Policija - Ramo Maslesa - 2007

POLICIJA ORGANIZACIJA I FUNKCIONIRANJE U DEMOKRATSKOM DRUŠTVU

Doc. Dr. Ramo Masleša

2

Predmet je podijeljen na devet poglavlja: • Pojam policije sa etiologijom pojma i teorijsko određenje policije kao državnog organa • Komparativan pregled organizacije policijskih sistema u SAD, Velikoj Britaniji, Francuskoj, Italiji, Sloveniji, Hrvatskoj, Švicarskoj i BiH, te Interpola. • Prikaz klasičnih i neoklasičnih organizacionih teorija • Upravljanje i rukovođenje sa pojmom rukovođenja • Kritički osvrt zatvorenog policijskog sistema • Elaboracija organizacije policije u demokratskom društvu • Interakcija policijskog sistema i politike, javnosti i medija • Etičnost u policiji i značaj etičkog kodeksa za rad u policiji • Detaljan pregled policijskih ovlaštenja POGLAVLJE 1 POJAM POLICIJE SA ETIOLOGIJOM POJMA I TEORIJSKO ODREĐENJE POLICIJE KAO DRŽAVNOG ORGANA Pojam policije - uslovi njenog nastanka kao i njen razvoj, te organizacioni oblici uslovljeni su razvojem ljudskog društva, a korijene vuče i prije postojanja države. U prvobitnim zajednicama bili su zastupljeni trajni odnosi sa stalnim posmatranjem ponašanja pojedinca. Srodstvo je reguliralo moralni i cjelokupni život zajednice kao što su: imovinski odnosi, solidarnost pred vanjskim opasnostima, vojna organizacija, proizvodni rad, religioznu funkciju, itd., ali zbog diferencijacije interesa ljudi i zajednica te regulativne funkcije prelaze na druge nosioce – društvene institucije. Zbog tih promjena javljala se potreba za novim oblicima regulacije kao zaštite u policijskom smislu.

3

ETIOLOGIJA POJMA POLICIJA Etimološki posmatrano izraz policija potiče od grčke riječi polis, politea, što označava upravu grada, državu, ustav, i tom smislu za Aristotela politea predstavlja idealni oblik državnog uređenja koji se temelji na ustavu i koji je obuhvaćao cjelokupan način života i vrijednosni poredak građanstva. Prve policijske zadatke vršili su astinomi, stražari, čuvari itd. Riječ “police” pojavila se prvi put u francuskom jeziku 1250. godine i čitav period srednjeg i kasnog srednjeg vijeka i renesanse pod policijom se podrazumijevala ukupna državna djelatnost. Za nacije koje su civilizirane, odnosno koje imaju uređenu državu, govorilo se da su policizovane da bi u srednjem vijeku pojmovi policija i politika dobili zajedničko značenje – politička policija. U XVIII i XIX vijeku u apsolutističkim feudalnim monarhijama, koje su imale izrađenu organizaciju, poseban značaj i ulogu policija dobija u periodu buržoaske revolucije kada kao institucionalizirani mehanizam upotrebe sile i prinude, obavlja niz zadataka: primjena propisa o javnom zdravlju i moralu, održavanje ulica, podizanju zgrada itd. Kasnije se policijska aktivnost ograničava na unutrašnje poslove, odnosno na akte čiji je cilj uklanjanje svih opasnosti koje prijete javnom poretku i nakon toga dolazi do razdvajanja funkcionalne uloge policije od ostalih djelatnosti resora unutrašnje uprave. TEORIJSKO ODREĐENJE POLICIJE Zbog složenosti pojmovnog određenja u naučnom proučavanju policije bilo je mnoštvo različitih pristupa sa višeznačnim kontraverznim i teško prihvatljivim određenjem. U cilju toga treba poći od cjeline međusobnih odnosa i procesa koji se odvijaju u jednoj političkoj zajednici jer bi, uzimanjem suhoparnih činjenica, ostali na nivou nedorečenosti naučne istine – nekonzistentnosti, nepreciznosti pa i protivriječnosti. Modernija definicija iz 1885. g. smatra da je policija “onaj dio društvene organizacije koji se neposredno brine oko održavanja dobrog poretka, odnosno prevencije i otkrivanja povreda tog poretka“. Nešto kasnije (1905) susreće se definicija po kojoj je policija “organizovano tijelo službenih lica sa primarnim zadacima zaštite poretka i obezbjeđenje sigurnosti lica i imovine “ Formalno definisanje policije se zasniva na njenim ovlaštenjima, organizacionim formama, autoritetu u društvu, koja kao društveni organ u, zakonom određenim sigurnosnim okolnostima, spriječava sve pojave i ponašanja koja mogu dovesti do neželjenih posljedica. Polazeći od toga policiju možemo definisati kao složen, specifičan i dinamičan izvršni organ vlade koji je u skladu sa zakonskim ovlaštenjima, zadužen za održavanje unutrašnje sigurnosti u društvu, koristeći se legitimnom upotrebom sredstva prinude, pridržavajući se strogo etičko-profesionalnih principa u vršenju svojih dužnosti. HISTORIJSKI RAZVOJ POLICIJE Historijski - jedna od najstarijih službi u ljudskom društvu, odnosno državi i starija je od države a nije bilo zajednice koja nije imala potrebu za nekim formama policijskog djelovanja koje su veoma ograničene, jer je red bio baziran na normativnim pravilima koja su imala vrhunaravni karakter. Svako odstupanje uzrokovalo je sankcije bez obzira na pojedince zbog kojih je takvo odstupanje nastalo i koje su provodili neposredni funkcioneri zajednice. ANTIČKO DOBA Tom periodu poseban pečat su dali Platon i Aristotel koji su studiranjem ustava raznih helenskih i nehelenskih država dotakli i osnove zaštitnog organiziranja društva. Grčka civilizacija i grčka politička filozofija se mogu označiti kao prvi nosioci otkrivanja politike kao društvene pojave i samim tim geneze samozaštitnog organizovanja u prvim oblicima političkih zajednica, a taj period je karakterističan po gašenju jednog broja institucija tako da je cjelokupan politički život dospio u nadležnost građana, čime je unesen koncept udruživanja 4

