Poslovna Ekonomija i Mikroekonomija

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE BANJA LUKA

DR MILENKO STANIĆ MR STANISLAV NAKIĆ

POSLOVNA EKONOMIJA - SA OSNOVAMA MIKROEKONOMSKE ANALIZE SKRIPTA

BANJA LUKA, MART, 2007. GODINE

SADRŽAJ UVOD U TEORIJU MIKROEKONOMIJE I POSLOVNE EKONOMIJE 1. POJAM I VRSTE PREDUĆA 1.1 VRSTE PREDUZEĆA 1.2 IMOVINA PREDUZEĆA 1.3 ORGANI PREDUZEĆA 1.4 ORTAČKO DRUŠTVO 1.5 KOMANDITNO DRUŠTVO 1.6 AKCIONARSKO DRUŠTVO 1.7 DRUŠTVO SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU 1.8 JAVNO PREDUZEĆE 1.9 POSLOVNI SISTEMI U PRIVREDI 2. OSNOVNE FUNKCIJE U REPRODUKCIJI 2.1VERTIKALNA PODJELA FUNKCIJA 2.2HORIZONTALNA PODJELA FUNKCIJA 3. SREDSTVA I UPRAVLJANJE SREDSTVIMA PREDUZEĆA 3.1OSNOVNA SREDSTVA 3.2TROŠENJE OSNOVNIH SREDSTAVA 3.3OBRTNA SREDSTVA 4. UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA 4.1NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA (UTROŠCI) 4.2FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA (TROŠKOVI) 4.3METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA 5. UPRAVLJANJE REZULTATIMA PROIZVODNJE I EFIKASNOST POSLOVANJA PREDUZEĆA 5.1POJAVNI OBLICI REZULTATA REPRODUKCIJE 5.2PRINCIPI POSLOVANJA PREDUZEĆA 6. PONUDA I TRAŽNJA U TRŽIŠNOM SISTEMU 6.1TRŽIŠNI MEHANIZAM 6.2TRAŽNJA ROBA 6.3CJENOVNA ELASTIČNOST TRAŽNJE 6.4PONUDA ROBA 6.5ELASTIČNOST PONUDE 6.6RAVNOTEŽA PONUDE I TRAŽNJE 7. PONUDA I ODREĐIVANJE CIJENA NA TRŽIŠTU 7.1ANALIZA TROŠKOVA 7.2TIPOVI I STRUKTURA TRŽIŠTA 7.3PREDUZEĆE NA SAVRŠENO KONKURENTNOM TRŽIŠTU 7.4MONOPOL 7.5OLIGOPOL 7.6MONOPOLISTIČKA KONKURENCIJA 8. PONAŠANJE I IZBOR POTROŠAČA 8.1TEORIJA KORISNOSTI I MARGINALNE KORISNOSTI 8.2ANALIZA PREFERENCIJE 8.3BUDŽETSKA OGRANIČENJA

8.4OPTIMALALAN IZBOR POTROŠAČA 9. TRŽIŠTE FAKTORA PROIZVODNJE 9.1NADNICE I TRŽIŠTE RADA 9.2RENTA – CIJENA UPOTREBE ZEMLJE 9.3KAMATA – CIJENA UPOTREBE KAPITALA DODATAK : GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O POSLOVANJU PREDUZEĆA LITERATURA

UVOD U TEORIJU MIKROEKONOMIJE I POSLOVNE EKONOMIJE Poslovna ekonomija (ekonomika preduzeća) je naučna disciplina koja izučava ekonomske zakonitosti, pravila i principe po kojima posluje preduzeće. To se posebno odnosi na proučavanje ulaganja u reprodukciju, rezultata reprodukcije, odnosa između ulaganja i rezultata i faktora koji ih uslovljavaju. Poznavanje ovih ekonomskih kategorija treba da omogući postizanje boljih rezultata u vođenju i upravljanju preduzećem. Prema Stavriću1, predmet izučavanja ekonomike preduzeća je ekonomska stvarnost organiacionog sistema preduzeća, sa njegovim podsistemima, kao što su: ulaganja kapitala, rezultati poslovanja, kvalitet ekonomije, principi reprodukcije i faktori poslovanja. - Ulaganja kapitala kao izraz inputa organizacionog sistema predstavljaju unošenje u proces reprodukcije, za novac pribavljenih, elemenata proizvodnje - radne snage, sredstava za rad i materijala. Ovi elmenti se, u procesu poslovanja preduzeća, međusobno kombinuju u odgovajućem kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, u cilju stvaranja rezultata reprodukcije. Pri tome, kvalitativni sklad podrazumeva obezbjeđenje odgovarajućih vrsta materijala, sredstava za rad i radne snage, kvantitativni sklad odnosi se na potrebne količine pojedinih elemenata proizvodnje, a vremensko usklađivanje znači blagovremeno pribavljanje sva tri elementa proizvodnje radi njihovog međusobnog kombinovanja. Preduzeće pribavlja elemente proizvodnje na tržištu, razmjenom za novac, čime započinje proces reprodukcije. Započinjanje procesa reprodukcije od novčanog oblika kapitala predstavlja jednu od bitnih karakteristika tržišne privrede. Pri tome, privredni subjekti svojim novčanim iznosima, nabavljaju sredstva za rad i materijal i isplaćuju zarade radnicima za izvršeni rad, čime se omogućuje odvijanje procesa reprodukcije preduzimanjem poslova u datoj djelatnosti. Takav način započinjanja i odvijanja procesa reprodukcije, koji se karakteriše preduzimanjem određenih poslovnih aktivnosti pomoću novca uslovio je i opšte prihvaćeni naziv osnovnih subjekata tržišne privrede - preduzeće. Pri tome, suma novca koji se ulaže u pribavljanje elemenata proizvodnje, radi obavljanja odrđene privredne aktivnosti i time sticanja veće vrijednosti od uložene, naziva se kapital. - Rezultati reprodukcije kao izraz output-a (izlaza) organizaciog sistema preduzeća ispoljavaju se u vidu: upotrebnih kvaliteta proizvoda ili usluga, kojima se mogu zadovoljiti potrebe potrošača, izražene u vidu tražnje na tržištu; cijene, odnosno novčano izražene vrijednosti prodatih proizvoda ili usluga, koju preduzeće naplati od kupaca na tržištu; i profita, kao izraza viška vrijednosti koji preduzeće stiče iz razlike između vrijednosti prodatih proizvoda i utrošene vrijednosti elemenata proizvodnje.

1

B. Stavrić, M. Šarčević, Osnovi teorije mikroekonomija - ekonomika preduzeća, Zavod za udžbenike I nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2004.

S obzirom na neophodnost stalnog obnavljanja procesa privređivanja, koji se naziva reprodukcija, preduzeće mora dio naplaćene vrijednosti proizvoda ili usluga, prodatih na tržištu, ponovo uložiti u pribavljanje utrošenih elemenata proizvodnje. Tek kada se obezbedi reprodukovanje utrošenih elemenata proizvodnje, odnosno nabavka materijala i sredstava za rad i isplata zarada radnicima za izvršeni rad, preduzeću ostaje profit iz koga se, jednim delom, plaćaju obaveze prema društvenoj zajednici za podmirivanje zajedničkih i opštih potreba, a drugim dijelom omogućuje proširenje reprodukcije, ulaganjem u razvoj preduzeća. - Kvalitet ekonomije kao izraz odnosa između rezultata privređivanja i ulaganja elemenata proizvodnje predstavlja pokazatelj uspešnosti poslovanja preduzeća. Takav način iskazivanja uspješnosti poslovanja zasniva se na činjenici da je preduzeće organizacioni sistem, čiji elementi su input i output. A kako se kvalitet svakog sistema, pa prema tome i organizacionog sistema, izražava odnosom outputa (izlaza) i inputa (ulaza), kvalitet ekonomije preduzeća, kao specifičnog sistema, iskazuje se stavljanjem u odnos rezultata njegovog poslovanja i ulaganja kapitala u proces reprodukcije. - Principi reprodukcije predstavljaju pravila ponašanja preduzeća u procesu reprodukcije, koja se izražavaju u vidu zahteva da se ostvare što veći rezultati poslovanja, uz što manja ulaganja kapitala u pribavljanje elemenata proizvodnje. Takvi zahtjevi postavljaju se pred menadžment preduzeća kao njegov upravljački organ koji je odgovoran za uspješnost poslovanja ovog privrednog subjekta. Pri tome, pored navedenog pravila, koje se smatra osnovnim ekonomskim principom reprodukcije, formulišu se i posebni principi, kojima se reguliše ponašanje u pojedinim segmentima poslovanja, kao što su: proizvodnja, razmjena i finansiranje. Na toj osnovi uspostavljaju se posebni, ili parcijalni principi reprodukcije, i to: 1. princip produktivnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se proizvede određeni obim proizvoda i usluga, sa što manjim trošenjem radne snage; 2. princip ekonomičnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se proizvede određena vrijednost proizvodnje, sa što manjim troškovima elemenata proizvodnje; i 3. princip rentabilnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se ostvari što veći profit, uz što manje angažovanje kapitala. - Faktori poslovanja uslovljavaju veličinu ulaganja i rezultat utičući bilo kao objektivna, bilo kao subjektivna dejstva. Pri tome, objektivna dejstva javljaju se u vidu društvenih, prirodnih i tehničkih faktora poslovanja, na koje menadžment preduzeća ne može neposredno uticati svojim upravljačkim mjerama. S druge strane, subjektivni faktori ispoljavaju se u vidu organizacionih propusta u korišćenju raspoloživih objektivnih uslova poslovanja, koje menadžment preduzeća može sprečavati svojim upravljačkim merama. Poslovna ekonomija je tjesno povezana sa mikroekonomijom. Na velikom broju naših fakulteta vrši se potpuna indetifikacija između ove dvije naučne oblasti.Na drugim fakultetima se, međutim, razlika uspostavlja po osnovu različitog programskog sadržaja.Na tim fakultetima se izučava i poslovna ekonomija i mikroekonomija.U tim uslovima se poslovna ekonomija bavi problemima predezeća preko izučavanja troškova proizvodnje, rezultata proizvodnje i odnosa između rezultata i ulaganja.Mikroekonomski program u takvoj situaciji u većoj mjeri se bavi pitanjima tržišnih struktura, ponašanjem pojedinaca, cijenama i raspodjelom između različitih faktora proizvodnje.Opšti trend,

međutim, ide u pravcu rasta broja fakulteta na kojima se izučava mikroekonomija a smanjuje se broj fakulteta na kojima se zadržava poslovna ekonomija. Mikroekonomija2 se bavi ponašanjem pojedinačnih ekonomskih jedinica.Te jedinice uključuju potrošače, radnike, ulagače, zemljoposjednike, preduzeća, odnosno svakog pojedinca ili entiteta koji igra neku ulogu u funkcionisanju naše privrede. Mikroekonomija objašnjava kako i zašto te jedinice donose ekonomske odluke. Na primjer, ona objašnjava kako potrošači donose odluke o kupovini i kako na njihove izbore utiču promjene cijena i dohodaka. Ona takođe objašnjava kako preduzeća odlučuju koliko će radnika zaposliti i kako radnici odlučuju gdje će raditi i koliko će raditi. Kao i makroekonomija i mikroekonomija se bavi pitanjima alokacije ograničenih sredstava i resursa različitih nosioca privređivanja unutar jedne države. Ona objašnjava kako potrošači mogu najbolje rasporediti svoje ograničene dohotke na različita dobra i usluge koja se mogu kupiti na tržištu. Ona objašnjava kako radnici mogu najbolje rasporediti svoje vrijeme na rad i odmor, ili na jedan umjesto na drugi posao. Takođe objašnjava i kako preduzeće najbolje mogu rasporediti svoje ograničene finansijske izvore na zapošljavanje dodatnih radnika umjesto kupovine novih mašina, proizvodnju jednog umjesto drugog skupa proizvoda. Druga je važna tema mikroekonomije uloga cijena. Svi prethodno opisani altenativni izbori zavise o cijenama s kojima se suočavaju potrošači, radnici ili preduzeća. Potrošač donosi odluku o kupovini različitih roba na bazi njihovih cijena. Radnici biraju između rada i odmora na osnovu cijene koju mogu dobiti za svoj rad, tj. na osnovu plate. Preduzeća odlučuju hoće li zaposliti više radnika ili kupiti više mašina dijelom i na osnovu plata i cijena mašina. Mikroekonomija takođe opisuje kako se određuju cijene. U komandnim ekonomijama cijene određuje država. U tržišnoj ekonomiji, cijene se određuju interakcijom potrošača, radnika i preduzeća. Ta se interakcija zbiva na tržištima, a tržišta su mjesta susreta kupaca i prodavača koji zajednički određuju cijenu dobara. Ključna uloga tržišta je treća važna tema mikroekonomije. Imajući u vidu potrebe naših studenata te dosadašnji nivo ostvarenog saznanja u izučavanju različitih predmetnih sadražaja, cijenimo potrebnim i korisnim da su u okviru jedne knjige obuhvate osnovna programska načela poslovne ekonomije i mikroekonomije.Integrisanje programskog sadržaja ove dvije discipline izvršićemo obradom slijedećih kategorija: - vrsta preduzeća, - proizvodnja i reprodukcija u preduzeću, - ulaganje i troškovi reprodukcije, - rezultati reprodukcije, - odnos rezultata i ulaganja u reprodukciju – principi reprodukcije, - tržišni mehanizam, - tržišne strukture, - ponašanje pojedinaca – potrošača i - raspodjela i cijene faktora proizvodnje.

2

) Prefiks mikro se izvodi iz grčke riječi ’’malen’’. Međutim, danas je opštepoznato da pojedine velike multinacionalne korporacije imaju prihode koji su veći od bruto društvenog proizvoda mnogih zemalja.

1. POJAM I VRSTE PREDUZEĆA Preduzeće je pravno lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti.Djelatnost podrazumjeva proizvodnju, promet robe i vršenje usluga na tržištu. Preduzeća postoje zbog mnogih razloga a najvažniji su iskorišćenje ekonomije obima proizvodnje, prikupljanje novčanih sredstava i organizacija proizvodnog procesa. Najvažnij razlog postojanja preduzeća jeste ekonomija obima, podjela rada i specijalizacija. Posebne studije pokazuju da bi efikasna proizvodnja automobila zahtjevala minimum proizvodnje od najmanje 100000 komada godišnje3. Teško bi se mnogi poslovi i manjeg obima mogli efikasno obavljati u kućnom domaćinstvu. Potrebno je na jednom mijestu nabaviti mašine velike vrijednosti, kupiti zgrade, nabaviti raznorodni materijal, obezbjediti veliki broj radnika različitih kvalifikacija. Takvi poslovi mogu da se organizuju samo u okviru preduzeća. Nabavka svih faktora potrebnih velikoserijskoj proizvodnji moguće je jedino uz posjedovanje velikih finansijskih sredstava. Takva sredstva nema pojedinac. Ona se pribavljaju na finansijskim tržištima. Zaduživanje velikog obima na tim tržištima i obezbjeđenje hipoteka moguće je jedino preko preduzeća. Treći razlog postojanja preduzeća jeste obezbjeđenje menađžmenta. Menadžeri organizuju proizvodnju, uvode nove ideje, proizvode i postupke. Za svaku proizvodnju trebaju radnici posebnih kvalifikacija kojih nema u pojedinačnom domaćinstvu.Tako se proizvodnja organizuje u preduzeću, budući da efikasnost zahtjeva proizvodnju u velikim serijama, pribavljanje značajnih finansijskih sredstava i pažljivo upravljanje i nadzor nad tekućom aktivnostima. Proizvodnja u tržnoj privredi odvija se u širokom spektru različitih poslovnih preduzeća- od najmanjih preduzeća u pojedinačnom vlasništvu do gigantskih korporacija koje dominiraju privrednim životom tržišnih privreda. Danas u Americi postoji oko 18 miliona poslovnih jedinica. Većina njih su u pojedinačnom vlasništvu, postoje i partnerstva čiji su vlasnici dva ili više partnera i mali broj su korporacije ali one dominiraju tržištem i po obimu promete i po broju zaposleni. 1.1 VRSTE PREDUZEĆA Našim zakonodavstvom su uspostavljena dva oblika preduzeća : privredno društvo i javno preduzeće. Privredno društvo može da bude : društvo lica i društvo kapitala. Društvo lica je : ortačko i komanditno društvo. Društvo kapitala se osniva kao akcionarsko i društvo sa ograničenom odgovornošću4. Preduzeća mogu da osnivaju fizička i pravna lica. Fizička lica mogu da osnuju ortačko, komanditno, akcionarsko i društvo sa ograničenom odgovornošću. Pravna lica mogu da osnuju akcionarsko društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću i komanditno društvo u svojstvu komanditora. Država, odnosno jedinica lokalne samouprave može osnovati javno preduzeće. Osnivači i lica koja naknadno stupe u društvo su članovi društva. Fizičko lice može biti član s neograničenom solidarnom odgovornošću samo u jednom preduzeću. Ortačko 3 4

) P. A. Samuelson, W. D. Nordbaus, Ekonomija, Mate, Zagreb, 1992. str. 104. ) Službeni glasnik Republike Srpske, br. 24/98.

društvo ne može biti član drugog ortačkog društva ni komanditnog društva u svojstvu komplementara. Osnivački akt preduzeća je ugovor o osnivanju. Osnivački akt preduzeća koje osniva jedan osnivač (jednočlano društvo) je odluka o osnivanju. Osnivački akt preduzeća koje osniva država, odnosno jedinica lokalne samouprave je akt nadležnog organa. Osnivački akt preduzeća sadrži odredbe o : firmi i sjedištu preduzeća; firmi osnivaču i adresi, odnosno imenu, adresi i matičnom broju fizičkog lica osnivača; djelatnosti preduzeća; osnivačkom ulogu; pravima, obavezama i odgovornostima osnivača; uslovima, načinu utvrđivanja i raspoređivanju dobiti kao i snošenju rizika; zastupanju preduzeća. Preduzeće je dužno da posluje u skladu sa zakonom, dobrim poslovnim običajima i poslovnim moralom.Može da obavlja jednu djelatnost ili više djelatnosti ako ispunjava propisane uslove za obavljanje svake od tih djelatnosti.Sa radom preduzeće može početi kad pribavi riješenje nadležnog organa kojim se potvrđuje ispunjenost propisanih uslova za početak rada. Firma je naziv pod kojim preduzeće posluje. Firma ortačkog društva sadrži lično ime najmanje jednog člana, uz navođenje da ima više članova, i oznaku ,,o.d.’’. Firma komanditnog društva sadrži lično ime najmanje jednog komplementara i oznaku ,,k.d.’’. U firmi komanditnog društva ne mogu biti imena komanditora. Firma akcionarskog društva i društva s ograničenom odgovornošću sadrži oznaku akcionarskog društva (,,a.d.’’) i društva s ograničenom odgovornošću (,,d.o.o.’’). Firma javnog preduzeća sadrži oznaku ,,j.p.’’. Firma preduzetnika sadrži njegovo lično ime.Takođe, firma sadrži oznaku djelatnosti i sjedište preduzeća. 1.2 IMOVINA PREDUZEĆA Imovinu preduzeća čine pravo svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima, novčana sredstva i hartije od vrijednosti i druga imovinska prava. Početnu imovinu preduzeća čine ulozi osnivača (osnovni kapital). Društvo kapitala ima obaveznu rezervu. U obaveznu rezervu svake godine od dobiti se unosi najmanje 5 %, dok rezerva ne dostigne statutom utvrđenu srazmjeru prema osnovnom kapitalu, a najmanje 10 % osnovnog kapitala. Preduzeće odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Osnivači, članovi i akcionari preduzeća odgovaraju za obaveze preduzeća u skladu sa zakonom. U zavisnosti od uloga u preduzeću - osnivači, članovi i akcionari - učestvuju u upravljanju preduzećem, diobi dobiti i snošenju rizika poslovanja. 1.3 ORGANI PREDUZEĆA Organi preduzeća su : - skupština, kao organ vlasnika; - upravni odbor, kao organ upravljanja; - direktor, kao organ poslovođenja; - nadzorni odbor, kao organ nadzora. Upravni odbor i direktor preduzeća čine upravu preduzeća. Direktor preduzeća ne može biti član upravnog odbora preduzeća. Statutom preduzeća može se utvrditi da se u preduzeću bira i odbor izvršnih direktora.

