeljivosti, sukobe i slučajeve dovedemo u neku unutraš­ nju vezu, onda je mislim lako uočiti da se tu uvek radilo o jezičkoj netoleranciji. I ta jezička netolerancija u našoj, srpsko-hrvatskoj sredini najčešće se ispoljavala u dva svoja vida: u pokušajima veštačkog deljenja jezika i, s druge strane, u širenju uverenja, koje je naročito bilo dugo ukorenjeno u srpskoj sredini, i sa kojim se mi još u ideološkim, teorijskim, naučnim raspravama nismo dokraja obračunali, da je srpskohrvatski književni jezik jedinstven, bez gotovo ikakvih spe­ cifičnosti i varijantskih polarizacija. Poznato je, međutim, da te razlike i specifičnosti u knji­ ževnom jeziku postoje i da su one danas naročito vidljive u dve najviše polarizovane varijante srpskohrvatskog književ­ nog jezika: u srpskom i hrvatskom književnojezičkom izrazu; To je i sasvim prirodno. Dovoljno je da se malo udubimo u političku i kulturnu istoriju ta dva naša naroda, pa da lako zapazimo da je bliskost hrvatskog i srpskog književnog jezika čak mnogo veća nego što bi se moglo očekivati na osnovu dosta velike viševekovne političke, kulturne i jezičke podvojenosti srpskog i hrvatskog naroda. Ako, na primer, posmatramo di­ jalekatsku podelu srpskohrvatskog jezika, vidimo da se srpski i hrvatski dijalekti samo delimično poklapaju. Znamo da hrvatski narod govori kajkavskim, štokavskim i čakavskim dijalektom, ali Hrvati koji govore štokavski uglavnom su ikavci. Poznato je, isto tako, da nema Srba ni kajkavaca ni čaka­ vaca. Svi su oni štokavci, ali štokavci ekavci i ijekavci. Ako se osvrnemo na prošlost, na kulturu, na književnost Srba i Hrvata, lako je uočiti da su to bila dva kulturna i jezička toka, u ponečem još od prvih početaka pa sve do XIX veka, do iliraca i Vuka Karadžića. Videli smo da su Srbi u svojoj srednjovekovnoj pismenosti, kulturi, književnosti, crkvi, naročito od turskih osvajanja upotrebljavali staroslovenski jezik srpske redakcije. Još od XII veka njihovo pismo je ćiri­ lica. Hrvati su u početku imali jezik hrvatske redakcije i 140

uglavnom glagoljsko pismo. Od polovine XIV veka u hrvat­ skoj pismenosti javlja se latinica. Od XV i XVI veka nastaju znatne nove diferencijacije između jezika srpske i hrvatske književnosti. U hrvatskoj sredini se od tada počinju upotreb­ ljavati pojedini regionalni književni jezici čija je osnovica lokalni dijalekat. Nasuprot tome, Srbi u južnoj Ugarskoj u XVIII veku pišu uglavnom ruskoslovenskim i slavenoserbskim jezikom, koji su se znatno razlikovali od narodnog jezika. Ako, dakle, uzmemo u obzir sve te srpsko-hrvatske dija­ lekatske razlike, nejednaku kulturnu i književnojezičku tradi­ ciju, bilo bi logično očekivati mnogo veći stupanj razlika u današnjem srpskom i hrvatskom književnom jeziku. Ali zna­ mo da je tu mostove, naknadne veze uspostavio XIX vek, rad iliraca i Vuka Karadžića, koji su došli do zajedničke di­ jalekatske osnove srpskog, odnosno hrvatskog književnog je­ zika idući svako svojim putem... Rezultat tog književnojezič-kog približavanja bio je i Bečki književni dogovor. Kada danas teorijski analiziramo to jezičko zajedništvo, moramo imati mnogo savremeniji, moderniji pristup. Moramo imati najpre u vidu da su od Bečkog dogovora pa do danas u našoj sredini oko jezičkog jedinstva širene mnoge mistifikacije. Danas je, mislim, jasno da se svi ti jezički dogo­ vori, uključujući i poslednji, Novosadski dogovor, ankete (Skerlićeva anketa) i si. moraju objektivnije tumačiti. To treba gledati sa jednog šireg istorijskog stanovišta. Kada je potpi­ sivan Bečki dogovor videli smo da su jugoslovenski narodi živeli u vrlo teškim političkim i socijalnim uslovima. U to doba postojao je, naročito u hrvatskoj sredini, veliki teritori­ jalni i politički regionalizam. Videli smo, isto tako, da Bečki dogovor polazi od jedne netačne konstatacije da jedan narod treba da ima i jednu književnost. Ono što su tada ilirci i Vuk Karadžić, polazeći od dosta velike etničke srodnosti srpskog i hrvatskog naroda i imajući u vidu jednu širu nacionalnooslobodilačku ulogu jezičkog i kulturnog zajedništva, smatrali jednim narodom, lako je objasniti mnogim ograničenostima vremena u kome su živeli. Tu tezu o dva plamena istoga na­ roda docnije su preuzeli od iliraca i Karadžića pobornici jugoslovenstva. Tu, dakle, treba uzeti u obzir istorijske okolnosti u kojima su se rađale takve ideje. Znamo, na primer, da se hrvatski narod još tada nije bio konstituisao u zasebnu naciju i živeo je u teškim uslovima austro-ugarske dominacije. Pa šta je bilo prirodnije nego da etničku srodnost sa srpskim na­ rodom i drugim slovensldm narodima oseća kao nešto blisko, jednako, isto. To osećanje etničke bliskosti i kulturnog zajed­ ništva kod jugoslovenskih naroda u XIX veku nužno je nosilo u sebi i jedan širi politički smisao. Mi smo posle, naročito oni filolozi i lingvisti koji su odgojeni na jednoj prevaziđenoj, belićevskoj koncepciji, dosta nekritički sve to preuzeli i puno 141

se zauzimali za jezičko jedinstvo. To preterano insistiranje na jedinstvu jezika dovelo je, kao što znamo, do ankete Matice srpske čiji je završni čin bio Novosadski dogovor. Danas je mislim svima jasno da Novosadski dogovor, koji je došao stotinu godina posle Bečkog, nije uspeo da reafirmiše istinsku težnju za jedinstvenim književnim jezikom. Zašto taj dogovor nije uspeo? Kada se danas prisećamo tog vremena u kome je pokrenuta Matičina anketa, našoj pažnji ne srneju izmaći neki detalji koji su dosta važni za razumevanje ka­ snijih događaja. Prvo, tu inicijativu je dala Matica srpska. Jezičko jedinstvo nije, dakle, tražila Matica hrvatska ili neka druga hrvatska institucija, nego je taj zahtev došao iz srpske sredine, u kojoj se za vreme stare Jugoslavije mnogo radilo na veštačkom uklanjanju jezičkih i pravopisnih razlika. Nije zato bilo dobro da baš predstavnici najmnogobrojnije, srpske nacije budu inicijatori tog dogovora. Bilo je mnogo prirodnije da su malobrojnije nacije dale tu inicijativu, jer bi, jedino ona mogla dovesti do jezičkog zajedništva. Anketa je vođena i svi učesnici u njoj uglavnom su ista­ kli da razlike u književnom jeziku postoje. Posle toga je održan sastanak na kome je bilo: šest predstavnika iz SR Hrvatske, osamnaest iz SR Srbije i dva iz SR Bosne i Her­ cegovine. Iz SR Crne Gore nije bio niko. A kada je potpisi­ van Novosadski dogovor, poznati hrvatski lingvist, čovek širo­ ke jugoslovenske orijentacije, prof. S. Ivšić, uz svoj potpis dodao je sledeću opasku: »Ovaj potpis dajem s napomenom da izjava u 4. t. Zaključaka17 ne smije služiti za propagandu ekavskog izgovora na dosadašnjem književnom ijekavskom području«. I tek nakon što je sporazum bio potpisan, naj­ istaknutiji lingvisti iz Zagreba i Beograda počeli su u struč­ nim glasilima polemiku oko ključne osme tačke Zaključaka, u kojoj se, pored ostalog, kaže: »Treba sprečiti štetnu pojavu samovoljnog prevođenja tekstova i poštovati originalne teks­ tove pisaca«. Iz svega ovoga se jasno vidi da Zaključci novosadskog dogovora nisu bili na čvrstim nogama ni u času kada su usvo­ jeni. Ne treba se onda čuditi što nijedna od deset tačaka No­ vosadskog dogovora, u socijalističkoj Jugoslaviji, koja se sta­ rala da nacionalnu politiku vodi na lenjinskim principima, nije u praksi ostvarena. Čak i knjiga novog pravopisa, koji je nastao kao zajedničko delo naših lingvista, nije uvela u sve­ mu jedinstven pravopis. Svugde gde su dozvoljeni dubleti, jedna kulturna sredina se držala ranije tradicije, što je i prirodno s obzirom na pravopisnu naviku, a druga sredina je ostajala opet pri onoj staroj pravopisnoj normi koja je 17 Četvrta tačka zaključaka glasi: »Oba izgovora, ekavski i ije­ kavski, takođe su u svemu ravnopravna«.

142

njoj bila bliža. Znamo, isto tako, da ni zvanično ime jezika više nije isto. Zajednički rečnik književnog jezika koji su počele da rade dve matice nije zajedno završen, jer je Ma­ tica hrvatska, nakon krize i međusobnog optuživanja dveju matica, prekinula rad posle prve dve knjige. A o termino­ logiji i drugim tačkama novosadskih zaključaka nisu čak preduzimane nikakve praktičke inicijative. Očigledno je, da­ kle, da je i Novosadski dogovor, isto kao i neki raniji poku­ šaji stvaranja jedinstvenog književnog jezika (Bečki dogovor, Skerlićeva anketa), bio samo jedna iluzija, romantičarska vi­ zija, daleka od života i jezičke stvarnosti. Danas nam je, verovatno, konačno jasno da je za razvi­ tak književnog jezika, njegovo normiranje i uzajamno proži­ manje varijanata mnogo važnija demokratska jezička politika i stvarna jezička ravnopravnost od krupnih deklarativnih izjava. Nema nikakve sumnje da se mi danas u svojoj sredini sve više moramo boriti za punu jezičku toleranciju. Mi, dakle, treba da se, što se tiče književnog, standardnog jezika, pot­ puno otvorimo. To znači da treba sve potpisane tekstove koji se publikuju u našim časopisima i novinama da objavljujemo onako kako su napisani, sa svim varijantskim raznolikostima i obeležjima. I to bi, mislim, bila na delu prava jezička tole­ rancija, koja svakom građaninu, i kao predstavniku nacije i kao pojedincu omogućava punu jezičku slobodu. Poslednjih godinu-dve u štampi i u časopisima u Beo­ gradu se sve više tako radi. To, svakako, treba ohrabriti, podržati, i na tome u praksi insistirati. Ali mislim da bi bilo loše ako bismo sada drugim republikama mi savetovali kakvu jezičku politiku one treba da vode. A takvih pokušaja uplitanja u jezičku politiku drugih sredina bilo je u vreme nacionalističkih euforija od strane nekih naših lingvista. Iz iskustva znamo da nas svako podozrenje, nepoverenje vodi u konflikte. Mislim da mi kod nas, u srpskoj sre­ dini, treba, u teorijskim, naučno-stručnim raspravama, da se dokraja obračunamo s ostacima unitarističkih po­ gleda na naše jezičko jedinstvo. Znamo da su se ne baš tako davno kod nas pojavljivali stručni napisi u kojima nisu priz­ navane jezičke varijante. Treba isto tako reći da su, kad je propao Novosadski dogovor, pojedini njegovi potpisnici i vatreni pobornici jezičkog jedinstva u jednoj anketi o ćirilici alarmantno tražili da se hitno izglasa zakon o obaveznoj upo­ trebi ćirilice u SR Srbiji. Neki su čak išli dalje, pa su zahtevali da se i u srpskom i u crnogorskom ustavu nađe i odredba koja bi obavezivala na upotrebu ćirilice. Dakle, vidimo da isti ljudi koji su, potpisujući Novosadski dogovor, tvrdili kako su oba naša pisma ravnopravna, docnije, kada na »kul­ turnom tržištu« ćirilica nije najbolje prošla, traže da se ona 143:

zaštiti srpskim i crnogorskim ustavom.18 Stvar je, međutim, oko primata ćirilice i latinice sasvim jasna. Nije to hir po­ jedinih ljudi, »loših Srba«, što se ponekad i u Srbiji prednost daje latinici. Dobro se mislim zna da latinica često pri upo­ trebi bolje »prolazi«, jer ima širu primenu i lakše se »dešifruje«. Ako, na primer, na jednom putokazu napišemo Beograd-Novi Sad, Zagreb-Sarajevo i si. ćirilicom, onda ljudi koji dolaze iz sveta, stranci (izuzetak su Rusi i Bugari) neće to moći pročitati. To se isto dešava ako napišemo ćirilicom »Centroprom«, »Jugoturs«, »Jugobanka«, hotel »Jugoslavija« i si. Dodamo li tome da protiv ćirilice danas sve više ide i štam­ parska tehnika, pisaće mašine, zatim da se u medicini, bota­ nici, matematici, simboličkoj logici, matematičkoj lingvistici i uopšte u naučnoj transkripciji širom sveta upotrebljava lati­ nica, biće jasno da se ljudi koji se na rečima zalažu za najširu toleranciju, punu slobodu u upotrebi jezika i pisma, zahtevima da se ćirilica nametne ustavnim odredbama, u stvari ne bore za jezičku ravnopravnost, već za jezičku prinudu i isključivost. Mi u Srbiji što se tiče ćirilice nemamo razloga da se žalimo. Sve naše naj tiražni je novine i časopisi štampaju se ćirilicom. Ćirilicom se u Beogradu izdaje i većina knjiga. Na osnovu svega što je ovde rečeno o pojedinim aktuelndm teorijskim pitanjima jezika jasno je, mislim, da su nam u ovoj oblasti potrebne celovitije studije koje bi sve ovo obrađivale savremenije, polazeći pre svega od današnjih te­ orijskih saznanja o odnosima između nacije i jezika.*i

18 Bilo bi, svakako, interesantno videti, sa jednog šireg aspekta, kako su pojedini današnji »zaštitnici« srpstva, koji su u vreme dosta jakih unitarističkih tendencija mnogo »jugoslovenstvovali«, sada, kada je unitarizam u našoj federaciji izgubio svaku realnu šansu, počeli odjednom da puno »srbuju« tražeći inspiraciju za to čak u svetosavlju i srednjem veku.

144

DUŠAN BREZNIK DEMOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA PO NACIONALNOSTIMA (Neki metodološki i analitički problemi) 1. UVOD (DEFINICIJA I KLASIFIKACIJA) Istraživanju stanovništva različitih nacionalnosti u istoj zemlji ili iste nacionalnosti u različitim zemljama odnosno po­ dručjima posvećivana je do sada u svetu, pa i kod nas,1 manja pažnja nego što bi se očekivalo, kad se imaju u vidu mogućno­ sti koje demografska analiza pruža, odnosno kad se ima u vidu naučni interes za pomenuta ispitivanja kao i njihov prak­ tičan značaj sa gledišta razvitka nacionalnosti u mnogim obla­ stima (prirodno kretanje, migracija, promena u starosnoj, so­ cioekonomskoj, obrazovnoj i drugim strukturama).1 1 U svetskoj demografskoj literaturi do sada su uglavnom prouča­ vana sledeća pitanja (imajući u vidu višenacionalne zajednice): a) Sastav stanovništva zemlje po nacionalnosti i promene u tome sastavu. b) Izučavanje diferencijalnog ffertiliteta, mortaliteta i migracije po nacionalnostima, s tim što se u prvom redu insistiralo na utvrđi­ vanju razlika, a manje na ustanovljavanju uzroka razlika. c) Ispitivanje učestalosti broja mešovitih brakova i eventualno razlika u divercijalitetu. d) Ostala pitanja, osobito demografske strukture, manje su obu­ hvaćena u pomenutim istraživanjima. U našoj zemlji je uglavnom slična situaoija, mada je interes za demografska istraživanja nacionalnosti u poslednjevreme veoma po­ rastao, što je podstaklo demografe da se njima, tj. izučavanjima demo­ grafskog razvitka kod nacionalnosti više posvete. Pomenućemo neke od radova: M. Sentić i D. Breznik, Demografske karakteristike etničkih, re­ ligioznih i rasnih grupa, »Stanovništvo«, broj 3—4/1968, str. 141—183. M. Sentić i D. Breznik, Les Hudes demographiques et la nationa­ lity, Vexample de la Yugoslavie, »Revue de Psychologie des Peuples«, 4/1966, Le Havre, pjp. 411—422.

145

Za ispitivanje različitih aspekata etničkog sastava stanov­ ništva u demografiji se upotrebljava više kriterijuma, kao što su: pripadnost nacionalnosti, matemji jezik, državljanstvo i zavičajna zemlja. Državljanstvo i zavičajna zemlja su pravno-formalna obeležja, koja se mogu objektivno ustanoviti, ali koja ne daju etničku sliku odnosno sastav stanovništva, naro­ čito ne kod zemalja sa višenacionalnom strukturom. Matemji jezik (»jezik kojim je dete progovorilo u ranom detinjstvu«) takođe je obeležje objektivnog karaktera i na osnovu njega se dobij a najčešće etnička struktura (tamo gde obeležje maternjeg jezika odgovara obeležju nacionalnosti), ali se, ipak, u mnogim slučajevima (pa i na nivou stanovništva) mogu jav­ ljati razlike u odnosu na nacionalnost. Nepodudarnost etničke i jezičke pripadnosti javlja se vrlo često kao posledica asimilacionih procesa, kojima su izloženi emigranti u novoj postoj­ bini (npr. SAD, Kanada, Australija itd.), ili kada manjinske ili razdvojne grupe prihvataju kao osnovno sredstvo opštenja drugi jezik. Neki autoii pominju rezultate popisa u SSSR-u od 1959. godine, prema kome je gotovo 12 miliona izjavilo da je njihov matemji jezik — Jezik drugih naroda, tj. prven­ stveno slučaj prelaženja teritorijalno razdvojenih grupa Ukra­ jinaca, Belorusa i drugih naroda na ruski jezik). Sto se tiče »govornog jezika« (Umgangssprache), koji se takođe upotreb­ ljava u nekim ispitivanjima (npr. u popisima stanovništva u bivšoj Austro-Ugarskoj ili u Austriji), ispitivanje na osnovu njega je neadekvatno i vrlo često se na osnovu pomenutog pitanja dobija potpuno iskrivljena slika o etničkoj strukturi. Pripadnost nacionalnosti pak određuje se na osnovu subjek­ tivnih osećanja, što u određenim uslovima (npr. političkim, itd.), može da oteža uporedivost između područja u istoj zemlji,I. I. Stanojčić i M. Sentić, Neke promene u međunacionalnoj struk­ turi i odnosima u Jugoslaviji, »Statistička revija«, broj 1—2/1968, str. 1— 20.

Grupa autora iz CDI-a, Razvitak stanovništva Jugoslavije u po­ sier atnom periodu, odeljak 11 »Sastav i razvitak stanovništva u Jugo­ slaviji prema nacionalnoj pripadnosti«, Beograd, 1974, str. 158—178. Opširnije studije CDI-a o demografskom razvitku po nacionalno­ stima su umnožene, na primer: Grupa autora, Demografski razvitak nacionalnosti u SR Srbiji, urađeno za potrebe Zavoda za društveno planiranje SR Srbije, Beo­ grad, 1967, str. 500. Grupa autora (M. Sentić, D. Breznik, I. Ginić, D. Đošdć i M. Kmeta), Demografska kretanja i karakteristike stanovništva Jugosla­ vije prema nacionalnoj pripadnosti, Beograd, 1973, umnoženo, str 200. Ova studija je u pripremi za štampu. Pominje se, takođe, da je u znatnom broju studija saradnika CDI-a koje su posvećene problematici fertiliteta stanovništva planira­ nja porodice u Jugoslaviji obuhvaćena problematika razlika po nacio­ nalnosti, koje su se ispoljile u pomenutim pogledima.

146

odnosno između istraživanja koja su sprovedena u različitim vremenskim periodima. Međutim, sa gledišta ispitivanja ra­ zvitka stanovništva kod različitih nacionalnosti u višenacional­ nim zajednicama — po našem mišljenju — pitanje o nacio­ nalnoj pripadnosti, ako se stanovništvo potpuno slobodno može izjašnjavati o njemu, najadekvatnije je kako za ispitivanje samog etničkog sastava tako i za istraživanje razvitka sta­ novništva pojedinih nacionalnosti.2 U Jugoslaviji prilikom svih popisa stanovništva u posleratnom periodu postavljena su pitanja o narodnosti i maternjem jeziku. Pod pitanjem »narodnost« podrazumevala se kako pripadnost narodima Jugoslavije tako i narodnostima SFRJ (ranije u smislu nacionalne manjine),3 odnosno za pripadnike ostalih naroda i narodnosti, pa i etničkih grupa. U svim po­ pisima stanovništva u Jugoslaviji posle rata odgovor na pita­ nje o narodnosti upisivao se prema slobodno izraženoj nacio­ nalnoj pripadnosti potpuno odgovara Ustavom proklamovanoj i dosledno sprovođenoj politici ravnopravnosti naroda i narod­ nosti Jugoslavije i slobodnog nacionalnog opredeljenja svih građana. Pomenuto pravo o slobodnom izjašnjavanju o svojoj narodnosti ili etničkoj pripadnosti uključuje i pravo da se uopšte ne izjasne, ako to ne žele.4 2 Pripadnost nacionalnosti odnosi se na etnički koncept koji izra­ žava pripadnost jednoj kulturnoj zajednici, najčešće jezičkoj, koja nije uvek obuhvaćena istim državnim granicama. »Etnička nacionalnost je istorijska kategorija koja se razvija uporedo sa procesom ekonomske integracije u nacionalnim okvirima. Ona je značajna za sagledavanje različitosti kultura, običaja i mentaliteta, a svi ti elementi stvaraju osećanje solidarnosti između lica koja pripadaju istoj grupi. Određi­ vanje objektivnih kriterijuma za razlikovanje etničkih nacionalnosti predstavlja — usled stalnih procesa i promena, kao i usled delimične subjektivnosti u izražavanju osećanja pripadnosti — jedno kontraverzno pitanje, jer njihovo formiranje proizlazi iz različitih istorijskih procesa, u kojima su jezička i kulturna zajednica, bliskost narodnih običaja i tradicija i zajedničko doživljavanje perioda političkog uspona ili pada u prošlosti stvorili osećanje i svest o nacionalnoj solidarnosti kao glavnoj odlioi etničke nacionalnosti« (citirano iz prvog rada koji je pomenut u fusnoti 1). 3 Termin »nacionalna manjina« je novim Ustavom zamenjen ter­ minom »narodnost«, jer u samoupravno-socijalističkom društvenom si­ stemu ne može biti »nacionalnih manjina i većina«. 4 Prema klasifikaciji obeležja »narodnost« prilikom popisa sta­ novništva 1971. godine, izvršeno je grupisanje stanovništva na dve grupe: »nacionalno se izjasnili« i »nisu se nacionalno izjasnili«. Za lica koja su se nacionalno izjasnila ustanovljen je abecedni red na­ cionalnosti u klasifikaciji, i prvo za pripadnike naroda Jugoslavije (Crnogorci, Hrvati, Makedonci, Muslimani, Slovenci, Srbi), zatim za pripadnike narodnosti Jugoslavije (Albanci, Bugari, Česi, Italijani, Ma­ đari, Rumuni, Rusini, Slovaci i Turci), za pripadnike ostalih nacional­ nosti, i etničkih grupa (Austrijanci, Grci,, Jevreji, Nemci, Poljaci, Romi-Cigaii, Rusi, Ukrajinci, Vlasi, ostali). Lica koja se nisu nacionalno izjasnila razvrstana su u ove grupe: nisu se uopšte izjasnili; izjasnili se kao Jugosloveni; izjasnili se u smislu regionalne pripadnosti.

147

Kad je reč o matemjem jeziku, prilikom istraživanja u Jugoslaviji u posleratnom periodu se striktno primenjuje već pomenuta definicija, prema kojoj je matemji jezik onaj jezik na kojem je dete progovorilo u ranom detinjstvu. U nekim slučajevima, odnosno kod stanovništva nekih narodnosti, na osnovu pitanja o matemjem jeziku dobijaju se dopunska obaveštenja o etničkoj strukturi stanovništva, npr. u našoj zemlji prilikom popisa stanovništva od 1961. godine za 182.964 Tu­ raka je po matemjem jeziku bila sledeća distribucija: 90.883 sa turskim, 27.976 sa srpskohrvatskim, 26.813 sa makedonskim, 32.189 sa albanskim matemjim jezikom itd.; ili npr. znatan broj Srba sa prilikom istog popisa (105.178) izjavio da im je matemji jezik vlaški; međutim, kod svih ostalih narodnosti je nepodudarnost narodnosti i maternjeg jezika bila gotovo ne­ znatna prilikom već pomenutog popisa stanovništva (1961). Prilikom popisa stanovništva 1971. godine, stanovništvo srpske, hrvatske, crnogorske i muslimanske narodnosti je na pitanje o matemjem jeziku dalo sledeće odgovore: srpskohrvatski, hrvatskosrpski, srpski, hrvatski. Pošto je na osnovu pitanja o narodnosti već dobijen etnički sastav tog dela sta­ novništva (sastav stanovništva po nacionalnoj pripadnosti), to smatramo da nije neophodno u iskazivanju rezultata po maternjem jeziku davati sve četiri pomenute klasifikacione gru­ pe, već samo jednu.5 Još bi jednu napomenu trebalo istaći kad se razmatraju definicije i klasifikacije obeležja »narodosti«, za koju je re­ čeno da je subjektivnog karaktera. Neophodno je da su upustva za popis (za druga istraživanja) precizna i da se obezbedi potpuna nepristrasnost popisivača da odgovore daju lica koja se popisuju, a kod dece njihovi roditelji (kod dece do 14 godina). 2. NAUČNA OSNOVANOST PROUČAVANJA RAZVITKA STANOVNIŠTVA PO NACIONALNOSTIMA Predmet demografskih istraživanja je izučavanje stanov­ ništva i njegovog razvitka na određenoj teritoriji. Dok teorij5 Naime, kod pojedinih narodnosti javljaju se gotovo svi mogući odgovori, zavisno od toga kako je stanovništvo naučilo da odgovara na pitanja o matemjem jeziku (u školi ili kasnije). Izneti problem se i ranije isticao, i njega bi trebalo razmotriti pre objavljivanja rezul­ tata narednog popisa stanovništva (1981); klasifikaciona grupa mogla bi imati sledeći naziv: — srpskohrvatski — hrvatskosrpski.

148

ska odnosno opšta demografija izučava zakonomernosti u ra­ zvitku stanovništva uopšte i njena se saznanja zasnivaju na sintezi koja se dobij a na osnovu izučavanja konkretnih popu­ lacija, odnosno pomoću metoda naučnog zaključivanja, posebna demografija je okrenuta konkretnim populacijama i u pro­ učavanjima koristi se metodom demografske analize, zatim statističkim metodom kao i drugim specifičnim i opštdm metodima (npr. istorijski, komparativni, dijalektički metod itd.). Stanovništvo koje se želi izučavati ne mora da je definisano samo pripadnošću stanovnika određenoj teritoriji već i pomoću drugih kriterijuma, ali imajući u vidu i pripadnost stanovnika određenoj teritoriji. Tako npr. postoji mogućnost da se posebno izučavaju demografske pojave (komponente kre­ tanja stanovništva i demografske strukture, zatim činioci koji utiču na komponente kretanja i na strukture stanovništva, međuzavisnost i međuuslovljenost kretanja i struktura stanov­ ništva itd.) kod stanovništva pojedinih narodnosti, a u odre­ đenoj zemlji ili na određenom području. Slične mogućnosti postoje i s obzirom na uvođenje drugih kriterijuma za definisanje populacije, koji će se proučavati sa gledišta demograf­ skog razvitka (npr. gradsko i seosko stanovništvo u određenoj zemlji ili na određenoj teritoriji; stanovništvo manjih područja u zemlji itd.). Kada su iznete pomenute mogućnosti definisanja stanov­ ništva kao skupa, za koji će se izučavati demografske osobine i pojave, imali su se u vidu neki razlozi zbog kojih demografi svoj posao obavljaju na načdn koji je delom bliži istraživaču u egzaktnim, a delom istraživaču u društvenim naukama, od­ nosno imali su se u vidu neki stavovi koji kažu nešto više o suštini demografije kao nauke. Reč je o sledećim stavovima:6 a) Predmet demografije je univerzalan — proučavanje broja, distribucije (regionalne), sastava (strukture) i dinamike populacije, odnosno činilaca koji objašnjavaju demografske pojave i strukture — bez obzira na veličinu populacije. Uzmi­ mo, na primer, proučavanje demografskih pojava i struktura kod stanovništva različitih narodnosti, kod populacija malih područja i uporedimo ih sa ispitivanjima većih populacija. Može se reći da nema razlika u predmetu studije za pomenute populacije. b) Pojedini koncepti su bolje postavljeni, odnosno mogli su da budu bolje postavljeni nego u drugim društvenim na-• • Pomenute stavove su izneli L. Tabak, J. Viet (francuski demo­ grafi) u knjizi Dtmographie (Tendences actuelles et organisation de la recherche, 1955—1965). Oni se ovde koriste što se tiče ideja, a primeri i bliža objašnjenja nekih stavova predstavljaju razmišljanje pisca ovih redova.

149

ukama. Na primer, koncept »stabilne« hipotetičke populacije,7 koji je postavljen još od A. Lotka pre 50 godina, po mnogim svojim osobinama liči na zakone u fizici. c) Faktori su malobrojniji nego u ostalim društvenim naukama, mada se model sve više komplikuje kad se želi po­ stići što bolja saglasnost sa realnošću, dozvoljavajući na taj način demografiji veće približavanje ostalim društvenim naukama. d) Metodi demografske analize su homogeni i gotovo iden­ tični za sve populacije, bez obzira na njihovu veličinu. Neop­ hodno je samo da se vodi računa o raspoloživosti podataka (duži ili kraći period, da li ih uopšte ima, razrađenost klasifi­ kacija, da li su metodi i klasifikacije standardizovani), o nji­ hovoj preciznosti, ali i o neophodnosti da se neke demografske pojave analiziraju modifikovanim metodama (npr. analiza fer­ tiliteta stanovništva u režimu postojanja regulisanja rađanja u brakovima, odnosno u režimu bez pomenute kontrole). Kod malih populacija treba voditi računa o slučajnim odstupanji­ ma, o neophodnosti da se posmatra duži period itd. Ipak, i pored navedenih modifikacija, način saznanja ostaje isti. e) Empirijska građa je, po pravilu, sigurnija nego u ve­ ćini društvenih nauka. Naime, instrumenti posmatranja (popisi i vitalna statistika) u nekim zemljama već se dugo koriste, a dobij eni podaci odnose se na čitav skup. Kao i kod drugih masovnih pojava, na osnovu metoda uzorka (reprezentativni metod) mogu se istražiti specifični problemi »dubinski«. Me­ 7 Koncept stabilnog stanovništva je teorijska konstrukcija, u stva­ ri funkcionalno-deteiministički model, odnosno familija modela, sa pretpostavkama konstantne smrtnosti po starosti i konstantne plodnosti po starosti, iz čega proizlazi konstantna stopa prirodnog priraštaja (r) i mnoge druge osobine. Sa istim pretpostavkama, ali u slučaju da je r = 0, dobija se stacionarno stanovništvo (u stvari, tablice mortaliteta), čija primena u radu na projekcijama ukupnog stanovništva po starosti i polu i radne snage po starosti i polu, na oceni proste reprodukcije radne snage (koliko će radne snage biti potrebno da se zameni usled mortaliteta, starosnog i invalidskog penzionisanja — uz upotrebu i dru­ gih tablica^ npr. tablica invaliditeta itd.), zatim kod osiguranja života, itd. je opšta. Koncept stabilnog stanovništva — u poslednje vreme uopšten i proširen — danas je od posebnog značaja i za demografsku analizu populacija, za koje se raspolaže sa manje podataka (npr. kon­ cept kvazistabilnog stanovništva s konstantnim fertilitetom po starosti i sa opadajućom smrtnošću). Primena pomenutih koncepata veoma je značajna i u demografskoj analizi, npr. u definisanju sintetičkih poka­ zatelja o mortalitetu (srednje trajanje života novorođenih) ili o repro­ dukciji stanovništva (bruto i neto stope reprodukcije ženskog stanov­ ništva). Mada je model stabilnog stanovništva hipotetičan i njegovi uslovi se retko ispoljavaju kod konkretnih populacija, njegova primena u analizi stanovništva i kod izrade projekcije predstavlja neophodnost, bez koje bi demografska analiza teško mogla da napreduje toliko ko­ liko je to došlo do izražaja u poslednjem periodu. Detaljnije o modelu stabilnog stanovništva u knjizi La concept de la population stable, OVN, New York 1966, zatim u knjizi D. Breznika Demografija; analiza, metodi i modeli, Beograd, 1977, str. 385—432.

150

đutim, istraživač raspolaže podacima za čitav skup na osnovu potpunih statističkih istraživanja (popisi, vitalna statistika), što omogućava bolje korišćenje podataka iz uzoraka. Prethodni stavovi se potpuno odnose i na istraživanja de­ mografskog razvitka kod stanovništva pojedinih nacionalnosti. Posebno treba istaći da isto tako postoje sličnosti u primeni metoda demografske analize kod ukupnog stanovništva i kod stanovništva pojedinih nacionalnosti, na primer: — Učestalost umiranja po starosti i polu za stanovništvo pojedinih narodnosti može se proučavati kad se za stanov­ ništvo određene nacionalnosti raspolaže podacima o distribu­ ciji umrlih lica date nacionalnosti po starosti i polu, s jedne, i o distribuciji svih stanovnika iste nacionalnosti po starosti i polu, s druge strane. Prvi se podaci dobij aj u na osnovu vi­ talne statistike, a drugi iz popisa stanovništva. Primenom od­ govarajućih metoda može se izračunati verovatnoća umiranja i definisati sve ostale biometrijske funkcije u tablicama mor­ taliteta itd. Razumljivo je da treba voditi računa o statističkoj signifikativnosti podataka, tj. da su posmatrani skupovi takvi, da mogućnosti pojavljivanja slučajnih odstupanja bude manje, što se može postići ili posmatranjem smrtnosti za duži period, ili da distribucija umrlih po starosti bude data po širim klasifikacionim grupama. — Fertilitet žena po starosti može se analizirati za sta­ novništvo svake nacionalnosti, ako se raspolaže podacima o distribuciji svih žena pojedinih nacionalnosti po starosti (iz po­ pisa) i sve živorođene dece za iste nacionalnosti po starosti majki, itd. I kauzalna analiza, tj. istraživanja uzročnosti komponena­ ta kretanja stanovništva (smrtnost, fertilitet, nupcijalitet itd.) i promena u demografskim strukturama odvija se na sličan način, bez obzira da li se izučava ukupno stanovništvo date teritorije ili stanovništvo pojedinih nacionalnosti na određenoj teritoriji. 3. ZNAČAJ I KORISNOST ISTRAŽIVANJA STANOVNIŠTVA POJEDINIH NACIONALNOSTI Sa gledišta naše diskusije, neophodno je videti čemu služe ispitivanja stanovništva pojedinih nacionalnosti. U ovome radu sa pomenutog aspekta obradiće se neka opšta, kao i neka specifična pitanja. a) Na ovom mestu biće iznet jedan opšti stav, iz članka Sentićeve i Breznika,8 koji je kasnije Često potvrđivan, bar kad je reč o istraživanju demografskog razvitka kod nacional­ 8 M. Sentić i D. Breznik, Demografske karakteristike etničkih, religioznih i rasnih grupa, »Stanovništvo«, broj 3—4 1968, str. 141—183.

151

nosti u našoj zemlji. »U jednoj mnogonacionalnoj zajednici nije bez značaja za ravnopravan razvitak svih narodnosti to, kakve razlike postoje u obrazovnoj, ekonomsko-socijalnoj ili profesionalnoj strukturi stanovništva pojedinih narodnosti. Su­ kobi će se ublažavati ukoliko se pomenute razlike smanjuju, odnosno ukoliko međusobne veze između pojedinih nacional­ nosti postaju tešnje (porast broja mešovitih brakova, zajedni­ čki život pripadnika pojedinih nacionalnosti u urbanizovanim sredinama, međusobno upoznavanje u pogledu jezika i drugo). Ako su razlike jednom konstatovane, onda se postavlja pita­ nje, u kojoj su meri uočene razlike uslovljene pripadnošću narodnosti (odnosno različitošću kulture, mentaliteta i drugih elemenata koji su stvorili nacionalnosti), a u kojoj meri posledica delovanja drugih faktora (ekonomskih i socijalnih razlika itd.). Verovatno je opravdana hipoteza da pripadnost narodno­ sti (ili uopšte etničkoj grupi) uslovljava demografski razvitak samo u onoj meri u kojoj i svako drugo socijalno obeležje i da će se razlike u demografskim karakteristikama ublažavati, ako dođe do ujednačavanja u pogledu ekonomsko-socijalnih uslova«. b) U našoj zemlji već je nekoliko decenija u toku proces opadanja smrtnosti. Još pre tri decenije razlike po područjima bile su velike. Međutim, danas su one veoma mnogo smanje­ ne, a opadanje smrtnosti bilo je najznačajnije na slabije razvi­ jenim područjima. Izjednačavanje nivoa mortaliteta — sem kod odojčađi i male dece — u punom je toku i stanovništvo svih područja sve više se približava nivou niskog mortaliteta. Pomenuti proces treba sagledavati i za stanovništvo različitih nacionalnosti na određenom području, odnosno kod istih nacio­ nalnosti na različitim područjima. Tako ćemo uočiti da li či­ nioci mortaliteta deluju više-manje slično, odnosno da li se razlike u delovanju pomenutih činilaca sve više smanjuju. Kod smrtnosti odojčadi i male dece takođe se ispoljava tendencija opadanja, ali su razlike — kako po područjima tako i kod različitih nacionalnosti — ostale još na višem nivou. Svakako je značajno da se ispitaju uzroci pomenutih procesa i razlika, takođe sa gledišta pripadnosti nacionalnosti. c) Slični razlozi postoje i za ispitivanje razlika i u drugim pojavama kod stanovništva različitih nacionalnosti, npr. ferti­ litet, migracija, nupcijaltet, divorcijalitet, aktiviranje ženskog stanovništva, kvalifikaciona i obrazovna struktura itd. Pome­ nute analize će pokazati na koji se način ispoljavaju mere prosvetne politike (ekspanzija školovanja kod stanovništva svih nacionalnosti s obzirom na činjenicu što deca svih nacio­ nalnosti imaju nastavu na svome jeziku), zatim politika za­ pošljavanja (veći obuhvat zapošljavanjem žena i kod onih na­ cionalnosti kod kojih je nivo zaposlenosti bio nizak itd.). Tre­ ba nastojati da se utvrdi da li se pomenute razlike smanjuju, 152

koliko pod uticajem mera različitih politika, odnosno potpuno ravnopravnog tretmana pripadnika svih narodnosti, a koliko su još prisutni otpori tradicionalizma i konzervatizma kod po­ jedinih nacionalnosti, odnosno otpori određenih sredina, kad se u realnom životu još javljaju uticaji koji usporavaju sve brži razvitak odlika stanovništva različitih nacionalnosti u svim slučajevima. 4. OSVRT NA NEKE KARAKTERISTIKE STANOVNIŠTVA PO NACIONALNOSTIMA U JUGOSLAVIJI I SRBIJI a) Sastav stanovništva Jugoslavije i Srbije po nacionalnostima

Za Jugoslaviju biće izneti podaci o strukturi stanovništva po nacionalnostima na osnovu popisa stanovništva iz 1948. i 1971. godine (tabela 1), a za Srbiju na osnovu podataka popisa stanovništva iz 1971. godine (tabela 2). Sastav stanovništva Jugoslavije po nacionalnoj pripadno­ sti u razdoblju od 1948. do 1971. godine pretrpeo je izvesne promene na koje su uticali ovi činioci: a) prirodno kretanje stanovništva (natalitet i mortalitet); Tabela 1. — Stanovništvo Jugoslavije prema nacionalnoj pripadnosti po popisima 1948. i 1971. godine 1948.

1971.

Indeks 1971. 1948.

Nacionalna pripadnost

Broj sta­ novnika

°/o

Broj sta­ novnika

#/o

Ukupno

15 772 098

100,0

20 522 972

100,0

130.1

Pripadnici naroda SFRJ Crnogorci Hrvati Makedonci Muslimani1 Slovenci Srbi

425 703 3 784 353 810 126 808 921 1 415 432 6 547 117

2,7 24,0 5,1 5,1 9,0 41,5

508 843 4 526 782 1 194 784 1 729 932 1 678 032 8 143 246

2,5 22,1 5,8 8,4 8,2 39,7

119,5 119,6 145,5 213,8 118,6 124.5

750 431 61 140 39 015 79 575 496 492 64 095 37 140 83 626 97 954

4,8 0,4 0,2 0,5 3,2 0,4 0,2 0,5 0,6

1 309 523 58 627 24 620 21 791 477 374 58 570 24 640 83 656 127 920

6,4 0,3 0,1 0,1 2,3 0,3 0,1 0,4 0,6

175,5 95,9 63,1 27,4 96,1 91,4 103,5 100,0 1'30,6

Pripadnici narodnosti SFRJ Albanci Bugari Cesi Italijani2 Mađari Uumuni Rusini3 Slovaci Turoi4

153

Pripadnici ostalih narodnosti i etničkih grupa Austrijanci5 Grci® Jevreji® Nemci Poljaci® Romi — Cigani Rusi Ukrajinci3 Vlasi Ostali

55 337

0,4

72 736 20 069

0,5 0,1

102 953 19 883

0,7 0,1

_ _

_ _

—

—

......

852 1564 4 811 12 785 3 033 78 485 7 427 13 972 21990 21722

0,0

32 774

0,2

0,0

0,0 0,1

0,0 0.4 0,0 0,1 0,1 0,1

23,1 107,9 37,0 21,3 109,9

Nisu se nacionalno izjasnili Nisu se uopšte izjasnili Izjasnili se kao Jugosloveni Izjasnili se u smislu regionalne pripadnosti Nepoznato

273 077

1,3

15 002 67138

0,1 0,3

_ —

Izvor: »Statistički bilten« broj 727, SZS, Beograd, 1972, i Aneks iz pamenutog biltena. Napomena: 1 U rezultatima popisa 1948. iskazani kao »Muslimani neopredeljeni«. * Na osnovu Londonskog memoranduma o STT od 1953. godine došlo je, po pravu opcije, do iseljenja znatnog broja pripadnika italijanske narodnosti u Italiju. 3 Po popisu 1948. godine Rusini i Ukrajinci su iskazivani zajedno. Kod računanja indeksa i za 1971. godinu sabran je podatak za obe 4 U popisu od 1953. godine broj pripadnika turske nacionalnosti je bio 259 535. Do ovakvih znatnih razlika u popisima došlo je zbog različitih izjava prilikom popisa, jer se 1948. godine jedan deo Tu­ raka izjašnjavao za Muslimane i Albance, a tek 1953. godine za Turke. Posle 1953. godine dobrovoljno su se iseljavali pripadnici turske na­ cionalnosti u Tursku. 5 U popisu od 1948. godine uključeni su i »ostali«.

b) imigracija i emigracija iz zemlje; c) zavisnost od subjektivnih kriterij uma za obeležje o na­ cionalnoj pripadnosti (građani daju odgovor na pitanje o na­ cionalnosti na osnovu svog ubeđenja); d) od ukupnog broja brakova na mešovite brakove otpada 11 do 12%. Deca iz tih brakova izjašnjavaju se za nacionalnu pripadnost oca ili majke (za decu do 14 godina odgovor daju roditelji), ili se uopšte ne izjašnjavaju; e) potomci lica koja se preseljavaju, ukoliko je u pitanju seoba na drugo homogeno etničko područje — često pohvata­ ju nacionalnu pripadnost tog drugog područja; 154

f) u 1971. godini l,9°/o stanovništva Jugoslavije nije se nacionalno opredelilo (tj. 387.991 stanovnik). Kod lica koja su dala odgovor »Jugosloven« znatan deo, verovatno, otpada na decu iz mešovitdh brakova. Tek detaljna analiza svih pomenutih činilaca, ali i rezul­ tata popisa od 1953. i 1961. godine, koji u tabeli 1 nisu uneti,9 doprinela bi objašnjenju nastalih promena u sastavu po nacio­ nalnoj pripadnosti. Nema sumnje da su osnovni razlozi pro­ mena u kretanju obe komponente prirodnog priraštaja (opšta stopa nataliteta i opšta stopa smrtnosti). Vrlo visok porast stanovništva kod Muslimana i Albanaca je, pre svega, posledica vrlo visokog odnosa nataliteta gotovo u čita­ vom periodu. Tek poslednje godine zapažena je kod Muslima­ na nešto veća, a kod Albanaca nešto slabija tendencija opaZivorođenih na 1000 stanovnika

Ukupno Crnogorci Hrvati2 Makedonci Muslimani Slovenci Srbi Albanci Bugari Mađari Rumuni Slovenci

1953.

1961.

28,8 33,3 25,4 34,6 43,6 22,7 28,0 47,5 26,9 19,7 18,1 23,1

22,8 28,1 21,1 23,8 38,5 18,1 19,3 45,3 20,8 15,2 14,8 17,3

1970/71. 17,7 21,1 15,6 18,3 23,7 15,6 15,1 38,4 16,5 11,4 11,4 13,1

Umrli na 1000 stanovnika 1953.

1961.

1970/71.

12,4 10,6 12,8 12,1 17,5 10,0 11.2 25,2 8,8 11,9 17,8 14,6

9,0 7,1 9,2 7,6 10,3 8,9 8,2 14,0 8,3 10,9 14,5 10,4

8,9 7,3 9,8 7,0 6,2 10,5 8,7 9,4 8,6 13,0 14,6 11,6

Napomena: 1 Sve stope su izračunate na osnovu vitalne statistike o broju živorođenih i umrlih po nacionalnosti i na osnovu podataka popisa stanovništva Jugoslavije o sastavu stanovništva po nacionalnosti u odgovarajućim godinama. 2 Hrvati, Srbi, Slovenci i Bugari imaju danas niske, a Mađari, Rumuni i Slovaci vrlo niske stope nataliteta. Zatim, Crnogorci i Ma­ kedonci imaju srednje, Muslimani srednje visok natalitet, a Albanci vrlo visok natalitet. Kod stanovništva svih narodnosti došla je do izražaja tendencija opadanja nataliteta. Mortalitet je vrlo brzo opadao kod Muslimana i Albanaca, opšta smrtnost počinje da raste usled de­ mografskog procesa starenja — naime, u ukupnom stanovništvu je veći procenat starog stanovništva, itd.* * Rezultati za ova dva popisa (sastav po nacionalnoj pripadnosti) objavljeni su u knjigama popisa (kod oba popisa knjiga 1).

