Poslovno Pravo- Osnovi Prava i Obligacija

Prof. dr MILI SIMI Prof. dr MILOŠ TRIFKOVI

POSLOVNO PRAVO

osnovi prava i obligacija, privredna/ trgova!ka društva

EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVU SARAJEVO, 1999.

Predgovor

Vec duLe vrijeme osjei,a se potreba za cjelovitom obradom materije iz

oblasti prava privrednih/trgovaekih druStava (kompanijskog prava),

ukljueujuii osnove obligacija i prava uop5te, koja bi bila zasnovana na pozitivnom pravu u Federaciji Bil-l. To je u-injeno prezentiranom

knjigom. Ukupnost promjena i namjena knjige zahtijevali su

odgovarajui,u obradu osnovne juridieke grade. Knjiga ima namjenu udZbenika, prvenstveno, za studente ekonomskih fakulteta, a nadamo se da 6e korisno posluZiti i pravnicima, ekonomistima i poslovnim ljudima.

UdZbenik obuhvata materiju predmeta ,,Poslovno pravo" koji se, prema nastarrnom planu i programu, izutava na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, od skolske 1997 /98. godine. Osim toga, vaLi kao udZbenik i za pravne predmete iz ranijih nastavnih planova , bez obzira na njihov naziv. Saglasno tome udZbenik

obuhvata tri oblasti: osnove pyava, osnove obligacija

i

privredna/trgovaeka dru5tva, izloLene prema vaLeiim propisima u Federaciji BiH koji su sluZbeno objavljeni do O I .O5. 1999. godine. Pri obradi materije vodeno je raeuna o uskladenosti sa ekonomskim disciplinama u kojima se ova materija i'zu1ava. Autori su svjesni, da ce njihovi stavovi koje su zauzeli, nacin i obim na

koji su |zloLili materiju, biti predmet diskusije i kritike. BiCemo izuzetno zahvalni svim dobronamjernim sugestij arr.a studenata, poslovne, strui,ne i nauine javnosti.

Zelirno zahvaliti svima onima koji su nas podrZavali ili na bilo koji naiin doprinijeli da ova knjiga ugleda svjetlost javnosti.

U Sarajevu,

m4ja 1999. godine

Autori

v

Sad YZaj

I Osnovni pojmovi o pravu Olava prva

Teorijski pravni pojmovi I Pojmovi drzave i prava l. UopSte o drustvenim organizacijama i druStvenim norTnama.....

2. Pojarn drLave.

il

m IV

V

5.

Pojam prava.

?ravna norma. I . UopSte o elementima pravne norme. 2. Hipoteza dispozicije i sankcije..... 5. Dispozicija... 4. Sankcija 5. Podjela prawrih normi prema obimu i predmetu regulisanja.. 6. Podjela normi prema stepenu odredenosti dispozicije Sistem prava. I . Pojam sistema prava i kriteriji za njegovo odredivanje 2. Elementi sistema prava. Pojam i podjela pravnih akata... I . SadrZina pravnog akta. 2. Oblik pravnog akta. 3. Kriteriji podjele pravnih akata. 4. Podjela pravnih akata koji sadrle pravnu normu ili njene normativne elemente. 5. Osobine i odnosi opStih i pojedinacnih prawrih akata Vrste op5tih pravnih akata.

l. 2. 5. 4, s. 6.

Ustav.

Zakon. Podzakonski akti. Akti dru3tvenih organizacija obieaj. Sudski akti

t

2 3 5 5 6 6 7

9

lo ll ll l2 t4 r4

l5 l6 I7 t7 IB

l8 20 2T

22 25 24

VI 7

VI VII VIII

IX

.

Ugovor.

Vrste pojedinainih pravnih akata t . Podjela pojedinacnih pravnih akata. 2. Vrste pojedinacnih pravnih akata. Pojam i hijerarhija izvora Prava. l. Pojam materijalnih i formalnih izvora

2.

Prava.

Hijerarhija formalnih izvora prava. Pravni odnos. l. Pojam pravnih iinjenica i dogadaja. 2. Pojam pravrlog odnosa 3. Subjektirmo Pravo.

4. 5. 6. 7.

Obaveza..... Objekat prava. Objekti imovinskog prava... Uticaj wemena na pravne odnose. Subjekti prava l. Pojam subjekata prava 2. Fiziiko lice kao subjekat prava. 3. Pravna, gradansko prarma, poslovna ideliktna sposobnost fiziekog lica 4. Prarmo lice kao subjekat Prava. 5. Pravna, poslorrna i deliktna sposobnost pravnih lica. 6. Zastupanje fizickih i pravnih lica.

25 26 26 26 29 29 50

5l 5l

32 33 55 55 55 37 39 39 39 40 40

4l

42

2 Osnovi obligacionog prava Glava prva O bligaciono-pravni odnosi (obligacija) I Pojam, vrste i subjekti obligacionih odnosa...

II

t. 2. 3.

Pojam i karakteristike obligacije..... Vrste obligacija..... Subjekti obligacrje.

Nastanak (izvori) i prestanak obligacionih odnosa.. I . lzvori obligacija..... 2. Prestanak obligacrje.

4s 45 50 54 60 60 65

5 Pojam i tzvoti poslovnog prava Glava prva

Pojam poslovnog prava Terminologija i istorijat...

I

7l

VII I. 2.

Terminologija. tstorijat

il

Predmet i metod poslovnog prava.

I

Propisi

I . Predmet poslovnog prava... 2. Metod poslovnog prava QIava druga Izvori Poslovnog Prava

II

l. 2. 5.

Ustav.

Zakoni Podzakonski akti i akti samoregulacionih organizacrja. lzvori autonomnog poslovnog prava..... I . Obieaj kao izvor poslovnog prava.

2. 5. 4.

70 72 74 74 75

79 79 79

BI a2 B2

Uzanse.

B5

Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava Hijerarhija izvora poslovnog prava.

BB

90

4 Subjekti poslovnog prava Olava prva Sistem subjekata poslovnog prava

I

Odredivanje i sistematizacija subjekata I. 2.

Odredivanaje subjekata poslovnog Prava. Osnovni kriteriji za odredivanaje subjekata u domaiem pravu Sistematizacija subjekata poslovnog Prava.

5. [Individualnitrgovac(samostalniprivrednik) I . Terminologija i pojam 2. Pravni polozaj individualnog trgovca. 5. Radnja i zajedniika radnja. 4. Uslovi za registraciju individualnog trgovca. m UopSte o privrednim/trgova-kim dru5tvima. l. Terminologija. 2. Pojam privrednog/trgovaikog druStva 5. Tipovi privrednih/trgovackih dru5tava 4. Pravna priroda privrednogltrgovaikog druStva. 5. Sistemi osnivanja privrednih/trgovaikih druStava.....

95 93 95 96 9B 9B

oo o2 o5

ro4 o4 o5 o7 o7

lo9

VIII

Olava druga Dru5tvo sa neograniienorn solidarnom odgovornoSe u elan ova/javno trgovaiko druStvo (ortakluk, opSte partnerstvo) I Pojam, karakteristike i osnivanje.....

il

l. 2. 5.

Pojam javnog trgovackog druStva... Karakteristike javnog trgovaekog druStva... Osnivanje javnog trgovaikog druStva... Pravni odnosi izmedu elanova/partnera... I . Osnovna/terneljna glavnica javnog trgovaikog dru5tva 2. Ulozi ilanova u javno trgova-ko dru5tvo.. ... 3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovackog

4. 5.

ilI

IV

Ucesee u dobiti javnog trgovaekog druStva.. UieS€e u snoSenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka dru5tva..... Savjesnost ipoStenje clanova/partnera..... Zabrana konkurencije clanovima dru5tva..... Upravljanje u druStvu i vodenje poslova

6. 7.

druStva l. Upravljanje u javnom

L 12

I I5 I 14

tt4 I

l5

I I

17 IB

I 19 l2O

Lzl

12 |

trgovackom druStvu.. Vodenje poslova javnog trgovae kog drustva. . . Pravni odnosi druStva i ilanova prema trecim

| 22

licima u

123

2.

.

prometu.

Zastupanje i predstavljanje javnog trgova-kog dru5tva 2. lmovinskopravna odgovornost za obaveze javnog trgova-kog druStva.. Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva i I

V

dru5tva

III ItI

prestanak

druStva.

l2l

123

t24 126

I . Prestanak

ilanstva u javnom trgovaikom druStvu.... 126 2. Promjena obtika javnog trgovae kog dru5tva... lZ7 5. Prestanak javnog trgovaikog druStva. . . I Zz Glava treCa

Komanditno druStvo (mjeSoviti ortakluk, specij al no partn erstvo) Pojam, karakteristike i osnivanje.

I. 2. 5.

II

Pojam komanditnog drustva Karakteristike komanditnog dru5tva. Osnivanje komanditnog druStva. Pravni odnosi izmedu clanova

29 29 50

5l

33

IX I. 2. 5. 4. 5.

6. 7

ru

ru

.

Osnovna/temeljna glarmica komanditnog dru5tva... Ulozi komplementara i komanditora. Raspolaganje udelima kod komanditnog druStva... Uie56e u dobiti komanditnog drustva UeesCe u sno6enju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka dru5tva..... Savjesnost i poStenje komplementara i

komanditora.

Zabrana konkurencije komplementarima

komanditorima.

Upravljanje u druStvu ivodenje poslova I . Upravljanje u komanditnom druStvu

|

druStva...

Vodenje poslova komanditnog dru5tva Pravni odnosi druStva i clanova prema tree,im

. 2.

137

37

i

2.

licima u

133 134 155 156

158 158 158

l4O

l4l

prometu.

Zastupanje i predstavtjanje komanditnog dru5tva... l4l lmovinskopravna odgovornost za obaveze komanditnog drustva. | 42 Prestanak elanstva, promjena oblika druStva i | 43 Prestanak druStva. l. Prestanak ilanstva u komanditnom dru6tvu 143 2. Promjena oblika komanditnog druStva. 143 5. Prestanak komanditnog dru5tva. 144 I

V

Qlava eetvrta Komanditno druStvo na akcijeldionice

I

Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje. I. 2.

5. n

4.

Pojam komanditnog dru5tva na akcije/dionice........ Karakteristike komanditnog druStva na

akcije/dionice. akcije/dionice.

treeim licima.

.

2. 5. 5. 4.

145 145 |

46

L

47

Pravna priroda komanditnog drustva na

Osnivanje komanditnog dru5tva na akcije/dionice.. lmovinskopravni odnosi u druStvu i prema I

m

.

149

Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva na akcije..... Ulozi komplementara i komanditora-

akcionara/dionicara.

Raspolaganje udjelima kod komanditnog dru6tva na akcije..... Imovinskopravna odgovornost drustva i ilanova. .. . Ostali imovinskopravni odnosi

Upravljanje u druStvu i vodenje poslova druStva.... I . Upravljanje u

l48

komanditnom druStvu na

|

49

I

50

l5l I5I

152 152

X

akcije/dionice.

IV

|

2. Vodenje poslova komanditnog drustva na akcije/dionice. Prestanak elanstva, promjena oblika i prestanak druStva. l. Prestanak elanstva u komanditnom druStvu na

2. 5.

akcije/dionice.

52

155

t54 t54

.... i..

Promjena oblika komanditnog druStva na akcijeldionice. Prestanak komanditnog drustva na

t54

154 akcije/dionice. Olava peta DruStvo sa ograniienom odgovorno5eu (druStvo SA ogranieenim jemstvom) Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje 157 I t. Pojam druStva sa ograniienom odgovornosti....... 157 2. Karakteristike dru6tva sa ogranieenom I58 odgovornosti ograniienom priroda sa dru5tva 5. Pravna 159 odgovornosti t 6I odgovomosti. 4. Osnivanje dru5tva sa ograni-enom 164 5. Statut dru5tva sa ograniienom odgovornosti il lmovinskopravni odnosi u druStvu i Prema 165 tredim licima. sa glavnica druStva l. lmovina i osnovnaltemeljna 165 ogranicenom odgovomosti. 2. Ulozi u dru3tvo sa ograniienom odgovornosti...... 166 l68 3. Sporedne einidbe clanova u korist druStva... 4. Udjeli i raspolaganje udjelima clanova dru5tva sa 169 ograni-enom odgovornosti 5. Povlaienje (amortizacija) udjela ilana dru5tva..... 17 O 6. UeeSCe u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskih 17 O prava. 7 . Uees6e u sno5enju poslovnih rizika i pokrivanju 17 | gubitaka druStva..... i interesa konfliktnost konkurencije, B. Zabrana 172 lojalnost dru5tvu..... 173 i ilanova.. 9. lmovinskopravna odgovomost dru6tva

ilI

Prestanak clanstva, promjena oblika druStva prestanak druStva. I . Prestanak ilanstva u dru5tvu sa ograniienom

2.

odgovornosti.

i

17

4

17

4

17

5

Promjena oblika drustva sa ogranicenom

odgovornosti

XI

3.

Prestanak dru6tva sa ograniienom

odgovomosti...

Qlava Sesta DruStvo jednog lica (iednoelano, inokosno druStvo) I Pojam, osnivanje ispecifiinosti...... I . Pojam drustva

n

jednog lica . 2. Karakteristike drustva jednog lica. 5. Osnivanje druStva jednog lica. 4. Specifienosti imovinskih odnosa kod dru5tva jednog lica. lmovinskopravna odgovornost druStva ijedinog vlasnika druStva. I . Imovinskopravna odgovornost dru5tva jednog

2.

lica.

il

m

IV

177 177 L7 B 17 B

179 I Bo I BO

Imovinskopravna odgovornost jedinog vlasnika

druStva

Glava sedma Akcion arsko/dioniiko druStvo I Pojam, zna(aj, karakteristike i pravna priroda.... I. 2. 5.

175

Pojam akcionarskog/dioniikog dru5tva. ZnaLaj akcionarskog/dioniekog druStva. Pravne karakteristike akcionarskog/dioniikog

dru6tva

IBI

185 I 85 LB4 186

dru5tva.. lB7 Osnivanje akcionarskog/dioniearskog dru5tva... I BB I 88 I . Osnivaei akcionarskog druStva l8B 2. Uslovi za osnivanje akcionarskog druStva. l90 5. Naiini osnivanja akcionarskog dru5tva. 196 4. Upis (supskripcija) akcija. 197 5. Uplata (otkup) akcija....... \. I 99 6. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija. 2OO 7 . Osnivaika skup3tina. 20 | B. Statut akcionarskog dru3tva.

4.

Pravna priroda akcionarskog/dionickog

Akcije/dionice...

zos

t

2O3

. 2. 5. 4. 5. 6. 7.

Pojam i prarrne karakteristike akcije/dionice...... Bitni sastojci akcije/dionice. Obaveze i prava akcionara/dioniiara. Emisija akcija/dionica. Promet dionica Klase i serije dionica. Vrste akcija/dionica.

Povecanje i smanjenje osnovne glavnice (osnovnog kapitala)

2o-6 2O7

zLO 2|3

215

2lA

219

Xil I. 2. 5.

V

Povedanje osnovrle glavnice... Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Sticanje sopstvenih akcija..... Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva

prestanak

219 221 223 i

224 224 225 226 226 226 227

druStva.

I . Prestanak

ilanstva u druStvu Promjena organizacionog oblika

2, 5.

dru6tva. druStva..... VI Organi akcionarskog druStva I . Teorijski pristup 2. Sada5nje staqje regulative..... 5. SkupStina..... 4. Nadzorni odbor. 5. Direktor /uprava drustva 6. Odbor za reviziju... Qlava osma Statusni oblici pov eziv anja, i nstitucion alizov ani oblici i organizovana trZiSta kapitala Prestanak

22A 232 237 24O

Statusni oblici pove ziv anja druStva l. Uopste o formama povezivanja dru5tva.

il

2. 5. 4.

243 243 244 24s 245 248

Holding Poslovno udruZenje. Pul..

lnstitucionali zovani obli ci finansijskog kapitala.

l. Banke. 2. Drustva r;;;i;;;;;j; ; ;;;;;;;;;;j;::::::::::::::::: 3. DruStva za upyavljanje fondovima..... 4. Investicioni fondovi m Organi zovana i uredena javna trZiSta l. Berza. 2. Druga uredena javna trZiSta hartija od vrijednosti. . 5. Javna trLiilta roba. Olava deveta Specifieni oblici poslovnih subjekata, druga pravna lica i udruZivanje Javno preduze (,e i zadruga. I . Javno preduze6e (kompanija) 2. Zadruga 5. Ostala pravna lica. .

II

UdruZivanje poslovnih subjekata - komore

savezi

248

24s 25O 25 |

252 252

254 254

257 257 26o,

262

i

262

XNI

l. 2. 5.

5

Privredne komore Strukovne asocijacije. ZadruZni savezi

Pronfene, prestanall pravni promet, atributi i registraciia

Olava prva Un utraSnja organizacija, statr-lsne Dronrjene prestanak druStva utraSnja organizacija druStva... dijelova drustva. 2. Pravni status dijelova drurstva. Statusne prornjcne l . Pojarn statusnih promjena. 2. Zajedni1ke pravne karakte ristikc... 5. Vrste statusnih pronrjcna. Prestanak poslovnih subjekata l. Pojanr i razlozi prestanka... Un

t . Pojanr

II III

262 263 264

2. Stee aj. 5. Prinudno poravnarrje u stcia.l'u..... 4. Likvidacija...

i

265 26.5

266 267 267 268 269 272 272 27 3

279 2BO

Olava druga Pravni prontet, zastupanje i odgovornost 283 iirnovina... l. Pojanr pronreta z9s 2. Subjekti poslovlrog pronreta. 284 5. Pravtri instnrnrenti prorneta 285 4. lmovina 285 286 Zastupanje i predstavljanje..... zAG l. Pojamipravni osnovnastajanja..... 287 2. Slobodno ivczano osoblje... ?BB 5. Zakonslti i statutarni zastrrpnici 289 4. Punomo6nici 292 5. Prokura 294 6. Prekoraienje granica ovlaStenja..... Odgovornost poslovnih strbje kata 295 l . Pojanr i vrste. 295 2. Odgovomost prema dru:;tvcnoj zajednici...... 2gA 5. Zahonska odgovornost za sopstvene obavezc 299 Pravni promet

II

Iil

XIV

4. 5.

Zakonska odgovornost za druge subjekte

(lica)

5OO

Zakonska odgovornost drugih lica za drustvo 3O2

Olava treCa

Atributi i registracija poslovnih subiekata

I

Atributi

. Pojam i vrste atributa 2, Firma. 5. SjediSte 4. Djelatnost.... 5. Jedinstveni matieni broj (JMB) Registracija poslovnih subjekata. I . Pojam i subjekti registracije. 2. Predmet i postupak upisa..... 5. Vrste upisa. 4. Naeela upisa u sudski registar..... I

II

5o5 5O5 3O4 5oB 5O9 5l I

5l 5l

I I

3 12 5I5 3 L4

Spon zori koji su pomogli realizaciji ove knjige/udLbenika

Fond otvoreno druStvo BiH DD ,,Merkur", PC Sarajevo DD

,,DU

amant", Sar4jevo

,,Bitumenka", Sar4j evo ,,Ramingrgradnj a" , Sarajevo ,,

lnterli n Sna", Saraj evo DD ,,FEB", Sarajevo

Osnovni pojmovi o pravu

GIAVA PKVA

I 1

Teorijski pravni poj moui

PoJMovr onZavE r PRAVA . Uopste o druStvenim organizacijama druStvenim norrnama

i

DruStvo je pretpostavka egzistencije iovjeka i okvir njegove aktivnosti, bilo da je ona usmjerena prema prirodnoj okolini, bilo prema drugim ljudima - pojedincima, grupama ili zajednici kao cjelini. Radi postizanja svojih ciljeva ljudi u druStvu djeluju neorganizovano ili organizovano. Njihova djelatnost moLe biti spontana i improvizovana, ili podvrgnuta odredenom sistemu pravila (normi) koja unaprijed odreduje Zeljeno pona5anje i kazne za njegovo eventualno neostvarivanje. Sto .je dru5tvo razvijenije, tim je veii broj organizacija kroz koje i podsredstvom kojih covjek i dru5tvo ostvaruju svoje ciljeve. Isto tako se poveeava i broj sistema normi kojima se ljudi koriste. PoSto su pravila o ustrojstvu i funkcionisanju pojedinih organizacija od interesa za ljude koji Zive i rade unutar tih organizacua, to oni i kaZnjavaju prekrSaje tih pravila (negativna sankcUa) ili nagraduju za

njihovo bolje poStivanje (pozitivna sankcija). Unutar privredne

organizacije kao specifiene sankcije za povrede pravila privredivanja primjenjuju se, na primjer, kazne koje izriiu sudovi casti privrednih komora: zabrana ueeSca u radu komore , zabrana uee5ea na

2

Teorijski pravni poimovi

sajmovima i slieno, bojkot, stavljanje na crne liste, uskraeivanje kredita itd. Sankcije za povrede politi-kih i druStvenih pravila koje izrieu politi-ke i druStvene organizacije jesu iskljueivanje iz stranaka i udruZenja, zabrana uee56a u javnom Zivotu, nemoguenost vrSenja odredenih funkcija i mnoge druge. Zbog prekr5aja religijskih pravila moie da uslijedi ekskomunikacija ili iskljueenje iz crkvene zalednice nekada najteZa kazna poslije smrtne i niz ostalih sankcija. Tipiena sankcija za nepostivanje kulturnih pravila jeste druStveni prezir, Svi do sada navedeni tipovi dru5tvenih organizacija i normi postojali su, makar i u rudimentarnoj formi, u prvobitnoj zajednici. Pojavom imovinskog raslojavanja unutar gentilnog druStva, razvojem privatne svojine i rascjepom tog druStva na grupe sa suprotstavljenim interesim a, javlja se jedna nova vrsta druStvene organizaciie i jedan novi sistem pravila ponaSanja: drLava i pravo. Njihovo osnovno unutraSnje obiljeZje jeste klasnost. NajvaZnija spoljna karakteristika im je monopol za fizieku prinudu.

2, Pojam drZave U Sirem znaeenju drLava je posebnim sistemom pravila (pravom)

uredena organizacija vladajuee klase sa monopolom fizieke prinude koja stanovniStvo na odredenoj teritoriji podvrgava svojoj suverenoj vlasti i time u datom druStvu odrZava naein proizvodnje i politieke odnose koji su u interesu vladajuee klase. E,lementi ovako definisane drlavejesu: teritorija, stanovniStvo i postojanje suverene javne vlasti, tj. pravno neogranieene mogu6nosti zapovijedanja na bazi monopola za fizilku prinudu.

U uLem zna-enju pod pojmom drLave se podrazumijeva drLavna organizacija ili drLavni aparat. Drlavna organizacija, driava i u uZem znaeenju, jeste hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem

organa koji raspolaze monopolom za, fizieku prinudu i moei stvaranja pravila ponaSanja. Drlava kao organizacija, kao aparat, samo je jedna od druStvenih organizacija. Ona ne postoji iznad druStva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Zbog toga uticaj drLave, iako baziran na monopolu za fizieku prinudu, ima ipak ogranieeno dejstvo. Drlava jeste druStvena sila, ali nUa sila iznad dru5tva. Ponekad se pojam drLave upotrebljava kao sinonim za drlavni organ. Drlavni organ je dio drlavne organizacrje. Pod njim podrazumijevamo jedno fizieko lice ili skup fiziekih lica, ljudi, koji stoje u posebnoj

pravnoj vezi sa drZavnim aparatom (drLavna sluZbena lica)

i

koji,

Teorijski pravni pojmovi

3

povjerenim im sredstvima, na odredenoj teritoriji vr5e odredeni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadleZno5cu. Njih takode odreduje pravo. Svaki drZavni organ u vrSenju svoje nadleLnosti raspolaLe odredenim dijelom monopola za fizieko nasilje. lpak, treba imati na umu da to ne znaei da svaki drLavni organ neposredno primjenjuje fizieku silu.t)

5. Pojam prava SocioloSki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponaSanja ljudi u druStvu u kome postoji drZava, Izmedu prava i drugih sistema druStvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme; sve dru5tvene norme kao svoje osnovne sastojke imaju dispoziciju primarno pravilo ponaSanja, i sankciju sekundarno pravilo ponaSanja lica koje je prekrSilo dispoziciju, ili lica koja za to treba da primijene kaznu. Sankcija moZe kao sekundarno da sadrZi i pravilo ponaSanja povodom nagrade koju treba dati zbog poStovanja dispozicije. Bitna razlika ne mora da postoji ni u predmetu regulisanja; jedan te isti druStveni odnos istovremeno moZe biti regulisan obieajnom i moralnom normom, normom neke druStvene organizacije i prvanom normom. Ono po eemu se pravo suStinski razlikuje od drugih sistema druStvenih normi jeste zahtjev za izvr5avanje sankcija od strane drlavnih organa. Pravo, oeigledno, nUe manje sloZena pojava od drLave. Otuda brojna znalenia njegovog pojma. U naj5irerr\ znaeenju pojma ,,pravo" oznaeava pravni sistem. To je po nae elima hijerarhije sistematizovan skup pravila pona5anja subjekata u druStvu irje neostvarivanje u druStvenim odnosima sankcioniSe posebna organizacija sa monopolom za fizilku prinudu (drLava). Elementi pravnog sistema jesu: pravna norma, pravni institut ili ustanova, grana prava i pravna oblast. NajvaZnija je pravna norma, tj. pravilo ponaSanja subjekata (dispozicija) atji eventualni prekrSaj treb a da sankcioniSe drLava. Svi ostali elementi pravnog sistema nastaju grupisanjem pravnih normi prema kriteriju srodnosti u pogledu druStvenog odnosa koji je predmet regulisanja i naeina (metoda) na koji se taj odnos ureduje.

ili eitav sistem prava ponekad se nazivaju i ,,objektivnim pravom" ili ,,pravom u objektivnom smislu". lzraz ,,objektivno pravo" obuhvata sve pravne norme kOje je stvOrila dr1ava ili neki drugi ovlaSteni subjekti. Upotreba ovoga termina Pravna norma, skup pravnih normi

r) Op5imija rzlaganja autora o pravnoj teoriji drlave nalaze se u njihovom udZbeniku: "Teorija drZave i prava, statusnog i obligacionog prava" V. Masle5a, Sarajevo, 1984.