Skupština donosi statut, utvrđuje poslovnu politiku, usvaja godišnji obračun i izvještaj o poslovanju, odlučuje o raspodjeli godišnje dobiti i pokriću gubitka, odlučuje o povećanju i smanjenju osnovnog kapitala, odlučuje o statusnim promjenama preduzeća, bira i opoziva članove upravnog odbora, predsjednika i članove nadzornog odbora, revizora i likvidatora i određuje im primanja i drugo. Upravni odbor priprema prijedloge odluka za skupštinu i izvršava njene odluke, donosi opšte akte koje ne donosi skupština, priprema godišnje izvještaje o poslovanju, predlaže raspodjelu dobiti, postavlja i razrješava direktora, daje smjernice direktoru za ostvarivanje poslovne politike preduzeća, donosi investicione odluke, i drugo. Direktor organizuje i vodi poslovanje preduzeća, zastupa preduzeće, stara se za zakonitost rada preduzeća i odgovara za tu zakonitost. Nadzorni odbor vrši nadzor nad zakonitošću rada uprave preduzeća, pregleda periodične i godišnje obračune o radu preduzeća i utvrđuje da li su sačinjeni u skladu sa propisima, utvrđuje da li se poslovne knjige i druga dokumenta preduzeća vode uredno i u skladu sa propisima, izvještava skupštinu o pravilnosti urađenog godišnjeg izvještaja o poslovanju, daje mišljenje o predlozima za raspodjelu dobiti, razmatra izvještaj revizora. Opšti akti preduzeća su : statut, pravilnik i odluka. Statut je osnovni opšti akt preduzeća. Drugi opšti akti preduzeća moraju biti u saglasnosti sa statutom. Preduzeće prestaje da postoji ako mu je izrečena zabrana obavljanja djelatnosti od nadležnog organa, ako prestanu da postoje prirodni i drugi uslovi za obavljanje djelatnosti, istekom vremena za koje je osnovano, odlukom skupštine, ako ne obavlja djelatnost duže od dvije godine, stečajem, spajanjem sa drugim preduzećem ili podjelom. Preduzeće prestaje brisanjem iz registra. 1.4 ORTAČKO DRUŠTVO Ortačko društvo spada u grupu društva lica. Ova društva predstavljaju oblik organizovanja preduzeća u koje se udružuju dva ili više lica radi ostvarivanja određenih zajedničkih ciljeva. Društva lica se nazivaju još i partnerska ili ortačka društva. Njih sačinjavaju i osnivaju partneri, a ne pojedinačni vlasnici. Oni zajednički obezbeđuju potreban kapital za osnivanje i rad preduzeća, a učestvuju u raspodeli ostvarenog profita ili gubitka srazmerno uloženom kapitalu. Suština ovih preduzeća je da ih osniva veći broj lica, udruženih radi obavljanja zajedničkog posla. Pri tome nije opredeljujući činilac broj partnera, udeo u kapitalu ili status u preduzeću. Statusne promene društva lica nisu jednostavne, jer proširenje društva, kao i promjene udjela u preduzeću zahtevaju saglasnost svih partnera članova društva. U praksi se društva lica javljaju kao: ortačko i komanditno. Ortačko društvo je društvo koje se osniva ugovorom dva ili više fizičkih lica koja se obavezuju da, uz sopstvenu neograničenu solidarnu odgovornost za obaveze društva, obavljaju određenu djelatnost. Ortakluk ili partnerstvo je forma poslovne organizacije u koju se udružuju dva ili više partnera. Ova vrsta preduzeća slična je inokosnom preduzecu od koga se razlikuje samo po broju vlasnika. Ortačka preduzeća osnivaju se najčešće u oblastima trgovine na veliko i na malo, uslužnim djelatnostima, osiguranju, trgovini nekretninama, zanatstvu i sl. U praksi razvijenih zemalja postoje uglavnom dve vrste ortačkih društava: - javno ortačko društvo,

- tajno ortačko društvo. I jedno i drugo društvo čine ortaci (partneri), s tim što su u javnom ortačkom društvu oni poznati, a u tajnom najčešće nisu poznati javnosti. Oni su poznati samo članovima društva. Javno trgovačko društvo predstavlja vrstu privrednog preduzeća koje se osnivaju ugovorom dva ili više lica radi obavljanja određene delatnosti pod zajedničkom firmom. Ugovor predviđa neograničenu solidarnu odgovornost svih ortaka za obaveze preduzeća prema povjeriocima. Ugovorom se regulišu i pitanja organa ortačkog društva, odnosi članova, ortaka, kao i druga pitanja bitna za rad društva. Ortaci ovog društva mogu biti fizička i pravna lica. Za osnivanje ortačkog društva, po pravilu se ne propisuje minimalni ulog kapitala. Tajno ortačko društvo nastaje kada jedan ili više članova društva nisu poznati javnosti. Ova vrsta društva nastaje kada tajni ortak sporazumno prihvati učešće u djelatnosti (biznisu) koji već obavljaju drugi ortaci. U jednom ortačkom preduzeću može da bude jedan ili više tajnih ortaka - pravnih ili .fizičkih lica. I tajno ortačko društvo, osniva se ugovorom zainteresovanih partnera. Ugovorom se regulišu međusobni odnosi partnera, kao i učešće tajnih ortaka u profitu ili gubitku ortačkog društva. U privrednoj praksi postoje ortačka društva sa neograničenom i ograničenom odgovornošću partnera. U ortačkom društvu sa neograničenom odgovornošću, partneri ravnopravno zastupaju društvo, bez obzira na udeo u vlasništvu i odgovaraju za sve dugove društva. Profit se dijeli srazmerno veličini uloženog kapitala, a dugovi u skladu sa udjelom u profitu. U ortačkom društvu sa ograničenom odgovornošću, postoji bar jedan partner koji je neograničeno odgovoran. U ovoj vrsti društva se najčešće javljaju tajni ortaci. Pojedinačna odgovornost za gubitak je ograničena i srazmjerna veličini uloženog kapitala. 1.5 KOMANDITNO DRUŠTVO Komanditno društvo je u tržišnoj privredi uobičajeni oblik organizacije preduzeća kao društava lica. Kao i ortačko društvo, nastaje putem ugovora dva ili više lica o obavljanju određene djelatnosti pod zajedničkom firmom. U ovom društvu bar jedan ortak ne odgovara neograničeno i solidarno za obaveze prema povjeriocima društva, već ograničeno, i to u visini njegovog uloga u društvu. Ovo je ključna oznaka komanditnog društva koja ga kao društvo lica, bitno razlikuje od ortačkog društva. Komanditno društvo ima dve vrste članova sa stanovišta odgovornosti prema trećim licima. Njegove članove čine: 1) kormplementari i 2) komanditori. Kornplementari vode poslovanje društva i odgovaraju za njegove obaveze prema trećim licima neograničeno solidarno. Komanditori ne učestvuju u vođenju poslovanja društva i ograničeno odgovaraju za njegove obaveze prema trećim licima. Njihova odgovornost za ove obaveze je samo u visini njihovog uloga u društvu. Članovi komanditnog društva mogu da budu fizička i pravna lica. Fizička lica su samo komplementari, što znači oni neograničeno solidarno odgovaraju za obaveze društva. Fizička i pravna lica čine komanditore tj. članove koji za obaveze društva odgovaraju u visini svog uloga.

Komplementari imaju isti položaj i ulogu kao i partneri ortačkog društva, rade u društvu, vode društvo i odgovaraju neograničeno solidarno za njegove obaveze. Ovo nije slučaj sa komanditorima koji nemaju obavezu da rade u društvu, niti da odgovaraju za njegove obaveze prema poveriocima. Oni su kao ortaci obavezni samo da unesu odgovarajući ulog u društvo po kome učestvuju u raspodeli ostvarene dobiti. Taj ulog može da bude u novcu i stvarima, dok se ulog u uslugama kod njih, za razliku od komplementara, obično ograničava. Osnivanje komanditnog društva nastaju ugovorom, koji sadrži: - ukupnu vrednost uloga svih ortaka, - iznos uloga svakog pojedinog ortaka - komplementara i komanditora - udio svakog ortaka u raspodjeli dobitka i gubitka, - režim prenosa udjela između ortaka i na treća lica. Postoji više prednosti koje upućuju preduzeća da se organizuju u ovu pravnu formu: poreske pogodnosti, ograničenje odgovornosti (jemsta) i nezavisnost poslovodstva od promene ortaka i sl. 1.6 AKCIONARSKO DRUŠTVO Društva kapitala se kao pravna forma organizovanja preduzeća bitno razlikuju od društva lica. Kod ovih društava je dominantan kapital, koji se nalazi u prvom planu pri njihovom osnivanju. Ova preduzeća mogu da čine bilo koja fizička i pravna lica koja raspolažu kapitalom i koja su spremna da taj svoj kapital ulože u ova društva. Pošto ulagači sredstava nisu bitni za ovu vrstu preduzeća, to su ulozi u ovim društvima lako prenosivi. Oni mogu bez teškoća da menjaju vlasnika, da se prodaju na tržištu kapitala bez saglasnosti ostalih suvlasnika društva, što nije slučaj kod društva lica. U ovim društvima ne postoji odgovornost ulagača sredstava za obaveze društva prema trećim licima. Ta odgovornost postoji samo za društvo. Ono samo odgovara za svoje obaveze prema ovim licima, i to u visini kapitala sa kojim raspolaže. Zbog apstrahovanja ličnosti osnivača - ulagača sredstava, ova društva se obično koriste za organizovanje većih i velikih preduzeća u zemljama tržišne ekonomije. Ona imaju neograničene mogućnosti pribavljanja kapitala. Društva kapitala se najčešće definišu kao institucionalni oblici organizovanja preduzeća u kojima uplaćeni ulozi, odnosno udjeli supstituišu ličnost ortaka. Ova društva se, obično, javljaju u formama: akcionarsko društvo i društvo sa ograničenom odgovornošću. Akcionarsko društvo je najpoznatije i najznačajnije društvo kapitala. Ono je oblik institucionalnog organizovanja brojnih preduzeća u svijetu. Skoro da nema velikog preduzeća u razvijenim zemljama tržišne privrede, a da nije organizovano kao akcionarsko društvo. Akcionarsko društvo se može definisati kao preduzeće (privredno društvo) koje osniva jedno ili više pravnih, odnosno fizičkih lica, pod zajedničkom firmom, radi obavljanja određene djelatnosti. Osnovna glavnica (kaplital) tog preduzeća unapred je definisana i podeljena na akcije određene nominalne vrednosti. Zbir nominalnih vrednosti svih akcija čini osnovni kapital akcionarskog drustva. Ulozi akcionara mogu biti u novcu, stvarima i pravima, koji se izražavaju u novčanoj vrijednosti. Iako, po pravilu ima više osnivača, ovo društvo može da osnuje i jedno lice, pravno ili fizičko. U tom slučaju ono se zove jednopersonalno akcionarsko društvo.

Osnivanje akcionarskog društva nastaje ugovorom o osnivanju kada ga osniva više pravnih ili fizičkih lica. Kada se kao osnivač javlja samo jedno lice, osnivanje ovog društva vrši se odlukom o osnivanju. Akcionarsko društvo može se osnivati na dva načina: l)sukcesivno i 2) simultano. Sukcesivno osnivanje se javlja onda kad osnivači upućuju javni poziv za upis i otkup emitovanih akcija društva. U tom slučaju otkup ovih akcija, pored osnivača vrše i treća lica. Simultano osnivanje se javlja u slučaju kada osnivači sami otkupe emitovane akcije društva i kada se ne upućuje javni poziv za otkup akcija. Novčani dio osnovnog kapitala akcionarskog društva koji se osniva simultanim osnivanjem ne može biti manji od 10000 KM. Novčani dio osnovnog kapitala akcionarskog društva koje se osniva sukcesivnim osnivanem ne može biti manji od 20000 KM. Novčani osnivački ulog jednog akcionara ne može biti manji od 500 KM. Najniži nominalni iznos akcije ne može biti manji od 5 KM. Kao institucionalni oblik organizovanja preduzeća, akcionarsko društvo ima slijedeće bitne karakteristike: ima svojstvo privrednog (trgovačkog) društva bez obzira na djelatnost kojom se bavi, ima status pravnog lica, ima osnovni kapital podjeljen na jednake djelove - akcije, i ima sopstvenu obavezu i odgovornost prema trećim licima. Tu obavezu i odgovornost nemaju suvlasnici preduzeća koji poseduju njegove akcije. Akcionarsko društvo je obavezno da se ponaša kao privredno (trgovačko) društvo i da se, shodno tome. pridržava svih pravila propisanih zakonom za ova društva. Ono plaća porez na društvo za koji kao osnovica služi ostvarena godišnja dobit (odnosno profit) društva - porez na dobit korporacija. Akcionarsko društvo kao subjekt privređivanja ima sopstvenu pravnu poslovnu sposobnost. Njegova prava i obaveze se razlikuju od prava i obave lica koja ga sačinjavaju. Kao pravno lice može da poseduje sopstvenu imovinu i da samostalno stupa u pravni i poslovni promet, da ima svoju firmu, da se obraća sudu, da vrši promet hartija od vrednosti, itd. Akcionarsko društvo pri osnivanju pribavlja potrebni kapital - osnovnu glavnicu. Utvrđena glavnica podeljena je na dijelove-akcije jednake vrijednosti čija se visina određuje pravilima (statutom) društva. Pribavljanje kapitala u akcionarskom društvu - prilikom njegovog osnivanja, a i kasnije, tokom rada društva, svodi se u stvari na upisivanje i otkup određenog broja akcija u njemu. Otkup akcija vrši se gotovinom ili stvarima, čija se vrijednost mora prethodno, na odgovarajući način, procjeniti. Akcije su, dakle, hartije od vrednosti koje reprezentuju dio kapitala akcionarskog društva i koje, kao takve, njihovim vlasnicima obezbeđuju 1) pravo učešća u upravljanju društvom, i 2) pravo učešća u raspodeli ostvarene dobiti društva. Akcionarsko društvo kao pravna forma organizovanja preduzeća apstrahuje ličnost akcionara, pošto akcije, a ne ličnosti reprezentuju učešće u društvu. Akcije su stalne komponente društva, a ne lica koja ih poseduju. Ta se lica kupoprodajom akcija mjenjaju za vrijeme života akcionarskog preduzeća. Zato ona u akcionarskom društvu nisu odgovorna za obaveze društva prema trećim licima. Tu odgovornost ima samo društvo. Ono za navedene obaveze odgovara svojom imovinom, tj. kapitalom kojim raspolaže. Kao i drugi oblici organizovanja preduzeća, akcionarsko društvo ima svoje prednosti i slabosti. Prednosti ovog društva su u: 1) mogućnosti pribavljanja kapitala većeg obima od niza sitnih investitora, 2) pravu da se organizuje biznis, a da sami partneri ne učestvuju u njemu, 3) ograničenju odgovornosti, odnosno razlici partnera u visini uloga, 4) pravu upravljanja po osnovu vlasništva - uloga u društvu, 5) mogućnosti prenosa vlasništva, odnosno prodaji akcija trećim licima ili na tržištu i sl.

Slabosti, akcionarskog društva ogledaju se u: 1) visokim troškovima osnivanja, 2) nemogućnosti učestvovanja svih vlasnika - imaoca akcija u upraljanju društvom, 3) nesigurnosti članova uprave, naročito u slučaju kada ne raspolažu kontrolnim paketom akcija društva, i sl. Upravljanje akcionarskim društvom vrše odgovarajući organi koje, po pravilu, čine: 1. skupština društva (ili skupština akcionara), 2. upravni odbor, 3. nadzorni odbor i 4. direktor. Skupština akcionara je organ upravljanja društvom. Skupštinu čine akcionari društva, odnosno njihovi predstavnici, ako je društvo veliko i ako iz tehničkih razloga svi njegovi akcionari ne mogu da učestvuju u radu skupštine. Skupština donosi osnovne strateške odluke o statusu društva, kapitalu i raspodeli. . Upravni odbor je organ upravljanja društvom, koga bira skupština akcionara. Upravni odbor je odgovoran za operativno poslovanje i vođenje društva. Direktor društva vrši menadžersku funkciju. On organizuje i vodi poslovanje društva i odgovara za njegov poslovni uspeh. Uspešnost rada direktora se redovno kontrolise u akcionarskim i drugim preduzećima, korišćenjem tzv. standarda uspešnosti menadžera. 1.7 DRUŠTVO SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU Ovaj oblik društva kapitala služi najčešće za organizovanje malih i srednjih preduzeća. Zakon o preduzećima definiše ovaj oblik preduzeća kao društvo koji osnivaju pravna ili fizička lica, koja ne odgovaraju za obaveze društva, a rizik snose do visine svog uloga. Ovo društvo ima izvjesne karakteristike ortačkog društva i kao takvo je pogodno za institucionalno organizovanje manjih poslovnih sistema. Društvo sa ograničenom odgovornošću je privredno društvo koje radi obavljanja privredne djelatnosti osnivaju pravna ili fizička lica sa unaprijed utvrđenom osnovnom glavnicom i sa rizikom članova (ortaka) za poslovanje društva do visine svog uloga u njemu. Ono predstavlja društvo kapitala, kao i druga društva, ima status pravnog lica i čiji osnivači, odnosno partneri učestvuju u osnovnom kapitalu društva svojim ulozima (udjelima). Oni ne odgovaraju za obaveze društva, za njih odgovara samo društvo. Članovi su odgovorni samo prema društvu, i to ograničeno u visini uloga. Ovo društvo je slično akcionarskom društvu, ali se od njega i razlikuje. Razlika se ogleda u tome .što u njemu ne postoje akcije, već ulozi, koji nisu izraženi u vidu prenosivih hartija od vrednosti, kakve su akcije. Zbog toga se ne mogu koristiti u berzanskim operacijama. Članstvo u ovom društvu ima individualni, lični karakter, sličan onome u ortakluku (društvu lica). Društvo sa ograničenom odgovornošću može da osnuje jedno ili više pravnih, odnosno fizičkih lica. I ovo društvo, kao i akcionarsko, može da bude jednopersonalno privredno društvo. Veličina učešća određuje se prema ulozima članova društva. Učeše se izražava akcijama kao hartijama od vrednosti. Svaki član društva može imati samo jedan udio, jedan udio može imati više vlasnika, koji se u odnosu na društvo smatraju jednim članom i svoja prava mogu

ostvariti preko zajedničkog predstavnika, a za obaveze koje terete članove odgovaraju solidarno. Ulozi se mogu slobodno prenositi među članovima u skladu sa ugovorom o osnivanju. Ulozi se mogu prenositi i na treća lica samo uz pravo preče kupovine ostalih članova i društva. Dobit društva se, po pravilu, dijeli među članovima srazmerno udijelima, što važi i za gubitak. 1.8 JAVNO PREDUZEĆE Javna preduzeća spadaju u grupu državnih preduzeća. Osnivaju se u oblastima od posebnog interesa za državu i sa državnim kapitalom. Prema Zakonu o javnim preduzećima5 ova preduzeća imaju 50 % plus jedna akcija u vlasništvu države i zapošljavaju više od 50 lica. Nezavisno od veličine i oblika organizacije javnog preduzeća, u njegovom upravljanju učestvuje država, preko svojih predstavnika. Zakonom se uređuje da su organi javnog preduzeća: skupština, nadzorni odbor i uprava. Upravu preduzeća čine direktor i izvršni direktori. Javna preduzeća obavljaju djelatnost od posebnog društvenog interesa. Država propisuje uslove koje moraju ispunjavati ova preduzeća u obavljanju djelatnosti. Cilj ove regulative je zaštita širih društvenih interesa. Javna preduzeća se formiraju u oblastima infrastrukture i javnih djelatnosti kao što su; komunalne (vodovod, gradsko zelenilo, gradska čistoća, pijace, gasovodi i sl.). U oblastima velikih privrednih sistema kao što su: PTT, železnica, elektroprivreda, naftna privreda, rudna bogatstva, nuklearna energija i sl. - država takođe osniva javna preduzeća kojima upravlja. Ove djelatnosti imaju poseban značaj, kako za državu, tako i za širu društvenu zajednicu. Nova zakonska regulativa u ovoj oblasti posebnu pažnju obraća na sisteme kontrole u javnim preduzećima. Tako se posebno razrađuje pojam sukoba interesa, etički kodeksi, računovodstveno – revizijski standardi i nedopuštene aktivnosti. Kao novi organ u javnim preduzećima se formira odbor za reviziju. Članove ovog odbora imenuje skupština preduzeća na prijedlog nadzornog odbora. Ovaj organ ima posebnu dužnost i obavezu da obezbjedi adekvatno funkcionisanje internih kontrola preduzeća. Taj posao se sprovodi preko odjeljenja za internu reviziju čijeg direktora imenuje odbor za reviziju. 1.9 POSLOVNI SISTEMI U PRIVREDI Pojedinačna preduzeća u privredi se mogu povezivati i grupisati u različite oblike poslovnih sistema. Povezana preduzeća su : matično i zavisno preduzeće (mješoviti holding, koncern), preduzeće s uzajamnim učešćem i holding. Ovi oblici povezivanja preduzeća nisu dozvoljena ako se tim činom narušavaju odredbe antimonopolskog zakonodavstva. Ako jedno preduzeće ima u drugom preduzeću većinsko ili značajno učešće kapitala ili ako na bazi zaključenog ugovora sa drugim preduzećem ima pravo da imenuje većinu 5

