Poreski Moral

PORESKI MORAL Ekspliciranjem principa poreske sposobnosti razotkriva se neumitna dilema o forsiranju alternativnih modela oporezivanja,odnosno o ekonomskom izboru izmedju progresivnog i proporcionalnog oporezivanja. Sustina ove finansijske dileme razotkriva se kroz analizu samih granica oporezivanja,odnosno zahtev da se utvrdi svojevrsni limit u dozvoljenom maksimumu oporezivanja (koji ne sme da narusi egzistencijalnu potrosnju) i razumni minimum oporezivanja(koji pak ne sme da narusi finansijski obim javnih prihoda za alimentiranje javne potrosnje). U tom kontekstu, poreske stope valja konstruisati na ekonomski nacin tako da ne navode poreske obveznike na prećutnu utaju ili evaziju poreza. Poreske stope, zapravo, ne bi trebalo da naruše elementarnu odgovornost savršenog homo-economikusa koja je derivirana iz postojećeg i razvijajućeg poreskog morala. U fiskalnoj teoriji i praksi, poreski moral se definise kao društvena svest i ekonomska spremnost poreskog obveznika da poštuje poreske obaveze i da, u skladu sa poreskim zakonom, redovno I u celini izmiruje svoje novčane obaveze prema državi. Na ponašanje poreskog obveznika prema fiskalnim obavezama uticu brojni faktori, a u prvom redu težina fiskalne presije, upotreba ubrzanih poreza, raspodela poreskog opterećenja, poreske privilegije, efikasnost poreske administracije,strogost poreskih sankcija, poreski mentalitet itd. U razvijenom svetu, poreski moral je u pozitivnoj korelaciji sa težinom fiskalne presije, pošto svako preterano (i ekonomski neodmereno) poresko opterećenje, po definiciji, izaziva reakciju poreskog obveznika, provocira otpor plaćanju poreza i povećava evaziju poreza (koja može da dobije masovniju razmeru). Na raspoloženje poreskih obveznika na izvršavanje fiskalnih obaveza utiče i način upotrebe urbanih poreskih prihoda, pošto se porez radije plaća ako reprezentujeudeo poreskog obveznika u ostvarivanju opštih javnih koristi u odnosu na fiktivne interese države koji predstavljaju samo poreski teret. No, poreski moral u načelu zavisi i od pravedne i ravnomerne raspodele poreskog opterećenja na poreske obveznike u društvu. Veštački inaugurisane poreke privilegije i fiskalne nejednakosti u podnošenju poreske žrtve slabe poresku disciplinu i izazivaju poreski otpor sa rizikom utaje poreza. Organizacija poreske administracije i efikasnost poreskih organa uplivišu, isto tako, na formirajnje poreskog morala. Istosmerni uticaj na poreski moral imaju i poreske sankcije prema neurednim poreskim platišama, kao i fiskalne strogosti u odnosu na pojave izbegavanja i utaje poreza. Naposletku, na poreski moral zasigurno utiču i poreski mentalitet obveznika, i izgrađena tzv. poreska kultura, i svest o pripadnosti državi, čije izdatke za javne usluge valja alimentirati, i tradicija, i vera, i običaji, itd. Centralni stub u razvoju poreskog morala peprezentuje ipak egzistirajuća visina poreskih stopa, odnosno težina fiskalne presije. Time se zapravo otvara problem gornje granice u oporezivanju, kao apsolurni limit u zahvatanju poreske snage. I, upravo, probijanje gornje poreske granice provocira fiskalnu saturaciju sa pogubnim ekonomskim

posledicama u reprodukciji. Zbog toga je oporezivanje potrebno održavati u strožijim realnim ekonomskim okvirima nezavisno od apetita javnog sektora i prenaduvanih javnih rashoda države. To pak znači da mora postojati određeni “moralni balans” između poreskih obveznika i poreske administracije. Jedina otežavajuća okolnost jeste latentan razvoj javnih potreba i rast javnih rashoda, koji dovode do stvaranja gepa između stvarnog priliva poreskih sredstava i narastajućih budžetskih rashoda, i do otvaranja problema deficitarnog finansiranja javne potrošnje. Zbog toga, kontrola javnih rashoda treba da podupire razvoj poreskog morala uporedo sa održavanjem oporezivanja u određenim razumnim granicama. Time se izbegava i fiskalna relaksacija (koja uvodi u igru deficitarno budžetsko finansiranje) i fiskalna saturacija (koja vodi ekonomskoj eksploziji poreskih tereta). Poreska ralaksacija na dugi rok erodira poreski moral, pošto budžetski deficit implicira povećanje poreza u budućnosti za otplatu dospelih kamata na javni dug kojim se alimentirao fiskalni deficit države u prošlosti, odnosno sadašnjosti. Poreska saturacija na kratak i srednji rok apsorbuje višak kapital, slabi investicione napore, iznuđuje bekstvo kapitala u zemlje sa manjom fiskalnom presijom i većim koeficijentom profitabilnosti,smanjuje fiskalbi priliv za nacionalni budžet na dugi rok.