155

danja stope nataliteta,10 dok je opšta smrtnost (usled opadanja smrtnosti po starosti i usled mlade starosne strukture) kon­ stantno opadala. Pomenuti zaključak u nešto manjoj meri važi i za Makedonce, ali treba reći da je pad nataliteta bio brži i da je u znatnoj meri došao do izražaja d, uticaj emigracije. Kod Crnogoraca bi porast na osnovu prirodnog priraštaja bio veći od prošeka za Jugoslaviju da nije 1971. godine bilo većeg uticaj a, koji potiče iz karaktera izjave, što se može videti iz podataka za Crnu Goru (na relaciji Cmogorci-Srbi). I kod Mu­ slimana je 1948. godine, verovatno, jedan od odgovara bio za drugu nacionalnost (Srbi, Hrvati). Kod Hrvata, Slovenaca i Srba prirodni priraštaj je bio ispod prošeka za ćelu zemlju. Mađari, Rumuni, Rusini i Slovaci imali su nizak prirodni pri­ raštaj. Pored toga je na smrtnost u velikoj meri uticala sta­ rosna struktura koja je bila karakteristična po odmaklom de­ mografskom procesu starenja (porast udela starih lica u ukup­ nom stanovništvu). Pomenute konstatacije posebno važe za Čehe. Međutim, kod svih naroda i narodnosti postojao je uti­ caj migracije, što se osobito može reći za Italijane i Turke (videti napomene 2. i 4. uz tabelu 1), a donekle i za Bugare, koji su imali prirodni priraštaj na nivou prošeka za Jugoslavi­ ju, ali je njihov ukupan broj bio 1971. godine nešto niži nego 1948. godine. Kad je reč o pripadnicima ostalih nacionalnosti i etničkih grupa, emigracija je imala najveći uticaj kod Nemaca (pored toga i starosna struktura) i Rusa. Kod Vlaha pak samo u 1948. godini se veći broj deklarisao na pitanje o narodnosti za »Vlahe«, dok se u narednim popisima (1953, 1961. i 1971. godine) deklarisao za »Srbe« (ovo se vidi, kad se podaci analiziraju po manjim jedinicama). Međutim, prema podacima po maternjem jeziku, oni su odgovorili »vlaški maternji jezik«. Prema tome, sa gledišta analize etničkog sastava stanovništva korisno je da se upoređuju distribucije po narod­ nosti i po maternjem jeziku. Uticaj i koji su pomenuti pod d) e) teško se mogu analizi­ rati samo na osnovu podataka popisa. Naša je pretpostavka da uticaj asimilacionih procesa (navedeno pod d) nije bio od većeg značaja. Narodnosti sa ispod 5.000 stanovnika u SR Srbiji nisu unete u tabelu 2. b) Mortalitet stanovništva opada kod svih starosti, a ra­ zlike između pojedinih narodnosti brzo se smanjuju. Jedino su se kod najmlađe starosne grupe zadržale veće razlike. Na razvijenim područjima, kod nekih starosnih grupa, mortalitet muškog stanovništva već se nalazi na višem nivou od smrtno­ sti kod istih starosnih grupa na slabije razvijenim područjima. U tabeli 3. su, ilustracije radi, dati određeni podaci. 10 Stope1 nataliteta i mortaliteta bile su po nacionalnoj pripad­ nosti sledeće:

156

_______SR Srbija____________________

1

§ Broj 8 m

s 1

3 •g

rt £

§

loicewH o* £ g D > fc ŠJ2

Izjasnili se u smislu regionalne pripadnosti 10 409 0,1 4 895 0,1 259 0,0 5 255 Nepoznato ______________ 30 274_______ 04 ________ 22 338________ 04_________1_595________ 01________ 6 341 Izvor: »Statistički bilten« broj 727, SZS, Beograd, 1972, i Aneks uz pomenuti bilten

Broj Broj

Tabela 2. — Stanovništvo SR Srbije po nacionalnoj pripadnosti 1971. godine

s 1 1 •r-,

0

157

Tabela 3. — Specifične stope m ortaliteta prema starosti i nacionalnosti, 1953. i 1970/71. godine Broj umrlih na 1 000 stanovnika 0—4 10—14 25—44

Nacionalna pripadnost

GoJüu

a) Muški Ukupno

1953. 1970/71.

12,9 9,4

37,3 13,6

1,2 0,6

3,3 2,7

9,4 7,3

1953. 1970/71. 1953. SttSSŽS 1970/71. Makedonci 1953. 1970/71. Muslimani 1953. 1970/71. 1953. Slovenci 1970/71. 1953. Srbi 1970/71.

10,6 7,3 13,2 10,6 12,2 7,0 18,4 7,0 10,8 11,8 11,4 9,3

27,3 9,2 36,1 10,0 37,1 11,4 60,2 19,2 17,2 6,4 30,7 10,2

1.4 0,7 1,2 0,4 1,2 0,5 1,9 0,6 0,7 0,5 1,1 0,6

2,8 1,9 3,2 3,1 2,6 1,7 4,8 2,4 3,3 3,9 3,2 2,6

7,7 5,5 9,5 8,9 7,1 5,2 14,3 5,7 8,8 9,9 9,4 6,6

1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71.

23,1 9,2 9,5 9,7 12,5 14,0 17,8 15,3 12,9 13,3 15,9 12,9

85,7 27,3 22,6 11,5 26,9 8,0 33,8 18,1 32,1 7,4 40,6 11,0

2,6 0,7

0,6

5,3 1,9 2,1 1,9 2,9 3,1 4,1 2,2 4,6 3,0 3,2 (4,0)

12,7 6,2 6,7 6,0 7,6 9,1 8,2 7,0 7,7 7,0 10,7 7,5

1953. 1970/71.

12,1 8,3

34,7 12,8

1,0 0,4

3,2 1,5

6,9 4,0

1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71.

10,6 7,3 11,5 9,0 11,9 6,1 16,6 5,9 9,2 9,4 11,0 8,3

27,2 9,8 31,8 8,6 33,2 11,9 58,0 16,4 13,0 5,8 28,4 8,8

0,8 0,2 0,8 0,3 0,8 0,3 1,6 0,5 0,5 0,4 0,8 0,4

3,5 (0,1) 2,5 1,4 3,5 1,0 5,5 (0,2) 1,8 1,5 3,2 1,4

7,0 4,2 5,8 4,1 7,0 3,1 10,8 4,3 5,0 4,2 7,3 4,1

Ukupno

45—64

Narodi SFRJ Crnogorci Hrvati

Narodnosti SFRJ Albanci Bugari Mađari Rumuni Rusini Slovaci b) Ženski Ukupno

bis 0,9 0,7 1,0

Narodi SFRJ Crnogorci Hrvati Makedonci Muslimani Slovenci Srbi

158

Narodnosti SFRJ Albanci Bugari Mađari Rumuni Rusini Slovaci

1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71. 1953. 1970/71.

27,4 9,6 8,0 7,6 11,4 12,0 17,8 14,0 11,0 10,2 13,4 10,5

91,0 31,1 21,5 7,6 21,0 7,0 33,5 10,5 29,8 7,9 30,1 5,3

3,2 0,4 (1,4) 0,8 0,4 Ofl

(i,ö)

11,1 2,3 1,8 0,9 2,3 1,4 3,2

U

2,8 1,1 2,3 1,2

14,1 4,5 5,6 4,1 5,6 4.4 8.4 2,5 7,0 3,8 7,0 3,5

Napomena: Izračunato na osnovu podataka vitalne statistike o distri­ buciji broja umrlih prema starosti, polu i narodnosti, i popisa stanovništva o distribuciji ukupnog stanovništva po starosti, polu i nacionalnoj pripadnosti. Ako su stavljene tri tačke (...), onda u pomenutoj kalen­ darskoj godini nije bilo smrtnog slučaja u odgovarajućoj sta­ rosnoj grupi. Ako je podatak dat u zagradi, smatra se da po­ dataka nije statistički signifikantan. Trebalo bi posmatrati više godina. Ovo važi i za slučajeve sa tri tačke. Specifične stope su date u tabeli 3 samo za neke grupe starosti, jer i te grupe veoma dobro reprezentuju učestalost umi­ ranja. Slične su tendencije, naime, i u susednim grupama starosti.

Optša stopa smrtnosti nije pokazatelj intenziteta umira­ nja, pošto zavisi od starosne strukture stanovništva. Specifične stope umiranja po starosti, pak, veoma dobro ilustruju uče­ stalost umiranja, a njihovo računanje u različitim vremenskim periodima ukazuju na promene koje su se ispoljile u prošlom periodu. Kao što vidimo iz podataka tabele 3, u posmatranom periodu je došlo do značajnog opadanja smrtnosti, ali i do smanjenja razlika od stanovništva jedne do stanovništva druge narodnosti. c) Koje su promene nastale u broju lica sa školom višom od osnovne po nacionalnoj pripadnosti u Jugoslaviji, prikazano je u tabeli 4. Samo za deset godina ukupan broj lica koja raspolažu školom za kvalifikovane radnike, gimnazijom, srednjom stru­ čnom školom ili fakultetom gotovo je udvostručen (podaci za ćelu zemlju). Broj lica sa višom školom je pak utrostručen. Kada se analiziraju podaci o broju lica sa pomenutim vrstama školske spreme prema nacionalnoj pripadnosti, vidi se da je broj školovanih lica najbrže rastao kod onih nacionalnosti kod kojih je ranije bio veoma nizak (Muslimani, Makedonci, Albanci). Kod ostalih nacionalnosti proces obrazovanja — posmatran sa dinamičkog aspekta i upoređujući ga sa jugoslovenskim prošekom — išao je dosta ravnomerno. Demografska istraživanja razvitka stanovništva prema na­ cionalnoj pripadnosti u Jugoslaviji pokazala su da su razlike 159

160

n i Mi CD

s§* n i

«

CO

SSS U S sli

gii us

ni n i CO

f

©

lsi *15 §s!

hs n i m

n t k«

II

fl sss sss” sss sgs gaf sss aui^-> ssi «■»*•-< c o « c 4 c~ to •-< A ^ t-n ~*m\a

001 794 179.2

423 375 131,3

CD f *0 CD i> 'S

i

1 5* to

S

i

§

1

•3 os |

W

raspolagalo rezultatima.

Narodnosti SFRJ'

i i

774 397 135,1

T3 M

116 160 101,0

^ 3 ^to * 3• 'd jc ojr d 3'd C^O ^3'S 235 225 225 225 225

COM

^ 3 uep ^D- 3'ö ®ä d S ac

as es W > 8^ 0>*°

h§^ SS

to t- *0

n

620 622 143.3

m

161

u demografskim karakteristikama nacionalnosti neosporno re­ zultat dugogodišnjeg razvitka stanovništva. Isto tako one su rezultat socijalno-ekonomskog razvoja u prošlosti, zatim po­ stignutog stepena razvoja na području gde pripadnici nacional­ nosti žive, stepena kulturnog i obrazovnog nivoa, itd. Kod mnogih demografskih karakteristika nacionalnosti već postoji tendencija smanjivanja razlika, dok su kod nekih drugih ra­ zlike ostale naglašene. Može se prihvatiti zaključak — ovo važi i za grupe stanovništva koje se diferenciraju po drugim karakteristikama — da je delovanje bioloških faktora na de­ mografske procese slično i da se može menjati u veoma dugo­ ročnim razdobljima, dok je delovanje sredine (pod ovim se podrazumeva delovanje socijalno-ekonomskih, socijalno-kultumih itd. činilaca) osnovno za razlike u demografskim oso­ binama. Potvrda ovog zaključka nalazi se, između ostalog, i u tome što se promene dešavaju često i u veoma kratkim razdobljima. Ravnopravan položaj nacionalnosti u Jugoslaviji doprineće da se ostvare povoljni opšti ciljevi u pogledu demo­ grafskog razvitka svih nacionalnosti, na primer, smanjenje smrtnosti uopšte na najniži mogući nivo (posebno smrtnost odojčadi), eliminisanje nepotrebnog morbiditeta, svesno rodi­ telj stvo, podizanje obrazovne strukture stanovništva na što viši nivo, shodno mogućnostima, pomoć ženi da može učestvovati kako u privrednom i društvenom životu tako i u reprodukciji stanovništva, puna zaposlenost, smanjenje ekonomske emi­ gracije itd. Kratak osvrt na sastav stanovništva po nacionalnoj pri­ padnosti, na smrtnost i na obrazovnu strukturu stanovništva, takođe po nacionalnoj pripadnosti, dat je samo radi ilustracije, kako bi se ukazalo na značaj i korisnost demografskih analiza po nacionalnoj pripadnosti. Pomenute su analize neophodne osobito za zemlje koje imaju višenacionalnu strukturu stanov­ ništva. Redovna statistička služba trebalo bi da pruži potrebne podatke za demografska proučavanja, ali bi takođe trebalo imati u vidu da se neki specifični problemi moraju proučavati i u »dubinskim« demografskim anketama, što znači da bi u odgovarajuće upitnike trebalo uključiti pitanje o nacionalnoj pripadnosti.

162

DISKUSIJA

DANICA MILIC ULOGA EKONOMSKOG FAKTORA U FORMIRANJU SRPSKE NACIJE

Ovaj prilog diskusiji odnosi se na pretpostavke za formi­ ranje srpske nacije s obzirom na ekonomski faktor. Istraživa­ njem sam došla do onih karakteristika koje su neposredno vezane za razvoj novog društva. U ovom toku razvoja uočavamo tri etape, i o svakoj od njih iznete su posebne karakteristike. Za razliku od drugih evropskih zemalja u kojima su se novi društveni i privredni oblici, koji su označavali i nov kapitalistički sistem razvijali u krilu feudalnog društva — u balkanskim zemljama njegovi su nosioci bili pripadnici drugog naroda, u odnosu na ostale mase stanovništva. Tu su se ele­ menti socijalnih razlika preplitali s elementima nacionalnih, što je davalo i pečat čitavom periodu oslobodilačkih borbi u kojima su isticana dva cilja: nacionalno i socijalno ekonomsko oslobođenje. Ova specifična situacija rađala je i niz drugih suprotnosti koje su, kada je reč o privrednom životu i pojavama u njemu, takođe bile složene. Nalazeći se po svom geografskom položaju upravo na mestu preko koga su i ranije prelazile komunika­ tivne spojnice Istoka i Zapada, beogradski pašaluk se, sticajem takvih okolnosti, uklapao u stanje koje je u poslednjim dece­ nij ama XVIII veka odlikovalo odnose između Austrije i Turske. Postepeno, i u skladu sa razvojem svojih privrednih snaga istupajući prvenstveno kao izvoznik stoke, tada veoma tražene robe na evropskom tržištu, srpski trgovci su u okvirima Turske, odnosno koristeći prava i povlastice iz austro-turskih ugovora postali stalni učesnici u ovom prometu. Ovaj uprošće165

ni prikaz, u stvari, odražava promene koje su se tada odi­ gravale. Uporedo sa jačanjem spoljnog tržišta teklo je i formiranje unutrašnjih odnosa, kao rezultat razbijanja okvira naturalne privrede, što je bilo neobično sporo i povezano sa nizom te­ škoća. Istovremeno olakšan razvojem privrednog života, uspon trgovine bio je usporavan nizom administrativnih mera, bilo sa austrijske ili turske strane, a kasnije i unutrašnjim smet­ njama koje je porađao monopol najbogatijeg sloja trgovaca. S obzirom na dažbine koje su teretile seljake, protivrečnosti su bile u tome što su ove mere posredno uticale i na razvoj robno-novčanih odnosa kao izvora prihoda seljaku ko­ jim je mogao da reguliše svoje dažbine. Pored stoke i njenih proizvoda kao osnovne izvozne robe, iz beogradskog pašaluka izvožene su već tada i druge sirovine. Uvoznu robu, pored soli i žitarica, sačinjavali su, u izvesnoj meri, i zanatski i industrijski proizvodi. Glavni nosioci ove gradske trgovine bili su oličeni u po­ javi specifično formiranog tipa orijentalnog trgovca, Grka, Cincarina, Jevrejina, Turčina. Nosioci izvozne trgovine bili su uglavnom Srbi. Akumulacija iz ove trgovine ostaje njima, kao što akumulacija iz gradske trgovine ostaje prvima. Centar iz­ vozne trgovine postalo je selo, a njeni nosioci doskorašnji samoodgajivači stoke. To je bio sadržaj novih promena, čime je trgovina stokom postala, i ako ne isključiv, ali svakako naj­ važniji način afirmacije srpske trgovine, a time i privrede na inostranom tržištu. U ovoj početnoj etapi novog srpskog društva osnovne su oznake, pored pojave sloja seoskih trgovaca, njihovo imovin­ sko diferenciranje i njihove težnje ka slobodi trgovanja i traženje nesmetanih puteve u vreme kada je sve bilo poveza­ no sa nizom dozvola i dažbina koje su uslovljavale njihovo dobijanje, sa pravno-imovinskom nesigumošću koja je svakim danom sve više jačala kao i težnjom za formiranjem sopstvenog zemljišnog poseda kao osnove za dalji razvoj i jačanje privredne delatnosti, u ovome slučaju poljoprivrede stočar­ stva. Ekonomska zaostalost, nizak stepen razvoja gradske pri­ vrede, u to vreme, su vodile posebnoj vrsti razvoja kapitaliz­ ma na selu. Nju je uočio i Marks govoreći o slučaju razvoja ovčarstva u Engleskoj. Prema tome, posebna varijanta eko­ nomskih i društvenih odnosa bila je polazna osnova za dalji razvoj u beogradskom pašaluku na prelazu XVIII u XIX vek. Pored ostaloga i nacionalne svesti i srpske nacije. Kada je reč o istorijskoj pojavi prvog srpskog ustanka, treba ukazati da su se upravo u tome razdoblju stvarali dalji uslovi za razvoj prve etape u procesu formiranja ovog društva,vodeći računa o dvojakim uzrocima. Onima koji su poticali iz unutrašnjeg života društveno-političkog razvoja, ugroženog većom eksplo­ 166

atacijom početkom XIX veka, koja je produbljavala već posto­ jeću nacionalnu protivrečnost u složenim odnosima beograd­ skog pašaluka. I drugo, politički uzroci koji su bili okvir u kome se odvijao ustanak u jednoj provinciji sa posebnim gra­ ničnim položajem u turskoj imperiji, o čemu je bilo više reči u drugim prilozima. Okviri stvoreni pobedama u prvom ustan­ ku i mnogim njegovim tekovinama bili su vrlo povoljni za privredni razvitak koji je, istovremeno, bio i otežan realnim istorijskim uslovima ustanka u kojima je samo pet godina bilo relativno mirnijih. Uprkos svemu, ekonomski potencijal Srbije došao je u tim godinama do većeg izražaja, iako su efekti ekonomskog razvoja dopunjavani i rezultatima mera vanekonomske prinu­ de: trgovačka akumulacija kapitala dopunjavana je prikuplja­ njem i grabljenjem imovine turskih vlasnika, što se sve gomilalo u rakama velikaša. Stočarstvo je i dalje kao privredna grana pružalo najširu osnovu za trgovinu, ali je posredno uticalo na društvene promene, budući da su njegovi nosioci bili u isto vreme i nosioci društvenog progresa svoga doba. Ustanak je ukinuo neke od razlika koje su postojale na rela­ ciji selo-grad, seoski i gradski trgovac, a situacija se rešavala u korist sela, koje je počelo da osvaja grad infiltracijom novih snaga sa sela. Veliki broj doskorašnjih samo seoskih trgovaca postao je i deo starešinskog kadra u ustanku zadržavajući svo­ je ranije zanimanje kao osnovno, i tada i kasnije. Trgovina kao zanimanje postala je masovna pojava, iako su se nejedna­ kosti unutar ovog sloja i dalje ispoljavale. Pored svih zajedničkih odlika koje su uočene u analizi specifičnosti pojava u privredi i društvu, u beogradskom pašaluku u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka, kao za­ jednički imenitelj izbija fenomen pripadnosti srpskom narodu, koji se vremenom još više istakao posle uspeha ustanka, jer je polarizacija na narod koji je u svemu bio potisnut, a po­ sebno u privrednom pogledu, i na onaj drugi narod koji je uživao privilegije — i dalje vršena, ali sada u obrnutom smeru. O tome svedoče i odgovarajući zakonski akti i naredbe ustaničkog perioda, koji su još više doprineli učvršćivanju snage i značaju funkcije nosilaca ovog sloja. Ovde treba da se ukaže na još jednu pojavu koja je bila povezana sa pripadnošću određenom narodu, a bila je od veli­ kog značaja i pre, a i tokom ustanka. Reč je o privrednoj saradnji, pre svega trgovaca Srba iz susednih oblasti Austrije i Ugarske, koji su na razne načine pomagali uspon i razvoj trgovaca u beogradskom pašaluku.naj češće posredovanjem i plasiranjem njihove robe na dalja evropska tržišta i stalnim uvlačenjem u trgovinu sve novih i novih ljudi. Sto se karakteristika ovog trgovačkog sloja iz susednih oblasti Austrije i Ugarske tiče, oni su u svemu već bili izra­ 167

ženi kao posebna društvena grupa koja je, u celini uzev, iako sa pojedinačnim razlikama, raspolagala već značajnom aku­ mulacijom trgovačkog kapitala, zauzimala odgovarajuće pozi­ cije u društvu i preduzimala akcije koje su svedočile o for­ miranoj svesti klase, i nacije. O delatnosti već ranije formiranih srpskih trgovačkih kompanija, čija je polazna tačka za udruživanje bila na naci­ onalnoj osnovi, ima poznatih podataka pa je to potrebno imati u vidu ako se govori o uticaju na razvoj trgovačkog sloja u susednoj Srbiji i formiranju njegove svesti kod srpskih trgo­ vaca, tj .na formiranje njihovih težnji da se uzdignu i steknu svoj društveni položaj i značaj. U okviru pitanja koja se mogu postaviti u ovoj prvoj etapi razvoja srpske države i društva je i pojava i ocena zna­ čaja zajedničke teritorije, u našem slučaju beogradskog pašaluka, koji je predstavljao po razmerama dosta malu ali ipak jedinstvenu i povezanu celinu. U ovim okvirima razvijali su se dalji i složeniji privredni oblici, koji su nužno vodili kohe­ ziji tog stanovništva upućenog, u raznim slučajevima društve­ ne podele rada, jedne na druge. Drugo, reakcija na depresivni period srpskog ustanka 1813. i 1815. bila je upravo u tome što je narodni razvitak doveo do bujanja privrednog života, do razgranjavanja novih privrednih grana, umnožavanja nosilaca privrednog života, di­ ferenciranja unutar ovoga sloja uglavnom na osnovu imovin­ skih razlika. Tok političkog života ove društvene zajednice, obuhvaćene okvirima vazalne kneževine Srbije, umnogome se poklapa sa tokom privrednog razvoja, njihove su se manife­ stacije preplitale, uzajamno uticale i podsticale. Ovde je na­ ročitu ulogu odigrala primena fermana iz 1830—1833, stva­ ranje slobodnog sitnosopstveničkog seoskog poseda sa kojim uporedo teče i pokret zagrađivanja i zahvatanja zemlje. Međutim, valja istaći i to da je veliki broj zahteva nove države, uperen prema seljaku i drugom stanovništvu, nepo­ voljno odjekivao, jer su imovinske mogućnosti ovih bile u ne­ skladu sa velikim zahtevima za dažbinama. Ojačale su i težnje za slobodnom privrednom aktivnošću, trgovinom, koje su bile ograničavane specijalnim režimom, koje je ove slobode kočio u interesu privrednog monopola jedne manje grupe, sa Kne­ zom kao glavnim eksponentom centralističkih težnji na čelu, i u državnoj i u privrednoj politici. Ostvareni stepen unutrašnje samouprave bez obzira na sizerenske okvire, koji su se odražavali još nekoliko decenija, bio je dovoljan da se razbukti privredna aktivnost u ranije postavljenim oblastima. Ovde se, pored promene u agraru, u prvom redu misli na promenjen stil života i rada koji u uslovima prelaska sa nomadskog na ustaljeni način života ima sa­ 168

svim druge perspektive. Sada se pažnja posvećuje obradi i kultivisanju zemljišta, uvođenju novih vrsta u gajenju poljo­ privrednih kultura i u stočarstvu. Otpočinje i sistematska eks­ ploatacija rudnog blaga, razvoj zanata u novim evropskim gradovima. Za trgovinu kao privrednu granu bili su, u ovom periodu, stvoreni bolji uslovi nego ranije, i tokom godina oni su se još više poboljšavali. Nasuprot nužnom zakonu razvitka tržišta,, na kome 6U delovali stihijski zakoni privrednog razvitka, kon­ kurencije, delovale su kao protivteže i mere koje Knez, da bi ukrotio ove zakone nasilno sprovodio. Ishod je bio u Kne­ ževu korist, tj. u njegovom obezbeđivanju monopola na tržištu stoke i soli kao dveju najvažnijih grana. Borba između tih dveju sila, slobodnog tržišta i monopolizma Kneza, ometala je brzinu i tok razvoja ovog početnog stadijuma trgovačkog kapitala. Pa ipak, iako dovoljno snažan da da pečat jednom periodu privrednog razvoja, ovaj knežev monopolizam nije bio u stanju da onemogući tendencije u konkurenciji i nužni pro­ ces kapitalističkog razvoja sa manjim ili većim oscilacijama, koji je nadživeo i ličnost i vreme delovanja i kneževu moć. Otuda u trgovini Srbije u periodu do 1838. odsustvo slobode, trgovine koja se posle Ustava ipak razvijala kao slobodna označavajući početak liberalizma u trgovini Srbije XIX veka. Broj učesnika u prometu ogromno je narastao. To je bilo za­ nimanje kome se odao svako pa i sa malo početnog kapitala u džepu, bez obzira na drugo zanimanje i društveni položaj. U redovima trgovaca se pored seljaka-stočara, kneza i velika­ ša susretao i pop i učitelj i činovnik. Knez je, prema učešću stranih trgovaca, zauzeo poseban stav koji je obeležio merama zaštite domaćeg trgovca i doma­ ćeg tržišta, računajući pre svega na sopstvene interese. Ovde se može govoriti o nacionalnom obeležju privredne politike. Kada je reČ o povezivanju unutrašnjeg tržišta, o njegovoj otvorenosti i pristupačnosti svima, dolazile su do izražaja i primese feudalnog shvatanja i postupka koje su se ispoljavale u zabrani trgovanja i istupanja na nekom trgu, u određivanju užih okvira od onih koje bi ovaj posao morao da ima. Ovaj se period odlikovao i konsolidacijom unutrašnjeg tržišta, nje­ govom organizovanošću, iako se baš na njemu žestoko razbuk­ tavala vatra u borbi za prestiž na relaciji selo — grad. Razlike su se uvećavale dobijajući, kasnije, i političko obeležje. Glavni oblici u kojima je živelo ovo unutrašnje tržište, pored grad­ ske trgovine u čaršiji, trgovine određenim pazarnim danima, je i ustaljivanje sve bolje organizovane trgovine, u određenim periodima i na određenim mestima, poznatim kao »panađur« (vašar). U odnosu na povezivanje raznih privrednih regiona, za stvaranje jedinstvenog tržišta najviše značaja imala je trgovina na vašarima, koji su svojom mrežom po određenom 169

redosledu obuhvatali ćelu zemlju. Zakonom iz 1839. regulisano je sve u vezi sa njima. Već u XVIII veku izbio je po svome značaju među najvažnije panađure na Balkanu onaj u Valjevu. Posle uredbe iz 1838, kojom je propisana i usmerena aktivnost ovih tržišta, oni su bili više okrenuti prema unu­ trašnjem nego spoljnom tržištu postajući sve manje stecište stranih trgovaca. Ovde je opet došla do izražaja težnja da se zaštiti razvoj domaćeg zanatlijskog staleža, koje je otpočeo razvoj u uslovima jake konkurencije inostranih zanatlija, a još više trgovaca industrijskom robom. Naj pozitivni ja uloga panađura posle nove organizacije i sređivanja prilika na ovome tržištu bila je u oživljavanju prometa među nahijama, a kasnije okruzima. Na panađure su ljudi dolazili uprkos slabim komunikacijama udaljenosti i svakakvim teškoćama. Panađuri su tokom XIX veka gubili svoj značaj u obrnutoj srazmeri sa jačanjem gradskog tržišta i ustaljenim načinom trgovanja, tako da su kao relikti često ostajali manje-više simbolično prilikom crkvenih slava. Jedan se broj i dalje održavao sve do naših dana, ali zbog čisto komercijalnih razloga. Nesumnjivo je trgovina više od ostalih privrednih grana bila uslovljena dobrim komunikacijama, čiji je razvoj još du­ go vremena ozbiljno zaostajao za potrebama. Pa ipak, i ovde je nešto učinjeno s obzirom na aktiviranju vodenih puteva, tokom ovog perioda, prosecanju novih, podizanju mostova i sličnih objekata. I jednom sagrađene komunikacije i uspo­ stavljen stalan trgovački kasnije i poštanski saobraćaj, i te kako je imao značaja i za druge oblike veza među stanovni­ štvom ove inače male kneževine. Privredni život bio je snažno aktiviran, pre svega u gradu razvojem zanata, gradske trgovine, kasnije i formiranjem gra­ dova kao administrativno-upravnih centara. Niz ovih gradova koji su tada ponikli ovo najbolje potvrđuje, mada je bilo i takvih koji su iščezli, jer kao središte novog nacionalnog živo­ ta nisu igrali nikakvu ulogu. Ovde treba istaći i unutrašnji život ovih naselja u kojima su se razvijali i prvi oblici organizovanja prosvete, koja je dala domaće kadrove privredi, trgovini, kasnije i poljoprivredi i rudarstvu. Potiskivanje sta­ rih snaga čaršije i prodor i suvereno ovladavanje nove bur­ žoazije ispoljilo se u preuzimanju običaja i načina života ra­ nijih uglednih ljudi i uvođenju novih modernih navika, uki­ danju jezika gročkog kao poslovnog. Srbi su sada postali starešine esnafa, odbornici, kmetovi, dobrotvori, pomažući čla­ novi raznih dobrotvornih akcija i prosvetnih poduhvata, pret­ platnici na novine i knjige. Ne treba posebno isticati da je među njima najčešće zanimanje bilo trgovac, zanatlija, pa tek onda činovnik. 170

U ovoj, kako smo obeležili, drugoj etapi formiranja srpske nacije i nadalje su značajno uticali došljaci iz susednih oblasti. Pre svega Srbi-intelektualci, trgovci, zanatlije, nosioci novih i modernijih shvatanja, znanja i veština. I doseljavanja iz dru­ gih oblasti koje nisu bile u sklopu kneževine bila su stalan oblik povećanja, populacije, i njihovo brzo srastanje sa po­ stojećom sredinom, ukazuje i na želju za uključivanjem u nju, na otvorenost te sredine i njenu želju za asimilacijom. Bile su česte migracije i u okviru same kneževine, koja je, sa svoje strane, ukazivala na povezanost stanovništva ove te­ ritorije. O velikom udelu ostalih faktora istaknuto je u osta­ lim prilozima u ovoj diskusiji. Treće, u procesu modernizacije u raznim sferama društve­ nog i privrednog života, koji karakteriše poslednje decenije XIX veka, od kraja 60-tih godina, glavni je akcenat bio na modernizaciji, koja je nalazila svoj odraz u privredi. Pored doslednije primene i izgradnje privremenog zakonodavstva, osnivanja prve banke, početka kovanja sopstvene monete, pri­ premalo se i za prelazak na nov sistem mera. Deceniju kasnije usvojen je Zakon o zaštiti domaće industrije; pokušala su da se osnuju prva domaća akcionarska društva; otpočela je reali­ zacija niza programa u izgradnji železnica, a potom i naoružavanje preko zaključivanja državnih zajmova. Prihvaćena je internacionalizacija dunavske plovidbe; privlači se u zemlju strani kapital pod posebnim uslovima; uspostavljene su u ve­ ćem broju spoljno-trgovinske veze sa nizom zemalja što se upotpunjuje posle Berlinskog kongresa i nizom adekvatnih bi­ lateralnih trgovinskih sporazuma. Poslovanja u vidu fondova u kojima se manipuliše akumulisanim državnim i privatnim kapitalom trebala su da prevaziđu fazu zelenašenja, koja je i te kako uzela maha u Srbiji. Organizacija privrede, donošenje raznih mera, priprema trgovinskih ugovora — vršilo se preko organizovanih akcija ljudi iz privrede, među kojima je bilo sve više školovanih sinova u stranim školama. Preplitali su se razni uticaji koji su pretili da nadjačaju nekadašnji, gotovo isključivi uticaj Austro-Ugarske Monarhije, pri čemu svakako ne treba zane­ mariti značaj francuske kulture i belgijskog, engleskog pa i nemačkog kapitala. U tom periodu možda više nego ranije pojavili su se elementi nacionalne isključivosti, ne samo kada je reč o odbrani od konkurencije već i u dobij anju koncesija i položaja. Pojedine beneficije odnosile su se samo na pri­ padnike srpskog naroda. I ovaj se tok privrednog života nastavio i novi su se problemi javljali sa prisjedinjavanjem novih teritorija, sa nji­ hovim uključivanjem i priključivanjem već formiranom or­ ganizmu. 171

Prema iznertom, postoji dakle podudarnost u razvoju srp­ ske nacije i razvoju trgovačkog kapitala, i njegovih nosilaca što se u iznetim fazama poklapa. Međutim, smatram da je ovo jedan od izrazitih slučajeva koji ukazuju na posebnost u istorijskom razvoju srpske nacije XIX veka. Iako je potrebnoiz navedenih primera izvoditi dalji zaključak da li je privredni razvoj imao nekog bitnog udela u formiranju srpske nacije, mislim da bi odgovor morao biti pozitivan. Shvaćena u vre­ menu i prostoru na koji se sve to odnosi. Postoji, naravno, i shvatanje o tome da je ovaj ekonomski faktor u razvoju srp­ skog dništva bio mnogo slabiji nego što se prikazuje. Takva su shvatanja, po našem mišljenju, rezultat nepoznavanja konkretno-istorijskih prilika koje .istini za volju, u nas nisu u svemu dovoljno izučene. Isto tako ne bi vredelo u razvoju tražiti i neke elemente kojih- u razvoju te specifične situacije u Srbiji nije ni bilo.

172

BRANISLAV ĐURĐEV: NAPOMENE O ODREĐENJU NACIJE

Ovde se ističe da bismo trebali da priđemo izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije sa stanovišta marksizma. Sa kojeg marksizma? Da li sa posmarksističkog apsolutnosociološkog stanovišta, da li sa izvornog marksizma ili stojeći na izvornom marksizmu savremenog marksizma? To nije sve­ jedno. Druga moja primedba je da ja pojam »istorijski« shvatam znatno šire nego što se to obično misli. Slažem se sa drugom Mitrovićem, tj. smatram da pojam istorijski obuhvata i procesualnu i tekovinsku stranu. Postmarksizam, kao i pozitivizam, uzima u obzir samo procesualnu stranu, a o tekovinskoj strani malo vodi računa. Iz procesa u tekovinskoj strani istorijsko se taloži u prirodu čoveka. Treba suprotstaviti prirodno-istorijski prilaz, onaj koji je zastupao Marks, postmarksističkom apsolutnosociološkom prilazu. Bez toga nećemo prići fe­ nomenu nacija, što je i procesualni problem. Sa tekovinske strane to je prirodno-istorijski problem. U referatu povodom jubileja druga Tita ukazao sam na to da drug Tito istorijskim problemima prilazi prirodno-istorijski, a ne jednostrano soci­ ološki. I drugo, da je drug Tito baš u govoru našoj Akademiji istakao da je socijalizam proces socijalnog i nacionalnog oslo­ bođenja čoveka, čovekove ličnosti. Takođe, zastupam gledište da je do modeme civilizacije, istorija bila imperijalna, a da sada postepeno postaje antiimperijalna. Ovo sve sam kazao kao napomene, te bih prišao i samom pitanju nacije. Ovome kao i problemu razvitka naroda koji prethodi postanku nacija mora se prići kao prirodno-istorijskom razvitku koji ima i svoju prirodnu i svoju istorijsku stranu. Te etničke fenomene moramo posmatrati i u njihovom prirodnom i u istorijskom razvitku. Svi odgovori koji su ovde dati o fenomenu nacije polaze sa stanovišta procesualnog. Cak se tvrdi da je to čisto istorijska tvorevina. U Vlahovićevom 173

referatu to se citira. Vlahović ne zastupa samo to, ali citira gledište da nacija nije etnička kategorija. Moslim da se tu moraju posmatrati prirodnoetnički elementi, prirodna etnička strana, a i kulturno-istorijska strana. Pri tome kulturno nije samo ono što se zove nadgradnja. O tome sam i pisao, ali na žalost, to se ne pominje. Nacija je takođe etnička kategorija, ali etnička kategorija koja je istorijski formirana u onom smislu o kome mi govo­ rimo, tj. ne samo kao proces nego i kao taloženja u prirodu čoveka. Nacija je etnička kategorija koja se organizuje na izvesnim društvenim pravima — bilo da su to prava nacional­ ne države, bilo da su to kulturno-istorijska prava, odnosno kulturna, bilo da su to neka druga prava. Pri tom jezik ima, razume se, svoju ulogu. Nacija se formira na narodu. Jezik je pre prirodno svojstvo čoveka, nego njegovo društveno svoj­ stvo. Iako se prirodno-istorijski razvija, on je prirodno svoj­ stvo čoveka. Jezik nije vezan za društvo, nego za društvenu zajednicu, bilo da je ona plemenska ili posle društvena. On na kraju nije vezan za društvo, nego za narod. Kad je reč o jeziku koji povezuje naciju, tada zadiremo u književni jezik. Jedan jezik ne mora da formira jednu naciju. Ali, nacija mora biti na jednom jeziku, jednom, već sam rekao, književ­ nom jeziku. Nisu se samo kod nas različite nacije — kao što su srpska, hrvatska, muslimanska i crnogorska — formirale na jednom jeziku. Dobro je poznat slučaj Belgije, Svajcarske. Svajcarska nije jednonacionalna država, nego višenacionalna. Svajcarska nacija ne postoji u smislu u kojem taj pojam mi upotrebljavamo. U kulturnom smislu postoji romanska Svaj­ carska i germanska Svajcarska. Ili, na primer, američka na­ cija, koja je još donekle u etnografskom formiranju. Ipak je najvažniji element saobraćaja u čovećanstvu, od njegovog po­ četka do danas. Ogromno su narasla sredstva saobraćaja izme­ đu ljudi, čak počinju da se i preovladavaju jezičke barijere. Ali, jezik je još najvažnije sredstvo saobraćaja. Da bi se stvo­ rilo unutrašnje tržište, preko je potreban saobraćajni jezik. Za stvaranje tržišta jezik je od ogromnog značaja, jer u trgo­ vini moraš da se sporazumevaš. Prema tome, saobraćajni jezik je važan element i u formiranju nacije. Hteo bih da ukažem na Ekmečićevu formulaciju formira­ nja jugoslovenskih naroda na osnovu religije, a ne na osnovu jezika. Pre svega, Ekmečić nije to rekao za jugoslovenske na­ rode, kako je ovde neko napisao u jednom referatu, nego je rekao za srpskohrvatski preporod. Drugo, on je, istina, iz srpskohrvatskog preporoda izveo dalekosežne zaključke. Srp­ ska nacija se prema bugarskoj naoiji, a i prema makedonskoj naciji formirala na jeziku. Cak se i crnogorska i srpska nacija nisu razdelile po religiji. Srpska se prema hrvatskoj i musli­ 174

manskoj formirala po religijskom kriterij umu. Religija odvaja srpsku od hrvatske nacije. Pri tome ima ulogu srpska crkva, ne religija kao takva. U Bosni se uglavnom to tako. i obra­ zovalo kako kaže Ekmečić, ali tu je odnos uglavnom srpsko-hrvatski. Nije jedino zbog toga što nije razvijena buržoazija. Pored toga momenta postoje i drugi elementi. Tu se, zaista, postavlja pitanje kako se nataložila istorija — s te strane moramo da priđemo. To Ekmečić nije učinio. Nisam hteo da o Ekmečićevom prilazu govorim ranije zbog toga što je u to vreme postojala politička kampanja protiv njega. Ne kažem da marksisti ne treba da se suprotstave tom njegovom sta­ novištu. Ja se sad suprotstavljam, ali u ono vreme kada je bila politička kampanja naročito nisam hteo da se složim sa nekim pravaškim ocenama njegovog stava. M. Gros ima pravo kad kaže da Ekmečić pojednostavljuje problem. Jer, kod Srba je crkvena organizacija koja čuva nemanjićku tradiciju, kod Hrvata je zapravo državno pravo a ne religija kao takva. U tom državnom pravu religija ima svoju ulogu. Dakle, Ekmečić to pojednostavljuje. Vukašin Stambolić* je pokrenuo pitanja koja zaista po­ stoje. Ali, nije pomenuo jednu sintezu. Pomenuo je sociološku sintezu, istorijsku sintezu, a nije pomenuo prirodno-istorijsku sintezu, po čemu se izvorni marksizam razlikuje od svih pro­ gresivnih evolucionističkih shvatanja, i od postmarksizma, kako pozitivističkog tako i hegelijanskog. Marks i Engels su nam ostavili u amanet da doradimo neka opita teorijska pitanja. Stoga nam nije samo zadatak da saobrazimo naš savremeni marksizam novonastaloj istorijskoj situaciji i novim dostignućima u nauci. Osnivači mark­ sizma su ponešto i izričito rekli što su nam ostavili u amanet. U jednom pismu upućenom Blohu 1890. godine Engels kaže da su Marks i on donekle krivi što se njihova teorija pogrešno razumela. Oni su poprilično zapostavili pitanje forme okvira u kojem se istorijski procesi odigravaju želeći da se izbore za suštinu, za osnovno pitanje njihove teorije. To je kritika izvornog marksizma koju je dao jedan od njegovih osnivača. Ali, Engels je rekao da se u njihovim konkretnim ispitivanji­ ma vidi koliki su značaj davali oblicima ili okvirima u kojima se odigravaju istorijski procesi. Stoga se izvorni marksizam kao naučni metod mora izučavati i na konkretnim pitanjima koje su obrađivali Marks i Engels, a ne samo na njihovim teorijskim iskazima, većinom uzgred rečenim. Pa i u Nemačkoj ideologiji, gde je najpotpunije izloženo izvorno marksističko stanovište, u gornjem smislu je nedorađeno rečeno povodom kritike nemačke ideologije, dakle opet jednim povodom, ne * Vidi: Diskusija Vukašina Stambolića, Akcentovanje nekih ele­ menata teorijsko-metodološkog pristupa izučavanju nacija.

175

lcao formulacija. Marksistima, teoretičarima istorije ostavili su Marks i Engels da dorade i formulišu teorijska pitanja forme, okvira u kojima se u istoriji odigravaju funkcionisanje i pro­ cesi razvitka zajedničkog života ljudi orgamizovanog društva i funkcionisanje i procesi razvitka samih društvenih odnosa. U istoriji (ne u praistoriji i samo na kraju praistorije) to su narodi, a kasnije u toku razvitka nacije, koji nisu jednom čistom linijom međusobno ograničeni i u drukčijim komplikovanim odnosima. I s tim u vezi teritorija je opet vrlo komplikovano povezana sa narodima. Engels u pomenutom pismu govori o narodima, o naciji i geografskom momentu. Da ne govorimo o drugim društvenim oblicima koji pret­ hode kapitalizmu, da se ograničimo na feudalizam, jer nas on interesuje u ovom slučaju. U feudalizmu narod je okvir u kome se razvija i funkcioniše život, ali seljački deo naroda nije subjekt istorije, jer se u okvirima naroda kao subjekt istorije (ne hegemon subjekta istorije, što će biti buržoazija) pojavljuje feudalna klasa koja se društveno integriše u zajed­ nici , dok seljaštvo ostaje društveno neintegrisano živeći u lokalnim zajednicama. Prirodno je što se društvena integra­ cija vrši i po jezičkoj karakteristici, reč je o glavnom sredstvu saobraćaja među ljudima. Ali sve što je prirodno u istoriji se ne ostvaruje ili, bolje reći, ne ostvaruje se u potpunosti. Prema tome, nije čudno što se srpska feudalna klasa, koja je govorila srpski, integrisala u srpsko plemstvo i obrazovala srpsku feudalnu državu. Jezik kao sredstvo saobraćaja imao je svoju ulogu i u stvaranju mentaliteta. Šta je narod u feudalnom smislu, kada je reč o njegovoj feudalnoj dimenziji, to je mislim jasno. Ali šta je narod u feudalnom smislu u svojoj seljačkoj dimenziji? Seljaci po svom položaju u društvu imaju preku potrebu za zajednicom, a ne i veliku potrebu za društvom. U svojoj seljačkoj dimen­ ziji narod u feudalnom smislu je onaj narod koji je svoju po­ trebu za zajednicom povezao sa određenom narodnom feudal­ nom državom. Izostavio sam pitanje jezika, feudalne knji­ ževnosti u srpskom narodu i narodnog jezika, kao i pitanje feudalne kulture i narodne kulture. Da bih došao do čistih pojmova, izostavio sam komplikacije koje su nastale poroblja­ vanjem tuđih naroda, kada je reč o srpskom narodu u sred­ njem veku. Za srpski narod pod turskom vlašću i u seljačkoj dimenziji i u feudalnoj dimenziji (ukoliko je ostalo srpskog feudalnog elementa: crkva ili neki drugi) nemanjićka država je, u ideologiji porobljenog naroda, postala idealna zajednica. U stvaranju i očuvanju toga imala je veliku ulogu srpska crkva u turskom periodu. Neću detaljno da raspravljam o tome da je srpska crkva bila feudalna organizacija u azijskom načinu proizvodnje i u azijskom društvenom obliku (ovo je rečeno u Marksovom smislu). Jer u azijskom takođe postoji 176

vazalitet, a srpska je crkva unutar tog azijskog vazaliteta bila feudalna organizacija. Srpski narod je ostao donekle narod u feudalnom smislu i u turskom periodu. Staviše, u srpskoj crkvi do polovine XVIII veka imao je političkog predstavnika. Zbog uticaja crkve srpski narod do polovine XVIII veka nije vodio nacionalnu borbu za uspostavljanje svoje države, nego za priključenje hrišćanskom svetu. Od ukidanja Pećke patrijarsije u Srbiji ne postoji srpska crkva kao vazalna feudalna organizacija. U Vojvodini je po­ stojala, ali je postepeno prestala da bude neosporni vod. Narod ili deo naroda kao etnička posebnost postaje na­ cijom kad se konstituiše u subjekta istorije svesnog sebe, koji treba da ima svju političku integraciju. Pri tom je etnički prirodni element ušao unutra, modifikovan. Integracija se vrši bilo u nacionalnu državu bilo u nacionalna kulturna pra­ va itd. Relativno je lako odgovoriti kako se narod pretvara u naciju, teško je odgovoriti šta je narod. Narod na osvitku istorije (a osvitak istorije kod svih na­ roda nije isti i u isto vreme) jezička je i kulturna skupina koja ima, zbog srodnosti jezika i kulture, svest o jednom poreklu. Pripadnici te skupine smatraju sebe braćom, čak i dru­ ge srodne narode bratskim narodima. Tu izvesnu ulogu ima i srodan mentalitet. Sta je narod, u feudalnom smislu, u daljem razvitku re­ kao sam. Dodajem da ne mora svaki narod da bude narod u feudalnom smislu pre nego postane nacija. Kod nas Slovenci i Makedonci nisu postali nacija iz naroda u feudalnom smislu, iako su Makedonci u stvaranju nacije oživeli svest o posto­ janju makedonske feudalne države, a i Slovenci o začetku fe­ udalne državnosti. Hrvati, Srbi i Muslimani bili su narodi u feudalnom smislu. Neću ovde da govorim o Bugarima. Izo­ stavljam pitanje Crnogoraca, jer su se Crnogorci konstituisali u naciju u okviru države koja je nastala iz patrijarhalnih za­ jednica. Izostavljam takođe pitanje srpskog porekla crnogor­ ske nacije. Različiti su putevi postanka naroda i nacije, ali postanak modernih evropskih nacija u svojoj osnovi ima izrastanje gra­ đanskog društva. Za mene je pitanje da li su stari Grci nacija i da li je Populus Romanus nacija, ali to izostavljam. Među­ tim, samo građansko društvo postoji i u društvenom poretku antičkog načina proizvodnje, postoji u feudalizmu, naročito u njegovoj osmanskoj varijanti u kojoj su se ranije tendencije za stvaranje odnosa privatne feudalne svojine ostvarile u XVIII veku. U njima suprotnosti između sela i grada, po rečima Marksa i Engelsa u Nemačkoj ideologiji, stvaraju na jednoj strani gradsku životinju, a na drugoj seosku životinju. To nije samo podela rada nego i podela celokupnog načina 177

života. Zapravo, za feudalizam treba reći, s obzirom na to šta mu je uporište u selu, da takva situacija stvara veliku razliku između integrisane životne zajednice u feudalnoj di­ menziji i sela životno dezintegrisanog u lokalnim zajednicama. Nacionalni preporod stvaranja nacije u vezi je sa izrastanjem građanskog društva. Ali, zaista ne znam gde su Marks i Engels rekli da je nosilac nacionalne revolucije isključivo buržoazija i gde nisu rekli da seljačke bune u eri stvaranja temelja građanskog društva ne nose u sebi buržoasku revo­ luciju. Jer, društvena sadržina buržoaske revolucije je razrešenje agrarnih odnosa, stvaranje slobodnog seljaka. Hteo sam reći nešto i o prvom srpskom ustanku kao na­ cionalnoj buržoaskoj revoluciji — da pokažem, čak i na primerima, da je srpski seljački narod potrebovao buržoasku modernu državu. I o tendencijama u privredi u prvom srp­ skom ustanku. Takođe sam hteo da ukažem da u drugom srpskom ustanku nisu bile iste tendencije. Otkuda seljaštvo i njegovi predstavnici formiraju stvaranje moderne građanske države? Samo bio još ovo rekao. Razvitak naroda u naciju, u for­ miranju nacije, jedan je pojam, a kad se to konstituiše kao »longue duree en histoire«, kad se nacija ustali kao prirodni okviri, onda je to drugi proces razvitka nacije. Kazao bih još samo nešto o naciji u buržoaziji, i u soci­ jalističkoj zemlji. Kratko formulisano, buržoaski poredak stva­ ra nacionalizam, socijalistički treba da stvara internacionali­ zam, i to ne zato što mi to ovako proklamujemo, nego zato što je u pitanju industrijska civilizacija, sasvim drugi životni i prirodni stadij um u prirodnom razvitku čovečanstva. U tom stadij umu se ostvaruje, na jednoj strani, u samom procesu međunarodna organizacija na pitanju mira (tj. »večiti mir« kod Kanta), a ujedno se i postavlja pitanje razvitka »podruštvljenog čovečanstva« (Marks) danas, što je već sad proces. To je humanizacija ljudskih odnosa koja više nije filantropsko pitanje, nego pitanje opstanka čoveka. Socijalno i nacionalno oslobođenje i dogovaranje među narodima danas znače spas za čovečanstvo. To je sasvim drukčija životna situacija, sasvim drukčija prirodna situacija, novi stadij um u razvitku ljudskog roda.