) Službeni glasnik Republike Srpske, br. 75/04.

ili najmanje četvrtinu članova upravnog odbora tog drugog preduzeća, to se preduzeće smatra matičnim, a drugo preduzeće zavisnim. Matično preduzeće s većinskim kapitalom je preduzeće koje u zavisnom preduzeću ima više od 50 % učešća u kapitalu, više od 50 % glasova u skupštini i pravo da imenuje više od polovine članova upravnog odbora. Matično preduzeće sa značajnim učešćem kapitala je preduzeće koje ima najmanje 25 % učešća u kapitalu zavisnog preduzeća, najmanje 25 % glasova u skupštini i pravo da imenuje najmanje 25 % članova upravnog odbora. Preduzeća sa uzajemnim učešćem kapitala su povezana preduzeća kod kojih svako preduzeće ima učešće kapitala u drugom preduzeću. Ako su međusobna učešća u kapitalu relativno ista, svako preduzeće može imati samo do 10 % učešća u kapitalu drugog preduzeća. Ako to učešće pređe 10 % potrebno je da preduzeće vlasnik te akcije proda i po njima neće imati pravo glasa. U ovaj oblik preduzeća spadaju i povezana preduzeća u kojima jedno preduzeće ima više od 10 % učešća u kapitalu drugog preduzeća. U takvoj situaciji drugo preduzeće ne može imati više od 10 % učešća u kapitalu prvog preduzeća. Ako te akcije stekne dužno je da ih proda i po njima neće imati pravo odlučivanja. Holding (čisti holding) je preduzeće koje ima u svojini akcije ili udjele zavisnog preduzeća, a prvenstveno obavlja dijelatnost upravljanja, sticanja učešća kapitala u drugom preduzeću putem akcija i djelatnost raspolaganja tim hartijama. Holding se može organizovati kao ortačko društvo, komanditno društvo, akcionarsko društvo, društvo s ograničenom odgovornošću i javno preduzeće. Preduzeća i preduzetnici se mogu povezivati ugovorom i u druge oblike povezivanja (konzorciju, franšizing, zajednica preduzeća, poslovna unija, poslovni sistem i dr. Ova povezivanja se vrše radi unapređivanja poslovanja i razvoja, a ne sticanja dobiti. Poslovno udruženje se osniva ugovorom o osnivanju kojim se uređuje naziv, vrijeme osnivanja, cilj, dijelatnost, sjedište, upravljanje, zastupanje, istupanje u pravnom prometu, pristupanje i isključenje, imovina, nadzor, prestanak i drugo.

2. OSNOVNE FUNKCIJE U PROCESU REPRODUKCIJE Procesa proizvodnje u preduzeću izvršava se preko različitih poslovnih funkcija. Funkcija predstavlja skup povezanih poslova i postupaka kojima se najsvrsishodnije obavljaju zadaci preduzeća. One se klasifikuju prema vertikalnoj i horizontalnoj dimenziji. Vertikalna podjela funkcija slijedi hijerarhiju postavljanja i realizacije ciljeva preduzeća i nadležnosti nosilaca funkcija. Prema ovom kriterijumu javljaju se tri vertikalna nivoa osnovnih funkcija preduzeća : upravljanje, rukovođenje i izvršenje. Prema ovoj klasifikaciji, upravljanje je hijerarhijski najviša funkcija kojom se postavljaju i definišu ciljevi i strategija preduzeća. Razrada ciljeva vrši funkcija rukovođenja, pomoću organizacije preduzeća. Treći nivo je izvršenje konkretnih zadataka. Horizontalna podjela funkcija je vezana za tehnološki tok procesa proizvodnje u preduzeću. Preko njih se ostvaruje tehnička podjela rada i obuhvataju objedinjavanje povezanih poslova u različite organizacione oblike. 2.1 VERTIKALNA PODJELA FUNKCIJA Upravljanje je hijerarhijski najznačajnija funkcija u preduzeću. Upravljanjem se određuju ciljevi, strategija i politika preduzeća. Upravljačka funkcija je vlasnička funkcija preduzeća. Ona reguliše i sve druge funkcije preduzeća. Postavlja okvir rukovođenju i izvršavanju. Struktura funkcije upravljanja zavisi od veličine i složenosti preduzeća. Privredno preduzeće ima titulara svojine, odnosno vlasnika. Kapital preduzeća je vlasništvo pravnih i fizičkih lica. Vlasnik kapitala će određivati šta i kako proizvoditi. Po pravilu, vlasnici kapitala će ići prema onoj proizvodnji koja im donosi najveću dobit. Njihov interes je maksimizacija profita iz poslovanja. Vlasnička funkcija podrazumjeva prava i obaveze. Pravo podrazumjeva upravljanje preduzećem saglasno veličini uloženog kapitala i učešće u raspodjeli ostvarene dobiti iz poslovanja. Vlasnik prisvaja pozitivne rezultate rada preduzeća ali i gubitke ukoliko preduzeće loše posluje. To znači da vlasnik preuzima rizik za uloženi kapital. Upravljačka funkcija, pored interesa vlasnika kapitala, obuhvata i interese zaposlenih u preduzeću i interese šire društvene zajednice. Preduzeće je svojim upravljačkim odlukama obavezno da respektuje interese društva, kroz poštovanje zakonskih propisa, obaveza prema državi i moralni normi poslovnog ponašanja. Interes zaposlenih odnose se na pravo prisvajanja dijela ukupnog rezultata iz poslovanja preduzeća na ime kompenzacije za svoj radni doprinos. Po stepenu ovlašćenja i nadležnosti u odnosu na sve ostale funkcije u preduzeću, upravljanje zauzima najviše mijesto. Nosioci funkcije upravljanja su pojedinci ili kolektivni organi, delegirani od vlasnika. Oni imaju ovlašćenja i snose odgovornost za obavljanje funkcije upravljanja. Organi upravljanja u preduzeću su : 1. Skupština vlasnika 2. Upravni odbor i

3. Nadzorni odbor. Skupština, kao organ vlasnika ima najznačajniju funkciju u preduzeću. U njen djelokrug spadaju donošenje statuta preduzeća, utvrđivanje poslovne politike, usvajanje izvještaja o poslovanju, odlučivanje o raspodjeli dobiti iz poslovanja, kao i odlučivanje o statusnim promjenama preduzeća. Skupština bira upravni i nadzorni odbor u preduzeću. Upravni odbor je najznačajniji operativni organ upravljanja u preduzeću. Za svoj rad odgovara skupštini preduzeća. Glavni zadaci ovog organa predstavljaju pripremu materijala i odluka za skupštinu kao i operativno donošenje odluka kojima se realizuju zadaci i planovi usvojeni na skupštini. Upravni odbor imenuje direktora preduzeća. Nadzorni odbor vrši poslove kontrole u preduzeću. Ovaj organ vodi računa da poslovne knjige i druga dokumenta preduzeća budu u skladu sa zakonskim propisima. Nadzorni odbor vrši nadzor nad zakonitošću rada svih organa u preduzeću. Rukovođenje je funkcija operativnog upravljanja i vođenja poslova preduzeća. Osnovni zadatak rukovođenja je pretvaranje upravljačkih odluka u konkretne radne zadatke i koordinaciju pojedinačnih poslova i zadataka. U širem smislu, rukovođenje je usklađivanje raznovrsnih aktivnosti radi ostvarenja cilja preduzeća. Rukovodioci su izvršioci volje i interesa vlasnika i nalaze se prema njima u podređenom položaju. Na drugoj strani, prema radnicima u preduzeću nastupaju kao predstavnici vlasnika i kapitala, kao upravljači čiji je interes skoro izjednačen sa interesima vlasnika kapitala. Funkciju rukovođenja obavlja direktor preduzeća i rukovodioci organizacionih jedinica i dijelova preduzeća. U okviru ove funkcije postoji hijerarhijski odnos između viših i podređenih rukovodioca.Direktor preduzeća ima najveća ovlašćenja, ali i najveći stepen odgovornosti. Direktor preduzeća zastupa preduzeće, organizuje poslovanje preduzeća, stara se o zakonitosti rada. Ostali rukovodioci koordiniraju proces rada na nižim nivoima. Funkcija izvršavanja konkretizuje i realizuje zadatke i naloge direktora i rukovodioca. Njena osnovna funkcija je izvršenje zadataka preduzeća. Svaki radnik je izvršilac na svom radnom mijestu. Radna mijesta su dijelovi šire radne cijeline koja se organizuje u obliku službe, odjeljenja, pogona i sl. Radna mijesta se povezuju na principu sličnosti poslova. U tim cjelinama se ostvaruju zadaci koji su dio šire funkcije preduzeća. 2.2 HORIZONTALNA KLASIFIKACIJA FUNKCIJA Osnovna funkcija izvršenja sastoji se iz niza međusobno povezanih i usklađenih izvršnih poslova. Grupe poslova, koje čine dio osnovne funkcije izvršenja mogu se svrstati u odgovarajuće sekundarne funkcije. Sekundarne funkcije u izvršnoj funkciji u stvari su velike grupe poslova. One se obavljaju u organizacionim jedinicama različitog nivoa – u radnim zajednicama, sektorima, službama, odjeljenjima, referatima itd. Broj pojedinih sekundarnih organizacionih jedinaca i njihovi nazivi se razlikuju od preduzeća do preduzeća. Uobičajno je da jedno prosječno preduzeće ima slijedeće horizontalne poslovne funkcije : istraživanje i razvoj, tehničku funkciju, finansije i računovodstvo, marketing funkciju, plansko – analitičku funkciju, kadrovsku i funkciju interne kontrole.

Istraživačko razvojnu funkciju posjeduju ekonomski snažnija preduzeća. U okviru ove funkcije se sagledavaju mogućnosti primjene novih tehnologija u procesu proizvodnje. Ta funkcija predstavlja mozak preduzeća. U okviru ove funkcije rade nakvalifikovaniji kadrovi preduzeća sa najsavremenijom tehnologijom. Većina preduzeća u okviru ovih poslova (službi, odjeljenja, institut, zavod i sl. ) orgnizuju primjenjena istraživanja. Obično se radi o uvođenju novih ili poboljšanju svojstava postojećih proizvoda, uvođenju novih kvalitetnijih sirovina, automatizovanju radnih procesa, uvođenju novih informacionih sistema. Najveći broj preduzeća u okviru ove funkcije organizuje razvojno istraživačke poslove vezano za istraživanje tržišta, marketinga, propagandu, nove organizacione metode. Tehnička funkcija je posebno važna za proizvodna preduzeća. U tim preduzećima ova funkcija je najvažnija i od njenog kvalitetnog obavljanja zavisi uspjeh svih ostalih funkcija. Njeno obavljanje zavisi od karakteristika tehnološkog procesa, karakteristika proizvoda, sirovina, repromaterijala i obučenosti radnika. Organizacija ove funkcije slijedi tok tehnološkog procesa i podjele rada u proizvodnji. Finansijsko – računovodstvena funkcija sastoji se iz dva dijela : finansijske funkcije i računovostvene funkcije. Unutrašnja organizacija ove funkcije (sektora) sastoji se od većeg broja užih organizacionih jedinica od kojih svaka ima svoje zadatke. Kao cijelina ova funkcija se organizuje kao finansijsko – računovodstveni sektor. Zadaci finansijsko – računovodstvene funkcije ostvaruje se preko organizacionih jedinica : finansijske operative, finansijske evidencije (finansijskog računovodstva, robnog računovodstva, računovodstva kupaca i dobavljača, osnovnih sredstava, zarada), finansijske kontrole i finansijske analize. Finansijska operativa pribavlja novčana sredstva za normalno poslovanje, koristi novčana sredstva, usklađuje priliv i odliv novčanih sredstava, reguliše novčane tokove i prati finansijske odnose u preduzeću, kontroliše upotrebu novčanih sredstava i obavlja poslove likvidature i blagajne. Korišćenje novčanih sredstava u poslovanju vrši se u prvom redu za nabavku roba, za isplatu plata, plaćanje obaveza i druga plaćanja. U zadatak ove službe spada i plasman slobodnih novčanih sredstava. Finansijska operativa vrši usklađivanje priliva novčanih sredstava sa rokovima isplate obaveza plaćanja. Neusklađenost ova dva toka dovodi do nelikvidnosti. Kontrola upotrebe novčanih sredstava je dvostruka. Upotrebu novčanih sredstava u skladu sa zakonskim i internim propisima kontrolišu organi spoljne i interne kontrole. Racionalnu upotrebu novčanih sredstava kontroliše finansijska služba. Likvidatura u okviru finansijske operative utvrđuje ispravnost dokumenata na osnovu kojih se vrši isplata odnosno naplata. Ispravnost dokumenata se ocjenjuje sa formalne, računske i zakonske strane. Blagajna vrši cijelokupno poslovanje u vezi sa naplatom ili isplatom gotovog novca. Svoje poslovanje obavlja preko blagajne preduzeća i žiro računa kod banke. Finansijska evidencija (računovodstvo) obuhvata : finansijsko knjigovodstva, robno knjigovodstvo, knjigovodstvo kupaca i druga knjigovodstva. Finansijsko knjigovodstvo ima zadatak da vodi glavnu knjigu u kojoj su objedinjene sve analitičke evidencije, evidencije prihoda i rashoda i da izrađuje periodične i završne račune. Robno knjigovodstvo evidentira sve promjene na materijalu, ambalaži, gotovim proizvodima – u naturalnim i vrijedonosnim pokazateljima. Ono pruža podatke o prometu i stanju zaliha

po proizvodima i skladištima. Knjigovodstvo kupaca i dobavljača treba da ažurno evidentira promjene dužnika i povjerilaca. Knjigovodstvo osnovnih sredstava vodi analitičku evidenciju svih osnovnih sredstava i treba da pokazuje njihovu nabavnu cijenu, promjene, otuđenje i gdje su locirana. Knjigovostvo zarada evidentira lična primanja radnika, vrijeme provedeno na radu, učinak. Ono vrši obračun primanja radnika, obračun uplata doprinosa i obustava iz plate. Finansijska kontrola vrši ispitivanje tekućeg poslovanja preduzeća i njenih dijelova. Finansijska analiza permanentno vrši analizu izvršenja finansijskog plana preduzeća. Marketing funkcija treba da obezbjedi tržišnu usmjerenost preduzeća i njegovog poslovanja. Ovo podrazumjeva takvo ponašanje preduzeća koje u koncipiranju svog poslovanja polazi od zahtjeva kupaca i njihovih želja. Područja marketinga su : tržište prodaje, tržište nabavke, formiranje prodajnog asortimana, prodaja, unapređenje plasmana, nabavka. Organizacija ove funkcije je različita po preduzećima. Negdje je to sektor, negdje služba a negdje odjeljenje. Niže organizacione jedinice u ovoj funkciji su istraživanje tržišta, prodaja, distribucija, ekonomska propaganda. Plansko – analitička funkcija se bavi planiranjem budućih poslovnih rezultata i analizom postojećeg izvršenja plana. Planom se na različite vremenske peroide (obično se rade godišnji i srednjoročni planovi na 5 godina) projektuju rezultati poslovanja preduzeća. Sadržaj plana treba da obuhvati sve važne aspekte poslovanja. Analiza poslovanja se vrši periodično. Obično se radi o polugodišnjim i godišnjim analizama poslovanja. Njihova izrada je tijesno povezana sa rokovima izrade periodičnog i završnog izvještaja o poslovanju. Pored tih izvještaja analiza poslovanja se bavi i pojedinačnim segmentima poslovanja. Tako, na primjer, zadatak ove službe može da bude izrada kalkulacija cijene koštanja pojedinih proizvoda i usluga preduzeća. Svi ovi zadaci podrazumjevaju tijesnu vezu ove funkcije sa finansijskom funkcijom. U nekim preduzećima plansko – analitička služba je dio finansijskog sektora. Kadrovska funkcija vodi brigu o zaposlenim u preduzeću. To podrazumjeva vođenje personalne evidencije o razvoju kadrova, usavršavanju, obrazovanju, napredovanju, o zdrastvenom stanju radnika. Ovi poslovi obuhvataju : sistematizaciju radnih mijesta, planiranje kadrova, obrazovanje i prekvalifikaciju radnika, informisanje zaposlenih, kulturno uzdizanje kadrova, obezbjeđenje zaštite na radu, briga o zdravlju radnika i njihovoj rekreaciji, poslovi u vezi odlaska zaposlenih u penziju. Briga o kadrovima stvara pozitivan odnos zaposlenih prema preduzeću i povećava njihovu motivaciju za rad. Administrativna funkcija (opšti poslovi) obuhvata poslove sekretarijata i pravne poslove. Sekretirijat obuhvata poslove opšte korespodencije – prijem pismenih informacija, raspoređivanje ovih informacija prema odgovarajućim službama, otpremu izlaznih informacija iz preduzeća kao i čuvanje dokumentacije. Sekretarijat obavlja poslove pripreme i organizacije raznih sastanaka u preduzeću. U okvir ovih poslova ubrajaju se i pomoćni poslovi : kurir, čistačica, portir, stražar. Sekretarijat obavlja poslove nabavke kancelarijskog potrošnog materija, poslove održavanja poslovnih zgrada, kancelarija i nabavku i održavanje kancelarijskog namještaja. Pravni poslovi su svi oni poslovi čijim se izvršavanjem pravno formuliše i reguliše aktivnost preduzeća i njegovi odnosi s okruženjem. U pravne poslove spadaju : tumačenje zakonskih propisa, poslovi zastupanja preduzeća pred sudovima, pokretanje i

vođenje disciplinskog postupka, poslovi sastavljanja raznih poslovnih ugovora i kontrole njihove valjanosti. Funkcija interne kontrole treba da spreči zloupotrebe, loš rad, nedomaćinsko poslovanje i ponašanje, poštovanje internih propisa i dr. Interna kontrola provjerava da li se posluje u duhu postojećih propisa i internih odluka. Kontrolom se obuhvataju poslovi u svim fazama i dijelovima preduzeća. Tehničkom kontrolom se kontroliše kvalitet proizvoda i tehnološki proces rada preduzeća. Ekonomska kontrola obuhvata poslove i funkcije koje se obavljaju u procesu rada preduzeća. Njen poseban zadatak je praćenje i kontrola kretanja troškova u preduzeću. Aktivnosti kontrole treba da spreče pojavu svih nepravilnosti u poslovanju (preventivna uloga), i da suzbije pojave negativnosti i deformacije u poslovanju (represivna uloga interne kontrole). Svoje poslove pripadnici interne kontrole obavljaju, uobičajno, kao stalni posao.

Skupština akcionara

Nadzorni odbor

Upravni odbor

Izvršni odbor direktora

Istraživanje i razvoj

Proizvodnja

Finansije i računovods tvo

Marketing

Kadrovi i opšti poslovi

Slika 2.1 Standarni oblik organizacije vertikalnih i horizontalnih funkcija u preduzeću

3. SREDSTVA I UPRAVLJANJE SREDSTVIMA PREDUZEĆA Prilikom osnivanja preduzeća vlasnici obezbjeđuju sredstva za početak njegovog rada. Ta srestva se obezbjeđuju u obliku : stvari, prava i novčanih sredstava. Tako uložena srestva postaju sredstva i imovina preduzeća koja mu omogućuju odvijanje proizvodnog procesa. Sredstva se namjenski upotrebljavaju i prelaze iz jednog oblika u drugi tokom procesa proizvodnje. Ona stalno kruže u reprodukcionom lancu.Ti procesi se označavaju metamorfozom sredstava. Sredstva preduzeća se prvobitno nalaze u novčanom obliku. Ona mijenjaju oblik prelaskom u robnu i tehnološku fazu poslovanja, pretvarajući se u zgrade, mašine, uređaje, opremu, zemljište, sirovine, repromterijal i sl. Iz novčanog oblika ona prelaze u materijalizovani oblik. U tom obliku sredstva se javljaju u obliku sredstava rada i predmeti rada. Iz tehnološkog procesa sredstva izlaze u novom kvalitetno izmjenjenom obliku, u obliku gotovih proizvoda. Prodajom proizvoda na tržištu, sredstva ponovo mijenjaju oblik pretvarajući se u novčana sredstva. Time je zatvoren jedan ciklus kruženja sredstava. To kruženje se stalno obnavlja, ali u različitom obimu.