4

Teorijski pravni pojmovi

korisna je zbog toga Sto se pomoiu njega moLe jasnije definisati ,,subjektivno pravo" ili ,,pravo u subjektivnom smislu" za koje se veoma eesto upotrebljava samo rijee ,,pravo".2)

,,subjektivno pravo" je na objektivnom pravu zasnovano i od drZave obezbijedeno ovla5tenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaSa na naein odreden objektivnim pravom ili da od obaveznih lica traLe da se ona pona5aju na odredeni naein. Elementi subjektivnog pravajesu: ovlaStenje na vrSenje odredenih radnji, mogucnost da se one vr5e u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tuLba u materijalnom smislu, upu6en drZavnom organu u slueaju kada ovla5tenja nisu po5tovana dobrovoljno, kada pravne obaveze nisu izvrSene uredno. Postojanje subjektivnog prava kao od drLave zaStieenog ovlaStenja jednog lica prema drugom ili drugim licima pokazuje da pravna norma i pravni sistem objektivno pravo nisu sami sebi svrha. Cilj objektivnog prava jeste usmjeravanje ponaSanja subjekata u Zeljenom pravcu. Otuda pojam ,,pravo" ima joS jedno znaeenje, on obuhvata i pravni odnos. Zavisno od konkretnih okolnosti, veza izmedu subjekata koja predstavlja pravni odnos mole biti uredena bilo dispozicUom, bilo sankcijom. Elementi pravnog odnosa su subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko nosilac (titular) ovlaStenja ne djeluje u svom nego u tudem interesu, onda se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavfuje nadleZnost. NadleZnost kao elemenat pravnog odnosa ne treba mije5ati sa pojmom nadleZnosti drLavnih

organa koji ozna(,ava njihov djelokrug. Pod obavezom

se

podrazumijeva duZnost odredenog ponaSanja, vrSenja nekih fiziekih ljudskih radnji, koja mole u kr4jnjoj liniji biti ostvarena monopolom za fizieku prinudu ili duZnost nekog ponaSanja eje propu5tanje za sobom povlaei sankciju od drlavnih organa. Postojanje objektivnog prava i pravnih odnosa joS uvijek nuZno ne znaci i izvr5enje ljudskih radnji kojima se moZe zadovoljiti zaSticeni interes. Da bi to postigla, drLava neprekidno u veeoj ili manjoj mjeri interveniSe svojom fiziekom prinudom. Time se postiZe znatno usaglaSavanje ljudskih ponaSanja sa pravnim normama. Kada je to slueaj, govorimo o "pravnom poretku". Cinjenica da postoji izvjestan broj ljudskih ponaSanja koja nisu u skladu sa pravnim normama, iako bi trebalo da budu, ne utiee na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vrSi svoju osnovnu funkciju: o-uvanje postojeceg naeina proizvodnje i postojeiih politiekih odnosa. Zato se pravni poredak i moZe definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i t) Kod nas jedino slovenadka pravna terminologija ima posebne izraze za objektivno i subjektivno pravo: "pravo" i "pravica".

njihovo ostvarivanje".") Pravni poredak se sastoji iz dva osnovna elementa: normativnog i faktiekog, koji su medusobno dijalektiiki povezani naeelom zakonitosti. Normativni elemenat obuhvata hijerarhijski uredene sisteme normi i pravnih akata koji ih izraLavaju, a faktieki elemenat se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskih pona5anja, koji je uglavnom u skladu sa sistemom normi i usljed toga u naeelu zakonit i efikasan.a)Rijee "pravo" se upotrebljava i tako da znaei pojam pravnog poretka. Ona tada ima n4i5ire znaeenje.

Medusobna uslovljenost drLave i prava vidljiva je iz njihovih osnovnih definicija, iz drugih znalenja rijeei "dyZava" i "pyavo" koja smo naveli i iz njihovog medusobnog odnosa. Brojnost i karakter veza izmedu drZave i prava jasno ukazuju da su to dvije samo relativno nezavisne pojave. U stvarnosti, one eine jedinstvo koje se naziva "drLavno-pravni poredak". Pod drZavno-pravnim poretkom podrazumijeva se jedinstvo drZavne organizacije i pravnog poretka, eiji je zadatak da u datom druStvu odr7e onaj naiin proizvodnje i onu vrstu polifiekih odnosa koji, shodno konkretnim istorijskim uslovima, zadovoljavaju n4iSire shvat,ene interese vladajuC,e klase.

II rnavNA NzRMA 1. Uopste o elementima pravne norrne Pravna norma je sastavljena iz dva osnovna elementa: iz dispozicUe i sankcije. Svaki od tih sastavnih dijelova pravne norme je jedno pravilo ponaSanja i stoga ima normativan karakter. Medusobna veza ta dva pravila ponaSanja je takva da se ona moraju zajedno nalaziti u pravnoj normi, mada ne i u odredbi istog ilana; pravna norma nuZno sadrZi i naredenje, pravilo o pona5anju i sankcUu, pravilo o kazni ako se primarno naredenje ne izvr5i.s) U primjeni pravne norme, medutim, dispozicUa i sankcija se iskljueuju, alternativni su: moLe se pona5ati po jednom ili po drugom, ali nikako se ne primjenjuju oba. 't Lukii dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd, 1970, str. 199 o) O strukturi normativnog i faktidkog dijela pravnog poretka u na5oj teoriji ne postoji jedinstveno gledi5te. Tako Gaber dr Stevan: "Teorija na drLavata i pravoto", Kultura, Skopje, 1973, str.29 kao elemente normativnog dijela navodi: pravne norrne, pravne akte i pravne odnose; Elementi faktidkog dijela su: subjekti prava i faktidko dejstvo, tj. ljudske pravno relevantne radnje. s) Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301, smatra da pravna norrna ne mora da sadrZi oba ova elementa.

Teorijski pravni polmovi Svako od ovih pravila ponaSanja moe i ee se primijeniti ako su ispunjeni odgovarajuci uslovi. T4i dio norme u kome su sadrZani uslovi za primjenu jednog od osnovnih elemenata pravne norme je njihova pretpostavka (hipoteza). Hipoteza predstavlja opis stvarnog stanja koje treba da nestane da bi se primijenila dispozicija (hipoteza dispozicije), odnosno sankcija (hipoteza sankcije).

2. ITipoteza dispozictje i sankctie Hipoteza dispozicije odreduje fakticku situaciju kojd treba da se desi, pa da nastane obaveza da se ponaSamo Po dispoziciji, odnosno Po pravnoj normi. Primjer: ko ima imovine, luLan je placati Porez. Dispozicrja je obaveza na plaianje poreza. Ali ta obaveza postoji samo za onoga ko ima imovine. Hipoteza dispozicije je, dakle, ,,ko imd imovine". Hipoteza je katkad formulisana kao sastavni dio Pravne norme, a katkada se vidi iz smisla, iz logike norme. Ona je tako jasna da nema potrebe da se naroeito naglasi. Primjer: pje5aci mogu prelaziti ulicu kad se upali zeleno svjetlo na semaforu. Pretpostavkd za primjenu ove norme je da je u toj ulici na nekom mjestu instaliran semafor.

je opis radnje koja predstavlja prekrSaj dispozicije. U toj hipotezi dat je uslov koji treba da se ispuni da bi se primijenila sankcija. I hipoteza sankcije moLe da se u normi izrieito navede, a moLe i da se pretpostavi. Bez obzira na naein odrediv anja hipoteza sankcije, opisano nepostupanje po dispoziciji naziva se prekrSajem ili deliktom. To je radnja suprotna onom ponaSanju koje se nareduje dispozicrjom. Prekr5aj se moLe sastojati kako u pozitivnoj, tako iu negativnoj radnji, u einjenju ili u neiinjenju. PrekrSaj, dakle, postoji i kad se neko suzdriava da se potta5a po dispozicili, kad ne pred uzima radnju koj a ie naredena dispozicijom. Sama radnja koja predstavlja prekrSaj dispozicijie treba da je svjesna i voljna. Sankcija ima takode svoju hipotezu.6) To

5. Dispozicija DispozicUa je onaj dio pravne norme u kome je sadrZano primarno pravilo ponaSanja. Njom se nareduje Sta treba einiti u datoj situaciji. Sa ciljnog stanoviSta ona je bitan dio pravne norme. Dispozictja ie o)

Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301-302, pod hipotezom podrazumijeva samo hipotezu disp,ozicije. O hipotezi sankcije, tj. o deliktu, govori u sklopu sankcije (vidjeti str.310).

Teorijski pravni pojmovi normativni dio pravne norme, ali sama dispozicija joS nue pravna norma. Bice to tek kad joj se doda sankcija.

o ponaSanju, Leljno pravilo ponaSanja koje sadrZi dispozicija, mole biti razlieito izra\ena: kao naredenje, kao zabrana i kao ovlaSeenje. Npr. : gradani koji imaj u imovinu duZni su plae,ati porez (naredujuca dispozicija); zabranjeno je voziti auto bez vozaeke dozvole (zabranjujuca dispozicUa); gradani mogu slobodno rasPolagati imovinom (ovlaScuj uca dispozicija). Zapovijest

Neki autori dijele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele Pravne norrne. Takve podjele takode im4iu opravdanje, jer je dispozicija su5tinski dio pravne norrne, ona je primarno pravilo pona5ania. Po toj podjeli dispozicije mogu biti odredene i relativno neodredene. Odredenim se dispozicijama odreduje kakvo ponaSanje treba da bude, dok relativno neodredene ostavlj4ju viSe ili manje slobode subjektu u ponaSanju. Po svom kriteriju dispozic[je bi bile nadalje kogentne, dispozitirme, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Definicij a je svake od ovih dispozicija jednaka definiciji odgovar4iuce pravne norrne, o eemu ce biti r[jeei.

4. Sankcija Sankcija, kao elemenat pravne norme, je sekundarno pravilo ponaSanja. Ylole biti pozitivna i negativna, prema tome kako druStvo ocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponaSanja iz dispozicije. Ako druStvo smatra da je ta radnja posebno korisna po druStvo , daje pozitivna za stanje druStva, sankcija ee biti nagrada za ueinioca.T) Naprotiv, reakcija druStva biie negativna prema ueiniocu radnje koju je druStvo ocijenilo upravljenom protiv interesa druStva. Sankcija ce se tada sastojati u nanoSenju neke rdave, neprijatne posljedice, u oduzimanju nekog dobra. U pravu, iz praktienih razloga' preovladavaj u negativne sankcije.

Pri primjeni pravne norme, pa i druStvene uop5te, rijee sankcija upotrebljava u dvojakom znaeenju.

se

Njom se prvenstveno ozna1ava dio norme koji sadrZi pravilo o pona5anju onoga ko nue postupio Po dispoziciji, ko je prekrSio dispoziciju, kao i pona5anju onoga koji je Pozvan da protiv tog 7)

Ovakve sludajeve poznaje na5e obligaciono pravo. Na primjer, reklamacija na materijalne nedostatke koja je poslana na vrijeme i na pouzdan nadin, odrLava pravo kupca na naknadu Stete iako je prodavcu stigla sa zakaSnjenjem.

Teorijski pravni pojmovi prekr5ioca primijeni predvidenu mjeru, da preduzme onu radnju kojom se prekr5iocu oduzima neko dobro. Kao Sto je vec navedeno, protiv prekr5ioca pravne norme tu mjeru, sankc[ju, treba da primjenjuje drZava, odnosno njen organ. Po5to je jedan od subjekata odnosa stvorenog sankcijom uvijek driavni organ, pravilo o kazni je uvijek formulisano tako da se u krajnjoj liniji moZe izvrSiti primjenom monopola za fizieko nasilje, tj. prinudnim putem. Sankc[jom se, dalje, naziva i sama tamjera koja se preduzima protiv prekrSioca dispozicije, tj. poeionioca delikta. Ukoliko ni ono ne bude ostvareno, pravna norma je neefikasna, a prarmi poredak kao cjelina ne wSi svoju funkclju.s)

Da sankcija ne bi ostala neprimijenjena, predvida se joS jedna sankcija protiv drZavnog organa ako ne bi primijenio prvu sankciju. Druga sankcija je, zna(i, pravna posljedica prekrSaja prve, pa zato treba stvoriti u drZavi takav sistem vlasti da tu drugu sankciju primijeni i drugi vi5i organ. U obezbjedivanju primjene pravne sankcije moze se i6i i dalje, ali se obieno sistem ureduje tako da se ne ide dalje od tre6,e sankcije, odnosno od treieg nadredenog drZavnog organa. Sankcije su razlieik i njihovih podjelana wste ima viSe. Polazeei odrazrtih kriterija, daiu se utvrditi dvije osnovne grupe.

Sankcije se najprije mogu podijeliti prema deliktima za koje se primjenjuju. Za krivienopravne delikte (kriviena djela) sankcija je kazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra, kao Sto su east, sloboda, imovina, Livot. Ueinilac kriviinog djela kaLnjava se zatvorom, novianom kaznom, smrcu, zabranom obavljanja neke funkcije ili nekog posla. Za kriviina djela je usvojeno nacelo zakonitosti (princip legaliteta). To znaci da se krivienim djelom mole smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predvidena kao krivieno djelo i da se za tu radnju mohe izreei samo ona kazna koja je predvidena zakonom (Nulum crimen, nula poena sine lege). Za gradanskopravne delikte sankcija je naknada Stete. Ona se odnosi na imovinu lica koje je prekr5ilo dispoziciju, koje je ueinilo delikt. Sankcija se ne izwilava na lienosti prekr5ioca norme, nego na njegovoj imovini. Administratirmi prekr54ii su radnje manje opasne po interese druStva. Sankclja je administratirma kazna, odnosno mjera, koja se sastdi u oduzimanju imovine, ili slobode in easti, ali u blaiem obliku, u manjoj t) Upravo zbog toga Peri6 dr Berislav: "stnrktura prava", SNL, Zagreb 1978, str.4., smatra efikasnost, trz vezanost za drZavu, bitnom osobinom pravne nonne. Vidjeti i str. 33 - 39.

mjeri nego za l,1971, str.43. Vedris dr Martin, isto djelo, str. 43. smatra da je zahtjev samostalan pratilac subjektivnog prava zasnovan na normi objektivnog prava, a ne njegov elemenat. 3t, Ouo dejstvo zahtijeva, u stvari, omoguiava kontrolisanje dru5tvenih odnosa od strane drZavnopravnog poretka. Tu "kontrolabilnost" Muhi6 dr Fuad smatra tredim bitnim elementom pravnog odnosa, "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, str. 123'

5u)

t7)

Teorijski pravni pojmovi

35

Relativna subjektivna prava su ona eije ovlaStenje djeluje samo prema taeno odredenom nosiocu obaveze (inter partes). Kao titulari jedne obaveze mogu se pojaviti u viSe individualiziranih subjekata zajedno. Obaveza koja odgovara relativnom pravu mo1e biti pozitivna (davanje, e injenje) ili negativna (propuStanje ili trpljenje onoga Sto se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). No, bez obzira na vrstu obaveze jasno je da relativno subjektivno pravo mole da povrijedi samo titular obaveze. Radnje kojima se vrSi prekrSaj obaveze koja odgovara relativnom pravu taeno su odredene. Najzna-ajnUa grupa relativnih prava jesu obligaciona.

4. Obaveza Za naile potrebe obaveza se moZe definisati kao zapovijest u odredenom ponaSanju, odredena u pravnoj normi i obezbijedena mogucnoSeu neposrednog ostvarenja od strane drLave ili mogu6no5iu primjene sankcije za neizvrSavanje duZnog pona5anja od strane drZave. Najkrace reeeno, obavezaje pravnadulnost na izvrSenje odredenih radnji.

5. Objekat prava Pod objektom prava podrazumijevamo sve ono na Sta su upereni i na eemu se ostvaruju ovlaStenja i obaveze. Funkcionalno posmatrano, objekat prava se moLe definisati i kao ,,izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.-tn) Dakle, ,,ratio" pravnog odnosa jest njegov objekat. On je rzalog zbog kojeg se sastaju ljudske volje.uo) Objekat kao razlog pravnog odnosa ipak ne treba shvatiti eisto subjektivistieki, tj. u smislu cilja imotiva. Objekat prava uvijek je objektivizirani elemenat prirode ili druStvene realnosti. Svaka grana prava posebno utvrduje svoje objekte i njihove osobine. Mi eemo se zadrlatijedino na objektima imovinskog prava.

6. Objekti imovinskog prava 6.1 . Karakteristike objekata imovinskog prava ?rva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se oni

moraju nalaziti u pravnom prometu (in commercio). Ekonomski 5o)Perii dr Berislav, isto djelo, str. 74. Peri6 dr Berislav, isto dielo, str. 74.

o")

Teorijski pravni poimovi

36

posmatrano, ova osobina oznaeava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnieki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu ozna(ava njegovu sposobnost da neposredno ili u noveanom izrazu moLe prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kod stvari, radnji iintelektualnih produkata. Kod lienih dobara, kao kod posebne, graniene - rekli bismo - vrste objekata prometno svojstvo nije kod svih podjednako istaknuto. Druga karakteristika objekata imovinskog prava jeste njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome Sto se ovi objekti mogu neposredno izraziLi u novcu, ili u tome Sto su tijesno vezani za p(ava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprim4ju imovinski karakter (firma, robni Zig npr).

S obzirom na navedene karakteristike u imovinskom pravu je

eetvorna podjela objekata gotovo opSte prihvaeena. Zato eemo se i mi posebno zadrlati na stvarima, ljudskim radnjama, lienim dobrima i intelektualnim produktima kao objektima subjektivnih Prava koja se mogu nalaziti u prometu i izraziti u novcu.

6.2. Stvari Stvari ima vrlo razlie itih i mogu se veoma razlieito tretirati. U imovinskom pravu one su najvalniji objekat. Stvari su materijalni dijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehniekom smislu imovinskog prava, potrebno je joS da budu faktieki ili virtuelno u eovjekovoj fiziekoj vlasti. To znaei da pored toga Sto stvar ima ogranieeno mjesto u prostoru, potrebno je i da je eovjek moLe prisvajati. Nrje potrebno da stvari neposredno moZemo i iulima opaLati.

Postoji viSe podjela stvari. One su vaZne buduci da

je pravni reZim za

pojedine vrste druga-iji. Navest eemo podjele koje

su

najinteresantnije za imovinsko pravo. To su: a) stvari odredene po rodu i individualizirane; b) pokretne i nepokretne stvari; c) glavna stvar i pripadak; d) proste i zbirne stvart; e) potroSne i nepotroSne stvari; f) zamjenjive i nezamjeniive stvari,

6.3. Liudske radnie Ljudsku radnju kao samostalan objekat imovinskog prava ovdje cemo razmotriti samo ukratko. Ona se detaljno izueava kao predmet obligacionog odnosa, buduii da povodom nje nast4iu obligacioni odnosi.

Teorijski pravni pojmovi

37

Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se moLe manifestovati kao einjenje i davanje ili kao propuStanje i trpljenje onoga Sto se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. ?rva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnj ama. Bez obzira na to u koje prethodne dvije klasifikacije spada ljudska radnja u ovom svojstvu mora imati sljedeie osobine: odredenost, da je moguia, dopuStenost i imovinsku prirodu.

6.4, Liena dobra Pored stvari i ljudskih radnji, predmet prava mogu biti i liena dobra. Liena dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva od lienosti kao pravnog subjekta. Takva su dobra Livot, zdravlje, ime, east, znanje, druStveno priznanje i sl. To su najveee vrijednosti u Livotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Ekonomska vrijednost im se u izvjesnim slueajevima moLe pridruZiti. Za imovinsko pravo ona predstavUaju objekat i dobijaju gradansko-pravnu zaStitu samo onda kad ih moZemo na neki naein izraziti i novi,anim ekvivalentom.

6.5, Proizvodi ljudskog duha

Od navedenih lienih dobara treba razlikovati druge nematerijalne vrijednosti, koje su proizvodi ljudskog duha i uglavnom se

opredmecuju kao nauena, tehnieka i umjetnieka djela. Ponekad se nazivaju i ,,bestjelesne stvari" ili ,,intelektualne tvorevine". Tvorac intelektualnih tvorevina moLe s njima da raspolaLe i da izvlaci iz njih materijalnu korist. U ovom slueaju povodom nematerijalnih vrijednosti nastaje imovinskopravni odnos. Prava iz tog odnosa su specifiena i zavisno od objekta nazivaju se naroeito autorskim, te pronalazaekim pravima i pravima industrijske svojine. Ona sadrLe pored imovinskopravnih i tzv. lieno-pravne elemente. NajvaZniji objekti ove grupe su autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehnieko unapredenje i ,,know-how" (,,znati kako", ,,znanje i umijece").

7. Uticaj vremena na pravne odnose Protekom vremena mole doci do sticanja ili gubljenja prava, odnosno do njihove modifikacije. To znaei da vrijeme djeluje na nastajanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. U pravnoj terminologiji to

vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Utic4i rokova na pravo manifestuje se, pored njegovog vezivanja za po-etak i kraj pravnog odnosa, i u vidu zastarjelosti, odrlaja i prekluzije.

Teorijski pravni pojmovi

5B

Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje moguinost prinudnog ostvarenj a prava usljed nevr5enja tokom zakonom odredenog duZeg vremena, Zastarjelost je, dakle, gubljenje tuLbe u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevrSenja dospjelih ovla5tenja u zakonom predvidenim rokovima. Sudovi i drugi drlavni organi ne paze po sluZbenoj duZnosti na istek zastarnih rokova. Zastarjelost ima veliki znaeaj u pravu. Ona olakSava pravni promet, otklanjajuci mnoge teSkoce i zloupotrebu naroeito u pogledu dokazivanja nekog prava, poja-ava pravnu sigurnost, koja traLi da uspostavljeni faktieki odnosi budu legalizovani i da im uvijek ne prijeti opasnost da mogu biti poniSteni. Zastarjelost, dalje, stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Ne zastarijevaju sva prava nego

samo obligacionopravna potraZivania. Apsolutna Prava, na primjer svojina (sluZio se neko svojom stvari ili se njome nikako ne sluZio, ona ostaje njegova) i porodi-na prava ne zastarijevaju. Zbog toga eemo zastarjelost obraditi u obligacionom pravu. eesto je propisom odredeno da se neko pravo mole i zvrSiti samo do odredenog roka. To vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravo naziva se prekluzivnim rokom; pravo traje onoliko koliko je propisom odredeno. Kad se u prekluzivnom roku ne izvrSi radnja i na taj naiin ne iskoristi pravo, pravo se gubi u cjelini. Nestaju, dakle, iovlaStenje i moguenost da se ono vrSi u sopstvenom interesu i zahtjev. Zato sud i drugi drlavni organi po sluZbenoj duZnosti paze na postojanje prekluzije. Kad drLavni organ utvrdi da je prekluzivni rok istekao, mora odbaciti zahtjev.

je

pribavljanje nekog prava proteka wemena pod odredenim uslovima. Da bi se odrLajem, U. protekom wemena steklo pravo, treba da je drlaina, drZanje tude stvari, savjesno. To znati, kad neko kroz duLe wijeme savjesno drZi neku stvar, postaje njen vlasnik. Savjesno drLanje znaei da drlalac misli o sebi da je vlasnik te stvari, buduei da je do stvari do5ao na dopu5ten, zakonit naein. Prema tome, razlika izmedu prekluzije i odr?aja je u tome Sto se prekluzijom pravo gubi usljed proteka wemena, a odrL4iem sa pravo stiee usljed proteka wemena. Z4jednieko im je to Sto se u oba sluhja faktieko stanje pretvara u OdrLaS

Pravno.