178

NIKOLA PETROVIC OBJEKTIVNE PRETPOSTAVKE I SUBJEKTIVNI FAKTORI U FORMIRANJU SRPSKE NACIJE

Treba pozdraviti inicijativu Marksističkog centra da se na dnevni red postavi jedno od zaista suštinskih teorijskih pitanja naše istorijske nauke. Smatram da je to bilo korisno osobito stoga što, po mojoj oceni, istorijska nauka prilično za­ ostaje u razvoju teorijske osnove svojih istraživanja. Cak bih rekao da treba preduzeti veoma ozbiljne mere kako bi se izu­ čavanje teorije uopšte, posebno i u prvom redu marksističke, postavilo na znatno širu osnovu nego što je to slučaj danas, i to, čini se, u većini naših visokih škola i naučnih instituta. Proučavanje teorijskih pitanja može se veoma uspešno podsticati upravo iz marksističkih centara, ali su, razume se, insti­ tucije, naučne i školske, pozvane da ta pitanja produbljavaju i da naročitu pažnju posvete vaspitavanju mladih kadrova naših istoričara, teorijski mnogo spremnijih nego što ih danas imamo. Time će nestati određen raskorak između opšteg uspona teorijske marksističke misli u nas i njenog zaostajanja u istorijskoj nauci. Dvadeset godina bez Marksa na našim univerzitetima nije moglo a da ne ostavi vrlo duboke tragove u teorijskom nivou i spremi naših istoričara. Otuda se i na poslednjem Kongresu jugoslovenskih istoričara u Novom Sadu, oktobra 1977. moglo zapaziti, maltene, panično raspoloženje da će istorijsku nauku potpuno potisnuti filozofi, sociolozi i politikolozi. Da li će do toga doći ili ne, zavisi pre svega i u prvom redu od samih istoričara, a ne od sociologa, filozofa i politikologa. Ja sam protiv svake konfrontacije. Naprotiv! Između jedne, druge i treće naučne discipline treba uspostaviti što bližu saradnju. Pitanje formiranja modernih nacija trebalo je utoliko pre postaviti na dnevni red jer se, u nekim zemljama, posle dru­ gog svetskog rata, veoma mnogo radilo na izučavanju tih pi­ 179

tanja. Pomenuo bih, na primer, Mađarsku, gde su vođene veoma opširne i oštre diskusije. Kao i svaka druga nacija, i formiranje mađarske ima svoje specifičnosti. Upravo nedavno je izašla još jedna knjiga u Mađarskoj o tom pitanju, sa na­ slovom Od feudalnog naroda do moderne nacije, od akademika E. Aratoa. U Poljskoj je, pre nešto više od godinu dana, ve­ oma vredni i istaknuti teoretičar nacionalnog pitanja, J. Hlebovščik, izdao jedno zapaženo delo, koje je izašlo već u dva izdanja, o formiranju nacija u istočnoj Evropi. Češki istoričar Hroh poznat je po tome što je pokušao da objašnjavanju tih pitanja priđe sa strukturalističkih pozicija. Pre desetak godina vođene su oštre i opsežne diskusije o tome i u SSSR-u. Na svetskom Kongresu istorijskih nauka, održanom 1970, to pita­ nje je tretirano kao jedna od tzv. velikih tema Kongresa. Ako pogledamo današnji svet, posebno ono što se dešava u bivšim kolonijama, današnjim zemljama u razvoju, možemo, kao u živoj, velikoj laboratoriji, uočiti šta moderna nacija znači kao pojava u modernoj istoriji. I obrnuto, kakve muke, kakve ogromne poteškoće u svom opštem razvitku, pa i po­ litičkom, imaju one zemlje u kojima je tribalizam još prisutan. Prvi svetski rat je, sa raspadom dveju mnogonacionalnih im­ perija, Osmanlijskog Carstva i Habsburške Monarhije, i sa nestankom mnogonacionalne Ruske Imperije, pokazao snagu i značaj nacionalnog pitanja i nacija kao istorijskih pojava. Drugi svetski rat je značaj tog pitanja još mnogostruko istakao. Smatram da su jugoslovenski istoričari, pripadnici jedne zem­ lje poznate po svojoj nesvrstanoj spolj noj politici, po dubokom prijateljstvu sa narodima koji su nekada bili pod jarmom kolonijalizma, pozvani da tom pitanju posvete posebnu pažnju. Što se tiče teorijske strane pitanja, imali smo priliku da čujemo izlaganje druga Đurđeva i ono na čemu on insistira već mnogo godina. Naime, na onom što je Marks u prvom i ponovio u drugom Predgovoru svog Kapitala: da su istorijski procesi prirodno-istorijske pojave. Mislim da se na ovu Marksovu misao takođe treba — možda opet na podsticaj Marksi­ stičkog centra i u sklopu još nekolikih pitanja — ponovo vra­ titi. Ja sam u jednoj upravo završenoj svojoj knjizi, koja govori o plovidbi i privredi u doba merkantilizma krajem XVIII veka, bio slobodan da. dam neke svoje interpretacije Marksove postavke o prirodno-istorijskom karakteru istorij­ skih procesa. Ne tvrdim da sam pogodio suštinu stvari i pret­ postavljam da oko toga može doći do konstruktivne, akadem­ ske diskusije. Smatram, štaviše, da su diskusije oko čitavog niza ključnih teorijskih pitanja istorijske nauke ono što nama trenutno najviše nedostaje. Jedno od tih pitanja je i struktu­ ralizam, koji je za mene neprihvatljiv kao teorija. Jedno od vrlo krupnih pitanja, koje pominje više refe­ rata spremljenih za ovaj skup, jeste istorija srpske pravoslavne 180

crkve osvetljena, objašnjena i osmišljena na nov načie. Mi i u tom pogledu ogromno zaostajemo i, stoga, treba ukazati na rezultate koje je profesor M. Mirković postigao. Zeleo bih da naglasim da se u svetu i na tom pitanju dosta radi, više nego kod nas. Pre godinu dana objavio je profesor Univerziteta iz SR Nemačke, iz Bohuma, Emanuel Turčinski, knjigu u kojoj pokušava da osvetli značaj religije, odnosno crkve, pri formi­ ranju srpske i rumunske nacije. O istoj temi, ali samo kod Rumuna, napisao je knjigu Kejt Hičins.1 Mislim da je ovo jedna od, rekao bih, kapitalnih tema, u kojima zaostajemo za nekim istoričarima u svetu. A trebalo bi da prednjačimo! Ba­ veći se istorijom jugoistočne Evrope, strani naučnici su naišli na problem pravoslavne crkve, i pošto im mi nismo dali naše odgovore i interpretacije, sami su pokušali da odgovore. Napisaću o tim knjigama informativne prikaze. Međutim, ni sa pojavom ovih knjiga, ni sa mojim prikazom, pitanja neće biti skinuta sa dnevnog reda. Naprotiv! Sada ću nešto reći o problemu pravoslavne crkve u Voj­ vodini. Još nismo rekonstruisali, još manje marksistički osvetlili sve crkveno-školske sabore održane u Vojvodini u XVIII i XIX veku. Ne znamo uvek tačno ni šta se na njima rasprav­ ljalo. Znamo, doduše, da su održana tri veoma značajna crkveno-školska sabora, sa izrazitim političkim karakterom. To su Temišvarski sabor, Majska skupština i Blagoveštenski sabor (1790; 1848; 1861). Znači da su se u okvirima pravoslavne crkve u Habsburškoj Imperiji odigravali vrlo krupni politički događaji. Ovde bih želeo takođe da napomenem da je, u odre­ đenom momentu, u srpskoj crkvi u Ugarskoj, upravo u mo­ mentu kada građanstvo stupa na političku pozornicu kao osamostaljena snaga i kada počinje prerastanje onog dela srp­ skog naroda u modemu naciju, koji je živeo sevemo od Du­ nava i Save, došlo do idejnog rascepa u crkvi i u društvu. Pravoslavna je crkva, kao organizovani verski i idejni centar, imala pozitivnu ulogu sve do trenutka kada formiranje nacije stupa u odlučujuću etapu, da bi postepeno prestala da ima ulogu koju je dotle imala. Sa pojavom Zaharija Orfelina i njegovih predstavki Mariji Tereziji, pogotovu sa pojavom Dositeja Obradovića, idejni monopol Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj je narušen. Sa pojavom Matice srpske narušen je i njen organizacioni monopol. Javlja se jedna organizacija no­ voga tipa u srpskom narodu u Vojvodini, i to van organizaci­ onih okvira crkve. Na obe ove pojave srpska visoka hijerar­ hija, koja je bila deo feudalne strukture Habsburške Imperije, reagovala je oštro i negativno. Sukobi u pravoslavnoj crkvi u Vojvodini, oko njene buduće politike i položaja u društvu, dobiće šezdesetih godina XIX veka takvu oštrinu kakva se ra­ 1 E. Turzeynski, Konfession und Nation. Keith Hitschins, Ortodoxy and Nationality, Univerzitet Harvard, SAD.

181

nije nije mogla ni pretpostaviti. Pa ni na Temišvarskom sabo­ ru 1790, gde su sevnule prve varmice između dveju oprečnih društvenih snaga. Proučavajući to pitanje i pokušavajući da nađem adekvat­ nu ocenu za ono što se događalo u političkom životu Vojvodine šezdesetih godina XIX veka, da sukob konzervativno-klerikalnih snaga na jednoj strani, i demokratsko-liberalnih, (okuplje­ nih oko Miletićeve Narodne stranke) na drugoj, što preciznije okarakterišem, taj sukob sam nazvao malom revolucijom bez krvi. To je bio konačan raskid progresivnih buržoaskih, demo­ kratskih i liberalnih snaga sa srednjovekovnim pravoslavljem; nisu pristalice Narodne stranke bili ni neprijatelji crkve ni ateisti, nego društvene i političke snage koje su želele crkvu da izvuku ispod hegemonije jedne preživele društvene struk­ ture — crkvene hijararhije i starog, srednjovekovnog cehov­ skog građanstva. Prema najnovijim dokumentima su srpski klerikalci, čak, sklopili pravi tajni savez sa bečkom vladom i, uz pomoć bečke policije vodili svim sredstvima, pa i uz pomoć austrijske policije borbu protiv nove, napredne, demokratske buržoazije koja je želela da i samu crkvu demokratizuje, pre­ obrazi i prilagodi novim društvenim potrebama, što joj je, posle konačne stabilizacije kapitalističkog društvenog uređe­ nja, početkom sedamdesetih godina XIX veka, i uspelo. Prema tome, značaj Srpske pravoslavne crkve u Vojvodini kao organizacije treba posmatrati istorijski i pod uglom pre­ viranja koja u Srbiji u XVIII i XIX veku nije bilo. Proces o kome je reč odvijao se severno od Dunava i Save, u Hab­ sburškoj Monarhiji, u uslovima tzv. velike apsolutne monar­ hije, jednog oblika države i vlasti karakterističnog za pozni feudalizam. Marks u Kapitalu tvrdi da je velika feudalna apsolutna monarhija bila rezultat kapitalističkog razvitka u krilu feudalnog društva. Ali, i nacija je rezultat kapitalističkog razvitka! Prema tome, kad govorimo o razvoju Srpske pravoslavne crkve u Vojvodini posle velike seobe od 1690, moramo imati u vidu šta je, istorijski posmatrano, značila apsolutna monar­ hija u habsburškoj državi XVIII veka. Poslednjih godina sam, u više navrata, pokušao da pružim doprinos teorijskom razja­ šnjavanju tog pitanja, polazeći od Marksovih ocena i pokuša­ vajući da proces prikažem onako kako se on, konkretno, ra­ zvijao kod nas i kako je uticao na nacionalni razvoj Srba u Ugarskoj. Uopšte, kad govorimo o fenomenu nastanka modernih na­ cija i njihovom rađanju u periodu raspada feudalizma i rađa­ nja kapitalizma u njegovom krilu, dužni smo da se konsultujemo sa Marksovim Kapitalom, gde je rađanju kapitalizma posvećena velika pažnja. Zaslužuje, na primer, posebnu pažnju 182

Marksova misao da su raspadom feudalizma stvoreni elementi za nastanak kapitalizma. Sa raspadom feudalnog privrednog poretka stvarali su se sve bolji uslovi za društvenu podelu rada i integracione pro­ cese u privredi i društvu. Kao idejni odraz integracionih pro­ cesa u društvu rađa se građanska ideologija i sve više uobličava nacionalna svest, nacionalna ideja, misao o jedinstvu na­ cije. Ta dva toka istog istorijskog procesa kreću se, u početku, prividno odvojeno, da bi se naposletku slili ujedno, zahvatajući, katkad i dosta sporo, sve šire slojeve naroda (etnikuma). Kretanja u idejnoj sferi čine se savremenicima kao sasvim autonomni, izdvojeni, samostalni procesi. U određenoj meri oni to i jesu. Formiranje nacionalnog jezika i nacionalne kul­ ture u svemu tome ima izvanrednu ulogu. Politički sukobi i podvajanja između »starog« i »novog« posledica su i simptom tih složenih istorijskih kretanja, čini mi se da se, na tom putu, mogu uočiti i izdvojiti sledeće izuzetno markantne tačke: Zaharije Orfelin — Dositej Obradović — Matica srpska — Vuk Karadžić — Srpski pokret 1848—1849 — Blagoveštenski sabor 1861 — Ujedinjena omladina srpska (1866). Sukob iz­ među konzervativnih i progresivnih snaga i shvatanja prisutan je u svakoj od tih etapa. Odnosi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Ugarskoj nisu više kakvi su bili ranije. Postavka o međuzavisnosti objektivnih i subjektivnih fak­ tora odnosi se i na razvitak onog dela srpske nacije koji se razvijao u okvirima Srbije, i onog dela srpskog naroda koji je, u XVIII i XIX veku, živeo pod vlašću Otomanske Imperije. Sto se tiče Srbije i njenog ekonomskog razvitka, treba posta­ viti konkretan zadatak, bez koga, čini mi se, pitanje o kojem danas raspravljamo nećemo biti u stanju da rešimo, da nam je hitno potrebna istorija razvoja kapitalizma u Srbiji. U vezi s tim moraćemo objasniti glavne etape u razvoju trgovačkog kapitala i trgovačke buržoazije u Srbiji! čini se da se dosta često susrećemo sa prilično uopštenim, nepreciznim tretira­ njem kategorije građanstvo — buržoazija. Ako u mislima preletimo jedan veliki luk od sto godina, od prvog srpskog ustan­ ka do jednog tako značajnog istorijskog događaja kao što je bio carinski rat između Habsburške Monarhije i Srbije, videćemo kakav je težak proces prošlo srpsko građanstvo dok se nije razvilo u modernu srpsku buržoaziju. Buržoazija je jedna dinamična, pokretljiva i promenljdva istorijska kategorija. Buržoazija, u svom razvoju ni danas ne miruje niti stagnira u svetu. Sto se tiče razvoja trgovačkog kapitala u Srbiji, vrlo je karakteristična činjenica, koja je ovde već pomenuta, naime, da su se u Srbiji prvi trgovci regrutovali sa sela. To nije specifičnost samo Srbije. Marks, u jednom za nas značajnom odeljku svog Kapitala, analizira istoriju trgovačkog kapitala. On ukazuje na tri osnovne etape u njegovom razvoju. Na 183

prvu, gde se trgovački kapital još nije osamostalio od poljo­ privrede i izdvojio u samostalan faktor, kada još ne dejstvuje kao samostalan agent proizvodnje. Taj oblik trgovačkog kapi­ tala još je usko vezan sa nerazvijenim oblicima privređivanja i, stoga, oslonac konzervativizma i konzervativne politike. Kada se trgovac i njegov kapital osamostale, oni deluju raza­ rajuće na stare, zatečene, nerazvijene društvene odnose. U Srbiji je taj proces, čini se, došao do određenog kritičnog stepena i zaokreta u vreme Svetoandrejske skupštine 1858. Liberalizam je njegov politički odraz i izraz. Razume se, ni tu se procesi ne odvijaju sinhrono; nije reč o nekoj mehaničkoj međuzavisnosti. Ipak se, čini mi se, može tvrditi da se u Srbiji, na određenom stepenu osamostaljivanja trgovačkog ka­ pitala, javlja srbijanski liberalizam. Slabost srbijanskog libe­ ralizma je refleks nerazvijenosti trgovačkog kapitala, trgova­ čke buržoazije i robno-novčanih odnosa. U krajnjoj konsekvenci srbijanski liberalizam bio je refleks vrlo usporenog menjanja oblika trgovačkog kapitala. U vezi s tim bila je i nerazvi­ jenost tzv. liberalnih profesija i liberalne inteligencije u Srbiji. Treća etapa u razvitku trgovačkog kapitala, koji Srbija, verovatno, nije ni dostigla do 1918. godine, je ona kada osa­ mostaljeni trgovački kapital postaje agent industrije, kada industrija potčinjava sebi trgovački kapital. Razume se, razvoj kapitalizma u Srbiji bio je specifičan u mnogo čemu. Premda su se Marksove analize prvenstveno odnosile na Veliku Bri­ taniju, njegov metodološki pristup i njegovi zaključci mogu nam veoma mnogo koristiti. U pogledu ekonomskog razvitka Srbije susrećemo se i da­ nas sa jednom ekonomskom ocenom koju bi, smatram, trebalo preispitati. Zbog jednog lapsusa veoma istaknutog pionira marksističke misli u Jugoslaviji, Veselina Maslaše, govori se, često, i danas o prvobitnoj akumulaciji u Srbiji. Međutim, u Srbiji nikakva prvobitna akumulacija u Marksovom smislu nije postojala. Marks naziva prvobitnu akumulaciju »takozva­ nom prvobitnom akumulacijom«. Vezuje je za Englesku, i kao prvu njenu karakteristiku navodi odvajanje neposrednih poljoprivrednih proizvođača od njihovog vlasništva na zemlju, njihovo pretvaranje u proletere ili paupere. U Srbiji toga nije bilo. U Srbiji su procesi akumulacije novca imali druge oblike. To treba, opet, konkretno izučiti i ne stvarati zabunu, ne mešati akumulaciju novčanog kapitala sa prvobitnom akumu­ lacijom.. Umesto toga trebalo bi u Srbiji izučiti jednu drugu po­ javu. Naime, na jednom predavanju, pre dve-tri godine, istoričarka umetnosti iz Zrenjanina, R. Popović, koja je više go­ dina istraživala u Rumuniji umetničke spomenike srpskih ve­ 184

likaša iz XIX veka, iznela je gotovo zaprepašćujuće stvari.. Neverovatno je kakve su dvorce i crkve podigli i imali u Rumuniji Obrenovići, Simići, Karađorđevići, posebno Miša Anastasijević. U njegovoj crkvi i danas se nalaza odlično sačuvano njegovo mumificirano telo. Po oceni stručnjaka to je najbolje sačuvano balzamovano telo u Evropi. Vanekonomskim sred­ stvima prinude Miloš Obrenović je, sa svojim ortacima, zgrtao novac, prebacivao ga u Rumuniju i ulagao u feudalne zemlji­ šne posede. Zbog čega? Ako makar malo prelistamo Marksovu teoriju zemljišne rente, doćićemo do zaključka da su od toga srpski velikaši imali velike koristi. I obrnuto! Bez dovoljno novca u opticaju ne mogu se razvijati robno-novčani odnosi ni moderna kapitalistička privreda. To je bila osnovna poluga i za razvitak kapitalizma u Srbiji XIX veka, ukoliko se želeio da se upotrebne vrednosti pretvore u robu, da seljak proizvodi za tržište, i stvore preduslovi za razvitak kapitalističke privre­ de. Međutim, Miloš i njegovi ortaci izvlačili su iz Srbije novac i ulagali ga u feudalnu poljoprivredu Vlaške, postali su rumunski bojan, pa i mađarski magnati. Umni Vuk Karadžić je u svom čuvenom pismu Milošu Obrenoviću rekao »Gospodaru, svet će reći da je bolje biti vlaški bojar nego srpski knez«. Kapitalistički razvitak u Srbiji, osamostaljivanje trgovačkog kapitala, rađanje jedne klase trgovaca koja je mogla biti oslo­ nac liberalnih profesija, liberalne i demokratske građanske inteligencije kao nosioca nacionalnog pokreta i snaga koja će širiti modernu nacionalnu svest, — toga u Srbiji ili nije bilo ili se javljalo u nerazvijenim, rudimentarnim oblicima. Što se u Vojvodini ranije stvorila modema, ili bar modernija bur­ žoazija i javio jedem srazmemo snažan sloj liberalne i demo­ kratske inteligencije, svakako je imalo i svoje objektivne pret­ postavke u strukturi srpskoga društva u Ugarskoj. Ona, ta nova srpska buržoazija, postaje nosilac nove, savremenije po­ litičke, antiklerikalne i antikonzervativne nacionalne demo­ kratske misli. Od tog trenutka nije više Srpska pravoslavna crkva vodeće idejna i politička snaga i povezujući, integraci­ oni faktor kao pre toga. Štaviše, ona se, šezdesetih godina XIX veka, usko vezuje za vladajuće strukture u Beču i Pešti. Zbog čega? Srpska crkvena hijerarhija, kao što smo rekli, bila je usko vezana za feudalizam kao i staro cehovsko srpsko gra­ đanstvo. Nova srpska buržoazija, naprotiv, okreće svoje pogle­ de prema Balkanu i Beogradu, stavlja u svoj program kako pitanje nacionalne političke ravnopravnosti u okvirima Monar­ hije tako i rušenja feudalizma i rešenja nacionalnog pitanja na Balkanu. Vladimir Jovanović, na primer, u jednom pismu upućenom Stojanu Boškoviću iz petrovaradnskog zatvora 1868. piše: »Nemojte napadati ovdašnje narodnjake. Za njih je Srbi­ ja važnija od ženice u oku«. Vojvođanska srpska buržoazija je pravilno uočila da, objektivno, na Balkanu postoje revolucio185.

nama žarišta, a da takva žarišta u Monarhiji ne postoje. Ona nije postavljala pitanje razbijanja Austrije, jer je buržoasko-demokratska revolucija, na ovaj ili na onaj način, ovde već bila izvršena, podela vlasti između ranije feudalnih struktura i modeme austrijske buržoazije takođe već bila izvršena, dok su revolucionarni potencijali bili još veoma prisutni i aktivni na Balkanu, dok su u Monarhiji bili u određenoj meri iščezli. Da bi se bolje razumeo težak politički sukob koji je izbio među Srbima u Ugarskoj u trenutku njihovog konačnog pre­ rastanja u modemu naciju, treba se za trenutak vratiti na Temišvarski sabor (1790). Temišvarski sabor održao se 1790. godine, u kriznoj godini za Habsburšku Monarhiju, posle pada jozefinizma. Ta godina je bila krizna u celoj Evropi. Međutim, u jednom od referata prezentiranih ovom skupu rečeno je da je Temišvarski sabor održan, navodno, po želji bečkoga Dvora. Ta zastarela, prevaziđena ocena postala je neodrživa, nužno je morala pasti i biti zamenjena novom posle, nedavnog, objav­ ljivanja knjige građe o Temišvarskom saboru pre nekoliko go­ dina. (Priredili TST. Petrović i S. Gavrilivić). Dokumenti sabrani u ovoj knjizi jasno potvrđuju da inicijativa za otvaranje poli­ tičke akcije među Srbima nije došla od bečkog Dvora, nego od Jovana Muškatirovića, uglednog srpskog pravnika iz Bu­ dimpešte, i to jednim dopisom upućenim karlovačkom mitro­ politu Moj siju Putniku. Zatim ćela stvar prolazi kroz više etapa, sve dok Leopold II, naslednik Josifa II, nije primio mitropolita Putnika i dao saglasnost za sazivanje Sabora. Sva­ kako su bečki dvorski krugovi, pri tome, imali nameru da Sabor iskoriste za pritisak na Mađare. Ali to još ne znači da je taj Sabor bio oruđe u rukama bečkog Dvora. Snažan ma­ đarski pokret od 1790—91. koristio je bečki Dvor protiv po­ kreta Srba i Rumuna, ali to uopšte ne znači da je mađarski pokret bio oruđe u rukama bečke vlade. Za temišvarski sabor, međutim, karakteristična je druga stvar, koja se tek na osnovu dokumenata mogla ustanoviti u svom čistom, nezamućenom obliku. Prvo, da je Sabor održan u uslovima dubokog političkog previranja u srpskim masama, kako u Provincijalu tako i u Vojnoj granici. Isto tako i među Rumunima koji su bili pod jurisdikcijom pravoslavne Karlo­ vačke mitropolije. Dodaću, Rumuna je, pri tom, bilo u zajed­ ničkoj crkvi više od 50%. Ta previranja imala su izrazitu antifeudalnu notu. Zahtevana su veća nacionalno-politička i građanska prava, kao i »ekskorporacija« jednog dela Banata radi stvaranja jedne autonomne »ilirske« oblasti. Za temu koja je, danas i ovde, na dnevnom redu izuzetno je važno što je na Temišvarskom saboru došlo do političke po­ larizacije među srpskim predstavnicima. Iz izveštaja kraljev­ skog komesara Smitfelda jasno se vidi da se, na jednoj strani, obrazovala građansko-graničarska grupa, dok se na drugoj for­ 186

mirala politička grupa srpskih plemića i crkvene hijerarhije. U nekoliko izveštaja i dokumenata može se naći termin »na­ cionalisti«, doduše ne sa uvek istom i preciznom interpreta­ cijom tog novog termina. Imajući u vidu te činjenice, smatrao sam da se taj Sabor može oceniti kao početak modernog poli­ tičkog života u Srba. Tu se dve socijalne grupe, već prisutne i osamostaljene unutar srpskog naroda, međusobno sukobljava­ ju oko dva suprotna politička i nacionalna programa. Na čelu građansko-graničarske grupe nalazio se Jakov Sečanac. Na čelu suprotne grupe stajao je Sava Tekelija, veliki dobrotvor koji je učinio mnogo za školovanje srpske inteligencije. On je bio jedan od vođa konzervativno-klerikalnog tabora, koji je okupio crkvenu hijerarhiju i srpsko plemstvo, klasu koja ni ranije nd kasnije nije učestvovala na saborima. Zanimljiva i indikativna bila je sudbina rukovodilaca jedne i druge grupe, često i razvoj pojedinih ličnosti može štošta objasniti. Sava Tekelija će, kasnije, biti četiri godine predsednik Matice srp­ ske, u najkonzervativnijem periodu njene istorije. Tekelija je vodio oštru borbu za slaveno-serbski jezik i protiv Vukovih reformi, što je usporavalo konačno formiranje srpske nacije. Međutim, Jakov Sečanac je 1795—96. bio upleten u ču­ venu hrvatsko-mađarsku jakobinsku zaveru Ignjata Martinovića i Jošefa Hajnocija (Jozsef Hajnoczy). Činjenica što se na Temišvarskom saboru javlja srpsko građanstvo kao već osamostaljena politička i društvena snaga predstavlja važan korak napred prema Dositeju Obradoviću, koji je svoj prosvetiteljski rad razvio na književnom i kul­ turnom polju. A upravo građanstvo je uvek bdio nosilac naci­ onalne misli, nacionalne emancipacije i integracije. Ništa ne menja ni to što će, u prvoj polovini XIX veka, i ono pro­ laziti kroz proces sazrevanja i transformacija i što će se tek šezdesetih godina preobraziti u modernu buržoaziju. To je di­ jalektika njegovog razvoja, njegovog uspona, njegovog sazre­ vanja i, zatim, početak njegovog kretanja po silaznoj liniji i njegove društvene i političke dekadence. Prvi srpski ustanak, Dositejev dolazak u ustaničku Srbiju, Vukova gigantska borba, uloga Matice srpske (osnovane 1826) — sve su to značajni međaši, značajne etape na putu formi­ ranja modeme srpske nacije severno i južno od Dunava i Save. Moderne nacije su, dakle, izuzetno značajne istorijske pojave, u kojima se i jedinstvo podiže na viši stepen, ali i protivrečnosti unutar pojedinih naoionalnih zajednica javljaju u novim, ne manje oštrim oblicima nego u doba narodno-etničkih zajednica. Međutim, da bismo bolje razumeli proces rađa­ nja srpske nacije, moraćemo, ubuduće, ne manju pažnju po­ svetiti problemima njene etnogeneze. Na pitanju etnogeneze još je manje urađeno nego na pitanju formiranja srpske nacije. 187

Prof. A. Mitrović je govorio o kritičnim tackama u pro­ cesu formiranja nacija. Rekao je u diskusiji da mu se čini da je Temišvarski sabor upravo takva tačka. To je, dakako, tačno. Hteo bih samo dodati da se u procesu formiranja modeme srpske nacije uopšte, pa i onog njenog dela koji je živeo u Ugarskoj, ne može odrediti jedna kritična, ili čvoma tačka. Bilo je nekoliko takvih tačaka, više značajnih etapa, gde se čak na eksplozivan način ispoljavalo da se, u idejnoj i poli­ tičkoj sferi, kao odraz procesa u bazi društva, nešto događa i sazreva. O tim pojavama može se govoriti kao o čvornim, kritičkim tačkama u sklopu jednog te istog istorijskog procesa. Smatram da ćemo se prof. A. Mitrović i ja u potpunosti slo­ žiti da se ne može ni tražiti ni naći jedna jedina kritična tačka, i reći: od ovog trenutka Srbi postaju nacija! Reč je o jednom istorijskom kretanju, procesu, koji kod Srba u Voj­ vodini počinje, zapravo, već sa Žefarovićem i njegovom Stematografijom, nastavlja se, zatim, dalje i ima svoj apogej u Narodnoj stranci i u Ujedinjenoj omladini srpskoj krajem šez­ desetih godina XIX veka. Nacionalna svest je kod Srba u Ugarskoj, pa i u drugim regionima, u drugoj polovini šezde­ setih godina XIX veka došla do jednog stepena koji, na mo­ mente, prima oblike nacionalne egzaltacije. Samo tu treba ra­ zlikovati ono što je bilo od suštinskog značaja u Omladini, a što sporedno. To je umela da razlikuje i evropska diplomatija, o čemu svedoče mnogi, doskora nepoznati dokumenti iz austrijskih, mađarskih, francuskih i sovjetskih arhiva. Bogat novim, prvorazrednim arhivskim izvorima je i nedavno objav­ ljen zbornik građe o Omladini, sa materijalima iz sovjetskih arhiva (izdanje Matice srpske). Pripremaju se i novi zbornici građe iz drugih evropskih i domaćih arhiva. Ovde je, takođe, postavljeno pitanje od kakvog je značaja bilo formiranje država za postanak i sazrevanje nacija. Do­ zvolite mi da, na kraju, iznesem o tome svoje gledište. Razmišljajući o odnosu između nacije i države Fridrih Engels je došao do zaključka da postoji svetskoistorijska ten­ dencija ka stvaranju nacionalnih država. To gledište pri hvatAi su i V. I. Lenjin i K. Kaucki. Ako nacije, unutarnjom dija­ lektikom svog istorijskog kretanja i svog istorijskog bića, teže ka objedinjavanju u nacionalne države, — uloga nacionalnih državnih zajednica za konačno sazrevanje i dalji razvoj mo­ dernih nacija ne može biti bez značaja i ne sme se potcenjivati. Naprotiv! Na zapadu Evrope velike apsolutne monarhije bile su, u početku, državni okviri u kojima su se razvijale i uobličavale modeme nacije. Sa slomom tih monarhija i pobedom buržoaskih revolucija, npr. u Velikoj Britaniji i Fran­ cuskoj, konačno sazrevanje nacija dobilo je snažne podsticaje. To su neki rezultati mojih istraživanja i razmišljanja o problemima nastanka i razvitka srpske nacije. 188

SKENDER RIZAJ UTICAJ RAZLIČITIH ETNOSA BALKANA NA NASTANAK I RAZVITAK SRPSKE NACIJE

Reći ću nekoliko reči samo sa aspekta moga posmatranja ovog problema, tj. sa aspekta uticaja različitih etnosa Balkana na nastanak i razvitak srpske nacije. Razume se da se svaka nacija, u ovom slučaju i srpska nacija, razvijala pod speci­ fičnim društveno-ekonomskim i političkim okolnostima. Meni se čini da pri tome treba uzimati u obzir i faktor političke »klime« određenog istorijskog perioda, zatim psihološku, filo­ zofsku »klimu« dtd. Čini mi se da je srpska nacija nastala i razvijala se tokom istorijskog perioda koji je prilično dug. Ona je nastala i ra­ zvijala se od slovenskih plemena, koja su se naselila na tlo današnje Srbije, zatim od etničkih elemenata starosedelaca Balkana, Ilira i Tračana. Kasnije, kada se razvijala srpska država pod Nemanjićima, albanski i drugi etnički elementi Balkana uticali su na razvoj srpske nacije. Recimo, vlaški elemenat je znatno uticao. A bilo je i drugih primesa, posebno za vreme dugogodišnje tursko-osmanske vladavine. Gotovo slično poreklo ima i albanska nacija, jer imaju nešto ilirskog, nešto slovenskog, nešto srpskog, nešto vlaškog etničkog ele­ menta. Pokušaću da govorim figurativno, da biste me bolje shva­ tili. Da uzmemo kao primer tri nacije Balkana koje su među­ sobno najbliže: srpsku, makedonsku i albansku. Ove tri nacije razvijale su se manje-više pod istovetnim okolnostima. Svaka­ ko ima i specifičnosti. Naime, ako se želi da se umesi hieb od tri vrste brašna — pretpostavimo da su Srbi pšenica, Al­ banci raž, Makedonci kukuruz — pa se 50% pšeničnom brošnu doda 25% raži i 25% kukuruza. Tada dobijemo jednu vrstu hleba. Taj hieb, pošto ima više pšeničnog brašna, i zbog svoje specifičnosti i karakteristika, nazivali bismo pšenični hieb. Dakle, kažemo da je pšenični hieb srpska nacija. No, ako se 189

mesi hieb od 50°/o raži, 25%> kukuruza i 25% pšenice dobili bismo, takođe, hieb, ali malo drukčijeg ukusa i osobina. A ovaj hieb nazvali bismo hieb od raži i predstavljao bi albansku naciju. A hieb od 50% kukuruza, 25% pšenice i 25% raži je »makedonska nacija«. Svakako ovakva upoređenja nisu naj­ bolja, ali, u ovom trenutku, nisam našao sretnija rešenja. Inače, na Balkanu ima više primesa pored ove tri. Hajdete da se ovde međusobno pogledamo. Niko ne može da potvrdi, po liku, šta sam ja: da li sam Albanac, Srbin, Crno­ gorac, Makedonac ili pak Turčin. Svi smo jednoobrazni, jer smo svi pomešani od različitih etničkih elemenata i predstav­ ljamo gotovo jedan etnos, odnosno jednu grupu naroda koja ima različite etničke primese. Srbi kažu za sebe da su Sloveni, tj. da su slovenskog po­ rekla. Međutim, da je ovde, među nama, jedan Rus, odmah bismo ga propaznali. To znači veća razlika postoji između Srba i Rusa, nego između Srba i Albanaca, Makedonaca itd. Zašto? Zato što je vekovima tokom istorije došlo do različitih etničkih primesa. Dopustite mi da Vam ispričam jednu anegdotu. U Arhivi Predsedništva vlade Turske (Ba?bakanlik Arhivi) u Istanbulu upoznao sam se sa jednim Tunižaninom. On je istraživao do­ kumenta za tunižansku istoriju, a ja za istoriju naših naroda. Tom prilikom, kad Tunižanin saznade odakle sam, reče: »Po­ bogu, ti više ličiš na severoafrikanca nego ja«. Zatim, on za sebe reče: »Mene u Tunisu ne priznaju da sam Arapin, da sam Afrikanac!« Ja ga upitah zašto. »Imam plave oči!«, reče Tunižanin. A ja u šali dodadoh: »Znate li ko je za to kriv?« Krivi su Turci osmanlije, jer za vreme 500—600 godina nji­ hove vladavine doneli su u Evropu crnu afričku boju, a plavu evropsku boju su poslali u Afriku. Tako su se boje izmešale! Ovaj fenomen mogu i dokumentovati. U Arhivi Predsed­ ništva vlade Turske u Istanbulu video sam mnoga dokumenta koja ukazuju na prisustvo naših ljudi sa Balkana: Albanaca, Bosanaca, Srba u Africi i Aziji. Oni su pošli tamo kao janičari, vojnici i drugi osmanski dostojanstvenici, ili pak kao deportirani i iseljeni. Na primer, Mehmet Ali-paša i njegov sin Ibrahim-paša sa svojom vojskom, sastavljenom uglavnom od Albanaca, uspeli su da odcepe veći deo arapskih zemalja od osmanske vlasti — Egipat, Libiju, Sudan, Saudijsku Ara­ biju, Jemen, Siriju, Palestinu i dr. i da stvore kraljevsku di­ nastiju Egipta — kralja Faruka. Dakle, bilo je mnogo naših ljudi u Africi i u Aziji. No, sada, gde su i šta su oni? Nema ih. Postali su Arabljani ili Turci, zavisno od područja i ambijenta gde su živeli i delovali. Oni su se asimilirali u tamošnje narode, odnosno nacije. Dakle, delovali su u formiranju i razvoju arapske i turske nacije. 190

No, bilo je i obrnutih primera. Ovamo, na Balkanu, takođe su došli različiti ljudi iz Azije i Afrike, bilo kao vojnici, bilo kao visoki osmanski dostojanstvenici, bilo kao doseljeni stočari — juruci, zanatlije itd. I oni su se mešali sa balkan­ skim narodima. Otuda je crna boja na Balkanu. Tvrdi se da su Albanci ilirskog porekla, a Iliri su bili plave boje. To se može videti preko malisora (brđana) Alba­ naca kod kojih su najviše sačuvani ilirski elementi. Takođe, ukoliko se kaže da su Srbi slovenskog porekla, onda nijedan Srbin ne bi smeo da ima crnu boju. Sto znači, od doseljenja Slovena na Balkanu pa tokom čitavog perioda formiranja i razvitka srpske nacije, Srbi su se udaljavali od svojih predaka u ogromnim razmerama, kako u genetskoj strukturi tako i u duhovnoj, kulturnoj nadgradnji. Prema tome, Srbi, Albanci, Turci, Makedonci, Crnogorci na Balkanu su po poreklu vrlo bliski. Uloga srpske, odnosno pravoslavne crkve u formiranju srpske nacije je neosporna. U početku pravoslavna crkva nije bila samo srpska crkva. Kasnije, u periodu osmanske vlasti, pravoslavna crkva na ovom delu Balkana primila je takva obeležja, pa je postala nacionalna crkva Srba. U srednjem veku, pa i u prvim vekovima osmanske vlasti, kako nam ka­ zuju osmanski tefteri i vatikanski izvori, na Kosovu je bilo pripadnika pravoslavne crkve ne samo iz redova Srba nego i iz redova Albanaca, Vlaha itd. Cak je i popova pravoslavne crkve bilo iz redova Albanaca. Pravoslavna crkva bila je vazal tursko-osmanske vlasti. Katolička crkva nije bila vazalna. Zbog toga je izvršen pri­ tisak na katolike Kosova. Pravoslavna crkva je takođe razli­ čitim metodama vršila pritisak na katolike da prelaze u islam ili u pravoslavnu veru. To se posebno dogodilo na tlu Kosova. Preko tursko-osmanskih i vatikanskih izvora pratio sam na Kosovu jedan fenomen do XVIII veka. Naime, Albanci, koji su primili islam, bilo da su pripadali pravoslavnoj ili katoli­ čkoj veri, ostali su Albanci, a oni koji su ostali u pravoslav­ noj veri, srbizirali su se. Zbog toga nema Albanaca pravosla­ vaca na severu. Ali nije isključena mogućnost da su se poje­ dini Srbi prelaskom u islam asimilirali u etničku zajednicu koja je dominirala na odnosnom području, tj. u Turke, Alban­ ce itd. Ali, ipak, srpski narod najmanje se islamizirao od svih naroda Balkana, bilo zbog uticaja pravoslavne crkve bilo zbog inata. U najnovije vreme Srbi poreklom, zato što su katolici, kroatiziraju se. To je tačno, kroatiziraju se. To se dešava na Kosovu. Hoću da potvrdim ovo što reče profesor Đurđev. Recimo, u Janjevu je u XVII veku bila prva albanska škola. Iz Janjeva je bilo i visokih crkvenih dostojanstvenika iz sre­ dine Albanaca. Na primer, u XVII veku vikar Toma Raspasari, koji je odigrao veliku ulogu u političkim događajima 191

krajem XVII veka, bio je Albanac iz Janjeva. U Janjevu je bilo i Srba. U XV i XVI veku Šasi su najviše asimilirani u Srbe i u Albance. Danas u Janjevu nema Albanaca katolika. Takođe nema ni Srba. Pod uticajem katoličke crkve oni su se hrvatizirali. Navešću još jedan psihološki momenat. Naime, reč je o psihološkoj i političkoj »klimi« koja je uticala na asimiliranje Vlaha. Ova pojava je vrlo interesantna. Vlasi su, kao et­ nička grupa, postojali u srednjem veku, za vreme osmanske vlasti, pa i kasnije. Savremeno doba je donelo nešto novo. To je zaista fenomen, jer npr. u Albaniji Vlasi su postali Albanci, u Makedoniji Makedonci, u Srbiji Srbi. Ne samo to nego Vlasi imaju i veoma značajnu ulogu u političkoj, javnoj, kulturnoj i naučnoj delatnosti Albanije, Makedonije i Srbije. Pitanjem nastanka i razvoja naroda-nacija dosada su se bavili mnogi eminentni teoretičari. Sve te teorije uvažavam sa respektom, pošto su one doprinele razvoju sociološko-filozofsko-istorijske misli. Međutim, mislim da ovde nije shodno da spominjem nijednu od tih teorija, jer su one svim učesni­ cima ovoga skupa vrlo dobro poznate. Samo, o tome želim da iznosim svoja gledišta. Kao istoričar, ne vidim veliku razliku između naroda i nacije. Najveća razlika, čini mi se, je u tome što je nacija strana reč. Istina, smatra se da je nacija nastala u XIX veku i da je to plod kapitalističkog društvenog poretka isključivo zbog toga što je ljudsko društvo u to vreme dostiglo veći stepen svoga razvitka i što je doživelo u svemu veliki preobražaj. Ako zbog tog »preobražaja« »narod« nazivamo »nacija«, kako ćemo onda nazvati naciju XX veka, odnosno u socijalizmu, kada je doživela još veći preobražaj. Socijalizam, kako nam potvrđuje istorija, nije doveo naciju do odumiranja; naprotiv, do jačanja, do njenog većeg razvoja i preobražaja. U socijaliz­ mu se čak »»rađaju« nove nacije, odnosno narodi koji su već postojali sa svim svojim narodnim-nacionalnim osobenostima, ali sada zbog povoljne klime socijalizma proglašavaju se za »nacije«, ili ih pak socijalizam priznaje za »nacije«. Prema tome, narod ili nacija predstavlja složeniju ljudsku — društvenu zajednicu sastavljenu od nekoliko etničkih ele­ menata, zavisno od područja i međusobnog uticaja. Ona na­ staje pod specifičnim društveno-ekonomskim i političkim okol­ nostima datog istorijskog perioda i stalno je u neprekidnom procesu svoga razvoja i preobražaja, primajući specifična je­ zična i antropološka obeležja i posedujući određenu teritoriju.