5. UPRAVLJANJE PORESKIM PRAVIMA I FISKALNIM OBAVEZAMA

5.1. PRAVA I OBAVEZE PORESKIH OBVEZNIKA -Oporezivanje dohotka fizičkih licaSve savremene države (članice OECD) u praksi teže da po svaku cenu posvete odgovarajuću pažnju poreskim pravima poreskih obveznika pod dejstvom potrebe zaštite fiskalnih platiša kroz eksplicitnija pravila. To je i nadalje prvorazredna potreba institucionalizacije zaštitnih mera, jer je poreska regulativa postajala sve složenija, a nova informaciona tehnologija sve moćnija u prikupljanju fiskalnih informacija. Fundamentalna prava poreskih obveznika u demokratskim zajednicama podrazumevaju efikasno i racionalno funkcionisanje složenog poreskog sistema. U tom sklopu, neophodan je visok stepen saglasnosti poreskih obveznika uz prethodni dobrovoljni pristanak poreskih obveznika da prihvate poreske obaveze. To pak podrazumeva unapređenje odnosa između poreskih organa I poreskih obveznika putem promene ponašanja poreskih službenika i pružanje usluga poreskim obveznicima, putem formiranja agencija u odnosima sa poreskom javnošću, stručnog objašnjenja funkcionisanja poreskog sistema i informisanja o potrošnji poreskih prihoda.

Plaćanje poreskih obaveza jeste prvorazredna gradjanska dužnost u civilizovanim i demokratskim društvima,koja poreskom moralu i poreskoj etici pridaju izuzetnu pažnju. Zbog toga, i poreske obaveze i poreska prava poreskih obveznika i poreske administracije moraju biti jasno i precizno postavljeni u poreskim odredbama. U tom pravcu, formiraju se čak i tzv. društva poreskih obveznika kao forum koji raspravlja poreske predloge i nacrte poreskih zakona, pruža poreski konsalting i organizuje poresko obrazovanje. Postupak ostvarenja poreskih prava i garancija prava poreskih obveznika moraju biti osigurani od strane foruma oporezovanih lica, prvenstveno iz razloga što su se poreska opterećenja tokom poslednjih 25 godina povećala za jednu trećinu, a i broj poreskih obveznika (zbog spuštanja tzv. poreskog praga u realnom iznosu) se drastično povećao. Istovremeno, povećala se i složenost poreskih zakona, a i poreska kontrola i antiizbegavajuća legislativa. Konačno, i nova računovodstvena tehnologija omogućila je sređivanje svih relevantnih podataka poreskih obveznika, a poreskoj administraciji procenjivanje poreskih obaveza pojedinačnih poreskih obveznika. Ostaje samo da se spreči utaja poreza i razvoj sitne privrede. Taj problem treba da reši savremena informaciona tehnologija, raspoloživa uputstva za ispunjavanje poreskih prijava, nove publikacije o funkcionisanju poreskih sistema, popularna literatura o paspoloživim poreskim olakšicama, informacije o trošenju poreskog novca, pružanje pomoći preko otvorenog telefona, edukacija poreskih obveznika i poreske administracije, agencije za poreski konsalting, poreska udruženja obveznika, nedeljni poreski informacioni listovi, izveštaji iz poreske sudske prakse, izdavanje brošura sa primerima konkretnog obračuna poreza. U osnovna poreska prava poreskih obveznika u savremenim demokratskim društvima spadaju: 1) pravo poreskog obveznika na informisanje, 2) 3) 4) 5) 6)

pravo na pravedan I jednaki tretman, pravo na žalbu, pravo na sigurnost, pravo na tačan obračun poreza, pravo na privatnost, 7) pravo na tajnost I poverljivost. U poreskoj praksi, svaki poreski obveznik mora biri informisan o funkcionisanju poreskog sistema, o poreskim postupcima I poreskoj proceduri, o načinu utvrđivanja poreza, o poreskim pravima I poreskim obavezama, o činjeničnom stanju u vezi sa poreskim predmetom, poreskom osnovocom, poreskom stopom I poreskim olakšicama. To pravo podrazumeva I pravo poreskog obveznika da bude saslušan sa respektom I pravo obveznika da mu se pruži tražena pomoć.