I odrlaj ima za cilj da konsoliduje duZu zakonitu i savjesnu drZavinu stvari. OdrLajem se stiiu samo stvarna prava, prava na stvarima kao Sto su svojina i sluZbenost. Zato je primjena prava odrLaja u pravnom prometu od manjegznacaja od zastarjelosti i prekluziie.

Teorijski pravni pojmovi

39

IX SUBIEKTI PRAVA L Pojam subjekta prava U pravnom odnosu nalaze se neposredno ili preko svojih organizaciia ljudi. Oni su nosioci ovla5tenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ovi nosioci prava, nadleZnosti i obaveza nazivaju se subjektima prava,

u

pravnom odnosu, pravnim subjektima. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta moguenost da mogu imati prava i obave ze naziva se pravnom sposobnoScu. Pod uslovima koje odreduje pravni poredak, i grupi ljudi, kolektivitetu, mole biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava naziva se pravnim licem. Svojstvo subjekta prava odreduje subjektima

pravni poredak. Ono ne zavisi od svijesti i volje subjekta.

Svijest

o

postojanju

sadrZini prava, Pravna svijest, veoma je za stav subjekta Prema Pravu, a time i za

i

zna-ajna, medutim , ostvarivanje prava u druStvenim odnosima. ?ravna svijest se sastoji iz dvije baziene komponente: saznania Prava i stava Prema Pravu. Saznanje pravaje jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. No, ukoliko -ovjek ispunjava odredene psihieke i intelektualne uslove, smatra se da je obavezan na saznanie Prava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa pravne svijesti Skodi onome ko ga nije stekao. Ignoratia legis nocet.ur)

2. Fizieko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznale svakom eovjeku, svakom fiziekom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude Livo rodeno i da ima eovje-iji oblik, da nije monstrum. Fizieko lice smrcu prestaje da bude subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud moLe nestalo fizieko lice proglasiti umrlim. Tada se sudskim aktom stvara oboriva pravna pretpostavka o prestanku pravnog subjektiviteta fiziekog lica. Pravni subjekti imaju izvjesne oznake, izvjesna obiljezja po kojima se

razlikuju jedan ur)

od drugoga. Te oznake nazivaiu se i

atributima

Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 113 defini5e pravnu svijest kao "skup psihidkih procesa dijim posredstvom omoguiuje subjektima prava da spoznaju smisao pravnih zapovijesti i da prema njima zauzmu stav prihvatanja ili odbijanja"Interesantno je da pravnu svijest smatra elementom normativne sfere pravnog poretka.

40

Teorijski pravni pojmovi

pravnog subjekta, sluZe za identifikaciju svakog subjekta ponaosob, blile ga oznatavaju, njima se karakteri5e spoljni odnos pravnog subjekta prema njegovoj sredini. U pravnoj teoriji se kaZe da atributi sluZe za pravno odredivanje subjekata u pravu. Atributi fiziekog lica kao pravnog subjekta su: ime, prebivaliSte i boraviSte i drZavljanstvo.

3. Pravna, gradansko pravna, poslovna deliktna sposobnost fiziekog lica

i

Svaki je covjek subjekat prava. Takav njegov poloZaj u druStvu, moguenost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobno5Cu. Pravna je sposobnost, prema tome, najopStije pravno stanje koje objektivno pravo priznaje svim ljudima. Kad se radi o gradanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine.62) Sposobnost da eovjek bude nosilac prava i obaveza, da bude pravni subjekat u stvari znaci mogucnost da ima prava, te da mu objektivno pravo priznaje i Stiti prava i ovlaScenja.

je takvo pravno stanje subjekta prava da moLe preduzimati voljne radnje relevantne za pravo. To je moguenost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogue,nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Poslovna sposobnost

Pravni odnos moLe nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, po5to je to ponaSanje protivno pravnoj normi i poSto je po pravilu skrivljeno. Ta sposobnost, to stanje pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnoScu.

4. Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je druStvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacUa, koja ima svoje posebne dru5tveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Kao poseban subjekt, pravno lice se i faktiiki i juridieki jasno razlikuje od fiziekih lica koja se nalaze u njegovom sastavu ili su u vezi s njim. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarajue,eg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i 62)

Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 135. govori sposobnosti" kao posebnoj sposobnosti fizidkih lica.

i o "politidkoj

Teorijski pravni pojmovi

4r

prestanka precizno se ureduju zakonom. Kazlikuju se za pojedine wste pravnih lica.

Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljedeei elementi:

a) da postoji evrsta legalna organizacija (organizaciono jedinstvo) i organi te organizacije preko kojih ona formuliSe svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa treCim licima i ostvaruje svoje zadatke;

b) da ta organizacija ima cilj radi kojegje osnovana i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa druStvenim interesima, ili da ne vrijed4ju interese drustva. U ovom elementu pravnog lica dolazi do izrazaja poliileki i pravni reZim. DrZava ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne piznaje, dakle, pravni subjektivitet organizacijama eiji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima; c) da istupa u svoje ime radi vrSenja prava i obaveza, da ima, znaei, svoju samostalnost i svoju egzistenciu, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji; dl da ima svoju posebnu imovinu, tj. samostalnu imovinu, odvojenu od imovine svakog elana toga pravnog lica i da samostalno odgovara. Znaiaj imovine kao elementa pravnog lica zavisi od vrste pravnog lica i od oblasti drustvenog Zivota u kojoj ono djeluje. Otuda i teoretski stavovi koji idu od apsolutizacije do negi ranj a ovog eleme nta. Slie no fizie kom licu i pravno lice mora posjedovati atribute koji odreduju njegov pravni subjektivitet. Atributi su po vrstama i osobinama prilagodeni specifienostima pravnog lica kao subjekta prava. U njih spadaju: ime ili firma, prebivali5te ili sjediSte i drlavljanstvo ili pripadnost. Pravni relim ovih obiljeZja razlieft je od

reLima istovrsnih atributa fiziekih lica.

5. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica ?ravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu imati, niti vrSiti ona prava i obave ze koje su vezane samo za fizieku lienost. Veeina autora smatra da pravna lica ne mogu imati ni sva preostala Prava.

Teorijski pravni pojmovi

42

?ravna lica su ustanovljena radi postizanja izvjesnog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tome cilju. NaSe zakonodavstvo i sudska praksa su u pogledu ovog pitanja kolebljivi. Smatramo da treba prihvatiti shvatanje da pravna lica mogu imati samo ona prava koja su potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Prema tome, imaju specijalnu pravnu sposobnost u odnosu na fizieka lica.

Poslovna sposobnost znaei sticanje i vrSenj e prava i obaveza svojim svjesnim radnjama - izjavom volje. Ta sposobnost odreduje se na isti naein kao i pravna sposobnost. Pravno lice nema svijesti, jer nju moLe imati samo eovjek. Buduci da prema ovome pravno lice ne bi moglo imati poslovnu sposobnost, a nuino je da je radi ostvarivanja svojih ciljeva ima, morala su se ovdje napustiti neka obiljeZja poslovne sposobnosti fiziekih lica. Poslovna sposobnost pravnim licima mora se priznati na osnovu drugih kriterija. Pravno lice se pojavlj uje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje fiziekih lica koja ulaze u sastav njegovih organa. Po5to organi pravnog lica mogu da ueine iprotivpravnu radnju vr5eei

poslove pravnog lica, valjalo

je

pravnom licu priznati

sposobnost i ueiniti ga odgovornim za delikte.

i

delikatnu

Odgovornost se danas proSirila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, a ne samo organa. Ovakva delikatna odgovornost pravnog lica pravda se teorijom rizika, po kojoj onaj koji vuee korist od neke djelatnosti treba da snosi i Stetu koja bi proistekla iz te djelatnosti.

6. Zastupanje fiziekih i pravnih lica 6,1 . Pojam zastupniStva

Zastupni5tvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali tako da sva pravna dejstva iz toga pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. To je vrSenje neke pravne radnje za tudi raeun i u ime drugog, za tude ime. Ovo znaei da se posljedice navedene radnje tieu ne onoga ko ih je preuzeo, nego onoga zakoga su preduzete. Sva ovlaSCenja i obaveze iz toga pravnog posla ne nastaju za onoga ko je taj posao zakljueio, koji je radnju predt)zeo, nego za onoga u eije je ime radio i za koga je posao zakljueio. I dalje, ekonomski efekat koji proistiee iz posla tiee se imovine zastupanog, a ne onoga koji je posao

zakljueio ili dao izjavu volje - zastupnika. Kako pravni, ekonomski rezultati posla pripadaju zastupanom.

tako

i

Teorijski pravni pojmovi

43

6.2. Vrste zastupniStva je jedinstvena ustanova i zahtijeva jedinstveno pravno objaSnjenje svojih djelovanj a".63) No, uprkos tome, brojnost tipova odnosa u zastupniStvu zahtgeva njihovu sistematizaciju. Kriterija za klasifikaciju zastupniStva ima viSe. N4jvaZniji su osnov i obim

,,ZastupniStvo

ovlaStenja.

Pod osnovom podrazumijevamo pravnu einjenicu na kojoj odnos zastupanja poeiva. ?rema njemu zastupniStvo se moZe podijeliti na: zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadleZnog organa i zastupanje po punomoeju, ili ugovorno zastupniStvo. Razmotrit cemo ukratko svaku od ovih vrsta. Za lica koja su poslovno nesposobna postoji zakonsko zastupniStvo. Zakonom je odredeno da ta lica moraju biti zastupana i ko ih zastupa. ,,statutarno zastupniStvo"

je pravno-tehnieki furmin.

Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih opStih akata ili pravila. U ovom smislu statutarno zastupniStvo odreduj e i Zakon o obligacionim odnosima (el. 84). O statutarnom zastupniStvu bit ce viSe rijee i kod zastupanja preduzeca.

Akt nadleZnog organa kao osnov zastupstva i kao posebnu vrstu

zastupanja takoder spominje Zakon o obligacionim odnosima u svome elanu 84. NajeeSci pojavni vid ovog zastupanja jeste tzv. sudsko zastupstvo, ono koje se zasniva rjeSenjem nadleZnog suda. U ovu vrstu zastupnika spadaju naroeito zastupnik siroma5ne stranke i upravitelji steiajne mase i prinudnog poravnania.uo) Za lica koja su poslovno sposobna, ali nece ili ne mogu da vrSe pravne radnje postoji ugovorno zastupni5tvo. Kod ugovornog zastupni5tva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odreduje se ovlaScenjem zastupljenog. To ovlaSCenje daje zastupljeni u vidu punomoei (punomoeje, opunomocje, ovla5cenje), kojom zastupljeni prenosi na zastupnika pravo da u njegovo ime i za njegov raeun obavlja pravne radnje. Zato se ugovorni zastupnik i zove punomocnik, a zastupljeni-vlastodavac ili nalogodavac. Punomoc je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana iziava volje, kojom u') Radovanovii-Vudkovid dr Marija: "Zastupni5tvo u gradanskom i privrednom pravu", Institut za uporedno pravo, Beograd, 1969, str. 111. ut)Vizner dr Boris: isto djelo, str. 381, sudsko zastupstvo svrstava u zakonsko zastupni5tvo u Sirem smislu.

Teorijski pravni poimovi

44 vlastodavac izjavljuje

da ee u okviru punomoei

smatrati punomoei punomo6nikove pravne radnje za svoje. Na ovakav karakter ne utiee einjenica Sto je ono, eventualno, izdato na bazi dvostranog Pravnog ugovora.

Obim ovlaSeenja, kao kriterij za klasifikaciju zastupniStva, jeste moguenost zastupnika da sklapa neodreden ili odreden, limitiran broj pravnih poslova u ime i za raeun zastupanog, odnosno da za njega daje teorijski beskonaean ili taeno preciziran broj drugih pravno

relevantnih izjava volja. ?olazeci od ovoga kriterija zastupni5tvo mole biti opSte (generalno) ili posebno (specijalno).

Po opStem zastupniStvu, zastupnik moZe da obavlja sve poslove ili Siri krug poslova za svoga vlastodavca. Za generalno zastupni5tvo je bitno da je ovlaStenje na davanje izjava volja u tude ime i za tudi raeun odredeno na najuop5teniji naein ili po rodu, Po vrsti. Posebnim zastupni5tvom zastupnik se ovlaScuje na jedan ili na nekoliko konkretno odredenih poslova.

Ovla5cenje

mole, nadalje, biti

neogranieeno

i

ogranieeno.

Neogranieenim ovlaSeenjem se prepuSta zastupniku da radi kako nalazi za potrebno, bez posebnog naloga i uputstva. Ograni-enim se ovlaScenjem zastupnik ogranieava i treba da radi prema uputstvima, odnosno heno mu se nalaZe kako ce i koje e,e pravne radnje preduzimati. Ogranieenje se moLe ticati i teritorije ilili vremena u kojima zastupnik djeluje.

Osnovi obligacionog prava

Gr,AVA PRVA

I

PIJAM.

Obligaciono - pravni odnosi (obligacUa)

wRSTE 1 s IJBJEKTI

OBLIoACIONIII ODNOSA 1

. Pojam i karakteristike obligacile L

L Pojam obligaciie

Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje reguliSu obligacione odnose.') Obligacioni odnos je takav pravni odnos medu odredenim licima u kome je jedno lice obavezno da drugom licu izvrSi odredenu einidbu , a to drugo lice ima pravo, ovlaSe,enje, da traZi od prvog da mu to ueini. Postoji, dakle, duZnost, obaveza najednoj strani i pravo, ovla56enje na drugoj. Obaveza i ovlaScenje su u korelaciji: ono Sto je za jednog u tom odnosu duZnost , obaveza, za drugog je Pravo, ovlaScenje. Dug je jednak potralivanju. Ove termine susre6emo i u knjigovodstvu: ono Sto neko potraLuje je njegova aktiva, on ie za to povjerilac. Ono Sto neko duguje je njegova pasiva, za to je duZnik, pasivna strana. U imovini se, dakle, na strani duZnika pojavlj uje

') Isto, Jak5i6 dr Stevan: "Obligaciono pravo", Veselin Masle5a, Sarajevo, 1960, str.9.; Dordevii dr Zivomir, "Obligaciono pravo", Enciklopedija imovinskog prava i prava organizacija udruZenog rada, tom II, SluZbeni list, Beograd 1978, str. 558; Vedri5 dr Martin: "Osnove imovinskog prava", Inlormator,Zagreb, 1916, str. 21 1.

Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ

46

pasiva, dug, a na strani povjerioca pojavljuje se aktiva, potraZivanie. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa robe i usluga.

U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane, s tim Sto na svakoj strani mole biti jedno ili viSe lica. Na jednoj strani lice koje je ovlaSeeno, ima pravo da traLi, zahtijeva i naziva se povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). To njegovo ovlaSeenje da traLi

neSto od druge strane naziva se ,,tralbinom", ,,potraLivanjem". Otuda se obligaciono pravo naziva i traZbenim pravom.t) Na drugoj je strani lice koje je povjeriocu duZno da neSto ueini, pa se i naziva duZnikom (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti pravna ifizieka lica: (ZOO, elan 2).t'

je da podmiri obavezu povjericou, da ueini ono na Sto je povjerilac ovlaSien da od njega traLi. Otuda se obligaciono pravo naziva i obaveznim (lat: obligatio-obaveza) Obligacrjom se naziva i Na duZniku

eitav konkretni obligacioni pravni odnos izmedu povjerioca i duZnika. PoSto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac moie duZnika da prinudi i putem intervencije drLavne vlasti da ucini ono Sto je duZan u tom odnosu. Kao i drugi pravni odnosi, dakle, i obligactja je zaStieena i moZe se ostvarivati tuZbom sudu.

Pojam i zna-aj obligacionog odnosa moLe se vidjeti i iz zakonskog cilja ,,Radi stvaranja uslova za slobodan promet robe i obavljania usluga na trZistu i za zadovoljavanje materijalnih i drugih potreba gradana , te radi osigurav anja odgovornosti preduzeca i drugih ucesnika u pravnom prometu za izvrSavanje njihovih obaveza, ovim se zakonom ureduju osnove obligacionih odnosa (op5ti dio), ugovorni i obligacioni odnosi u prometu robe i usluga."a)

L2. Karakteristike obligacionog odnosa

je gradansko - pravni odnos, a njegova ia karakteristika u tome Sto je on pravni odnos izmedu taeno odredenih licas) i povodom taeno odredene radnje.u' Obligaciono pravo spada u relativna prava, Sto znaei da ono ne djeluje prema svima i da njegov nosilac nue zaSticen protiv bilo euih radnji, Sto je slueaj kod apsolutnih prava. Povjerilac moLe svoje pravo iz obligacije ostvariti samo prema svom duZniku. Prema trecim licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakvog prava.

Obligacioni odnos

')Jak5ii drSrevan, navedeno djelo, str. 17; Vedri5 drMartin, navedeno djelo,

str.-

r) Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list RBiH, br.2192, (u daljem tekstu: ZOO). tt Zakon o obligacionim odnosima (Sl.list RBiH 2192), dl. 1 (dalje 6e se citirati kao: ZOO) 5) Isto, Perovid dr Slobodan: "Obligaciono pravo", Privredna Stampa, Beograd, 1980, str. 18. u) Isto, Jak5id dr Stevan, navedeno dlelo, str. 31.

Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ

47

Kad se radi o stvari povodom koje je nastao pravni odnos, razlika izmedu stvarnog i obligacionog prava je u sljedeCem. Nosilac stvarnog prava mole svoje pravo na stvar ostvarivati neposredno i traLiti od svih drugih lica da ga u tome ne ometaju, moZe je ustupiti drugom pod kakvim hoce uslovima, moZe stvar uniStiti, oduzeti je od drugoga, pa i intervencijom drZavnog organa. Povjerilac u obligacionom

odnosu, naprotiv, moLe svoje pravo na stvar ostvariti samo posredstvom duZnika. DuZnik, kao druga strana u obligacionom odnosu, valja da preduzme odredenu radnju kojom ee dovesti povjerioca u vezu sa stvari i omogueiti mu da se njom koristi. Da bi postao vlasnik, kupac ne moZe sam uzeti kupljenu stvar, nego mu je mora predati prodavac. Nadafe, stvarno pravo postoji na tae no odredenim stvarima (specijalno, individualno odredene), dok se radnja iz obligacionog odnosa mole ticati kako individualiziranih, specijalno odredjenih stvari, tako i stvari odredenih samo po rodu. Obaveza iz obligacije je, po pravilu, pozitivna (aktivna). DuZnik je duzan da neSto ucini ili da neSto da. Rjede je obaveza negativna i sastoji se u uzdrLavanju da se neSto ueini, tj. u ne-injenju. To neeinjenje, odnosno uzdrZavanje je konkretno, zna se Sta ne treba ue initi, odnosno od koje se radnje, koja bi se inaee pravovaljano mogla preduzeti, treba suzdrlati.

U naSem pravu, kao uostalom uopSte u modernom pravu, tipie na tuLba za zaStitu obligacije je gradansko - pravna tuLba: na prvom mjestu tuLba da se utvrdi da postoji potralivanje, odnosno obligacija,

a potom tuLba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protiv duZnika koji neee da podmiri traZbinu svoga povjerioca nisu upravljena protiv njegove liinosti, nego protiv njegove imovine. Karakteristicna sankcija protiv prekrSioca obligacije je popravljanje Stete. Ona se vrSi na razne naeine. lzvrSavanje radnje koja je predmet obligacije mole se povjeriti nekom drugom ukoliko je to prema

karakteru radnje moguee - na tro5ak duZnika. Pored toga, sud moZe procijeniti vrijednost neizvrSene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine duZnika. Nece li duZnik dobrovoljno da podmiri te izdatke, sud ee narediti njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje duZnikove stvari. Ne moLe se, dakle, duLnik prisiliti da izvrSi odredenu radnju. Kao Sto se vidi, obaveza iz obligacije je uvijek imovinska i ostvaruje se na imovini duZnika. To je njegova pasiva, dug. Pojavljuje se i u imovini povjerioeevoj kao aktiva, potralivanje.

L5. Obligaciona radnja Obligacioni odnos odreden je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme odredeno je pona5anje lica (subjekta) u toj obligaciji. To

4A

Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ

njihovo ponaSanje, ono Sto treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a ponajee5ce einidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacUe, za razliku od sadrZine obligacije. SadrZina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlaSeenje povjerioca da traLi od duZnika odredeno ponaSanje i duZnost duZnika da udovolji tome zahtievu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan.T)

Obligaciona radnja mole se sastojati u davanju (dara) neke stvari, u nekom einjenju (facere), u neeinjenju (non facere), tj. u uzdrLavanju da se nesto ueini, u propustanju da se neSto uradi, ili u trpljenju (pati), podnoSenju, dopuStanju da povjerilac ne5to eini, Sto inaee ne bi smio. DuZnik moZe biti obavezan da svom povjeriocu preda neku stvar (nPr. preda kupcu prodatu stvar). Radnja se moZe sastojati u tome da duZnik ne5to uradi povjeriocu, da mu obavi neki Posao (nPr. uzore njivu, preveze namjestaj, posreduje u zakliueenju ugovora). Radnja obligacij e moZe biti i neeinjenj e, uzdrLavanje duZnika od neeega, Sto bi duZnik inaee imao pravo da uradi (npr. neee raditi u radionici u odredeno vrijeme da bi komsije imale mira). Slieno je sa trpljenjem: duZnik se obavezuje da ee dozvoliti, da se nece protiviti da povjerilac radi neSto Sto bi mu taj duZnik da nema obligacije, mogao zabraniti (npr. da postavi stub na njegovom zemljiStu, da zastupa i konkurente komitenta). Kao Sto se vidi, obligaciona radnja mole biti pozitivna ili aktivna i negativna ili prasivna . Obaveza duZnika na davanje i einjenje je pozitivna einidba, dok su propuStanje i trpljenje negativne einidbe. Obligaciono pravo kao dio gradanskog, odnosno imovinskog Prava, reguliSe imovinske odnose medu ljudima. Stoga i obligaciona radnja mora biti na prvom mjestu imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos.u) A to zna(i da mora biti izraziva u novcu. Radnja, nadalje, treba da je moguea (ZOO, elan 46) ier ,,Sto nije moguee, nijesi mi duZan" .e) Besmislica bi bila obavezivati se na neSto 7)

Isti sLav zauzima i veiina drugih autora. Vidjeti Jak5ii dr Stevan, navedeno djelo, str. 32; Perovid dr Slobodan, isto djelo, str. 71; Vedri5 dr Martin, navedeno djelo, str. 214. Suprotan stav zauzima Gams dr Andrija: "Uvod u gradansko pravo", Opiti deo, Naudna knjiga, Beograd 1963, str. 143. Prema ovome autoru, radnja nije predmet nego sadrZaj obligacije. Predmet obligacije je ona ekonomska vrijednost koja se putem odredjene dinidbe prenosi iz imovine duZnika u imovinu povjerioca. *t Jakli6 dr Stevan, navedeno djelo, str. 36; Barovi6 dr Slobodan, navedeno djelo, str. 13. "' Op5ti imovinski zakonik za Cmu Goru, dlan 914.

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ Sto

49

je nemoguce ueiniti, tj. Sto niko ne moLe uraditi jer se radi o

objektivnoj nemoguenosti. Ali ako radnju ne moLe uraditi duZnik, a neko drugo lice bi to moglo ueiniti, onda takva radnja moZe biti predmet obligacUe. Ovdje je u pitanju subjektivna nemoguenost. NUe u stanju to uraditi onaj subjekt koji se obavezao, ali je inaee objektivno ta radnja mogu6a. U slu-aju subjektivne nemoguC,nosti, obavezaje valjana. DuZnik mole platiti nekom drugom ko tu radnju moZe izvrSiti, ili moZe povjeriocu naknaditi Stetu zbog neizvrSenja.

Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuStena (ZOO, elan 46). Jasno je da se na pravno nedopuStene radnje niko ne mole obavezati. Pravo nareduje ili zabranjuje ili ovlaSe uje na neko ponaSanje, pa se razumije da ne moZe regulisati istovremeno isto ponaSanje kao zabranjeno i kao dopuSteno. Pravno nedopuStene radnje mogu biti ili na osnovu nekog propisa, ili su to po moralnom

shvatanju druStva nedopustiva ponaSanja. Predmet obaveze je nedopuSten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu druStva (ZOO, clan 49).