192

BOŠKO V. POPOVIC NAPOMENE O IZUČAVANJU IDENTITETA LIČNOSTI U OKVIRU IZUČAVANJA NASTANKA I RAZVOJA NACIJE

Prilog raspravi »o metodološko-teorijskim problemima u izučavanju nastamca i razvitka srpske nacije« započeću napo­ menom da govorim kao psiholog koji se bavi ličnošću nacije, posebno njenim nastankom i »unutrašnjim zbivanjima«. Ra­ zume se da nije potrebno dokozivati da ovakvo opredeljenje nipošto ne znači poricanje potrebe da se prouče i njene druge strane, kao i njeni odnosi sa »»spoljašnjim zbivanjima« tokom istorije. Time se bave druge grane psihologije i srodne dis­ cipline, pa ću se stoga ograničiti na svoju oblast. Smatram da pitanje koje smo sebi postavili ne možemo uspešno razrešavati ako se nastojanjima istoričara, pravnika, sociologa, etno-psihologa i drugih poslenika nauke ne pridruže i psiholozi koji proučavaju nastanak ličnosti jedinke, njenu unutrašnju stranu, jer se u njoj sustiču spoljašnji uticaji i iz nje nešto izvire. Najkraće rečeno, iza fenomena nacije su ličnosti — nema identiteta nacije bez identiteta ličnosti je­ dinki. Razume se da taj odnos nije jednostavan, i valja ga proučiti. Je li u pitanju puko mehaničko zbrajanje jedinki pod uticajem društveno-istorijskih činilaca, ili pak dolazi do spe­ cifičnog novog kvaliteta u ličnostima? Ima li u identitetu lič­ nosti jedinki nečega što je specifično, što nam daje pravo da govorimo o sopstvenom identitetu, identitetu srpskog naroda, ili specifičnost treba tražiti jedino u spoljašnjim institucijama i odlikama, kao što su jezik, običaji, nošnja itd. Da li jedino spoljašnji uslovi određuju naciju svojim neposrednim dejstvom na zametke ličnosti pri rođenju? Nemam gotov odgovor na ova pitanja, jer kod nas nisu sprovedena u delo odgovarajuća ispitivanja, a zasad jedino mogu da odredim svoj uopšten stav: sumnjam u teorije o iz­ dvajanju i »neposrednosti« uticaja (naslednih i sredinskih), 193

koji su u ličnosti mehanički zbrajaju, već pre pristajem uz one koji govore o uzajamnosti uticaja na formiranje ličnosti, 0 njihovom dijalektičkom preoblikovanju koje daje nove, više složajeve (strukture) i vidove unutrašnje organizacije. Pored pitanja koja je pokrenuo P. Plavšić, sa kojim se potpuno slažem, sada valja voditi računa o još nekoliko, razu­ me se uz uslov da se prihvati gore izložena pretpostavka. Prvo, jasno je da je predmet proučavanja nastanka srpske nacije, 1 o tome su govorili istoričari, sociolozi i ostali. Oni, po svemu sudeći, raspolažu priličnom građom na kojoj zasnivaju svoja mišljenja. S druge strane, ako se prihvati tvrdnja da ima mesta proučavanju ličnosti, da bez znanja kako nastaje iden­ titet jedinki, organizacija njihovih ličnosti i poredak vrednosti — ne možemo pouzdano govoriti ni o naciji, onda treba odmah priznati da stanje nije zadovoljavajuće kao u slučaju poslenika ostalih nauka. O čemu je reč? Prvo, govoreći o opštoj metodološkoj strani pitanja, vredi upozoriti da psiholozi ne mogu objašnjavati (eksplanacija) lič­ nost bez oslonca na pouzdane opšte obrasce (modele) ličnosti, ili teorije ličnosti i odgovarajuće zakone; oni nam pomažu da predviđamo, naročito retrogradno predviđamo.1 Sve u svemu, danas ličnost objašnjavamo držeći se postojećih teorija — njih je oko dvadeset — čiji tvorci smatraju da su opštevažeće teorije ličnosti za objašnjavanje i predviđanje svih ljudi sveta. Evo, odmah, i pitanja: jesu li doista savremene teorije ličnosti prikladne za tako veliki zadatak? Sumnji ima mesta, jer blisko je pameti da su pomenute teorije ličnosti dobrim delom plod i društveno-istorijskog trenutka posebnih sredina u kojima su nastale. Zbog toga se rodilo pitanje: ne primeravamo li mi sebe uz tuđe aršine? Ali, dopustimo da je istina da to danas ne smeta i razmislimo da li se isto može reći kada je u pitanju objašnjavanje nastanka i razvoja identiteta naših pre­ daka? Teško bi se takva tvrdnja mogla održati, jer je savršeno jasno da nekadašnji ušlovi u kojima se formirala srpska na­ cija nisu jednaki sa uslovima kada su nastale najpoznatije te­ orije ličnosti. To je početak ovog veka. Ovim sam hteo da pokažem da je potrebno vršiti temelj­ na istraživanja u ovoj sredini uz uračunavanje uslova u koji­ ma je nastao i razvijao se naš identitet. To ne bi bio nimalo lak posao, pošto bi za samo psihološko istraživanje trebalo obezbediti saradnju mnogih drugih stručnjaka — poznavalaca istorije, sociologije, istorije književnosti, etike i drugih. Za­ jedničkim trudom trebalo bi utvrditi da li se u davnini javio jedan nov, specifičan psihološki kvalitet u vidu nacionalnog 1 Za retrogradno predviđanje smatramo da bi bilo valjano sred­ stvo za prodor u prošlost, pogotovu ako se takvi nalazi združe sa nala­ zima o prošloti do kojih su došli stručnjaci ostalih nauka, osobito isto­ ričari i istoričari književnosti.

194

identiteta, kada je to bilo i u kojim uslovima. Jasno je da se ovim ne poriče tvrdnja mnogih savremenih teoretičara ličnosti da ona ima i opšte odlike, zajedničke odlike (dimenzije) koje njihove teorije objašnjavaju, ali tu je i uverenje da postoje i specifične odlike za čije su postojanje odgovorni različiti istorijski putevi razvoja pojedinih nacija. Da ponovim: pitanje je ima li u našim ličnostima nečega što nas zbližava i ujedno razlikuje od drugih nacija, ili je suština nacionalnog identiteta stvar samo spoljašnjih odlika i uslova življenja? Pored teškoća koje se dovode u vezu s objašnjenjem re­ čeno je da je tu i neprikladnost savremenih tuđih obrazaca za razjašnjavanje ličnosti naših predaka. I upravo u pozivu nekih stručnjaka da se prouči istorijska strana problema koji je pred nama, nalazim tačku slaganja mnogih disciplina. Na­ ime, potrebno je dobro upoznati đruštveno-istorijske uslove u kojima je nastala srpska nacija, ali uz to i »prizmu« kroz koju su se oni prelamali. Ništa manje nije dragoceno razumevanje uloga koji svemu prilaže osnovna ličnosna građa, što znači da je u središtu pažnje sadejstvo raznorodnih uticaja u izgradnji identiteta. Ponoviću da tako zamišljeno istraživanje ne mogu izvršiti poslenici samo jedne ili dveju nauka, već je neopho­ dan multidisciplinaran pristup, i stoga se slažem s rečima prof. A. Mitrovića o saradnji naučnih disciplina. Kad je reč samo o ličnosti, o njenom nastanku, identitetu, organizaciji, složaju i osnovnim atributima — onda, govoreći s metodološke tačke gledišta, napominjem da bismo o starijim pogledima na ovako određenu psihološku stranu čoveka mogli doznati na osnovu starih izvora o našim, recimo, vladarima, svecima i junacima, uz pomoć pisanih dokumenata iz Carevog zakonika i ostalih povelja u kojima se ljudi određuju nekim atributima. Ne treba ispustiti iz vida ni mitove i verovanja i sve to valja proučiti u raznim tačkama tokom istorije kako bi se uočili uzajamni odnosi spoljašnjih i unutrašnjih činilaca i njihova postojanost. Možda bi se na taj način doznalo koje su osobine kada nastale, u kojim izuzetnim okolnostima, kada se neke gube a izrastaju nove, itd. Atributi kojima su određivani ljudi iz naše prošlosti, čak i ako su služili za ulepšavanje, nipošto nisu pozajmljeni iz nekog vanzemaljskog rečnika; oni su se upotrebljavali u ta­ dašnjoj našoj »psihološkoj sredini«. Dakle, nije u pitanju pro­ učavanje ličnosti ovog ili onog pojedinca, već način dolaženja do pojmova kojima je ličnost nekada određivana. Ako bi se steklo znanje kako je nekada ličnost određivana i ukoliko bi se omogućilo praćenje razvoja tokom vremena, verovatno bi se moglo odgovoriti na ključna psihološka pitanja koja su ra­ nije postavljena. Ponoviću da nema smisla govoriti o naciji i njenom identitetu ako se ne prouči identitet ličnosti jedinki koje sačinjavaju naciju. Treba doznati šta je to što čini re­ 195

lativnu istovetnost jedinki tokom vremena i u različitim okol­ nostima tokom razvoja. Jer, ako bi se pokazalo da nema jasnih, postojanih psiholoških osobenosti koje nas izdvajaju od drugih, onda bitne odlike nacije valja tražiti na drugom mestu — van ličnosti. I bilo koji odgovor da se dobije — bio bi značajan za nauku. Gornje pitanje se tiče i načela organizacije ličnosti. Naime, reč je o tome da treba otkriti kojim se načelom može obja­ sniti skladan, postojan sistem ponašanja, mišljenja, doživlja­ vanja, koji nazivamo ličnošću. Da li je u pitanju neko nativističko načelo, sredinsko ili okolnosno (situaciono), ili pak neka njihova kombinacija dijalektičkog karaktera? Ovo su, razume se, psihološki problemi koji zaslužuju posebnu pažnju, jer određenje nastanka nacije nije puko ustanovljavanje neke fiksirane tačke u vremenu nekog datuma kad je nastala na­ cija, već objašnjenje nekog preloma, skoka, javljanja novog kvaliteta, kao što je rekao prof. A. Mitrović. što se tiče pitanja uloge ličnosti u konkretnim istorijskim zbivanjima, zapravo njenog uticaja na događaje, o tome sada neće biti reči, jer iako se to pitanje ne omalovažava, jasno je da su prethodna važnija za ovu priliku. Ističem, na kraju, da sam ovim samo hteo da potkrepim zamisao da psihološka pro­ učavanja ličnosti mogu koristiti prilikom određenja nacije i objašnjenja njenog nastanka i razvoja, bilo u okviru etno-psiholoških studija ili na drugi način.

196

VUKASIN STAMBOLIC NAPOMENE O TEORLJSKO-METODOLOŠKIM ELEMENTIMA PROUČAVANJA NACIJA

Ovde je dodirnuto mnogo tema, izraženo mnogo teza, po­ krenuta mnoga pitanja. Neke su inspirativne u smislu novih osvetljenja pa će to pomoći dalji rad. Ali ima i takvih o kojima bi se moglo, a možda i moralo još raspravljati. Ja bih se ograničio na nabrajanje i na naglašavanje nekih elemenata teorijsko-metodološke prirode. Povod za to su po­ jedine teze u nekim saopštenjima. To, naravno, u ovoj prilici ne mogu da učinim toliko celovito i toliko sistematično koliko bi zahtevala priroda same stvari. Dok smo na početku razgovora o traženju daljih istraži­ vačkih puteva, možda nije suvišno da se neka pitanja samo pomenu. Vraćanje na prethodna metodološka pitanja sadrži skolastičke i pragmaitističke opasnosti, kao i zamke nihili­ stičkog odnosa prema dosadašnjim tekovinama nauke, posebno prema rezultatima marksističke misli u Jugoslaviji. Jer, zaista nismo u situaciji da polazimo sa ledine. Pitanje je sa kojih njiva, sa kojih brazda polazimo, tj. kakvi su plodovi pojedinih semena u dosadašnjim razmatranjima? Da li se koriste sve glavne tekovine savremene naučne misli u svetu i kod nas? U vezi s tim postavlja se prvo pitanje: šta je osnovno i šta je osobenost u naciji kao društveno-istorijskom realitetu, kao specifičnoj društvenoj zajednici? Šta je to što bi se moglo nazvati integral nacije? Mnogo šta govori da to postoji. Zašto se to pitanje postavlja? Zato što su ovde ponuđene okosnice raznih vrsta sinteza. Jednom se nudi sociološka sinteza. Drugi put se predlaže istorijska sinteza, itd. To je sigurno potrebno. Ali u kakvom međusobnom odnosu stoje sve sinteze, da li su još neke sinteze potrebne i može li postojati neka zajednička, celovita teorijsko istorijska sinteza? Jer, znamo, u istoriji misli o naciji prisutna su sva moguća redukovanja. Ona su nastajala zbog raznih razloga. U to sada ne ulazim. Ona su toliko pri197

sutna da ako ima pitanja sa kojim se valja »uhvatiti u koštac«, to je problem raznih redukcija u vezi sa nacijom i nacional­ nim pitanjem. U uvodnoj reči profesora Mitrovića na više mesta ima ne­ potpunosti i nepreciznosti, kojima se, na primer, u poimanju nacije stavlja u prvi plan, ili bar pridaje relativno veliki zna­ čaj osećanju, svesti itd. Svedoci smo takođe da u teorijskoj misli ima raznih apsolutizacija nacionalnog kao i negiranja nacionalnog. I ovo su povodi za pitanje šta je integral i koji je konkretno-dstorijski vid ovog integrala u raznim periodima, u raznim društvima, posebno u socijalizmu i kod nas danas? U vezi s tim pominjem jedan detalj. Zalažemo se za interdis­ ciplinarni pristup. Možda bi bilo bolje da se to nazove jedin­ stveni, konzistentni višedisciplinami pristup. Jer u tretmanu mnogolike pojave nacionalnog fenomena, ovo »inter« može da se tumači kao neki posebni entitet koji sadrži apstraktno opšte, a može da bude ime za eklektička ukrštanja. Jednom rečju, ukoliko je predmet izučavanja složeniji »utoliko je i karakter povezanosti i sjedinjenosti pojedinih metoda složeniji, a po­ treba usklađenosti posebnih naučnih pristupa veća. Stanovište Edvarda Kardelja o društvenom karakteru na­ cije je jedan od najplodonosnijih odgovara na pitanje šta je integral nacije. (Pri tome je simptomatično što je to tačka u njegovom pogledu koju neki sovjetski teoretičari obnovljeno u raznim periodima stavljaju u centar kritike.) Ovde ne mogu ulaziti u problem klasnog hegemona u nacija, u probleme pri­ svajanja i karaktera vlasništva u razmatranje teze o »dve na­ cije u svakoj naciji« itd. Ali vraćanje na to šta je glavno u svemu, šta je integral nacije mislim da je potrebno zbog saznajnih razloga. A šta je osobeno u naciji? Koje su sve posebne a koje mogu biti pojedinačne osobenosti nacije kao društveno-istorijske pojave u odnosu na druge društveno-istorijske pojave? Kako tu deluju opštedruštvene zakonitosti? Profesor Mitrović kaže da je nacija sugestivan objekt istraživanja. Sasvim je tako, osobito u smislu razgraničenja sa romantičarskim, sentimentalističkim i sličnim prstupima. Ali nameće se potreba preciznije odredbe te sugestivnosti, njene prirode, stepena i oblika. Jer i klasa, i država, i partija, i mnoge druge društve­ ne pojave su sugestivne, ali svaka na svoj način. Drugi elemenat ove osobenosti je priroda i vrsta ljudskog okupljanja ili grupisanja u nacije u odnosu na druge vrste globalnih ljudskih grupisanja, u odnosu na druge vrste zajed­ nica. Treći elemenat jeste osobenost spleta onog što, u nauč­ nom smislu uslovno, zovemo subjektivno i objektivno. Sigurno je da je nacija tipičan i svojevrstan društveno-istorijski subjekt. 198

Ali šta iz ovih osobenosti sledi za saznaj ne metode? Os­ novana je teza da je prema naciji kao predmetu istraživanja nužna umna distanca. Isto tako, kada se kaže da je nacija objekt van nas, u to se mora sigurno uključiti i činjenica da sve društveno na neki način prolazi kroz ljudsku glavu. I sama naučna svest odgovarajućih perioda sastavni je deo onog što se zove nacionalno. Zajedno sa osobenostima postavlja se šire pitanje odnosa opšteg i posebnog i odnosa teorije i prakse u celini. Ovaj odnos ima izuzetnu važnost za našu temu. Pojednostavljeno razdva­ janje koje se izražava u stavu da je teorijsko, pre svega za celinu, a da je analitičko, pre svega za posebne nacije, vodi na stranputice. Jedan savremeni sociolog marksističke orijen­ tacije je u pravu kada kaže: »Specifičnost nije sinonim za nesvodivost na analizu i teorijsko mišljenje univerzalnog tipa.« Zbog svega ovoga mislim da je potrebna bar polazna jadna saglasnost o definiciji nacije, o tome šta stvarno a ne formalistički podrazumevamo pod pojmom nacije. U vezi s tim ovde bih samo naglasio nekoliko dimenzija nacije. Prvo, kako treba odrediti naciju u odnosu na samu sebe, za razliku od uobičajenog i pretežnog definisanja nacije u od­ nosu na druge nacije, narode i slične fenomene. Pretežno ra­ zvijanje spoljašjih »strana» nacije je objašnjivo u vremenima i situacijama kada su u prvom planu odnosi između nacija. Ali ukoliko ovi spoljašnji odnosi nisu akutni kao primarni problem utoliko se više otvaraju pitanja o tome šta je i kakva je nacija unutar sebe, kuda streme društveni odnosi i društve­ ne snage u svakoj naciji. Sta je u ovom smislu nacija u da­ našnjim jugoslovenskim uslovima? Sta je nacionalna ravno­ pravnost u sklopu ukupne društvene ravnopravnosti uopšte i u jugoslovenskom socijalizmu posebno? Drugo, šta se zbiva, šta može da se zbiva, šta su stanja i potencije u nacijama i njihovim odnosima u današnjem svetu? Kakva je posebna priroda ove problematike u socijalizmu? Kakve tekovine sadrže i koje mogućosti nose uslovi i prodori kursa na socijalističko samoupravljanje? Kakva nova društve­ na rešenja mogu nastajati? Sta je društvena uloga nacije u takvim uslovima? Smatram da je od izuzetnog teorijsko-metodološkog značaja razvijenost i obogaćenost odgovora na ova pitanja. Naravno, ne radi toga da bismo ih oktroisali na pro­ šlost, nego pre svega radi naučnog poniranja u savremena zbivanja. Sociolog Anvar Abdel Malek je pisao da bežanje sa polja istorije vodi nerazumevanju i da pogoduje strukturalističkim prilazima naciji. A radikalistički orijentisani Franc Fanon je pokazivao da nacionalnu istinu treba pre svega tražiti u stvar­ nosti, to jest »ne kod mrtvaca u prošlosti nego kod pokrenu­ tih narodnih masa u sadašnjosti«. Koja mera usklađenosti ovih 199

akcenata vodi većoj egzaktnosti? Kakvo je njihovo mesto u analizama koje polaze od pretpostavke da u socijalizmu naj­ dubljih prodora postoje nova pitanja u vezi sa nacionalnim pitanjem i nacijom? U vezi s tim otvara se, izgleda, čitava serija pitanja, ma­ kar u smislu tumačeja njihovog izmenjenog sadržaja i zna­ čenja, bar u smislu traženja kompletnijih odgovora. Jer, u analizi jedne nacije u savremenom svetu moraju se imati u vidu ne samo konstante nego i promenljiva i izmenjena snaga pojedinih komponenti. Biću slobodan da samo redam jedan broj pitanja o takvim komponentama. Na primer, koje su osnovne a koje posebne i pojedinačne protivrečnosti savremenog sveta i kako se one izražavaju u nacionalnoj problematici? Kakav je faktor nacija u rešavanju protivrečnosti u pojedinim društvenim sistemima? Kakav je ona danas oslobodilački faktor? Kakva je njena uloga u borbi protiv obezličavanja i uniformisanja ljudi i naroda, posebno u uslovima tehnološke revolucije? Kako i u čemu se sve danas, u ovom kontekstu, postavlja problem kolektivne a ne samo lične autentičnosti? Ili, drugo pitanje. Kakvi procesi nastaju i mogu da nasta­ ju, na primer, u srpskoj ili bilo kojoj drugoj naciji u Jugosla­ viji u uslovima tendencija, s jedne strane povezivanja i udru­ živanja, i s druge strane tendencija društvenih podela rada i osamostaljivanja pojedinačnih i kolektivnih društvenih subje­ kata? Jedan profesor sociologije saopštio je podatak da danas postoje samo četiri procenta stanovništva u svetu koje živi u homogeno čistim nacionalnim zajednicama. O uzajamnom raznovrsnom obogaćivanju na našem tlu juče je govorio pro­ fesor Skender Rizaj. Višesmerna prolazna stanja širom sveta postoje i kao prirodne i kao nasilne tendencije i dejstva. Ka­ kav je u vezi s tim odnos razvijenih i nerazvijenih? Kako u posebnim regionima deluju pojedine istorijske konstante? Kako u našem prostoru i u ovom vremenu danas deluju neke trajnije svetske strategije? Zalažem se za uključivanje među­ narodnog aspekta u razmatranje problematike nastanka i ra­ zvoja srpske nacije. Ova potreba je izrazitija od one koja joj je do sada data na ovom našem skupu? Treće, šta danas znače tendencije stvaranja regionalnih veza, stvaranje regionalnih grupacija naroda u čitavom svetu i po raznim osnovama: idejnim, ekonomskim, političkim, voj­ nim itd? Šta danas znači u odnosu na razmatranje razvoja na­ cija taj krupni složeni problem koji se zove »prostorno-teritorijalni aspekat ekonomskog razvitka? Ove elemente redam bez konzistentnijeg sistema. Težište mi je na isticanju celovitog spleta okolnosti. Teorijski zasno­ 200

vani racionalni razlozi omogućili bi njihovo razlikovanje po snazi tendencija kao i raspoređivanje po stepenu značaja. Posebni značaj za našu temu i duboki aktuelni teorijsko-metodološki smisao ima primenjenost principa konkretno-istorijskog pristupa. Pregled naše posleratne društveno istorijske literature ukazuje na potrebu kritičke analize samog poima­ nja, a još više načina i stepena ostvarenosti konkretno-istorijškog pristupa. Meni izgleda da ne bi bilo na odmet obnavlja­ nje celovite teorijske predstave o tome šta je to konkretno-istorijski pristup danas. Neko je juče rekao da bi u tome trebalo ići do kraja. Moji nalazi, na primer, pokazuju da kod nas postoje pojave koje izražavaju geograficiranje i razne varijante teritorijaliza­ cije marksizma pri čemu se potkopava njegov naučni smisao. Postoje isto tako pokušaji da se ono što je hronološki i u praksi prvo proglašava za primamo d u teoriji. To je, na primer, slučaj davanja primata ili teorijske apsolutizacije te­ kućem nacionalnom interesu u odnosu prema klasnom interesu odgovarajućeg nacionalnog kolektiviteta. Ili vrlo su česte po­ jave izjednačavanja ili mešanja »golih« empirijskih i naučnih činjenica. Uporedo sa ovim moguć je, sa nivoa našeg društvenog ra­ zvitka, doprinos marksističkoj teoriji, doprinos kritici različitih savremenih doktrina o naciji i međunacionalnim odnosima. Poznato je da u svetu postoje pojave da se, pod okriljem marksizma, široko obrazlažu stvaranja nacija od strane sub­ jektivnog faktora kao i pojave uništavanja nacija ili njihovih delova. Prisutne su pri ovome razne ideološke konstrukcije. Na drugoj strani postoje pokušaji napada na osnove marksizma u oblasti tretmana nacije i nacionalnog pitanja. To se čak čini pod firmom stvaralačkog marksizma. To se najčešće čini u obliku identifikacije marksizma sa staljinizmom. Navešću samo jedan primer. U časopisu »Nju Left Rivju« (broj 105, London, 1977) ima jedan opsežan tekst u kome se, izme­ đu ostalog, kaže: »Fenomen nacije bio je taj koji je prvi doprineo da se marksizam ozbiljno dovede u pitanje.« Ili: »na­ cija može izmeniti uloge i izokrenuti se u sudiju marksizma«. Ili: »Uveren sam da je nacija atomski nukleus u opštem po­ žaru marksizma kao teorije i socijalizma kao prakse.« Hteo sam ovim samo da ilustrujem potrebu razgraniča­ v a la od raznih gledišta koja se nazivaju marksistička. Ona dopiru u našu zemlju, a u nekim sredinama u svetu su vrlo uticajna. To ne bi bio suviše ambiciozan, niti od razmatranja nastanka i razvoja srpske nacije akademski odvojen zadatak. Posebnu grupu pitanja čine neki teorijsko-metodološki akcenti koji imaju neposredan značaj za proučavanje nastanka, razvoja i savremenog stanja srpske nacije. 201

Sigurno je da prostorno ograničavanje predmeta naučnog istraživanja nije teorijsko-metodološki sporno. Tu čak postoje i prednosti za dublje poniranje, za plodnije bavljenje osobenostima. Ali, postavlja se pitanje koje dodatne teorijsko-metodološke elemente treba uneti u polje naučnog posmatranja da se sužavanjem predmeta ne bi zapalo u parcijalne i naučno neosnovane rezultate? U vezi s tim ovde ističem samo jednu tezu koju sam pre dva meseca zastupao u raspravi o Projektu izučavanja međunacionalnih odnosa u Vojvodini. Potreban je veći udeo i potpuna razvijenost u primeni nekih teorijsko-metodoloških principa ukoliko se predmet izučavanja prostorno sužava. Tim više ako je reč o složenoj društveno-istorijskoj pojavi. U ovom slučaju to posebno važi za zastupljenost prin­ cipa svestranosti i celovitosti u vremenskom i u prostornom smislu. Sta na primer sa ovog stanovišta sadrži nastanak i razvitak srpske nacije i ukupno nacionalno pitanje danas u uslovima današnje Jugoslavije, u uslovima socijalizma, u uslovima svetskih okolnosti? Sta znači ne samo politička procena da niko sam ne bi bio ništa na ovom prostoru i koje konsekvence iz toga slede? Drugo, smatram da nije samo idejno-politička teza niti marksistička dogma ono na čemu je insistirao profesor Đorđević, koji je oslanjajući se na Svetozara Markovića obnovio pi­ tanje: šta je smisao socijalizma za Srbiju? Da samo dodam, ne više socijalizma u zamislima, nego stvarnog socijalizma. Koji je u vezi s tim danas konkretno-istorijski odnos klasnog i nacionalnog u Srbiji u uslovima samoupravljanja i udruži­ vanja rada na ovim osnovama? Koje su tu klice progresivnog? Koje su tu osobenosti što ih je proizveo dosadašnji revolucio­ narni razvitak i naš put u socijalizam? Šta se suštinski promenilo u odnosima između naroda u Jugoslaviji, i između naroda i narodnosti? Kakva internacionalistička svest danas nastaje? Koji stereotipi danas žive, u kom obliku, šta se u njima zbiva? U pogledu osobenih pitanja, na primer, koje su i u čemu danas žive posledice ranijih deoba i današnjih seoba na ovom prostoru? To pitanje je preče od onog da li su nacije malo­ brojne ili mnogobrojne. Ili uzmimo probleme odnosa radničkog pokreta i komunističke partije i srpske nacije. U vezi sa analizom osobenosti i potrebnog kritičkog odno­ sa prema pojavama redukcionalizama u rešavanju problema specifičnosti biće potrebna selekcija mnogih teza i pitanja sa stanovišta one umne kritičke distance o kojoj je govorio pro­ fesor Mitrović. Biće neophodne mnoge revalorizacije sa nivoa današnje marksističke misli. Doći će u tome, verovatno, i do preispitivanja nekih dosadašnjih, takozvanih marksističkih pri­ stupa naciji u našoj sredini. 202

U svetu postoje studije o krizi dosadašnjih socioloških koncepata za proučavanje nacije. Ne mislim da je kod nas tako, ali neki problemi postoje. Ovde je, na primer, pomenuto da narodni jezik i država slede oformljenje nacije u Srbiji. Da li je tako? Sta nastaje zajedno a šta čemu prethodi? Ovakve teze podležu kritičkoj proveri i detaljnijoj analizi. Meni je ovo palo u oči i zbog jednog šireg teorijskog razloga. To je činjenica da su u svetu prisutne nove tipologije nacija (ne ulazim ovde u analizu njihovih saznajnih vrednosti) koje za jednu od osnova u stvaranju tipologija upravo uzimaju to šta hronološki jedno drugom prethodi. Otuda pomenuta teza može da ima šire teorijske konsekvence. Isto tako trebalo bi preciznije formulisati i obrazložiti stav o »samoviđenju i samopredstavljanju«. Postoji opasnost da se to apriorno i jednosmerno tumači. U tom slučaju jedna od posledica bi bila potreba da od drugih tražimo da nam, naprimer, trasiraju naš samoupravni put i revolucionarni pra­ vac. Druga bi jednostranost dovodila do apsolutizacije nečeg posebnog u univerzalno. Na kraju, još jedan predlog u okviru želje da se stvaraju i neki praktički metodološki standardi za operativne pristupe. Naša društvena praksa je već odavno nametnula potrebu da se ustanovljavaju neki naučni i stručni standardi za praćenje procesa u razvitku i odnosima nacija i narodnosti u Jugosla­ viji. Poznato je, na primer, da su sadašnji kriterij umi za pra­ ćenje stepena razvijenosti razvijenih i nerazvijenih podložni i stručnoj i političkoj kritici. Zato bi kao jedan od rezultata ovih naših prethodnih rasprava mogli da budu i takvi meto­ dološki stavovi koji bi mogli da služe egzaktnijem naučnom praćenju onoga što se kod nas zbiva. Rizikovao sam da eksplicitno pominjem neke komponente pristupa koje učesnici ovog skupa podrazumevaju. Smisao iz­ loženog je bio u tome da se pridružim onim mišljenjima koja su za dalji usredsređeniji rad na tzv. prethodnim pitanjima, na stvaranju još zrelijeg naučno-teorijskog tla za izbor onih elemenata koji bi sačinjavali što celovitiju koncepciju izuča­ vanja nastanka i razvitka srpske nacije. Jedan preduslov je sigurno u tome da se pođe od savremenih naučnih dostignuća, sa nivoa najviših prodora socijalističke prakse, od našeg viđe­ nja pravaca savremenog društvenog razvitka. Možda treba iz­ dvojeno raspraviti čitav organizacioni pristup i u tome posebno objedinjavanje naučnog rada na ovom delikatnom fenomenu. Jer zaista postoje snage i dobre namere za traganje i ot­ krivanje.

203

ILIJA STANOJČIĆ GRAĐANSKE TEORIJE I TEORETIČARI NARODNOSTI I NACIONALNOG PITANJA DO SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA

Prvi značajniji radovi o »narodnosti« što se kod nas javljaju ne predstavljaju čisto naučno-teorijska razmatranja i pokušaje definisanja samog pojma nacije. Njima se prvenstve­ no tražilo da se formulišu praktično-pohtička rešenja u to vreme dominantnog »istočnog pitanja« koje je već duže vreme snažno bojilo i determinisalo mnoga zbivanja u Evropi na početku XIX veka, »veka narodnosti«. Ta prevashodno politi­ čka nastojanja da se naši narodi najzad oslobode tuđinske vla­ sti (»iga«), u većini slučajeva karakterišu izrazito jugoslovenske tendencije. Kada se u bilo kom kraju naše zajednice jače ispoljila težnja za nacionalnim oslobođenjem i nezavisnošću, javljala se i misao da se svaka narodnost može u potpunosti osloboditi samo u sadejstvu sa ostalim južnoslovenskim na­ rodima.1 Tu ideju južnoslovenskog zajedništva determinisale su, pre svega, opšte ekonomsko-politioke prilike u tim zemljama, i u svetu oko njih, i istorijskom neumitnom praksom sticana iskustva o tome da pojedinačne akcije protiv daleko nadmoć­ nijeg neprijatelja ne mogu da se uspešno realizuju.2 Iskustvo, koje je naročito jasno uočavano posle 1848. go­ dine, a i kasnije, u doba sticanja srpske i crnogorske nacional­ ne nezavisnosti i suvereniteta, pokazalo je da je suština daljeg održanja i razvijanja svih južnoslovenskih naroda u njihovom 1 Vidi o tome: Ferdo Culinović, Razvitak jugoslavenskog federa­ lizma, Zagreb, 1952, str. 1. 2 Ibidem. To pitanje južnoslovenskog ujedinjenja detaljno je ra­ spravio u svom radu Rodoljub Colaković, pod naslovom: Rešenje iacionalnog pitanja u Jugoslaviji, »Komunist«, 1950, br. 4—5.

205

jedinstvu. To je zapazila i Ujedinjena omladina, i kasnije Svetozar Marković, i u svojim nacionalno-oslobodila&kim akcijama borili su se za stvaranje što prisnijeg saveza ne samo južnoslovenskih nego i svih balkanskih naroda. No sama ideja o nužnosti oslobođenja i ujedinjenja nije se kod svih naših naroda javljala uniformno, niti se svuda s podjednakom snagom razvijala, jer su u pojedinim regionima naše sadašnje države delovali i raznorodno ekonomsko-politički, religiozni i kultumo-tradicionalni faktori.8 Pa ipak, iz tih brojnih i raznorodnih koncepcija, planova i programa, može­ mo izvući dva tipična (po svom dometu i političkim implika­ cijama), u osnovi svojoj potpuno suprotna smera tih koncep­ cija i pokreta — unitaristi.ko-centralistički i federalni odnosno konfederalni.'* U programu svoje »spoljnopolitičke Tadnje«, i jedan i dru­ gi smer teže zajedničkom cilju — jugoslovenskoj državi, dok se na pitanju budućih unutrašnjih međusobnih odnosa tih na­ roda koji je »sklapaju«, oni u potpunosti razilaze. Pristalice centralizma zasnivaju svoje teorijske zaključke na principu unitarizma,345 tj. na shvatanju da postoji jedinstve­ na jugoslovenska narodnosna zajednica, koju obeležavaju je­ dinstvo jezika, kulture i osnovnih životnih interesa naroda na­ stanjenog na zaokruženom geografskom području, uprkos i vidljivim regionalnim razlikama.6 Takvo shvatanje jugoslovenskog unitarizma vodi ka državnom centralizmu, zato što, pre­ ma njemu, svaki drugi način državnog sistema može dovesti samo do razjedinjavanja tog tobož nužnog integralnog narod­ nog jedinstva.78Te koncepcije oživotvorene su za vreme prvog ujedinjenja Jugoslavije. »Aktom od 1. decembra 1918. taj princip dobio je svoje naročito ozakonjenje i postao je osnov­ nim zakonom države«.8 Ali to centralističko uređenje negativ­ no je uticalo na dalje jačanje ideje jedinstva južnoslovenskih naroda, što nikako ne znači da je južnoslovenska država bila neka istorijska slučajnost. Naprotiv, bila je istorijska nužnost, jer je značila realizovanje težnji i snova najboljih njenih sinova.9 Klice toga unitarističkog centralizma nalazile su se i u namerama mnogih građanskih političara, koji su bili protivnici 3 F. Culinović, cit. delo, str. 2. 4 Ibidem. 5 Ibidem, str. 3. * Ibidem. 7 Ibidem. 8 Ibidem. 8 Vidi o tome opširnije: R. čolaković, cit.

206

studija,

str. 48.

ideje »integralnog jedinstva«, pa su zastupali ili ideju »Velike Srbije« — kod Srba10 ili »Velike Hrvatske« — kod Hrvata.11 Od ovog »svesrpstva«12 i »svehrvatstva«,13 kojima je ne­ girano postojanje drugih jugoslovenskih nacija osim srpske i hrvatske, a išlo se ka stvaranju jedne centralističke jugoslovenske države, moramo odvojiti separatizam, čiji nosioci u svojim teorijskim i publicističkim napisima priznaju postoja­ nje različitih jugoslovenskih nacija, ali praktično nastoje da pojedinu naciju odvoje od ostalih i zasnuju stvarno veliko­ srpsku, odnosno velikohrvatsku državu.14 Na srpskoj strani, ovaj separatizam naročito se ispoljio u politici desnog krila nekadašnje Narodne radikalne stranke15 i u pojedinim političkim akcijama Pašića.16 Kod Hrvata taj separatistički šovinizam vidan je naročito u predvečerje drugog svetskog rata, a svoju praktičnu i zloči­ načku stranu pokazao je za vreme takozvane NDH; korene mu valja tražiti u uslovima života pod Austro-Ugarskom, čija je osnovna politička »deviza« bila huškanje jedne nacionalno­ sti na drugu, i osobito zavađanje južnoslovenskih naroda koji su živeli u njenim granicama.17 To se najviše ispoljilo za vre­ me banovanja zloglasnog Khuena-Hedervarija (1883—1903). Ban je uspeo da stvori »srpsko pitanje«, suprotstavljajući ga »hrvatskom pitanju«, i da istupi kao »izmiritelj«. Plod njegove politike jeste pojava dr Josipa Franka, čija je politička kasnija aktivnost imala kobnih posledica po Hrvatsku, pa i šire.18 10 Taj velikosrpski pokret nastao je krajem tridesetih godina pro­ šlog stoleća, ali bez one kasnije šovinističke oštrice koju je dobiokrajem XIX veka. Još 1839. godine Jovan Subotić naglašava da vidi u svim južnoslovenskim zemljama samo Srbe. (Neke misli o književnom sojuzu Slovena na jugu i imenu toga sojuza, Lj. M. S. 1839, knj. 48, str. 93 pa dalje). Šezdesetih godina jača taj velikosrpski pokret baš u odnosu na Bosnu i Hercegovinu: Vladan Đorđević, Srpsko pitanje,. zatim još zaoštmlje i reakcionarnije u radovima Miroslava Spalajkovića itćL 11 Ideju »velike Hrvatske« stvorio je A. Starčević i izložio u svo­ jim spisima: Bili slavenstvu ili po Hervatstvu, Zagreb, 1860, Ime Serb,. 1867, Slovoserbsko u Hervvatskoj 1870. Vidi o tome opširnije: Mile Starčević, Dr Ante Starčević i Srbi, Zagreb, 1936.

Ti pokreti su dobili su naročitu oštrinu pred kraj XIX stoleća.

12 Ideju »svsrpstva« (ne »velikosrpstva«) izneo je Vuk Karadžić u svom spisu Srbi sve i svuda. 13 Tipični predstavnik »svehrvatstva« bio je Ante Starčević. 14 Dr. F. Culenković, dt. delo, str. 5. 15 Ibidem, str. 6. 10 Tu svoju velikosrpsku politiku, koja je išla za stvaranjem Ve­ like Srbije, ispoljio je Pašić u prvom svetskom ratu, i u događajima posle njega u doba atentata na Radića. Ovim se nikako ne odriče značajnost i uticaj Pašićeve političke uloge u životu Srbije, pa i kraljevini SHS. 17 Vidi o tome opširnije: Vasa Bogdanov, DruStvene i političke borbe u Hrvatskoj, izd. Jugoslovenske akademije znanosti, Zagreb, 1949, str. 69 i dalje. 18 F. Oulinović, cit. delo, str. 8.

207

No sve te akcije raznih separatista nisu nikad imale čvrstog korena u širokim narodnim masama, nego su počinjale i završavale u tankom sloju buržoaskih, sitnoburžoaskih i lumenproleterskih elemenata. To je sa naročitom očiglednošću pokazala naša narodna socijalistička revolucija, ostvarivši naj­ zad davne težnje najprogresivnijih društvenih snaga; sa rad­ ničkom klasom i njenom uvek aktivnom komunističkom avan­ gardom na čelu. Do ujedinjenja Južnih Slovena je trebalo i moralo doći; to je bila ideja najnaprednijih ljudi u zemljama koje su se nazivale južnoslovenskim«.1® Upornost da realizuju te svoje težnje pokazuju nam ne samo stremljenja i nejednake borbe koje su pojedini naši narodi vodili na ovoj »političkoj vetrometini« nego i brojne ideje, koncepcije i planovi kojima su nastojali da naučno i ideološko-politički dokažu nužnost jugoslovenskog ujedinjenja na osnovama federacije.*20 U svim tim koncepcijama o ujedinjenju, iako su ponekad bile naivne, ponekad konfuzne i bez čvrstog oslonca na određene društvene snage koje ga mogu izvojevati postoji »jedno racionalno i progresivno jezgro, koje se u suštini svodi na sledeće: u svetu u kome mi živimo, okruženi državama koje su neprijatelji naše nacionalne slobode i nezavisnosti (Austrija, Nemačka, Italija, Mađarska, Turska), za nas južnoslovenske narode, je­ dini uslov da se održimo, da živimo i da se razvijamo kao nacije jeste da se ujedinimo«.21 A jedna između tih brojnih teorija i koncepcija jeste i ona Svetozara Markovića, koja ne­ osporno predstavlja najviši domet u svom vremenu i svojoj sredini u tim pokušajima traženja da se što određenije i adekvatnije reši nacionalno pitanje svih naših naroda. Ona je takva zbog toga što je proizlazila i zasnivala se na postojećim društveno-političkim odnosima, na stvarnim snagama i strem­ ljenjima širokih radnih masa, a ne na akciji monarhija, vlada i diplomatije. Ovde će biti ukratko iznete samo osnovne gra­ đanske koncepcije i »predloži« koji su sa raznih strana i sa različitih pozicija analizirale i akciono interpretirale veoma složenu i protivrečnu problematiku. Postoji shvatanje22 da se začeci ideje južnoslovenske za­ jednice nalaze u akciji onih ljudi koji su bili preteče svih tih nacionalnooslobodilačkih pokreta. Tu se imaju na umu: » Josip Broz, Politički izveštaj CK KPJ, u knjizi V kongres Komunističke partije Jugoslavije, stenografske beleške, »Kultura«, str. 21

.

20 Tako su i Strosmajer (1815—1905) i Rački, iako su bili pred­ stavnici integralnog jedinstva, pristajali na federativno uređenje, makar kao privremeno. (F. Culinović, cit. delo, str. 13.) 21 R. Čolaković, cit. studija, str. 48. 22 F. Culinović, cit. delo, str. 14.

208

Juraj Križanić,23 Pavle Riter Vitezović24 i grof Đorđe Branković.25 Bliže će se prići samom pitanju koje se obrađuje ako se taj vremenski raspon skrati i u proučavanju pođe od Vuka Karadžića, pa preko Garašanina i njegovog Načertanija, Svetozara Miletića, dr Mihaila Polit-Desančića dođe do Svetozara Markovića.26 Kada je ranije bilo reci o našem omladinskom nacional­ nom pokretu, istaknuto je da je ovaj uglavnom prožet čisto nacionalnim idejama, dok je pitanje filosofije romantizma, karakteristično za ostale evropske nacionalne pokrete, u njemu bilo od sasvim sporednog značaja.27 Sva »Omladinska radnja« zasniva se na isticanju ideje »narodnog duha«, koji se oživotvoruje stvaranjem nacionalno nezavisne države. Snažniji počeci buđenja nacionalne svesti kod Srba nasta­ ju u XVIII veku i vezani su na idejnom planu za pionirski 23 Juraj Križanić (1618—1683) bio je pristalica panslavizma. Godine 1659. odlazi u Rusiju gde propagira ujedinjenje jugoslovenskih naroda. Tu svoju koncepciju ujedinjenja izložio je u svol delu Politika, 1661—1676 bio je u prognanstvu u Sibiru. 24 Pavao Riter Vitezović (1652—1713) bio je po struci istoričar. U više svojih dela Cronica (1696), u Croatia rediviva (1700) zalaže se za ujedinjenje Južnih Slovena, koji su i za njega svi — Hrvati. 25 Đorđe Branković — despot »Ilirski« — svojim Memorandumom., koji je bio upućen 1688. caru Leopoldu I, tražio je vlast nad dotada­ šnjim turskim zemljama u kojima su ne samo Srbi nego i drugi narodi Balkana živeli. Tim svojim zahtevom on je nesvesno postao preteča kasnijeg principa rešavanja istočnog pitanja na nacionalnom načelu. (Vidi o tome opširnije: Jovan Radonić, Đorđe Branković, despot »Ilirski«, Beograd, 1929, str. 121—131; Dr V. Popović, Istočno pitanje, istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevine na Levan­ tu i na Balkanu, Beograd, 1928, str. 58. Izvrsnu studiju o značaju Brankovića dao je M. Đorđević, Pogledi Vuka Karadžića na nacionalno-oslobodiačku borbu, Istorijsko-pravni zbornik 2, Sarajevo 1949, str. 117—134.) w Ranije je istaknuto da su prvi teorijski radovi o »narodnosti« kod nas bili u samoj stvari praktični predloži za rešavanje istočnog pitanja. Pored Memoranduma Đorđa Brankovića, potrebno je istaći Memorandum Stefana Stratimirovića (Bogoslov 1926, knj. I, st. 1, obja­ vio ga je St. M. Dimitrijević), koji je nastao kao protivpredlog sklop­ ljenom ugovoru između ruske carice Katarine II i cara Josifa II (1781), po kome je trebalo da se, posle zajedničke akcije protiv Turske, stvori grčko Carstvo na čijem bi čelu stajao veliki knez Konstantin, caričđn unuk. Mitropolit Stratimirović u svom Memorandumu, poslatom 1804. caru Aleksandru. I, veoma detaljno iznosi sve one koristi koje bi imala Rusija od stvaranja jedne srpske države. Ova država ne bi odmah dobila punu samostalnost, nego bi i dalje bila vezana za Tursku carevinu plaćanjem danka. Državni poglavar trebalo je da postane jedan od velikih ruskih kneževa. Iz samog Memoranduma se ne vidi jasno kakvi bi trebalo da budu međusobni odnosi Srba i drugih naroda na Balkanu. Pitanje integriteta Austrije nije ni pomenuto, što je i razumljivo kada se ima u vidu da je taj projekt pisao visok crkveni velikodostojnik u Austriji. 27 Vidi o tome opširnije: J. Skerlić, cit. delo, str. 202.

209

prosvetiteljski rad našeg prvog »racionaliste« Dositeja Obradovića (1742—1811). Njegovo Pismo prijatelju Haralampiju sasvim jasno izražava ideju o potrebi ujedinjenja svih jugoslovenskih zemalja u jednu državnu zajednicu. Isto tako tu nalazimo i Dositejevo mišljenje da je jedinstvo jezika jedna od bitnih odredbi svake narodnosti,28 a da verske razlike ne mogu biti prepreka narodnom ujedinjenju i da vera nije od­ lučujuća komponenta u formiranju nacija.29 Tu Dositejevu prosvetiteljsku akciju pomaže u početku imućni građanski stalež Srba nastanjenih u južnoj Ugarskoj, koji, kao i svugde u svetu, inicira i razvija sve one napore što su usmereni ka stvaranju jedinstvenog narodnog jezika i »»jedinstvenog unutrašnjeg tržišta«.30 Imajući stalno u vidu onu naučnu istinu koja je u prvim delovima ove knjige dovoljno istaknuta — da je nastajanje nacije dug istorijski proces svojstven građanskom društvu,31 a ne neka metafizičko-mistička ili biološka pojava, biće onda jasnije zašto se baš u Vojvodini intenzivnije javlja težnja za nacionalnim oslobođenjem i ujedinjenjem. Kasniji istorijski događaji koji su sledili bili su tesno di­ jalektički povezani sa izbijanjem prvog srpskog ustanka, koji su činili »nacionalno jezgro«32 oko kojeg će se zatim formirati srpska nacija, zahvaljujući pre svega revolucionarnoj borbi Sumadije protiv Turaka i njihovog vojnog feudalizma, a zatim i istorijskoj akciji koju je vodio Vuk Stefanović Karadžić (26. oktobra 1787 — 26. januara 1864)33 za narodni jezik.34 Tu svoju bitku otpočeo je on odmah čim su prilike u Srbiji to omogu­ ćile. Sva ta njegova obimna književna delatnost bila je sasvim jasno usredsređena na stvaranje književnog (na bazi narodnog) jezika, što je od presudnog značaja za stvaranje svake nacije, pa i srpske. Poznato je, naime, iz marksističke teorije nacije koliki je zapravo značaj stvaranja jedinstvenog književnog jezika, kome su koreni u narodu, a srpskom književnom je­ ziku je to više nego i jednom. Jezik kao osnovno sredstvo opštenja među ljudima bio je i ovde ključni činilac, neophodan element da se potpuno formira srpska nacija kao celina, sa specifičnom i imanentnom kulturom na jedinstvenoj teritoriji, unutrašnjim tržišnim sponama povezanoj. Stvaranjem knji­ 18 Dela Dositeja Obradovića, Beograd, 1911, str. 4—5. 28 Ibidem. Dosdtej piše: »Zakon i vjera može se promijeniti, ali rod i jezik nikada«. 80 Đ. Jovanović, Humanizam i rodoljublje Dositejevo, Beograd, 1949, str. 3. 31 Ibidem, str. 7. 32 K. Marks i F. Engels, Dela, t. IX, str. 395—397. 33 Lj. Stojanović, Život i rad Vrica Stefanovića Karadžića, Beograd-Zemim, 1922, str. 1 (datumi su po starom kalendaru). 34 Lj. Stojanović, cit. delo, str. 146—162.