u političkom smislu. Građanstvo je postalo osnovna baza mišljenja i djelovanja, otvorivši pretpostavke za sudjelovanje svih građana u donošenju odluka o pitanjima od zajedničkog interesa, izgradivši visoki stepen demokratije i opću solidarnost. Antička država se obrazovala na relativno visokom stepenu ekonomskog i kratkog razvoja robovlasničkog društva čime se određivala i politička moć pojedinaca i akcije prema sve većem stjecanju bogatstva. Ostaci rodovske organizacije, stroga podjela na robove i robovlasnike koji su bili isključeni iz političkog i javnog života, osnovni su pečat političkim odnosima i sistemu političkih institucija antičkih država koje je izazvalo borbe za izjednačavanje u političkim pravima i ustanaka robova. Da bi se održao naznačeni oblik političkog uređenja, s obzirom na unutrašnje političke sukobe i neprestane ratove, poseban značaj se pridavao zaštitnoj funkciji države, odnosno kazneno-pravnoj zaštiti i suzbijanju svih negativnih pojava koje potajno dovode do protuzakonitog ponašanja (zloupotreba vlasti, prikrivanje istine i kršenje zakona, a sankcije su bile neumoljive). U napadu na državno uređenje, kaznu je trebalo primjeniti prije jer ako počinilac uspije izvršiti djelo, isti se neće više moći uhvatiti jer će se on domoći vlasti! Problemi organizacije upravljanja novouspostavljenim državama i organizacijom policijskih snaga poznati su još i u starom Egiptu gdje su vladini službenici, donoseći zakone postavili mornaričke patrole i carinarnice da bi zaštitile domaće spokojstvo. U velikom broju gradova – država a zbog evolucije i razvoja kultura, ratova, bili su različiti zakoni i pravni sistem što je iziskivalo i potrebu organizacije policijskih snaga koja tada nije imala razvijenu formu i čije su funkcije bile u rukama vladalaca i vojske. U pogledu zaštite i održavanja reda postojale su policije po srodstvenoj osnovi postupajući po običajima i tradicijama koristeći i silu a koju su najčešće koristili samo robovlasnici. Uvidjevši koliko problema mogu izazvati svi oblici anarhije i bezakonja, prvi vladar Atine Prisistratus osjetio je potrebu za nekim zaštitnim mehanizmom osnuvši kontingent tjelohranitelja sa ulogom policijskih snaga i zaštitom svoje vladavine. Odsustvo zvaničnih i organiziranih policijskih snaga dovelo je do propasti gradova – država jer nisu našle način i snage da zaštite vladu od anarhije. Razvoj i pad Rimskog carstva je veoma sličan putu grčkih država – gradova. Snaga Rima ležala je u legiji (profesionalni vojnici – osvajanjem malih zemalja uspostavljali su poredak i skupljali danak imperiji). Tada se smatralo da je “rat otac svih stvari” i prirodni način sticanja imovine (Aristotel) te da su ratna stanja prirodno stanje naroda (Platon) pa je civilni život prilagođen ovom obliku uređenja. Objedinjavanjem autoriteta i moći dolazi do nastajanja okrutnih autoriteta pri čemu su carski zakoni zamijenili političku ulogu Senata. Tako se Rimom upravljalo na osnovu bogatstva, a radi zaštite i senatori i mnogi drugi angažovali su vojsku tjelohranitelja, čime slabi sposobnost Rima da kontroliše osvojene zemlje. Ubistvom Julija Cezara i preuzevši vlast Gaj Oktavio (koji je uzeo ime August Cezar) izvršio je reformu i uspostavio policijske snage - gardu čiji je osnovni zadatak bio da ga štite od atentata i održavaju potrebni nivo sigurnosti. Bila je organizovana u devet kohorti (kohorta hiljada ljudi) a tri su bile u Rimu smanjujući uticaj vojske u Rimu i kontrolišući dugo grad. Ova organizacija policije bila je dugo u funkciji ali je bila stalna meta napada legije koja je bila znatno bolje organizovana a suprotnosti promjenom postojećeg robovlasničkog sistema, vojska je predstavljala dominantnu snagu zaštite jer se i garda stopila u Rimsku legiju sa svim obilježjima vojne jedinice, čime dolazi do gašenja ovih prvih policijskih snaga i obnovu najokrutnijih oblika nasilja i sigurnosti poretka, uzrokujući pad Rimskog carstva. Početne oblike samozaštitnog organizovanja nalazimo i na prostoru današnje Engleske gdje je prije Normanskog osvajanja bilo prisutno lokalno udruženje građana u službi održavanja JRiM i gdje je vladala opća međusobna solidarnost (čuvanje svojih i tuđih dobara od krađe). U slučaju KD krađe i ukoliko lokalno udruženje ne pronađe počinioca, kao grupa, bili su dužni kralju platiti kaznu. Rastom kriminala grupe (sačinjene od 10 porodica) grupisale su se u stotke (deset desetina) pod jurisdikcijom kraljevskih činovnika lokalnih plemića koji su komandovali oružjima i opremom grupe. Kasnije su se udruživale u grofovije na principu 5