Najposlije, radnja treba da je odredena (ZOO, elan 46), da se Po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se einidbi radi. Treba da se zna koju stvar duZnik treba da preda povjeriocu, odnosno Sta treba da uradi, kako da to uradi, na kom mjestu i kada. Kao odredene obligacione radnje smatr4ju se i tzv. odredive radnje. To su radnje za koje su subjekti obligacije odredili samo neke podatke, elemente, na osnovu kojih se einidba moZe identifikovati (npr. obaveza duZnika moLe biti da preda odredenu stvar kad povjerilac zatraZi i na mjestu gdje on zatraZi). Ovdje spadaju naroeito alternativne i generieno odredene einidbe. DuZnik moZe biti obavezan da preda ovu ili onu stvar, ili da izvr5i ovu ili onu radnju (alternativno, jednu ili drugu) . lzbor moie biti ostavljen duZniku ili povjeriocu. Predmet obligacije mogu biti i radnje povodom stvari odredenih po redu i po vrsti, stvari koje nisu individualizirane (Lito, bicikli, cipele itd). Predmet obavezeje takode odrediv kad su strane ostavile treeem licu da ga odredi. Ako ga nece ili ne moLe odrediti, obligacioni odnos je niStav. Ima miSljenj a da bi trebalo dopustiti da treee fice zamijeni sud na zahtjev bilo koje stranke u obligacionom odnosu.ro)

Ako je predmet obaveze neodrediv, obligacioni (ZOO, elan 47).

, nedopu5ten, neodreden ili je niStav. On je niStav zbog predmeta odnos nemogue

'o) Cigoi dr Stojan: "Komentar zakona o obligacionim odnosima" (redakcija: Blagojevii dr Borislav i Krulj dr Vrleta), Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 160.

Obligaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ

50

2. Vrste obligacila 2.

L Prema vrsti radnje

Radnja obligacij a mole se sastojati, kao Sto je vei reeeno, u davanju, einjenju i neeinjenju, odnosno trpljenju. To znaei da duZnikova uloga u jednom obligacionom odnosu mole biti aktivna, kad neSto daje ili eini, ili pasivna, kad je obavezan da neSto ne iini, da propusti, Sto bi, da nije obligacije, imao pravo da ueini, ili da trpi neSto Sto inaie ne bi bio duZan. Prema ovom kriteriju, tj. da li se radnja sastoji u davanju i einjenju, ili u neeinjenju itrpljenju, obligacije se dijele na aktivne ili pozitivne i pasivne ili negativne.

Obligacije su eisto (strogo) liene ako je einidbu duZan da izvrSi samo CuZnin i niko drugi (lat: intuitu personae). Nema uticaja iz kojih je razloga doSlo do nam etanja, odnosno do prihvatanja takve obaveze da ce se obligacija smatrati ispunjenom samo ako radnju izvrSi lieno duZnik. Ne mora se raditi o nekoj posebnoj sposobnosti duZnika, ili o povjerenj u povjerioca, iako to jest najeeSce slueaj. Ostale su obligacije tteiienL, mada ih neki autori nazivaju lienim obligacijama.") einiCnu moZe za duLnika izvrSiti i neko drugi.12) Neliane su obligacije obiino pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko ie mu dati stvar, ili ko ee mu izvrSiti radnju.

li se radnja obligacije moLe izvrSiti u odredenom, odnosno u kratkom vremenu, ili izvrSenje traje dule vremena, obligacije su trenutne ili trajne. Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari ili prevoz u jednoj ili u nekoliko tura, jednom za drugom. Trajna je obligacija npr. zakup, obaveza transportne ?rema tome da

organizacije da svu robu nekom prevozi od Leljezni-ke stanice do skladiSta. Trajanje obaveze mole biti za odredeno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana) ili za neodredeno vrijeme, nPr. do otkaza. S obzirom na to da li je radnja obligacije djeljiva, moZe se izvr5iti u dijelovima (na obroke) koji imaju ista svojstva ili je nedjeljiva, ne moLe se rastavljati, ne moLe se izvrSiti dio po dio a da to ne pokvari njenu suStinu i smanji vrijednost, obligacije su djeljive ili nedjeljive (ZOO, elan 412). Djeljiva je obligacija nPr. dug u novcu. Dug od IOOO din. moLe se vratiti odjednom, a moZe u obrocima, jednakim (5 puta po 2OO din.) ili nejednakim. Obligacija moZe biti nedjeljiva usljed prirodnih ili ekonomskih svojstava radnje, odnosno po zakonu ili ugovoru kada su se subjekti obligacionog odnosa sporazumjeli da tt) Loza dr Bogdan: "Obligaciono pravo", Op5ti dio, Pravni fakultet, Sarajevo 1974, str.24. 'r)Isto, Milo5evii dr Ljubi5a: "Obligaciono pravo", Naudna knjiga, Beograd 1977, str" 48.

Obligaciona - pravni odnosi [obligacijaJ

5l

duZnik izvrSi einidbu odjednom, u cjelini (tzv. pravna nedjeljivost), npr. sporazum da duZnik vrati dug odjednom, a ne u ratama. Obaveza iz obligacionog odnosa mole se izvrSiti jednom radnjom, bez obzira na to da li ta radnjatraje kratko ili duZe vremena, a moZe biti i takva da je duZnik obavezan preduzeti viSe radnji, koje sve zajedno saeinjavaju predmet obligacije. Po tom kriteriju, obligacije se dijele na jednostavne ili proste i sastavljene ili sloZene. Pojedine radnje

sastavljene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja obligacionog odnosa. I jednostavna i sastavljena obligacija mogu biti djeljive ili nedjeljive, trajne ili trenutne. Kriteriji za podjelu su razlieiti. Jednostavna obligacija bi bila prodaja predatih stvari kupcu. Obaveza se moLe sastojati od jedne ili viSe radnji, mogu se stvari predati odjednom ili od viSe puta, ili kroz duLe vremena. Radnja je uvijek ista - davanje stvari. SloZena, sastavljena obligacija bi bila generalno zastupanje: zastupnikova obaveza moZe se sastojati u sklapanju ugovora, u podizanju tuLbe, u zastupanju pred drZavnim organom, u naplati potraiivanja, u prijemu neke stvari, u isplati duga, u nadgledanju nekih radova itd. Sastavljena obligacija moLe se sastojati i iz jedne glavne i sporednih obligacija. Razumije se da su one vezane i da je znaeaj sporednih obligacija manji. Sporedne sluZe uvecanju ili dopuni glavne obligacije, zavisne su o glavnoj obligaciji, Sto zna(i da nisu samostalne. Zbog toga one dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek s glavnom, a najeaSe,e i prestaju kad prestane glavna obligacija. Sporedna bi obligacija bila predaja kamata uz glavnicu, plodova uz glavnu stvar, npr. uz stoku, voeke i sl.

Obligacije mogu biti noveane i nenoveane. Podjela je jasna: da li je obaveza duZnikova da povjeriocu da novac, ili neku stvar, odnosno da ne5to ueini ili ne ueini. PoSto je novac opSte mjerilo vrijednosti, ekvivalent za druge imovinske vrijednosti i opSte sredstvo plaeanja, nenoveane se obligacije veoma lako i jednostavno mogu pretvoriti u noveane. To je naroeito slueaj kod povrede obligacije, kad duZnik ne izvrSi obligacionu radnju. Tada nastaje obaveza na naknadu Stete koja se, po pravilu, placa novcem.

2,2, Prema naeinu odredivanja obligacione radnje Obligaciona radnja, kao Sto je reeeno, treba da bude poznata, da bude na neki naein odredena. Ylole se znati u momentu nastajanja obligacije taeno u iemu se radnja sastoji, Sta treba da subjekti urade da bi ispunili obligaciju (npr. kupac da plati odmah i odjednom I OOO

52

Obligaciono - pravnr odnosi [obligacijaJ

dinara, a prodavac da mu preda 5OO kg jabukai 2OO kg kruSaka od tri puta u jednakim dijelovima i u roku od mjesec dana). Radnja obligacij e mole biti i odrediva (npr. neke osobine, vrijeme, mjesto i naein izvrSenja i sl. , poznate su ili iz propisa, ili iz obieaja, ili ee ih neko naknadno odrediti). Radnja obligacije mole biti, dakle, razlicito odredena. Yo kriteriju kako je odredena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generiene (odredene po vrsti), alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je einidbu duZnik obavezan. Radnja je specijalno odredena i obligacija se moZe ispuniti samo izvrSenjem te radnje, npr. mora se vratiti ista stvar data u zakup. Za specijalne obligacije je karakteristieno da duZnik ne odgovara ako se iinidba ne mohe izvrSiti usljed naknade objektivne nemoguenosti. Predmet obligacije moZe biti odreden samo po redu, Po vrsti. To su generiene obligacUe. Za razliku od individualnih, kod kojih je predmet obligacije taino odreden, kod generie nih nUe dovoljno odreden. Odredena je samo vrsta, rod stvari (genus, rod) ili radnje obligacije, a koja ee to stvar, odnosno radnja baS biti pri izvrSenju obligacije, za stranke u obligacionom odnosu je manje vaZno. Obieno se radi o zamjenljivim stvarima eija vrsta moLe biti odredena Sire ili uLe.

Za generiene obligacije je karakteristieno da se duZnik ne oslobada obaveze ako stvar propadne, eak i kad sve Sto duZnik ima od takvih stvari propadne, pa i bez njegove krivice. Predmet obligacije je veoma Sirok i ne propada cijela vrsta, pa da se ne moLe obaveza izvrSiti. Ipak, ako su predmet obligacije stvari odredene po rodu koje se imaju uzeti iz odredene mase, obaveza prestaje kad propadne cijena masa tih stvari (ZOO, elan 555). Predmet obligacije mogu biti dvije ili viSe radnji, a duZnik je dulan izvrSiti samo jednu od njih. To je alternativna obligacija (ZOO, elan 4O3). Obaveza je u alternativi: ima viSe moguenosti za ispunjenje, d obaveza se izvrSava jednom ili drugom radnjom (alter=drugi). DuZnik nije obavezan izvrSiti viSe radnji predvidenih obligacijom kumulativno, nego samo jednu od njih. Koja ee to biti, zavisi od dogovora stranaka. Izbor se moLe ostaviti povjeriocu ili duZniku ili nekom trecem, Sto zavisi od sporazuma stranaka. Ako strane nisu ni5ta odredile, pravo izbora pripada po zakonu duZniku (ZOO, elan 4O3). Alternativnu obligaciju, dakle, karakteriSe moguenost izbora jedne izmedu viSe predvidenih radnji. Obligacija je ispunjena kad je izvrSena jedna radnja, iako ih ima vi5e koje su dolazile u obzir. Na primjer, lice A pozalmi licu B I O.OOO din. i sporazumiju se da B moLe Po svom

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

cc

izboru vratiti I O.OO0 din, ili dati svoj sat, ili skrojiti i saSiti odijelo, ili donijeti u kueu licu A 5OO kg jabuka. Sta god od ovih radnji ueini, B je ispunio obligaciju. U pogledu naknadne nemogucnosti ispunjenja obaveze nastale bez krivice stranaka, za alternativnu obligaciju je karakteristieno da se obaveza ne gasi nego se ogranieava na preostali predmet (ZOO, elan 4O7), i to bez obzira na to ko je imao pravo izbora. Ako je neka od predvidenih radnji postala nemoguca krivicom onoga ko je imao pravo izbora, on u principu moZe birati od preostalih radnji onu koju hoee. Zakon predvida i druga pravila kod naknadne subjektivne nemoguenosti (ZOO, elan 408). Obligacija moLe biti i takva da se tiee jedne radnje, predmet joj je jedna odredena radnja, ali duZnik je ovlaSien da obligaciju ispuni i izvr5enjem druge, ali opet odredene radnje. To je fakultativna

obligacija (ZOO, elan 4O9). Stolar je pogodio da napravi kombinovani ormar po nacrtu. Dogovoreno je da on ipak moZe umjesto izrade ormara raditi kod istog saugovaraea tri dana druge stolarske radove. Obaveza je duZnika samo jedna radnja (izrada ormara) , ali on ipak moZe ispuniti obligaciju idrugom predvidenom radnjom (tri dana rada). To znaci da se fakultativna obligacija moZe ispuniti dvjema radnjama. U prvi mah fakultativna obligacija podsjeca na alternativnu. Razlika ipak postoji. Kod alternativne obligacije je predmet viSe e inidbi, kod fakultativne samo jedna. Kod ispunjenja alternativne obligacije neko ima pravo izbora jedne od predvidenih einidbi; kod fakultativne duZnik je obavezan da izvrSi onu radnju koja je predmet obligacije, ali je ovlaSeen da se moZe osloboditi obaveze i izvrSenjem one druge -inidbe koja je predvidena obligacijom. DuZnikje ovlaSeen da bira kako ie ispuniti obligaciju: izvrSenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac moLe zahtijevati samo onu radnju koja je predmet obligacije (ZOO, elan 4lO). To znaei da je duZnik obavezan Prema povjeriocu samo na jednu radnju - onu koja je predvidena obligacijom, ali je pri ispunjenju ovlaScen na izbor izmedu dvije radnje, koje su opet predvidene obligacijom. Ukoliko dode do naknadne objektivne nemogucnosti izvrSenja radnje koja je predmet obligacije, obligacija prestaje. No, duZnik moLe, ako hoce, izvrliti onu drugu radnju predvidenu obligacijom. Obligacija prestaje i kada naknadno postane nemoguee izvrSiti radnju koja je predmet obligacije, onu prvu radnju, usljed krivice povjerioda. Ako bi za naknadnu nemoguenost bio kriv duZnik, on moZe birati: da izvrSi onu drugu radnju, ili da obligaciju ne ispuni uopSte, u kom bi slueaju nastala njegova obaveza za naknadu Stete, Sto povjerilac jedino mole i da traLi (ZOO, elan 4 I O). Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne obligacij e. Za razliku

od ostalih, prirodne obligacije nisu pravno zaStidene, ne mogu se

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

s4

ostvarivati putem suda, ali su ipak pravno priznate. Njihovo izvrSenje

je stvar samih subjekata. DuZnik, ako hote, mole izvrSiti obavezu, ali ga povjerilac ne mole natjerati na izvrSenje. Kada duZnik izvrSi obavezu, smatra se da je ispunio obligaciju, a ne da je to poklonio, ili uradio bez ikakve naknade. Ono Sto je ueinjeno, ueinjeno je u izvrSenju obaveze iz te naturalne obligacije i duZnik ne bi mogao traliti da mu se vrati ono Sto je ueinio (ZOO, elan 213). Takode, ako bi duZnik ispunio naturalnu obligaciju u zabludi, smatrajuei da je bila prava obligacija, ne bi mogao traliti povracaj, jer bi ta njegova radnja predstavljala ispunjenje obligacije. Utoliko je i naturalna obligacija pravno priznata, izvr5enje obaveze ne smatra se da je ueinjeno neosnovano.

3. Subjekti obligacUe 5.

L Ko su subjekti obligacie

Obligacija kao dvostrani pravni odnos se, po pravilu, obrazuje izmedu dva lica koji su subjekti toga odnosa. Jedan subjekt je nosilac prava povjerilac, drugi je nosilac obaveze - duZnik. Jedan potraLuje, drugi duguje. Ti subjekti obligacije mogu biti kako fizieka lica, tako i pravna lica, i to na svakoj strani. Oba subjekta mogu biti fizieko ili pravno lice, kao Sto moZe biti na jednoj strani - povjerilaikoj ili duZniekoj fizieko, a na drugoj strani pravno lice (elan 2. ZOO).

Obligacioni odnos moZe biti i takav da svaki od subjekata obligacije i nesto potraZuje i istovremeno neSto duguje, da je svaki od njih i nosilac ovlaScenja i nosilac obaveze. Ove su obligacije vrlo ieste. Takav je ugovorni odnos kupoprodaje. Prodavac je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potraZuje cijenu, dok kupac potraLuje od prodavca kupljenu stvar, a duguje mu cijenu. einidba svakog od njih sastoji se istovremeno u davanju i primanju. Takve obligacije nazivaju se dvostranim ili dvostrano obaveznim, za razliku od onih prvih, u kojima je jedan subjekt povjerilac, a drugi duZnik i koje se stoga nazivaju jednostranim ili jednostrano obaveznim obligacij ama.

Obligacija mole biti i takva da na jednoj ili na drugoj strani ili na obje strane istovremeno bude viSe subjekata. Razumljivo je da obligacija ne moZe biti sa jednim subjektom, jer se ne moLe biti u pravnom odnosu sa samim sobom. Naime, ne mole niko sebi dugovati, niti neSto od samog sebe potraZivati.

Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ

DC

5.2. MnoZina subjekata obligactie U obligacionom odnosu moZe se naei u isto vrijeme po viSe lica na svakoj strani ponaosob, tj. viSe lica kao povjerioci, ili viSe lica kao duZnici, ili da bude po viSe lica na obje strane, tj.u istoj obligaciji ima i po viSe povjerilaca i po viSe duZnika. Do takvih slueajeva mohe doci iz razlieitih razloga. Takode, medusobni odnos viSe lica koja predstavljaju istu stranu obligacije mole biti razlieit. Radnja obligacije moZe biti djeljiva, pa da viSe lica budu obavezni, ili da se pojave kao povjerioci, ili svi zajedno ili svaki ponaosob. Radnja obligacij e moZe biti i takva da se mole izvrSiti samo odjednom, da se ne moLe dijeliti i da stoga svako lice koje se nalazi na povjerila-koj strani moze traliti ispunjenje cijele radnje, odnosno svako lice na duZniekoj strani moLe ispuniti samo cijelu obligaciju.

je radnja obligacije djeljiva, a odnos izmedu mnoZine subjekata obligacije je takav da je svaki povjerilac ovlaSeen da traLi samo svoj Kad

dio traZbine, odnosno da svaki duZnik duguje samo svoj dio duga, takva obligacija je razdijeljena ili podijeljena ili prosta zajednieka obligacija.'') Na primjer, lica A i B obeCaju da 6e platiti 5OOO din.

nagrade onome ko im donese izgubljenu stvar. Nagrada, dug, dijeli se napola, te je svaki duzan isplatiti nalazaeu po 2.5OO dinara. Ovo bi bila aktivna razdijeljena obligacija, jer je na povjerila-koj strani viSe lica. Ako je mnoZina subjekata na duZniekoj strani, govori se o pasivnoj razdijeljenoj obligaciji. Lice A odredi testamentom da njegova djeca B i C vrate njegov dug od 5.OOO din. njegovom povjeriocu licu D. Lice D ima pravo potralivanja od svakog od nasljednika B i C, odnosno svaki nasljednik duguje Po 2.500 din.

Sto se tiee medusobnih odnosa vi5e obaveznika (saduZnika) ili viSe povjerilaca (sapovjerilaca), ti odnosi mogu biti uredeni njihovim sporazumom tako da u obligaciji uiestvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. YloLe, dakle, da svaki duguje po jednak dio (po l/3, Po | /2 itd), prema tome koliko je duZnika, odnosno da svaki potraZuje po jednak dio. A moZe biti uredeno i tako da su ti dijelovi nejednaki. Ako medu saduZnicima, odnosno medu sapovjeriocima nema o tome posebnog sporazrrma, smatra se da u obligaciji u-estvuju sa ravnim dijelovima (ZOO, ilan 412). Taj njihov odnos naziva se unutraSnjim odnosom ili medusobnim unutraSnjim odnosom duZnika, odnosno povjeril aca.

je na jednoj strani obligacije viSe subjekata, a radnja je djeljiva, obligacij a je razdijeljena, ako zakonom ili ugovorom nije odredjeno da eim

'') Isto, Milo5evii dr LjubiSa, navedeno djelo, str. 280.

56

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

je ta obligacija solidarna. Ukoliko se radi o ugovoru u privredi, postoji zakonska pretpostavka o solidarnoj obligaciji koja se ugovorom mole iskljueiti (ZOO, elan 413). Razdijeljena obligacija je, u stvari, skup viSe samostalnih pojedinaenih obligacija. One su samo prividno jedna obligacija. Svaki dio traLbine, odnosno prava postoji sam za se, ima svoju pravnu egzistenciju, svoju pravnu sudbinu. Tako svaki sapovjerilac ima pravo da traLi samo svoj dio traLbine, a svaki saduZnik je obavezan da ispuni samo svoj dio duga. Ako jedan saduZnik nije u mogucnosti da izvrSi svoju obavezu, povjerilac ne moLe taj njegov dio duga traLiti od drugih saduLnika.ta\ Isto tako, za povredu duZnie ke obaveze jednog saduZnika ne odgovaraju ostali . Zastarjelost teee posebno prema svakom saduZniku. Najposlije svaki odgovara za svoj dio duga, ali se mogu tuZiti jednom tuZbom svi saduZnici, a moLe i svaki ponaosob, odvojeno za njegov dio duga.

Kod mnoZine subjekata u jednoj obligaciji njihov medusobni odnos moLe biti i tako ureden da su svi saduLnici obavezni da izvrSe cijelu einidbu, i da su svi sapovjerioci ovla56eni da traLe izvrSenje cijele einidbe. I to bez obzira na to Sto je radnja obligacije djeljiva. To su solidarne obligacije (solidum=ivrsto, cijelo). Princip je: jedan za sve, svi zajednoga. Odnos solidarnosti moZe postojati na strani povjerilaca (aktivna solidarnost), kao i na strani duZnika (pasivna solidarnost), a moZe istovremeno i na obje strane. Svi povjerioci zajedno, kao i svaki sapovjerilac odvojeno mogu traLiti ispunjenje obligacije, cijele ili njenog dijela. Solidarna obligacij a je jedinstvena: postoji jedna obaveza i jedno potralivanje.tt) No, svaki od solidarnih povjerilaca ovla5ien je da trali izvrSenje einidbe, i to cijele, kako od svih saduZnika, tako i od svakog pojedinaeno. Ylole traZiti i ispunjenje samo jednog dijela duga. Mogu i svi sapovjerioci zajedno traliti izvrSenje einidbe i opet cijele ili nekog njenog dijela. Mogu traZiti od svih saduZnika zajedno ili od svakog pojedinaeno. Dakle, kod aktivne solidarnosti postoji jedno potraZivanje, a viSe ovlaS6enih lica - povjerilaca.

Isto tako kao Sto su svi povjerioci sapovjerioci, tako je i svaki duZnik saduZnik za cijeli dug. Izvr5enje einidbe u cijelosti ili samo nekog njenog dijela mobe se traZiti od svih zajedno, ili od svakog saduZnika ponaosob. Svaki duZnik moZe izvrSiti einidbu bilo kom povjeriocu i time se odnos razrjeSava. Kad ma koji od saduLnika ispuni obligaciju 'o)Isto, Milo5evid dr Ljubi5a, navedeno djelo, str. 281 '') O drugadijim mi5ljenjima vidjeti: Perovii dr Slobodan, navedeno djelo, str. 123-125.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

DI

u cijelosti, obligacija prestaje potpuno bez obzira na to kome je od sapovjerilaca izvrSena einidba (ZOO, elan 4l4). Ako potraZivanje iz solidarne obligacije ne izmirijedan saduZnik, izmirenje se moZe traliti od drugog ili od svih zajedno. Sve dok se einidba ne izvrSi potpuno, bez obzira na to koji je duZnik izvrSio, svaki sapovjerilac moie traLiti izvrSenje preostalog dijela od svih saduZnika zajedno, ili od svakog ponaosob, pa i od onoga koji je vee izvrSio dio einidbe. Nijedan saduZnik ne skida sa sebe obavezu time Sto izvrSi dio einidbe. Kod solidarne obligacije nema svog dijela, kao kod podijeljene. U tom je smisao pasivne solidarnosti: svi saduZnici duguju cio dug. Dok god postoji ma koji dio duga, za njega odgovaraju svi solidarni duZnici. Ipak, ,,od viSe solidarnih duZnika svaki mole dugovati s drugim rokom ispunjenja, pod drugim uvjetima i uop6,e s razlieitim odstupanjima" (ZOO, elan 414).

I u solidarnoj obligaciji postoji unutraSnji odnos, odnos izmedu solidarnih povjerilaca izmedu sebe, kao i odnos izmedu solidarnih duZnika. Kakav je taj njihov medusobni odnos, zavisi od njihovog sporazuma. Onaj koji ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traLi od ostalih saduZnika da mu naknadi svaki od njih onaj dio koji otpada na toga saduZnika (ZOO, elan 423). To je pravo regresa. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da traLi svoj dio traLbine od povjerioca kome je izvrSena cijela obligaciona radnja (ZOO, elan 434). To znati da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog saduZnika da izwSi cijelu einidbu, ali ne i da snosi cio teret. Teret, dug je raspodijeljen na sve duZnike prema dijelu koji na svakog od njih otpada po sporaznmlr, ili, po zakonu, ili po posljednoj volji ostavioca. Takode, ovlaSeenj e iz solidarne obligacije da traZi izvrSenje cijele einidbe pripada svakom solidarnom sapovjeriocu, ali mu ne pripada cijela korist. I korist, odnosno vrijednost einidbe se dijeli na sve sapovjerioce.