210

ževnog jezika i pravopisa, Vuk je uspešno prokrčio put ka konačnom oformljenju srpske nacije. No, Vuk istovremeno čini i jedan od prvih teorijslđh pokušaja — da odredi srpsku na­ ciju baš tim jedinstvom jezika. Svoju koncepciju izložio je Vuk35*38 u omanjoj studiji Srbi sve i svuda, koja je trebala da posluži kao Uvod u delo Cma Gora,36 ali je izašlo u njegovoj knjizi Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona.37 Taj mali spis, na svega 27 strana, pisan još 1836. godine, od izvanrednog je značaja za proučavanje istorijata pokušaja definisanja fenomena nacije od naših teoretičara, književnika i političara. Iako Vukovo delo po naslovu i bez dublje analize može izgledati kao izvor iz kojeg će kasnije poteći reka velikosrp­ skog šovinizma, ono to nije bilo, jer takvih ideja u tome radu zaista i nema. Naprotiv, kroz ceo napis provejava težnja o potrebi zasnivanja jedne zajedničke države u koju bi ušli svi naši narodi. Uzimajući u obzir samo jednu od bitnih odredbi narodnosti — jezik, i ne vodeći računa o tome da i različite nacije mogu govoriti istim jezikom, on proglašava sve naše nacije za Srbe. Baš zato što je uzeo samo jednu od »strana stvarnosti«, Vuk je morao u zaključku pogrešiti i pasti u izvesna preterivanja. Zato je i potrebno istaći da je i on, kao i Dositej, odbacio religiju kao odlučujuću odredbu nacije.38 Vuku je neshvatljivo zašto se i Hrvati ne bi nazivali Srbi­ ma, jer, kao što je rečeno, uzima u obzir jezik kao jedino merilo određivanja pripadnosti nekoj naciji.39 On je tačno zapazio i konstatovao da su postojeće razlike između Srba i Hrvata nastale tokom feudalne epohe njihovog razvoja,40 a kasnije ih potencirale i različite političke prilike u kojima su živeli. Isto tako mora se uzeti kao tačno sledeće Vukovo tvr­ đenje: »... Nacionalno jezgro ovoga naroda gotovo su sve sami seljaci i težaci«,41 jer su oni, po Vuku, čuvari svoje narodnosti, dok su viši društveni slojevi (bosanska vlastela) u Bosni, (viša crkvena hijerarhija) u Vojvodini spremni na razne nacionalne kompromise. Na kraju, neophodno je istaći misao koju je Vuk stalno ponavljao i koja se uvek naglašavala u naprednim dru­ 35 O Vukovim pogledima na nacionalnooslobodilačku borbu srpskog naroda napisao je interesantnu i dobru studiju Miroslav Đorđević, Po­ gledi Vuka Karadžića na nacionalno-oslobodilačku borbu, Istorijsko-pravni zbornik 2, Sarajevo, 1949, str. 117—177. 33 Lj. Stojanović, cit. delo, str. 688. 57 V. S. K., Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri za­ kona, Beograd, 1849. 38 V. S. K., cit. delo, str. 2. 38 Ibidem, str. 3. 40 Ibidem, str. 9. 41 Ibidem, str. 11.

211

štvenim pokretima, naime, »devizu« :da narod koji porobijava druge narode nije ni sam slobodan.42 Kada se sve ovo uzme u obzir, može se zaključiti da je Vuk stajao na pozicijama integralnog jugoslavenstva, i da je svojim prvim pokušajem da odredi srpsku naciju — jedin­ stvom jezika — učinio vidan napor u tome smislu i doprineo kasnijoj teorijskoj i ideološkoj borbi,43 koju su pojedini naši teoretičari vodili protiv raznih zavojevačkih koncepcija što su negirale postojanje srpske nacije. Garašaninovo Načertanije44 je detaljno razrađen, prakti­ čan, spoljnopolitički program srpske vlade, čijom je politikom za vreme kneza Mihaila rukovodio Ilija Garašanin (i ranije za vreme ustavobranitelja). Tim svojim radom, napisanim još 1844. godine,45*pod uticajem ideja kneza Adama Cartoriskog40 i njegovog izaslanika Franje Zaha,47 udario je Garašanin te­ melje kasnijem zvaničnom shvatanju Srbije (njenih vladajućih struktura) o rešenju nacionalnog pitanja svih balkanskih na­ roda. Iz Načertanija uzimale su kasnije srpske vlade pojedine stavoe, da bi opravdale ovaj ili onaj svoj postupak. Garašanin je opravdano istakao istorijsku neophodnost ujedinjenja svih jugoslovenskih naroda, na što će se morati, po njegovom mi­ šljenju, obraćati pažnja i u budućem vođenju spoljne politi­ ke.48 Na osnovu praktično-političkog iskustva koje je sticao, dopunjavao je svoj program i svestranije razrađivao svoje ideje,49 koje, kad se uzmu u celini, mogu se programski izra­ ziti u paroli: »Balkan — balkanskim narodima«. Pri tom smatra da je uslov uspešnog rešenja »»istočnog pitanja« one­ mogućavanje velikih sila u njihovoj akcij oko deobe i nasleđivanja Turske, a to se, po Garašaninu, može postići jedino 42 Vuku se usprotivio B. Sulek u Nevenu za 1856, i Vuk mu je odgovorio 1861. u Vidovdanu. (Vidi o svemu tome opširnije: Ljub. Stojanović, cit. delo, str. 690—691.) 43 Vuk se u traženju stvaranja te srpske države, sasvim pravilno, nije nikad pozivao na neko feudalno pravo — na »državno-pravne akte«. 44 Garašaninovo Načertanije prvi je objavio M. Vukićević u Delu (1906, knj. 38, sv. 3, str. 321—337), pod naslovom, Program spoljne po­ litike Ilije Garašanina na kraju 1864, kasnije ga ponovo objavljuje dr D. Stranjaković, ali pod naslovom »Načertanije« Ilije Garašanina, Glasnik istorijskog društva, Novi Sad 1931, knj. IV, sy. III. Prevedeno na nemački jezik Načertanije se nalazi u Staatsarchivu XIX/1838 u Beču. Ovaj podatak dobio je Stranjanović od dr V. Novakov (str. 393). O svemu ovome vidi opširnije: F. Sišić, Jugoslovenska misao, Beograd, 1937, str. 97; F. Culinović, cit. delo, str. 18—20. 45 Dr V. Cubrilović i drugi V. Ćorović, cit. delo, str. 20. 48 Ibidem, str. 19; F. Culinović, cit. delo, str. 19; H. Batovski, Jedan poljski preteča Balkanske unije, u K njizi o Balkanu, n , Beograd, str. 175; F. Sišić, cit. delo, str. 87. 47 F. Culinović, cit. delo, str. 19. 48 Ibidem. 49 Dr V. Cubrilović i V. Corović, cit. delo, str. 20.

212

zajedničkom »revolucionarnom akcijom« balkanskih naroda. Uz to, oni se mogu oslanjati na zapadne sile, ali im ne smeju dozvoliti da se mešaju u njihovu borbu.50 Garašanin politički opravdano, polazi u izgrađivanju svoga programa od konstatacije da sa XIX vekom počinje brže ra­ spadanje Otomanske imperije i nastajanje nacionalnosti na Balkanu, koje su tražile svoju nacionalnu nezavisnost.51 »Dviženije i talasanje među Slovenima počelo je i nikad prestati neće«. Daljim analiziranjem političke situacije same Srbije52 Garašanin dolazi do ranije istaknutog zaključka — da Srbija ovako mala ostati ne srne ako želi da napreduje, nego se mora »»sojuziti« sa ostalim »okruživajućim je narodima«, da bi se» na razvalinama turskog carstva, stvorilo jedno carstvo sastav­ ljeno od »svojih hristijanskih žitelja«.53 Pravo stvaranja takve jedne države ne zasniva Garašanin na novom i revolucionarnom načelu narodnosti, nego na pravu stare tradicije o srpskoj državnosti,54 ali pravilno naznačavajući sam put stvaranja te države, koji bi morao biti revolu­ cionarna akcija još neoslobođenih narodnosti, čiju bi »radnju< moralno i materijalno morala da pomaže srpska vlada. Znači, Srbija je trebalo da bude nacionalno i revolucionarno jezgro okupljanja svih tih ustaničkih snaga, i da vodi dvostruku55 brigu, pre svega o svojoj srpskoj, a zatim i južnoslovenskoj misiji. Znači, Garašanin teorijski ne razmatra ni načelo narod­ nosti ni nacionalno pitanje; on praktično radi na njegovom rešenju. To se ispoljilo kroz brojne veze sa još neoslobođenim Srbima, Hrvatima, Bosancima, Bugarima,56 Grcima i Arbana­ sima, naročito posle 1861 57* kada je postao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila. U skladu sa istaknutim principima, on je uspostavio neposredan kontakt sa biskupom Strosmajerom, s određenim ciljem da se ukloni verska netrpeljivost, na osno­ vu čega bi se moglo zaključiti da je u odnosu na Hrvate za­ mišljao centralističku državu. »U osnovi uzevši, kroz svu Garašaninovu tridesetogodišnju nacionalno-političku akciju pro­ vlači se kao crvena nit ova težnja za stvaranjem jedne velike južnoslovenske države na Balkanu. To je i cilj njegovog, Na80 Delo, str. 18. Takođe: dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo, str. 20. 51 Delo, str. 322. 52 Ibidem. 53 Ibidem. 54 Ibidem, str. 323. 58 Dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo, str. 20. “ Vidi o tome opširnije: M. S. Piroćanac, Knez Mihajlo i zajedni­ čka radnja balkanskih naroda, Beograd, 1895, str. 36—42, gde su detaljno iznesene tačke sporazuma između Kneza Mihaila i Bugarske emigracije. Taj bukureški sporazum spaljen je 1867. Vidi takođe: dr V. Cubrilović i V. Corović, cit. delo, str. 36. 87 Dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo, str. 21.

213

čertanija — zaključuje dr V. Cubrilović svoja razmišljanja o Načertaniju — ostalo je sve sredstvo«.58 Isto tako ni Svetozar Miletić (22. II 1826 — 4. I 1901), narodni tribun i vođa Narodne liberalne stranke u Vojvodini, nije imao posebnu teorijsku studiju o naciji i nacionalnom pitanju uopšte, nego nam je ostavio svoje brojne stavove i zaključke o načinu rešenja Istočnog pitanja.59601* U ciklusu novinarskih članaka posvećenih tom problemu, koji su izlazili u Srbskom dnevniku, Miletić je, iznoseći istorijat samog istočnog pitanja, iskazao da u njemu postoje tri osnovne faze, da bi odmah zatim naglasio sve one koristi koje time dobij aj u oslobođeni hrištani,80 a i ćela civilizovana Evropa.61 Posle ovoga on izlaže i dokazuje da narodi nastanje­ ni na Balkanu imaju sve potrebne uslove da naslede »bole­ snika na Bosforu«.62 Miletić sasvim opravdano smatra da se svi ti vekovima porobljeni narodi mogu osloboditi samo zajed­ ničkim naporima.63 U završnom delu te svoje rasprave, za koju on sam priznaje da je nastala pod neposrednim uticajem njegovog mladog prijatelja koji je ranije objavio studiju Istočno pitanje i ograničeno rešenje ovoga,84 predlaže Miletić da ta buduća država bude zasnovana na konfederativnom i federativnom principu, a sve na načelu narodnosti. Federacija je trebalo da se zasnuje između Srba i Bugara, a u tu bal­ kansku konfederaciju ušli bi još Grci i Rumuni. »Osovina Srbske države imala bd se sastojati iz današnje Srbije, Bosne, Hercegovine, Zete, Stare Srbije i nekog dela Maćedonije u kome je karakter Srbski običaji, srbskog načina mišljenja, srbski simpatiji . . . a to je kraj do i nešto preko Vardara, osobito je Solun za interese srbske trgovine zdravo važan«.65 Na zapad bi granica išla do Bosne. Od same Bosne trebalo je da Austrija da njen zapadni deo od reke Vrbasa, u zamenu za Dalmaciju, na jugoistok od reke Neretve. Bugarska je tre­ balo da dobije ostale oblasti istočno od Srbije i Grčka južno od Srbije zajedno sa ostrvima i maloazijskom obalom.66 To Miletićevo mišljenje ušlo je u Bečkerečki program67 kao čuvena šesta tačka, u kojoj se traži da se prestane sa 48 Ibidem, str. 20—21. 49 Die Orientfrage von dr Svet. Miletisch, Neusatz 1877, to su u samoj stvari skupljeni prevedeni na nemački jezik njegovi (lanci koji su izlazili u Srbskom dnevniku (br. 174 od 13. VIII 1863. do br. 188 od 14. IX 1863). Vidi o tome: Dr V. Popović, cit. delo, str. 131. 60 Srbski dnevnik, br. 174 od 13. VIII 1863. 61 Ibidem, br. 179 od 25. VIII 1863. 02 Ibidem, br. 182 od 1. IX 1863. M Ibidem, br. 185 od 8. IX 1863. 88 Odnosi se na delo: dr M. Polit, Die orientalische frage und ihre organische Sösung, Wien, 1862. 84 Srbski dnevnik, br. 188 od 14. IX 1863. 96 Ibidem. 87 Vasa Stajić, Svetozar Miletić, Život i rad, Novi Sad, 1926, str. 250—257.

214

svakom politikom koja pomaže održanje Turske carevine u Evropi, ili ide na osvajanje tih naroda, pomagače se samo ona politika koja ide na to da ti narodi postanu nacionalno slobodni. Kao što se vidi, Miletić u rešavanju nacionalnog pitanja naših naroda ne ide u to vreme dalje od zahteva za rušenjem Turske, dok Austrija sa njenim mozaikom nacija ostaje i dalje, i samim tim i veći deo jugoslovenskih naroda, nacionalno po­ robljen. U tom pogledu ništa se ne razlikuje i stav dr Mdhaila Polit-Desančića, sa čijim teorijsko^naučnim delom naša gra­ đanska nauka dostiže svoj veoma visok domet, baš u pogledu teorije o narodnosti i nacionalnog pitanja,68 jer i on ostavlja nedirnut integritet Austrije.69 Sa njegovim delom Narodnost i njen državnopravni osnov imamo prvi opširniji pokušaj celovitog određivanja kategorije nacije, čiji su zaključci bili na visini njemu savremene evrop­ ske građanske nauke o toj problematici.70 U Uvodu te istinski značajne »brošure« Polit tačno utvr­ đuje činjenice: da je sama kategorija narodnosti rezultat du­ gog istorijskog procesa razvoja ljudskog društva i da se ni­ kako ne mogu identifikovati pojam nacije i pojam države.71 Ovaj njegov poslednji zaključak nastao je baš u protivstavu prema vladaj učim nenaučnim koncepcijama koje su težile da »naučno« obrazlože opravdanost integralnog postojanja Austrije. Isto tako se mora priznati kao naučno tačno njegovo tvrđenje da su zajednički jezik i, u izvesnoj meri, zajedničko poreklo nužne odredbe same nacije. No netačno je njegovo stalno i uporno podvlačenje da je veza koja drži naciju na okupu neki čist »sam po sebi i za sebe« duhovni princip. »Je­ dan jezik i poreklo — to je taj lični, piše dr Polit, duševni*• M Poznata su njegova dela: Narodnost i njen državnopravni osnov, Novi Sad, 1862; pomenuta studija o istočnom pitanju, zatim pojedini članci u Ost und Wes tu, pojedini govori u Hrvatskom saboru u knjizi Sve dosadašnje besede sa povesničkim crtama, I, od 1861—1883, Novi Sad, 1883. U Narodu br. 35 od 1870. napada oštro namesničku spoljnu politiku, itd. O njegovoj koncepciji nacionalnog pitanja pisao je opšir­ nije dr K. Milutinović, M. Polit — Desančić kao teoretičar narodnosnog pitanja, Pregled, Sarajevo, septembar-oktobar 1935, str. 141. •• U brojnim svojim govorima on ili zastupa tezu dualizma pre Kraljevgradca 1866, pošle Austro-ugarske nagodbe on traži priznavanje i srpske narodnosti. 7# Dr M. Folit-Desančić je većinu svojih teorijskih zaključaka baš u pitanju narodnosti izvlačio pod uticajem dr Lorenca Stajna, profe­ sora narodne ekonomije i džavnih nauka na Bečkom unverzitetu, a i pod uticajem dr Imbre Ignjatijevića-Tkolca (1824—1912), poznatog hrvatskog publiciste. (Dr K. Milutinović, Mihailo Polit-Desančić kao istoričar, Novi Sad, 1936, str. 11). 71 Dr Mihailo Polit-Desančić, Narodnost i njen državnopravni osnov, Novi Sad, 1862, str. 1—3.

215

momenat, koji članove jednoga plemena tesno veže, koji pleme čini višom individuom. Sveza, koja veže udove jednog pleme­ na, duševna je sveza, i zato je mnogo moćnija od sveze, koja je postala od prirodne oblasti«.72 Iako su ovde izvedeni zak­ ljučci tipično idealistički (sve se izvodi iz duha i sve se svodi na duhovno) i donekle biološko-organicistdčki, potrebno je podvući da su uočene činjenice neophodne za proces oformlje­ nja nacije. To se naročito ispoljilo u njegovom tvrđenju da je potrebno jedinstvo geografske, sredine da bi nacija egzistirala, ali je to sasvim idealistički podveo pod neki apsolutni duhovni princip. I on, kao i većina ostalih buržoaskih teoretičara, ne uviđa da nacionalno osećanje proizlazi iz objektivne društvene stvarnosti — izražene u društvenoj i ličnoj svesti određenih ljudi — i da se koreni tog psećanja mogu naći u težnji kapi­ talističkog načina proizvodnje da zasnuje nezavisno nacionalne države. Takvo idealističko tretiranje kategorije narodnosti i kod Poli ta je rezultat neuviđanja posebnosti društvene zako­ nitosti. Uz to, i njegova metafizička i kruta podela čovekovog »bića« na »prirodno u čoveku« (»des Eudliche«) i »lično i du­ ševno« u čoveku73 doprinela je ovakvom tretiranju nacionalnih osećanja. Postavivši »glavačke« odnos čovekovog bića i njego­ vog mišljenja, Polit nije video da je čovekovo mišljenje rezul­ tat ne samo čovekove psihičke konstitucije nego da je ono, isto tako, »suma, zbir celokupnog društvenog saznanja«, i da je subjektivni odraz objektivne stvarnosti. Ne uviđavajući to i zasnivajući sve na duhovnom principu, Polit će nepravilno zaključiti da narodnost može postati od naroda samo onda kada taj »duhovni momenat u ličnosti naroda nadvlada«.74 U ovoj čisto teorijskoj raspravi o pojmu nacije, koja je nastala iz praktično-političke potrebe naučnog objašnjenja razlike između nacije i države, Polit je uspeo, jer je povukao graničnu liniju koja prolazi između genetičke narodnosti75* i takozvane političke73 narodnosti. On ne raspravlja ovde o pi­ tanju prava svake nacije na samoopredeljenje, nego traži naj­ bolji mogući način za rešenje »narodnosnog pitanja« u Austriji.77 Način rešenja, koji Polit borbeno brani, sastoji se u stva­ ranju federativnih država, koje su nužne na ćelom Istoku, ističući pri tom da su same skale federativnog uređenja razli­ 78 Ibidem, str. 7. »Obšti jezik, poreklo, povesnici običaji itcL, te je ona moćna sveza, koja članove iste narodnosti veže, ma kako jedan od drugog udaljeni bili« (str. 47, cit. dela). Ova definicija, iako nepot­ puna, naučno je tačnija od prve. 73 Dr M. Polit-Desančić, cit. delo, str. 5. 74 Dr M. Polit-Desančić, cit. delo, str. 9. 75 Pojam genetičke narodnosti identifikuje se sa pojmom nacija, onako kako ga savremena nauka o društvu shvata. 73 Politička nacionalnost odnosi se na državljanstvo u mnogonacionalnoj državi. 77 Ibidem, str. 39—41.

216

čite. Još jedan momenat u rešavanju nacionalnog pitanja u mnogonacionalnim državama, čije nacionalne mase nisu kom­ paktne, nego su razbijene i izmešane sa drugim nacionalnosti­ ma, uočio je Polit i detaljno ga analizirao. To je njegovo isti­ canje da se u takvim slučajevima to pitanje može do kraja rešiti uz postojanje opštinske samouprave,78 što u ono vreme i za one uslove u kojima je Polit živeo nije mala zasluga.79 »U slobodnoj obštini naći će svaka narodnost okrepljenja, piše Polit, a porodica biće sahranjena od odnarođavanja«. Samo­ uprava je »glavno uslovlje za državno pravljenje u ne narod­ noj (mnogonacionalnoj — I. S.) državi«. Istaknimo još ovde da je koncepciju o potrebi federacije kao buduće države jugoslovenskih naroda, i u njoj dosledno sprovedeno načelo samouprave zastupao i Svetozar Marković u svom učenju o nacionalnom pitanju naših naroda, samo je on u tim zahtevdma išao daleko dublje i dalje, smatrajući sa­ moupravu kao odlučujući konstitutivni deb socijalizma. Sam put rešenja istočnog pitanja, izložio je sa mnogo razrađenih i uočenih detalja Polit u svojoj studiji Die orientolische Frage und ihre organische Lösung (Wien 1862),80 koja predstavlja dopunu Politovim teorijskim radovima o narodno­ sti, jer su pojam nacije i nacionalnog pitanja u izvesnim slu­ čajevima u neposrednoj kauzalnoj vezi. Za Polita je rešenje istočnog pitanja samo dosledno sprovođenje njegovih ranijih teorijskih razmatranja o načelu narodnosti. Na prvim stranama ove svoje značajne rasprave Polit iz­ nosi istorijski značaj rešenja istočnog pitanja, koje se, ponjegovoj zamisli, kako to i sam naslov studije kazuje, jedino »organski« može dovesti do svog razrešenja. Ovakvom tretiranju te istinski komplikovane političke problematike koja se bila splela u teško razmrsivi splet ne bi se zaista imalo šta prigovoriti. No o«no što ostaje mutno u njegovom izlaganju — što je u samoj stvari utopizam i pla­ ćanje »duga« principu poštovanja postojećeg poretka — jeste sam način realizovanja takve države. Ne govoreći nigde o revolucionarnom rušenju Turske, Polit pogrešno misli da je dovoljno da se Muslimani odreknu svoga privilegovanog polo­ žaja pa da se stvari dovedu u red. Isto tako, može se sa pravom kritikovati njegovo identifikovanje uloge Srbije kao »Pijemonta«, ali se svakako mora uzeti kao tačna njegova mi­ sao da se »organsko« rešenje istočnog pitanja »može izvesti samo sa narodnostima i kroz narodnosti Turske, tako da se te narodnosti i realno afirmiraju kao samostalni organizmi«. 78 Dr M. Folit-Desančić, cit. delo, str. 30. 79 Ibidem, str. 30. 80 Die orientalische Frage und ihre organische Lösung von dr M. Polit, Wien, 1862, str. 1—4. 217

Ovaj Politov teorijski rad na proučavanju kategorije na­ rodnosti i nacionalnog pitanja bio je u svoje vreme zapažen81 i ostavio je vidnog traga i u radu jednog isto tako liberalnog teoretičara i omladinskog vođe, u delu Vladimira Jovanovića, koje, po našem mišljenju, nije dostiglo onaj nivo na kome su se nalazile Politove studije i dela. Već samo definisanje nacije, koju nam daje Juvanović, u odnosu na Politovu objektivno znači nazadak. »Narodnost je večita ljubav za slobodu, za pravo na napredak, piše Vladimir Jovanović, ona je živi protest protivu svake štete i zla — svake nepravde što se narodu čini; ona je budan čuvar i neumitni osvetač narodnog predanja, i naravno svesti i časti narodne, sobstvena imena i slobodna života — ona (je) uzor čovečanskog usavršavanja u svome radu i bratske jednakosti među svim ljudima«.82 Kada se odbaci romantična frazeologija, uvideće se da Jovanović uopšte i ne razmatra naciju kao specifičnu društvenu pojavu, jer bi se svi ti epiteti mogli pripisati i bilo kojoj društveno-političkoj ideji, dotičući se uz put i površno samih nacionalnih osećanja, metafizički ih pretvarajući u neke večite kategorije. Isto tako, on idealistički izvodi stvarno pravo srpske na­ cije na samostalan život, ne na osnovu načela narodnosti, nego to pravo idealistički izvodi iz slavne srpske prošlosti.83 Ono što se kao pozitivno mora istaći u celokupnom nje­ govom radu, jeste njegovo propagiranje u zapadnom svetu na­ ših težnji za stvaranjem jedne nacionalno nezavisne države,84 kao i njegovo tvrđenje da je srpski narod zreo da izvrši misiju koju mu je istorija dodelila. Poznavajući dobro mentalitet Engleza, Jovanović specijalno ističe sve one trgovačke koristi koje bi za Englesku nastale stvaranjem civilizovanih hrišćanskih država. U drugoj raspravi, pisanoj za Francuze,85 on je detaljno izlagao srednjovekovnu istoriju srpske države, da bi na kraju 81 Dr Košta Milutinović, Mihailo Polit-Desančić kao istoričar, Novi Sad, 1936, str. 86. 82 VI. Jovanović, Za slobodu i narod, Novi Sad, 1868, str. 201. No postoji i jednamnogo određenija definicija narodnosti, koja je, po njemu, »grupa ljudi koja se svojim potrebama i aspiracijama oseća pozvana da živi zajedničkim kulturnim i političkim životom«. (Ibidem, str. 14). 83 VI. Jovanović, Osnovi snage i veličine Srbske, Novi Sad, 1870, 6tr. 23—24. Ovaj Jovanovićev članak oštro je kritikovao još Svetozar Manković, i pokazao njegovu neodrživost. No potrebno je istaći da je i Jovanović u svojoj knjizi Srbski narod i Istočno pitanje (str. 78, 79, 82), sasvim pravilno, isticao da se balkanski narodi mogu jedino zajed­ ničkom akcijom osloboditi. 84 Odnosi se na knjigu: Vladimir Yovanovitch, The emancipation and Uniti of the Serbion Nation, izašlu 1863. 85 Odnosi se na knjigu V. Yovanovitch, Les Serbes et la mission de la Serbie dans UEurope d’Orient, Paris, 1870.

218

izvukao pogrešan i šovinistički zaključak da Srbija treba da odigra ulogu »Pijemonta«. Protiv ovog i ovakvog shvatanja ustao je Svetozar Marković sa svojom Srbijom na Istoku, i pokazao da je uloga Srbije, usled specifičnih uslova u kojima se ova nalazila i posebnosti zadataka koje je imala da izvrši, sasvim drugačija. Kratko rečeno, uloga Srbije mora biti re­ volucionarna. To bi ukratko bili oni društveno-istorijski uslovi čije je •objektivno postojanje dovelo do fenomena nacije i istovreme­ no kratak kritički istorijat učenja o naciji i nacionalnom pi­ tanju pre pojave Svetozara Markovića.

219

PRVOSLAV S. PLAVSIC PSIHOLOGIJA, NAROD I NACIJA

Od uključivanja psihologije u ovu sveobuhvatnu raspravu mogu proisteći dvojake koristi. Jedne su vezane za njen dopri­ nos savremenoj multidisciplinarnoj obradi problema nastanka i razvoja srpske nacije, što znači da je ona upućena i na tesnu saradnju sa ostalim ovde prisutnim disciplinama. U većini do­ sadašnjih sličnih rasprava činjenice iz oblasti psihologije bile su prisutne preko tri veoma rasprostranjena pojma — »na­ cionalna svest«, »nacionalna osećanja« i »mentalitet«, pri čemu su sadržaji ovih odrednica bili ili sasvim neodređeni ili na tako raznovrstan način shvatani da njihovo svođenje na za­ jednički imenitelj nije dolazilo u obzir. Prva dva pojma, ipak, mahom su bila vezivana za oblike vezanosti i odgovarajuće ispoljavanje nacionalne vezanosti i pripadnosti, a treća za glo­ balno i neoperacionalizovano objašnjenje (preovlađujućih) obeležja (pripadnika) nekog naroda, odnosno nacije. No, ne samo što naučna psihologija više ne može biti zadovoljna takvim opštim naznačenjima — čime se uglavnom skidao s dnevnog reda problem njenog uključivanja — nego se i u ostalim dis­ ciplinama pristupilo rasuđivanju pojmova iz ove oblasti. Primera radi samo iz jednog pripremljenog referata za obradu ove teme možemo izdvojiti više od dvadeset takvih odrednica: »svest o sebi — samosvest«, »svest o svome korenu i ulozi«, »elementi tradicije u svesti«, »svest o narodnoj i verskoj celokupnosti«, »nepovršinski slojevi narodne svesti«, »homoge­ nizacija srpske narodne svesti«, »paganska svest i predhrišćansko verovanje«, »preovlađujući oblik religijske svesti«, »srpski narodni identitet«, »srpska narodna individualnost«, »srpska nacionalna suština«, »radnički pokret sa svojom klasnom pred­ stavom o srpskom nacionalnom biću«, »zajednička istorijska svojstva«, »zajednica životnih interesa«, »red društvenih vrednosti« i »same vrednosti«, »narodno političko i kulturno pam­ ćenje«, »održavanje predstava o prošlosti«, »žilavost starih verovanja«, »seljačko-patrijarhalni mentalitet«, »mitska sim­ bolika«, »sadržina i sistem mišljenja«, »psihopolitičko oruđe (kult vladalaca svetitelja)«, »istorijski osećaj«, itd. 221

Pada u oči ne samo brojnost, nazovimo ih — etnopsiholoških odrednica nego i širina zahvata u psihološko u ovom iistoriografskom pristupu. Ne ostaje se samo na svesti već se uključuju i svojstva, interesi, mišljenje, vrednosti, pamćenje, predstave, simbolika, osećanje, a zatim i identitet, jedan od najrasprostranjenijih pojmova u savremenoj psihologiji. Psi­ hologiji, dakle, ne preostaje drugo do da se i sama što življe uključi u ovu raspravu, i to tim pre što su i u ostalim pri­ stupima i saopštenjima prisutne brojne psihološke činjenice mada kao takve nisu izdvajane, pa bi ih u nastavku rada trebalo i tako označiti. Druga korist od uključivanja psihologije u ovu raspravu tiče se nje same i treba da posluži kao podsticaj njenog razvoja u tom pravcu i to upravo ovde na našim prostorima i pod ovakvim društvenim okolnostima. S druge strane, doprinos psihologije rasvetljavanju pro­ blema koje smo ovde sebi postavili mora se razlučiti na »te­ kući« i »mogući«, budući da su oni nejednaki. U prvom smi­ slu njene su trenutne mogućnosti nevelike, a u drugom otvo­ rene i veoma primetne. Niko stoga verovatno i ne očekuje da se ovom prilikom može odgovoriti na uobičajeno ali površno postavljeno pitanje »kakvi su Srbi sada«,a još manje »kakvi su oni nekada bili«. U širokim prostorima zdravorazumskog odgovora je mnogo i starih i novih, ali naučnih nema čak ni uz poštovanje tzv. objektivističkog pristupa ili primenu bihejviorističkog metoda koji se grubo svodi na poznatu šalu — »vidim da si ti dobro, kaži mi kako sam ja«. Istini za volju treba reći da naši raniji doprinosi na ovom polju, o kojima ćemo još nešto kasnije dodati, nisu do sada bili podvrgnuti stvarnoj naučnoj kritici, niti su na bilo koji način revalorizovani njihovi metodi. Mogući doprinos je izvestan samo u onoj meri u kojoj bi se psihologija pomakla iz svojih uobičajenih voda i smelije ušla u istorijsko-psihološke rekonstrukcije u ono što bi u ne­ dostatku boljeg termina mogli uslovno nazvati »psihološka arheologija« i to ne da bi po svaku cenu došli do nekog kon­ kretnog rezultata u smislu malopređašnjeg pitanja, nego da bi se time pribavile valjane polazne osnove za dalja i prava izu­ čavanja. Uzgred da dodam da (naša) psihologija ima samo vreme sadašnje, ne osvrćući se mnogo u prošlost i malo šta posmatrajući dijalektičko-istorijski. Postavlja se pitanje da li je uopšte moguće, a u kojoj meri je potrebno raditi na »rekonstruisanju psiholoških asobenosti srpskog etnosa i nacije« (npr. preko zapisa i dokume­ nata koje su ostavili Srbi o sebi i drugi o njima, preko ele­ menata materijalne i kulture ustanova, itd.) i da li će takvo saznanje biti uporedivo sa današnjim tipom nalaza. Ako ima mesta nedoumici kod prva dva pitanja, kod ovog trećeg smo 222

sigurniji da takvi i nalazi u trenutnoj psihološkoj praksi mogu malo šta imati zajedničkog što ne znači da jedni drugima treba da budu argumenti za odbacivanje. Ukazao bih sada na nekoliko teorijskih i metodoloških problema kada je reč o obradi problema nastanka i razvoja srpske nacije sa psihološkog stanovišta. Osim onoga što pre­ uzima od drugih disciplina, psihologija ima malo sopstvenih saznanja i o narodu i o naciji, čak toliko nedovoljno da po­ štujući raspoloživi fond znanja kao psiholog ne bih ni imao prava da povlačim odsečnu granicu između tih dveju istorijskih pojava. Svakako, to nipošto ne znači da osporavam bilo koje od saznanja iz drugih, osim navedene, oblasti. Sledeća teškoća je u tome što psihologija ne može ni na­ rodu ni naciji, ni srpskoj ni nekoj drugoj, da pristupi kao celini, već se uvek bavi u osnovi pojedinačnim i konkretnim, dakle, pripadnicima nekog naroda ili nacije. Ostaje, tako, pi­ tanje svođenja saznanja na ovde postavljeni nivo. Ona je takođe i metodološki neopremljena za ovaKva istraživanja, pa u našem daljem radu tek treba uobličiti pojmovnu aparaturu, a z reportoara postupaka izdvojiti ono što bi moglo da posluži u ove svrhe. Ipak, pri svemu tome ostaje bitno teorijsko i mecodološko pitanje kako pristupiti izučavanju nacije i zato se zalažem za tačno razlikovanje nivoa posmatranja ne ispušta­ jući iz vida koji se slojevi i klase posmatraju i u kojim istorijskim okolnostima. Teško da bismo se mogli vratiti unazad i posmatrati koliko se individue jedne grupe razlikuju od in­ dividua druge grupe, ali je verovatno da idući u prošlost mo­ ramo zahvatati sve veće celine sa, uslovno rečeno, stanovišta opštosti, ali zato sve manje celine sa stanovišta obuhvatnosti i brojnosti. Mnogi autori i neki referenti u našoj raspravi sum­ njaju da se uopšte i mogu naći neke zajedničke crte u nekom narodu koje bi činile njegov karakter, jer su individualne ra­ zlike tolike da se ne mogu svesti na zajednički imenitelj. Uzgred da dodam da ima mišljenja da su ove individualne ka­ rakteristike i individualne razlike u Srba toliko izražene da postaju jedno od obeležja srpskog naroda i nacije. Među savremenijim psihološkim nalazima takođe mnogi ukazuju na nehomogenost ovog življa prema merilima današnje nauke, ali razlike se najčešće uočavaju na relaciji selo (po tradicionalnom shvatanju »narod«) — grad. Drugi, opet, smatraju da kod Srba odavno postoje znatne sličnosti unutar određenih antropoge­ ografskih, kulturno-istorijskih i si. grupa, ali da se one me­ đusobno razlikuju, no, nama se čini da je ovde u pitanju samo razlikovanje nivoa posmatranja, jer ako može da postoji nešto zajedničko na jednom, nije isključeno da ne može da postoji i na nekom drugom nivou. Idući ovim putem, mogli bismo naići i na neke druge kontradiktornosti o kojima se sada ne može raspravljati. 223

Suočavajući se sa problemom naroda i nacije, opasnost od subjektdvizma je višestruka. Na jedan od tih aspekata uka­ zano je u uvodnom saopštenju, a drugi se javlja ako se o etničkom i nacionalnom govori samo preko nacionalnih osećanja i nacionalne svesti i ako se istraživanje svodi na izja­ šnjavanje (opasnost od tzv. nivoa deklarativnog) o tim osećanjima bez uzimanja u obzir brojnih drugih činilaca koji odre­ đuju pripadnost nekoj naciji. Ovo tim pre što ti činioci i ne moraju biti praćeni odgovarajućim saznanjima, svešću, osećanjima i izjašnjavanjima. Kada je reč o psihologiji, na ovu opasnost treba još određenije ukazati s obzirom na njeno možda i preveliko oslanjanje na verbalni iskaz u proučavanju i pojedinačnog i kolektivnog. Dužan sam da na ovom mestu ukažem i na neke ranije radove u nas i to ne zbog rezultata i zaključaka do kojih su došli, nego zbog moguće koristi za naše dalje istraživanje. Izdvojiću dva takva doprinosa koji se međusobno primetno ra­ zlikuju. Prvi od njih je poznati Cvijićev antropogeografski i etnopsihološki rad koji po svojem zahvatu prevazilazi kasnije slične pokušaje i o kojem je izrečeno niz globalnih ocena a manje temeljnih kritičkih osvrta. Njegov metod, danas verovatno neponovljiv, mada nedovoljno ekspliciran i od samog Cvijića, nazvao bih »metodom celine« za razliku od većine dru­ gih pristupa. Osvrt na njega mogao bi pripomoći pri izboru odrednica za sinteze na novim osnovama, ali malo je vremena da sada o tome govorim. Drugi bismo mogli označiti kao »di­ ferencijalni etnopsihološki metod« Dušana Nedeljkovića, koji je pre više decenija radio na »utvrđivanju psihološkog pro­ fila« izučavajući »izvesne psihičke sposobnosti koje su domi­ nantne prema drugim sposobnostima i koje tipski diferenciraju individue ove grupe od individua drugih grupa«. On smatra da se »opšte grupne ili etničke odlike mogu eksperimentalno i precizno kao psihološki profil statistički utvrditi«, a njihove oblike »nalazimo, sa vrlo malim izuzetkom, kod sviju indivi­ dua koje ih sačinjavaju«. Ovaj autor, dakle, utvrđuje kvanti­ tativne razlike u strukturi sposobnosti pojedinih etničkih grupa i njih koristi za objašnjavanje raznih etničkih činjenica i po­ našanja, ali samo kada su u pitanju manje celine i grupe (npr. Zašto su donjorekanski Torbeši mimetički promenili veru a gomjorekanski jezik, Skoplje, 1933). Pedesetih godina kod nas je preduzeto mnoštvo antropo­ geografskih ispitivanja, pa je izrađen niz monografija užih regiona, zapravo pojedinih naselja. Ove studije, tematski ve­ oma širokog zahvata, bave se i stanovništvom, njegovim etni­ čkim sastavom i pokretljivošću, ali etnopsihološke činjenice gotovo sasvim zanemaruju ili ih navode kao uzgredne opaske, a tada oslanjajući se i ugledajući se na Cvijićeve radove. Tek poneki rad (npr. Petra 2. Petrovića o Raškoj) obrađuje »glav.224

nije etničke osobine stanovništva« (od govora i nošnje do »duševnih osobina i društvenih prilika«). U ove poslednje ubrajaju se nacionalna svest, odnos prema religiji (pobožnost), odnos prema starijima, porodični moral, šale, dosetke, oz­ biljnost itd. Pada u oči da nema odgovarajućih studija iz pera psiho­ loga, koji, slobodno se može reći, nisu poslednjUi nekoliko decenija posvećivali mi antropogeografiji ni etnopsihologiji go­ tovo nikakvu pažnju izuzev nekoliko manjih pojedinačnih ra­ dova. To se vidi već iz pregleda autora malopre pomenutih monografija (Mirko Barjaktarović, Darinka Zečević, Mark Krasnići, Željko Kumar, Dragoljub Milanović, Petar 2. Petrović, Jovan Trifunoski, Atanasije Urošević...) i publikacija gde su one objavljene (»Glasnik« Etnografskog instituta SAN, »Glasnik« Srpskog geografskog društva). U našim psihološkim časopisima ne nalazimo ovakve radove. U prilog ovom zaključku govore i tri različita bibliograf­ ska pregleda iz oblasti društvenih nauka uopšte — uključu­ jući i etnologiju, sociologiju, demografiju, socijalnu psihologiju i druge nauke (Bibliografska anotacija dela empirijskog ka­ raktera iz oblasti društvenih nauka u periodu od 1945. do 1963., IDN, Beograd, 1964, urednik Slobodan Bosnić), zatim iz oblasti antropogeografije (Prilozi antropogeografskoj bibliogra­ fiji 1945—1950, pripremio 2. Kumar, »Glasnik« Etnograffskog instituta SAN, 1953/54) i psihologije (Bibliografija publicira­ nih radova iz psihologije članova društva psihologa u Jugosla­ viji do 1970. godine, Zagreb, 1973., sakupio i uredio Dinko Stary). U ovoj poslednjoj od oko 100 kategorija nijedna se ne odnosi na predmet o kojem raspravljamo, a samo nekoliko od dve hiljade i dve stotine jedinica mogu se uslovno svrstati u ovu oblast, što znači da među nekoliko stotina psihologa čiji su radovi navedeni nije postojao interes za izučavanjem etnopsihološke problematike. Verovatno je, takođe, da ni programi rada njihovih institucija ne predviđaju etnopsihološka istra­ živanja. Za buduća istraživanja od većeg značaja mogu biti oni radovi koji su već zahvatili neke od institucija u narodu, pa i nacije koje i danas postoje a preko kojih se približavamo uočavanju specifičnosti karakteristika u oblasti psiholoških pojava. Možemo samo, primera radi, navesti brak (podsećam na radove Milenka S. Filipovića, Brak između prvih rođaka — bint’amm — kod srpskohrvatskih muslimana, 1960; Ante Fiamenga, Studenti sarajevskog univerziteta — Pitanje braka posmatrano iz aspekta nacionalne i religiozne pripadnosti i stepena obrazovanja bračnih drugova, I960., itd.). Takođe, po­ javljuju se teze o karakterističnim oboljenjima pa i kliničkim psihološkim profilima koji su češći kod življa jednog kraja, pa i kod jednog naroda, nego kod drugog (kod nas je ova pro­ 225

blematika zanemarena, a socijalnom patologijom bavio se više pok. Vladimir Jakovljević, npr. Prilog proučavanja sociopsihogeneze neurotičnih poremećaja ličnosti, 1959). Sasvim je, dakle, jasno da nasuprot nekih mišljenja, nema mnogo radova o toliko osporavanom »narodnom duhu« i »na­ rodnom karakteru« naših naroda i posebno srpskog naroda čak ako uzmemo i najstarije i za današnja merila sporne radove Pavla Šafarika (Karakter slovenskog naroda voobšte, 1825) i Alimpija Vasiljevića (Psihološke osobine srpskog naroda, 1886), a uključimo i retke savremene radove (npr. Mirko Barjaktarević, Promjene u mentalitetu naših ljudi u periodu izgradnje socijalizma, 1962). Očigledno je kao što smo još na početku rekli, da ni o postanku i razvitku srpske nacije sa ovog sta­ novišta nećemo moći da govorimo odmah, ah zato možemo postaviti pitanje »kakvi su mitovi, jezik, verovanja, običaji, pravo, umetnost... u Srba«, da bismo se posredno približili i ovom odgovoru. Pomenute pojave su u našem narodu inače dobro i široko proučene, a mogu se sagledati i istorijski. Na­ stanak srpskog naroda (pa i nacije u manjoj meri) mogli bismo tada vezati za nastanak svakog od ovih činilaca — dakle, kada su Srbi uobličili, ustalili, prihvatili i identifikovali se preko svojih mitova, jezika, verovanja, običaja i morala, prava i umetnosti. Bez obzira gde povlačili granicu između naroda i nacije, nećemo moći da spoznamo samo jedno od njih niti njihov sled i razvoj od naroda u naciju, kako se to ovde ističe. Novije naše radove iz oblasti socijalne psihologije ne treba posebno pominjati, jer oni su mahom poznati, ah dodajmo da su u najbližoj vezi sa izabranom temom istraživanja etničkih stereotipija (Nikola Rot, Nenad Havelka, Đorđe Đurić, Dragomir Pantić). Ostalo je samo još toliko vremena da u najkraćim crtama pomenem nekoliko pojava i aspekata pri izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije. Ponovo naglašavam da je potrebno i moguće sprovesti tzv. istorijsko-psihološki pristup s obzirom na stanovište o dinamičkom sledu sklopova osobenosti, s jedne strane, i na nužnost da i psihologija razlikuje kvalitativno različite pojave u različitim istorijskim epohama u razvoju srpske nacije. Primera radi, pomenimo samo neke faze a mož­ da i profile: a) u vreme doseljavanja slovenskih plemena (sa imenom Srbi) na Balkanu, b) u vreme nastajanja, stvaranja i jačanja srpske srednjovekovne države i primanja hrišćanstva, c) pod vlašću tuđina, d) posle ustanka i stvaranja nove države, e) u poslednje dve državne i društvene formacije Južnih Slovena. Drugim rečima, problem obeležja jedne pa i srpske na­ cije nikako se ne srne posmatrati u jednom preseku i statično, jer postoje osnovi da se tvrdi da su se ona menjala i uobličavala i to različito pod različitim uticajima (nekada želeći — 226

svesno ili nesvesno — da se očuvaju, npr. pod stranom vlašću, a nekada upravo u želji da se ta obeležja menjaju, npr. u slobodi i novoj državi...). Neka izučavanja ohrabruju me da ovde postavim i jednu radnu hipotezu — recipročan je odnos (ranijih) »prirodnih veza« (ne isključujući ni srodstvo, bratstvo, neposredan dodir i zajednički život) u srpskom narodu i psiholoških činilaca koji ga povezuju (kasnije) i upravo stoga sve više se insistira na svesti o pripadnosti naciji. Svakako, ovu pretpostavku najpre treba podrobnije objasniti i potkrepiti, a zatim proveriti i lo­ gički i istraživanjem. Iz dalje rasprave i eventualnih istraživanja ne bismo smeli ispustiti ni ova pitanja: Uobičajeno je shvatanje da moraju postojati svi »klasični« konstituensi nacije da bi se uobličila i nacija i nacionalna svest, ali ima slučajeva gde se ovi uslovi nisu stekli a nacija se formira (može li i srpska nacija biti primer za ovo?). Pri posmatranju toka formiranja jedne nacije ne možemo uzeti u obzir samo »istorijske okolnosti« (u užem smislu) i uticaje nego u velikoj meri i već postojeća obeležja etnosa kao snažno ishodište opredeljenja za neka rešenja (nije li kod Srba karakteristična i ova pojava?). Kakav je mogao biti uticaj izvesnog diskontinuiteta u ra­ zvoju zbog ropstva pod Turcima — zanimljivo je da Srbi ipak imaju i jaku feudalnu državu i period kapitalizma a zatim socijalističkog razvoja (kakav je uticaj preskoka, ako ga je bilo, na razvoj činilaca koji preko kulture i drugih društvenih pojava uobličavaju ličnost?). Postoje, izgleda, prilične razlike u onome što se zapaža kao preovlađujuće obeležje naroda između pojedinih regiona ali opet se navodi da time nije dovedeno u pitanje i postoja­ nje zajedništva (neki smatraju da je reć o zajedništvu na vi­ šem ili opštijem nivou i na osnovu brojnijih »crta«). Ispitiva­ nje osobenosti narodnih grupa u okviru jedne nacije mora se vezati i za regione razlikujući bar dva tipa takvih celina — jedne u kojima je bilo veoma mnogo migracionih kretanja i gde je stanovništvo svakako nehomogeno, i druge gde je ta homogenost veća. Kod nas, svakako, preovlađuju oni prvi regioni. Mnoge od brojnih problema koje bi psihologija mogla po­ staviti u raspravi i istraživanju nastanka i razvoja srpske nacije (među kojima su verovatno najmodernija stanovišta o tipovima identiteta i uslovima njegovog izgrađivanja o kojima je govorio kolega Popović) nismo uspeli ni da pomenemo, a još manje da razjasnimo kako ih valja izučavati u Srba. Uto­ liko pre prilazem svoj glas da se i rasprava i istraživanja nastave. 227