Slika 3.1 Metamorfoza sredstava u preduzeću Ukupna sredstav preduzeća ne prolaze iste oblike metamorfoze u proizvodnom procesu. Istovremeno, proces metamorfoze se stalno obnavlja tako da u svakom trenutku reprodukcije postoje različiti pojavni oblici sredstava. Nalazeći se u različitim oblicima i različitim iznosima u svim fazama ciklusa proizvodnje, sredstva se javljaju kao : - slobodna sredstva i - sredstva vezana za proces proizvodnje. Slobodna sredstva su novčana sredstva. Ona su univerzalni oblik vrijednosti. Mogu da se upotrebe u svakom trenutku i u plasmanu u različite vrijednosti. Mada i novčana sredstva imaju svoju namjenu ona ostaju slobodna sve dok se ne pretvore u neki materijalni oblik vrijednosti. U svakom drugom obliku, osim novčanom, sredstva u preduzeću su vezana za proces proizvodnje. Angažovana su u tom procesu namjenski rad ostvarivanja funkcije u procesu proizvodnje. Ta sredstva su blokirana u procesu proizvodnje za izvršenje određenih zadataka. Od univerzalnog oblika vrijednosti ona se pretvaraju u namjenski. Blokada sredstava traje sve dok se preko gotovih proizvoda, koji su nastali prethodnom

potrošnjom sredstava, i njihovom prodajom na tržištu ponovo ne pretvore u novčani oblik vrijednosti. Vrijeme blokiranja sredstava u materijalnom obliku je različito po vrstama sredstava. Jedan dio uloženog kapitala reprodukuje se u kraćem vremenu od godine dana (obrtna sredstva), a drugi dio se reprodukuje tek kroz nekoliko godina (osnovna sredstva). U ekonomskoj literaturi kao mjera razvrstavanja sredstava u osnovna ili obrtna sredstva uzima se koeficijent obrta. Osnovna sredstva imaju koeficijent obrta manji od jedan, dok obrtna sredstva imaju koeficijent obrta veći od jedan. 3.1 OSNOVNA SREDSTVA Osnovna sredstva su dio poslovnih sredstava preduzeća, koja se postepeno troše u procesu proizvodnje. Koriste se u dužem vremenskom periodu i u procesu proizvodnje ne mijenjaju svoj oblik. Mogu da budu : 1. osnovna sredstva u upotrebi, 2. osnovna sredstva u pripremi, 3. osnovna sredstva izvan upotrebe, 4. osnovna sredstva u novčanom obliku, 5. osnovna sredstva u obliku prava (patenti i licence). U osnovna sredstva u upotrebi ubraja se zemljište koje služi privrednoj svrhi (u poljoprivrednom preduzeću je riječ o poljoprivrednim površinama a u industriji je riječ o zemljištu koje se koristi za proizvodnju – pijesak, šljunak), građevinski objekti privrednog karaktera (proizvodne zgrade), dugogodišnji zasadi (voćnaci, vinogradi), osnovno stado (radna i priplodna stoka), patenti i licence. U osnovna sredstva u upotrebi spadaju raznovrsna sredstva za rad. Riječ je o uređajima (električna mreža, plinovod, cjevovod, peći, kotlovi, cisterne), postrojenjima (elektromotori, turbine, lokomotive), transportna sredstva, alati (čekići, klješta, ključevi, turpije, igle, kalupi, šabloni), inventar (stolice, stolovi, ormari). Osnovna sredstva u pripremi čine investicije u toku. To su započeti radovi u izgradnji građevinskih objekata, priprema zemljišta dugogodišnjim zasadima, zalihe građevinskog materijala.Poslije određenog vremena ova sredstva se uključuju u proizvodni proces kao sredstva u upotrebi. Osnovna sredstva izvan upotrebe se nalaze izvan procesa proizvodnje. Ta sredstva mogu da budu mašine u rezervi ili rashodovana sredstva. Ova sredstva mogu da budu iznajmljena drugim preduzećima, prodata ili ustupiti. Zvanična nomenklatura podjele sredstva koja se iskazuje u bilansima stanja preduzeća polazi od klasifikacije stalne imovine preduzeća na : - nematerijalna ulaganja (prava), - osnovna sredstva (materijalna sredstva), - dugoročni finansijski plasmani. Preglad ove klasifikacije sredstava je dat na slici 3.2.

Slika 3.2 Klasifikacija imovine – sredstava preduzeća Nematerijalna ulaganja predstavljaju dugoročna ulaganja sredstava u druga preduzeća, ulaganja u istraživanje i razvoj, kao i ulaganje u probnu proizvodnju.U ovaj oblik ulaganja spadju patenti licence i koncesije. Patent predstavlja otkupljeno pravo korišćenja određenog pronalaska. Licenca predstavlja pravo korišćenja tuđeg patenta. Patentima i licencama se smatraju osnovna sredstva ukoliko je njihovo plaćanje dogovoreno odmah u punom iznosu. Koncesije su dugoročna ulaganja ili ustupanja

imovine i prirodnih bogastava (putevi, rudnici, željeznice, zemljište) radi upotrebe ili korišćenja. Materijalni oblik sredstava služi za obavljanje svakodnevne djelatnosti preduzeća. Jedan dio ovih sredstava je vezan za prirodne faktore i prirodno bogastvo (zemljište, šume, višegodišnji zasadi, osnovno stado). Drugu grupu čine sredstva za rad u obliku građevinskih objekata, opreme i sredstava u pripremi, uređaji, postrojenja, transportna sredstva, alati i inventar. Dugoročni finansijski plasmani predstavljaju osnovna sredstva u novčanom obliku. U ova sredstva spadaju ulaganja u vezana preduzeća, kupovina akcija drugih preduzeća i sticanje učešća u kapitalu tih preduzeća, dugoročni krediti koji su plasirani u druga preduzeća i dugoročne hartije od vrijednosti u vidu kupovine državnih obveznica. Za nabavku novih osnovnih sredstava potrebno je obezbjediti finansijska sredstva.Izvori finansiranja osnovnih sredstava se dijele na : - sopstvena, - udružena, - kreditna, - izvori solidarnosti, dotacije, pokloni. Osnovni izvor finansiranja osnovnih sredstava je dobit preduzeća. Amortizacija se, takođe, kao sopstvena sredstva koristi za obnavljanje, zamjenu dotrajalih sredstava ali i kupovinu novih. Pozajmljena sredstva se mogu obezbjediti iz različitih izvora. Najvažniji način pozajmljivanja sredstava čine krediti od poslovnih banaka. Pored kredita, sredstva se mogu pozajmljivati i udruživanjem i ulaganjima sredstava drugih lica. 3.2 TROŠENJA OSNOVNIH SREDSTAVA - AMORTIZACIJA Pravilno utvrđivanje vrijednosti osnovnih sredstva predstavlja važan zadatak za svako preduzeće. Ona je značajna ekonomska kategorija preduzeća, jer predstavlja, kako finansijsko – računovodstveni izraz sredstava, tako i izraz kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeća. Osnovna sredstva imaju različite vrijednosti. Ekonomski gledano, razlikuju se slijedeće vrijednosti osnovnih sredstava : - fakturna cijena, - nabavna vrijednost, - amortizovana vrijednost, - sadašnja vrijednost, - revalorizovana vrijednost. Fakturna cijena osnovnih sredstava je cijena koja je sadržana u fakturi dobavljača. Ona predstavlja prodajnu cijenu osnovnih sredstava. Ova cijena za kupca može da bude i nabavna ukoliko dobavljač preuzme na sebe obavezu transporta i montaže osnovnih sredstava. Nabavna vrijednost osnovnih sredstava, sačinjava fakturna cijena, troškovi transporta, troškovi montaže i ugradnje, carine, porezi, obučavanje kadrova za rad na osnovnom sredstvu. Pravilno utvrđivanje nabavne vrijednost osnovnih sredstava je veoma značajno kako sa stanovišta računovodstvene evidencije, tako i sa stanovišta obračuna troškova.

Amortizovana vrijednost osnovnih sredstava je određena knjigovodstveno – tehnička operacija, pomoću koje se knjigovodstveno stanje osnovnih sredstava prilagođava stvarnom stanju. Za iznos otpisane, amortizovane vrijednosti je umanjena nabavna vrijednost osnovnog sredstva, a pomoću nje se knjigovodstveno stanje prilagođava stvarnom stanju. Amortizovana vrijednost pokazuje koliko je osnovno sredstvo umanjilo svoju vrijednost u dosadašnjem vijeku upotrebe. Sadašnja vrijednost osnovnog sredstva dobija se po odbitku izvršenih otpisa od njihove prvobitne (nabavne ili revalorizacione vrijednosti). Osnovna sredstva učestvuju u procesu proizvodnje i postepeno se troše prenoseći dio po dio svoje vrijednosti na novi proizvod. Sadašnja vrijednost osnovnih sredstava predstavlja neotpisani dio vrijednosti koja se dobija kada se od nabavne cijene odbiju izvršeni otpisi amortizacije. Revalorizacija osnovnih sredstava predstavlja ponovno utvrđivanje vrijednost osnovnih sredstava. Revalorizacijom osnovnih sredstava sprovodi se usklađivanje njihove knjigovodstvene vrijednosti sa njihovom stvarnom vrijednošću. Postupak revalorizacije osnovnih sredstava vrši se radi obračunavanja realne amortizacije i radi utvrđivanja dohotka. Revalorizacija se vrši na tri načina : - primjenom procjene svakog osnovnog sredstva, - primjenom određenih koeficijenta na pojedine grupe osnovnih sredstava, - primjenom kontinuirane revalorizacije. Danas se revalorizacija vrši uglavnom primjenom određenih koeficijenata i kontinuirano (permanentna revalorizacija). Obračun trošenja osnovnih sredstava koja se nalaze u funkcije vrši se preko amortizacije. Amortaizacija je novčani izraz trošenja osnovnih sredstava u procesu rada i poslovanja preduzeća. Postepeno trošenje osnovnih sredstava znači i postepeno prenošenje vrijednosti na novi proizvod u vidu određenog iznosa amortizacije. Elementi za obračun amortizacije su : nabavna vrijednost osnovnih sredstava, prosječan vijek trajanja osnovnih sredstava i koristan učinak koji se postiže određenim sredstvima. Iz navedenih elemenata se izračunava amortizaciona stopa i amortizaciona kvota. Nabavna vrijednost osnovnog sredstva predstavlja osnovicu za obračun amortizacije. Vijek trajanja osnovnog sredstva određuje se na bazi iskustva i garancije koju daje njihov proizvođač. Stvarni vijek trajanja osnovnih sredstava zavisi od intezivnosti i pravilnosti njihovog korišćenja, čuvanja i održavanja. Amortizaciona stopa izražava odnos između nabavne vrijednosti i prosječnog vijeka trajanja određenog sredstva. Izračunavanje amortizacione stope vrši se po obrascu AS = 100 : h, pri čemu je AS = amortizaciona stopa, a h = vijek trajanja sredstva. Amortizaciona kvota, predstavlja onaj iznos amortizacije koji je u određenom periodu (godini) prenijet na novi proizvod. Ona se izračunava primjenom amortizacione stope na nabavnu vrijednost osnovnog sredstva. AQ = nabavna vrijednost * amortizaciona stopa / 100 Metodi obračuna amortizacije zavise od tehničko – tehnoloških karakteristika osnovnog sredstva i poslovne politike preduzeća. Te metode mogu biti : - vremenski ravnomjerna, - vremenski degresivna, - vremenski progresivna, - funkcionalna.

Obračun amortizacije po vremenski ravnomjernom metodu, zasniva se na pretpostavci da će se sredstva u toku određenog vijeka istrošiti bez obzira kojom će se intenzitetom koristiti. Visina amortizacije po ovom sistemu je zavisna od prosječnog vijeka trajanja osnovnog sredstva. Obračun amortizacije po ovoj metodi se vrši na slijedeći način: Tabela 3.1 Vremenski ravnomjeran metod obračuna amortizacije Godina 1 2 3

Pros. Nabav. vijek vrije. osn. sred. 100000 10 100000 10 100000 10

AS 10% 10% 10%

AQ 10000 10000 10000

Kumul. amort. 10000 20000 30000

Sadaš. vrijednost 90000 80000 70000

Prednost obračuna amortizacije po ovoj metodi je u jednostavnoj tehnici obračuna. Slabost ovog metoda se sastoji u zanemarivanju različite intenzivnosti trošenja osnovnih sredstava tokom vremena. Vremenski degresivan metod obračuna amortizacije polazi od pretpostavke da se sredstva intenzivnije troše u početku upotrebe a kasnije se taj intezitet smanjuje. To znači, da se u početku upotrebre sredstva primjenjuju više stope amortizacije i one se vremenom smanjuju. Tehnika ovog obrčuna se satoji u smanjenju amortizacionih stopa po godinama uz zadržavanje iste osnovice za amortizaciju, ili da se ide na smanjenje osnovice za amortizaciju uz zadržavanje iste stope amortizacije. Tabela 3.2 Obračun amortizacije po degresivnoj metodi Godina 1 2 3

AS Nabav. vrije. osn. sred. 100000 10% 100000 9% 100000 8%

AQ 10000 9000 8000

Kumul. amort. 10000 19000 27000

Sadaš. vrijednost 90000 81000 73000

Ili zadržavanjem amortizacione stope na istom nivou a promjenom osnovice za amortizaciju. 1 2 3

100000 90000 80000

10% 10 % 10 %

10000 9000 8000

10000 19000 27000

90000 81000 73000

Progresivna vremenska amortizacija se zasniva na postavki da se svake godine upotrebe osnovnog sredstva njegova amortizaciona stopa povećava. Ovaj metod polazi od pretpostavke da se vremenom trošenje i zastarjevanje osnovnog sredstva ubrzava. Kao i u prethodnoj metodi tehnika obračuna može biti dvojaka. Prvo, da se stopa amortizacije

zadržava istom a da se mijenja osnovica i drugo, da se vremenom povećava amortizaciona stopa a osnovica ostaje ista. Tabela 3. Obračun amortizacije po vremenski progresivnom metodi Godina 1 2 3

AS Nabav. vrije. osn. sred. 2000 1% 2000 3% 2000 5%

AQ 20 60 100

Kumul. amort. 20 80 180

Sadaš. vrijednost 1980 1920 1820

Kao što se vidi na primjeru godišnji amortizacioni iznosi se progresivno povećavaju. Na taj način se proizvodnja na početku manje opterećuje troškovima amortizacije, a vremenom se ti troškovi povećavaju. Funkcionalni metod obračuna amortizacije se zasniva na stvarnom korišćenju osnovnih sredstava. Ako se osnovno sredstvo više koristi obračunava se i veća stopa amortizacije. Elementi za obračun amortizacije po ovoj metodi su : - nabavna vrijednost sredstava za rad, - koristan učinak, - vijek trajanja. Amortizaciona stopa se izračunava po obrascu : AQ = nabavna vrijednost / obim proizvodnje. Konkretnije, ako jedna mašina čija je nabavna vrijednost 10000000, u svom radnom vijeku od četiri godine može proizvesti 5000 komada proizvoda, amortizaciona kvota po jednom komadu iznosi : Aq = 10000000 / 5000 = 200. Ukoliko je ova mašina u toku prve godine korišćenja proizvela 2000 komada amortizaciona kvota će iznositi AQ = 2000 * 200 = 4000000 Obračun amortizacije po ovom metodu je najrealniji. On se približava stvarnom korišćenju sredstava za rad. U praksi najčešće nalazi primjenu u autosaobraćaju, rudnicima, industriji gdje je moguće mjeriti učinak. 3.3 OBRTNA SREDSTVA To su sredstva koja se u procesu proizvodnje trasformišu u periodu manjem od godine dana. U jednom proizvodnom ciklusu ova sredstva se u potpunosti utroše i ulaze u sastav novog proizvoda. Troše se, dakle, jednokratom upotrebom. Prema ulozi koju vrše u ciklusu proizvodnje, obrtna sredstva se mogu podjeliti na : - obrtna sredstva u materijalnom obliku, - obrtna sredstva u novčanom obliku, - obrtna sredstva u obliku prava. Obrtna sredstva u materijalnom obliku sastoje se iz : sirovina i ostalih materijala za proizvodnju, nedovršene proizvodnje i poluproizvoda, zaliha gotovih proizvoda, inventara i ambalaže. Sirovine i ostali repromaterijali pojavljuju se u obliku osnovnih, pomoćnih, energetskih i potrošnih materijala. Prema stepenu izvršenja obrade predmeti rada se pojavljuju u vidu materijala, poluproizvoda, dijelova i nedovršenih proizvoda.

Za razliku od materijala koji je prethodno bio predmet obrade, sirovine su predmet uzet iz prirode, koje nisu pretrpjele bitnije promjene. Sirovine su predmet rada u ekstraktivnoj industriji i poljoprivredi, dok je materijal predmet rada u prerađivačkoj industriji. Pomoćni materijal služi kao sredstvo za održavanje ili kao dodatak osnovnom materijalu. U pomoćni materijal spadaju sredstva koja se upotrebljavaju za održavanje čistoće prostorija, ambalaža i goriva. Nedovršeni proizvodi su predmeti rada na kojima je započeta izrada gotovog proizvoda a nije dovršena. U nekim preduzećima ova sredstva imaju značajnu vrijednost. Ova proizvodnja se naziva proizvodnjom u toku. Obrtna sredstva u novčanom obliku, javljaju se kao gotov novac u blagajni i žiro – računima, koji je namjenjen za kupovinu raznovrsnih sredstava potrebnih proizvodnom procesu. Novčana sredstva čine i devizna sredstva preduzeća u bankama, kao i brojna potraživanja kratkoročnog karaktera po osnovu prodaje proizvoda preduzeća. Obrtna sredstva po osnovu prava ispoljava se u vidu potraživanja od kupaca za isporučenu a ne naplaćenu robu. Licenca koja se plaća na teret troškova poslovanja se takođe ubraja u obrtna sredstva. Za obrtna sredstva su bitni pokazatelji dužine ciklusa njihovog angažovanja, koeficijenta obrta i ukupne mase potrebnih obrtnih sredstava. Ciklus obrta obrtnih sredstava predstavlja vrijeme od ulaganja u proces proizvodnje do njegovog završetka, realizacijom proizvoda. Ciklus obrta obrtnih sredstava čine tri faze. Prva faza, faza obezbjeđenja, nabavke sredstava za proizvodnju. U ovoj fazi dio novčanih sredstava se pretvara u repromaterijal. Druga faza je faza procesa proizvodnje. Ova faza traje od momenta nabavke repromaterijala do momenta pretvaranja sirovina u gotove proizvode. U trećoj fazi se pojavljuju gotovi proizvodi namjenjeni tržištu. Ovaj kružni tok obrtnih sredstava se može prikazati kao na slici 3.3.