Vanjski ili spoljni odnos je ono Sto je karakteristiino za solidarne obligacije. Postoji jedinstvena traZbina i solidarni povjerioci su prema duZniku jedinstveni, jedna cjelina, kao Sto su takode i solidarni duZnici jedinstveni. Ako se izvr5i obligaciona radnja ma kome solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje. Smatra se da je izvr5ena svima zaledno i svakom posebno.

se ne pretpostavlja u gradanskom pravu. proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili Solidarnost mora iz zakona.tu) Po zakonu su npr. nasljednici solidarni duZnici Solidarna obligacija

ru)

Perovi6 dr Slobodan smatra da solidamost moZe nastati, pod odredenim uslovima, i

pre6utno odnosno posredno (navedeno djelo, str. 128).

5B

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

povjeriocima umrlog; mjenieni potpisnici su solidarni duZnici zakonitom imaocu mjenice. U privrednom pravu se solidarnost

obligacije pretpostavlja (ZOO, elan I l5).

5.3. Promjena subjekata obligacUe U pravnom odnosu uopilte, izuzev ako se radi o strogo lienom odnosu, strane koje u njemu ueestvuju mogu se mijenjati. To vaLi i za

obligacioni odnos, u kome predmet obligacije ima imovinsku vrijednost, jer se u naeelu moLe imovinom raspolagati. Mogu se, dakle, prava i obaveze iz obligacionog odnosa prenositi na druga lica. Razumije se, samo predmet obligacije ostaje isti. Ne mijenja se sadrlaj obligacije, nego se samo mijenjaju lienosti koje u nioj ueestvuju. Umjesto ranijeg povjerioca moLe u istoj obligaciji doci drugi i imati ista ovla5cenja, kao Sto moZe umjesto ranijeg duZnika do6i novi i preuzeti istu obavezu koju je dugovao raniji duZnik.

Ako se u istoj obligaciji mijenja povjerilac, to se naziva ustupanjem traZbine ili cesijom. Ako se subjekt mijenj a na pasivnoj strani, ako se, dakle, mijenja duZnik u istoj obligaciji, radi se o preuzimanju duga ili o prijemu, primanju duga (intercesija). Ustupanj e tralbine najeeSee biva na osnovu pravnog posla. Po pravilu,

do

ustupanja traLbine dolazi ugovorom. lzuzetno moLe doei i jednostranim pravnim poslom, kad npr. ostavilac za slu-aj smrti

ostavlja nekom svoje potraLivanje. Ugovorom stari povjerilac (cedent) prenosi svoju traZbinu na svoga saugovaraea - novog povjerioca (cesionara). DuZnik (cesua) ostaje isti, kao Sto i dug, einidba, ostaje isti. Ustupanje mole biti izvrSeno viSe puta: svaki povjerilac mole traZbinu cedirati na novog cesionara. Ustupanje traZbine ima svoj ekonomski razlog i svoj pravni osnov. Pravni osnov je neki pravni posao u eijem ispunjenju dolazi do ustupanj a. Taj osnovni pravni posao moLe biti razlieit. MoZe se nekom pokloniti svoje potraZivanje, ili dug vratiti ustupanjem svoga potraLivanja, moZe se platiti kupljena stvar cediranjem neke traZbine. YloLe se i sama tralbina prodati i time povjerilac prenosi svoje potraZivanje na novog povjerioca. Do cesij e moLe do6i i na osnovu sudske odluke, a moLe i na osnovu zakona.tz) To su rjedi slueajevi.

't) Milo5evii dr Ljubi5a smatra da se kod prelaska traZbine na osnovu zakona radi o isplati sa subragacijom, zakonska personalna subregacija, a ne zakonskoj cesiji (navedeno djelo, str. 294).

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

59

Predmet ustupanja mogu biti sve traZbine, osim onih eiji je prenos zakonom zabranjen, zatim koje su vezane za lienost povjerioca te traLbine eija se priroda protivi prenoSenju (ZOO, elan 436). MoZe se ustupiti cijela traLbina ili njen dio. Ako je traZbina ustupljena bez naknade, ako je poklonjena, cedent za nju ne odgovara novom povjeriocu. Ako je traZbina ustupljena uz naknadu, cedent odgovara i za njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) on odgovara samo ako je ugovorom o ustupanju predvideno. I tada odgovara samo do visine onoga Sto je primio od cesionara, zatim za kamate, troSkove oko ustupanja i troSkove postupka protiv duZnika (ZOO, elan 443). Za punovaZnost cesije ne traLi se pristanak duZnika (ZOO, elan 438). DuZniku je svejedno kome ee dugovanu einidbu izvrSiti. Zakon traLi da duZnik o ustupanju duga bude obavijeSten. Ali dotle dok ne bude obavijeSten, odnosno dok na ma koji naein ne sazna o promjeni, duZnik moZe smatrati cedenta, svog ranijeg povjerioca, za povjerioca i njemu izvrSiti einidbu. ZnaCi da njegova obaveza prema ranijem povjeriocu prestaje tek kad sazna za promjenu. Pri ustupanju potraZivanja poloLal duZnika se ne mole pogorSati. On duguje onoliko i onako, sa svim pravima i, razumije se i obavezama, kako je i koliko je dugovao i ranije do ustupanja tralbine. Neko ko nije bio subjekt u jednoj obligaciji moLe preuzeti dug iz te obligacije i na taj nae in postati subjekt u toj obligaciji umjesto dotadaSnjeg duZnika ili zajedno s njim. Qlavno je da obligacija ostaje kakva je i bila, da joj se sadrZaj ne mijenja. Dug se moZe preuzeti potpuno, tako da se duZnik potpuno oslobodi obaveze, a da u obavezu ulazi novi subjekt, preuzimalac duga (intercedent). To je preuzimanje duga u pravom smislu buduei da se mijenja subjekt obligacije na duZniekoj strani (privativna infercesija). lloLe se, medutim, preuzeti duZnieka obaveza i tako da ostane i stari duZnik ida pored njega dolazijoS novi. Na duZniekoj strani imamo u tom slueaju dva subjekta, te nema potpune promjene subjekata u obligaciji. Subjekti ostaju isti, ali se na dulniekoj strani pojavljuje joS jedan pored onog ranijeg (kumulativna intercesija).

Do preuzimanja duga moLe doci takode po sporaznmu, a mole i na osnovu zakona, Sto se rjede deSava. Dug preuzima novi duZnik ugovorom sa dotadaSnjim duZnikom. Potreban je i pristanak povjerioca, jer se radi o raspolaganju njegovim pravom (ZOO, clan 446). Nadalje, povjeriocu nUe svejedno ko mu je duZnik i valja ga pitati pristaje li na promjenu. Jer novi duZnik mole biti i nesiguran, pa da se tim dovede u pitanje potraZivanje povjerioca.

Obligaciono - pravni odnosi (abligacijaJ

60

Dug se moZe preuzeti i na osnovu ugovora izmedu povjerioca i novog duZnika. U tom slueaju, smatra se, ne bi trebalo traliti pristanak ranijeg duZnika, jer se ne radi o raspolaganju njegovim pravom, nego o njegovom rasterecenju. Tada se radi o pristupanju duga (ZOO, elan 451). Dugu moZe pristupiti, kao Sto je reeeno, novi duZnik, a da se obaveza ranijeg duZnika ne ugasi. Na duZniekoj su strani tada u obligaciji dva subjekta. ?otraLivanje je jedno, a obaveze se kumuliraju. Mijenja se, znaei, broj subjekata u obligaciji i sad ih ima tri: povjerilac i dva duZnika. Primjer zajedni-kog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi duZnika i pored ranijeg duZnika, koji se u ovom slueaj u naziva glavnim duZnikom, dolazi i jemac kao duZnik. Odgovornost novog duZnika moZe biti supsidijarna, i to je pravilo. To znaei da jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni duZnik. U pogledu odgovornosti jemac, dakle, dolazi ispod (sub) glavnog duZnika. Odgovornost moZe biti i solida(na, u kom slueaju i glavni duZnik i jemac odgovaraju solidarno. YloLe se vrSiti i preuzimanje ispunjenja ugovorom izmedu duZnika i treeeg lica. U tom slueaju trece lice ne preuzima dug, niti pak pristupa dugu, pa povjerilac nema nikakvo pravo prema njemu (ZOO, elan 453).

il 1

r{ASTANAK (rzvoru r PRESTANAK OBLIGACIONIH ODNOSA

. Izvori obligacrja L L Pojam izvora obligacija

Kao iostali gradansko - pravni odnosi, iobligacije nastaju usljed nekih dogadaja i okolnosti za koje pravna norma veLe njihov nastanak. Ti dogadaji, okolnosti i stanja nazvani su pravnim iinjenicama i pravnim stanjima. Pravne -injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije su izvori obligacua, osnovi nastajanja obligacrja. To su razlozi usljed kojih nastaju obligacije.

Sta 6e se smatrati izvorom obligacije, zavisi na prvom mjestu od pozitivnog pyava, zavisi od toga Sta gradanski zakonici pojedinih zemalja uzimaju za izvor obligacija, odnosno kako dijele obligacije. Uzimajuci gradanski zakonik kao najmjerodavniji osnov za odredivanje

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

6l

izvora obligacija, ti su izvori razlieiti. To je i glavni razlog Sto su u pravnoj nauci miSljenja o tome koji su izvori obligacija podijeljena.

I zakonici i pravni pisci navode kao izvor obligacija: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne Stetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora. Te ostale izvore navode kao ,,razlieite einjenice", izvore ,,sliene ugovorima i sliene deliktima (kvazi - ugovori i kvazi - delikti)", ,,neopravdano obogacenje", ,,prorrzrokovanje Stete", ,,pravne poslove uopSte" , ,,razne druge

postupke", ,,razna pravna stanja i razne pravne akte", ,,poslovodstvo bez ovla56enja", ,,upotreba stvari bez poslovodstva", ,,raspis nagrade", jednostrane izjave volje", ,,nezvano vrSenje tudjih poslova". U naSem izueavanju izvora obligacija sluZicemo se klasifikacijom koju prihvata i Zakon o obligacionim odnosima. I .2. Pojedine vrste izvora obligacije Prvi, najbogatiji i naj-e56i izvor obligacija su pravni poslovi uopSte, a posebno ugovori. Ugovori su izjave volje dvaju ili viSe lica kojima se ta lica sporazumijevaju upravo zato da medu njima nastane odredeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvr5i dogovorenu einidbu. O ugovorima, kao i o pravnim poslovima uopSte, bice viSe rijeei docnije. Drugi izvor obligacija su jednostrani gradansko - pravni poslovi. Njihova

je specifienost u tome da obligacija kao dvostrani pravni odnos nastaje izjavom volje samo jednog lica. I o njim a Ce kasnije biti viSe rijeei.

Treci izvor je prouzrokovanje Stete.rB) Qradanski delikt je izvor obligacije u tom smislu Sto za onoga ko protivpravnom radnjom nanese Stetu drugom nastaje obaveza da tu Stetu nadoknadi ukoliko ne dokale daje Steta nastala bez njegove krivice. Po pravilu, dakle, da bi nastala obligacij a, trebalo bi da je do Stete doSlo krivicom onoga

usljed e rje je radnje Steta nastala. Medutim, danas, kad su

se

privredne snage jako razvile, kad su tehnolo5ki procesi sve sloZeniji, a proizvodi sve kompliciraniji i kad je robni promet ogroman, dolazi do Steta i bez krivice neposrednog ueesnika u tom prometu i u tim odnosima. Pored toga, u mnogim odnosima je gotovo nemoguee, odnosno veoma teSko, utvrditi krivicu ueesnika za nastanak Stete. To su razlozi koji navode da moderno pravo u nekim slueajevima namece obavezu na naknadu Stete i kad krivica Stetnika ne postoji, odnosno nue utvrdena. Znaei da neke radnje, koje se ne bi mogle pripisati ueiniocu u krivicu, ipak dovode do nastajanja obligacije. Steta moZe biti prouzrokovana Stetnom radnjom licu sa kojim Stetnik l8t

Vidieti dlanove 154 - 209 ZOO.

62

Obligaciono - pravni odnosi fobligaciiaJ

ne stoji u pravnom odnosu. Tada se govori o gradansko-pravnoj deliktnoj odgovornosti. Steta se moZe nanijeti i ugovornom Partneru neizvrSenjem ili neurednim izvrSenjem ugovornih obaveza. To je ugovorna odgovornost. Ona i naknada Stete ce se posebno izueavati u partiji o ugovorima. eetvrti izvor obligacija je sticanje bez osnova. In) Naziva se i neopravdanim ili neosnovanim obogaCenjem. Sticanje bez osnova stvara obavezu da se vrati ono Sto je neosnovano primljeno. Kad neko nesto dobije ili uopSte primi i time poveia svoju imovinu, a nema za tO pravnog Osnova, dakle, neosnovano, kaLe se da se Obogatio bez

neoPravdano, nepravednO. Naime, je u imovinu drugog lica bez preSao jedan dio neeije imovine punovaanog pravnog osnova, premda na zakonit naein. Imovina se prenosi s jednog lica na drugo pravnim poslovima, npr. kupoprodajom, poklonom, zaimom, zakupom itd. Ako takvog pravnog posla nije bilo, a ipak je do5lo do povecanja imovine jednog lica i do imanjenja imovine drugog lica, onda je jasno da se to pravno lice obogatilo na raeun dugog, a da za to nije postojao pravni osnov. Ako je do toga do5lo na dozvoljen naiin, nije kradom, ni prevarom, niti kakvom drugom nedopuStenom radnjom i u tome nema delikta, govori se o sticanju bez osnova. Time nastaje obligacija iz osnova neopravdanog ili neosnovanog obogaeenja. OSnOVa, neOSnOVanO, beZ razlOga,

Obligacija se sastoji u tome da je onaj erja se imovina uveeala, obogae,eni, duLan vratiti, odnosno naknaditi drugoj strani, onoj eija se imovina umanjila, osiromaSenom, ono Sto je iz imovine drugog neosnovano preSlo u njegovu imovinu. Vrijednost toga Sto se vraea, odnosno vrijednost naknade moZe biti veea ili manj a, ali nikako ve6a od one za koliko se obogaeeni obogatio. Koliko ee vratiti, odnosno nadoknaditi obogaeeni, zavisi o kakvom se slueaju radi i koliko je pri tom obogaeenju savjesno postupao. Obligacija iz neosnovanog obogaeenja slien a je obligaciji na naknadu Stete, ali razlika postoji. Kod obaveze na naknadu Stete traZi se, Po pravilu, krivica Stetnika, kao i da je Steta prouzrokovana njegovom protivpravnom radnjom. Kod obligacij e iz neosnovanog obogacenja je obratno: ne mole biti protivpravne radnje, a nepaLnja utiee jedino na visinu naknade, odnosno povracaja. Za postojanje ove obligacije je dovoljno samo to da se jedno lice obogatilo na raeun drugog i da za to nije bilo pravnog osnova.

'') Vidjeti dlan 2l0ZOO.

64

Obtigaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ

izvr5iti. Niti povjeril ac mole traliti da mu duZnik uradi ne5to drugo, niti duZnik moi,e nametnuti povjeriocu da mu izvr5i drugu iinidbu, osim one na koju se bio obavezao. No, strane se o tome mogu uvijek sporazumjeti i izmijeniti i predmet obligacije i naein njenog izvrSenja.

je da obligaciju ispunjavaju

subjekti te obligacije: duZnik prima ispunjenje. YloZe, medutim, povjerilac izvrilavi einidbu, Ako obligaciju ispunjava drugi. i neko umjesto duZnika einidbu izvrSiti

pravilo

drugi sa znanjem duZnika, povjerilac

je

duLan primiti ispunjenje.

povjerilac je duLan primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima neki pravni interes da obaveza bude ispunjena. DuLanje primiti od takvog iica eak i kad se duZnik protivi tom ispunjenju, kao i kad duZnik i ne zna da neko tre6e lice ispunjava njegovu obavezu (ZOO, elan 296). I poslovno nesposoban duZnik moZe pravovaljano ispuniti obauezu, ako je obaveLa nesumnjiva i ako je dospjela, ako je doSlo vrijeme njenog ispunjenja (ZOO, elan 297). Razumije se, ako se radi o strogo litnoj obavezi, moLe ie ispuniti samo duZnik, zamjene nema (ZOO, elan 296).

Ispunjenje obligacije se mole izvrSiti ne samo povjeriocu nego i licu odredenom zakonom, sudskom odlukom, ugovorom ili treCem licu koje je za to ovlastio povjerilac. Povjerilac mole i naknadno odobriti ispunjenje treeem licu (ZOO, elan 505). DuZnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, taeno Prema njenom sadrZaju, onako kako je predvideno obligacijom. Obligacija je uledno ispunjena kad su subjekti svoje radnje izvrSili na naein, na mjestu i u vrijeme koji odgovaraju njenom sadrZaju. O tome. ce kisnije biti vi5e govora. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelimieno ima pra'uo zahtijevati da mu povjerilac izda o tome potvrdu , priznanicu (ZOO, elan 321).

2.3. NemoguCnost isPunienia ylo1e se desiti da nastanu takve okolnosti usljed kojih se obligacija ne moLe ispuniti. Kakve ce biti posljedice, zavisi prvenstveno od toga ima li duZnikove krivice u tome Sto je doSlo do nemogucnosti ispunjenja

obligacije. Ako ima, onda se obligacioni odnos ne gasi, nego se u stvaii mijenja predmet te obligacije. Umjesto one radnje na koju je duZnik bio obavezan, a -ije je izvrSenje postalo nemoguee njegovom krivicom, duZnik postaje obavezan da povjeriocu naknadi Stetu koja mu je time nastala.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

65

je zbog okolnosti za koje duZnik ne odgovara postalo nemoguce ispuniti obligaciju, onda obligacija prestaje. Tada nema ni obaveze na naknadu Stete, jer nema duZnikove odgovornosti, poSto nemoguenost ispunjenja obligacije nUe posljedica radnje duZnikove (ZOO, ilan 354). Do nemogucnosti ispunjenja doSlo je ili slueajno, ili usljed viSe sile, ili eak usljed krivice povjerioca, ili molda nekog treeeg fica za koje duZnik ne odgovara. Qlavno je da nije krivicom duZnika. DuZnik mora da dokaZe okolnosti koje iskljueuju njegovu odgovornost.

Ako

Kod prestanka obligacije usljed nemoguinosti ispunjenja treba razlikovati i to da li je predmet obligacije individualno odredena stvar ili je odredena generieno. Ako je stvar odredena po rodu, generiino, onda obligacija ne prestaje ni kad stvar propadne slueajno, jer je

i kad propadnu sve takve stvari usljed okolnosti za koje on ne odgovara,

mogu6,e dati drugu takvu stvar. Cak

koje duZnik ima, pa

i

obaveza ne prestaje. Ako je predmet obligacije individualno odredena stvar, pa ta stvar propadne bez krivice duZnikove, obligacija ee prestati. Ako je bilo krivice duZnikove, kao Sto je vei reeeno, obligacija se pretvara u obavezu duLnikovu da naknadi Stetu.

Ukoliko dode do toga da obavezu ne uzmogne ispuniti jedna strana bez svoje krivice, prestaje obaveza i druge strane. No, poSto je kod ovih obligacija naroeito mjerodavna volja stranaka, moLe se ugovarati i drukeij e, da npr. ostaje odgovornost duZnikova u svakom slueaju, te da njegova obaveza za ispunjenje cinidbe ne prestaje ni ako stvar propadne slueajno ili usljed viSe sile. Ako postane nemoguee ispuniti obavezu usljed krivice duZnika, umjesto ugovorene einidbe duZnik je obavezan na naknadu Stete.

2.4. Prestanak subjekta obligacrje Smrt subjekta obligacije u naeelu ne povla-i gaSenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike. Usljed smrti subjekta prest4je, medutim, obligacija kad je obaveza ili pravo vezano strogo za lienost subjekta obligacije (ZOO, elan 559). Takve obligaclje vezane za lienost subjekta mogu nastati sporazumom stranaka, ili radnja duZnikova moZe biti strogo li-ne prirode, Sto znaii da je mole samo on ispuniti (izrada slike, pla6anje alimentacUe). Vrlo rijetko to biva i na osnovu zakona. 2 .5 . Kom pe

nzacija (prebij anje)

je prebijanje duga za dug, usljed eega prestaju obje obligacije aui su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u medusobnom odnosu tako da je jedno lice duZnik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, drugo lice je povjerilac po Kompenzacija

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

66

prvoj, a duZnik po drugoj obligaciji, kompenzacijom prestaju obje obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacije ce potpuno prestati, dugovi se izravnavaju ako su jednaki, ako se, dakle, potraZuju jednake vrijednosti, ako su im isti iznosi. Ukoliko dugovi nisu jednaki, kompenzacijom prestaje manji dug, povjerilac sa manjim potralivanjem je izmiren, a veci dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Znaei da obligacija sa veeim dugom ne prestaje potpuno, nego se iznos potraLivanja smanjuje i duZnik duguje razliku izmedu ranijeg iznosa i iznosa koji je prebijen. Kompen zacija je zna-ajan instrumenat u privredi i vrlo podesno sredstvo za likvidiranje obaveza, jer se izbjegava placanje u gotovu. Do kompenzacije moLe doei voljom oba subjekta obligacije, a moLe i jednostranim zahtjevom jqdnog subjekta (ZOO, elan 337). Subjekti obligacije mogu se sporazumjeti da svoja medusobna potralivanja i dugove prebiju i ugovoriti uslove kako ee to ueiniti i Sta ee biti sa eventualnom razlikom. Osnov kompenzacije moLe biti i prinudni propis. Kompen zacija se mole ostvariti i zahtjevom jednog subjekta obligacije i najeesee i dolazi do kompenzacije jednostranom izjavom subjekta. Za ovu jednostranu kompenzaciju zakon (ZOO, elan 336) postavlja sljedece uslove:

a) da postoje dvrje obligacije izmedu dva ista lica. TraZbine treba

da

su uzajamne, da lica stoje u dvostrukom obligacionom odnosu, i to tako da je svako od njih poujertlac po jednoi, a duZnik po drugoj obligaciji; b) trazbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koie su predmet obligacije budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju noveane trazbine, ali se mogu prebijati isve traZbine eiii su predmet generiene, zamjenljive stvari, stvari istog roda (cigla za ciglu, p1enica za psenicu). IJ ovom drugom slueaju dolazi teZe do kompenzacije, jer se uzima u obzir ne samo vrsta stvart nego i njihov kvalitet; c) obje traibine treba da su dospjele, da je doslo vrtjeme kad treba i jednu i drugu izvrSiti, Mogle su tra'Zbine da dospiju i u razno vrtjeme, ali je vaZno da obje budu dospjele u easu kad se tra'Zi kompenzacija;

d) traibine treba da su likvidne. To znaei da su eisb, da se u slueaju

spora mogu lako i brzo dokazati. Razumije se da trazbine treba da budu takve da se u slueaju spora moZe duZnik tuZiti (da su utuZive, da nijedna nije npr. prirodna obligacija) i da se pred sudom mogu obje jed nako lako dokazati .

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

67

Kontokorent neki pisci smatraju vrstom kompen zacije, drugi ga smatraju vrstom novacije, treci ugovorom posebne vrste itd. O-igledno je da je njegova pravna priroda sporna. Posao se sastoji u tome da stranke ugovore da ce svaka od njih medusobna potraLivanja unositi u jedan jedinstven raeun (kontokorent, tekuei raeun) i da ee s vremena na vrijeme, za ugovoreni period, taj raeun, svaka svoj, zakljueiti i potralivanje prebiti, a saldo ce isplatiti ona strana eiji dug bude veei. Ylole se ugovarati i tako da se razlika (saldo) ne isplaCuje, nego da se prenosi na novi kontokorent. Za kontokorent je vaZno s pravnog stanoviSta da je to jedinstven raeun, da pojedine stavke ne postoje samostalno, nego su dio kontokorenta. Stoga nijedna stranka ne mole raspolagati sa traLbinom koja je unesena u kontokorent; n€ moleje npr. ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne moLeje utuZiti itd.

2,6, Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sporazumom subjekata se gasi postojeea obligacua, a umjesto nje nastaje nova (ZOO, elan 348). Novacija se ubraja u naeine prestanka obligacije, jer stvarno postojeca obligacija prestaje i

duZnik se oslobada stare obaveze, a povjerilac viSe ne moZe zahtijevati ispunjenje te obligacije. Ali upravo tim prestankom stare obligacije simultano se zasniva nova u kojoj su subjekti isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Stoga je bilo pravnih teoretieara koji

novaciju nisu smatrali naeinom prestanka obligacije, nego da se njom samo preinaeuje stara, mijenja se sadrZaj obligacije.