DUŠAN BREZNIK O NEKIM PITANJIMA. IZUČAVANJA DEMOGRAFSKIH OSOBINA NACIONALNOSTI

Želim istaći da sam, u referatu, govorio pre svega o me­ todološkim pitanjima demografskih istraživanja, zatim o pred­ metu tih istraživanja sa gledišta sastava i komponenata kreta­ nja stanovništva pojedinih nacionalnosti. Pomenuta istraživa­ nja su moguća za savremena kretanja, jer se za prošli period ne raspolaže potrebnim podacima, odnosno vrlo teško bi bilo da se pomenute studije urade i za prošli period, sem o nekim pitanjima (npr. sastav Italije po nacionalnosti). Dobre infor­ macije, koje su neophodne, postoje za period posle rata, tj. za poslednjih 30—35 godina. Danas bih želeo da nekoliko reći posvetim razvitku sta­ novništva srpske nacije, tj. da istaknem ukratko tri pitanja, i to bi bilo izvesno proširenje onoga što sam rekao u svom re­ feratu. Prvo, hteo bih da kažem da se naše stanovništvo u celini, doduše različito po područjima i po nacionalnostima, nalazi u izvesnoj velikoj transformaciji koja je karakteristična po tome da se smrtnost i natalitet stabilizuju na niskom ili na vrlo visokom nivou. To važi i za stanovništvo srpske nacije, a ra­ zlike koje postoje više-manje su na određen način povezane sa razvijenošću područja gde njeni pripadnici žive. Kao što je poznato, samo kod stanovništva nekih nacio­ nalnosti kod nas (Albanci, Turd, zatim još stanovništvo drugih narionalnosti na malim područjima) zadržao se visok ili viši natalitet, dok je smrtnost svuda niska. U smrtnosti se proces njenog opadanja više-manje završio, sem nekih kategorija, kao što su odojčad. Pomenute promene u reprodukriji našeg stanovništva započete su, zavisno od područja, još krajem pro­ šlog stoljeća, a u odnosu na mnoge druge evropske zemlje one su došle od pet do šest decenija kasnije. Ipak, treba reći da se navedeni proces kod našeg stanovništva odvijao znatno 229

brže, s obzirom na to što je nešto kasnije započet. Posebno su u periodu posle drugog svetskog rata kod stanovništva Jugo­ slavije kao celine bile naročito značajne pomenute promene. Opadanje nataliteta je uslovilo proces starenja stanovni­ štva, koji je osobito značajan kod stanovništva srpske, hrvat­ ske, slovenačke, mađarske nacije i još nekih nacionalnosti (npr. rumunske itd.). Pod uticajem industrijalizacije i prateće urbanizacije, mada je stepen — naročito urbanizacije — u poređenju sa drugim evropskim zemljama nizak, stanovništvo Jugoslavije doživljava svoju brzu ekonomsku i socijalnu tran­ sformaciju. Koristim termin »nacionalnost «zbog toga što se na taj način obuhvataju sve kategorije (narodi, narodnosti SFRJ, ostale narodnosti itd.). Kod stanovništva srpske nacionalnosti zadržava se nešto veći procenat poljoprivrednog stanovništva nego kod nekih drugih koji takođe žive na razvijenijim područjima. Ipak, do kraja našeg milenij uma očekuje se da će preko 70% stanov­ ništva biti u gradovima, to je gotovo sigurno, i da će krajem našeg stoleća biti samo 15% poljoprivrednog stanovništva. Mislim da ove promene koje su u toku (to je ta velika tran­ sformacija), a naročito ono što očekujemo mora imati poseban značaj i za razvoj svih nacija, ne samo sa demografskog gle­ dišta nego i uopšte. Prostorna pokretljivost stanovništva, odnosno migracije u prošlosti su ispitivane po drugim metodima, a ne po onim koji se sada primenjuju. Danas se migracija istražuje statističkim metodama. Ta prostorna pokretljivost je vrlo različita po tipo­ vima, lokalna (unutar opština) prema centrima (između naših regiona) i prema inostranstvu. Migracija takođe može da utiče na etničku strukturu pojedinih regiona, zatim na učestalost mešovitih brakova i u drugom smislu. Öini mi se da pomenuta, a i mnoga druga pitanja razvitka stanovništva imaju svoj značaj i sa gledišta razvitka svih na­ cija i nacionalnosti uopšte. Nešto više bih želeo reći o savremenom uticaju migracija, posebno onih na duže distance. U periodu između dva rata, pa i posle toga, sve do 1954. godine, jedino su Srbija (mislim na uže područje) i Vojvodina imale pozitivan bilans unutraš­ njih preseljavanja. Tek posle 1954. godine druga razvijenija područja u našoj zemlji, tj. Slovenija i Hrvatska, postali su migraciono pozitivna. Doduše, može se reći da su tokovi na duge distance, što se tiče unutrašnje migracije u našoj zemlji, više ili manje ostali tradicionalni, čak ako ih analiziramo za sto i više godina unazad. Naime, ti tokovi idu sa južnog i jugozapadnog dela zemlje prema severu. Makedonija, mada s obzirom na sve migracije ima negativan bilans, kad je reč o unutrašnjim migracijama ima uravnotežen bilans. Ostala po­ 230

dručja, tj. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Kosovo, imaju više iseljenika nego useljenika već niz godina. Posle rata migracioni tokovi su išli i sa razvijenijih po­ dručja, to znači iz Slovenije, Hrvatske, Srbije i Vojvodine, prema slabije razvijenijim (to su bile migracije kadrova), dok su kasnije pomenuti tokovi gotovo iščezli, a pod uticajem eks­ panzije školovanja i raspoloživosti kadrovima i na slabije ra­ zvijenim područjima. Danas, kad je reč o migraciji na duže distance, ona ide sa slabije razvijenih na razvijenija područja. To ne važi samo za međurepubličke (međupokrajinske) migra­ cije — već i za migracije unutar republika (pokrajina). I istra­ živanja migracionih tokova sa gledišta sastava migranata po nacionalnosti (ovaj aspekt istraživačke aktivnosti trebalo bi produbiti, a neophodne su detaljnije informacije strukture migranata po nacionalnosti i po drugim karakteristikama) po­ kazuju da pripadnost određenoj nacionalnosti predstavlja, od­ nosno znači veliki uticaj pri izboru migracionog pravca. Istraživanja za period od 1961. do 1971. godine, pa i ra­ nije, pokazuju da su veći migracioni tokovi Srba prema Srbiji i Vojvodini, odnosno Hrvata prema Hrvatskoj. Doduše, to je u izvesnoj meri povezano sa gravitacionim područjima u koji­ ma žive Srbi odnosno Hrvati. To ne važi za Crnu Goru, čiji su stanovnici tradicionalno migraciono vezani više prema Srbiji. Konačno, što se tiče Slovenije i Makedonije — a naročito u poslednjem periodu — karakteristično je da ima manje mi­ gracija prema ostalim područjima zemlje. Juče se diskutovalo o sličnosti fizičkih i mentalnih osobina kod našeg stanovništva, bez obzira na nacionalnu pripadnost, kao posledicama zajedničkog življenja u dugim periodima prošlih vekova. Čini nam se da se može reći da različitost (zadržaću se samo na demografskim) s obzirom na pomenute osobine u okviru iste nacionalnosti najčešće, nisu manje nego između pripadnika različitih nacionalnosti. Demografske karak­ teristike pojedinaca i stanovništva uslovljene su naslednom komponentom kao i uticajem okoline u najširem smislu. Me­ đutim, sa gledišta onoga što smo mi istraživali, podsetio bih da je jedno veće izučavanje u Centru sa demografskim istra­ živanjem (1965), gde smo konsultovali nekoliko desetina insti­ tucija celog sveta i koje govore o demografskim karakteristi­ kama etničkih, rasnih i religioznih grupa, pokazala da su u pogledu fertiliteta, fekonditeta (mislim na sposobnost rađanja i na sterilitet), zatim s obzirom na srednje trajanje života i potencijalnog trajanja života uticaj i delovanja nasledne kom­ ponente slični kod različitih populacija, dok se, razume se, kod pojedinaca zapaža kćmtinuelna varijacija. Izgleda da takvi zaključci postoje u literaturi, da diferencijacija genetskih struktura u okviru različitih grupa nije dovela do bitno razli­ 231

čite uslovljenosti demografskih osobina. Na primer, u toku ovog stoleća srednje trajanje života novorođenih je veoma poraslo. Prema prof. A. Soviu (A. Sauvy, Theorie de la popu­ lation) ne postoji nikakav razlog, sa gledišta onog što mi zna­ mo na primer o dugovečnosti, da srednje trajanje života Šve­ đanina bude mnogo duže od srednjeg trajanja života stanov­ ništva koje živi u centralnoj Africi, a sa gledišta naslednog faktora to znači što čovek nosi sobom, razlike između pomenutih i drugih populacija uslovljene su socijalnim, to jest okolinskim činiocima. Može se pretpostaviti — takav bi se zaključak mogao pri­ hvatiti za demografske karakteristike i pojave — da su promene u biološkoj, tj. naslednoj uslovljenosti dužine ljudskog veka spore i da mogu doći do izražaja tek u drugom periodu evolucije. Prema onome što mi znamo, za istorijska razdoblja nema velikih promena u naslednoj uslovljenosti dužine života. Sto nije došlo do diferencijacije u tome između ljudskih grupa, to je zasluga bogatstva ljudskog genoma. Do smanjenja u razlikama srednjeg trajanja života dolazi pod uticajem soci­ jalnih činilaca, tj. sredine u širem smislu. Na ovo ukazuju podaci i analize smrtnosti, a i analize fertiliteta, kada govo­ rimo o njegovoj uslovljenosti genetskim i okolinskim faktorima. Prema tome, mislim da se mogu odbaciti — sa gledišta demografskih istraživanja — neka teorijska objašnjenja razli­ čitog fertaliteta stanovništva, kao i drugih demografskih ka­ rakteristika, koja nastoje da velike razlike objasne biološkim razlikama. Dosadašnja demografska izučavanja pokazala su da za razlike u fertilitetu i u drugim demografskim osobinama pripadnost nacionalnosti u našim uslovima znači nešto slično kao pripadnost socijalnim ili drugim grupama. Po mome mi­ šljenju, na pomenute razlike deluju socio-ekonomski faktori, koji su različiti kod pojedinih nacionalnosti.

232

PETAR VLAHOVIC ETNOLOŠKE KOMPONENTE U PROUČAVANJU SRPSKE NACIJE

Posle ovih teorijskih priloga i pristupa profesora Đurđeva i drugih, pokušaću da pojednostavljeno ukazem na neke činjenice iz etnološkog pristupa proučavanju postanka i razvit­ ka srpske nacije u daljem našem radu. Kada je reč o metodološko-teorijskim problemima u pro­ učavanju nastanka i razvitka srpske nacije, pored ostalih na­ učnih disciplina i etnologija sigurno može da kaže svoju reč. U prilogu koji je pripremljen za ovo savetovanje, »Posta­ nak i razvoj srpske nacije« sa podnaslovom »Etnološki pri­ stup«, naglašeni su, odnosno bolje rečeno skicirani su samo okviri i predmet etnoloških proučavanja. Možda i to ne celovito. Dat je jedan uopšten pogled na ovo pitanje u njegovom prirodno-istorijskom razvoju. Nacija je posmatrana kao proces evolutivnog razvoja u odnosu na druge etničke kategorije. To je jedan od problema koji je ostao nedorečen u etnološkoj li­ teraturi, čak i u naše vreme. Uzroci ovakve pojave u etnologiji su sigurno višestrukiMeđutim, glavni je taj što je etnološka nauka još početkom XIX veka, kada je nastala kao posebna naučna disciplina, da­ kle na samom svom začetku, bila opterećena nostalgičnim ro­ mantičarskim zanosom koga se, na žalost, još uvek teško oslo­ bađa. S druge strane, etnologija je na samom začetku bila zamišljena i opredeljena kao naučna disciplina čiji je zadatak bio da kompleksno proučava ljudske zajednice koje su se razvile u vremenu i prostoru, a savremena zbivanja u dru­ štvenom i drugom životu prepuštala je, kao što je poznato, ostalim disciplinama. Zbog ovih razloga, izgleda, etnologija sve doskora nije pre­ lazila granicu u proučavanju naroda kao integralne društveno-ekonomske, kulturne, a u nekoliko i političke, odnosno srodničke i teritorijalne zajednice. Naime, glavnu pažnju obra­ ćala je samo opisu pojedinih odrednica naroda i društvenih jedinica koje su integrativne u svojim okvirima. 233;

Smatram da je jedan od bitnih etnoloških zadataka, u ■okviru proučavanja problematike o kojoj je ovde reč, utvrđi­ vanje pojedinih etničkih kategorija. Kao što kaže i sam pro­ fesor Đurđev, tim pre ako se proučava prirodno-istorijski ra­ zvoj zajednica. Na žalost, u nauci još nisu raščišćeni pojmovi 0 etničkoj grupi, etničkoj zajednici, etnosu, rodu, plemenu, narodu, a da i pe govorimo o naciji kao određenoj kategoriji. U konkretnim uslovima etnos ima obeležje krvnog srod­ stva i običajnog života. Grupa, .rod, pleme — ima teritorijalnu zajednicu, običajne norme, organizaciju i privrednu poveza­ nost, osećanje zajedništva po srodničkoj osnovi. Narod je ka­ tegorija koja ulazi u sferu složenijeg integriteta, gde se mnoge lokalne osobenosti niveliraju i izjednačavaju kroz razne oblike delovanja u kojima važnu ulogu ima kulturno povezivanje, religija, politika, privreda, zakoni, običajni ili državni, država 1 drugi oblici povezivanja. Dakle, napušta se primat krvnog srodstva, pa se traže drugi oblici obeležavanja koji su ponekada preuzeti, kao na primer u materijalnoj i drugim oblicima kul­ ture: srpska nošnja, kuhinja, običaji, narodno usmeno i drugo stvaralaštvo. Pored ovih odrednica: razdvajanja, spajanja i istovremeno i prožimanja, poseban značaj imaju i etnoantropološke osobine, koje je ovde naglasio i nagovestio drug Skender Rizaj. Kao što ovde čusmo , nekoliko puta je ponovljeno, nema čistih nacija, kao što nema ni čistih rasa. To je integrativno-adaptivni proces novog oblika koji dobija svoju istorijsku dubinu. Bitno obeležje ovog procesa je kulturna slojevitost. Starobalkanski, rimski, slovenski, orijentalni, srednjoevropski, zapad­ noevropski, karpatsko-rodopski i drugi slojevi prepliću se u našem kulturnom nasleđu i povezuju nas u ceÜnu. Uvek su ovde ljudske struje prispevale i ostavljale tragove koji su ušli u naš mentalitet, koji je postao obeležje tzv. srpskog stila, kao i svakog drugog stila, odražen kroz odgovarajuće istorijske i privredne epohe. Dakle, ukratko da kažem. U okviru istraživanja nastanka i razvitka (srpske) nacije trebalo bi, pre svega, proučiti: odnos narod-nacija; etničke zajednice i njihovo određivanje; etnogenetske procese; antropološki i biogenetski proces. Sve ovo mora dobiti svoje mesto u okviru jednog ovakvog projekta. Moraju se razmatrati kulturna preplitanja i njihove posledice. Razume se, važno mesto mora zauzeti i mentalitet izražen u stilu života i ponašanja i utvrđivanja odgovarajućih vrednosti kao odrednica, i odnosi unutar zajednice kao i zajednice prema drugim sličnim zajednicama u našim i širim okvirima. To bi, po mom mišljenju, bilo nekoliko osnovnih pitanja koja bi trebalo imati u vidu, sa etnološkog stanovišta, kada je reč o proučavanju ljudskih zajednica, naroda i nacija, pa u konkretnom slučaju i srpske nacije. 234

RADOMIR D. LUKIC PITANJA O RAZLICI NARODA I NACIJE Smatram da je ovaj naš razgovor i priloženi referati ve­ oma korisno bez obzira što je ovo samo prvi korak ka razma­ tranju ovog vrlo složenog pitanja. Potpuno je ispravno što se i u referatima, a još više u diskusiji pretežno postavljaju pi­ tanja, a manje daju odgovori. To je upravo dokaz da se na­ lazimo na početku rada. Sem toga, sama su se pitanja vrlo mnogo proširila, osobito u diskusiji. Međutim, i pored toga što se u referatima nismo dovoljno držali teme, nego smo raspravljali i o mnogim drugim sporednijim pitanjima, koja su doduše u vezi sa glavnim, ali nisu i glavna, u diskusiji je tema još više proširena, pa se mnogo manje i sa dosta nepreciznosti govorilo o osnovnim pi­ tanjima. Osnovno pitanje je postanak srpske nacije i njen ra­ zvoj, mada mi se čini da je važnije i teže, verovatno, pitanje postanka nacije, pa smo o njemu više govorili. Razume se da je veoma teško precizno se usredsrediti na pitanje, ali mislim da bi ipak više koristilo da smo to mogli učiniti. Pošto je ovo početak, nadam se da će ovaj Centar ili neko drugi zakazati bar još jedan, a možda i više simpozij uma o ovome pre nego što ljudi steknu hrabrost da nešto o tome napišu ozbiljnije i više. Mslim da smo u velikoj meri ili bar u izvesnoj meri pro­ mašili pitanje, odnosno govorili smo o mnogim drugim stva­ rima, a ne o dva centralna pitanja. Ovde je naslov »Neki teorijsko-metodološki problemi pitanja nastanka i razvoja nacije«. Koliko se meni čini, o metodološkim problemima, izričito na­ glašenim, gotovo niko nije govorio, iako metodologije, razume se, ima ovde u sadržim, u podtekstu. Ali niko nije na to po­ sebno obratio pažnju. Međutim, za jedan uvodni i početni ko­ rak u ovu složenu problematiku zaista bi trebalo da mnogo više razgovaramo o metodološkim problemima. To, dakle, os­ taje da se uradi. Pominjali smo ovde marksizam — stvaralački, 235

nestvaralački, izvoran iitd., ali jedno je pomenuti stvar uopšte, a drugo je pokušati konkretno videti šta iz toga izlazi za pi­ tanje o kome je reč. S druge strane, teorijska pitanja su si­ gurno više razmatrana, ali ni ona možda nisu dovoljno. Mi­ slim, dakle, da smo ova pitanja prenebregli, a više govorili o samoj stvari, tj. o nastanku nacije i eventualno nešto i o njenom razvoju — dakle, više smo navodili činjenice koje bi spadale u užu temu, a nismo dovoljno raspravljali prethodna teorijsko-metodološka pitanja, kako je to bilo za­ mišljeno, kako mi se bar čini, prema karakteru simpozij uma. Razume se, ovu drugu stranu pitanja, što znači samo izlaganje konkretnog postanka i razvoja nacije, nismo mogli da završi­ mo, čak ni samo da ga dobro i načnemo. To je jedno ogromno pitanje, gde postoji masa činjenica i, kao što je rekao drug Petrović, gde treba konkretnoistorijski postupiti, što nije bio zadatak simpozij uma. Prema tome, mislim da je veoma dobro što smo čuli niz relativno novih stvari, naročito što smo po­ stavili niz pitanja, ali bi ipak bilo bolje da smo se strože držali onog što je bilo namera, tj. metodološko-teorijskih pi­ tanja. Sada, ako je o tim pitanjima reč, ne mislim da govorim ovde o metodologiji — verovatno je trebalo da organizatori simpozij uma zamole jednog ili dva ooveka da izričito o tome govore. Zadržao bih se na jednom osnovnom teorijskom pita­ nju koje je ovde bilo pomenuto, naročito u reči druga Đurđe­ v a c i u reči drugih drugova, što je drug Mitrović istakao kao potrebno, tj. govorio bih o osnovnom teorijskom pitanju, bez. koga ne možemo rešiti osnovnu stvar — a to je pitanje šta je nacija, odnosno kakva je razlika između naroda i nacija, ako ta razlika uopšte postoji. Jer govoriti o postanku jedne kon­ kretne nacije kao što je naša, znači prethodno znati šta je to nacija. Inače ne vredi govoriti. Bez odgovora na to pitanje nećemo otići dalje. Kad je reč o samom pitanju, u referatu sam izmeo jednu sumnju koja će ostati i posle ovog simpozijuma, odnosno posle ovih naših razgovora i rasprava, a to je da li se stvarno može postavljati razlika između naroda i na­ cije. I to prvenstveno sa subjektivnog gledišta. Drugim recima, smatram da je sasvim moguće da drukčiji činioci dovode do' onog što se zove nacija od onih koji dovode do onog što se naziva narod. Danas smo čuli druga Stambolića, koji ističe društveni karakter nacije. Mislim da on pod tim shvata da je narod ka­ tegorija više »prirodna«, po terminologiji druga Đurđeva. Dru­ gim recima, nije reč o zajedničkom poreklu i u vezi s tim zajedničkom jeziku i eventualnim zajedničkim osobinama, telesnim ili psihičkim, nego je reč o društvenoj pojavi izazvanoj zajedničkim životom bez obzira na ove biološke, prirodne i slične elemente. U svakom slučaju, ostaje kao jedno od gledišta 236

koje smo juče u izvesnom obliku čuli da je narod više prirodno-biološki fenomen zajedničkog srodstva i zajedničkih osobina itd., a nacija manje. Međutim, mislim da treba razlikovati ono kako mi sa naučnog, teorijskog gledišta gledamo na naciju, od onoga kako na to gledaju obični ljudi koji su pripadnici nacija ili naroda. To je, uostalom, ovde više puta isticano. Ovo pominjem sa jednog drugog gledišta. U tekstu druga Mitrovića ima jedno interesantno mesto. Čini mi se da on kaže da nacionalno osećanje ili svest da ljudi pripadaju naciji nastaje jednog trenut­ ka, a pre toga je bila svest da pripadaju narodu. Drugim rečima, ovde se zastupa prećutno gledište da ljudi imaju svest da pripadaju narodu, a posle imaju svest da pripadaju naciji. Mislim da je to netačno. Niko od nas, pa čak i obrazovanih ljudi nema svest: ja sada pripadam narodu, a sutra ili posle 50 godina počinjem da pripadam naciji. Mi to u teoriji razli­ kujemo, pa kažemo: ovi ljudi čine narod, prema tome, njihova je svest narodna svest, a ovi čine naciju, prema tome, njihova je svest nacionalna svest. To može. Ali sami pripadnici nipošto to ne mogu, tim pre što mi prisustvujemo stvaranju nacija u ovom trenutku. Prema tome, postoje ljudi koji su 50, 60 go­ dina činili narod, a sad čine naciju, ali nema takve promene u svesti da čak i vrlo obrazovan čovek koji se bavi problemom naroda i nacije kaže: e, od danas imam nacionalnu svest. Možda nisam razumeo tekst, ali u svakom slučaju, bez obzira na to, ovo je bitna tačka: nema razlike u osećanju pripadništva narodu i naoij.i, nego ljudi osećaju da pripadaju Srbima, Fran­ cuzima ili Nemcima, a kada i da li Srbi, Francuzi ili Nemci postaju od naroda, nacija, to je stvar koju oni ne znaju, koja na njihovu svest ne utiče i, što je bitnije, sa teorijskog gledišta, pitanje je ima li i kakve kvalitativne razlike između narodne i nacionalne svesti. Sumnjam da ima. Bilo bi vrlo dobro kad bi neko pokušao, i empirijski i teorijski, da pokaže u čemu je to narodna svest drukčija od nacionalne svesti. U čemu je kvalitativna razlika u svesti Srba da su Srbi do, recimo, kraja XVIII veka i posle toga? Čini mi se da je ta svest u suštini ista. Možemo govoriti, kao što rekoh, o izvesnim objektivnim činiocima, koji tu svest koja je već stvorena o pripadništvu Srbima podržavaju, održavaju i dalje. Nestalo je jednih, a po­ javili su se činioci, ali da su Srbi (ne da su narod ili nacija) je isto. Drugim rečima, možemo dobiti istu tvorevinu dejstvom različitih činilaca. Postoji šema o prelasku iz naroda u naciju, pa tu šemu, koja možda važi za druge, pokušavamo da prene­ semo na naš slučaj. Naveo sam neke razloge na osnovu kojih mi si čini da je u slučaju Srba u pitanju jedan kontinuiran proces, jer kod nas nije bilo niti buržoaske revolucije, niti 237

feudalnoga plemstva, niti spajanja naroda, kao što je bilo u Francuskoj itd. Dakle, svi ti elementi nedostaju. Možda ima drugih elemenata koji su učinili da Srbi koji su bili narod postaju nacija. Ali, dajte da vidim koji su to elementi koji čine da je njihova svest o pripadništvu Srbima bila drukčija i da je sada promenjena jer je nacionalna, a nije narodna. Razume se, ne mislim da su nacija i narod subjektivne pojave u smislu da ničega objektivnog nema. Naprotiv, postoje određeni objektivni činioci koji u jednom trenutku stvaraju tu zajedničku svest. Ali ti objektivni činioci, sami po sebi, još nisu ni narod ni nacija. Niko se ne rađa ni kao Srbin ni kao Francuz nego to postaje. Njegovi roditelji su mogli biti Srbi, a mogli su biti jedan Srbin, jedan Bugarin itd., a šta će biti dete, to je stvar kulture, odnosno vaspitanja, odnosno izgrađivanja deteta kao jedinke. Eno, u Ulcinju, ako se ne varam, žive cmoi — Crnogorci. Prema tome, ima objektivnih činilaca koji stvaraju svest pripadništva naciji. Ali sami ti či­ nioci ne konstituišu naciju dok se ta svest ne stvori na osnovu njih. Prema tome, ako kažem da se nacija zasniva na kapitali­ stičkom tržištu, recimo, to može biti sasvim tačno. Ja to ne negiram, ali da li se na osnovu toga tržišta stvorila neka kva­ litativno drukčija svest nego što je pre toga postojala? Sum­ njam. Može biti da je ona kvantitativno bolja, ali sumnjam da je nešto drugo nego što je tzv. narodna svest. I zato mislim da kad govorimo kada je nastala nacija i kako se razvijala, prenebregavamo tu osnovnu tačku, jer to mora biti očigledno pokazano, ne može se samo tvrdiiti. Sve definicije koje sam čuo o naciji u tom smislu su, po mom mišljenju, promašile, sve te definicije možete preneti i na ple­ me, i na narod. Mislim da se svi slažemo da između naroda i nacije nismo utvrdili razlike. A ja specificiram tu razliku; nije reč o razlici u uzrocima ili činiocima koji stvaraju ili održa­ vaju jednu svest, nego o samoj svesti. Da li je ona različita? Ako nije različita, onda ne postoji ni bitna razlika između naroda i nacije, bez obzira što mogu da budu različiti činioci, različiti uzroci koji ih stvaraju. Ja možda zaoštravam stvari da bih ih istakao. Ali mislim da stvarno iz ovih referata i naše diskusije proizlazi da treba dublje istražiti razliku između naroda i nacije. Ja sam samo hteo da navedem neke argu­ mente koji, čini mi se, potvrđuju postojanje vrlo ozbiljnog pitanja eventualne razlike između naroda i nacije. Drugo što bih hteo da kažem odnosi se na naše drugove etnopsihologe i psihologe. Reč je o karakteru nacija. Naši dru­ govi se pitaju mogu li se u ličnostima koje čine narod ili na­ ciju naći neki zajednički elementi koji predstavljaju karakter 238

toga naroda, te nacije. Moram da kažem da mi se to čini sumnjivo. Koliko znam, postoje stereotipi, ali etnopsiholozi bi trebalo da na osnovu konkretnih empirijskih podataka pokažu te zajedničke osobine, što je vrlo teško. Mislim da ima toliko različitih karaktera u svakoj naciji da je zaista iluzorno poku­ šati neki zajednički mentalitet, zajednički nacionalni karakter itd. Kakva je razlika između jednog tipičnog dinarca planinca i jednog, recimo, Vojvođanina ili Piročanca. To su tipovi sa­ svim različiti u svemu. Naime, ne poričem postojanje kolek­ tivnog tipa ili kolektivnog karaktera, tj. više ili manje prepo­ znatljivog zajedničkog, tipičnog ponašanja jednog kolektiva. Ali sumnjam da je to rezultat nacionalan. To je rezultat dru­ štven. Dakle, postoji društveni karakter, koji je određen ili klasom, ili načinom proizvodnje, ili nizom drugih elemenata koji nisu nacionalni, sem ako, razume se, ne tvrdimo da je jedna nacija u tom smislu potpuno homogena, jer može i to da se desi, recimo, na Islandu. Možda su na Islandu zaista svi koji pripadaju Islanđanima kao naciji istovremeno istog dru­ štvenog karaktera. Ali čim je nacija podeljena na klase, čim zauzima široku teritoriju, čim su različita zanimanja itd., dakle čim je niz društvenih faktora različiti u raznim kraje­ vima ili društvenim sredinama, odmah se razlikuju i društveni karakteri ili mentaliteti, i to toliko mAogo da je vrlo teško naći neki zajednički mentalitet. A to je jedno od tih metodo­ loških i delimično teorijskih pitanja. Time neću nimalo da poreknem potrebu ni veoma dobar potez koji je učinjen pozi­ vanjem naših drugova koji se bave psihologijom da ovde dođu. Očekujem da će ovaj naš razgovor biti podsticaj za njih da u tom pravcu strogo naučno rade dalje kako to metodologija zahteva. Pošto sam pravnik, meni se čini da je za naciju ili narod naročito važan politički, odnosno državni element. Možda je naš slučaj upravo takav. Mi smo ovde isticali jedan drugi mo­ ment, koji kod nas takođe ima ogromnu ulogu. To je religija. Ali smo dobro videli da je religija samo uz pomoć države pre­ cizirala te narodne ili nacionalne razlike. Jer pravoslavni su se podelili na nekoliko nacija, uglavnom pomoću države (re­ cimo, Bugari i Srbi). Hteo bih da drugovima istoričarima i etnolozima koji se time bave, a koji nisu po struci pravnici, skrenem pažnju na to pitanje, kao što će sigurno i nama pravnicima, pa i sociolo­ zima, vrlo dobro doći da vodimo računa o značaju drugih dis­ ciplina. A ovde se vrlo lepo pokazalo, na konkretnim refera­ tima i u diskusiji, koliko su i te druge discipline značajne. Zato mislim da je interdisciplinarni karakter našeg sastanka izvan­ redno važan i da možda treba uključiti još i neke druge disci­ pline. Zato mi je žao što, recimo, ekonomisti nisu uključeni, iako veoma cenim referat drugarice Milić. 239

Komstatovao sam u početku da je ovaj skup, nezavisno od mene, došao do problema narod-nacija. Prema tome, da taj problem postoji, u tome smo svi saglasni. Ali, šta znači da postoji problem? Znači da nije jasno. Znači predsedavajući i nekoliko govornika koji su juče to isto rekli smatraju da ra­ zlika između naroda i nacije nije jasna. Je li tako? Dakle, nisam isključivo ja krivac što ne znam tu razliku, a svi ostali je znaju. Ja sam samo danas, kao i ranije u svom referatu, hteo da uđem malo dublje u taj problem i da po­ sumnjam da M je uopšte ta razlika opravdana. Rekao sam u svom referatu da možemo praviti uslovnu razliku, koja bi se sastojala upravo u ovome o čemu se ovde govorilo, a što je isto tako dobro znam kao i svi ostali — da se život, komuni­ kacije, jezik, kultura, tržište, sve to razlikuje u narodu i naci­ ji. Ali, ako idemo tim redom, onda ćemo sa svakom društveno-ekonomskom formacijom u najmanju ruku dobijati nove društvene zajednice. Prema tome, u srednjem veku smo imali narod, u robovlasništvu ne znam šta itd. Možda se može i tako raditi. Međutim, ja sumnjam u to. Mislim, ne treba to suviše šematizovati. Dakle, meni je vrlo jasna ta razlika. Ali, ono što pitam, vrlo precizno, to je da li ta činjenica koju nazivamo pripadanje srpstvu ono što čoveka čini Srbinom, to znači nje­ gova svest, njegovo osećanje, njegova veza sa drugima, koji su takođe Srbi, da li je ona promenjena? Ako ja sada imam knjige, televiziju, sutra ću imati ko zna šta novo što me vezuje sa drugim Srbima, a pre sam imao samo gusle, da li je sada ta srpska veza, zato što je raznovrsnija, bogatija sa tehničke strane i kvalitativno druk­ čija, drukčija no pre? Da li zato što sam pre išao na vašar, a sada idem na sajam, što pre nisam išao u bioskop i u pozorište nego u crkvu ili u kolo da igram — da li sam je sada drukčiji, manje Srbin ili na drugi način Srbin sa drugim Srbi­ nom nego što sam bio? Da li se zato promenilo to što mi zo­ vemo srpstvo, nemstvo, francuzstvo? Možemo eventualno pokušati da naciju i narod definišemo objektivistički. Kao što otprilike drug Stanišić,* ako sam dobro razumeo, čini. čini mi se da je drug Stanišić rekao da je subjektivni element važan, ali da je on samo posledica i nije bitan. Po mom mišljenju, nema nacije, kao što nema ni naroda, dok nema svesti, osećanja pripadnosti. Pa ako nema, onda sve ostalo pre toga još ne čini narod. Mislim da nisam član jednog naroda ako ne osećam da sam pripadnik toga naroda. Inače da li zato što mi je otac Srbin, moram biti i ja Srbin? Ne moram biti. * Vidi diskusiju Milije Stanišića, Narod i nacija, str. 281—283.

240

Stalo mi je do toga da se zna šta ja govorim, gde postav­ ljam problem. Ne sporim sve ove objektivnosti. Ali pitam da li su te objektivne stvari kvalitativno izmenile svest, osećanje, moje pripadništvo srpstvu, ili crnogorstvu, francustvu itđ. Sumnjam da se nešto izmenilo. Zato kažem da su te veze sad možda čvršće, možda veći broj pripadnika te zajednice sada oseća tu vezu, ali ne vidim kvalitativnu promenu. I samo još jednu misao: Na primedbu da bi, pošto se na­ rodi dele u nacije ili, obrnuto, spajaju u nacije, bilo teško da se narod i nacija poistovete, pitam se zašto bi jednom narodu bdio zabranjeno da se podeli u dva ili više naroda i zašto ne hi dva ili više naroda mogli da se spoje u jedan narod, nego moraju da se dele i spajaju u nacije. Jer, ako je to neka pra­ vilnost, onda je veća protivrečnost ako se dva naroda spoje u jednu naciju ili jedan narod podeli u dve nacije, nego ako se narodi spajaju u naord ili dele na dva naroda. Zašto ne bismo mogli smatrati da je postojao narod, kao što ste rekli, kranjski, koruški, dolenjski, pa su se oni spojili u jedan slo­ venski narod? Ili, obrnuto, da se engleski narod podelio na ame­ rički, kanadski itd.? Da izvedemo eksperiment: dajte jednu definiciju nacije i jedinu definiciju naroda. Biću vrlo zadovo­ ljan ako se mogu dati dve različite definicije. Mislim da postojeće definicije nisu dovoljno određene, ne utvrđuju kvalitativnu razliku. Ista definicija može se odnositi i na narod i na naciju. Napomenuo bih da je u našem Ustavu zvaničan termin narod i narodnost (pri čemu smo mi reći »narodnost« potpuno promenili značenje), a nema razlike između naroda i nacija. Termin »nacija« nije uopšte u tekućoj upotrebi, nego je više-manje vezan za stručnjake ili ljude koji se tim problemima bave. Mislim na nas ovde kad razgovaramo i pokušavamo da razlikujemo narod i naciju. Ali stvarna terminologija u Usta­ vu, ne govori o nacijama. Rekao bih da u širokom, ne prostom nego čak kulturnom svetu koji se tim pitanjima ne bavi nema nikoga ko jasno razlikuje narod od nacije. Treba ljudima držati predavanje da bi pokušali da shvate da je prešao iz naroda u naciju i da kod nas sad postoje nacije, a da su pre bili narodi.

241

ANDREJ MITROVIC NEKA PITANJA PRISTUPA IZUČAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE

Da pomenem kako sam zabeležio neke probleme, pitanja, ide­ je, za koje mislim da zaslužuju da se njima bavimo. Bez obzira što smo išli često posebnim putevima i ponekada nismo tačno razlikovali šta znači razmatrati problem nacije a šta političku istoriju unutar srpske nacije, ekonomksu istoriju srpske nacije i neka druga uža pitanja, imam utisak da je diskusija blia plodna, jer je otvorila čitav niz vrlo važnih i obimom velikih pitanja. Pri ovome ostaje napomena da, bez obzira što neka od tih pitanja neosporno imaju metodološko-teorijski karakter, metodološko-teorijski pristup je bio u dru­ gom planu, ili je dolazio do izražaja u razmatranjima kon­ kretnih istorijskih sadržina. Pre svega je jasno da je pred nama jedan poseban, celovit i složen predmet istraživanja i da istraživanja i razmišlja­ nja moraju biti podređena toj činjenici, koja takođe traži prevazilaženje postojeće klasifikacije po naučnim disciplinama i naše uže stručnosti. Pred nama je celovit istorijski problem koji se zove nacija, istina ovoga puta konkretizovan na srpsku naciju, pa bi naši razgovori morali dalje da teku s obzirom na ovu činjenicu. Ovde je bilo zanimljivog razgovora o temi kapitalizma, o njegovoj ulozi i značaju. Dalje, pojavilo se i pitanje o značaju pojedinih društvenih slojeva (pominjana je buržoazija, birokratija, kao i seljaštvo), pa su se čula i različita mišljenja. Međutim, treba voditi računa da postoje i druge društvene grupe i slojevi koje nismo pominjali, a bilo bi vrlo intere­ santno ako bismo mogli u daljem radu bar da skiciramo ili da izgradimo metodološko-teorijske pristupe pitanju uloge ostalih društvenih grupa i slojeva koji su imali svoju ulogu. Dalje, otvoreno je pitanje o odnosu srpskog naroda i srpske nacije, koje nisam shvatio kao jezički problem, terminološki 243

spor, nego u smislu: da li ove dve reči obeležavaju dve istorijske pojave ili ne. Mnogi od nas pošli su od pretpostavke da su tim rečima obeležene dve istorijske pojave. Međutim, bilo je mišljenja da je reč, u stvari, o samo jednoj istorijskoj po­ javi. To je jedan od osnovnih teorijsko-naučnih pitanja. U tom kontekstu je i problem kontinuiteta između naroda i na­ cije, a u vezi sa njim je problem značaja početka postojanja nacije. Pokrenuto je takođe još jedno vrlo zanimljivo pitanje, i to sa dva aspekta, biološkog i psihološkog, pitanje o učestvo­ vanju drugih naroda i nacija u formiranju srpske nacije, što je, mislim, dobar podsticaj za dalja traganja. Sa ovim bih po­ vezao i jedno sasvim drugo pitanje: uticaj uopšte jedne isto­ rijske epohe, zapravo epohe u kojoj nacije imaju važno mesto, na formiranje nacionalne situacije na ćelom jugoistoku Evrope, posebno srpske nacije. Mislim da treba odrediti vrstu i veliči­ nu značaja ovog pitanja, jer Srbi nisu živeli i ne žive van opšteg istorijskog prostora, nemaju svoju istoriju u jednom neistorijskom prostoru. Naglašen je psihološki aspekt. To je novost, osobito na skupovima gde preovlađuju istoričari. Ono što je ovde izloženo može da bude osnova za dalja razmišljanja o vrednosti psiho­ loškog sveta istorije, naravno i šire i u vezi sa našom temom. Najzad, jedno izuzetno važno pitanje treba da bude poseb­ no razmatrano duboko, i suštinski i empirijski. Istina, pominjali smo ga: mislim na napomene da posebno moramo voditi računa o osobitostima tematike srpske nacije u socijalizmu. Na to sam pokušao da ukazem posredno u svom referatu, kada sam upozorio da je u pitanju pojava koja traje nekih 200 go­ dina, čime sam hteo reći da se moraju obraditi svi periodi iz istorije srpske nacije. Naime, potrebno je uzeti, i to očevidno najpažljivije, u obzir i najnoviji period. Uprošćeno rečeno, istraživač celine mora da vodi računa o više perioda: patri­ jarhalnom društvu, nerazvijenom kapitalizmu, relativno razvi­ jenom kapitalizmu i o socijalizmu, odnosno samoupravnom socijalizmu. Kada je reč o periodu socijalizma u celini, on zaslužuje izuzetnu i posebnu pažnju, zbog novih kvaliteta u njemu i mnogobrojnih novih i osobitih pojava, zbog dinamike, zbog života unutar jugoslovenskog zajedništva, itd. Kratko bih još objasnio neke svoje stavove iz uvodnih teza. Najpre, karakter teksta je tražio kratko izlaganje o pi­ tanjima i problemima koji inače zaslužuju opširnija razmatra­ nja; to da je uvodno izlaganje povereno jednom istoričaru predodredilo je način pristupa temi i izbor njenog sadržaja. Takođe, bez obzira što sam negde zauzeo čvršći, a negde manje čvrst stav, stalno sam se rukovodio jedino željom da stvorim mogućnost za razgovore oko jasno iznesenih gledišta. Na pri­ mer, ima mišljenja, ako se ne varam, da srpska nacija nije 244

konstituisana do 70-tih godina XIX veka, i to je rečeno u kontekstu više drugih značajnih ideja. Upravo što sam to smatrao vrlo zanimljivim, izišao sam sa predlogom da se raz­ motri situacija krajem 80-tih godina XVIII veka. Što se tiče nacionalne svesti i osećanja, to su psihološke kategorije koje su istovremeno i istorijske, dakle objektivno postojeće. One ne mogu biti uzete za suštinu nacije, ali su važan spoljašnji pokazatelj njenog postojanja, a ovo dokazuje i savremena demografska empirija. Nacija je kao istorijska pojava složena društvena zajednica (istina, ima ih složenih i više složenih; onda, složenost se po pravilu uvećava sa daljim istorijskim razvitkom itd.), koja uvek unutar svoje celovitosti, apstraktno uzeto, obuhvata društvo u užem smislu, privredu, politiku i kulturu. Sama država je jedna važna činjenica, ali nikako i presudna. Za mene je, na primer, albanska nacija nastala ra­ nije nego albanska država. Pri ovome, vraćajući se opštoj pro­ blematici nacije, razlikujem nastanak nacije od njene konačne oformljenosti, bez obzira što dozvoljavam da su u nekih nacija ove dve tačke međusobno bliske (tj. pojedine nacije prelaze put od svog nastanka do konačnog oblikovanja brže, a neke sporije). Dalje, kod naučnih istraživanja ovakih i sličnih tema smatram dragocenim marksističko shvatanje o objektivnosti sveta. Dodao bih da je istraživač istorije onaj koji nastoji da saznaje taj objektivan svet, dakle, u osnovi — mada i pojed­ nostavljeno rečeno — nije istorijski tvorac istorijskih, tj. objektivnih sadržaja koje proučava. I naciju sa njenim posto­ janjem, rastom, razvitkom... istoričar mora da shvati kao nešto što je deo objektivnog sveta. Pri tome sem govora o naučnim načelnim polazištima, čime nije porečena činjenica da je istoričar i sam u nekoj istoriji i da je time pripadnik jednog društva (pa i nacije). Objektivnu protivrečnost koju ovde nalazimo treba razrešavati u smislu naučnosti, a ne u smislu apologetstva. Upravo Marks i Engels zastupaju uverenje o saznatljivosti sveta od strane čoveka, naravno ne od čoveka koji s neke druge planete posmatra društvo, nego ga proučava i saznaje iz sasvim određene istorijsko-društvene situacije. U vezi sa samoviđenjem i samoprikazivanjem, dodao bih samo to da smatram da ovi nisu i a priori pogrešni, nego samo da njih takođe treba (i da se mogu) naučnim metodom ispitivati u smislu utvrđivanja njihove tačnosti s obzirom na naučne normative istinitog. Na kraju bih rekao da i ja sma­ tram da treba težiti selekciji metoda posebnih nauka u smislu stvaranja, da upotrebim izraz koji mi trenutno pada na um, »sintetičkog« metoda koji bi odgovarao proučavanju nacije shvaćene kao ćelovite a složene istorijske pojave.

245

LJUBOMIR MEĐEŠI POTREBA SPOZNAJE MEĐUETNIČKIH ODNOSA U IZUČAVANJU SRPSKE NACIJE

Određivanje perioda koji bi se mogao označiti kao period kada je srpska nacija formirana, odnosno da se taj period pokuša odrediti, nameće se kao pitanje samo po sebi kada se nacija tretira kao istorijska pojava — kao pojava koja se razvija iz određene forme, prerasta tu formu i transformiše se u jedan novi oblik, razvija se, ali istovremeno stvara uslove za vlastito nestajanje. Pitanje je prisutno i imperativno, bez obzira da li je formulisano u eksplicitnom ili implicitnom obliku. Mnogi autori se manje ili više dotiču toga pitanja. Na primer M. Gross kada pravilno ističe Lerotićevu1 upotrebu ka­ tegorije »formiranje« i »izgradnja« nacije, a same te pojmove, kategorije, zamenjuje sa »procesom nacionalne integracije« i »punom afirmacijom« (S. Vukomanović se zalaže za zamenu izraza na »razvitak nacije«),2 te postavlja pitanje: »Kako se nacija integrira i kako i kada je proces integracije određene nacije dovršen, pa može početi onaj drugi stupanj ’izgradnje’ nacije, tj. pune afirmacije i proširenja njenih dostignuća«?3 Slično je i kod A. Mitrovića kada kaže: »Teško je odgovoriti kada počinje da se stvara srpska nacija, a kada se može sma­ trati da je ona konačna i stvorena«.4 1 Zvonko Lerotić, Nacija (Teorijska istraživanja društvenog teme­ lja nastanka i izgradnje nacija), »Kulturni radnik«, Zagreb, 1977. * Slavko Vukomanović, Jezik kao etničko obeležje i sredstvo na­ cionalne komunikacije, Pristup izučavanju nacije, Centar CKSKH za idejno-teorijski rad i Marksistički centar CK SK Srbije, Zagreb-Beograd, 1978, str. 75/76. 3 Mirjana Gross, Interdisciplinarni i genetički pristup izučavanju nacije, navedeni Zbornik, str. 60. 4 Andrej Mitrović, Nastanak i razvitak srpske nacije — teze za uvodnu reč.