Slika 3.3 Kruženje obrtnih sredstava Dužina ciklusa obrta obrtnih sredstava se izračunava kada se broj dana u godini (365) podjeli sa koeficijentom obrta sredstava. Koeficijent obrta obrtnih sredstava je broj koji pokazuje koliko su se sredstva obrnula u toku jedne godine. On se izračunava dijeljenjem ukupnog prihoda preduzeća sa angažovanim obrtnim sredstvima u istom periodu. Ako je u toku jedne godine ostvaren ukupan prihod u iznosu od 5600000 uz učešće obrtnih sredstava u iznosu od 800000 novčanih jedinica, koeficijent obrta je 7. Na osnovu izračunatog koeficijenta obrta izračunava se dužina ciklusa obrta (365 : 7 = 52 dana. Brža cirkulacija obrtnih sredstava ili veći koeficijent obrta, obezbjeđuje preduzeću kvalitetnije poslovanje. Veći koeficijent obrta omogućava da se isti obim proizvodnje

finansira sa manje sredstava. Manja količina utrošenih sredstava smanjuje ukupne troškove preduzeća, čime se povećava njegova ekonomičnost poslovanja. Angažovanje sredstava u preduzeću prethodi njihovom trošenju. Angažovanje predstavlja uslov trošenja. Ne mogu se trošiti sredstva koja nisu obezbjeđena, odnosno angažovana i raspoloživa za trošenje. Dok su novčana sredstva univerzalno raspoloživa i mogu se koristiti za razne namjene, materijalna sredstva imaju ciklus angažovanja koji vremenski različito traje. Obim angažovanja sredstava u jednom ciklusu proizvodnje uvijek je veći od obima utrošenih sredstava, jer se osnovna sredstva ne utroše odjednom i u jednom ciklusu, već postepeno u određenom vremenskom periodu. Za kvalitet angažovanja je zato značajna i vrijednost angažovanih sredstava i vrijeme njihovog angažovanja, dok je za trošenje značajna suma utrošenih sredstava u određenom vremenskom periodu.

4. UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA Proizvodnja je proces privređivanja u kojem radnici svojim radnim sposobnostima, uz pomoć sredstava za rad, stvaraju iz predmeta za rad nove proizvode. To je proces koji se neprekidno obnavlja. Preko tog procesa se stvaraju upotrebne vrijednosti koje služe zadovaljavanju raznovrsnih potreba društva. Odvijanje bilo kojeg procesa proizvodnje podrazumjeva postojanje tri faktora ili elementa proizvodnje. To su rad, sredstva rada i predmeti rada. Rad je svrsishodna dijelatnost kojom radnici djeluju na predmete rada pomoću sredstava za rad. Sredstva za rad su određene stvari pomoću kojih radnici obrađuju predmete rada. Predmeti rada su stvari na koje radnici sredstvima za rad djeluju u cilju stvaranja određenih proizvoda. Predmeti rada se nalaze u prirodi (rude) ili su rezultat ranijeg procesa rada (sirovine, poluproizvodi). Sredstva za rad i predmeti rada čine sredstva za proizvodnju. Ako se proizvodnja zadržava na istoj materijalnoj vrijednosti, tada se radi o prostoj reprodukciji. Ukoliko se proizvodnja povećava, proširuje tada imamo proširenu reprodukciju. Proširena reprodukcija je neophodnost, nužnost ukoliko se žele obezbjediti potrebe društva koje stalno raste. Trošenjem rada, sredstava za rad i predmeta rada, nastaju nove upotrebne vrijednosti, proizvodi i usluge. Ovo trošenje se može izraziti količinski i vrijedonosno. Količinski u fizičkim jedinicama utrošenog rada, sredstava za rad i predmeta rada i kao vrijedonosni izraz utroška elemenata procesa proizvodnje. Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izražavaju se u naturalnom i finansijskom obliku, te se njihovo trošenje time određuje. Tako je veličina trošenja elemenata proizvodnje uslovljena naturalno izraženim obimom – utrošcima kao i finansijskom determinantom - cijenama sredstava za proizvodnju, odnosno zaradama po jedinici radnikovog rada (troškovima). Na taj način posmatrano, trošenje elemenata proizvodnje klasifikuje se kao: • naturalno izraženo trošenje ili utrošci i • finansijski izraženo trošenje ili troškovi6. Ova dva vida ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje međusobno se uslovljavaju kvalitativno i kvantitativno, pri čemu su utrošci svakog od ovih elemenata jedna komponenta, a novčani multiplikatori, koji izražavaju finansijsku naknadu za njihovo pribavljanje (cijene sredstava za proizvodnju i zarade po jedinici rada), druga komponenta podsistema ulaza mikroekonomskog sistema. Utrošci elemenata proizvodnje uslovljeni su tehničkim faktorima, koji djeluju u datom procesu reprodukcije, kao i organizacionim faktorima odnosno subjektivnim slabostima na polju iskorišćenja tehničkih uslova privređivanja. Cijene sredstava za proizvodnju i zarade radnika determinisane su djelovanjem tržišnih zakona robno-novčane privrede, te odnosima u raspodjeli dohotka kao društvenim faktorima, s jedne strane, odnosno organizacionim faktorima u oblasti razmene i raspodele kao subjektivnim uticajem radnog kolektiva i upravljača preduzećem, s druge strane. Iz toga se može zaključiti da su utrošene vrijednosti uslovljene: -trošenjem 6

) B. Stavrić, M. Šarčević, Osnovi teorije mikroekonomije, ekonomika preduzeća, str. 28.

- djelovanjem tržišnih zakona i - organizovanjem. Ovako shvaćene utrošene vrijednosti u proizvodnji predstavljaju troškove proizvodnje. S obzirom na to što se vrijednosti u robno-novčanoj privredi izražavaju cijenama kao tržišnom vrijednošću, troškovi su novčani izraz utrošaka elemenata proizvodnje. 4.1 NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA (UTROŠCI) Svaki od elemenata proizvodnje troši se na specifičan način, s obzirom na različite uloge u procesu reprodukcije. Zato se utošci svakog od njih teorjski posebno tretiraju. 4.1.1 UTROŠCI MATERIJALA Materijal predstavlja predmet rada u procesu reprodukcije, te se nad njim odvijaju djelovanja radnom snagom, pomoću sredstava za rad, u tehnološkom procesu, radi dobijanja novih upotrebnih kvaliteta, podobnih za podmirivanje potreba čovjeka. Pri tome dolazi do trošenja ovog materijalnog elementa proizvodnje, u kome se gubi njegov upotrebni kvalitet u cilju preobražaja u novu upotrebnu vrijednost željenog proizvoda. Ovako posmatran, proces trošenja materijala podrazumeva unošenje određenih fizičkih količina ovog elementa proizvodnje, čiji upotrebni kvalitet se nepovratno izgubi radi dobijanja novog proizvoda. To znači da je osnovna karakteristika fizičkog trošenja, odnosno utrošaka materijala, njegova jednokratna upo treba. Tome treba dodati i okolnost da se u proizvodnji određenog obima proizvoda (recimo, jednogodišnje proizvodnje) unosi samo jedan odgovarajući dio ukupno potrebnog materijala i da se,tek po utrošku tako unesenog materijala u proizvodnju unosi nova količina. Na osnovu prethodnog, može se izvesti zaključak da je osnovna karakteristika trošenja materijala u procesu reprodukcije izražena sledećom definicijom: materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesena količina utroši se odjednom. Pored ove zajedničke karakteristike za sve vrste materijala koji se unose u proces reprodukcije, ekonomska teorija razlikuje ponašanje pojedinih specifičnih grupa materijala u vezi s njihovom ulogom u procesu reprodukcije i načinom njihovog fizičkog trošenja u zavisnosti od obima proizvodnje koji se pomoću ovih utrošaka ostvaruje. Tako se razlikuju slijedeće grupe materijala u vezi sa specifičnom ulogom u procesu reprodukcije: • osnovni materijal, • pomoćni materijal i energija, i • režijski materijal. Svaka od ovih grupa obuhvata materijale koji imaju zajedničke karakteristike u procesu fizičkog trošenja, te se moraju posebno teorijski razmatrati. Osnovni materijal je osnovni materijalni uslov proizvodnje. To je materijal izrade. U ovu grupu materijala ubrajaju se svi oni predmeti rada čije fizičko trošenje u proizvodnji ima slijedeće karakteristike: • ulazi svojom supstancom u sastav novog proizvoda, • bitno opredeljuje karakteristike proizvoda, • znatno utiče na izbor tehnološkog postupka, • obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje. Sve ove karakteristike moraju se steći da bi se određeni predmeti rada svrstali u grupu osnovnog materijala. Na primer, pri izradi drvenog nameštaja, drvo ulazi svojom

supstancom u taj proizvod, zatim mu daje bitno obeležje (drveni namještaj). Isto tako, izrada nameštaja od drveta podrazumeva primjenu drugačijeg tehnološkog postupka nego što je to slučaj sa izradom nameštaja od metala. Pri tome, kako se povećava ili smanjuje količina proizvedenog nameštaja, tako se povećava ili smanjuje u istoj srazmeri količina utrošenog drveta kao osnovnog materijala. Za materijal koji svojom supstancom ulazi u novi proizvod kaže se da predstavlja materijal izrade. To znači da je novi proizvod preobraženi oblik osnovnog materijala, odnosno materijala izrade. Usljed tjesne funkcionalne veze između količine proizvoda kao rezultata proizvodnje i utrošaka osnovnog materijala, ova vrsta materijala ima proporcionalni karakter trošenja. To znači da se utrošene količine materijala mjenjaju u direktnoj proporciji sa promjenama obima proizvodnje. Proporcionalnost između promjena obima proizvodnje i utrošaka osnovnog materijala uslovljavaju tehnički faktori koji se ispoljavaju kroz: (1) karakteristike proizvoda, (3) karakteristike tehnološkog procesa, (2) karakteristike sredstava za rad, (3) karakteristike samog osnovnog materijala i (4) tehničke uslove rada. (1) Karakteristike proizvoda. Supstancu dobijenog proizvoda u najvećoj mjeri čini supstanca osnovnog materijala koji se u njega ugrađuje. Zato će količina materijala izrade, odnosno osnovnog materijala koja se troši u proizvodnji odre đenog proizvoda zavisiti od oblika, dimenzije, kvaliteta i ostalih karakteristika to ga proizvoda. Pri tome, proizvodi višeg kvaliteta zahtevaju, pored ostalog, viši kvalitet osnovnog materijala. Slično tome, veće dimenzije gotovog proizvoda podrazumevaju i veći utrošak osnovnog materijala za njegovo dobijanje. (2) Karakteristike tehnološkog procesa. Za proizvodnju iste vrste proizvoda mogu se upotrebljavati različiti materijali za izradu, jer se proizvodnja može odvi jati primjenom različitih tehnoloških postupaka. Na primer, za izradu nameštaja od drveta primjeniće se tehnološki postupci: rezanje, struganje, poliranje i slično, dok će izrada metalnog nameštaja podrazumevati sasvim drugačije tehnološke postupke: kovanje, zavarivanje, bojenje i slično. Isto tako, primjena različitih tehnoloških postupaka zahtjevaće različit obim utrošaka istovrsnog osnovnog materijala za dati proizvod. Recimo, valjani profili usloviće drugačiji utrošak čelika nego vučeni profili, jer je proces valjanja grublji zahteva da se na profilu ostavi veća rezerva za završnu površinsku obradu. (3) Karakteristike sredstava za rad. Sredstva za rad svojim tehničkim karakteristikama, izraženim u kapacitetu i stepenu mehanizovanosti, uslovljavaju način korišćenja osnovnog materijala, bilo preko obima utrošaka, bilo preko randmana osnovnog materijala, odnosno sirovine. S druge strane, sredstva za rad predstavljaju osnovnu dimenziju kapaciteta, a determinišu i karakteristike tehneloškog postupka, te je njihov uticaj na trošenje osnovnog materijala i na taj način izražen. (4) Karakteristike samog osnovnog materijala. Osnovni materijal svojim ka rakteristikama opredeljuje obim utrošaka za datu količinu proizvoda. Na primjer, ruda željeza sadržajem korisne supstance determiniše bruto potrošnju ove sirovine za jedinicu čistog željeza. Ukoliko je sadržaj metala u rudi veći, utoliko će utrošak rude po jedinici sirovog željeza biti manji, kao i obratno. Isto tako, stepen prethodne obrade osnovnog materijala uslovljavaće veličinu njegovih utrošaka. Na primer, ako se kao osnovni materijal koristi sirova koža, utrošak će biti drugačiji, nego kada se koristi štavljena koža,

jer je u drugom slučaju materijal prethodno pretrpjeo određeni stepen finalizacije, odnosno oplemenjivanja. (5) Tehnički uslovi rada. U proizvodnoj radionici, pod dejstvom tehnološko postupka i u vezi sa ostalim tehničkim faktorima formiraju se određeni uslovi radne sredine. Oni u mnogo slučajeva direktno ili indirektno uslovljavaju trošenje osnovnog materijala. Na primer, u predionicama pamučnog prediva, kao i osjetljivijih sintetičkih prediva, vlažnost vazduha umnogome utiče na utrošak osnovnog materijala. Pored pomenutog direktnog uticaja na potrošnju osnovnog materijala, uslovi radne sredine izraženi u sastavu vazduha, osvetljenju, temperaturi i sl. indirektno utiču na utrošak osnovnog materijala. Na primjer, nepovoljni uslovi radne sredine utiču negativno na radnike, usled čega dolazi do neracionalnijeg trošenja osnovnog materijala (kvar, lom, škart i sl.). Pod pomoćnim materijalom u procesu reprodukcije podrazumeva se onaj dio predmeta rada čije trošenje ima slijedeće karakteristike: • svojom supstancom može da ulazi u sastav proizvoda (boje, začini, punila i sl.), odnosno samo se troši radi potpomaganja dobijanja novog proizvoda (pogonsko gorivo,ambalaža i sl.), • doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ali ih bitno ne opredeljuje, • ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka, iako doprinosi njego vom odvijanju, • obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje. Pri izradi određenog proizvoda, pored osnovnog materijala, koji čini njegovu osnovnu supstancu, nužno se troši i određena količina pomoćnog materijala, čija je namjena da doprinese karakteristikama proizvoda, da potpomogne odvijanje tehnološkog postupka i da doprinese upotpunjavanju sastava toga proizvoda. U ovu grupu materijala, s obzirom na način učešća u procesu proizvodnje, svrstava se i pogonska energija. Utrošci pogonske energije nastaju u vezi sa (pokretanjem mašina radilica i uslovljavaju izvršavanje različitih fizičkih i hemijskih procesa. Utrošci energije za datu proizvodnju uslovljeni su dejstvom, kako objektivnih, odnosno tehničkih i prirodnih, tako i organizacionih faktora. Tako se kao faktori utroška pogonske energije najčešće javljaju sledeći: • karakteristike energetskih izvora, • karakteristike tehnološkog procesa, • karakteristike sredstava za rad, i • karakteristike materijala, S druge strane, na utroške pogonske energije utiču i organizacioni faktori, koji se svode na ponašanje radnika u procesu korišćenja raspoloživih energetskih izvora. Jedna od bitnih karakteristika pomoćnog materijala, u koji se uvrštava i pogonska energija, jeste i proporcionalnost njegovog trošenja sa promenom obima proizvodnje. To znači da svaki porast obima proizvodnje, odnosno njegovo smanjenje, sa sobom povlači u istoj srazmeri povećanje, odnosno smanjenje utrošaka pomoćnog materijala. Usled uticaja tehničke podele rada na pripremu proizvodnje i proizvodno izvršenje, u procesu reprodukcije, pored utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala koji nastaju u neposrednoj proizvodnji, javljaju se i utrošci materijala na pripremno-završnim poslovima. Ova vrsta materijala naziva se režijski materijal, jer se pripremno-završni poslovi, koji predstavljaju određeni oblik organizovanja proizvodnje, tretiraju kao režija. To. su, u stvari, određene količine materijala čije trošenje nastaje na poslovima proizvodnog menadžmenta, održavanja sredstava za rad, uređenja mikroklime i drugih mjera zaštite na radu, odnosno uređenja uslova radne sredine, što predstavlja određeni oblik pogonske režije. S druge strane, režijski utrošci materijala nastaju u vezi sa

menadžmentom marketinga, organizovanjem poslova nabavke, skladištenja, kao i prodaje, što predstavlja razmjensku režiju. Ovome treba dodati i utroške materijala koji nastaju na poslovima opšteg menadžmenta, kao što su trošenje kancelarijskog materijala, poštansko-telegrafskih, telefonskih usluga i sl., što se svrstava u upravnu režiju. S obzirom na uslovljenost ovih trošenja i njihovu vezu sa nastajanjem proizvoda, javljaju se sledeće karakteristike utrošaka režijskog materijala: • svojom supstancom ne ulazi u sastav proizvoda u vezi s čijim nastajnjem se troši, • ne doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, • ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka, • obim njegovog trošenja je nezavisan od obima proizvodnje, • veličina njegovog trošenja uslovljena je veličinom proizvodnog kapaciteta, odnosno organizovanjem njegovog iskorišćenja. U uslovima sve veće koncentracije sredstava za rad, pa prema tome povećanja proizvodnog kapaciteta preduzeća, pripremno-završni, odnosno organizacioni poslovi dobijaju sve veći značaj. Zato se i trošenja materijala na ovim poslovima organizovanja, odnosno režije stalno povećavaju i predstavljaju sve značajniju komponentu cijene koštanja proizvoda. To se posebno izražava u okolnosti što jačanje pripremno-završne aktivnosti podrazumeva smanjivanje utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinici proizvoda, uz istovremeno globalno povećanje režijskih utrošaka, koji se mogu raspoređivati na veći obim proizvodnje, zavisno od organizacione umješnosti menadžmenta i ponašanja radnog kolektiva. Jedna od bitnih karakteristika utrošaka režijskog materijala jeste i okolnost što se njihova visina utvrđuje za ukupni proizvodni kapacitet, ili za određenu grupu proizvoda, čija izrada podrazumeva zajedničku pripremu. Otuda i proizilazi njihov fiksni, odnosno relativno fiksni karakter trošenja, što podrazumeva promjenjivost veličine ovih utrošaka pri promenama obima proizvodnje, bilo u okviru ukupnog kapaciteta, bilo u okviru date grupe proizvoda (serije, modela, tipa proizvoda i sl.), koja zahtjeva zajedničku pripremu. 4.1.2 UTROŠCI SREDSTAVA ZA RAD Pod utrošcima sredstava za rad podrazumeva se fizičko (1) i ekonomsko (2) trošenje ovog drugog materijalnog elementa proizvodnje. Osnovna karakteristika trošenja sredstava za rad izražava se u njihovoj višekratnoj upotrebljivosti koja proističe iz uloge ovog elementa proizvodnje u procesu reprodukcije. Sredstva za rad, kao instrumenti koji se stavljaju između radne snage radnika i predmeta rada koji se pomoću njih obrađuje, unose se u proces proizvodnje ukupnim svojim obimom i upotrebnim kvalitetom. Tako unesena sredstva za rad omogućuju proizvodnju u više reprodukcionih ciklusa proizvoda, pri čemu zadržavaju svoju neizmenjenu upotrebnu vrijednost sve do momenta poslednje upotrebe. Međutim, vijek upotrebe sredstava za rad je ograničen njihovim fizičkim habanjem, s jedne strane, kao i ekonomskim zastarjevanjem, s druge strane. Otuda se utrošci sredstava za rad posmatraju u funkciji ova dva vida trošenja. (1) Fizičko trošenje sredstava za rad. Osnovni oblik fizičkog trošenja sredstaza rad jeste njihovo postepeno dotrajavanje, koje nastaje habanjem. Međutim, habanje sredstava za rad ne može se u pojedinim ciklusima reprodukcije proizvoda kvantitativno izraziti, iako se unapred zna da će dotično sredstva za rad kroz duže vrijeme biti potpuno fizički utrošeno. Zato fizičko trošenje takvih sredstava za rad podrazumeva različit intenzitet habanja njihovih pojedinih elemenata. Osetljiviji elementi sredstava za rad (mašina) brže se fizički habaju, a često dolazi i do njihovog kvara, odnosno loma, i predstavlja drugi specifični

oblik fizičkog trošenja sredstava za rad. Ovo fizičko trošenje pojedinih dijelova složenih sredstava za rad zahtjeva bilo izbacivanje kompletnog sredstva za rad iz upotrebe, bilo zamjenu fizički utrošenog njegovog elementa. Prva mogućnost je ekonomski neracionalna, jer se zbog jednog elementa izbacuje iz upotrebe kompletna mašina. Zato se, u pravilu, pristupa zamjeni oštećenog elementa mašine, što omogućuje njeno osposobljavanje za ponovnu upotrebu. Polazeći od mogućnosti zamene pojedinih fizički dotrajalih dijelova sredstava rad, dolazi se do zaključka da je vijek upotrebe sredstava za rad neograničen. Međutim, u određenom momentu više se isplati nabavka novog sredstva za rad nego zamjena utrošenih elemenata toga sredstva. S druge strane, nakon dugoročnije upotrebe određenog sredstva za rad dolazi do pojave savršenijih mašina usled tehničkog progresa, čime se datom preduzeću smanjuje konkurentska sposobnost, te je i zbog toga ograničen vijek upotrebe konkretnog sredstva za rad. (2) Ekonomsko trošenje sredstava za rad. Kada usled tehničkog progresa đođe do pojave novih, efikasnijih sredstava za rad kojima raspolažu određeni proizvođači u datoj grani proizvodnje, postavlja se pitanje opravdanosti daljeg korišćenja postojećih, ali manje efikasnih sredstava za rad.Ovakve okolnosti uslovljavaju prevremeno isključivanje nepohabanih sredstava za rad iz proizvodnje, odnosno njihovu zamjenu tehnički savršenijim sredstvom za rad. Takva pojava se u ekonomskoj teoriji naziva ekonomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad. Ekonomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad sve je više karakteristično u uslovima tehničkog progresa, te sve manji broj mašina dočeka svoju fizičku istrošenost. To je uslovljeno sve oštrijom konkurencijom na tržištu. I fizičko i ekonomsko trošenje sredstava za rad odvija se različito, zavisno od vrste sredstava, odnosno njihove uloge u procesu proizvodnje. U vezi s tim razlikuju se sledeće grupe sredstava za rad prema njihovim funkcionalnim karakteristikama: •

mašine - koje pored nepokretnih imaju i pokretne djelove, pomoću kojih se izvršavaju mehaničke operacije, zbog čega se i brže fizički habaju; • postrojenja - u kojima se obavljaju tehnološki procesi u vidu hemijskih reakcija i koja se odlikuju, uglavnom, nepokretnim djelovima, pa prema tome i sporijim habanjem; • instalacije - koje omogućuju provođenje osnovnog i pomoćnog materija la, te različite oblike energije, a odlikuju se nepokretnošću, pa prema tome i sporijim habanjem; • uređaji - koji predstavljaju dijelove opreme sa pretežno nepokretnim elementima, te se sporije i habaju; • alati - koji predstavljaju sredstva za ručno ili mašinsko manipulisanje obavljanju izvršnih i kontrolnih operacija; • inventar - koji predstavlja opremu netehnoloških radnih mesta, i kori sti se bilo u proizvodnim pogonima (pogonski inventar), bilo na organizacionim poslovima (poslovni inventar), čije je fizičko trošenje usporeno; • transportna sredstva - za koja je karakteristično veće učešće pokretnih elemenata, zbog čega se brže fizički habaju; • građevinski objekti - u koje se raspoređuju sva prethodno pomenuta sredstva za rad i u kojima se obavljaju svi tehnološki i organizacioni poslovi, a čiji je vjek upotrebe obično i najduži; • poljoprivredno zemljište - prethodno uređeno i pripremljeno za proizvodnju; • dugogodišnji zasadi (voćnjaci i šume).