Da bi doSlo do prenova obligacije, treba da su ispunjeni sljede6i uslovi:

a) da su stranke htjele da umjesto postojece nastane nova obligacija. Stranke treba da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istovremeno umjesto nje nastane nova, Prenov se ne pretpostavlja (ZOO, elan 349), Namjera se ne mora izraziti izrteno, moZe i preCutno, ali valja da se jasno zna da se Zeli prenov, da se umjesto jedne obaveze preuzima druga; b) stara obligacija morala je biti punovaina, 1to je sasvim razumljivo, stara obligacija nie bila pravno valjana, onda ne moZe umjesto nje nastati nova punovaZna; c) stara i nova obligacija moraju se razlikovati u neeem bitnom, u predmetu ili u pravnom osnovu (ZOO, elan 348). Ako se subjekti sporazumiu da se u njihovom obligacionom odnosu izmijeni samo neka manje va'Zna okolnost. neki sporedan elemenat, onda to nije novacija. Novacija postoji kad se izmijeni pravni osnov postojeCe

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

6B

obligacije u kojoj ost4ju isti subjekti i isti predmet. Npr. prodavac se sporazumije sa kupcom da mu prodatu stvar ne pred4je, nego da je on, prodavac, zadrZi u zakupu. Prodavac Ce biti duZan da istom kupcu da istu stvar kad za to dode vrtjeme, ali ne viSe po osnovu prod4je, nego po osnovu zakupa. Novacija postoji i kad se promijeni predmet obligacUe, kad strane ugovore da po istom pravnom osnovu duZnik bude duZan da preda poujertocu drugu stvar, odnosno da izvrSi neku radnju, ili da umjesto ugovorene radnje izvrSi drugu, ili da umjesto toga preda neku stvar. Na primjer, kupac i prodavac se pogode da za istu cijenu prodavac preda kupcu umjesto prodatog ormara pisaci sto; ili da majstor umjesto postavljanja ploeica, *to je bilo ugovoreno ranije, uvede eleWrienu struju u kucu. Promjena subjekata obligacije nije novacija. Promjenom subjekata niti se ugasila postojeca obligacija, niti je nastala nova. 2,7 , Ostali naeini prestanka obligacila

Pored ovih navedenih naeina prestanka, obligacija moLe prestati i oproStajem duga, sjedinjavanjem potraLivanja i duga, protekom vremena, poravnanjem i silom zakona.

a)

je otpuStanje duga, oprost duga. Obligacija je pravni odnos izmedu zainteresovanih lica koji je nastao, po pravilu, njihovom voljom, a u kome je jedna strana ovlaSCena da neSto traZi, a druga duZna da to izvrSi. Jasno je da onaj ko ima ovlasCenja moZe da ga se odrekne, jer u tome i jest smisao opraStanja. To je odricanje od prava potrazivanja, to je u stvari poklon onoga 1to je duZnik dugovao. Stoga se na oprast4j duga i Prvi od ovih naeina

primjenjuju pravila o poklonu. Ovo znaei na prvom mjestu da duZnik nue duZan prthvatiti poklon, pa ni oprost duga. Prema tome

za prastanje duga potreban je pristanak duZnika (ZOO, elan 344). OtpuStanje dugaje u stvart ugovor o poklonu. Ako ipak hoCe da se odrekne svog potra'Zivanja, a duZnik ne prihvata oprost, poujertlac moZe dugovani predmet poloZiti kod suda. Tim polaganjem (deponovanjem kod suda) duZnik se rjeSava obaveze iz te obligacije, oslobadja se duga i obligacija prestqje. Poujerilac se moZe odreCi potrazivanja i zbog toga 9to mu je duZni izvrSio neku drugu einidbu, a ne onu kojaje bila predmet obligacije. To bi bio oprost duga za naknadu, Naknada ne mora biti onolika kolika je bila vrijednost einidbe iz obligacie.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

69

Dug se moZe oprostiti i djelimieno, a ne samo u ciielosti. Prema tome i obligacija se gasi samo u dijelu, koliko je dug oproSten. Za oprost duga zakon ne predvida naroeitu formu.

b) Obligacija se gasi i u due4ju kad se kod istog lica sjedine tra'Zbina i dug, kad se u istoj lienosti nadu svojstva poujerioca iduZnika. To sjedinjavanje traZbine i duga naziva se konfuzijom (ZOO, e lan 353). Pojednostavljeno, konfuzija predstavlja situaciju u kojoj se ne zna ko je poujertlac, a ko duZnik. Isto lice se pojavliuie u istoi obligaciji i u svojstvu poujerioca i u svojstvu duZnika. Neko sam sebi duguje. PoSto niko ne moie sam sebi dugovati i ier u obligaciji mor4ju biti n4jmanje dvije strane i dva lica, konfuziiom obligacija prest4je jer nema osnovnih elemenata za nieno postojanje.

Objedinjenjem trazbine i duga u istoj lienosti ne mogu biti povrijedena prava trecih lica iz te obligacUe. Stoga solidarna obligacija u slue4ju konfuzije prestaje samo za onog duZnika na koga je preSla traZbina, u kome su se siedinili duZnik i

poujertlac,

a prema ostalim solidarnim pouieriocima i

duZnicima ne prest4je.

c) Ima nekih obligacionih odnosa koji su odredeni da duZe tr4ju i u kojima se obaveza duZnika sastoji u nizu radnii, koie se ponavliqiu po pravilu u jednakim vremenskim razmacima. Takvo ie npr. mjeseeno placanje zakupnine, naroeito stanartne i sl.

Za takve obligacije moZe biti unaprijed ugovoreno vriieme dokle Ce tr4jati, a nekad to vrijeme moZe biti odredeno i zakonom. npr.placanje alimentacije do punolietstva. Ako vrijeme trajanja takvih obligacija

nie

odredeno, one prest4iu

otkazom. Otkaz je izjava volje iedne strane koiom u odredenom easu prest4je obligacioni odnos. Pravo otkaza moZe biti ugovoreno za obje strane. a moZe i samo za iednu, Takode moZe biti predvideno i u kom vremenu ce prestati obligacija poslije davanja otkaza. I to je pravilo, Izuzetno za neke obligacije je t4j rok odreden zakonom ili obie4iem.

d) Dalji naein prestanka obligacije jeste poravnanje ili nagodba. Jedni ga smatraju posebnom vrstom pravnog posla, pa prema tome i posebnim naeinom prestanka obligacile. Drugt ga smatr4iu vrstom novacije. Poravnanjem se raSei1cav4ju pravni odnosi medu strankama, utvrduje se u eemu se sastoie obaveze duZnika, a u eemu

70

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ prava poujerioeeva. Posto su ta prava i obaveze bili sporni ili sumnjivi, stranke nisu bile sigurne, pa ni saglasne u pogledu sadrZine obligacije, osporavale su jedna drugoj u nekom po@edu ovlascenja, odnosno obaveze. Prema tome, poravnanje je ugovor izmedu subjekata jedne postojeCe obligacije, kojim oni svoja nejasna i osporavana potra'Zivanja i dugovanja iz te obligacije likvidir4ju i utvrdjuju Sta ost4je da jedna drugoj ueine, Sta ko duguje, Sta potrazuje. Do poravnanja dolazi uz4jamnim popuStanjem obiju strana jedne obligacije (ZOO, ehn l O89). PoSto je to ugovor, na poravnanje se odnose pravila koji se odnose na pravne poslove uopste.

svi propisi i

Pravno dejstvo poravnanja je, dakle, u tome *to se prvobitna obligacija ne gasi, nego joj se mijenja sadrZina. U stvart, nejasna sadrZina poravnanjem postaje jasna, zna se u eemu su ovlasCenja i u eemu obaveze subjekata obligacije. Oni koji poravnanje uzim4ju kao vrstu novacije smatraju da se poravnanjem mijenja pravni osnov obligacije, jer nast4je nova obligacija, koja se zasniva na sporazumu (poravnanju) istih subjekata. Nas Zakon o obligacionim odnosima poravnanje smatra ugovornim odnosom (ZOO, ehn lO89).

Do poravnanja moZe doCi i u parnici pred sudom. Kada dvije strane iz istog ili iz viSe obligacionih odnosa imaju medusobna potrazivanja i dugovanja i kad zbog nejasnih, nesigurnih, sumnjivih i uopste spornih potrazivanja i dugovanja dode do parnice pred sudom, strane se mogu poravnati, odrediti 1ta su i kolike su obaveze i prava svake od njih. 1ud prihvata to poravnanje i potvrduje ga. Poravnanje sklopljeno pred sudom naziva se sudskim poravnanjem i ima pravnu snagu sudske odluke. e) Iz razliiitih razloga moZe se donijeti zakon kojim se poni*tavaju ili ukidaju i uopste gase neki obligacioni odnosi. To je nerijetko slue4j u revolucijama i polifiekim, socijalnim, pa i ekonomskim reformama. O zastarjelosti kao naiinu prestanka obligacionih odnosa govort se u partiji o utic4ju vremena na pravne odnose.

Pojam i izvori poslovnog prava

GIAVA PKVA

I 1

Pojam poslovnog prava

TERMINOLOOIJA I ISTORIJAT . Terminologija

Uporedno posmatrano,,,poslovno Pravo" (,,Business Law") je sinonim za ,,trgovaeko" ili ,,trgovinsko" Pravo (,,Handelsrecht", ,,droit de Cgmmerce", ,,dirittO CommerCiale"), kao pOsebnu granu juridiekOg

sistema koja se bavi prvenstveno privatnopravnim odnosima u profesionalnom privrednom poslovanju. Upravo zbog toga termin ,,poslovno pravo" odgovara pojmu ,,privredno Pravo", koji se do sada kod nas najviSe koristio. lzaz Business Law potiee iz anglosaksonske pravne tradicije. Ra5iren je naroeito u USA. Od poeetka tranziciie bosansko-hercegovaekog druStva sve se viSe upotrebljava i kod nas. Prihvatamo termin ,,poslovno Pravo" smatrajuci da za tO trenutnO

postoje

i dobri teorijski razlozi. Najprije, od upotrebe naziva

,,privredno pravo" treba odustati jer On nUe uobieajen u porecima zasnovanim na trZiSnoj ekonomiji. Dalje, druStvena svojina, kao osnova na kojoj je privredno pravo izgradivano oko pet decenija, viSe ne postoji.

je teSko uklopiti u postojeci koncept ove grane. S druge strane, nisu stvorene sve pretpostavke za usvajanje inaee prihvatljivog i poZeljnog termina Napokon, stvorena su brojna nova rjeSenja koja

72

Pojam poslovnog prava

,,trgovaeko pravo". Medu najvaZnijim smatramo: nastanak obuhvatne drZavne svojine, zadrLavanje kategorije ,,preduzeee" umjesto ,,trgovac", veoma usko definisanje pojma ,,trgovac" i u onim propisima u kojim se on pojavljuje i jo5 uvijek veliko prisustvo imperativnih propisa u ovoj oblasti.

2. Istorijski razvoj Istorijat poslovnog (trgovaekog) prava nije dovoljno izueen. Osnovni razlog za to leLi u postepenom razvijanlu instituta poslovnog prava u krilu gradanskopravnih disciplina. Sve do pojave razvijenog Lex Mercatoria u srednjem vijeku, oni predstavljaju izmjene idopune postojecih rjeSenja, a ne poseban i cjelovit sistem. Bez obzira na to, ekonomska analiza regulative iz ove oblasti dozvoljava da se postupan razvoj poslovnog prava posmatra kroz sve tri velike etape istorije -ovje-anstva. U staroj eri jedan od prvih, ali i najznaeajnijih spomenika potiee iz asirskog prava. To je Hamurabijev zakonik (1958 - 1916 p.n.e.). U svoja 282 elana on reguliSe niz poslova tipie nih za trgovinu i poslovanje u privredi uopSte: kupoprodaja, zajam sa kamatom, komision, prevoz vodenim putevima, uskladiStenje i gradenje. Od VI vijeka p.n.e. privrednu i kulturnu supremaciju u bazenu Sredozemlja preuzimaju Crci. Neposredni izvori ukazuju na njihov doprinos u oblasti pomorskog prava (phoenus nauticum - pomorski zajam sa elementima podjele rizika i dobiti kroz pravila o plaianju i o visini kamatne stope; Lex Rhodia de iactu - pravila o podjeli Stete prilikom havarija) i bankarskih poslova, ukljueujuci i preteie dana5njih mjenica (singraphe i hirographe - svojom ili tudom rukom napisane apstraktne isprave o dugu). Rimsko pravo i u ovom domenu zauzima posebno mjesto. Uz ius civile - pravo gradana Rima, ono od 242. p.n.e. djelatno56u posebnog, pereginskog pretora razvija joS jedan sistem normi - ius gentium. Njime se ureduju odnosi izmedu gradana Rima i stranaca, te izmedu samih stranaca. Za nas su znaeajne tri karakteristike ,,ius gentium":

ono je pravo slobodnih ljudi koji djeluju u prometu na trZiStu; ekonomska i socijalna logika ukazuju na to da su ti slobodni ljudi

trgovci razlieitih nacionalnosti; ovaj sistem normi ima internacionalni karakter. Sintezu ukupnog razvoja Rimskog prava u periodu duZem od jednog milenija predstavlja Corpus Iuris Civilis, Justinijanova kodifikacija iz 529. godine nove ere. Zahvalluju6i dobrom dijelu i ovom zakoniku, Rimsko pravo je bitno uticalo na razvoj pravne misli u srednjem vijeku.

Pojam poslovnog prava

73

U feudalizumu razvoj poslovnog (trgovaekog) prava kao samostalnog sistema poeinje u X vijeku, onda kada prestaje faza stagnacije. Nosioci novih tendencija su gradovi-drLave i slobodni gradovi najprije u ltaliji, a potom i u zapadnim dijelovima Evrope. ?ravna renesansa poeinje otkrivanjem Digesta, jednog dijela Justinijanove kodifikacUe, u Xl vijeku, nastavlja se razvojem trgovinskih obieaja, a kruniSe usvajanjem racionalne rimske pravne tehnike i novih obi-ajnih pravila u statute gradova i trgovaekih cehova. Znaeajno je da je ovo pravo u velikoj mjeri bilo sadrZinski izjednaeeno, dakle internacionalizovano. Paralelno sa razvojem materijalnog prava stvaraju se i nove institucije. Za nas su najinteresantnije one koje unutar cehova trgovaca vode spiskove elanova, te pojava gradskih javnih biljeZnika (notara). Lex Mercatoria je bilo formirano. Njegov uticaj se osjetio i na nivou drZavne regulative, onda kada je centralna vlast poeela da se bavi ovim pitanjima. Medu najvalnije akte ove vrste spadaju Ordonansa (uredba) francuskog kralja Luja XIV o suvozemnoj trgovini iz 1673. godine i njegova Ordonansa o pomorskoj trgovini iz 1681 . godine. BurZoaske revolucije oznaeavaju kraj feudalne pravne rascjepkanosti i poeetak nove civilizacijske ere. Sa legislativnog stanoviSta, ona se karakteriSe pojavom velikih kodifikacija najprije gradanskog, a potom i trgovaekog, odnosno poslovnog prava. Francuska 1804. godine donosi Qradanski zakonik (Code civil), a lBO7. godine i Trgovinski zakonik (Code de commerce). Od tada se val kodifikacija Siri najprije Evropom, a pod njenim uticajem i svijetom. Makar i u ogranieenoj mjeri, ovaj talas je zahvatio i anglosaksonske zemlje. Navedeni akti velikim dijelom koriste gradu gradskih i cehovskih statuta. Nove potrebe faze finansijskog kapitalizma zahtijevaju i nova rjeSenja. Prelomni trenutak u njihovom stvaranj u predstavlja njema-ki Trgovinski zakonik (Handelsgesetzbuch) onako kako je revidiran 1897. godine.

Za kodifikacije XIX vijeka karakteristiean je dualistieki

pristup gradanski i trgovinski odnosi se reguliSu odvojeno. Pri tome trgovaeko (poslovno) pravo predstavlja sistem izuzetaka od rjeSenja gradanskih zakonika koja nisu mogla da zadovolje potrebe savremenog poslovanja. U XX v[jeku trend se donekle mijenja. Veliki autohtoni zakonici ili zakoni se vraeaju na monistieku koncepciju. Bez obzira na karakter stranaka i na obiljezja imovinskog odnosa, rjeSenje je u principu isto. lzuzeci koje namei,e profesionalni promet daju se odmah uz osnovno pravilo. Razumljivo je da jedinstvena regulativa profesio nalni h i neprofesi onal n i h odnos a zahtijeva veli ko uj ed naeavanj e pravnih pravila. Ono se vrSi pod utic4jem savremenijih pojava, dakle prema zahtjevima poslovnog, a ne gradanskog prometa. Navedeni proces poznat je pod izrazom komercij alizacija gradanskog prava. U

Pojam poslovnog prava

74

grupu zakona koje karakterise monistieki pristup spadaju ltalijanski gradanski zakonik (Codice civile) iz 1942. godine (revidiran tekst), Svajcarski Zakonik o obligacij ama iz I 9l I . godine i naS Zakon o obligacionim odnosimaiz 1978. godine, usvojen u pravni sistem Bosne i Hercegovine 1992. godine.

Razvoj poslovnog prava u Bosni i Hercegovini bitno je obiljeZen raspadom SFRJ, djelimie nim preuzimanjem propisa koji su vaLili unutar bivSe Jugoslavue, ratnim zakonodavstvom i postepenim formiranjem ustavnog uredjenja. Buduei da se najveiim dijelom ovi akti joS zadrZavaju u sferi pozitivnog prava, njihovo istorijsko izlaganje bi bilo preuranjeno.

II rnnomnr r METID PosLovNoG PRAVA 1

, Predmet poslovnog prava

Poslovno pravo prvenstveno reguliSe odnose ekonomskog prometa u koje subjekti stupaju ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno, a ne povremeno i nestrueno. Zbog izlolenog karaktera odnosa i naeina djelovanja subjekata u njima, kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se sve vrste subjekata. Ovakav stav nesumnjivo potvrduje elan 25. Zakona o obligacionim odnosima,') koli ugovore u privredi definiSe kao ugovore ,,Sto ih preduzeea i druga pravna lica koja obav[jaju privrednu djelatnost te imaoci radnji i drugi pojedinci koji u obliku registriranog zanimanja obavljaju neku privrednu djelatnost sklapaju medu sobom u obavljanju djelatnosti koje eine predmete njihova poslovanja ili su uvezi s tim djelatnostima". Predmet trgovinskog prava u burZoaskim zemljama i poslovnog prava kod nas u najSirem smislu jesu svi odnosi koji se tieu trgovine u pravnom smislu te rijeei, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privredivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se moZe definisati kao ,,skup propisa koji se tieu trgovine" ,2) a poslovno pravo kao skup normi koje ureduju odnose r)

SluZbeni list SFRJ, br.29ll97 8, preuzet u pravni sistem RBiH, Sl.list RBiH, broj 2192.

rlsultanovi(. Aziz: "Osnovi privrednog pravai pravni poslovi u privredi", Svjetlost, Sarajevo 1969. str. 9.

Pojam poslovnog prava

ID

u privrednom poslovanju. SuZavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvr5eno je najprije zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinacije. Prema drugom kriteriju suZavanj a znaeenja pojma poslovno pravo, u njega spadaju samo oni privatno-pravni odnosi koji potieu iz dinamike robno-noveanih odnosa. Potrebe privredne i pravne prakse ipak ne dozvoljavaju ogranieavanje privrednog prava samo na odnose razmjene. Taj stav je doSao do izraZaja i u teoriji.s) Predmet poslovnog prava je, dakle, sloZena kategorija. On obuhvata status odnosa privrednih subjekata, odnose industrijske svojine, dio pravila koja reguliSu odnos privrednih subjekata i drLave, obligacione odnose - naroeito u dijelu koji reguli5e ugovore robnog i noveanog prometa, mjenieno i eekovno pravo i pravila konkurentskog djelovanj a na trZi5tu.

2. Metod poslovnog prava 2.1 . Pojam

i osobine metoda poslovnog prava

Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. Citava oblast poslovnog prava se, za razliku od domena gradanskog prava, odlikuje

velikim dinamizmom. Isti privredni, odnosno pravni posao

se

zakljueuje u velikom broju slueajeva i velikom brzinom. Usljed toga eesto dolazi do tipiziranja elemenata ugovora i Sabloniziranja tehnike njegovog sklapanja. Pored toga, razvijanje privrede zahtijeva da se veoma brzo iznalaze nove i pogodne pravne forme. Zbog ovog dinamizma izbog toga Sto se privredni poslovi obavljaju u vidu zanimanja, tj. stalno i radi sticanja dobiti, struenost je osobina koja se pretpostavlja kod svakog ueesnika u trgovinskom prometu ili drugim privrednim djelatnostima. Lice koje ne udovolji zahtjevu strucnosti cini to na svoju Stetu. Javno povjerenje u promet zahtijeva da se odbace svi obziri kojimaje podloLno gradansko pravo.

Brzina prometa, trajno bavljenje privrednim poslovima i velika vrijednost angaZovanih sredstava ueinili su od kredita bitan elemenat poslovanja. Kao dokaze dovoljno je navesti rasprostranjenost prodaje na kredit i eestu upotrebu mjenice. Naprotiv, u sporadienoj razmjeni izmedu pojedinaca krediti se pojavljuju izuzetno, a i tada nose r)Barto5 dr Milan: "Razvoj privrednog prava FRNJ", Medjunarodna politika, 131/1955, str. 13.

Pojam poslovnog prava

76

obiljeZje lie nog odnosa izmedu stranaka: povjerenje, prijateljstvo, moralne obaveze itd.

Napokon, zbog vaZnosti privrednog poslovanja svako druStvo je posebno zainteresirano za nesmetano odvijanje prometa. Otuda je i drLavna intervencija mnogo eeSca u domenu privrednog nego u oblasti gradanskog prava. IshodiSna taeka metoda poslovnog prava je gradansko-pravni metod. Specifi-nosti metoda privrednog prava potieu iz dejstva izloLenih elemenata i ogledaju se uglavnom na eetiri polja. To su: izgled zajednickih osnovnih principa metoda gradanskog i privrednog prava, izvori prava, pojedina materijalno-pravna tehnieka rjeSenja i postupak za ostvarenje prava. ZadrZacemo se na svakom od njih.

2.2. Transformacija osnovnih osobina metoda gradanskog prava

od pet osnovnih zajedni-kih principa metoda gradanskog i poslovnog prava u domenu trgovinskog, odnosno privrednog prometa, ima specifiean izgled.

Svaki

Jednakost stranaka u odnosu i ravnopravnost njihovih volja ne smiju se nipoSto shvatiti doslovno. Njih je potrebno razumjeti kao uslovne i

veoma elastiene standarde. Tako je postojanje subjekata u monopolnom ili oligopolnom poloZaju einjenica koju pravo priznaje. Poredak jedino ne dozvoljava zloupotrebu tog poloLaja i zbog toga je razvio eihvu jednu granu: pravo konkurencije koje obuhvata i antimonopolistieke norme. S druge strane, subjekti koji vr5e jednu sluZbu u privredi mogu silom zakona biti stavljeni u neravnopravan poloZaj. Klasiean primjer zatoje u Zeljeznica.

Princip slobodne inicijative stranaka i autonomije njihovih volja i ovdje, kao i u gradanskom pravu, vaLi samo u okviru objektivnog prava i morala. No, njegova ograni-enja u privrednom pravu su specifiena. Npr., preduzeea javnih sluZbi su obavezna da zakljuie ugovor sa svakim traZiocem usluga pod istim uslovima; trgovinske organizacije za promet na malo moraju prodavati robu svakom potroSaeu po istaknutim cijenama, a akt o osnivanju ili statut preduzeca mogu ogranieiti pravnu ili poslovnu sposobnost subjekta u pogledu vrste i obima budueih ugovora.

Dalje, sankcija imovinske prirode jeste bitno obiljeZje privrednog prava, ali se pored nje pojavljuju neimovinske sankcije vanugovornog karaktera. One se vrSe bilo stihijski, usljed formiranja loSe poslovne

Pojam poslovnog prava

77

reputacije, bilo preko privrednih udruZenja - objavljivanjem odluka sudova easti privrednih komora ili zabranom ueeSea na sajmovima, bilo preko drzavnih organa npr. objavljivanje sudskih presuda. Prometljivost prava vec zbog samog znaeenja pojma trgovine i pojma privrede mora ostati bitna osobina metoda poslovnog prava. No, i ona trpi specifiena ograni-enja.