Poreski zakoni u praksi se moraju sprovoditi na nepristrasan način. Poreski obveznici se moraju jednako tretirati kako u proceduri utvrđivanja poreza tako I u procedure poreske kontrole. Korektni poreski tretman treba da uveri poreske obveznike u pravedno sprovođenje poreskih zakona bez apriorne sumnje u ispravnost podataka koje je pružio poreski platiša. Poreski organi su obavezni da obezbede ravnopravni dijalog između poreske administracije I poreskih obveznika. Svi poreski obveznici imaju pravo na žalbu protiv odluka poreskih organa. Žalba se odnosi kako na interpretaciju poreskog zakona tako I na odluku I primenu zakona. Poreska žalba se podnosi administrativnom organu da bi se proverila tačnosz obračunatog poreza. U današnje ocene navoda u žalbi uključuju se poreski službenici, advokati i eksperti. U poreskim sporovima participiraju I tzv. ombudsmani kao posrednici u rešavanju poreskih žalbi. Oni mogu I sami da iniciraju potrebu ispitivanja određenih poreskih odluka, mada njihovi zaključci nisu zakonski obavezujući. Žalbu u sudu poreski obveznik može uložiti ukoliko nije zadovoljan poreskim rešenjem u prvostepenom ishodu žalbe. Poreski obveznici, pored iznetog, imaju pravo da plaćaju porez samo na osnovu rigorozne primene zakona. To pravo povlači na pomoć organa poreske vlasti u pravcu umanjenja poreske obaveze na legitiman način. Radi se o Pravu na odobravanje poreskih olakšica u skladu sa poreskim zakonom. Odbitak od poreske osnovice ili od poreza daje se samo na osnovu prava koja poreski obveznici imaju po zakonu. To pak znači da umanjenje poreskih obaveza mora biti u skladu sa poreskim zakonom u kome su ugrađeni svi oblici zakonskog poreskog minimiziranja. Pravo na sigurnost I privatnost podrazumevaju stabilnost poreskih zakona I maksimalno respektovanje privatnosti u životu I radu poreskih obveznika. Poreske vlasti,u tom kontekstu,treba da izbegavaju učestale promene poreskih odredaba I propisa u celini sa retroaktivnim dejstvima na poreske obveznike.Poreska administracija je obavezna da unapred upozna poreske obveznike o svim poreskim konsekvencama novoinstitucionalizovane poreske promene I to pre neposrednog I posrednog delovanja promenjenog poreskog zakona.Poreski organi moraju,stoga,da unapred pripreme uputstva o poreskim posledicama kako bi poreski obveznici preduzeli odredjene radnje zaštite I prilagodjavanja.Tu,pak,pravo na privatnost implicira potpuno izbegavanje nerazumnih zahteva I nepotrebnih ispitivanja poreskih obveznika o podacima I informacijama,koji nisu relevantni za utvrdjivanje poreske obaveze.Bez pristanka poreskih obveznika ni posete poreskim obveznicima nisu dozvoljene,a pogotovo bez posebno potpisanog I overenog naloga poreske vlasti.U demokratskim zajednicama poreski obveznici očekuju da ne budu uznemiravani I često pozivani u poreske urede.Poreske vlasti treba da se pridržavaju strogih poreskih pravila u oblasti prava poreskih obveznika na privatnost I u korišćenju informacija od treće strane.Poreske afere nisu poželjne ni za poreske obveznike niti za poreske organe.