Pored okolnosti što se sredstva za rad, zavisno o tome u koju prethodno pomenutu grupu se svrstavaju, različito fizički habaju, sve više dolazi do izražaja njihovo ekonomsko rabaćenje. Zato se u savremenim uslovima proizvodnje naglašava potreba njihovog intenzivnijeg korišćenja, kako bi se u ograničenom vijeku njihove upotrebe ostvarila što veća proizvodnja, pa prema tome i omogućilo snižavanje cijene koštanja proizvoda. 4.1. 3 UTROŠCI RADNE SNAGE Radna snaga predstavlja pokretački i stvaralački element proizvodnje, bez kojeg bi sredstva za proizvodnju činila samo gomilu mrtvih stvari. Ispoljavanje radne snage u procesu proizvodnje omogućuje njena upotrebna vrednost, čije trošenje se odvija kao svrsishodan rad. Radna snaga kao element proizvodnje može da se definiše kao skup fizičkih i umnih sposobnosti čoveka da radi, odnosno da se ispoljava u svrsishodnoj djelatnosti. Tako posmatrano, radna snaga se troši analogno trošenju ostala dva elementa proizvodnje, u vidu privremenog gubljenja upotrebnih svojstava; usled utroška bioenergije, koja se obnavlja ishranom i odmorom radnika. Ovo naturalno izraženo trošenje radne snage predstavlja njene utroške, što podrazumjeva i potrebu njenog reprodukovanja. Kako se radna snaga ispoljava u vidu umnih i fizičkih sposobnosti radnika, njeni utrošci podrazumevaju gubljenje tih upotrebnih svojstava, što se ogleda u trošenju čovekove bioenergije. Nestajanje bioenergije proizvođača podrazumjeva gubljenje upotrebne vrijednosti radne snage kao elementa proizvodnje. Međutim, u tom trošenju bioenergije nije sadržano i gubljenje radnih sposobnosti. Zato se reprodukovanje radne snage, u smislu ponovnog uspostavljanja njene upotrebne vrijednosti da se ispoljava u procesu svrsishodne djelatnosti, ostvaruje reprodukovanjem fizičke energije, koja omogućuje da se pokrenu njene umne i fizičke sposobnosti. Polazeći od okolnosti što se utrošci radne snage ispoljavaju kao trošenje čovjekove bioenergije, njihovo kvantitativno iskazivanje podrazumeva mjerenje količine energije koja je potrebna za obavljanje datog procesa rada. Međutim, kako se proces rada odvija ispoljavanjem ne samo fizičkih nego i umnih sposobnosti kvantificiranje utrošaka radne snage ne može se svesti na mjerenje utrošene bioenergije radnika. Formulisanje radne sposobnosti radnika kao elementa proizvodnje sve više se karakteriše povećavanjem umnih sposobnosti, znanja i vještine, čije se primenjivanje u procesu rada ne može mjeriti energetskim jedinicama mjere. Pri tome, posmatranje procesa rada kao izraza utrošaka radne snage ne isključuje ni analizu utroška bioenergije. Naprotiv, u savremenoj nauci o radu i organizaciji rada do tančina se izučava trošenje radnikove bioenergije izraženo u Džulima (Juli), odnosno kilodžulima (kJ). Međutim, direktno mjerenje utrošaka radne snage količinom bioenergije koja se oslobodi u procesu rada zanemarilo bi ostale karakteristike radne snage kao elementa proizvodnje. Zato se u ekonomskoj teoriji usvaja metod indirektnog mjerenja, koji podrazumeva kvantificiranje trajanja procesa rada i njegovog intenziteta u jedinici vremena, uz uvažavanje stepena složenosti, odnosno kvalifikovanosti radne snage. Ovakav pristup mjerenju utrošaka radne snage podrazumeva da će proces rada koji duže traje zahtjevati veću količinu radnikove bioenergije. Isto tako, proces rada koji se odvija brže, odnosno intenzivnije, uz veći broj pokreta radnikiovog tijela u jedinici vremena, zahtjeva i veći utrošak bioenergije. S druge strane proces rada koji iziskuje viši stepen znanja i umešnosti njegovog izvršioca, zahtjeva i angažovanje radne snage višeg stepena kvalifikovanosti, za čije formiranje je potrebno ulaganje veće količine fonda rada (školovanje, uvježbavanje i drugi oblici obučavanja radnika).

Kako je proces reprodukcije u ekonomskom sistemu preduzeća organizovan na principu tehničke podjele rada, koja podrazumeva odvajanje pripremno-zavšnih od proizvodnih poslova, utrošci radne snage posmatraju se po ovim podsistemima. U tom smislu, ekonomska teorija razlikuje slijedeće vrste utrošaka radne snage na:

(1) izradi proizvoda, (2) pomoćnim poslovima u proizvodnji i (3) pripremno-završnim i menadžerskim poslovima. Ovako klasifikovani utrošci radne snage predstavljaju grupe srodnih aktivisti prema dijelovima procesa reprodukcije. (1) Utrošci radne snage na izradi. Rad na izradi proizvoda i pružanju usluga predstavlja specifičan utrošak radne snage u odnosu na proces trošenja ovog elementa proizvodnje u drugim dijelovima ciklusa reprodukcije. Ova specifičnost ogleda se, prije svega, u sledećem: • određuje karakteristike proizvoda, • utiče na formiranje tehnološkog postupka i izbor sredstava za rad, • troši se u srazmeri sa obimom proizvodnje. S obzirom na neposrednu vezanost za proces proizvodnje, ovaj oblik utrošaka radne snage naziva se proizvodni rad. Iz ovog procesa rada neposredno proističu proizvodi i usluge, čije karakteristike su bitno opredeljene upotrebnim kvalitetima radne snage koja je utrošena na njihovom stvaranju. Isto tako, u vezi sa karakteristikama proizvodnih utrošaka radne snage obavlja se i izbor sredstava za rad, kao i samog tehnološkog postupka, jer se radnik koji na ovaj način troši svoju radnu snagu javlja i kao pokretač procesa proizvodnje. Tome treba dodati karakteristiku ovih utrošaka da je njihova veličina uslovljena obimom proizvodnje, što znači da će se sa svakom promjenom količine proizvoda u datom mikroekonomskom sistemu u upravnoj proporciji mijenjati i utrošci radne snage izrade. (2) Utrošci radne snage na pomoćnim poslovima. Tehničkom podelom rada, a u vezi sa tendencijom ka većoj efikasnosti proizvodnje, odvajaju se u posebnu grupu određeni poslovi kojima se potpomaže racionalnije trošenje radne snage izrade. Naime, da bi se izrada proizvoda ostvarila sa manjim utrošcima proizvodne radne snage, određeni poslovi pomoćnog karaktera povjeravaju se posebnoj grupi radnika koji se za njih obučavaju. Na taj način, radna snaga na neposredno proizvodnim poslovima usmjerava se na izradu proizvoda, uz pomoć radnika koji obavljaju poslove unutrašnjeg transporta. Tako se obezbeđuje kontinuitet proizvodnje, jer proizvodni radnici ne gube vrijeme i energiju na donošenje materijala, alata, pribora i dokumentacije, te odnošenje proizvoda svoga rada. Taj dio poslova pomoćnog karaktera preuzimaju za to specijalno obučeni radnici. Isto tako, za ove poslove pomoćnog karaktera neracionalno je trošiti radnu snagu višeg stepena kvalifikovanosti, s obzirom na okolnost što se oni mogu obaviti i uz utrošak prostog, ili nižeg stepena složenosti rada. Osnovna karakteristika utrošaka radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji sastoji se u sledećem: • ne uslovljavaju kvalitet proizvoda, • ne utiču na izbor tehnološkog postupka i sredstava za rad, • u srazmeri su sa obimom poizvodnje. Zbog okolnosti što se svojim obimom proporcionalno vezuju za količinu proi zvoda, ovi utrošci radne snage se, po svojim ekonomskim karakteristikama, približavaju utrošcima radne snage izrade. (3) Utrošci radne snage na pripremno-završnim i menadžerskim poslovima. Pripremno-završni, menadžerski i režijski poslovi izdvajaju se u zasebnu grupu zadataka

na osnovu tehničke podjele rada. U tom smislu, na njima se troši posebno obučena radna snaga koja je, po pravilu, višeg stepena kvalifikovansti. Utrošci radne snage na režijskim poslovima omogućuju efikasnije odvijanje procesa proizvodnje, jer se posebno pripremljena i dobro kontrolisana proizvodnja odvija kontinuelno i sa manjim utrošcima radne snage izrade. Međutim, ovi utrošci radne snage nisu u direktnoj vezi s karakteristikama proizvoda, niti sa tehnološkim procesom i izborom sredstava za rad. Tome treba dodati i njihovu najvažniju ekonomsku karakteristiku, koja se sastoji u nezavisnosti njihovog obima od veličine proizvodnje. Naime, trošenje radne snage na menadžerskim i drugim režijskim poslovima nije determinisano količinom proizvoda koji će se na osnovu takvih režijskih aktivnosti izrađivati, već je obim toga rada u funkciji veličine proizvodnog kapaciteta, odnosno obima pripreme proizvodnje. To znači da će veći proizvodni kapacitet podrazumevati nužnost većih utrošaka radne snage na režijskim poslovima, kao i da će priprema svake grupe proizvoda zahtjevati posebne režijske utroške radne snage. 4.2 FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA (TROŠKOVI) Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti u tržišnoj privredi izražavaju se i mjere u novcu. Iznos novca po jedinici mjere nekog od ovih elemenata izražava se kao cijena, kada su u pitanju sredstva za rad i materijal, odnosno kao zarada, kad je riječ o radnoj snazi. Kvantitativni izraz vrijednosti materijalnih elemenata proizvodnje u novčanom obliku jeste cijena, od čije visine zavisi i veličina troškova, kada se utrošci posmatraju kao konstata: Tm = M • Cm + I • Ci Pri čemu je Cm = nabavna cijena materijala, Ci = nabavna cijena sredstava za rad, M, I = utrošci materijala i sredstava za rad, Cmi = nabavna cijena materijala sredstava za rad. Za izvršeni rad radnika, obično se u određenim vremenskim periodima, isplaćuje naknada u obliku plate ili najamnine. Njen finansijski izraz je : Ti = L • Ci Pri čemu je Ti = trošak radne snage, L = utrošak radne snage, Ci = zarada za izvršeni rad po jedinici vremena. 4.2.1 KRITERIJUMI KLASIFIKOVANJA TROŠKOVA Troškovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti u procesu reprodukcije, u ekonomskoj teoriji i praksi, klasifikuju se po nekoliko osnovnih kriterijuma, zavisno od ciljeva posmatranja te pojave. Tako se kao kriterijum klasifikovanja troškova uzimaju slijedeći kriteriji: - po elementima proizvodnje, - po mjestima nastanka, - prema njihovoj vezanosti za proizvode, - po osnovu uslovljenosti proizvodnjom. Kako se proces proizvodnje odvija kao interakcija tri elementa po prvom kriterijumu se vrši klasifikovanje troškove na troškove sredstava za rad, predmeta rada i radne snage. Specifičnosti trošenja svakog od pomenutih elemenata smo upoznali u prethodnim lekcijama.

Prema mjestu nastanka troškovi se dijele na troškove režije i troškovi izrade. U prvu grupu spadaju troškovi režijskog materijala, režijske radne snage i troškovi sredstava za rad. U drugu grupu spadaju troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, pogonske energije i radne snage na proizvodnim poslovima. Prema vezanosti za nosioce troškovi se dijele na pojedinačne i zajedničke. Prva grupa troškova se može direktno vezati za proizvode u čijoj proizvodnji učestvuju ( osnovni materijal, pomoćni materijal, radna snaga na tehnološkim operacijama ). Zajednički troškovi se ne mogu precizno vezati za nosioce jer nastaju na zajedničkim poslovima za sve vrste proizvoda iz proizvodnog programa. Takvi su troškovi režijskog materijala, radne snage na režijskim poslovima i svih sredstava za rad. Slično prethodnoj klasifikaciji je i podjela troškova prema načinu obračuna po nosiocima. Po ovom kriterijumu troškovi se dijele na direktne i indirektne. U prvu grupu spadaju pojedinačni a drugu grupu zajednički troškovi iz prethodne klasifikacije. Najvažnija podjela troškova se vrši prema kriteriju uslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom. Prema ovom kriteriju troškovi se dijele na fiksne, relativno fiksne i proporcionalne. O specifičnostima svake kategorije naznačenih troškova biće više riječi u nastavku teksta. 4.2.2 FIKSNI TROŠKOVI Fiksni troškovi su troškovi koji se ne mijenjaju sa promjenama obima proizvodnje. Postoje određene komponente ukupnih troškova koje se ne mijenja od trenutka nastanka preduzeća pa sve do punog korišćenja kapaciteta. Zato se fiksni troškovi predstavljaju pravom linijom koja počinje na određenom nivou i ostaju isti za bilo koji obim proizvodnje. Svi fiksni troškovi se, međutim, ne ponašaju naisti način. Neki su apsolutno nepromjenjivi bilo da koristimo 0 % ili 100 % kapaciteta, dok su drugi nepromjenjivi samo u okviru iste zone proizvodnje. Zbog toga se fiksni troškovi dijele na apsolutno fiksni i relativno fiksne troškove. Apsolutno fiksni troškovi se ne mijenjaju u masi sa promjenama proizvodnje. U ove troškove ubrajamo : - troškovi amortizacije koja je obračunata po vremenskoj metodi, - osnivački troškovi, - troškovi upravno – prodajne režije, - kamata na kredite za osnovna sredstva, - troškovi osiguranja, - troškovi istraživanja i razvoja. Udio fiksnih troškova po jedinici proizvoda se izračunava tako što se ukupni fiksni troškovi podjele sa količinom proizvodnje. Pri porastu proizvodnje fiksni troškovi po jedinici se smanjuju, dok se pri smanjenju proizvodnje izrazito povećavaju. To se može vidjeti na slijedećem primjeru : Tabela 4.1 Ponašanje fiksnih troškova PROIZVODNJA UKUPNI FIKSNI FIKSNI TROŠKOVI PO TROŠKOVI JEDINICI PROIZVODA 0 100000 100 100000 1000 200 100000 500 300 100000 330

Tabela kretanja fiksnih troškova može da se iskoristi za grafički prikaz njihovog kretanja. Grafikoni na jasniji način pokazuju zakonitost u kretanju ukupnih fiksnih troškova i troškova po jedinici proizvoda. FIKSNI TROŠKOVI PO JEDINICI PROIZVODA

-

fiksni troškovi

fiksni troškovi

UKUPNI FIKSNI TROŠKOVI

obim proizvodnje

obim proizvodnje

Slika 4.1 Grafički prikaz fiksnih troškova Relativno fiksni troškovi su troškovi koji se razlikuju od apsolutno fiksnih. Oni imaju karakter fiksnih samo u pojedinim zonama zaposlenosti. Povećanje relativno fiksnih troškova nastaje uslijed povećanja stepena zaposlenosti koji uključuje potrebu angažovanja novih radnika, te dodatne troškove održavanja zgrada, ogreva, osvjetljenja prostorija i dr. U ove troškove ubrajamo troškove materijala za održavanja, troškove plata zaposlenih na održavanju, troškovi tehničke kontrole. Ukoliko npr. preduzeće želi da uvede još jednu dodatnu smijenu potrebno je organizovati pripremu proizvodnje, zagrevanje, osvjetljenje itd. PROIZVODNJA I

II

III

100 200 300 400 401 500 600 700 701 800 800 1000

UKUPNI RELATIVNO REL. FIKSNI FIK. TROŠKOVI TROŠAK/JED. 40000 400 40000 200 40000 133 40000 100 50000 135 50000 100 50000 83 50000 70 60000 84 60000 75 60000 67 60000 50 Tabela 4.2 Ponašanje relativno fiksnih troškova

Navedeni primjer pokazuje da su najveći relativno fiksni troškovi proizvoda na donjoj tačci, tj. na prvoj zoni zaposlenosti. Prelazak iz I u II zonu obima proizvodnje uslovljava i brzi porast relativno fiksnih troškova što se razumljivo odražava i na veličinu troškova po

jedinici proizvoda. Najmanji troškovi su pri maksimalnom korišćenju kapaciteta, tj. u trećoj smjeni. REL. FIKSNI TROŠAK/JED.

troškovi

troškovi

UKUPNI RELATIVNO FIK. TROŠKOVI

obim proizvodnje

obim proizvodnje

Slika 4.2 Grafički prikaz relativno fiksnih troškova 4.2.3 VARIJABILNI TROŠKOVI Varijabilni troškovi reaguju na promjene obima proizvodnje tako što sa porastom obima proizvodnje rastu, a sa opadanjem obima proizvodnje opadaju. Svi varijabilni troškovi nemaju isto ponašanje u odnosu na promjene obima proizvodnje. Na osnovu toga oni se dijele na : - proporcionalne, - ispod – proporcionalne ili degresivno varijabilne, - iznad – proporcionalne ili progresivno varijabilne. Proporcionalni varijabilni troškovi se mijenjaju istim smjerom i intezitetom kojim se mijenja obim proizvodnje. Samo mali iznos ukupnih varijabilnih troškova u preduzeću ima karakter potpune proporcionalnosti. U ove troškove ubrajamo : - troškove materijala izrade, - plate proizvodnog rada, - pomoćni materijal i - amortizacija obračunata po funkcionalnoj metodi. To su troškovi koji proporcionalno rastu u masi sa rastom obima proizvodnje. Po jedinici proizvoda ostaju isti, tj. nepromjenjeni. To se može vidjeti na slijedećem primjeru : PROIZVODNJA 100 200 300