Napokon, i preteZnost dispozitivnih normi u poslovnom pravu sve je spornija. Status subjekata i niz veoma vaLnih ugovora (o prevozu Zeljeznicom, osiguranju, o investicionoj izgradnji, o pojedinim kupoprodajama itd) regulisani su imperativnim normama. Ako bi se u obzir uzele i de facto obavezne norme - opSti uslovi poslovanja niza privrednih subjekata koji ih namei,u snagom svog pololaja na trZi5tu vrijednost i stvarni izgled ovog principa moLda bi zahtijevali da on bude postavljen kao izuzetak, a ne pravilo.

lz dosadaSnjih razmatranja pojedinih osnovnih principa metoda poslovnog prava jasno se vidi da je javnopravni metod, metod subordinacije ili naredivanja, duboko prodro u poslovno pravo. On nije vi5e pomocnik koji se izuzetno srei,e, nego ravnopravan partner u pravnom uredivanju privrednog Zivota. 2.5. Izvori prava

u kojoj se ogleda specifienost metoda poslovnog prava su njeni izvori. Budu6i da se poslovno pravo razvija iz gradanskog prava, propisi koji reguliSu oblast privrede ne moraju da budu sveobuhvatni. Njihova je svrha da pravno urede pitanja eUa rjeSenja u gradanskom pravu ne odgovaraju potrebama privrede, ili pitanja koja u gradanskom pravu uopSte nisu rijeSena. Uprkos tome, treba stalno imati na umu da ovi propisi stvaraju posebno pravo. Posljedica pojave specifienih propisa je i velika primjena trgovaekih termina i drugih struenih izraza. Druga znaeajna oblast

Od ostalih izvora prava pri razmatranju o metodu posebno treba

spomenuti obieaje. Zbog njegovog progresivnog karaktera i velikog znaeaja u praksi, koji su rezultirali objektivnom teorijom o vaLeniu ovih normi, obieaj ima daleko veeu ulogu nego u gradanskom pravu. 2 .4 . Poseb

na materijal no-pravna rjeSenj a

Karakteristike privrednih odnosa prouzrokovale su veliki broj odstupanja u rjeSenjima poslovnog ugovornog prava u odnosu na gradansko - pravne ugovore. U domenu zaklju-ivanja ugovora

Pojam poslovnog prava

78

najvalniji su: pojava formularnih ugovora i opStih uslova poslovanja, afirmacija naeela formalnosti, po kome se ugovor smatra zakljueenim tek kada je sporazum stranaka postignut u odredjenom, naj-eSee pisanom obliku, i moguenost zaklju-ivanja ugovora o uslugama u privredi cutanjem (zastupni5tvo, komision, Spedicija i posredovanje naroeito). Pri izvrSavanju ugovora zahtijeva se viSe paLnje nego u gradanskom pravu, a u skladu s tim i odgovornost za neizvr5enje je stroZije postavljena. Postoje slueajevi objektivne odgovornosti - one koja se ne zasniva na krivici. Izgubljena dobit uvijek se nadoknaduje, a poloZaj povjerioca je olakSan u oblasti dokazivanja. ?otraLivanja iz ugovora takode su jaee obezbijedena, a isti instituti ponekad (zaloga, pridrlaj) daju veia prava povjeriocu nego u gradanskom Pravu. Poslovanje uz naknadu se uvijek pretpostavlja.

2.5. Postupak ostvarivania prava Metod poslovnog prava ispoljava znatne osobenosti u domenu postupka za realizaciju subjektivnih prava. Sporove ove grane eesto sude posebni trgovae ki ili privredni sudovi. Postupak pred njima odlikuje se sumarno56u, kratko6om i saZetoSC,u. Tome nuZno doprinose pojednostavljena pravila dokazivanja. Pa ni ovo se uvijek nUe smatralo dovoljnim. Razvili su se posebni sudovi privrednika arbitrale. NaSe pravo dozvoljava da se one odrede kao instance za rjesavanje poslovnih sporova sa elementom inostranosti.

GIAvA Izvori poslovnog prava

DRUGA

I 1

PRzPISI , Ustav

Kao izvor poslovnog prava ustav funkcioniSe u onoj mjeri u kojoj druStveno i ekonomsko uredenje jesu predmet ustavnog regulisanja. Istorijat ustavnosti to potvrduje. DanaSnje stanje u Bosni i Hercegovini takode.

Ustav Bosne i Hercegovine, sadrlan u Aneksu 4 OpSteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine (Sl. novine BiH, | 194) polaze od svojine kao prirodnog ljudskog prava. Zbog toga od svih odredaba relevantnih za uredivanje imovinskih odnosa oni sadrie samo one od pojedine zakonodavne nadleZnosti. A to znaei da se ustavi neee pojavljivati kao neposredni izvori poslovnog prava. Ustavna naeela funkcionisaie u ovom svojstvu posredstvom zakona.

2. Zakoni Zakoni

su

najvaZniji izvor poslovnog prava. Zbog opStosti

i

jedoobraznosti regulisanja imovinskih odnosa oni najbolje odgovaraju zahtjevu pravne sigurnosti u ekonomskom prometu i u poslovnim

BO

lzvori poslovnog prava

odnosima. Zakoni kojima se ureduju: spoljnotrgovinska politika, carinska politika, monetana politika, uspostavljanje i funkcionisanje zajedni-kih i medunarodnih komunikacija, meduentitetski transport, te zraeni promet su u nadleZnosti driave Bosne i Hercegovine. U drugim oblastima zakone donose entiteti (el. III Ustava BiH). Ustav FedLracije Bitt koncentri5e zakonodavnu nadleZnost za uredivanje privrede u Federaciji (al. III, I ).

Medu najvaZnijim zakonima u oblasti poslovnog prava su oni koji ureduju status subjekata poslovnih odnosa: trgovaca, trgovaekih dru5tava ili preduzeea. U najvaLnije spadaju ovi zakoni objavljeni u ,,SluZbenim novinama Federacije tsiH": Zakon o preduzeeima - krace: ZO? (broj 2/95,2196, 8/96), Zakon o stranim ulaganjima - krace: ZSU (broj 2/92), Zakon o zadrugama - kraee: ZOZ (broi 28/97), Zakon o reviziji - krae,e: ZOn. (broj 2/95, 1219a), Zakon o osiguranju imovine i lica (broj 2/95, 7/95), Zakon o bankama - krace: ZOB (broi 39/98), Zakon o druStvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima - kraee: ZDUFI (broj 39/98), Zakon o registru vrijednosnih papira - krae,e: ZRVP (broj 39/98), Zakon o komisiji za vrijednosne papire - kraee: ZKVP (broj 39198).

Od zakona se ovdje mora spomenuti i Zakon o obligacionimlobveznim odnosima (dalje i ZOO). On polazi od monistie ke koncepcije uredivanja imovinskih obligacionih odnosa i naeelno ne pravi razliku izmedu rjeSenja za gradansko i poslovno

pravo. No, u pojedinim oblastima sadrZi pravila mjerodavna samo za profesionalne poslovne odnose (trgovinsko zastupanje nPr), dok u drugim daje eihv sistem izuzetaka za ugovore u privredi (prodaja npr). Pored toga, ovo je prvi zakonodavni akt od 1945. godine koji je definisao ugovor u privredi, tj. Posao poslovnog prava. Sve to ga eini izvorom od prvorazrednog zna-aia. Ostali najvaLniji zakoni su: Zakon o trgovini (Sl.n. FBiH 2/95, 19196)' Zakon o kontroli cijena ( Sl.n. FBiH 2/95), Zakon o unutra5njem platnom prometu i Zakon o finansijskom poslovanju (Sl.n. FBiH 2/95, 3ele3). Za nale zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristieno je da se oslanjaj u na postojee u gradansko - pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila bivSeg Austrijskog gradanskog zakonika (lBl l, ukljueujuci Novele). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog naeina uredivanja odnosa. Qdje god je bilo mogue,e i svrsishodno, izvrSeno je ujednaeavanje sistema i pojedinih rjesLnja sa uporednim zakonodavstvom i medunarodnim sporazumima eija je BiH elanica. U pravno - tehniekom smislu, za sve se moZe reCi da su veoma kratki, buduCi da je njihov Prvenstveni cilj

lzvori poslovnlg prava

8l

bilo uspostavljanje sistema, Ltz primjenu metod a ,,deregulacije" . zbog toga su u velikoj mjeri zavisni od podzakonskih akata.

5. Podzakonski akti i akti samoregulacionih organizacua Od svih podzakonskih akata kao izvor poslovnog prava najvaZniji su oni koje donosi vlada. Oni se nalaze neposredno ispod zakona i sluZe odredivanju naeina provodenja zakonskih akata. U tom domenu mogu stvarati obaveze i prava subjekata. Vlada nije ovlaSten a da uredbama stvara potpuno nove duZnosti i ovlaStenja. Jedna od najvaLnijih uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduzeca i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost. Od ostalih akata treba spomenuti one koje donose niZi upravni organi, ministarstva naroeito. Tu spadaju: pravilnici, uputstva i naredbe. Donose se na osnovu izrieitog zakonskog ovla5tenja ili ovlaStenja sadrZanog u uredbi Vlade. Imaju provedbeni karakter. Posebno su znaeajni za operativno poslovanje jer se preko njih konkretizuje uloga drZave kao ,,treceg partnera" u ekonomskim odnosima.

NajvaZniju ulogu u emisiji i prometu dugoroenih vrijednosnih papira (dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijednosne papire u Federacui BiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH. Komisija je regulacioni organ nadzora poSto, izmedu ostalog: reguliSe uslove i naein izdavanja i prometa dugoroenih vrijednosnih papira;

odobrava emisiju dionica i obveznica; propisuje i vr5i nadzor u primjeni standarda izvjeStavanja investitora i javnosti o poslovanju ueesnika u prometu papirima; vrSi zaStitu investitora; propisuje i nadzire primjenu standarda upravljanja akcionarskim dru5tvima, propisuje uslove, daje odobrenj a za rad i nadzire rad profesionalnih posrednika i drugih ueesnika u prometu vrijednosnim papirim a (ZKVP, el. ll it2).

U oblasti trZii;ta kapitala, zna-ajnu ulogu imaju samoregulacione organizacije - berza i organizacija profesionalnih posrednika. One utvrduju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijednosnim papirima te pravila za elanove organizacije profesionalnih posrednika, brokere i dilere (ZV?, el. 55-lO8).

lzvori poslovnog prava

82

n, IZVIRI AwoNoMNoc posLovNoe nRAVA 1. Obie4i kao izvor poslovnog prava 1

.1

. Uloga obie4ja kao izvora poslovnog prava

Obiiaj kao izvor prava ima daleko veiu ulogu u poslovnom, nego u gradanskom pravu. DonoSenjem Zakona o obligacionim odnosima osnov i naein primjene obieaja gradanskog prava odredeni su na isti naein kao i za obicaje koji vaLe u privrednom pravu. Obieaj kao izvor poslovnog prava takode je podvrgnut opStim teorijskim rjeSenjima. Zato iemo se ovdje zadrlati samo na nekim njegovim karakteristikama, svoj stvenim za domen privredivanj a.

Istorijska uloga trgovaikih obie aja u formiranju trgovinskog, odnosno poslovnog prava je ogromna. Racionalnost i praktienost trgovinskih ili privrednih obieaja su i u drugim zemljama ucinili od njih znaeajniji izvor prava. Razloge za ovo treba traLiti u dinamici robnog prometa koja ne trpi odgadanja u iznalaZenju pogodnih pravnih rje5enja za nove situacije i u tome Sto se danas poslovni obiiaji formiraju veoma brzo i na osnovu akata autonomnog poslovnog prava (formulari, op5ti uslovi), tako da su svima brzo i lako dostupni. Sporova o njihovom postojanju zatoje daleko manje. 1

.2. ,.Dobar poslovni obieaj" i ,.trgovinski poslovni obieaj"

DonoSenjem Zakona

o obligacionim odnosima kod nas su ponovo

i pojam obieaja i osnovi njegove primjene u

oblasti gradanskog i poslovnog prava. Razmotriiemo ta pitanja imajuei u vidu prvenstveno obieaje iz oblasti privredivanja.

odredeni

?rema izrieitoj odredbi elana 21, Zakona o obligacionim odnosima ,,, sudionici u obaveznim odnosima duZni su u pravnom prometu postupati u skladu sa dobrim poslovnim obieajima". U ilanu ll07. ZOO upotrijebljen je izraz ,,trgovinski poslovni obieaj". Ako su oni suprotni dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnosima, njihova primjena je moguca samo kada su to stranke ,,izrieito ugovorile". $eSenja citiranih i,lanova ZOO bitno se razlikuju u tri taeke. Prvo, diferenciranje ima sistemski karakter: elan 21. spada u ,,osnovna naeela", Llan llO7. u ,,prelazne i zavr5ne odredbe". Drugo, elan 2l . je imperativan, relevantna odredba elana I lO7. je dispozitivna. I treCe, upotrijebljena terminologija je razlicita. Na

lzvori poslovnog prava

85

je

opravdan stav o razlikovanju ,,dobrih poslovnih obieaja" i ,,trgovinskih poslovnih obicaj a" .4)

osnovu toga

,,Dobri poslovni obi-aji" su pravila poslovne etike i obavezujuci se na njihovo poStovanje zakonod avac je postavio jedan od korektiva strogosti i zloupotrebi propisa.t) Na ovaj naein je poja1an zahtjev za moralno pona5anje u oblasti prometa robe i usluga i postavljen je joS jedan kriterij za vrijednosnu ocjenu ponaSanja subjekata na trZi5tu.6) Privredne komore rade na razvijanju dobrih poslovnih obieaj a i izdaju potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene ,,dobrog poslovnog obieaja" jeste izrieit'a naredba zakonod avca. ,,Trgovinski poslovni obieaji" predstavljaju poslovne obieaje u uLem, pravno-tehnickom smislu (usances, les usages, der Qebrauch) . ,,?od poslovnim (trgovaekim) obieajem se razumijeva komercijalna praksa koja je u tako Sirokoj primjeni da privrednici oeekuju da ce ugovorne strane postupiti u skladu sa takvom praksom."T) Poslovni obicaji su, dakle, norme koje nastaju kao rezultat pravne svijesti privrednika bilo neposredno, bilo udruZenih u pojedina privredna tijela. Da bi jedno u druStvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u oblasti privrede, potrebno je da ispuni izvjesne uslove. Ono mora da bude razumno, izvjesno, notorno i prihvaeeno od veiine privrednika.B) Time je obieaj odreden u pravno-tehniekom smislu. Smatramo, ipak da on joS ne moLe da bude izvor prava. U toj funkciji moZe da se pojavi ako je ujedno i ,,dobar", tj. ako je u skladu sa pravilima poslovne etike. Ovaj posljednji zahtjev u raznim oblicima postavljaju sva prava. Na osnovu svega izlolenog (dobar) trgovinski poslovni obieaj se moLe odrediti kao u privrednoj praksi stvoreno pravilo postupanja u odredenoj struci, ili u privredi uop5te, koje je u skladu sa moralom druStva i pravnim poretkom, eija se primjena oeekuje buduei da je ono izvjesno, opSte poznato i prihvaceno od vecine privrednika. ,,Trgovinske poslovne obiiaje" moguce je podijeliti prema vi5e mjerila. Na osnovu teritorijalne obuhvatnosti, oni se mogu svrstati u opste one koji vaZe na cijeloj drLavnoj teritoriji, regionalne i lokalne. Prema o)

Blagojevid dr Borislav-Krulj dr Vrleta: (redaktori) "Komentar Zakona o obligacionim odnosima", Savremena administracija, Beograd, 1980, tom I, str.92-93. tom II str. 710. 5) Blagojevii dr Borislav-Krulj dr Vrleta, isto djelo, str. 92. o) Ostali kriteriji su sadrZani u cijelom pravnom poretku. Za naiu oblast su narodito interesantne odredbe Nadela II i dlanova 158. i 203. Ustava SFRJ, te dlanovi 1-3, 8- 10, 12-15 i 18 ZOO. 7) Gold5ta.ln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb, 1961, str. 26. 8) Rene David: "LJvod u privatno pravo Engleske", Institut za uporedno pravo, Beograd, 1960. str. 78. i 79.

lzvori poslovnog prava

a4

strukama u kojima vaZe, obi-aji se dijele na opste (horizontalne) - one koji vaLe u svim privrednim djelatnostim a i posebne (vertikalne) - one koji se primjenjuju samo u pojedinim strukama. Ove podjele ne uticu na mjesto obieaja u hijerarhiji izvora prava, ali su vaZne ako dode do sukoba raznih vrsta obi-4jnih pravila. Tada su jaei oni obiiaji koji dolaze sa uZeg teritorijalnog ili strukovnog podrueja.

Osnovi primjene ,,trgovinskih poslovnih obieaja" su razfieifi. Ukoliko

on sadrZi rjesenje suprotno od dispozitivnih odredbi ZOO, primjenjivaee se samo ukoliko je to izrieito ugovoreno.n) Dakle, u

relaciji prema,Zakonri ot-bligacionim odnosim a,,,trgovinski poslovni obieaj" se nalazi na niLoi hijerarhijskoj osnovi.ro) Zakon o obligacionim odnosima ne sadrZi pravila o osnovu primjene ovih obieaja kada oni nisu suprotni dispozitivnim odredbama ZOO.rr) A to znaLi da ee oni ulaziti u hijerarhiju izvora privrednog prava na bazi opStih pravila.

L5. Osnov i naein primiene obieaia kao izvora prava Teorija navodi dva osnova primjene obieaja kao izvora prava. To su svijest o njihovoj cjelishodnosti i zakonsko priznanje poslovnog obieaja kao izvora prava. tJz svijest o cjelishodnosti treba dodati i prihvaeenost obieaja, buduci da tek tako normativna snaga fakti-kog dolazi do punog izraLala, da tek tako ono Sto je redovno, normalno u prometu dobija svoju pravnu zaStitu. Zakonsko priznanje obieaja kao izvora prava kod nas je sadrZano u materijalno-pravnim propisima. U tom pogtedu naroeito mnogo odredbi su sadrLavale Op5te uzanse, ZOO i Zakon o trgovini nastavili su ovu praksu.

je objektivno shvatanje o njegovom valenju. Obie4j se, dakle, primjenjuje i bez obzira na to da li su stranke znale za njega ili nisu, kada propis ne postoji ili nUe dovoljan, a stranke nisu u ugovoru ni izrieito ni pree,utno isklju-ile primjenu obieaja. Eventualno nepoznavanje obieaja je pravno irelevantno, zato Sto svako mora da snosi rizik za nepoznavanje obiiaja na teritoriji ,,na koj oj Livi" , u grupama u kojima se kreee i u poslovima kojima se bavi.'t) Obiaaj stoga ne dopunjuje samo propis nego i ugovor. U pogledu naeina primjene obieaja usvojeno

n)

elan 1107. (3)Zakona o obligacionim odnosima. 'o) Suprotno Gold$tajn dr Aleksandar: "Prolegomena Zakonu

o obaveznim odnosima" u "Obvezno pravo-knjiga prva", redaktor Gold5tajn dr Aleksandar, Informator, Zagreb, 1978, str. 36. i 37. rr) Odredba stava 2, (lana 2I. ZOO se, uprkos nazivu ovoga dlana, odnosi samo na uzanse. r2) Prema Barto5 dr Milan: "Privatno pravo", Beograd 1934, str. 18.

lzvori poslovnog prava

85

Kao izvor poslovnog prava, obieaj se moZe pojaviti u dva svojstva. On mole djelovati primarno, samostalno ako propis ne postoji. Ukoliko propis postoji ili je zastario, obieaj ima interpretativno svojstvo; ort tada dopunjuje zakon ili olakSava njegovo tumaeenje u skladu sa potrebama vrem ena.

2, Uzanse 2.1. Pojam uzanse Uzanse su dobri poslovni obi-aji, sistematizovani u zbornike. Stvaranje uzansi teorijski znaei samo konstatovanje postojecih obieajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakSe primjene. U praksi, donoSenje uzansi uvijek je i kreativan proces kojim se stvara ne5to novo. Najprije, sistematizacija obieaja znaei njihovu selekciju prema kriterijumu cjelishodnosti. Dalje, svrstavanje jednog obieajnog pravila u sistem daje mu i ona znaeenja koja to pravilo ne bi imalo kada se primjenjuje izolovano. I napokon, stvaralac uzansi veoma eesto vrSi izvjesne modifikacije postojeeih obieaja radi usmjeravanja poslovne prakse u Zeljenom pravcu. Ovakav karakter redakcij e uzansi ipak ne mijenja njihov karakter - uzanse ostaju obieaji. Zavisno od toga koji su obieaji predmet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na opste - one koje vaLe za sve poslove u privredi, i posebne - one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili odredenim vrstama poslova jedne struke. U slu-aju medusobnog sukoba uzansi jaee su one koje dolaze sa uLeg podrucja. No, vidjeCemo, ovo pravilo mole da trpi izvjesne izuzetke.

Donosilac uzansi po pravilu je nedrlavni organ. Ukoliko se drZavni organ, najeeSee sud, pojavljuje kao redaktor uzansi, on uvijek ima tijesnu vezu sa privrednim Zivotom, Zbog toga se moLe tvrditi da uzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira na to ko ih donosi.rs)

2.2. Osnov vaienja uzansi

su ovlaStene javne ili polujavne privredne (berze, na primjer) i profesionalna udruLenja (komore, organizacije udruZenja industrijalaca). Oni sistematizuju dobre poslovne obieaje iz domena svog djelovanja. VaLenje uzansi uslovljeno je upravo ovom einjenicom. Donosioci uzansi

'') Gold5ain dr Aleksandar, "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagteb,1967, str. 34.

lzvori poslovnog prava

B6

PoSto uzanse predstavljaju izbor odredenih dobrih poslovnih obie4ia iz ukupne mase postojecih, na njihovo vaZenje se ne moLe primijeniti objektivna teorija koju srecemo kao osnov primjene obieaia. Uzanse stoga vaLe samo na osnovu volje stranaka. One su lex contractus (ugovoreni zakon). Pristanak na primjenu uzansi elanovi i neelanovi tijeta koje je donij elo uzanse vrSe se na razlicite naeine. elanstvo u organizaciji koja je stvorila uzanse podrazumijeva i pristanak na poslovanje po njenim uzansama uvijek kada u medusobni odnos stupaju elanovi te organizacije. To je i razumtjivo. elanovi su ueestvovali u stvaranju uzansi, one odgovaraju upravo potrebama elanova i oni se njima najce56,e koriste. Smatra se da stranke prilikom sklapanja jednog posla Zele da i dalje tako postupaju kao Sto su i do tada. Kad tako ne bi htjele, one bi to izrieito naglasile. Osnov primjene uzansi u ovom slueaju je, dakle, Sutnja stranaka. ?oznavanje uzansi i pristanak na njihovu primjenu se ne pretpostavljaju kada su u pitanju neelanovi. Stoga uzanse njih obavezuju samo onda kada su pristale

na uzanse. Pristanak se moLe izraziti izrieito i konkludentnim (pree,utnim) radnjama: poslovanjem u okviru institucije koja je

donijela uzanse, ugovaranjem nadleZnosti arbitraZe donosioca uzansi za medusobne sporove , pa eak i samo zakljuiivanjem ugovora sa elanom korporacije koja je donijela uzanse. Upravo proSirivanjem broja ovih konkludentnih radnji i stvaranjem pretpostavki da one znade pristanak na primjenu uzansi, donosioci uzansi ih fakfiekim putem namedu kao obavezne. Driavni organi vrSe ogranieenu kontrolu nad donoSenjem uzansi. Ona se obavlja bilo prilikom davanja ovla5tenj a za stvaranje uzansi, bilo prilikom njihovog formulisanja. Cilj te kontrole je prvenstveno zaitita javnog interesa. U okviru zakona, pravila javnog poretka i morala drZavni organi po5tuju autonomiju donosioca uzansi. One su zbog toga pogodno sredstvo za zaStitu interesa svojih tvoraca. O tome treba voditi raiuna i prilikom primjene samih uzansi.

2.5. Uzanse u Bosni i llercegovini Za uzanse u naSoj zemlji naeelno vaZi sve ono Sto smo rekli o

uzansama uopSte. Specifienosti naSeg privredno-pravnog razvitka ipak su stvorile neka posebna rjeSenja. Ona se tieu, prue svega, opStih uzansi. Zato 6emo ih razmotriti odvojeno od posebnih uzansi. Druga osobenost nalazi se u podrueju odnosa Zakona o obligacionim odnosima i uzansi.