Na pravo poreskih obveznika na privatnost se nadovezuje pravo na tajnost I poverljivost,pošto su poreski obveznici izuzetno zainteresovani da se informacije isključivo iskoriste u poreske svrhe.Poreski organi ne mogu zloupotrebiti poverljive podatke.Zbog tajnosti podataka,poreski organ je dužan da obavesti poreske obveznike o prosledjivanju informacija drugim državnim organima u zemlji I inostranim poreskim organima.Bankarska tajnost I profesionalna poverljivost posebno moraju biti zaštićene I čuvane iako poreska administracija ima ovlašćenje da koristi informacije od banaka.Zloupotreba I pogrešna upotreba poverljivih informacija o poreskom obvezniku se zakonski strogo kažnjavaju.Za povredu pravila tajnosti odgovorni su poreski službenici. Prava poreskih obveznika po pravilu prate obaveze(dužnosti)poreskih obveznika.Osnovna obaveza svakog poreskog obveznika je dostavljanje podataka poreskim organima,ispunjavanje poreske prijave I plaćanje poreza poreskim vlastima što zavisi od načina utvrdjivanja poreskih obaveza I prikupljanja poreskih prihoda.U zemljama OECD postoje dva načina utvrdjivanja poreza I to: 1)Putem ispunjavanja poreske prijave I 2)Putem sistema obustavnog poreza. U prvom slučaju,poreski obveznik je dužan da ispuni poresku prijavu I da dostavi relevantne podatke poreskom organu.Poreski obveznik je dužan da dostavi I dodatne informacije ukoliko su neophodne za utvrdjivanje poreza.Nedostavljanja poreskih prijava I traženih informacija se strogo kažnjava.Kazne povećavaju poresku obavezu u procentu ili ukupan iznos poreza. U zemljama sa sitemom obustavnog poreza,poslodavac je dužan da obustavlja I zadržava porez,sa tim da naplaćeni porez prosledjuje poreskoj upravi mesečno ili nedeljno(u zavisnosti od isplate zarada).To je slučaj sa porezom na dohodak zaposlenih.No,to može da važi I za sistem od obustava kod oporezivanja dividende I kamate,pošto I ovde isplatilac dohotka smanjuje isplatu za iznos poreza. Obaveza poreskog obveznika je I izvršavanje plaćanja poreza u odredjenom roku,jer obveznik nema pravo da odlaže plaćanje poreza.Neispunjenje ove obaveze povlači kaznu I obavezno zaračunavanje kamate,pa čaki konfiskovanje imovine poreskog obveznika I naplatu poreskog duga preko treće strane.Svaka utaja poreza neminovno povlači mogućnost ulaska poreskih organa u stanove I poslovne prostorije,administrativnog utvrdjivanja poreske obaveze I izvršavanje kazne zatvora. U sklopu pomenutih prava I obaveza poreskih obveznika važan je i odnos izmedju poreskih organa I poreskih obveznika,koji se u demokratskim društvima gotovo svakodnevno unapredjuje izgradnjom zajedničkog poverenja u poreski

sistem,prihvatljivog metoda u prikupljanju poreza I tolerantnog dijaloga u procesu utvrdjivanja poreskih obaveza.U tom sklopu,zajedničko je u svim državama da se istovremeno poštuju sva prava poreskih obveznika u svakom pogledu I da se poreski organi permanetno osposobljavaju za promovisanje pozitivnog stava prema poreskom sistemu I zakonodavstvu. “Dobra” saradnja izmedju poreskih obveznika I poreskih organa implicira uklanjanje dvosmislenosti poreskih odredbi u poreskim zakonima I smanjenje složenosti funkcionisanja poreskog sistema.Time se faktički povećava odgovornost poreske administracije,koja treba da motiviše I da nagradi rad poreskih službenika,koji treba stvarno da rade za poreskog obveznika,a ne protiv poreskog obveznika.Poreske usluge za pomoć porkim obveznicima su,stoga,izuzetno važne,pošto olakšavaju pristup poreskim obveznicima.U procesu obezbedjenja komunikacija izmedju poreske administracije I poreskih obveznika izuzetno važno mesto pripada poreskim službenicima,koji su zaduženi za odnose sa poreskom javnošću,konsultantskim poreskim telima I poreskim agencijama koji promovišu poreski sistem,olakšavaju poresku proceduru pojednostavljuju process utvrdjivanja poreske obaveze.U demokratskim zajednicama,poreski obveznici se razvrstavaju u četiri grupe u zavisnosti od ispunjavanja poreskih obaveza,I to: 1)Poreski obveznici koji plaćaju sve svoje poreske obaveze u strogo propisanom roku, 2)Poreski obveznici koji su spremni da redovno plaćaju svoje poreske obaveze,ali to propuštaju da urade na vreme zbog slave informisanosti ili pogrešne informisanosti, 3)Poreski obveznici koji svoje poreske obaveze,ipak,plaćaju,ali posle proteka dužeg vremenskog perioda,I 4)Poreskij obveznici koji su dovitljivi u svakom trenutku da izbegnu plaćanje poreske obaveze ili da utaje porez. Savremene države(članice OECD I EZ),medjutim,preduzimaju mere za tzv pomeranje ka prvoj grupi poreskih obveznika kako bi se prva grupa poreskih obveznika naglo povećala.U tom pravcu,odredjene zemlje se okreću eksperimentu sa elektornskom popunom poreske prijave I transferom poreske obaveze,uz odredjenu “nagradu”za revnosne,korektne I lojalne poreske obveznike I odredjene”penalitete” za utajivače poreza U gotovo svim zemljama OECD, javna dužnost svakog gradjanina je obaveza da se plati porez,koji nameće država snagom autoriteta.Tako se uspostavlja javnopravni odnos izmedju fiskusa I poreskog obveznika,u kome plaćanje poreza postaje generalno obaveza kroz njeno individualiziranje I personifikovanje.Zato je važna pravna sigurnost poreskog obveznika I poreska pravičnost u okviru javno pravne norme koja se reguliše kroz tri teze,I to:

1)Konstituisanje prava, 2)Zaštita prava,I 3)Kontrola ostvarenja prava. Prava poreskih obveznika,u tom kontekstu,moraju biti zaštićena,poštovana I pravično tretirana,I to naročito pravo na privatnost,pravo na poresku žalbu,pravo na informisanost,pravo na tajnost,pravo na sigurnost,pravo na poverljivost I pravo na pomoć,kao atraktivni segmenti fundamentalnih prava u demokratskim društvima.U tu svrhu,zaštita poreskih prava je uvedena u Kanadi I Velikoj Britaniji u vidu povelje koja reguliše odnose izmedju poreskih organa I obveznika,dok u Francuskoj I SAD postoji vodič sa naznačenim poreskim pravima.Pošto nepoznavanje zakona nikoga ne opravdava,poreske vlasti savremenih država mnogo rade na očuvanju poreske lojalnosti I medjusobnog poverenja izmedju poreskih dužnika(obveznika)I poreske administacije.Tako se gradi stabilan fiskalnopravni položaj poreskih dužnika. Obaveza plaćanja poreza jeste javna obaveza(dužnost)svakog gradjanina,kao poreskog obveznika,na principu tzv. heteronomije volje.Medjutim,poreski obveznici imaju pravo da ne plate više od tačnog iznosa poreza to je pravo na sigurnost poreskih organa po kome promene poreskih zakona ne mogu biti retroaktivne.Najvažnija dužnost poreskih obveznika je ipak plaćanje poreza u utvrdjenom iznosu I u odredjenom vremenskom period.Poreski obveznici,samim tim,dužni su da predugo ne odlažu uplatu poreza.Samo žalba(u oko dve trećine zemalja OECD)automatski može izazvati odlaganje plaćanja poreskog iznosa Pravo na razrez poreza vremnski odredjenog:od osam meseci u Švedskoj do deset godina u Norvškoj.Zastarelost ovog prava iznosi od tri do šest godina.A ako se radi o utaji poreza,zastarelost nema limita u Kanadi,Norveškoj,Velikoj Britaniji,Australiji,Švedskoj I Irskoj. Dužnost svakog poreskog obveznika je da dostavlja poreske podatke poreskim organima ili da podnosi popunjene poreske prijave u zavisnosti od metoda utvrdjivanja poreza od strane fisklane administracije.Kod oporezivanja dohotka fizičkih lica postoji sistem odbijanja na izvoru u gotovo svim zemljama OECD,izuzev Francuske I Švajcarske.Primaocima dohotka od kamata I dividende isto tako isplaćuje se umanjeni iznos za odbijeni porez.Taj model oporezivanja predominantno postoji u Velikoj Britaniji,Irskoj I Austriji.U odredjenim zemljama se od poreskih obveznika zahteva minimum podataka radi razreza poreza ciji se utvrdjeni poreski iznos unosi u poresko rešenje I pismeno dostavlja poreskom obvezniku.U SAD,Kanadi,Španiji,Italiji,Turskoj I Japanu poreski obveznici moraju sami da izračunaju visinu poreza I prilože ček sa obračunatim porezom zajedno sa poreskom prijavom.

Poreskim obavezama se,po pravilu,I pojedinačno I kolektivno suprotstavljaju poreski obveznici.Istorijski posmatrano,ljudi su se oduvek suprotstavljali obavezi plaćanja poreza.Nezaboravni Peti je davno objasnio da ljudi nisu uvek spremni da priznaju utilitarnu prirodu oporezivanja I zato odbijaju da plaćaju porez.Obveznici Često pak smatraju da se poreski prikupljeni novac neracionalno troši I razbacuje.Čest je I osećaj da se porez nepravedno razrezuje I da neko lice uživa poreske privilegije.Otopr plaćanju poreza često je bio motivisan I željom da se od oporezivanja sačuva imovina,ostvareni prihod I stečeni dohodak.U tom smislu je I čuveni francuski trgovac Pjer Pužob osnovao Uniju za odbranu trgovaca I zanatlija(1953.)pomoću koje je dobio 12% glasova na izborima 1956. godine I 51. poslaničko mesto u parlamentu.Isto je učinio I danski advokat Glisrup kada je osnovao Antiporeski pokret I na izborima 1974. godine dobio 28 mesta u parlamentu(izbivši na drugo mesto po jačini pokreta)