PROPORCIONALNI UKUPNO TROŠKOVI PO JEDINICI PROPORCIONALNI TROŠKOVI 100000 1000 200000 1000 300000 1000 Tabela 4.3 Ponašanje proporcionalnih troškova

Proporcionalni troškovi se mijenjaju u ukupnoj masi srazmjerno promjeni obima proizvodnje. Porast obima proizvodnje uslovljava srazmjeran porast proporcionalnih troškova i obratno, smanjenje obima proizvodnje uslovljava srazmjerno smanjenje proporcionalnih troškova. PROPORCIONALNI TROŠKOVI PO JEDINICI

troškovi

troškovi

UKUPNO PROPORCIONALNI TROŠKOVI

obim proizvodnje

obim proizvodnje

Slika 4.3 Grafički prikaz proporcionalnih troškova Ispodproporcionalni (degresivni varijabilni) troškovi se sa promjenom obima proizvodnje mijenjaju u manjem procentu nego što je promjena obima proizvodnje. U ove troškove spadaju : troškovi pogonske energije, troškovi pomoćnog materijala, putni troškovi. Povećanje stepena korišćenja kapaciteta omogućuje smanjenje ovih troškova. Degresija troškova najčešće dolazi kada se povećanjem proizvodnje počinju racionalnije koristiti ulaganja u proces reprodukcije. Ukupni troškovi sve dok se ponašaju kao degresivni rastu sa porastom obima proizvodnje, ali nešto sporije. Ovo, uslovljava da se prosječni troškovi po jedinici proizvoda smanjuju. OBIM PROIZVODNJE 10 20 30 40

UKUP. DEGRE. VAR. DEGR. VAR. TROŠKOVI TROŠKOVI PO PROIZVODU 130 13 250 12,5 280 9,3 290 7,2 Tabela 4.4 Ktretanje degresivnih varijabilnih troškova

UKUP. DEGRE. VAR. TROŠKOVI

troškovi

troškovi

DEGR. VAR. TROŠKOVI PO PROIZVODU

obim proizvodnje

obim proizvodnje

Slika 4.4 Grafički prikaz degresivnih varijabilnih troškova Iznadproporcionalni (progresivni varijabilni troškovi) se sa promjenom obima proizvodnje za jedinicu, mijenjaju više nego za jedinicu. Procenat u kojem se promjene ovi troškovi je veći od procenta u kojem se promjeni obim proizvodnje. Ne postoje troškovi koji su po svojoj prirodi progresivni. Progresivni troškovi u preduzeću su izraz poremećaja u procesu proizvodnje. Oni su najčešće posledica neopravdanog skraćivanja vremena potrebnog za izradu proizvoda, neodgovarajućih sirovina, materijala, povećanja prekovremenog rada, škarta, kvara, loma itd. U ove troškove se ubrajaju : - troškovi održavanja preopterećenih sredstava za rad, - dodatni troškovi prodajne službe u uslovima gomilanja zaliha gotovih proizvoda i - troškovi uvođenja prekovremenog rada itd. OBIM PROIZVODNJE 100 200 300 400 500

UKUP. PROGRES. TROŠ. 100 210 330 460 600 Tabela 4.5 Progresija troškova

TROŠKOVI PO JEDINICI 100 105 110 115 120

TROŠKOVI PO JEDINICI

troškovi

troškovi

UKUP. PROGRES. TROŠ.

obim proizvodnje

obim proizvodnje

Slika 4.5 Grafički prikaz progresije troškova Kao i ukupni troškovi preduzeća, tako i varijabilni troškovi ispoljavaju različite tendencije u zavisnosti od kretanja obima proizvodnje. Ta kretanja se ispoljavaju u pojavi progresije, degresije i proporcionalnosti. OBIM PROIZVODNJE UKUPNI PROPORC. TRO. PROS. VAR. TROŠ 100 1500 15 200 2300 11,5 400 4000 10 600 4700 7,8 800 5100 6,4 900 5400 6 1000 6000 6 1200 7200 6 1400 8400 6 1500 9000 6 1600 11000 6,9 1800 15000 8,8 Tabela 4.5 Kretanje ukupnih varijabilnih troškova

Zona degresije predstavlja onaj nivo korištenja kapaciteta u kome ukupni troškovi rastu ispodproporcionalno, a troškovi po jedinici proizvoda, odnosno cijena koštanja opada. Radi se o nižem nivou korištenja kapaciteta.

UKUPNI PROPORCIONALNI TROŠKOVI

16000 14000

troškovi

12000 10000 8000 6000

zona progresije

4000

zona degresije

2000

zona proporcionalnosti

0 0

500

1000

1500

2000

obim proizvodnje

PROSJEČNI VAR. TROŠKOVI 16 14 troškovi

12 10 8 6 zona degresije

4 2

zona optimalnosti

zona progresije

0 0

500

1000

1500

2000

Zona progresije podrazumjeva brži rast troškova od obima proizvodnje. Riječ je o pojavi na višem nivou korišćenja kapaciteta. Na tom nivou, zbog iscrpljenosti radnika, zamora i zbog snažnijeg opterećenja mašina često dolazi do povećanja troškova, kvara, loma, gomilanja zaliha. U toj zoni troškovi po jedinici rastu.

obim proizvodnje

Slika 4.6 Zona degresije, optimalnosti i progresije troškova Zona optimalnosti se nalazi na nivou najnižih troškova po jedinici proizvoda. Na tom nivou korišćenja kapaciteta, postoji najveća razlika između cijene koštanja i prodajne cijene i preduzeće tada ostvaruje najveće profite. Ukupni troškovi u toj situaciji rastu istom dinamikom kao i obim proizvodnje. Sličnu pojavu kretanju varijabilnih troškova imamo u kretanju ukupni troškovi preduzeća. Razlika je samo što se ti troškovi veći zbog uključenosti fiksne komponente. Ta komponenta je prisutna na samom početku korišćenja instalisanog kapaciteta zato što preduzeće prije pokretanja proizvodnje treba da izvrši značajna ulaganja u nabavku mašina, opreme, poslovnih zgrada. Zbog te činjenice, kriva ukupni troškovi preduzeća nikad ne kreću sa nultog nivoa, što nije slučaj sa varijabilnim troškovima. U zoni optimalnosti dodajni troškovi po jedinici proizvoda ili marginalni troškovi, presjecaju krivu pojedinačnih ukupnih troškova i ta tačka je najvažnija sa aspekta mikroekonomske analize. Na tom nivou proizvodnje za sve firme se uspostavlja tržišna ravnoteža. Ta ravnoteža podrazunjeva maksimiziranje profita preduzeća, nezavisno od činjenice na kom tržištu posluje. O ovim pitanjima biće detaljnije govoreno u sklopu analize ponašanja preduzeća po različitim tržišnim strukturama.

4.3 METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA Praćenje troškova po mijestima i nosiocima obavlja se po jedinstvenom obračunskom sistemu koji se naziva kalkulacija. Kalkulacija omogućava izračunavanje cijene koštanja i prodajne cijene proizvoda. Nosilac troškova je finalni proizvod ili usluga. Raspodjela troškova po nosiocima se vrši neposredno ili preko određenog ključa. Neposredno raspoređivanje moguće je ukoliko se direktno zna na koju porudžbinu se troškovi odnose. Takvi su utrošci osnovnog materijala, određenih vrsta pomoćnog materijala, proizvodnog rada. Posredno raspoređivanje se odnosi na opšte zajedničke troškove. Takvi su režijski troškovi rada, materijala i amortizacije obračunate po vremenskoj metodi. Princip kalkulacije cijene koštanja je u tome, da se obuhvate svi troškovi koji su nastali na određenom proizvodu. Ovo je važna kategorija u poslovnoj ekonomiji. Utvrđujući stvarni iznos cijene koštanja nekog proizvoda menadžment preduzeća dobija ključne informacije za donošenje poslovnih odluka. Na bazi tih veličina utvrđuje se politika prodajnih cijena ali i odluka dali se proizvodnja nekog proizvoda isplati ili ne. Prenos troškova na nosioce ćemo vrlo jednostavno obaviti u slučaju troškova osnovnog i pomoćnog materijala, kao i troškova radne snage koja obavlja poslove izrade proizvoda. Ovi troškovi se vezuju direktno za određeni rezultat proizvodnje.Složenija situacija nastaje kad treba izvršiti prenos npr. Energije koja se utroši u proizvodnji, tehnološkog goriva kao i režijski troškovi. Problem riješavamo korišćenjem različitih vrsta obračuna, odnosno kalkulacija. Najčešće primjenjivane osnovne metode utvrđivanja cijene koštanja jesu : - diviziona kalkulacija, - kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva, - kalkulacija kuplovanih proizvoda, - dodatna kalkulacija. Diviziona kalkulacija se primjenjuje u masovnoj proizvodnji. Uslov za primjenu ovakvog obračuna je puna homogenost asortimana. Obračun se vrši tako što se ukupni troškovi u određenom periodu podjele sa proizvedenom količinom. Ovaj metod kalkulacije se primjenjuje u proizvodnji električne energije, vode, pare, i dr. Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva se primjenjuje u preduzećima koja proizvode više vrsta sličnih proizvoda po istom tehnološkom postupku od istih sirovina (limovi, cigla, crijep, obuća). Ovdje se javlja problem raspodjele zajedničkih troškova po pojedinim proizvodima. Taj problem se riješava pomoću ekvivalentnih brojeva. Ekvivalentni brojevi pokazuju u kom su odnosu ukupni troškovi pojedinih vrsta srodnih proizvoda među sobom. Osnova za utvrđivanje ekvivalentnih brojeva mogu biti različiti, kao što su vrijeme izrade, težina, dimenzije, kvalitet i dr. Za svaki od ovih proizvoda postoje normativi pojedinačnih utrošaka neophodnih za izradu pojedinih proizvoda. Ako ukupan iznos troškova podjelimo srazmjerno ovim normativima, kao i srazmjerno proizvodnim količinama, dobićemo za svaki proizvod ekvivalentni iznos troškova.

Pretpostavimo da se radi o proizvodnji 9000 komada nekog proizvoda za čiju proizvodnju ukupni troškovi iznose 50 miliona novčanih jedinica. Radi se o asortimanu od tri proizvoda koji se proizvode u različitim količinama : proizvoda A sa 5000 komada, proizvoda B sa 3000 komada, i proizvoda C sa 1000 komada. Na bazi iskustva iz ranijeg perioda uspostavljeni su normativi utroška rada na ovim proizvodima u odnosu 1 : 1,7 : 2,4. Obračun cijene koštanja će se izvršiti na slijedeći način. TROŠKOVI A B C UKUPNO

PROIZVEDENO KOMADA

EKVIVALENTNI BROJ

ZBIR EKVIVALENTNIH BROJEVA 5000 1,00 5000 3000 1,70 5100 1000 2,40 2400 9000 12500 Tabela 4.6 Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva

Ukupne troškove od 50 miliona dijelimo sa zbirom ekvivalentnih brojeva u iznosu od 12500 i dobijemo vrijednost jednog ekvivalentog broja od 4000. Ovaj koeficijenat primjenjen na zbir ekvivalentnih brojeva po pojedinim proizvodima daju veličinu troškova. A = 5000 * 4000 = 2000000 B = 5100 * 4000 = 2040000 C = 2400 * 4000 = 960000 Dalji postupak se zasniva na podjeli ovih iznosa troškova po pojedinim proizvodima sa njihovim količinama čime se dobija cijena koštanja za svaki proizvod. A = 2000000 : 5000 = 4000 B = 2040000 : 2000 = 6800 C = 960000 : 1000 = 9600. Kalkulacija cijene koštanja vezanih proizvoda se primjenjuje kad se iz jedne sirovine dobija više proizvoda kao rezultat jedinstvenog tehnološkog procesa.Riješenje nalazimo u tome da jedan proizvod odredimo kao glavni, čiju cijenu koštanja treba da izračunamo. Zatim se utvrđuju troškovi sporednih proizvoda na taj način što se uzimaju njihove trenutne tržišne cijene i pomnože sa količinama tih proizvoda. Ova veličina, vrijednost sporednih proizvoda, se oduzima od ukupnih troškova proizvodnje preduzeća. Iznos koji se tako dobije predstavlja ukupne troškove glavnog proizvoda. Kada se ti troškovi podjele sa količinom proizvodnje glavnog proizvoda dobićemo troškove po jedinici, odnosno cijenu koštanja. Na primjer : - Ukupno obračunati troškovi proizvodnje 12500000. - Vrijednost sporedne proizvodnje 2500000. - Cijena koštanja osnovnog proizvoda 10000000. - Proizvedena količina osnovnog proizvoda 1000 kg. - Cijena koštanja za 1 kg osnovnog proizvoda iznosi 1000 KM. Dodatna kalkulacija se primjenjuje kod proizvodnje koju karekterišu raznovrsnost asortimana, tj. kada se ne mogu svi troškovi utvrditi neposredno po nosiocima. Polazeći od podjele troškova na direktne i indirektne, posebno se utvrđuju direktni

troškovi za svaku vrstu i jedinicu proizvoda, a posebno indirektni troškovi u ukupnom iznosu. Na iznos direktnih troškova za svaku jedinicu proizvoda dodaje se pripadajući dio zajedničkih tj. indirektnih troškova utvrđenih prema određenom ključu za raspodjelu. Ključ predstavlja procjenjeni odnos učešća pojedinih proizvoda u zajedničkim troškovima. Tako se, na primjer, kao ključ koriste troškovi materijala izrade ili plata radnika na izradi. ELEMENTI Materijal za izradu Plate izrade Amortizacija Opšti trošak izrade Opšti troš. uprav. i prodaje Cijena koštanja Cijena koštanja po proizvodu

PROIZVOD 1 100 kom. 100000

PROIZVOD 2 200 kom. 200000

PROIZVOD 3 300 kom. 300000

UKUPNO 600 KOMADA 600000

40000 10000 12000

60000 20000 18000

80000 30000 24000

180000 60000 54000

10000

15000

20000

45000

172000 1720

313000 1565

454000 1513

939000

Tabela 4.7 Kalkulacija pomoću dodataka Raspoređivanje opštih troškova izrade izvršeno je tako što je ukupan iznos ovih troškova u iznosu od 54000 pomnožen sa 100 i podjeljen sa ukupnom masom plata, tj. sa 180000. Tako se dobije iznos od 30 %. Proizvod A = (40000 * 30 %) : 100 = 12000 Proizvod B = (60000 * 30 %) : 100 = 18000 Proizvod C = ( 80000 * 30 %) : 100 = 24000 Upravno prodajna režija u iznosu od 45000 pomnožena sa 100 i podjeljena sa ukupnim platama izrade, tj. sa 180000, daje procenat od 25 %. Proizvod A = ( 40000 * 25 %) : 100 = 10000 Proizvod B = (60000 * 25 %) : 100 = 15000 Proizvod C = (80000 * 25 %) : 100 = 20000 Iz ovog primjera se vidi da je obrazac za raspoređivanje opštih troškova na nosioce : režijski troškovi * 100 / ukupni direktni troškovi (plate izrade ili materijal izrade). Od utvrđene cijene koštanja treba odbiti dio koji se odnosi na nedovršenu proizvodnju kako se ne bi cijena koštanja finalnih proizvoda opteretivala i ovom komponentom. To se obično radi odbijanjem određenog procenta od cijene koštanja, a taj procenat se određuje na bazi iskustva o veličini učešća nedovršene proizvodnje u finalnoj proizvodnji. Metoda direct costing se zasniva na obračunu direktnih troškova. Ova metoda polazi od tržišnih cijena, koje nastaju na bazi ponude i tražnje. Cijena koštanja u tom slučaju služi samo kao orijentaciona u vođenju poslovne politike preduzeća. Indirektni troškovi po ovoj metodi se uzimaju u ukupnom iznosu i oni se ne raspoređuju na nosioce. Direktni troškovi se rasoređuju na nosioce i u obračun cijene koštanja ulaze samo direktni troškovi. Poređenjem tržišne cijene proizvoda sa tako

utvrđenom cijenom koštanja dolazi se do procjene o isplativosti neke proizvodnje. Ako je tržišna cijena veća od cijene koštanja ta proizvodnja se može isplatiti.Iz ostatka razlike između ove dvije komponente se podmiruju indirektni troškovi proizvodnje. Po ovoj metodi se polazi od stanovišta da su indirektni troškovi troškovi kapaciteta i da su oni nastali nezavisno od obima proizvodnje. Bitno je da prodajna cijena pokrije direktne troškove i da se ostvari određena razlika za pokriće indirektnih troškova. Ove komponente se posmatraju u ukupnim iznosima i dolazi se do zaključka o isplativosti proizvodnje. Prihod ostvaren prodajom ukupne proizvodnje određenog perioda se umanjuje sa ukupnim direktnim troškovima koje je preduzeće imalo u proizvodnji tih proizvoda. Dobijena razlika se poredi sa ukupnim indirektnim troškovima te proizvodnje i dobijeni rezultat pokazuje dobit ili gubitak u poslovanju. U praksi poslovanja preduzeća, pri obračunu cijene koštanja proizvoda ili usluga, rijetko se sreće primjena samo jedne od metoda kalkulacije. Zato se, često, kombinuje više metoda kalkulacije za utvrđivanje cijene koštanja pojedinih proizvoda, usluga ili drugih učinaka. Na primjer, u proizvodnji nafte u rafinerijama se koristi metoda kalkulacije pomoću vezanih proizvoda, da bi se utvrdila cijena koštanja nafte. Za dalje kalkulacije koje podrazumjevaju utvrđivanje cijene koštanja mnogobrojnih derivata nafte, primjenjuje se druge metode, kao što je metoda pomoću ekvivalentnih brojeva ili dodatna kalkulacija. Pri obračunu cijene koštanja se mora voditi računa o principu tačnosti koji podrazumjeva sveobuhvatni obračun troškova proizvodnje. Preciznost podrazumjeva i punu dokumentacionu osnovu za obračun troškova. Najvažnija dokumentacija za obračun troškova se obezbjeđuje u računovodstvenom sektoru. To podrazumjeva postojanje dobre organizacije i pune efikasnosti ovog sektora.