OpSte uzanse za promet robom donijela je na osnovu zakonskog ovla5tenja Qlavna drLavna arbitrala 1954. godine (Sl. list FNRJ,

lzvori poslovnog prava

87

1511954).'4) PoSto nisu ukinute ni mijenjane, Op5te uzanse iz 1954. godine su na snazi u mjeri u kojoj je to odredeno Zakonom o

obligacionim odnosima.

obzirom na karakter OpStih uzansi za promet robom i na identienost njihovog predmeta sa odnosima koje reguliSe ZOO, zakonodavac ie morao da uspostavi jasnu i neprotivrjeenu hijerarhiju izmedu ova dva akta. To je ueinjeno rje5enjem stava 2, dlana llO7. ZOO Prema kome ,,Opee uzanse za promet robom (,,SluZbeni list FNR.J", br. 15/54) ne6,e se primjenjivati poslije stupanja na snagu ovog zakona u pitanjima koja su njime regulirana". Po5to je ova odredba prinudna, ona iskljueuje primjenu opStih rjeSenja o vaLenju op5tih uzansi i autonomiju volje stranaka. Tamo gdje razlieitost regulisanja postoji, OpSte uzanse za promet robom moci ee da funkcioni5u kao izvor prava po pravilima koje je ZOO i inace postavio za primjenu op5tih i posebnih uzansi. Koja su to pravila? S

Najprije, izrieito je dosadaSnjim opStim primjenjivati, ako ih iskljueile.tt) Ukoliko

ukinuta pretpostavka, sadrLana u

svim

i posebnim uzansama, da e,e se uzanse stranke nisu ugovorom izrieito ili precutno se radi o uzansama koje su suprotne

dispozitivnim normam a Zakona, moei ce se primijeniti samo ,,ako su stranke izrieito ugovorile primj enu uzansi".r6) Napokon, kada uzanse nisu suprotne dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnOsima, kad, dakle, idu ,,pored zakOna" (praeter legem), vaZiee ,,ak0 su sudionici u obveznim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili ako iz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli".tzr Ne moZe se stoga u cjelini prihvatiti stav da je danas za primjenu uzansi ,,nuZna I B) afirm ati vio izr aLena volj a subj ekata o bv eznih odnosa. " Posebne uzanse kao trgovaeko pravilo danas donosi nadleZna komora ili drugi oblik udruZivanja trgovaca.te) Postojece posebne uzanse mogu se podijeliti u tri grupe. Prva reguliSe poslovanje na odredenom mjestu. Nju saeinjavaju Lueke uzanse donesene 1951. i uzanse koje

donosi Produktna berza u Novom Sadu. Lueke uzanse su dijelom t4)

Zbog ove dinjenice i zbog toga Sto svoj sadrZaj nisu crpile iskljudivo iz dobrih poslovnih obidaja, pravna priroda Op5tih uzansi je kod nas spoma. Vidjeti npr. Vukovid dr Mihailo:

"Opii dio

gradjanskog prava

I",

Zagreb 1959, str. 183

i

Gold5tajn

dr

Aleksandar:

"Predgovor drugom izdanju Op5tih uzansi", Savremena administracija, Beograd, str. 4-5 i 9. tst elan IlO7, l ZOO. 'u) elan 1107. 3 ZOO.

't)elan 27,22OO.

't) elan 3. Zakonao trgovini. re)

elan I7,2 Zakona o udruZivanju organizacija udruZenog rada u op5ta udruZenja

Privrednu komoru Jugoslavije (Sl. list SFRJ 54176).

i

8B

lzvori poslovnog prava

preuzete u Zakon o ugovorima o iskori5tavanju pomorskih brodova. U dijelu koji nije pozakonj en vaLe i danas. Drugu grupu tvore uzanse za

promet pojedinih vrsta poljoprivrednih proizvoda:

pirineem,

krompirom, pasuljem Zitaricama, donesene 1960. i posebne uzanse za promet blokova i ploea od kamena, mermera i granita iz 1967. Tre6,u grupu eine Posebne uzanse u ugostiteljstvu donesene 1963, Posebne uzanse o gradenju iz 1977. i Posebne uzanse o prometu robe na malo takodje iz 1977. godine.2o) Posebne uzanse su dispozitivnog karaktera. One se primjenjuju na vee, izloleni naein. Za jednu granu ili zajednu vrstu posla mogu postojati samo jedne posebne uzanse na podrueju eihve drLave, odnosno entiteta.

5. Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao - sporazum dva (ili viSe) lica po kome se u smislu njihovih medusobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da ie drugoj strani ne5to odredeno dati, uiiniti, dopustiti ili neSto propustiti, odnosno ne uiiniti, a ova to prihvata, odnosno po kome se obje strane na ovaj nacin uzajamno obavezujui uzajamno prihvataju obavezu druge strane. Ako ovakav ugovor zakljue uju lica koja deluju neprofesionalno, onda obligacioni ugovor spada u gradansko pravo. Da bi obligacioni ugovor bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduzeea ili individualni trgovci i da radnja na koju se stranke obavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne od njih. U daljem izlaganju zadrlaiemo se samo na ugovorima poslovnog prava kao izvorima prava. Zbog toga Sto obligacioni ugovor sluZi regulisanju konkretnog odnosa odredenih stranaka, dakle, zato Sto sadrZi pojedinaenu normu ili pojedinaenu dispoziciju, te ima individualan karakter, i po pravilu kratkotrajno dejstvo, njemu je r', teoriji bilo poricano svojstvo izvora pyava. Ovo shvatanje prevazideno je novim razvojem pravne misli, posebno priznavanjem svojstva izvora prava sudskoj odluci. Pored ovoga, razvoj ugovorne tehnike u privrednom pravu mijenja eisto individualni i kratkotrajni karakter ugovora, pa i individualni karakter pojedinaene norme koju on sadrZi. Pomenuti razvoj ogleda se u formiranju tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanja.

r0)Obiavqene su u Sl. listu SFRJ 12178.

lzvori poslovnog prava

89

Masovnost i eesto ponavljanje istih privrednih poslova doveli su do tipizacije karakteristienih elemenata obligacionih ugovora koji te

poslove pravno formuliSu. Radi brzine i ekonomienosti zakljueivanja ugovora privrednici su veoma rano, joS u XII vijeku, poeeli tipiine elemente da formuliSu unaprijed i da ugovore sklapaju na osnovu tako stvorenih obrazaca. Moderni promet samo je dalje razvio tehnieku stranu ovakvog postupka ugovaranja. Tipski ugovori su, dakle, rezultat sporazuma stranaka, postignut na osnovu obrasca u kome su unaprijed formulisani najkarakteristicniji i najeeSCi elementi pravnog posla.2r)

Razvoj ekonomskog i pravnog prometa povee,ava broj pravno relevantnih einjenica o kojima treba voditi raeuna prilikom ugovaranja. Te einjenice viSe ne zadiru u samu su5tinu posla obuhvacenog obrascem tipskog ugovora, pa ih privrednici formuli5u za svaku okolnost posebno i dopisuju ili na poledinu ugovornog formulara, ili na poseban dodatak. Tako formulisane klauzule nazivaju se op5tim uslovima poslovanja. PoSto ovi uglavci ne zadiru u suStinu ugovora, oni ne mor4ju biti unijeti u svaki konkretan posao. Njihova primjen a bazira se na posebnom sporazumu. Ovakav razvoj doveo je do definicije opStih uslova kao ,,propisa ugovornih klauzula koje ugovorne stranke koriste kao dio svog ugovora".22\ Navedene klauzule mogu biti iskoriStene u cjelini ili djelomicno.

Ubrzan rast i povee,ana tipizacija prometa doveli su do toga da se u op5te uslove unosi sve viSe elemenata koji se tieu odredenog posla. Kvantitativno povecanj e sadrZ4ja dovodi do kvalitativnih promjena u strukturi i karakteru opStih uslova.2t) OpSti uslovi sada pokrivaju eihv poslovni odnos stranaka, a ne samo sadrLaj ugovora; pored odredaba o bitnim elementima oni sadrLe i pravila o naeinu zakljueivanja ugovora, naeinu izvrilavanja i o putevima de5avanja sporova koji poteknu iz ugovora. Da bi mogli da odgovore novim potrebama, opSti uslovi mor4ju biti sistematizovani. Individualnost pojedinih klauzula rr) Vilus dr Jelena: "Op5ti uslovi formulamih ugovora", IUP-Savremena administracija, Beograd 1976, str. 17-18. defini5e formulame (tipske) ugovore "kao skup klauzula koje su pismeno formulisane unapred, a koje ie u takvom ili izmenjenom vidu predstavljati sadrZinu ugovora prilikom zakljudenja jednog konkretnog ugovora u budu6nosti". Mislimo da je ovdje u pitanju ponuda za tipski ugovor. 22)Gold5taln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb,1969, str. 142. Slidan stav ima ve6ina drugih teoretidara. Vidjeti pregled kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 19-20.

t') elan

100 ZOO "U sludaju kad je ugovor sklopljen prema unaprijed od5tampanom sadrZaju, ili kad je ugovor na drugi nadin pripremila i predloZila jedna ugovoma strana, nejasne odredbe tumadit 6e se u korist druge strane". Op5imo o problemima tumadenja kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 146-157.

lzvori poslovnog prava

90

se gubi; one postaju dio sistema i tumaee se u skladu sa njim. Od dijelova individualnog ugovora opSti uslovi postaju viSe ili manje potprn pravni reZim, po tiome se ravn4iu svi poslovi iste vrste.2a) Evolucij a sadrLaja

pokazuje da je

i

znacaja tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanja

pojedinaena norma koju su oni nekada sadrlavali poeela da prerasta u svoju suprotnost - u opStu normu. ,,U suvremenoj privredi napuSta se individualiziranje i ne uzimaju u obzir posebnosti konkretnog slue aja" .25t

Osnov primjene tipskih formulara i opStih uslova poslovanja je autonomija volje stranaka. No, opSti karakter ovih ugovornih instrum enata i ovdje dovodi do znacajne novine. Zakonodavac u eihvom nizu slueajeva nareduje obaveznu i jednaku primjenu tipskih ugovora i opStih uslova poslovanja. Po svom znaeaju oni se izjadnaeuju sa propisom kao opStim aktom.26) Zato su u Zakonu o tt) o bl igaci onim od nosim a paLljivo regulisani.

4. Ifijerarhija izvora poslovnog prava Za razliku od opSte hijerarhije pravnih izvora, hijerarhija izvora

poslovnog prava nije nigdje ni djelimiino odredena u propisima. Ona se zato mora utvrditi na osnovu opStih pravila konstituisanja hijerarhije izvora. Pri tome posebnu paLnju treba pokloniti specifienostima poslovnog prava koje proizilaze iz karaktera odnosa koji se reguli5u i iz istorijskog razvitka ove dvije grane Prava.

Flijerarhija izvora poslovnog prava veoma je sliena hijerarhiji izvora gradanskog. Od nje se razlikuje po specifienom poloZaju obieaja, uzansi i cjelokupnog gradanskog prava kao jednog od formalnih izvora privrednog prava. Ta hijerarhija izgleda ovako: ustavi; ratifikovani medunarodni ugovori; zakoni; drugi obavezni opSti akti zakonodavnih organa; podzakonski akti upravnih organa op5teg karaktera; opSti akti privrednih subjekata; ugovori; obiiaji; uzanse; gradansko Pravo, te odluke upravnih i sudskih organa.

to)

O karakteristikama op5tih uslova, bez obzira na varijantu, vidjeti Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 26-33.

25) Gold5tajn dr Aleksandar: "Op6i uvijeti poslovanja" medj unarodnoj trgovini", Inform ator, Zagreb, 797 0. str. 1 1.

u "Opii uvjeti poslovanja

26)U ovom smislu dobre primjere pruZaju op5ti uslovi poslovanjaLeljeznice (tarife) pravila osiguravaj uiih druStava. zzr elan 142-144.

i

u

op5ta

lzvori poslovnog prava

9l

Navedena hijerarhija privrednog prava znacajna je zbog toga Sto pokazuje redoslijed po kome izvore prava treba traZiti. Izgled hijerarhije izvora prava za pojedini odnos uvijek treba posebno ispitati. On ee zavisiti od obima regulative datog slueaja.

Subjekti poslovnog prava

GT,AVA

Sistem subjekta poslovnog prava

PKVA

I

zDREDIVANJE I SISTEMATIZACIJA SUB,]EKATA

L Odredivanje

subjekata poslovnog prava

Subjekt prava je svako lice koje ima sposobnost (moe) da bude nosilac prava i obaveza, Kao subjekti prava uopSte pojavljuju se fizieka lica ,,eovjeeiji stvor, bio on roden ili tek zaLet";t) kao i pravna lica koja su druStvene tvorevine i konstrukcije pravnog poretka (zakona). Stoga subjekte poslovnog prava treba traLiti u okviru pravnih i fiziekih lica, za koja vrijede odredene specifienosti u odnosu na ostala lica

-

netrgovce.

Odredivanje subjekata poslovnog (trgovinskog) prava

nUe

jednostavno. O tome postoje razlicita shvatanja u teoriji.z) Klasiena teorija subjekte poslovnog prava najce5ie odreduje preko pojma 't Radoidid Spasoje: "Osnovi trgovadkog prava", KnjiZamica Gece Kona, Beograd, 1919, str.

25.

2)

Vidieti literaturu: Hanz G. Henn: "Handbook of the Law of Corporations and other business Enterpirses", West Publiching Co., 1970, str. 111-130; Len Zoung Smith and G. Gale Roberson: "Business law", West Publishing Co. 1971, str. 788-79I; Giuseppe Ferri: "Manuale di diritto commerciale", UTET, Torinese, 1968, str. 178-196; Barto5 dr Milan: "Privatno pravo", 1934, str. 281; Jovanovii dr Vladimir: "Privredno pravo - privredne organizacij e", Zavod za izdavanje udZbenika, Beograd, 1961. str. 91 -94

Sistem subjekata poslovnog prava

94

trgovinskog posla i svojstava (karakteristika) lica koja preduzimaju poslovne aktivnosti. Takav pristup ukazuje da postoje tri osnovna kriterija kojima se odreduju subjekti poslovnog prava: objektivni, subjektivni i mjeSoviti. Prema objektivnom kriteriju, za koji je model francusko pravo (Code de commerce, l8O7), svojstvo trgovca se izvodi iz pojma trgovinskog posla koji je objektivno definisan, tj. zakonom su izrieito odredeni ti poslovi. lz toga slijedi da je trgovac (subjekt poslovnog prava) lice koje obavlja trgovaeke poslove u vidu svog redovnog zanimania (profesije). U objektivne (apsolutne) trgovaeke poslove spad4iu bankarski poslovi, izdavanje mjenice, kupovina robe radi preprod4ie, posrednieki (senzalski) poslovi i dr.s) Lice koje ude u takve poslove, ma i prvi put, ima svojstvo trgovca. Starije njemaeko pravo prihvatilo je ovu koncepciju kao i bosansko.a)Ona je imala za cilj napuStanje dotada5njeg staleSkog (kastinskog) koncepta poslovnog (trgovaekog) prava, kao prava trgovaca. Medutim, objektivni kriterij nije do kraja proveden.

Subjektivni kriterij, za koji je

uzor njema-ko pravo (Handelsgesetzbuh, 1897), uzima u obzir svojstvo lica, a ne prirodu posla. Trgovcem se, zapravo, definiSe lice ,,koje obavlja trgovaeku profesij v" , a za toje uslove odredio zakon. Trgovac je onaj ko poslove obavlja: u vidu svoga zanimanja (trgovci po zanimanju) ili da je Po naeinu postanka i formi trgovac (trgovci po formi) ili da poslove obavlja na naein ili po obimu koji zahtijevaju njegovo regulisanje kao trgovca (trgovci po upisu ili obimu poslovanja). I svi poslovi koje preduzmu trgovci jesu trgovaeki poslovi i potpadaju Pod reLim trgovaekog prava. Zakonodavna praksa je pokazala da i ovaj kriterij nije primjenjivan u svom cistom obliku. ?rema mje5ovitom sistemu , niz obiljeZja odreduje pojam trgovca, eime ta kategorija dobija Siroko znaeenie. Tipi-an primjer jeste

amerieko pravo. Pojam ,,trgovac' i ,,trgovaeki posao",

u

evropskokontinentalnom smislu, gotovo da je nepoznat ameriikom pravu.t) Koristeci mjeSovite kriterije u definisanju pojma trgovca, amerieko pravou) alternativno uzima u obzir ova obiljela: a) poslovanje odredenom robom (predmet transakcje), b) zanimanie ') Trgovadki poslovi su oni "koji su

vazda sami po sebi poslovi trgovadki (bezuvjetni, - Vrbanii dr Juraj: "Trgovadko zakonoslovlje",

objektivni apsolutni trgovadki poslovi" 1909, Zagreb, str.5.'

a)

Trgovadki zakonik za Bosnu i Hercegovinu - kraie: TZBLH (1883), CL.282-284 E. Allan Famsworth: "Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Ameridkih DrZava", Savremena Administracija, Beograd, 1973. str. 135. u) Uniform Commercial Code (UCC), 1962, il.2-204 5)

Sistem subjekata poslovnog prava

95

ili ujeStinu svojstveno djelovanjima ili robama obuhvaCenim transakcijom (odnos prema ukupnoj transakciji) i c) profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker, drugi posrednici) koje svoiim angaimanom pokazuje da posjeduje znanje ili ujeStinu za te poslove, Jedan od ovih kriterija mole ispunjavati fizicko ili pravno lice i tada je subjekt poslovnog prava, tj. ima status poslovnog subjekta (trgovca). OpSta je tendencija u savremenim pravnim sistemima da se izade iz ,,zatvorenog kruga trgovaca" i klasiinih koncepcUa o tome. Time se redefiniSu tradicionalna shvatanja o pojmu poslovnog (trgova-kog) prava. Iica koie pokazuje zn4je

2. Osnovni kfteriji za odredivanje subjekata u domaCem pravu Kao i u savremenim uporednim pravima, tako i u naSem, postoje razlieiti kriteriji prema kojima se mogu odrediti subjekti poslovnog prava. Primijenjen je mjeSoviti sistem, Sto se moZe ueiniti analizom vaLeee regulative (zakona) i njenim sistemskim, teleolo5kim (ciljnim) i uporednopravnim tumaeenjem. Lica koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju vi5e kriterija. Osnovni kriteriji su ovi:

1. cilj radi koga se osniva i postoji

2, 3. 4.

odredeno lice; obavezna registracija kod nadleZnog drZavnog organa (suda ili organa uprave); obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja (profesije) i naein obavljanja djelatnosti; priroda poslova kojima se odredeni subjekt bavi,

Subjekti poslovnog prava se osnivaju i posluju radi postizanja lukrativnih ciljeva (Zo?, al. I ,).Za lica koja se osnivqiu i rade na bazi regula poslovnog prava uvijek se pretpostavlja da imaju te ciljeve. UopSte nUe relevantna dosadaSnja podjela na oblasti u kojoj se odredeni subjekt osniva, privreda ili dru5tvene djelatnosti. Ako su u pitanju poslovnopravna lica, ona se u uporednim pravima nazivaju profitnim organizacijama.T) Takav je slueaj sa privrednim druStvima i njihovim statusnim oblicima povezivanja na bazi kapitala (holding,

koncern). Nasuprot njima, pravna lica kaja za cilj im4iu zadovoljenje kulturnih, prosvjetnih, nauenih, humanitarnih, socijalnih, zdravstvenih, sportskih, ekoloSkih i drugih potreba i interesa nisu subjekti poslovnog prava. Radi se, zapravo, o neprofitnim organizacijama.

t) A. James Bames, Terry Morehead Dworkin, Eric IRWIN, Homewood. 1987. str. 481.

L.

Richards: "Law for Business",

Sistem subiekata poslovnog Prava

Ciljevi odredenih subjekata ne moraju se ogJedati u postizanju neposrednih ekonomskih ciljeva (dobitlprofit), nego radi: odvijanja

i

prometa uop5te (berze, profesionalni posrednici), zadovoljenja trZi5nih i drugih interesa osnormih poslormih subjekata, neophodnosti obavljanja djelatnosti u funkciji zadovoljavaqia potieba gradana i poslovnih subjekata (jarme kompanije), te radi

odiedenih poslormih funkcija

zadovolj avanja interesa odredenog kruga lica (zadruge).

Registracija je zajedno sa ciljevima bitan kriterij za odredivanie subjekta poslovnog prava. Neki se registruju kod suda, drugi kod opStinskog organa. Bez upisa u javni registar (knjigu) ne moLe se stee,i svojstvo subjekta poslovnog prava.u) U naSem Pravu, subjekt poslovnog prav a moLe postojati samo kao de iure osoba, a ne i kao de facto lice, Sto je moguee u nekim uporednim pravima. Prilikom registracije subjekta vrSi se registracija njegove poslovne djelatnosti, kao relativno trajnog zanimanja (profesije) . Za obavljanje registrovane djelatnosti, u vidu zanimanja, poslovni subjekt mora ispuniti odredene uslove kao i naiin obavljanja poslovnih aktivnosti (visina kapitala, poslovne knjige, poslovanje po finansijskim i rae unovodstvenim pravilima i procedurama, posjedovanje struene spreme, licenci). Kegistracija i obavljanje registrovane djelatnosti subjekta jesu kriteriji koji odredenom poslu daiu svojstvo ugovora u privredi (ZOO, 41.25).

priroda posla, kao objektivan kriterij, i registracija daju odredenim licima status subjekta poslovnog prava (profesionalni posrednici). Osim toga, priroda posla iskljueuje odredene subjekte poslovnog prava u njihovom vr5enju. Trgovinskim uslugama ne mogu se baviti individualni trgovci jer nisu pravna lica, bez obzira na njihovu registracUu. Tako i naSe pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovca Xoji ne moLe obavljati trgovinske usluge: posredovanje, zastupanje, komision, uskladiStenje, Spediciju, kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe, osiguranje robe, zatim poslove robne berze, trlnice na veliko, trLnice na halo (pijace), trgovinskog centra, organizovanje va5ara, sajmova, stoenih prjala te obivljanje dlugih usluga uobieajenih u trgovini.e)

5. Sistematizacila subiekata poslovnog Prava ?olazeei od kriterija za odredivanje subjekata poslovnog Prava, mogu6,e je izvrSiti njihovo razvrstavanje i osnovnu sistematizacliu. Detaljnija klasifikacija vrSice se na odgovarajucim mjestima.

e

Zakon

o preduzeiima, dl. 138, kra6e: ZOP (Sl.

novine FBiH, br. 2195), Zakon

samostalnom poslovanju, dl. 4-kra1e: ZOSP (Sl. listRBiH, bt.26189,29190) n) Zakon o trgovini - kraie ZOT, dl. 11 (S1. novine FBiH, bt- 2195)

o

8,"!"m

subjekata poslovnog prava

97

Osnovna sistem atizacija subjekata poslovnog prava izgleda ovako:

. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik) 2. Privredna / trgovaeka drustva (profitne organizacie) 2.1. Dru5tva lica (personalnog tipa) 2.2. DruStva lica i kapitala 2,3. DruStva kapitala I

3. Statusni oblici poveziva4ja 2

4.

5. 6. 7. 8.

t

ilx ixxt

druStva

#:i:il{"fiT:?ivanja

3.3, Na bazi trZi5nog povezivanja I nstit ucij e trZiSta kapital a 4.1. Banke i druge finansijske organizacije 4.2. Osiguravajuia i reosigurav4iuca druStva 4.5. DruStva za upravljanje fondovima 4.4. Fondovi, kao institucionalizovani oblici kapitala

Organizovana i uredena javna trZista kapitala Javna preduzeia / kompanije Zadruge, zadruZne organizacije i savezi Privredne komore, komorske asocijaclje, udruZenja

oblici

i drugi

9. Ostala pravna lica (neprofitne organizacije) 9. I . UdruZenja gradana i druge asocijacije 9.2. Fondacije i zaduLbine

Neki od ovih subjekata su bazieni nosioci privrednog Zivota (druStva, banke), dok se drugi pojavljuju kao oblici povezivanja (holding) ili su svojevrsna trLista kapitala (berza, trZnice, s4imovi). S obzirom na ciljeve osnivanja, neprofitne organizacije se sporadieno pojavljuju kao subjekti poslovnog prava. Javna preduzela i zadruge imaju mje5ovite ci[eve, javni interes, odnosno zadovoljavanje interesa zadruga, ali imaju i lukrativne ciljeve. Komore, savezi, udruZenja predstavljaju asocijacije i iine posebne ustanove poslovnog prava. Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava mole se vr5iti prema:

l. Pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac; 2. Unutrainjoj pravnoj organizaciji: sloZeni (razvijeni) i unitarni;

5. SjediStu: domaii i strani, odnosno medunarodni; 4. DrZavljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivaea @lagaia):

5. 6.

domaCi i subjekti stranih ulaganja;

Teribrtju obavljanja pslovne djelatnosti: subjekti domaieg prometa i subjekti spoljnotrgovinskog prometa; Kontroli kapitala i upravljanja: supisidijarni (kontrolisani) i kontrol ni (domi nantni ) ;

Sistem subjekata poslovnog prava

9a 7

. Vlasnistvu: privatni. zadruzni. driavni i subiekti nlesovi tont

vl

u

asnistvu ;

B. Vrsti djelatnosti l