247

Pristupajući razrešenju toga pitanja, a u kontekstu pro­ učavanja srpske nacije, možda bi, pored drugih izvora i poda­ taka, svakako uz interdisciplinarni naučni pristup, trebalo ko­ ristiti saznanja, odnosno formirane i prihvaćene stavove dru­ gih nacionalnih zajednica prema Srbima povezanim u obliku zajednice koju mi nazivamo nacija. Naime, ako je samosvest Srba, kao potreba i neophodnost, rezultat određenih društve­ nih procesa, onda se mora uvažavati činjenica da su ti isti društveni procesi, pored ostalih, uticali na formiranje određe­ nog odnosa drugih prema Srbima. Drugim recima, razvitak društvenih odnosa delovao je na formiranje nacije iz jedne ili više etničkih formacija (naroda, narodnosti ili manjih etničkih grupa), dok su istovremeno ti procesi u povratnom dejstvu uticali na pripadnike drugih kategorija koji se nisu integrisali u srpsku naciju. Iz toga proizlazi aktivan, a ne pasivan odnos. Otuda je veoma bitno pratiti te procese, odnose, koji ne mo­ raju biti istog inteziteta, značaja i sadržaja, kako kod susednih južnoslovenskih farmacija tako d kod nejužnoslovenskih, onih koji imaju neposredan teritorijalni, ekonomski ili kulturni do­ dir sa Srbima u periodu nastajanja srpske nacije i periodu njenog razvitka, odnosno realnog postojanja. Veoma je značaj­ no kako na formiranje d na već formiranu srpsku naciju gleda sever, sevroistok i severozapad. Vojvodina je, u etničkom smislu, speciffično područje, te je i otuda njen poseban političko-pravni položaj u sklopu jugoslovenske zajednice. Izrazito povoljan geografski položaj, razgranatost hidrografske mreže, povoljne klimatske prilike i bogatstvo biljnog i životinjskog sveta teritorije koju obuhvata Vojvodina uslovili su da je ova oblast bila migraciono područje raznih naroda, od praistorije do savremenog doba. Ovuda su prolazili i zadržavali se, kraće ili duže, Agatirzi, Geti, Kelti, Rimljani, Goti, Huni, Gepidi, Sloveni, Avari, Franci itd. Sta­ novništvo se naseljavalo iz svih delova Evrope, pa i iz Azije, bez obzira da li je ravničarsko ili planinsko. Ovde su tekli procesi pretapanja jednog naroda u drugi, stvarale se čvršće društvene organizacije, savezi, počinjali pljačkaški pohodi i vo­ dili se istrebljujući ratovi. Vojvođansko područje je bilo oblast čestog menjanja političkog, kulturnog i društveno-administrativnog uticaja jačih centara van njenih granica. Ovakvi uslovi doprinosili su čestim i temeljnim promenama u etničkoj strukturi.5 Stanje u etničkoj zastupljenosti, kakvo je prisutno u savremenim uslovima, uglavnom se formiralo počev od prvih godina XVIII veka. To je bilo vreme nakon potiskivanja turske sile južno od Dunava i Save, i vreme slabljenja osmanlijske 8 »Glasnik« 113—121.

248

P. Vlahovdć, Migracioni procesi i etnička struktura Vojvodine, Etnografskog muzeja u Beogradu, 41, Beograd, 1977, str.

moći. Zemlje Srema, Bačke i Banata potresali su ratovi između. Austrije i Turske, ali isto tako i unutrašnji nemiri, tako da je starije stanovništvo ili pobijeno ili se velikim delom razbežalo. To se uglavnom odnosi na srpsko stanovništvo, pa i dru­ ge južnoslovenske narode. Mađarsko stanovništvo se povuklo u celini na sever. Konglomerat od pripadnika manjih popu­ lacija, Jermena, Jevreja, Bugara, Grka, Cincara, Makedonaca, Albanaca, Vlaha itd., povukao se u većini sa turskom vojskom. Ponovo zaposednute oblasti, austrijska carevina je pretvo­ rila u kameralna dobra i nastojala ih je planski naseliti. Od Karlovačkog, Požarevačkog i Beogradskog mira do Nagodbe 1867. godine, prema planu ministra Mersilija, glavni elemenat za naseljavanje i ekonomsko uzdizanje južnih delova Ugarske činili su Nemci. Posle Nagodbe i otvorene mađarizacije Mađari su se više naseljavali. Južnoslovenski narodi naseljavani su da bi činili bedem prema Turcima, dok su i pripadnici ostalih naroda, posebno iz severoistočnih oblasti Ugarske, korišćeni ili kao posada po palankama, ili kao ekonomski elemenat. Pored državne kolonizacije bilo je prisutno i individualno-pojedinačno doseljavanje manjih grupa na imanja imućnijih i moćnijih plemićkih porodica, ali je bilo i samoinicijativnog nekontrolisanog naseljavanja stanovništa iz ekonomski nerazvi­ jenih, ali gušće naseljenih oblasti: Prikarpatskih oblasti, Di­ narske oblasti itd. U ovom razdoblju je »etnička karta« Vojvodine, u odnosu na ranija vremena, poprimila potpuno novu sliku i nove ka­ rakteristike. Naime, već u periodu 1699—1867. godine etnička zastupljenost Vojvodine u velikoj meri je dobila svoju defi­ nitivnu strukturu. Postupno su ovde naseljeni pripadnici na­ roda i manjih etničkih formacija koje susrećemo i u kasnijem periodu, sve do sadašnjih dana, s tim što su intezitet njihovog, naseljavanja, njihov razmestaj i brojčana zastupljenost bili različiti. Vojvođansko područje je, dakle, bila ta raskrsnica naroda gde se svest o postojanju jednih i drugih usmenom tradicijom mogla prenositi u veoma daleke oblasti, a, vertikalno gledajući, mogla je biti prisutna u dubini proteklih vremena. Ipak, ako se složimo da se neki izdiferencirani koreni nastajanja srpske nacije treba da traže počev od konsolidacije Srba na Balkan­ skom poluostrvu, biće potrebno da utvrdimo kod kojih se na­ roda kontinuirano zadržavalo saznanje o etničkim i političkim odlikama Srba. Trebalo bi utvrditi odnos tih naroda prema Srbima (na primer, da li je on bio u skladu sa unutrašnjim društvenim razvitkom Srba i refleksijom toga razvitka prema spoljašnosti). No, ako govorimo o prelomnom periodu kada se srpska nacija već može smatrati da je formirana, moramo se vratiti u nama bliži period, negde u XIX vek, koji većina autora 249v

pretpostavlja kao revolucionarni moment srpskog naroda, a što se može videti iz prethodnih saopštenja pripremljenih za ovaj simpozij um. Svakako da Vojvodina XIX veka, u opštem značenju, i Srbi u njoj, u izdvojenom značenju (a koji su prolazili kroz značajnu fazu političkog i nacionalnog okupljanja — što se može videti i iz izlaganja N. Petrovića), igra i te kako važnu ulogu u oformljenju srpskog nacionalnog jedinstva. Otuda su delovi naroda koji ovde žive zajedno sa Srbima imali tu istorijsku mogućnost i ulogu da aktivno ili pasivno prate revolu­ cionarnost Srba. Time je to stanovništvo postalo ta istorijska komponenta — »upijač papir« — na kojoj ostaju tragovi, ali su te »beleške« za nas, u odnosu na Srbe, u reflektivnom, izokrenutom zapisu. Naučno dešifrovanje tih »zapisa« može biti od izvanrednog značaja. Ilustracije radi naveo bih nekoliko primera. Kod Rusina, ovih današnjih, jugoslovenskih, u jeziku postoje tri etnikona: Rac, Srbin i Srbijanac, tj. na rusinskom jeziku »Rac, Serb i Serbijanjec«. Ta tri imena ne koriste se podjenako, nemaju isto značenje. Etnikon »Rac« u nauci se smatra rezultantom dodira Mađara sa Srbima u Raškoj državi i Rusini su ga mogli primiti od Mađara, ali ga upotrebljavaju samo za Srbe koji su se naselili u Ugarsku pre dolaska Rusina u Bačku, što znači do sredine XVIII veka (naziv »Rac« za Srbe u rusinskom je­ ziku nema pogrdno značenje). Naziv »Serbijanjec« koristi se samo za Srbe južno od Dunava i Save (možda samo za Srbe u okviru novostvorene društveno-političke zajednice?), ali se istovremeno koristi i naziv »Serb«. Tako, na primer, u usme­ noj tradiciji stanovnika Ruskog Krstura zadržalo se sećanje na nemirnu 1848. godinu, kada su »Srbima pomagali Srbi iz svih krajeva, ali prevagnuli su protiv Mađara tek kad im je Serbijanac pritekao u pomoć«. Treba imati na umu činjenicu da Rusini nisu stupili u kontakt sa Srbima ovde, na današnjem poimanju predela srpske zajednice, već su koliko zasad znamo, ove veze bile prisutne počev od srednjeg veka, i to Rusina u njihovoj po­ stojbini i Srba nemanjićke i postnemanjićkih đruštveno-političkih zajednica. Kasnije su Srbi i Rusini bili veoma bliski susedi na ugarskoj teritoriji, pa sve do savremenih dana, po­ sebno u Vojvodini. Bilo bi veoma interesantno, između ostalog, proučiti kakav je bio odnos »Rakocijevog naroda«, kako je Rusine nazivao komesar potkarpatske Ugarske, prema Srbima u Ugarskoj i Srbima južno od granice — u kojoj meri se prihvatalo zajedništvo ili čak poistovećivanje Srba, ili se prihvatalo stanje dvojnog poimanja, kako je to propagirala i želela ugarska vlast. Ovakvi pokazatelji bili bi i pokazatelj stepena razvitka procesa nastajanja srpske nacije. Te veze i od­ 250

nosi nisu do sada naišli odgovarajuće mesto u naučnom pro­ učavanju. Da je povezivanje Srba u jednu čvršću zajednicu imalo odraza na okolno stanovništvo nesumnjiva je činjenica. Re­ cimo, iako srpski živalj nije brojčano preovladivao na širem jugu Ugarske, niti je bio politički ili kulturni elemenat koji dominira, stanovništvo slovenskog, ali isto tako i neslovenskog porekla, vrlo često oslonac za vlastito nacionalno ujedinjenje i u borhi za samoodržanje nalazi u srpskoj političkoj organizovanosti i agilnosti. Pratimo li to samo preko usmenog narod­ nog stvaralaštva i predanja, uočavamo da je srpska usmena tradicija prihvaćena mnogo pre nego što su Srbi postigli po­ litičku emancipaciju, a ove oblasti ušle u sastav jugoslovenske države.® Međutim, ne bi trebalo isključivati činjenicu da su i Srbi obogaćivali svoju kulturu u dodiru sa drugima i nalazili inspi­ racije za iskazivanje nacionalnog identiteta ugledajući se na svoje susede. Tako, na primer, kako navodi J. Manga,* 7 Slo­ vaci su na mađarskoj teritoriji nalazili snage da slovakiziraju Mađare koji su sa njima živeli, a to Srbima i ostalim nije moglo biti nepoznato. Srbi su u odnosu na katolički zapad bili u istom položaju kao i ostalo nekatoličko stanovništvo. Još na sinodu u Požunu dometa je odluka da se katolikinje ne udaju »za jeretike pa­ tarene, katare, šizmatike, ili neke druge protivnike katoličke vere, a naročito ne za Rutene, Bugare, Srbe i Litvane«.8*Takav tretman morao je ostaviti određenog traga u opštem narodnom životu, pa i shvatanju »prava opredeljenja za jedne ili druge«. Opšte je poznata osetljivost tadašnjeg stanovništva kad je u pitanju nacionalno poreklo sveštenika, a naročito poglavara crkve, pa tako pravoslavnom, rumunskom i rusinskom stanov­ ništvu nije smetalo da za crkvenog poglavara svoje crkve pri­ znaju Arsenija Camojevića kada se on, tumačeći Leopoldijske diplome, nametnuo svim pravoslavnim u Habzburškoj monar­ hiji. Srpski patrijarsi su i kasnije pretendovali na ovakav položaj, a što bi bilo potpuno neodrživo da nije bilo i široke narodne sklonosti i saglasnosti. Velike su se protivrečnosti javljale između želja crkvenih hijerarhija, političke državne vlasti i ponašanja prostog naro­ da, a što se može videti iz toga kako se rešavalo pitanje štam­ parija u Monarhiji, ćiriličkih knjiga i crkvenih učenja.® Između 8 M. Radovanović, Sižeji srpskohrvatske epike u narodnoj prozi kucurskih pripovedača, »Tradicionalna kultura«, Novi Sad, 1971, str. 152—154. 7 Slovakov v Mad arsku, Budapest 1975, str. 12—13. 8 D. Popović, Srbi u Vojvodini, knj. I, Novi Sad, 1957, str. 55. 9 N. Gavrilović, Istorija ćirilske štamparije u Habzburškoj monar­ hiji u XVIII veku, Novi Sad, 1974. 251

ostalog, ispostavilo se da unijatsko stanovništvo u molitvi ve­ liča ruskog cara,10 a pravoslavno neguje nemanjićku tradiciju, iako su i jedni i drugi bili podanici habzburške krune. Poli­ tički obespravljeni narodi, u prvom redu slovenskog porekla, i na taj način su manifestovali međusobno veoma blizak svoj stav prema »istorijskim narodima«, kako su za sebe govorili Nemci i Mađari. Bliskost potlačenih slovenskih naroda, sva­ kako i neslovenskih, bila je izražena u tolikoj meri da ih je Ugarsko namesničko veće vrlo teško razlikovalo (njihove jezike smatralo je za jedan i nazivalo ga »slavonski jezik«, a u popisu stanovništva rubriku o nacionalnom poreklu, tj. o matemjem jeziku, pod pritiskom i u nemogućnosti daljeg negiranja činje­ ničnog stanja, uvelo je tek 1880. godine). Sam narod je za sebe, međutim, vrlo dobro razlikovao i razgraničavao nacio­ nalnu i konfesionalnu pripadnost, što se može videti ako se analizira međusobni odnos stanovništva kada je u pitanju orođavanje, biranje mesta nastanjivanja migracionih grupa, poli­ tičko povezivanje i slično. U tom smislu bi trebalo proučiti postavljanje i rešavanje nacionalnog pitanja. Konstatovanje Đorđevićevo da je nacio­ nalno pitanje u Austro-Ugarskoj prošlo kroz tri faze — »borbu za upotrebu narodnog jezika u presveti, zahteve za domaćom administracijom i teritorijalnom autonomijom etničkih gru­ pa«11 — u potpunosti se odnosi i na Srbe. Pitanje je, u sklopu ovoga, u kojoj meri se građanska klasa Srba, Slovaka, Hrvata, Rusina i drugih može smatrati sastavnim delom jedne zajed­ ničke, kompaktne građanske klase u Monarhiji koja »nije no­ silac jedne centripetalne nacionalne ideje, kao što je to slučaj u nacionalno kompaktnim evropskim državama XIX veka, već naprotiv, nosilac centrifugalnih težnji svojih naroda u borbi za dzvojevanje posebnih nacionalnih prava«, kada se zna da su građanske klase bile nacionalno obojene, da nisu imale jednaka politička prava (posebno u odnosu na Nemce i Ma­ đare), pa samim tim i istu klasu, jednako nacionalno poreklo i osećanje. Uostalom, i građanske političke organizacije pozi­ vale su se na nacionalnu pripadnost, jer su iza sebe morale imati politički malo svestan, ali brojčano jak prosti narod. Cak ni Socijaldemokratska partija Ugarske nije imala većeg uspeha među radništvom kad je zapostavljala nacionalnu osobenost svoga članstva.12* 10 O. Mišanić, U bratskom sjedinjavanju. Ogled o književnim ve­ zama Zakanpatja s Ukrajinom i Rusijom u XVI—XVIII stoljeću, »Nova dumka«, 13, Vukovar 1977, str. 80. 11 Raspad Habzburške monarhije 1918 — slučajnost ili neizbežnost, JIC, 1—2, Beograd, 1968, str. 33. 12 Sire obrađeno kod F. Bikar, Nacionalna politika socijalističkih pokreta na području šire Ugarske od osnivanja Socijaldemokratske partije Ugarske do propasti Austro-Ugarske Monarhije, 1900—1918, (doktorska disertacija), Univerzitet u Novom Sadu, 1975.

252

Dakle, nije uvek bilo svejedno kakvog je nacionalnog pripadništva rukovodstvo političkih partija i koje narodne mase može pokrenuti. I Srbi su u tome bili u sličnom položaju, jer sem u okvirima Vojne granice, gde su živeli u manje-više homogenim naseljima, u provincijalu su bili raštrkani d izmešani sa starosedelačkim ili novokolonizovanim stanovništvom, različite nacionalne pripadnosti, pa se priklanjanje jednim ili drugim, ili zadobijanje drugih za sebe, postavljalo kao veoma bitan interes. Nije nimalo slučajno, na primer, što je Ivan Franko, ukrajinski naučnik i publicista, prikazao prvi broj srpske »Straže« i žalio što u njoj nema više napisa o tome »kako živi srpski narod«, i o Svetozaru Markoviću, da bi se upoznala »šira slovenska zajednica sa njegovim radom i zaslu­ gama«,13 a Srbin iz Novog Sada, advokat Košta Hadži, branio »Ugroruse« u Marmoroškom procesu.14 Ne manji značaj ima proces posrbljivanja prezimena, Mija na Mijačić, Pregun na Bregun, Palončaji na Palančanin itd., ali i obratno, naročito mađarizovanje srpskih prezimena. Parcijalno gledajući odraz društvenog kretanja i razvoja Srba na okolno stanovništvo, moglo bi se zaključiti da je u pitanju osećanje inferiornosti manjih etničkih zajednica. Me­ đutim, fenomen veličine u osećanju vojvođanskih Slovaka, Ceha, Rusa, Rusina, Rumuna, nije mogao biti zapostavljen. Osobito ako se zna da su veze sa matičnim jezgrom bile i te kako prisutne sve do raspada Habzburške Monarhije, a ti su narodi u sklopu Austro-Agarske, i van nje, s vremena na vreme, imali značajnu ulogu, iako nisu, pored donekle uvažene kul­ turne slobode, imali i političku slobodu i ravnopravnost.15 Staviše, i matična jezgra su mogla biti direktno upoznata sa procesima kakvi su se odvijali među Srbima, ili indirektno preko svojih delova u Vojvodini, i šire. U svakom slučaju, srpsko pitanje nije bilo nepoznato u Evropi. To će uostalom pokazati Berlinski kongres 1878. godine, balkanski ratovi, prvi svetski rat itd. Priklonio bih se autorima koji naciju smatraju za kvali­ tativno novu kategoriju u odnosu na narod, a u skladu sa izloženim založio bih se za iznalaženje odgovora na pitanje da li se o oformljenoj naciji, bilo kog etnosa, može govoriti ako takvo stanje ne priznaju i pripadnici zajednica koje ne ulaze u sastav te nacije. Tu svakako ne mislim reći da ako Bugari kažu kako nema makedonske nacije, da je zaista i nema, ili 15 Ibid. »« Odbrana Ugrorusa. Govor dra Koste Hadži, advokata iz Novog Sada, održan 13 (26) februara pred Sudbenim stolom u Marmaroš Si­ getu u odbranu optuženih Ugrorusa, Novi Sad, 1914. 15 J. Kolejka — R. Pražek, Habzburška monarhija u godinama 1848—1860/61. Karakter novoapsolutističkog režima, JIC, 3—4, Beograd, 1977, str. 5—28.

253

da ako su Mađari propagirali stvaranje ugarskog naroda, da je on zaista i postojao. Takvi i slični stavovi samo su politički izraz određenih želja i nastojanja, a nikako odraz stvarnog stanja. Manifesto van je određenog stanja može da bude samo na osnovu ponašanja i odnosa celokupnog stanovništva kao nacionalnog bića, te ako je u pitanju srpska nacija, buduća istraživanja bi trebalo da pokažu u kojoj meri ostali narodi počinju na Srbe gledati drukčije nego što su ih gledali u kvantitativno manjoj formaciji i na organizaciono nižem stepenu povezivanja, iako Srbi unutar svoje zajednice možda i nisu u izrazitoj meri promenili »samosvesno EGO o pripadno­ sti«, kako to formuliše P. Plavšić. To bi značilo da ako su Srbi postali povezano jači, po bilo kom principu, a posebno ako je u pitanju povezivanje po četiri osnovna elementa koji karakterišu naciju, neminovno je da se ta povezanost odrazila i na odnos njihovih suseda prema njima. To bi bilo »prihvatanje faktičkog stanja«, a koje stoji nasuprot nekoj političkoj aproklimaciji.

254

RUŽICA GUZINA PRVOBITNA AKUMULACIJA KAPITALA U SRBIJI XIX VEKA I ODNOS NAROD-NACIJA

U diskusiji je naglašeno, pored ostalog, da Srbija XIX veka nije imala »tzv. prvobitnu akumulaciju kapitala«, mada je »neke akumulacije bilo«. — Takva »akumulacija«, navod­ no, tipična je za Englesku, čija je obeležje odredio Marks. I, kako je dalje u diskusiji navedeno, »Marks je smatrao da je njena pretpostavka da veleposednik naj uruje sa zemlje slobod­ nog poljoprivrednog proizvođača...« — da bi sebi obezbedio velike profite odgajivanjem ovaca kad je flamanska vunarska manufaktura izazvala skok cena vuni... Pošto »mi u Srbiji nismo imali tu stranu procesa« — nismo imali ni prvobitnu akumulaciju. Kako se pojava nacije, kao istorijske kategorije, vezuje za razvitak kapitalizma i buržoaske države, a kapitalizam počinje prvobitnom akumulacijom — pretpostavljamo da neke napo­ mene i o ovom pitanju ne bi izlazile iz okvira postavljene teme.I I Karl Marks — da podsetimo — navodi nekoliko glavnih karakteristika »prvobitne akumulacije«. Jedna bi bila da ona »nije rezultat kapitalističkog načina proizvodnje, već njegova polazna tačka«. — Druga, »njena istonja je u svakoj zemlji drukčija i razne njene faze teku drukčijim redom i u raznim istorijskim epohama«, (»klasičan oblik imala je ona samo u Engleskoj...« — podvukla R. G.). — Treća, u takvoj »akumu­ laciji« — »osvajanje, podjarmljivanje, pljačke i ubijanje, jed­ nom reči nasilje, igra glavnu ulogu«. — I, na kraju zaključak, posle mnogobrojnih podataka o tome: »Pljačka crkvenih do­ bara, lopovsko otuđivanje državnih dobara, krađa opštinske 255

svojine, uzurpatorsko i s bezobzirnim nasiljem sprovođeno pretvaranje feudalne i plemenske svojine u modernu privatnu svojinu — to su bili idilični metodi prvobitne akumulacije«.1 Ukoliko bi se prihvatilo mišljenje da Srbija XIX veka nije imala prvobitnu akumulaciju, postavlja se, onda, pitanje kako obeležiti neke pojave. Na primer, sticanje bogatstva i osiroma­ šenje naroda, tj. »rastavijanje proizvođača od sredstava za proizvodnju«, pri čemu je, isto tako, nasilje »igralo glavnu ulogu«? I, valjda, nije od značaja što »nasilnici« nisu bili »veleposednici«, u ovom slučaju, već nosioci nacionalne vlasti! Vuk Karadžić piše da su se »narodne starešine« već u to­ ku ustanka (1804—1813) — dok se narod borio za »slobodu« — tako obogatile da su »postale najbogatiji ljudi u Srbiji« (»... oni pritisnu po Beogradu najlepše kuće, dućane i magaze, a oko Beograda njive i livade; Beogradsku i Ostružničku ske­ lu i đumruke niko drugi osim nji nije mogao zakupiti, niti je i kake druge velike trgovine mogao ko voditi da oni u njoj nisu bili pomešani«).1 2 — Jedan od vojvoda »kupio je na doboš najlepše turske kuće, mehane, bašte i vodenice«.3 — Prilikom javne prodaje turskih imanja niko se nije usuđivao da licitira, »pošto su licitaciji prisustvovali knezovi, sa kojima se niko nije mogao nadmetati, tako^ da su turska imanja pripala voj­ vodama«.4 Zatim, vojvode i buljkbaše »upotrebljavali su ku­ luk. .. na sređivanje svoji sopstveni, a i pritisnuti turski ze­ malja«. (»Vojvode nisu imale plate, nego su po jedno selo imali, koje im je radilo...« Lično Karađorđu, kako je zabeleženo, kulučilo je oko tri hiljade »momaka«.5* — Karađorđev delovodni protokol sadrži i podatke o svireposti starešina i njihovih »momaka« prema narodu. (»Očevidac onoga vremena ne može se bez užasa opominjati svega onoga što su ovi ljudi onda činili«).0 Iz vremena posle drugog ustanka (1815) ima mnogo više podataka o putevima bogaćenja »narodnih starešina«. — Poz­ nato je kako je knez Miloš Obrenović stekao velika bogatstva: zakupima turskih prihoda (harača i spahijskog desetka), monopolisanjem spoljne trgovine i »Zahvatanjem« u »opštenarodnu imovinu«. — U prvom slučaju, prikupljanje turskih pri­ hoda obavljeno je ili preko »momaka« ili preko pazakupaca, a ovi su, kako se navodi, »gore s ljudima nego Turci postu­ pali«.7 — U drugom slučaju, knez Miloš je stavio pod svoju kontrolu gotovo sav trgovački promet (»da se ni edan usudili ne biste marvi kakovu u Cesariju prevesti pređe nego bi vam 1 Kapital, I, str. 602—620.

2 Građa, II, str. 254—255.

3 Branič, 1888, str. 393. 4 Batalaka, Istorija srpskog ustanka, str. 377. 5 Glasnik Društva srpske slovesnosti, sv. III, 1851, str. 184. 9 Batalaka, Isto, str. 174. 7 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, II, str. 370—371. :256

sajbija one marve moje objavljenije na to pokazao«.8*— Otud nije čudo što će narod tokom XIX veka, u svim bunama i »prevratima« tražiti, pored ostaloga, da »trgovina bude slo­ bodna« i da se »zabrani činovnicima trgovati«. — U trećem slučaju, knez je naređivao da se »zagrađuju u jesen čitave planine« za ishranu žirom njegove stoke, kao i »čitava brda i doline radi zverinjaka« 8 To isto su činili i njegovi ortaci i doglavnici. — Zatim je došla na red sva dotadanja »opštenarodna imovina«. Seoske i knežinske ispaše, dobrim delom, uzurpacijom su prešle u privatnu svojinu knezova. I ne samo to nego je narod na »otetoj« zemlji besplatno kulučio. — Pri tome, kako M. Gavrilović dalje navodi, »batina, kamdžija, cerić, proštac, pa i sekira, bili su obično sredstvo u rukama na­ rodnih starešina«.10 — Dešavalo se to onda kad je »proređeno stanovništvo posrtalo pod ogromnim naporima, koje je izdr­ žalo u borbi za opstanak«. — Odnosno, »kad je glad carovala u punoj snazi«.11 Sa određivanjem autonomnog položaja Srbije prema Tur­ skoj (1830), stanje se nije popravljalo. Narod je nastavio da kulači »starešinama«, zaduživao se kod činovnika-zelenaša i prodavao imanje za porez i dugove, »u bescenje«. A oko osta­ taka »opštenarodne imovine« i dalje su se otimali seoski kme­ tovi, sreski i okružni načelnici i popečitelji (ministri). — U Zapisima Jevrema Grujića sa sednica Državnog saveta iz vre­ mena ustavobranitelja (1842—1858) izneti su i o tome brojni podaci. (Oni »ulaze u istoriju stvaranja velikih poseda u Srbiji XIX veka«. — Za jednog okružnog načelnika kaže da »nije ništa ni radio po zvaničnoj dužnosti, nego je zauzimao opštinske zemlje i šume i gradio vodenice, i starao se kako će se tuđim znojem i narodnim dobrima obogatiti«.12 — U Srpskim novinama je objavljeno, povodom učestalih prinudnih prodaja imanja prezaduženih seljaka, da će seljaci postati »mužići svojih zajmodavaca«.13 Četrnaest godina docnije (1872) Ilija Garašandn će izjaviti da »ako ova kriza još ovako ustraje, nama u Srbiji neće biti potrebno komunu preporučivati, ona će se sama među nas uvući bez svake larme«.14 Istovremeno sa svim ovim pojavama Srbija se naseljavala stanovništvom iz krajeva koji su ostali pod Turskom. Naselja­ vanje je podsticano od strane vlasti. Uvidelo se, naime, da su za opstanak države neophodni vojni i poreski »obveznici«. Po naseljenju, doseljenici su dobij ali zemlju za iskrčivanje (»trnje«). Ali, pošto bi je »očistili«, nisu bili sigurni da će je 8 Petrović, Građa za istoriju, I, str. 350—351. • V. Karadžić, Pisma, 1847, str. 159. 10 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, II, str. 463. 11 Isto, I, str. 255. 18 Knj. I, str. 236—237. ,s Br. 31, 1858. 14 Pisma. .., krnj. n , str. 301—310.

257

i zadržati. Ima više podataka o »zahvatanju« čak i takve zem­ lje. Da pomenemo samo jedno pismo u kome se seljaci iz Paleža žale knezu Milošu da im je »Uzun-Mirko« oteo »krče­ vinu« na kojoj je »radilo i živelo porodica 8 poreskih glava«.15 — Knez Miloš je bio prinuđen, na mnogobrojne žalbe seljaka protiv knezova zbog »otimanja« i »zagrađivanja« zemlje, da obrazuje »knjaževske komisije« za ispitivanje opravdanosti podnetih tužbi. Usledili su »ukazi« kojima je knez Miloš za­ branjivao »činovnicima da što zakvačuju od naroda«. — I, ra­ zume se, pošto ukazi nisu sprečavali otimačine, seljaci su se i sami branili. I knezovi su se žalili: »Mi zagrađujemo a oni za nama idu i razgrađuju i pale«.16 — Sukobi oko zemlje u Srbiji XIX veka posledica su i neregulisanih svojinskih odnosa nasleđenih iz »turskog vremena«. Stanovništvo Beogradskog pašaluka proređeno je u ratovima i migracijama, te je i zem­ lje bilo napretek. Po oslobođenju, zahvatalo se na sve strane. Ko je imao više vlasti — bolju zemlju je i »zahvatao« (»zavatinari«). I uzgred da napomenem: čak i u ovo vreme Srbija nije predstavljala izuzetak s jagmom oko zemlje. Marks navodi da su u Saksonskoj 1790. izbili seljački ustanci zbog pretvaranja seljačke zemlje u pašnjake. Tek »Fridrih II je osigurao selja­ cima pravo svojine«, da bi ih podredio svojoj vladavini. A ta vladavina je bila »»mešavina despotizma, birokratizma i fe­ udalizma. ..« — »neposredne poreze, kulučenje i svakovrsne druge službe dave nemačkog seljaka koji osim toga plaća ne­ posredni porez na što kupuje... a da bi propast bila potpuna, on ne srne svoje proizvode prodavati tamo gde hoće i tako kako hoće«.17 U Engleskoj, sa klasičnim oblikom prvobitne akumulacije kapitala — od 1801. do 1831. godine — veleposedndci su oteli 3,511.770. ekera opštinske zemlje, »bez ijedne pare odštete«.18 Na surovo postupanje organa vlasti prema narodu — na­ rod je i u Srbiji odgovarao tradicionalnim oblicima otpora: hajdučijom i bunama. Dva važna istorijska izvora — Karađorđev delovodni protokol i Karađorđev zakon — sadrže oštre mere protiv hajdučije i u doba oslobodilačkih ustanaka. Za kneza Miloša je rečeno da je od deset godina svoje prve vla­ davine »samo četri proveo na miru«. Ostale su ispunjene bu­ nama protiv njegovog »poretka«. — Pod knezom Mihajlom Obrenovićem (1860—1868) proglašavano je »opsedno stanje« i uspostavljeni su »»preki sudovi« za suđenje hajducima i nji­ hovim jatacima. Zapisano je da je hajdučija imala tada, uglav­ 15 Državna arhiva Srbije, Knježeva kancelarija, br. 759. Beogradska nahija. 10 Isto. KK, XXVII, br. 666. Smederevska nahija. 17 K. Marks, Kapital, l, str. 619, primedba 220. 18 Isto, str. 615. i dalje.

258

nom, »politički karakter« i fiskalne razloge. — Učesnicima u bunama izricane su najteže kazne, srednjovekovne: prebijanje ruku i nogu, kvrge, mrtva šiba, čak »odsecanje malo jezika«. I da se tek pomenu čuvene »Vučićeve jame«, u koje su bacani protivnici autokratskog režima. Ili, vešanja i streljanja usta­ nika posle timočke bune (1883). — Na Osnivačkoj skupštini Radikalne stranke (1881) Pera Todorović, otprilike, ovim rečima je opisao položaj srpskog naroda: ima da »plaća porez, trpi batine i ratuje za državu«. — Samo, što dobar deo naroda nije bio u stanju da plaća porez. Da bi sprečile proletarizovanje seljaka, vlade su bile prisiljene da zabrane prodaju bar okućnica za dugove. Jer, industrije u Srbiji nije bilo da bi se osiromašeno stanovništvo u nju moglo uključiti. Viši oblici proizvodnje, u agrarnoj Srbiji, dobiće svoje ubrzanje tek po­ četkom XX veka, odnosno sa carinskim ratom između Srbije i Austrije (1906—1910) — kada počinje nagliji razvoj indu­ strije i bankarstva. Srpski narod, prema tome, kao i drugi evropski narodi, imao je svoju predkapitalističku etapu razvoja u kojoj je, isto tako, »nasilje igralo glavnu ulogu«. Bila je to, neosporno, prvobitna akumulacija kapitala — u nešto užim okvirima u odnosu na evropske države i u »istorijskim uslovima« selja­ čkog oslobodilačkog ustanka. Taj ustanak, po smernicama ra­ zvoja, i buržoasko-demokratski, otvoriće puteve i formiranju srpske nacije i nacionalne buržoazije, razume se, i kroz dalju borbu za potpuno oslobođenje od Turske, kao i kroz unutrašnje klasne sukobe. II U jednom od referata, kao i u diskusiji, postavljeno je i pitanje odnosa »narod — nacija«. Rečeno je da su se Srbi kao narod oblikovali u lokalnim zajednicama koje su, pod različi­ tim nazivima, nadživele i srpski i turski feudalizam. Nevažno je da li su imenom i poreklom iz preddržavnog uređenja. Osnovne osobine naroda su sačuvane, iako izložene i promenama tokom vekova, naročito u ratovima i migracijama. Ma­ terijalni ušlovi života — uglavnom stočarstvo i zemljoradnja — i feudalni državni okviri omogućili su im ustaljenost, a de­ zintegracija ovih država obezbedila im je samoupravni status. Tako su se u plemenima i knežinama mogli negovati narodni jezik i običaji, kultovi i znamenja, religija, svest o sopstvenoj istorijskoj prošlosti, kao i svest o pripadnosti istom narodu itd. Inače, kako bismo objasnili činjenicu da su Slovenci i pod hiljadugodišnjom nemačkom vladavinom ostali Slovenci, ako ne sličnim okvirima u kojima su mogli, i pored tuđinske vla­ davine, da sačuvaju svoju narodnu individualnost. Ili Make­ 259

donci, koji su, najvećim delom, ostali pod Turskom sve do balkanskih ratova? U tim zajednicama — posebno u nekima — razviće se i one društvene snage koje će pokrenuti oslobodilačke ustanke, i obezbediće se i potrebna materijalna osnova za uspeh usta­ nika. Za Srbe biće to Beogradski pašaluk, granična oblast pre­ ma Austriji, izložen njenim okupacijama i na udaru janičara. Ovi će početkom XIX veka ugroziti i privredni razvoj Pašaluka i stečene povlastice zagarantovane sporazumom između Austrije i Turske, posle »Kočine krajine«, tj. ratovanja Srba protiv Turaka na strani Austrije. Upadom janičara u Pašaluk zaoštriće se do krajnje granice klasni odnosi između Turaka i Srba zbog nametanja još većih dažbina i ukidanja tradicio­ nalne samouprave u knežinama i selima. — I Lenjin, kao da je ovaj slučaj imao u vidu, navodi: »Ako... u zemlji, u kojoj se državno uređenje odlikuje izrazito predkapitalističkim ka­ rakterom, postoji nacionalno razgraničena oblast sa brzim ra­ zvitkom kapitalizma, onda, ukoliko je taj kapitalistički razvoj brži, utoliko je protivrečnost između njega i predkapitalističkog državnog uređenja jača, utoliko je verovatnije odvajanje razvijene oblasti od celine, oblasti koja sa celinom nije po­ vezana »modernokapitalističkim« nego azijatskodespotskim ve­ zama«.19 Poznato je da je i u Beogradskom pašaluku glavnu granu privređivanja predstavljalo stočarstvo. Iz ustaničkog vremena ima dosta podataka o bogatstvu stanovništva. Da navedemo samo jedan: »Do početka aprila 1814. godine vratilo se u Srbiju na 30.000 emigranata s 15.000 komada krupne i 6.000 komada sitne stoke«.20 Ako se ima u vidu da je jedan deo morao propasti prilikom prelaska u Austriju posle prvog ustanka — to bogatstvo je moglo biti i mnogo veće. Razume se, i »svetska zbivanja« početkom XIX veka imala su svoju ulogu. Da pomenemo odjeke francuske revolucije (1789) u Srbiji i u tome doprinos vojvođanskih Srba u toku ustanaka. Zatim, trvenje velikih sila oko Turske na Balkanu, naročito Austrije i Rusije, i njihove višestruke veze sa Srbima, ne samo pre i za vreme ustanka već i tokom celog XIX veka. Ove i mnoge druge veze sa spoljnim svetom doprinele su »buđenju Srba iz feudalnog sna« i njihovom pripremanju »za samosta­ lan politički život«, sa izbijanjem ustanka. Zato smo mišljenja da u razrešavanju pitanja postanka srpske nacije treba usmeriti istraživanja u dva glavna pravca, u osnovi na dve speci­ fičnosti: na proučavanje društveno-ekonomskih odnosa u sa­ moupravnim lokalnim zajednicama Beogradskog pašaluka — knežinama i selima, i, drugo, na osobenosti istorijskih uslova izbijanje oslobodilačkog pokreta kod Srba. U prvom slučaju 19 Lenjin, Izabrana dela, »Kultura«, Beograd, 1960. knj. 8, str. 288. 20 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, knj. I, str. 65 (Mozer-Sigentalu, Vinkovci, 11. IV 1814).

260

zbog toga što se kapitalizam razvijao — i odgovarajući buržoaski klasni odnosi — na istim, nasleđenim oblicima privre­ đivanja, stočarstvu i zemljoradnji, te otud i vrlo usporenim tempom. U drugom slučaju razjasnili bi i nepotpun uspeh ustanka, tj. vazalan položaj Srbije prema Turskoj sve do 1878. godine. Ukoliko bi se prihvatile ove napomene, ipak ostaje otvo­ reno pitanje: koje su konkretne istorijske okolnosti uticale na formiranje nacije? I, zatim, da li afirmacijom nacije narod, kao njena podloga, gubi neke od svojih elemenata? Ako se pođe od mišljenja da je nacija istorijska pojava vezana za početne faze razvoja kapitalizma i nacionalne po­ krete, onda se antifeudalni, oslobodilački ustanci Srba u Beo­ gradskom pašaluku mogu uzeti kao polazna tačka u formira­ nju srpske nacije. Da pomenemo Lenjina koji se bavio ne samo uopšteno ovim pitanjem već je u svojim razmatranjima imao u vidu i balkanske narode, posebno Srbe. Naime, Lenjin prvo ističe da je »istorijska tendencija kapitalizma« — »buđenje nacionalnog života i nacionalnih pokreta, borba protiv svakog nacionalnog ugnjetavanja, stvaranje nacionalnih država«. Ili, dalje: »... Sada svako vidi da se najbolji uslovi za razvitak kapitalizma na Balkanu stvaraju upravo toliko koliko se na tom poluostrvu stvaraju samostalne nacionalne države« (Na­ cionalna država pravilo i norma kapitalizma). I, zatim, »prin­ cip nacionalnosti je istorijski neizbežan u buržoaskom društvu i, vodeći računa o tom društvu, marksist potpuno priznaje istorijsku zakonitost nacionalnih pokreta«.21 Na osnovu ovo malo napomena, mišljenja smo da nacija, kao politički pojam, i sa upotrebnom vrednošću za buržoaziju, nastaje onog momenta kad se u oslobodilačkim, antifeudalnim ustancima formiraju nacionalni organi vlasti na oslobođenoj teritoriji. U prvom srpskom ustanku presudan momenat u tom pravcu predstavlja skupština starešina za ćelu ustaničku teritriju, kao reprezentant pobuđenog naroda. Stvaranjem tog novog organa razbijaju se dotadanje feudalne ograde u kojima je narod živeo, ubrzava se privredni i politički razvoj, nastaje nacija. Dojučerašnji kmet postaje građanin buržoaske države (u perspektivi), oslobođen feudalnih veza, da bi mogao da se podredi proizvodnom procesu koji buržoaska klasa nameće i usmerava, »koristeći se državnom vlašću«, tj. silom, »da bi i sama ojačala«. Razlika između naroda i nacije je samo u tome što se narod razgrađuje da bi mogao da se, kroz naciju, još više afirmiše u svemu onome što predstavlja osobine naroda...

21 Lenjin, isto, str. 288, 360—367, 371.

261

SLAVKO VUKOMANOVlC JEZIK, NAROD, NACIJA Čini mi se da je u našoj raspravi ostalo dosta neraščišćeno po čemu se sve razlikuje narod od nacije. To pitanje je pole­ mički analizirano naročito u referatu profesora Lukića. Prof. Đurđev nam je dosta pomogao da definišemo narod. Ovde sam zapisao da je narod, kako on kaže, na osvitku istorije (valjda misli u početku) jezička i kulturna skupina koja ima svest o jednom poreklu i gde se ljudi smatraju da su braća. Mislim da jedna takva opšta definicija može da se prihva­ ti. Dok sam slušao prof. Đurđeva, setio sam se da je Vuk Karadžić često za Hrvate govorio da su to naša braća rimskog zakona, tj. katoličke vere. Naglašavam to braća. Ta veza po poreklu, po krvi (iako su se krvi izmešale) prvobitno je, sva­ kako, kod svakog naroda prisutna. Tu su onda sva ona etnička obeležja koja to još prate, među kojima se, svakako, nalazi, kao veoma važan elemenat, i jezik. I to baš govorni jezik, jezik kojim ljudi svakodnevno komuniciraju. Jezik je, nema nikakve sumnje, i tu se svi teoretičari nacije manje-više slažu, veoma važno etničko obeležje. Neki idu dalje i kažu da je to čak najvažnije obeležje nacije. Sada ću se zadržati na jeziku kao na etničkom obeležju, imajući zasad u vidu narod, a ne naciju. Na tom, dakle, ra­ nijem stupnju, kad još narod nije nacija, nema nikakve sum­ nje, da je, lead ljudi komuniciraju i dolaze u međusobne veze, prva granica koja ih oštro odvaja jezička granica. Tamo gde su jezičke, dijalekatske razlike velike, ona onemogućava go­ tovo svaki kontakt između ljudi koji govore drugim jezikom ili dijalektom. A tamo gde se taj jezički kontakt može ostva­ riti lako, gde ljudi govore jednim jezikom, ruše se i mnoge druge barijere. Ne treba posebno dokazivati koliko se u jedno­ jezičnim zajednicama ljudi osećaju bliski, srodni. 263

Ali bilo bi pogrešno iz toga izvesti zaključak da se etničke i jezičke granice moraju poklapati, jer konstituisanje jedne etničke zajednice, a pogotovu nacije, često je veoma složen proces. Zbog mnogih specifičnih, socijalnih i političkih okol­ nosti etnogeneza se u različitim tačkama zemaljske kugle nije vršila na isti način. Obično se uzima da u ranijim fazama, na stupnju tzv. prirodnih, plemenskih, zajednica postoji podudar­ nost između jezika i plemena. To znači da tu imamo jedno pleme — jedan jezik. Novija ispitivanja su međutim pokazala da se čak i u plemenskim zajednicama, u kojima se javlja visok stupanj etničke i jezičke podudarnosti, granice plemena i jezika ne poklapaju. Tako, na primerpripadnici južnoafričkog plemena Amba iz Ugande, koji imaju ista etnička obeležja: iste običaje, obrede, i zajedničku svest o pripadnosti jednom plemenu (trebalo bi, istina, precizno utvrditi koliko je to stvarno u klasičnom smislu pleme), govore na četiri različita jezika, što nam jasno pokazuje da se na tom afričkom po­ dručju (a to u Africi nije usamljen primer) etnogeneza vršila u veoma specifičnim okolnostima. Poznato je, isto tako, da se ljudi iz dva susedna sela, na odstojanju od nekoliko milja, kad govore uopšte ne razumeju. Mislim da u ovoj našoj raspravi treba posebno naglasiti i jasno razgraničiti jezik kao etničko obeležje od standardnog, književnog jezika kao sredstva zajedničke komunikacije u ok­ viru nacionalne zajednice. U razgraničavanju ovih pojmova pažnju zaslužuju i termini jezik — dijalekat. I ti pojmovi moraju da se posmatraju u konkretnim političkim i socijalnim okvirima, jer nije dijalekat nešto što je, u čisto lingvističkom smislu, bitno drukčije od jezika. Poznato je, na primer, da su jezičke razlike između nekih nemačkih djalekata veće nego između ukrajinskog, beloruskog i ruskog jezika. To možemo jedino objasniti ako uzmemo u obzir društvene i političke uslove koji su omogućili stvaranje nemačke države i jednog nemačkog jezika sa još iz srednjeg veka nasleđenim veoma oštrim polarizacijama. Sve nam ovo pokazuje da povlačenje znaka jednakosti iz­ među naroda i jezika, a osobito između nacije i jezika, vodi na stramputice, i taj se odnos mora uvek posmatrati u jednom širem socijalnom i političkom kontekstu. A kada je reč o na­ ciji, važno je uočiti značaj nacionalnog književnog jezika. U svakom etnosu postoji govorni jezik kojim se svakodnevno ko­ municira. Ali taj jezik može biti dijalekatski veoma različit, čak nekad između regiona u kojima živi isti narod i nerazum­ ljiv. Zato konstituisanjem nacije, manje-više svake, mora da se uzme jedan idiom (ili više njih) koji će biti sredstvo za­ jedničkog saobraćaja. Ističem, jedan ili više idioma. U slučaju Švajcarske uzeto je više jezika. Ali šta je bitno uočiti u švajcarskom slučaju? Bitno je uočiti da tu nisu ostali u javnom 264

saobraćaju pojedini dijalekti kao sredstvo komuniciranja, nego normirani književni jezik (nemački, francuski, italijanski). To znači da se niko ko učestvuje u bilo kom obliku zvanične komunikacije ne služi nekim švajcarskim dijalektom, već jed­ nim od navedenih standardnih jezika. A zajednički standardni jezik je nešto što je normirano, ustaljeno, dosta opšte i obavezujuće za sve ljude koji na bilo koji način participiraju u jednoj kulturi. Za sve njih to je jedina mogućnost da se u sferi te kulture kreću i da u njoj komuniciraju. Ako tako sagledamo tu stvar i onda posmatramo feudalna društva, srednji vek, videćemo da između jezika kul­ turnog saobraćaja u srednjem veku (to je u zapadnoj Evropi uglavnom bio latinski, a kod istočnih i južnih Slovena staroslovenski jezik, sa različitim lokalnim modifikacijama) i mo­ dernog književnog jezika postoji velika razlika. U srednjem veku to je jezik elite, uskog sloja, gornjih krugova, koji se mnogo razlikovao od onog jezika kojim je narod govorio. I ako postoje, kako je Marks isticao, u svakoj naciji dve nacije, onda, svakako, sa više osnova možemo reći da su i u svakom feudalnom narodu postojala dva naroda. Jer treba uzeti u obzir da u srednjem veku najveći deo naroda u kulturi uopšte nije učestvovao. To je bila kultura dvora, viših slojeva, crkve. Ona je i po jeziku na kome je stvarana i po idejama, načinu mišljenja bila hermetički zatvorena. Sa nastankom nacije, međutim, uporedo sa oslobođenjem Čoveka od feudalnih okova i demokratizovanjem društvenih odnosa, ruše se okviri feudalne zavisnosti i stvara se novo društvo na načelima francuske revolucije: »sloboda, jednakost, bratstvo«. Nema, dakle, više kmeta i roba, nego u novom eko­ nomskom poretku i političkom institunacionalizmu srednjevekovni podanici, kmetovi, meropsd i serbi postaju slobodni građani. Takav socijalni i politički prevrat morao je nužno dovesti do demokratizacije kulture i napuštanja srednjevekovnog jezičkog dualizma do koga je bila dovela upotreba mrtvih jezika u kulturnom saobraćaju.*1 Ako, međutim, posmatramo narodni jezik, jezik kao naj­ šire etničko obeležje, tu nema nekih bitnih razlika između onog jezika kojim je govorio, recimo, srpski narod u srednjem veku i danas. Tada su čak dijalekatske razlike između poje­ dinih govornih tipova bile manje. Važne su, međutim, ovde podvojenosti, razlike u kulturi koje su u srednjem veku bile toliko velike da se čak i jezik kulturnog saobraćaja bitno ra­ zlikovao od narodnog jezika. Na ovoj liniji treba, svakako, tražiti »kvalitativne« razlike između naroda i nacije, za koje prof. Lukić misli da su slabi ili čak da uopšte ne postoje. 1 Srpski narod je, istina, u kasnijim fazama imao 6voju usmenu književnost, ali to je već period turske okupacije, kada ceo politički i kulturni razvitak dobija znatno drukčiji tok. 265-

'Verovatno kad je reč o narodnoj i nacionalnoj svesti, o jednom subjektivnom osećanju o pripadnosti jednoj takvoj zajednici •da nije lako povući granicu između narodne i nacionalne svesti. Jer znamo da je postojanje narodne i nacionalne svesti jedan od bitnih konstitutivnih elemenata naroda i nacije, pošto u formiranju svakog naroda i nacije narodna i nacionalna svest igraju veoma važnu ulogu. Samo je ovde vrlo teško utvrditi po čemu se sve narodna svest razlikuje od nacionalne svesti. Tu je, dakle, teško povući granicu između narodne i naci­ onalne svesti. Ali iz toga ne treba izvesti zaključak da nema razlike između -naroda i nacije. Nacija je narod na višem stupnju ekonomskog, političkog i kulturnog razvoja. Nacija, dakle, na specifičan način, u novim uslovima, na temeljima kapitalističke podele rada, modernije političke i kulturne or­ ganizacije društva, »prerađuje« ranija etnička (narodna) obeležja. Ali izgleda da bitne razlike u onom primarnom subjek­ tivnom osećanju »srpstva« između osećanja današnjih i srednjovekovnih Srba — nema. Nema, dakle, bitne razlike u samoj svesti o pripadnosti »srpstvu« kao etničkonnacionalnoj kate­ goriji. Jer Srbi su i ranije kao narod bili »sebe svesni«, kao što su i u novijem razvoju, kada su postali nacija, bili »sebe svesni«. Samo, ova nas diskusija vodi na raspravu o dva na­ roda u feudalnoj državi, tj. na teorijsko razgraničenje šta su Srbi u feudalnom smislu i šta su Srbi u jednom modemom, građanskom, posebno današnjem, socijalističkom smislu. Ra­ zume se da tu razlike postoje. Nastojeći da pomirim dve suprotne teorije o naciji — jed­ nu koja uglavnom naciju svodi na etnička obeležja i drugu za koju je primarna država i politička organizacija društva — došao sam do uverenja da je istina negde na sredini, i da je, u stvari, nacija narod na višem stupnju ekonomske podele rada (ono što je naročito naglasio drug Kardelj u predgovoru knji­ ge »Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja«. Bitna je, dakle, jedna novija podela rada, koja nužno sobom nosi drukčije ekonomske i političke odnose i građanska prava, drukčiju po­ litičku integraciju i univerzalnije širenje kulture putem za­ jedničkog, standardnog jezika.