5. UPRAVLJANJE REZULTATIMA EFIKASNOST POSLOVANJA PREDUZEĆA

PROIZVODNJE

I

5.1 POJAVNI OBLICI REZULTATI REPRODUKCIJE Proces proizvodnje koji je uslovljen društvenim potrebama, izraženim u vidu tržišne tražnje, završava se stvaranjem odgovarajućih rezultata kojima se te potrebe mogu zadovoljiti. A kako se te potrebe stalno obnavljaju, tako je i stvaranje rezultata proizvodnje neophodno stalno obnavljati. Rezultati reprodukcije, s obzirom na to što se stvaraju na osnovu ulaganja kapitala, čine izlaz ekonomskog sistema preduzeća. Oni su, dakle, drugi pol ovog sistema. Kako su rezultati i ulaganja elementi ekonomskog sistema preduzeća, njihov međusobni odnos izražava kvalitet ekonomije. Pri tome, rezultati reprodukcije su po pravilu, veći od uloženih vrijednosti u reprodukciji. Na toj osnovi uspostavljaju se i odgovarajući principi reprodukcije kojima se izražava zahtjev da preduzeće posluje uvažavajući osnovne ekonomske zakonitosti. 5.1.1 PROIZVOD Proizvod je rezultat ljudskog rada, koji, na osnovu svojih svojstava može zadovoljiti neku ljudsku potrebu. U tom smislu i izvršene usluge kao upotrebni kvaliteti predstavljaju proizvod. U robno-novčanim uslovima proizvod dobija karakter robe, a to znači da ima upotrebnu vrijednost i vrijednost i da je namjenjen drugima, a ne njegovom proizvođaču. Što je veća količina proizvoda, to je i bogastvo društva veće, a time je veća i mogućnost zadovoljenja društvenih potreba (proizvodnih i ostalih). Kako se preduzeća formiraju radi potpunijeg zadovoljenja potreba potrošača, zadatak je svake organizacije da proizvodi što veću količinu robe, uz poštovanje ekonomskih i drugih principa reprodukcije. Proizvod je prije svega stvar koja zadovoljava ljudske potrebe. Proizvod, posmatran količinski, predstavlja određenu upotrebnu vrednost, kao svojstvo (tehnološko, fizičko, energetsko i sl.) koje može podmiriti izvesnu ekonomsku potrebu - potrebu konačne ili potrebu reprodukcione potrošnje. Znači, svojstvo proizvoda da zadovolji kakvu potrebu daje tom proizvodu karakter upotrebne vrijednosti, čime on postaje i ekonomska kategorija. Pored upotrebne vrijednosti, vrijednost proizvoda je drugo njegovo osnovno svojstvo. Vrijednost proizvoda je izraz količine društveno priznatog rada uloženog u njegovu proizvodnju. U uslovima robno-novčane privrede, količina potrebnog rada izražava se u novčanim jedinicama i valorizuje se na tržištu kao razmenska vrijednost, odnosno cijena. Usljed djelovanja objektivnih i subjektivnih faktora, realizovana razmjenska vrijednost, koju preduzeće ostvari u vidu konkretne prodajne cijene, po pravilu, odstupa od proizvedene vrijednosti proizvoda. Proizvod se kvantitativno izražava, odnosno mjeri, fizičkim jedinicama. Takav način izražavanja proizvoda kao rezultata proizvodnje je najadekvatniji, jer se radi o upotrebnom kvalitetu određenog materijalnog dobra kojim se mogu podmiriti pojedine finalne ili reprodukcione potrebe. Proizvod kao rezultat proizvodnje može se izražavati fizičkim jedinicama mjere samo kada se radi o homogenom asortimanu. Naime, određena količina istovrsnih proizvoda može se predstaviti jedinstvenim fizičkim izrazom obima proizvodnje, kao što je, na primjer, 300000 tona pšenice, odnosno 2000000 kwh električne energije, odnosno 15000 pari muških cipela date veličine, i sl. Međutim, kad se u okviru jednog preduzeća

proizvodi širi asortiman, odnosno više vrsta proizvoda, javlja se metodološki problem izražavanja njegovog rezultata fizičkim jedinicama mjere kao jedinstvene veličine. Metodološki problemi izražavanja obima proizvodnje fizičkim jedinicama mjere još više su naglašeni kada se uzme u obzir višestruko razlikovanje pojedinih proizvoda u okviru heterogenog asortimana. Naime, proizvodi u okviru heterogenog asortimana razlikuju se po: fizičkim jedinicama mjere kojima se iskazuju i tehničkim, estetskim i drugim upotrebnim karakteristikama. S obzirom na prethodno pomenute metodološke probleme izražavanja proizvoda fizičkim jedinicama mjere, ekonomska teorija i praksa koriste se odgovararajućim svođenjem raznovrsne proizvodnje na jedinstveni imenitelj. Kao jedinstve imenitelj za izražavanje heterogene proizvodnje obično se primenjuje: tržišna cijena i cijena koštanja . U onim slučajevima u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, nemoguće proizvod iskazati fizičkim jedinicama mjere, pribjegava se iskazivanju toga rezultata reprodukcije tržišnom cijenom proizvoda. Na taj način, raznorodni proizvodi svode se na istorodni izraz: C = ∑ QiCqi pri čemu je: C = cijena proizvodnje; Qi = količine proizvoda od 1 do n; Cqi- tržišne cijene proizvoda od 1 do n. Svođenjem raznovrsnih proizvoda na novčani izraz gubi se uvid u kvantitet proizvodnje. To je posebno karakteristično kada se proizvodnja posmatra u dinamici, jer se veličina cijene proizvodnje mijenja ne samo zbog promjena količine proizvoda već i zbog promjena tržišnih cijena, koje nisu u funkciji fizičkog obim proizvodnje. Tako se onemogućava sticanje prave predstave o efikasnosti preduzeća u sferi proizvodnje, čiji je rezultat poslovanja fizički poizvod. Raznorodni proizvodi jednog preduzeća mogu se svesti na ekvivalente i primjenom cijene koštanja. To je finansijski izraz utrošene vrijednosti elemenata proizvodnje po jedinici proizvoda: T = QiTqi pri čemu je Tqi = troškovi po jedinici proizvoda od 1. do n-te vrste, dok ostali simboli imaju isto značenje kao u prethodnim obrascima. 5.1.2 UKUPNI PRIHOD Ukupni prihod je vrijednosni, odnosno novčani izraz proizvoda u onom obimu u kome je fizički proizvod realizovan na tržištu. Konkretno preduzeće stiče ukupni prihod realizacijom svojih proizvoda i usluga na tržištu. Ukupni prihod je, prema tome, finansijski izražen bruto rezultat poslovanja, a sastoji se od naplaćenih iznosa za realizovanu robu, gotove proizvode i izvršene usluge. Kao rezultat funkcionisanja preduzeća u procesu reprodukcije, ukupni prihod je funkcija: (2) obima proizvodnje, (3) prodaje i (4) tržišta

Ukupni prihod može se kvantitativno izraziti obrascem: UP = C = ∑ QiCqi pri čemu je: UP = ukupni prihod; C = vrijednost realizacije fizičkog obima proizvodnje; Qi do Qn = realizovane količine fizičkog obima proizvodnje; Cqi = prodajne cijene pojedinih vrsta proizvoda. (1) Ukupni prihod je, prije svega, direktno uslovljen obimom proizvodnje. Svi faktori koji utiču na obim proizvodnje javljaju se indirektno i kao faktori formiranja ukupnog prihoda. Međutim, njihovo dejstvo na obim proizvodnje i veličinu ukupnog prihoda je različito, jer se promjenom obima proizvodnje javljaju različite promjene u strukturi troškova, uslovljene različitim ponašanjem proporcionalni fiksnih i relativno fiksnih troškova, što se odražava na veličinu ovog oblika rezultata. Pored toga, uslovljenost ukupnog prihoda obimom proizvodnje je parcijalna i relativna, s obzirom na činjenicu što je ukupni prihod funkcija ne samo obima proizvodnje nego i prodaje, odnosno tržišta. (2) Ukupni prihod je funkcija prodaje, jer je to, po definiciji, izraz proizvodnje koja je realizovana, odnosno prodata na tržištu. Novčani izraz ukupne proizvodnje je bruto produkt. Ukupni prihod je ravan bruto produktu samo u slučaju kada se celokupna proizvodnja datog perioda proda u tom vremenu. Međutim, to je ređe slučaj. Obično se proizvodi djelimično po porudžbini, a znatnim dijelom za skladište, sa koga se roba kontinuelno prodaje. U ovom slučaju ritam priliva proizvoda na skladište znatno se razlikuje od ritma odliva robe sa skladišta, odnosno ritma prodaje. Novčani izraz priliva proizvoda na skladište jeste bruto produkt. Novčani izraz odliva robe sa skladišta jeste ukupni prihod. Razlika između bruto produkta i ukupnog prihoda (uzetih u složenom smislu) može biti vrlo velika, a zavisi od karaktera djelatnosti, karaktera tržišta konkretnih proizvoda i perioda u kome se te veličine posmatraju. U samom pojmu i sadržini ukupnog prihoda javljaju se iznijansirane razlike u zavisnosti od načina na koji se definiše prodaja robe, odnosno realizacija proizvoda. Proizvod se može smatrati realizovanim samim aktom prodaje, bez obzira na naplate prodate robe, ili tek naplatom prodate robe. Ova razlika u definiciji realizacije može da ima znatnog efekta na utvrđivanje ukupnog prihoda.

(3) Ukupni prihod je funkcija tržišta u okviru dejstva tržišnih faktora na prodajne cijene po kojima se proizvodnja realizuje i na osnovu kojih se formira ukupni prihod. Isto tako, apsorpciona moć tržišta, kao i odnos konkurencije, uslovljavaju ukupni prihod datog preduzeća. Faktori ukupnog prihoda koji deluju na njegovu veličinu i dinamiku su mnogobrojni, ali ih, s obzirom na to kako djeluju na poslovanje preduzeća, možemo grupisati na interne i eksterne. Interni faktori su, na primjer, struktura i veličina sredstava, struktura i veličina kolektiva, specijalizacija i kooperacija u proizvodnji, organizacija rada i sl. Eksterni su, na primer, prirodni faktori, faktori privrednog sistema, faktori tržišta i sl. Svaki od tih faktora različito utiče na pojedine elemente ukupnog prihoda. Tako, na realizovanu vrijednost proizvodnje oni utiču putem obima proizvodnje i putem cijene po jedinici realizovanog proizvoda. Na veličinu proizvodnje imaju veći uticaj interni faktori, kao što su kapacitet sredstava za rad, njihova veličina, stepen istrošenosti, njihova savremenost i sl.zatim, umješnost, znanje, zalaganje zaposlenih radnika i dr., te stepen organizovanosti proizvodnje i sl. Ukoliko su ovi faktori povoljnije kombinovani, to je i obim fizičkog rezultata veći, a time se stvara i mogućnost za povećanje ukupnog prihoda.

Pored internih, na veličinu proizvodnje znatan uticaj mogu da imaju i eksterni faktori. Na primer, preko faktora društvene ekonomije, mogu se stimulisati pojedine grane privređivanja, u odnosu na druge - monetarno-kreditnom politikom, spoljnotrgovinskim i carinskim režimom, i dr. Samim tim preduzeća u grani industrije sa povoljnijim uslovima intenziviraju proizvodnju, što ima pozitivnog uticaja na povećanje ukupnog prihoda. Tržište takođe često može presudno da utiče na povećanje ili smanjenje proizvodnje, a time i na veličinu ukupnog prihoda u zavisnosti od mogućnosti realizacije proizvoda pojedinih proizvođača. Na prodajnu cijenu, isto tako, mogu da imaju uticaja i interni i eksterni faktori. Međutim, eksterni faktori imaju veći uticaj. Raznim mjerama u domenu politike cijena može se bitno uticati na visinu ukupnog prihoda, kako na njegovo povećanje, tako i na smanjenje. U uslovima slobodnog ili relativno slobodnijeg djelovanja ekonomskih zakona, ponuda i tražnja su osnovni regulatori cijena proizvoda. Sigurno da na prodajne cijene proizvoda mogu uticati i menadžeri, kao i ostali članovi radnog kolektiva, posebno oni koji rade na poslovima prodaje, svojom većom ili manjom umješnošću. . Eksterni i interni faktori mogu takođe da utiču na realizovanu vrijednost usluga. Uticaj tih faktora naročito je značajan kod organizacija preduzeća koja se bave uslugama, s obzirom na to što je kod tih privrednih subjekata ovaj vid ukupnog prihoda osnovni. Da bi preduzeće obezbedilo svoje održavanje i trajno poslovanje u procesu društvene reprodukcije, nužno je da iz ostvarenih rezultata poslovanja - ukupnog prihoda obezbjedi nadoknadu utrošenih elemenata proizvodnje. Iz ukpnog prihoda se nadoknađuje vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju, sredstava za rad i predmeta rada - a preostali dio služi za izvršenje obaveza, za obezbeđenje funkcionisanja ekonomskog i društvenog okruženja preduzeća i za obezbjeđenje reprodukcije radne snage radnika. Nužnost nadoknade utrošenih vrijednosti sredstava za proizvodnju proizlazi iz potrebe održavanja samog preduzeća, a zatim i zbog društvene potrebe održavanja kontinuiteta proizvodnje. Iako su ukupni prihod i komponente njegove strukture u teorijskom smislu definisane kategorije, u praksi utvrđivanja veličine ukupnog prihoda i veličine komponenata prihoda javljaju se metodološki problemi, odnosno teškoće metodološke prirode, uglavnom zbog nesavršenosti raspoloživih metoda utvrđivanja i razgraničenja troškova, bez čijeg riješenja nema kvantitativne identifikacije ukupnog prihoda ni komponenata njegove strukture. Komponente strukture ukupnog prihoda razlikuju se u zavisnosti od toga dali se posmatra struktura ukupnog prihoda u njegovom: (1) formiranju, ili u njegovoj (2) raspodeli. (1) Sa gledišta formiranja ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine: • • • •

vrijednost prodate robe, vrijednost izvršenih usluga, drugi prihodi ostvareni poslovanjem, i vanredni prihodi.

(2) Sa gledišta raspodjele ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine: •

utrošena sredstva za proizvodnju ( troškovi ),

•

profit ( dobit ) ili

•

gubitak.

Ukupni prihodi

Poslovni prihodi

Finansijski prihodi

Ostali prihodi

Prihodi od prodaje

Prihodi od kamata

viškovi

Prihodi od dotacija

Poz. kur. razlike

Prihodi iz ran. godina

Prihodi od aktiviranja učinaka

Prihodi od pov. lica

Dobici od prodaje mat.

Drugi pos. prihodi

Ostali fin. prihodi

Prih. od sma. obav.

Slika 5.1. - Struktura ukupnog prihoda

Poslovni prihodi predstavljaju najveći dio ukupnog prihoda. Oni se formiraju kao rezultat poslovanja preduzeća. Pod poslovnim prihodima se smatraju : -

prihodi od prodaje roba,

-

prihodi od prodaje proizvoda i usluga,

-

prihodi od aktiviranja učinaka i robe,

-

prihodi od premija, subvencija, dotacija i sl.

-

Drugi poslovni prihodi,

-

Povećanje vrijednosti zalihe učinaka,

-

Smanjenje vrijednosti zaliha učinaka.

Među izvorima poslovnih prihoda najznačajniji je prihod od prodaje proizvoda i usluga. Taj prihod se iskazuje na osnovu prodajnih cijena i u funkciji je : -

Fizičkog obima proizvodnje ili usluga, naturalno iskazanih,

-

Prodajnih cijena proizvoda ili usluga,

-

Tržišnih uslova vezanih za prodaju određenih proizvoda ili usluga.

Veći fizički obim rezultata, pri neizmjenjenim ostalim uslovima, faktor je povećanja ukupnog prihoda preduzeća. Prodajne cijene i tržišni uslovi rezultat su ponude i tražnje koja se formira na tržištu određenih proizvoda i usluga, i mogu pozitivno ili negativno uticati na visinu ukupnog prihoda. Finansijski prihodi su rezultat finansijskih transakcija preduzeća. Značajni dio ovih prihoda čine kamate kao prihodi od ulaganja slobodnih novčanih sredstava preduzeća putem davanja kredita u zemlji i inostranstvu. Kupovina i prodaja na tržištu hartija od vrijednosti (akcije, obveznice i sl.) mogu preduzeću donjeti prihode, koji čine dio njegovog ukupnog prihoda. Ovde spadaju i prihodi od kursnih razlika koje je preduzeće ostvarilo u obračunskom periodu.Ovdje spadaju i prihodi iz poslovanja sa vezanim preduzećima u kojima preduzeće ima akcije ili učestvuje u zajedničkoj dobiti. Ostali prihodi (vanredni prihodi) ne potiču iz redovnog poslovanja preduzeća, već su rezultat vanrednih i nepredviđenih okolnost. Oni se odnose : viškove, prihodi iz ranijih godina, prihodi od smanjenja obaveza, dobici od prodaje osnovnih sredstava, materijala i dugoročnih hartija od vrijednosti. Na ove prihode preduzeće ne može unapred da računa i da ih kalkuliše u svojim godišnjim planovima poslovanja. Slika 5.1 pokazuje glavne stavke koji čine strukturu ukupnih prihoda sa aspekta njegove raspodjele. Kada se od ukupnog prihoda oduzmu ukupni troškovi dobija se neto rezultat poslovanja ( dobit ili gubitak ). Struktura ukupnih rashoda je određena slijedećim stavkama koje su prikazane na slici 5.2. Poslovni rashodi nastaju poslovanjem preduzeća. Najvažnije stavke poslovnih rashoda čine : materijalni troškovi i amortizacija, ukalkulisane zarade i nematerijalni troškovi. U materijalne troškove spadaju : troškovi materijala, energije, sitnog inventara, transportne i druge usluge koje imaju karakter materijalnih troškova. U ove troškove spada i amortizacija osnovnih sredstava. Ukalkulisane zarade obuhvataju zarade koje se isplaćuju radnicima za izvršeni rad u preduzeću, kao i svi porezi i doprinosi na zarade, predviđeni kolektivnim ugovorom. Tu su i naknade za odsustovanje sa rada. Nematerijalni troškovi su izdaci učinjeni za marketing, reklamu i propagandu, sajmove, izložbe i sl. Ovdje se ubrajaju i premije osiguranja, troškovi ishrane radnika, autorski honorari, finansiranje raznih projekata i sl.

Ukupni rasodi

Poslovni rashodi

Finansijski rashodi

Ostali rashodi

Troškovi materijala

Rashodi od kamata

manjkovi

Troškovi goriva

Neg. kur. razlike

Rashod iz ran. godina

Rashod od pov. lica

Gubici od prodaje mat.

Troškovi zarada

Troškovi amortizaci

Ostali fin. rashodi

Otpisi obr. sredstava

Slika 5.2. - Struktura ukupnih rashoda Finansijski rashodi nastaju iz finansijskih transakcija preduzeća, a čine ih : finansijski rashodi iz odnosa sa povezanim pravnim licima, rashodi kamata, negativne kursne razlike, otpisi dugoročnih finansijskih plasmana I ostali finansijski rashodi. Ostali rashodi nisu rezultat redovnog poslovanja preduzeća. Nastaju zbog nepredviđenih okolnosti i utiču na umanjenje rezultata poslovanja. Ove rashode čine : gubici na osnovu rashodovanja i otpisa osnovnih sredstava i nematerijalnih ulaganja, gubici na osnovu prodaje osnovnih sredstava i nematerijalnih ulaganja, gubici od prodaje materijala i hartija od vrijednosti, zatim rashodi iz ranijih godina, manjkovi, otpisi obrtnih sredstava i rashodi dugoročnih rezervisanja za rizike.

5.1.3 DOBITAK Dobitak predstavlja dio novostvorene vrijednosti koji ostaje preduzeću nakon podmirivanja troškova poslovanja.. Na taj način posmatrano, dobitak predstavlja preduzetnički efekat ulaganja kapitala u proces reprodukcije. Iz toga neto rezultata oplođavanja uloženog kapitala u poslovanje preduzeća obezbeđuju se sredstva za proširenu reprodukciju, odnosno razvoj preduzeća,zatim za stimulativnu komponentu plata radnika i menadžmenta, kao i za, obaveze prema zajedničkoj i opštoj potrošnji, što se izdvaja u vidu poreza. DOBIT (bruto) (bruto) DOBIT

Obaveze iz dobiti

Porezi i doprinosi

Neto dobit

Neraspoređena dobit

Rezerve

Dividende

Povećanje kapitala

Slika 5.3. Dobit i njegova raspodjela Na osnovu prethodne slike može se zaključiti da je dobitak ravan dijelu ostatka ukupnog prihoda namenjenom za proširenu reprodukciju i dijelu namenjenom za opšte potrebe društva. Pri tome, prvi deo prihoda akumulira se u cilju stvaranja osnove za ulaganje kapitala u proširenu reprodukciju datog preduzeća. Međutim, njegov drugi dio usmjerava se u državni budžet i odgovarajuće fondove za finansiranje društvenih djelatnosti.

5.1.4 GUBITAK Zahvaljujući stvaralačkim sposobnostima menadžmenta i radnika radne srnage na poslovima upravljanja, i izvršenja moguće je stvoriti više vrijednosti nego što je neophodno da se radna snaga obnovi. Preduzeće svojim poslovanjanjem ostvaruje, po pravilu, dobitak. Na toj osnovi konstituiše se i globalni ekonomski princip reprodukcije: ostvariti što veći rezultat uz što manja ulaganja. Ostvarivanje dobitka u poslovanju preduzeća podrazumeva racionalno raspolaganje elementima proizvodnje, kao i prilagođavanje zahtjevima tržišta. Međutim, ukoliko tržište ne prihvata proizvode ili usluge datog proizvođača, ili nije spremno da za njih plati cijenu kojom se pokrivaju troškovi elemenata reprodukcije, poslovanje tog privrednog subjekta može se završiti bez dobitka, pa čak uz pojavu gubitka. Kada je cijena proizvodnje (C) koju dato preduzeće ostvaruje u razmjeni za svoje proizvode na tržištu jednaka ukupnim troškovima elemenata proizvodnje (T), njegovo poslovanje završiće se bez dobitka: C-T =O Međutim, ako je cijena proizvodnje realizovana na tržištu manja od troškova elemenata proizvodnje, dato preduzeće svoje poslovanje završiće uz gubitak C-T1, što znači da promjena količine varijabilnog inputa za 1% dovodi do proporcionalno veće promjene ukupnog proizvoda. U fazi opadajuće produktivnosti faktora, promjena ukupnog proizvoda proporcionalno je manja od promjene količine varijabilnog inputa, ali je veća od 0, tj. 0