266

MIROSLAV ĐORĐEVIC KA INTEGRACIJI IZUČAVANJA POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE

Referati, dopunska izlaganja i diskusije na ovom skupu značajno su doprineli izučavanju postanka i razvitka srpske nacije, posmatranjima sa različitih aspekata. To je ohrabrenje za dalji napor da se na osnovu svih referata i saopštenja, pre­ ko svih posebnih aspekata i doprinosa ocrta najkraći put do izvesnih ukupnih sagledavanja. Naime, većoj integraciji izuča­ vanja postanka i razvitka srpske nacije kako u pogledu istorij’sidh perioda tako i u pogledu problema koji se izučavaju. U referatima i diskusijama periodi razvitka srpske nacije nisu podjednako obrađivani. U nekim se išlo do prvog svetskog rata, u drugim do sredine XIX veka; negde se rasvetljavao period nastanka srpske nacije, a u diskusiji se najviše zadržalo na predistoriji i na nekim prethodnim, teorijskim pi­ tanjima. U našim daljim diskusijama bilo bi potrebno da se ušmerimo na dzvestan, makar i sumaran domašaj u skiciranju svih perioda i svih hitnijih problema kako bi dobili makar i približno celovitu sliku. Karakteristično je što u vezi sa izučavanjem postanka i razvitka srpske nacije, potencijali naše nauke mogu da pruže mnogo više priloga i činjenica kada je reč o preduslovima koji su u postanku srpske nacije imali određenu ulogu, a koji pretežno pripadaju prelasku iz srednjeg u novi vek. To poka­ zuje da za kontinuirano obuhvatanje procesa razvitka do danas nije za sve periode dovoljno sređen odgovarajući empirijski materijal, niti je pak stvorena potpunija metodološka osnova za povezivanje različitih naučnih aspekata u jedinstveni po­ gled i jedinstveno saznanje nacionalne ukupnosti. Stoga je od posebnog značaja ovakav susret različitih naučnih disciplina na zajedničkim pitanjima, radi nalaženja zajedničkih odgovara koji bi pomogli daljem istraživanju. I dovoljan bi bio, u nave­ denoj situaciji, i taj rezultat ovog skupa da se, polazeći od 267

onoga što je već rečeno, iskristališu određene sugestije u vezi s istraživanjem razvitka srpske nacije do današnjeg dana. U tome smislu bih najpre skicirao neka od potrebnih upotpunjenja za političko-istorijska razmatranja, polazeći od onih okvira u kojima sam o tome govorio u svome referatu — naime, od perioda u kome su se razvijali uslovi za nastanak srpske nacije, prelaska iz feudalne u buržoasku epohu, koji je obeležen karakteristikama feudalizma u raspadu i buržoaskog društva u nastanku, i elementima novog, nacionalnog konstituisanja. Najava buržoasko-demokratskog u prodoru iz srednjeg u novi vek, iz feudalizma u buržoasko doba, kroz krupna revo­ lucionarna zbivanja u kojima su učestvovale sve Mase i svi društveni slojevi, istakla je i nacionalni okvir i sadržaj dru­ štvenih kretanja. U to doba, u determinirajućoj pozadini, nova gravitaciona sila bio je kapitalizam, a nacionalno zajedništvo dobijalo je onoliko kohezije koliko su za nju mogli da pruže osnovu buržoasko-demokratski preobražaji. Naravno, ne samo kao privid, izgrađivan ideološkim uticajima, već i kao konkret­ na perspektiva usMađivanja ekonomskih, društvenih, politi­ čkih interesa u smislu novog društvenog i nacionalnog zajedni­ štva, koje je raskinulo sa feudalnim partikularizmom i staleškim privilegij ama. U kojoj su se meri brže ili sporije raspadale iluzije o do­ mašaju i značaju buržoasko-demokratskih ostvarenja, koliko se moglo ići u nove borbe, sa novim ili sličniin iluzijama — zavisilo je od osobenog razvoja u pojedinim zemljama. U Srbiji su se izrazite protivrečnosti posebno ispoljile sre­ dinom XIX veka, u periodu koji sam, uz prethodni razvitak, obuhvatio u svome referatu. Taj se period u evropskim razmerama, u uobičajenim prikazima političkog razvitka, nazivao doba nacionalizma. Pod tim nazivom obično su se posmatrali pokreti za nacionalno oslobođenje, ujedinjenje i konstituisanje nacionalnih država, odnosno, kako se u Srbiji govorilo — za­ snovani na načelu narodnosti. Period obeležen nacionalizmom uključivao je pored na­ vedenih procesa i prikaz nacionalističkih aspiracija, ujedno i sukoba koji su se javljali u nacionalno-državnam konstituisanju. Njegova protivrečna priroda ispoljavala se u tim suko­ bima, ali priroda samih tih protivrečnosti nije nalazila dovolj­ no prostora u istorijskim prikazima. Stoga je i ovo doba, u istorijskim prikazima Srbije, ostalo bez svoje druge, Masne dimenzije, i Masnog razjašnjavanja društveno-političkih i na­ cionalnih protivrečnosti. U svojim buržoaskdm dimenzijama »doba nacionalizma« je u Srbiji bilo izraženo karakteristikama velikosrpskog na­ cionalizma i velikodržavnih aspiracija. Sam izraz »veliko­ srpski« (od ideje o stvaranju »Velike Srbije«) nastao je u to 268

vreme, a »velikosrpska misao«, u svojim bitnim osnovama, nije tada samo propagirana već je i oštro kritikovana. Nije bila reč samo o tome da se ukaže na društvene, političke i druge konsekvence velikosrpskih aspiracija. U pogledima Svetozara Markovića osnova kritike bilo je dublje istorijsko raz­ jašnjenje, koje je preraslo u koncept drukčijeg rešenja pitanja srpskog oslobođenja i ujedinjenja i međusobnih odnosa bal­ kanskih naroda. Taj je koncept ponikao iz istorijske potrebe — kako je Markoviić rekao — da se dovrši revolucija koju je srpski narod pokrenuo početkom XIX veka. Tako su protivrečnosti koje su karakterisale razvitak svake nacije u buržoaskoj epohi dobile konkretan istorijski vid svoga ispoljavanja i u Srbiji, diferencirajući i shvatanja o postanku, razvitku i istorijskim zadacima srpske nacije. A takve dileme nisu bile svojstvene samo tome dobu. Svetozar Marković, koji je u svo­ jim gledištima na dstoriju i u Srbiji na Istoku hteo da pokaže srpskom narodu šta mu je donela revolucija početkom XIX veka, šta je imao pa izgubio, a šta je mogao dobiti a nije dobio — nije bdo jedini koji je postavljao to pitanje. Još ranije je Vuk Karadžić, dajući priloge istoriji svoga vremena, na­ pomenuo kako se trudio da pronikne uziroke srpske bune (ustanka) i kako se ona razvijala, i da je opiše, ako doživi — i njen pravi svršetak. Svoje istorijske opise hteo je da dovrši dovršavajući samu istorijsku praksu. Tu je prevazišao istoriografske rekonstrukcije, zašao je u istorijsko posmatranje, u smisao koji imaju istorijska kretanja i sama po sebi, da bi se mogla zaokružiti u istorijskom prikazu. Svoje viđenje pra­ vog svršetka dao je i u poznatom pismu knezu Miloša, u kome je kritikovao njegovu vladavinu i obeležio neophodne promene da bi Srbija stala u red naprednih država, ostvarujući zadatke svoga nacionalnog oslobođenja. Razvitak je pokazivao da u Srbiji buržoasko-demokratske tendencije nisu ostvarene u vremenu svojstvenom za takva ostvarenja. Iz te krize je i proizašao koncept prevazilaženja buržoasko-demokratskog uzora u socijalistički, u nastojanju za trajnijim rešenjima i punijim društveno-političkim preobra­ žajima. U Srbiji je rušenje feudalizma u ustancima za oslobođe­ nje od turske vlasti stvorilo jedan prostor u kome je nekoliko decenija nedostajala razvijenija (posebno gradska) buržoazija kao odlučujući politički faktor. Zato se javlja, umesto resta­ uracije izvesnih oblika apsolutizma (kao što je bio slučaj na Zapadu), njegovo svojevrsno izrastanje, a zatim i uspostavlja­ nje »birokratskog sistema«. Zato se i pitanje klasnih interesa buržoazije postavlja izrazitije tek od sredine XIX veka, a tu se ujedno javljaju i koreni buržoaskih nacionalnih aspiracija i velikosrpskog naaionalizma. Dotle su preovladavale velikodržavne koncepcije, posebno birokratske (ujedno »kabinetske« 269

i »diplomatske«, prema evropskoj terminologiji u Istočnom pi­ tanju), a ne i buržoaska velikosrpska misao, kao izraz samosvesti buržoazije o sopstvenoj snazi i interesima u istorijskim zadacima Srbije. Nije, dakle, slučajno što se u vreme šire razrade naciona­ lističkih programa, sedamdesetih godina XIX veka, javlja i njihova oštra društvena i politička kritika. Upravo tada kada se mlada gradska buržoazija počela osećati spremna da razvija kapitalizam i njegove prateće društvene i političke institucije, razvija se i nova, revolucionarna društvena i politička svest. Ne treba zaboraviti da se buržoazija nije svuda razvila u punoj snazi odmah posle sloma feudalnog poretka, pa ni u ekonomski razvijenijim zemljama nego što je bila Srbija. A upravo zbog tog zakašnjenja, koje je značilo i nemoć buržo­ azije da rešava ekonomska »društvena i politička pitanja, ovaj uspon buržoazije došao je u vreme kada se zasnivao i novi, revolucionarni društveni pokret, nalazeći velikog odjeka u masama. Ukratko, u Srbiji se sedamdesetih godina XIX veka ra­ zvila i socijalistička projekcija rešenja nacionalnih zadataka i nacionalnog pitanja (»prava narodnosti«). Sva su ta pitanja bila, kao akutna, stalno na dnevnom redu sve do ishoda srpsko-turskih ratova 1876—1878. Tada je već nastajao novi pe­ riod, sa svojim posebnim karakteristikama, koji ujedno u slo­ ženijem vidu postavlja pitanje određenih kontinuiteta u istorijskom razvitku srpske nacije. S jedne strane, može se pratiti relativna konsolidacija buržoaskog društva i buržoaskog karaktera nacionalne države. Bilo je u tome dosta činilaca koji su (uz opšte evropske i balkanske uslove) uticali da pitanja nacionalnog razvitka nisu otvarana na tako širokom frontu kao ranije, i sa takvim zna­ čajem za preobražaj društvene i državne nacionalne zajednice — sve do početka XX veka. S druge strane, može se konstatovati da se tokom Čitavog tog vremena ni najmanje nisu ublažavale suštinske društvene protivrečnosti. Činjenica je da se kroz njih već sedamdesetih godina došlo do anticipacije nacije kao jedne homogenije za­ jednice, koja se može ostvariti tek u drugim ekonomsko-društvenim i političkim uslovdma. Ali, iskustva društvenih i po­ litičkih borbi toga vremena jasno su ukazala da je potrebno duže sazrevanje uslova i borbenih snaga za novu društvenu revoluciju, koja bi bila osnova za izgrađivanje novog nacional­ nog zajedništva i novih međunacionalnih odnosa. Upravo u takvim osobenostdma nove istorijske situacije i ostvarenja novih istorijskih procesa i kretanja, potreba konti­ nuiranog izlaganja razvitka srpske nacije nameće nove meto­ dološke i konkretno-empirijske probleme istraživanja. Jer, dalji razvitak obeležavaju novi odnosi klasnih snaga, a sa 270

razvitkom proletarijata i praktično se najavljuje borba za so­ cijalistička ostvarenja. A bez njih nije moglo biti novih ostva­ renja u nacionalnom smislu. Od konsolidacije buržoazije kao klase, učvršćenja njenog državnog aparata, uz određeni ekonomski polet, ni u evrop­ skim razmerama sve do pred kraj prvog svetskog rata nije moglo biti, uprkos različitim krizama, izrazitij ih revolucionar­ nih situacija za nova istorijska rešenja. Pitanja koja su u Srbi­ ji otvorena već sedamdesetih godina XIX veka takođe su se zaoštravala u novoj istorijskoj situaciji. I u društvenom i u nacionalnom pogledu, i u jedinstvu tih pogleda. Avangarda radničke klase, a i sama radnička klasa, sve je dublje sagle­ davala svoju istorijsku ulogu, ali i objektivne društvene uslove čije je sazrevanje bilo neophodno da bi programi postali re­ volucionarna stvarnost. Slično je i sa anticipacijama nacional­ nog zajedništva, takođe uslovljenog društvenim i političkim odonsima, koji su određivali i njegove protivrečnosti i puteve razrešenja. Borba za osvajanje stvarnih uslova nacionalne in­ tegracije mogla se voditi samo sa klasnih pozicija radničke klase. Bez društvenog jedinstva nije moglo biti ni jedinstva nacije ni ravnopravnosti u međunacionalnim odnosima. Kapitalizam u svome usponu, prelazeći u imperijalizam i imperijalističke agresije, stvarao je novu situaciju u položaju nacija, u nacionalnim aspiracijama i u pratećim ideološkim borbama.U tim opštim novim okvirima, u unutrašnjim aspek­ tima Srbije, posebno je za buržoaziju bila važna dominacija seljačkim masama, jer su predstojali novi balkanski ratni iza­ zovi. S druge strane, na organizovanom radničkom pokretu ležao je zadatak da razotkrije politiku buržoazije i ukaže na puteve borbe za nove društvene odnose, ujedno i nove oblike i sadržaje nacionalnih ostvarenja. Novi, revolucionarni period istorijski se manifestovao kroz sazrevanje radničkog pokreta u jugoslavenskim razmera­ ma, kroz borbu KPJ i njene stavove u nacionalnom pitanju, kroz narodnooslobodilačku borbu, preko stvaranja nove Jugo­ slavije do savremenog samoupravnog socijalističkog razvitka. U tom periodu pitanje razvitka srpske nacije neodvojivo je povezano sa pitanjem ostvarenja novog višenacionalnog zajed­ ništva ravnopravnih naroda i narodnosti. U navedenoj skici ocrtana je ukupnost istorijskih uslova razvitka srpske nacije, od njenog nastanka do savremenog vi­ šenacionalnog jugoslovenskog zajedništva. Naravno, skica je više razvijena kao osnova za dalja izučavanja, nego kao osnova za rezimiranje postojećih saznanja. Jer, kao što sam u referatu istakao, ocrtavanje ukupnog razvitka jedne nacije metodološki je preduslov da se dublje izučavaju njena obeležja i njene promene u svakom pojedinom periodu. I to podjednako važi za sve periode, pa i za savremeni period. 271

U tom ukupnom sagledavanju sa političko-istorijskog as­ pekta bilo je nužno ocrtati objektivne uslove razvitka srpske naoije, ali je isto tako nužno sagledati i sve ono što se razvija u biću same nacije koje je takođe podložno istorijskim promenama. U tome tek predstoje naučna izučavanja, posebno istorijskih promena u savremenim tokovima. S jedne strane, oni predstavljaju razrešenje protivrečnosti prethodnog istorijskog razvitka i stvaranje uslova za dalji razvitak odnosa naših naroda i narodnosti. S druge strane, to nije samo rešenje na­ cionalnog pitanja, uspostavljanje nacionalne ravnopranosti u međunacionalnim odnosima. Novo višenacionalno zajedništvo pruža osnovu za prevazilaženje elemenata nacionalnog koji su mogli biti (a i bili su) izvori i uporišta nacionalnih konfronta­ cija. U višenacionalnom zajedništvu menja se nešto i u biču svake nacije jer elementi i vrednosti zajedništva postaju i elementi i vrednosti svake pojedine nacije. To se oseća u na­ šoj praksi međunacionalnih odnosa, preciznije rečeno — više­ nacionalneg zajedništva. Međutim, to nije dovoljno razrađeno ni dstorijski ni teorijski. Ako bih i ta pitanja podveo pod temu ove diskusije, moglo bi se govoriti i o potrebi integracije istorijskog i teorijskog posmatranja, neophodne za integraciju naše naučne misli sa našom društvenom praksom. Na kraju, i na osnovu onoga što sam istakao, vratio bih se na neka od tzv. prethodnih pitanja, koja su upravo polazila od odnosa teorijskog i istorijskog. Reč je o našim vrlo čestim naporima da se prethodno defindše nacija, da bi se onda tek pristupilo njenom izučavanju. Ovde je činjenica da je osnova za rad našeg skupa bila ta da se, polazeći od različitih oblasti naučnih istraživanja, dakle ne samo teorije i istonije, priđe izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Nije se ni moglo očekivati da će se odmah doći do kompletnih konstitutivnih elemenata i obeležja pojma nacije, a najmanje istraživačkim traganjem za uslovima i momentima koji su pratili postanak i razvitak srpske nacije. Cilj je i bio da se sa različitih aspekata uoči što više konkretnih elemenata koji bi poslužili da se u jednom kasnijem sintetičkom zahvatu, polazeći od kom­ pletnij ih pretpostavki nego što to čine pojedinačne naučne discipline, priđe svestranijem izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Prema tome, već smo se unapred opredelili za povezivanje empirijskog sa teorijskim. I to ne sa teorijskim uopšte, nego u sklopu metodološko-teorijskih problema kon­ kretnog pristupa izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Dakle, pristupa izučavanju jednog konkretnog istorijskog pro­ cesa. Takva, naučno zasnovana izučavanja nesumnjivo mogu značajno doprineti nezavisno od toga da li uočavamo neke manjkavosti u teorijskim definicijama nacije. A čisto teorij­ skim naporima na njihovom upotpunjavanju — svakako se neće promeniti lik istorijske prakse koja je predmet naših is­ .272

traživanja. Teorijske manjkavosti često i proističu upravo zbog nedostatka istorijskog posmatranja. Prema tome, nema pret­ hodnog, čisto teorijskog apstraktnog rešanja za pravilnu istorijsku analizu, ali svakako da istorijska analiza ima značaja i za teorijska uopstavanja. Istorijski razvitak ima svoje tokove, svoje redoslede, a pruža i vidljive manifestacije određenih procesa, bez obaira koliko teorija uspeva da ih shvati i uobliči. Ako se teorijski, u pogledu pojmovnih odrednica postavljaju dileme o tome šta je narod a šta nacija, i koja su to obeležja nacije u buržoaskoj epohi, a koja u socijalizmu, to je podsticaj više da se priđe zaista bogatom istorijsko-empirijskom materijalu. Prema tome, nije prethodno pitanje samo u tome da li ćemo pojam nacije posmatrati najpre teorijski, a zatim ilustrovati empirijski, već o usavršavanju jednog metodološko-teorijskog pristupa koji se ostvaruje neposrednim savlađivanjem tokova društvene stvar­ nosti, ujedno i njenih nacionalnih vidova. Kao jedan od konkretnih primera odvajanja teorijskog od istorijskog, i stavljanja teorijskog kao »prethodnog« (mada njemu prethodi istorijska praksa), pomenuo bih i pitanje »kla­ sičnog« i »specifičnog« u razvitku nacija. Obično se i ovo pi­ tanje postavlja prema onome što je prethodilo, u ovom slu­ čaju — nacionalno formiranje na Zapadu, dok se u manje razvijenim zemljama procesi ispoljavaju na »specifičan« način. Međutim, ako se za teorijsko sagledavanje uzme kao osnova ukupno ostvareni proces istorijskog razvitka, onda se može reći i to da smo u našoj zemlji istorijski dospeli do takvih uslova i ostvarenja nacionalnog razvitka i međunacionalnih odnosa prema kojima se mogu upravo pojave iz sfere nacio­ nalnog u mnogim drugim zemljama posmatrati kao neka »spe­ cifičnost«, nastala u njihovom zaostajanju za objektivnim uslovima i potrebama savremenih društvenih i nacionalnih kretanja. To ujedno znači da teorija ne može zasnivati svoje »po­ stavke« šematski, na osnovu polaznih ili završnih momenata jednog procesa, već mora sagledavati zakonitosti koje se otkri­ vaju kroz ukupne procese istorijskog razvitka.

273

MOMCILO ZECEVIC NAPOMENE O METODOLOŠKO-TEORIJSKIM PRETPOSTAVKAMA ZA IZUČAVANJE NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE

Umesto skice jednog metodološko-teorijskog modela za izučavanje razvitka srpske nacije, utvrđivanja njegovih osnov­ nih obeležja i karakteristika, danas smo u stanju uglavnom tek da konstatujemo da smo u ovoj oblasti još nekako na po­ četku posla. Potrebno je, ipak, istaći da su naša razmatranja pružila zanimljive i korisne podatke i ocene o tome što je u najvećoj meri relevantno za utvrđivanje metoda i modela za naučno tumačenje fenomena nacije, od opštih pristupa do konkretnih prilaza izučavanja razvitka srpske nacije. Zato se može očekivati da bi nastavak ovakvih razgovora, na interdis­ ciplinarnoj naučnoj osnovi, mogao vrlo brzo da otkrije nove i nadogradi postojeće polazne teorijsko-metodološke osnove naučno-istraživačkog rada na postavljenoj temi. Pozitivna je činjenica što u ovom razgovoru — pored so­ ciologa, politikologa, lingvista, etnografa, psihologa i drugih struka — učestvuju i istoričari, jer u nekim ranijim sličnim prilikama tako nije bilo. Nema sumnje da je istoriografija, kao naučna disciplina koja ima za cilj otkrivanje, utvrđivanje i naučno tumačenje činjenica i pojava iz prošlosti, po rezul­ tatima koje pruža u oblasti konkretnog saznanja, nužna pret­ postavka, tj. polazna osnova za interdisciplinarno izučavanje prostorno i vremenski određenih pojava i odnosa. Upravo zbog takvog njenog značaja bilo bi zanimljivo ukazati na karakter i kvalitet te istoriografije koja nam i danas služi za utvrđiva­ nje metodološko-teorijskih okvira izučavanja srpske nacije, odnosno istaći kakve nam činjenice i tumačenja može ponuditi ova nauka npr. o državi, crkvi, politici, ekonomici, kulturi i drugim sličnim oblastima bitnim za izučavanje istorijskog ra­ zvitka, u našem slučaju srpskog naroda odnosno razvoja tzv. 275

narodne, ili nacionalne svesti, tj. elemenata koji bliže određuju osećanja i uverenja o nacionalnoj pripadnosti. Može se tvrditi da je naša posleratna istoriografija, koja se razvijala i zasnivala pretežno na primeni marksističkog di­ jalektičkog metoda, postigla zavidne rezultate. Međutim, takođe je tačno i to da ona, posebno kad je reč o novijoj istoriji, nije uspela da izvrši širu reviziju rezultata prethodne istoriografije, tj. da preispita i obradi mnoge netačne inspiracije, do danas neistražene ili samo delimično obrađivane oblasti istorijskog razvitka. I dalje ostaje činjenica da se na našem pro­ storu uglavnom više pažnje poklanjalo političkoj istoriji, a manje, ili sasvim neznatno, oblastima šireg društvenog razvit­ ka, kao npr. privrednoj i kulturnoj istoriji, koje su za sagle­ davanje razvoja fenomena nacije i nacionalne svesti značajne kao i politička zbivanja i odnosi. nZači da je u istraživanjima neophodan kritički odnos prema našem istoriografskom nasleđu, kako prema činjenicama koje preuzimamo iz tog nasleđa tako i prema njihovim tumačenjima i ocenama. Ovo posebno važi za obimnu zaostavštinu građanske istoriografije nastale između dva svetska rata, koja svojim ogromnim fondom, kla­ snom i nacionalističkom obojenošću i danas predstavlja teško premostive prepreke na putu istraživanja naše prošlosti. Na primer, govorili smo o ulozi crkve u formiranju nacije i posebno o značaju Srpske pravoslavne crkve u istoriji srp­ skog naroda, u turskom periodu, a i kasnije. U vezi s tim valja istaći da je naša novija istoriografija o istorijskoj ulozi i zna­ čaju SPC, ako se izuzme nekoliko vrednijih novijih radova i jedna do dve monografije, izuzetno siromašna, što znači nedo­ voljna da se šire i kritički sagleda tradicija o značaju pravo­ slavne crkve za očuvanje i formiranje srpske nacije i si. Isto­ riografija koja pokušava da zahvati i ovaj problem prinuđena je, zbog nedostatka naših novijih istraživanja i radova, da se u velikoj meri oslanja na podatke koje nudi crkveni i gra­ đanski istoričari, a onda se nije daleko od površnih ili po­ grešnih tumačenja. Čini md se da bi trebalo više naglašavati činjenicu da je SPC pod Turcima, kao verska institucija (sa onom ulogom koju bi objektivno imala u narodu i prema Tur­ cima), suštinski preuzela i mnoge karakteristike i funkcije propale srpske države, tj. da je bila u određenoj meri, po svom praktičnom delovanju, njen nastavljač. U tom smislu i sa tih pozicija trebalo bi više nagoveštavati značaj SPC u održavanju i razvijanju kontinuiteta svesti o zajedništvu u srpskom na­ rodu do kraja XVIII veka. S druge strane, kada se posmatra uloga SPC u stvaranju zajedničke jugoslovenske države i, zatim, za vreme njenog trajanja između dva svetska rata, tj. odnos ove crkve prema jugoslovenskoj državi i njenom životu, naša se znanja ovde uglavnom kreću u man je-više improvizovanim i impresionisti276

čkim ocenama, zasnovanim, reklo bi se, više na subjektivnim procenama, nego na naučno utvrđenim činjenicama. U kojoj je meri ova crkva bila »upregnuta u kola velikosrpskog naci­ onalizma«, ili koliko je ona bila samo »mirna i narodna« crkva, u čemu je i dokle išla njena konffrontacija prema katoličan­ stvu i si., — odgovore treba tek dati. Do tada je teško da se u nauci sa ovom institucijom ozbiljno operiše i procenjuje njena uloga u razvitku nacionalne svesti srpskog naroda do naših dana. Utvrđivanje teorijsko-metodoloških pretpostavki za izuča­ vanje razvitka srpske nacije sugeriše da više pažnje treba po­ svetiti i veći značaj dati periodu 1918—1941. godine, tj. do­ gađajima i zbivanjima u bivšoj Jugoslaviji. Oblikovanje nacija i nacionalne svesti u ovom periodu na jugoslovenskom prosto­ ru vršeno je, zbog više razloga, u jednoj izuzetnoj dinamici. Moglo bi se reći da su te dve decenije, po svom uticaju na razvitak nacionalne svesti, na integraciju i dezintegraciju na­ cije, bile značajnije od nekih prethodnih vekovnih razdoblja. Na žalost, još nemamo pravih istoriograffskih odgovora čak i o pitanju stvaranja Jugoslavije, a znatno ih je manje o mno­ gim drugim važnim događajima i pojavama koje je donelo klasno i nacionalno konfrontirano građansko društvo. Uglav­ nom su poznati događaji iz političke istorije, ali još nisu izmereni i utvrđeni i mnogi drugi važni činioci razvoja iz ovog perioda, kao na primer: budžetska, poreska i investiciona po­ litika te države i si.; nedostaju zatim analize obima i efekta političke propagande, uloge štampe, karaktera međunacional­ nih odnosa, prosvteno-pedagoške politike itd., tj. mnogih ele­ menata koji su bili u funkciji te i takve političke borbe u Jugoslaviji 1918—1941. i koji su posredno ili neposredno delovali na razvoj nacionalne svesti. Kada je reč o ovom istorijskom razdoblju, svakako je ne­ ophodno da se istakne da je još nepoznato i reflektovanje ta­ dašnjih društveno-političkih odnosa na. svest pojedinih dru­ štvenih klasa i slojeva, kao na primer radničke klase, seljaš­ tva, buržoazije, omladine d si., što je takođe za utvrđivanje stanja nacionalne svesti od velikog značaja. Drugim rečima, zajednički život jugoslovenskih naroda i narodnosti, koji su se prvi put u istoriji našli pod istim krovom u jednoj državi, organizovanoj u mnogo čemu suprotno njihovim istorijskim i nacionalnim težnjama i interesima, imao je u uslovima tako suprotstavljenih interesa nacionalnih buržoazija višestruke uticaje i na razvitak nacionalne svesti. Različite i uveliko umno­ žene sfere uticaja, od ekonomske osnove pa sve do snažne propagandne mašinerije u službi raznih političkih, klasnih i nacionalnih subjekata, višestruko su otvorile i osnažile mo­ gućnosti transformacije svesti o nacionalnom identitetu, što je u osnovi bio odraz položaja i stanja pojedinih nacionalnih sre­ 277

dina, ili njenih pojedinačnih pripadnika zasnovanih na objek­ tivnom društveno-ekonomskom položaju, ili pak usvojenoj svesti o takvom stanju. Faktor međunacionalnih odnosa, osećaji nacionalne hegemonije, na jednoj, ili ugroženosti, na dru­ goj strani, u ekonomskom, kulturnom ili političkom smislu, bili su prvorazredan problem jugoslavenske države 1918— —1941. sazdane na centralističkom i unitarističkom konceptu. Razvitak nacionalne svesti u tako složenim uslovima sukoba vitalnih interesa imao je izuzetno brz trend, koji je morao dovesti do revolucionarnog raspleta klasnih i nacionalnih su­ protnosti. Negativne posledice politike koja se vodila u bivšoj Jugoslaviji iskazale su se u toku rata 1941—1945, dok su po­ zitivna stremljenja zajedništva i nacionalne ravnopravnosti afirmisana u socijalističkoj revoluciji i državi. Međutim, ostaje činjenica da svi relevantni uzroci ovih zbivanja još nisu na­ učno utvrđeni i objašnjeni, te u tom smislu, za period istorije Jugoslavije 1918—1941, nisu poznati ni svi događaji značajni za razvoj nacionalne svesti kod pojedinih njenih naroda. Posebno zanimljivo pitanje jeste problem kvalitetnih ra­ zlika između narodne i nacionalne svesti. Osnovni razlog što 0 otom pitanju ne postoje jasni stavovi, takođe je nedovoljna izučenost naše novije prošlosti, i to posebno s aspekta kretanja 1 položaja izvan uskih vidika političke istorije. Kada bi na neki način mogle imati dublji uvid u širi kulturni razvoj po­ jedinog naroda, svakako bi imali i više mogućnosti za sigur­ nije opredeljivanje da M, na primer, postoji üi ne ta tzv. »kri­ tična tačka« u prelasku iz osećaja o pripadnosti jedinom naro­ du u neki viši stepen tzv. nacionalne svesti. Bio bi verovatno jasniji odgovor u čemu je suštinska razlika između svesti o pripadnosti narodu ili pak naciji. Ovde je već u vezi s tim, kao primer, naveden i razvitak slovenačkog naroda, te bih u tom smislu želeo da iznesem i neka svoja zapažanja. Kako je već istaknuto, Slovenci, kao mali narod, uprkos tome što su nekoliko stotina godina živeli pod nemačkom do­ minacijom, u tuđoj neslovenskoj državi, uspeli su da odole stalnom germanizatorskom pritisku i da očuvaju osećaj svog nacionalnog zajedništva. Međutim, tu je potrebno, čini mi se, psoebno istaći jednu činjenicu koja se u istoriji potvrđivala, naime da je pored unutrašnjeg narodnog otpora dominaciji većine u okvirima raznih državnih tvorevina, faktor asimila­ cije bio ponekad i obrnuto srazmeran stepenu razvitka kulture i civilizacije dotične sredine. Naime, kada je reč o Austro­ ugarskoj i narodima koji su živeli u okvirima njenog tada­ šnjeg pravnog sistema i državne organizacije, bilo je i nekih rešenja koja su u određenoj meri i pozitivno uticala na ra­ zvoj nacionalnih i političkih kretanja naroda koji nisu pripa­ dali dominirajućoj nacionalnoj većini. Takve podatke, kada je u pitanju na primer Bosna i Hercegovina, utvrdio je dr 278

M. Imamović u svojoj najnovijoj studiji Pravni položaj Bosne i Hercegovine 1878—1914 (Sarajevo 1976), a slične literature ima i u Cehoslovačkoj, Poljskoj i Mađarskoj. Kad je reč o Slovencima, njihov istorijski položaj, pod dugotrajnom nemačkom dominacijom, u odnosu na mogućno­ sti razvoja svesti o zajedničkoj nacionalnoj pripadnosti bio je izuzetno složen, jer su administrativnom podelom, kulturnom i ekonomskom politikom bili praktično razdeljeni na posebne manje regije, često međusobno suprotstavljene. Njihov osećaj zajedničke etničke pripadnosti nailazio je na prepreke veštački stvorene političkim rešenjima. Nacionalno buđenje, i pored svih teškoća, započelo je krajem XVIII i početkom XIX veka. Posle 1848. došlo je do jačeg kulturnog i nacionalnog poleta u okviru programa ujedinjene Slovenije, da bi se krajem XIX i početkom XX veka počele da osnivaju slovenačke političke stranke i snažnije i šire politizira slovenačko društvo u okviru narastanja domaće buržoazije i snaženja radničke klase. Istorijskd je zanimljiva činjenica da su Slovenci, iako ekonomski i kulturno srazmemo razvijeniji u odnosu na druge južnoslovenske narode, stupili na scenu istorije kao politički oblikovan narod tek pri kraju i po završetku prvog svetskog rata. Pod vodstvom domaće buržoazije, prvo od početka 60-tih godina XIX veka preko masovnih narodnih tabora, a zatim u okviru poznatog deklaracijskog pokreta 1917—1918. godine, došlo je prvi put u istoriji Slovenaca do šire politizacije narodnih ma­ sa. Razvitkom vlastitih oblika državnosti, osnivanjem predstav­ ničkih političkih organa vlasti, zatim i Države Slovenaca, Hrvata i Srba, avgusta i oktobra 1918. godine, slovenački na­ rod se prvi put u istoriji deklarisao i afirmisao kao nacionalno suveren. Za razvoj dubljih osećanja o zajedničkoj narodnoj pripadnosti moglo bd se reći da su revolucionarni događaji krajem prvog svetskog rata i slom Austro-Ugarske bali ona odlučujuća faza kada se narodna svest podigla na stepen ose­ ćanja nacionalnog jedinstva kod svih nacionalnih političkih činilaca u okviru programa o ujedinjenoj Sloveniji. Znači, preko narodnih tabora i dekleracijskog pokreta, kada je reč o Slovencima, moglo bi da se nekako uoči vreme transforma­ cije, tj. javljanja određenog višeg stepena tzv. nacionalne svesti, za razliku od uprošćenijih veza o zajedničkoj narodnoj pripadnosti. Od tada do danas, naravno, razvoj takve nacional­ ne svesti dobio je nova obeležja i novi kvalitet. Uopšte uzev, mislim da se o nekoj bitnoj, kvalitetnoj razlici između svesti o pripadnosti narodu i tzv. nacionalne svesti može govoriti o onim fazama istorijskog razvitka pojedinog naroda kada ovaj prelazi u stadijum organizovanog i u većoj meri politiziranog društva u najširem smislu, tj. u određenim uslovima društvene podele rada. To se uglavnom odnosi na XIX i XX vek, kada se naglo razvijaju proizvodne snage i sve više ispoljava dru279

štveria podela rada, a posebno na savremeno doba gde je i politika jedan opšti fenomen u razvitku ljudskog društva. Na kraju bih izneo jednu hipotezu koja je, čini mi se, u bliskoj vezi sa našim metodološkim razmatranjima. Naime, kada je reč o istoriografiji koja izučava bližu prošlost, pored istorijskih izvora, stručne osposobljenosti kadrova i primene me­ toda dijalektičkog materijalizma, potrebno je da i društveno-političke prilike u kojima istoričar stvara, svojim demokrat­ skim okvirima i praktičnim političkim rešenjima, pogoduju opisivanju stanja i prošlosti. Za objektivno prikazivanje razli­ čitih i posebnih interesa pojedinih naših naroda pre stvaranja jugoslovennske države, i docnije za utvrđivanje njihovih na­ cionalnih težnji u smislu obrazovanja nacionalno-ravnopravne jugoslovenske zajednice, javlja se kao izuzetno važan momenat postignuti stepen državnopravnih i političkih, tj. demo­ kratskih rešenja u vreme kada istoričar opisuje određene do­ gađaje. Tako, na primer, za razliku od istoiiografije nastale u centralizovanim i etatističkim društveno-političkim sistemima, koji su bili određene etape našeg razvoja, savremeni federa­ tivni i samoupravni sistem pružio je nacionalnim istoriografijama optimalne mogućnosti razvitka. Takvo stanje najbolje ilustruju manji radovi koji se javljaju u upravnoj srazmeri sa demokratskim razvitkom našega društva i postignutim stepenom nacionalne afirmacije pojedinih naših naroda. Takve po­ godnosti pružaju izuzetne uslove za preispitivanje naše zajed­ ničke prošlosti, tj. slike o toj prošlosti, koju je dala nauka koja nije imala prednosti njenog savrememog položaja i njenih mogućnosti za ostvarivanje osnovnih ciljeva.

280

MILIJA STANISIC NAROD I NACIJA

U svom saopštenj uprofesor Lukić zastupa tezu da nema nekih hitnijih razlika između naroda i nacija (istina, pri tom kaže »izgleda«), U svojoj današnjoj diskusiji — osobito u nje­ nom prvom delu — on uportno i još »tvrđe« brani ovu svoju tezu. Ovo pitanje zaseca u suštinu celokupnog teorijsko-metodološkog pristupa izučavanju fenomena nacije. Za dolaženje do pravih naučnih rezultata nije irelevantno sa kojih teorijsko-metodoloških pozicija nastupamo. Lukićeva teza, po mom mišljenju, ne polazi sa stanovišta savremenih dostignuća na­ uke o naciji. Mada u marksističkoj teoriji o naciji — od njenog početka do danas — ima krupnijih razlika u tretiranju pitanja nacije, ipak se svi slažu u shvatanju da je nacija društvena pojava, da se javlja u epohi građanskog društva (kapitalizam) i da je to viši stepen razvitka naroda. Ako se osvrnemo na istoriju Srba, videćemo da postoje veoma krupne razlike u društvenom životu srpskog naroda pre i posle njegove nacionalne revolucije (formiranja nacije). U ekonomskoj sferi ukidaju se feudalni odnosi u Srbiji i stvara jedinstveno (nacionalno) tržište. Celokupna politička struktura i politički život iz osnova se menjaju. Nastaju i kvalitativne izmene u kulturnom životu naroda, koje su, na jednoj strani, prouzrokovane jezičkom revolucijom, a, na drugoj strani, po­ letom građanskog društva u novostvorenoj državi. Kao što se vidi, to su sasvim drukčiji društveni procesi od onih koji su im prethodili. Ego, formiranje srpske nacije je nova društvena pojava. Ukoliko bi se prihvatila Lukićeva teza, onda bi proizašlo da su se Srbi formirali kao nacija još u vreme prvih Nemanjića (jer su tada bili narod). Međutim, takvo gledište bi po svojoj suštini bilo blisko onima koji poistovećuju naciju sa 281

državom — što marksistička teorija ne prihvata i odbacuje. Pomenimo i to da u građanskoj nauci takođe nema (ozbiljni­ jih) radova koji bi tvrdili da se nacija formirala u srednjem veku. Profesor Lukić je u diskusiji insistirao da mu se pruže konkretne činjenice koje bi opovrgavale njegovu tezu. Pored onoga što sam napred izneo o Srbiji, pokušao bih da mu po­ nudim još neke argumente. Novija evropska istorija — da ne govorimo o afričkoj gde su ti procesi još izrazitiji — pokazuje da se pojedini narodi cepaj una više nacija. aTko se nemački narod pocepao u dve nacije (Nemačka i Austrija), a normanski narod se u Skandi­ naviji podelio na posebne nacije. Takođe je dobro poznato da su se više raznih naroda formirali u jednu naciju (Amerika, Švajcarska). Ako bi narod i nacija bili jedno te isto, onda ne bi ni dolazilo do formiranja više nacija od jednog naroda, niti do formiranja jedinstvene nacije od više naroda. Očigledno, reč je o različitim društvenim pojavama (narod i nacija) koje se javljaju kao zakonitost razvitka društva — pri čemu je za formiranje nacija kao posebnog i višeg oblka ljudskog zajeđnštva bitno što se procesi socijalne integracije odigravaju na razvijenijem stepenu načina proizvodnje i podele rada (pri tom su evidentne razlike koje se u pojedinim zemljama jav­ ljaju kao posledica njihove konkretne društveno-dstorijske si­ tuacije). I u nekim pojavama društveno-istorijskog razvoja pojedi­ nih jugoslovenskih naroda može se videti razlika između na­ roda i nacije. Tako npr. u Hrvatskoj pre formiranja hrvatske nacije među Hrvatima nije bilo jačih međusobnih ekonomskih, političkih i kulturnih veza, već je njihova svest bila izrazito regionalna (Hrvatsko Zagorje, Slavonija, Dalmacija). Slično je bilo i u Sloveniji, gde je regionalizam preovladan tek formi­ ranjem slovenačke nacije. Oba ova primera govore da je na­ cija viši i specifičan stepen razvitka pojedinih naroda, proizašao kao posledica kapitalističkog razvoja. Sada bih pokušao odgovoriti i na pitanje profesora Lukića koje je postavio u diskusiji: da li su Srbi »više Srbi« kad su nacija od onih kad su bili narod? Mislim da su u etničkom pogledu i u jednom i u drugom slučaju to »isti Srbi«, ali da su u vreme formiranja nacije to »novi Srbi« — odnosno narod sa novim obeležjem društvenog zajedništva, i sa novim društvenim osobenostima i potencijalom. Dakle, da zaključim o ovom pitanju: narod d nacija su dve različite društveno-istorijske kategorije. Sa tog stanovišta se mora poći u istraživanju i objašnjenju formiranja srpske nacije. A sad nekoliko reći o nacionalnoj svesti. 282

Ovo je pitanje u našoj marksističkoj teoriji o naciji bilo zapostavljeno. Njegov značaj je znatno istakao u posleđnje vreme Zvonko Lerotić u svojoj knjizi Nacija — teorijska istra­ živanja društvenog temelja i izgradnje nacije.1 Očigledno, na­ cionalna svest je konstituens nacije, mada ne i vodeći. Ali ne samo kao njen prepoznatelj (ornament) već, u prvom redu, kao svest o samom sebi, ka oizraz volje da se pripada određenoj društvenoj zajednici — naciji. Nacionalnog pripadništva nema bez razvijene nacionalne svesti. Nacionalna svest je, dakle, produkt materijalnog života društvene zajednice koja se for­ mirala u naciju. Pri tom nacionalna svest, kao i svaka druga svest, može da kasni u odnosu na objektivno utemeljene pro­ cese društvenog razvoja. To se naj reljefnije može videti na primeru formiranja crnogorske nacionalne svesti.

1 »Kulturni radnik«, Zagreb, 1978.

283

Izdavač: IRO NARODNA KNJIGA — Beograd MARKSISTIČKI CENTAR CK SK SRBIJE POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE

Prvo izdanje

Tiraž: 3 000

Štampa: ŠIRO »SRBIJA«, Beograd, Mije Kovačevića 5 Povez i korice: OOUR štamparija „Slobodan Jović”, Beograd, 1979.