okruga a rukovodioce je postavljala kruna utirući put hiljadama šerifa koji će tokom historijskog razvoja preuzeti ulogu obavljanja policijskih poslova. SREDNJI VIJEK Raspadanjem antičkog robovlasničkog društva i raspadom Rimske imperije dolazi do promjena i preobražaju u društvenom i političkom uređenju te razvoja oblika ljudske svijesti, a nastaje feudalizam sa religijom i crkvom (na području Evrope) kao osnovnom društvenom nadgradnjom gdje dolazi do zaoštravanja odnosa između crkve i kraljevske vlasti. Tako je društveno-politička misao bila podređena teološkoj čime je crkva ojačala svoj autoritet spram carske moći. U feudu su postojale vojne, religiozne i posebno upravne djelatnosti gdje se smješta i policija. Ovo razdoblje karakteriše obaveza bezuvjetnog potčinjavanja i poslušnosti (kondigna moć) a neprihvatanje istog unaprijed je značilo surovu osudu. Uz kondignu moć ide i kompenzacijska moć kojom je nuđena pojedinačna nagrada za neku vrstu dobro odrađenog posla. Ove dvije moći ogledale su se u davanju prava na obradu zemlje, prava na dio žetve ili zemlje feudalaca. Cilj ove dvije moći je da se svjesno potčinjava jer mora i jer zna da će biti nagrađen. Imovina koju posjeduje omogućavala je vlasniku da se brine za svoj opstanak, provodeći svoju moć i autoritet vojnim aktivnostima u zaštiti od osvajača dovodeći u poseban odnos vladara (sizerena) i vazala jer je za ratne zasluge i druge usluge dodjeljivao zemlju pojedincima a sa tim povlastice za organizaciju proizvodnje i obavljanje sudske i upravne vlasti. Vazal je imao obavezu da će sizerena materijalno, vojnički i savjetom pomagati. Prema tome stvarni odnosi su se temeljili na sili i moći, pomoću koje su pojedini feudalni gospodari podređivali vazale. U tom periodu se pojavljuju Aurelije Avgustin i Toma Akvinski koji su doticali političke probleme i razvijali političku misao utičući na organizaciju i način uspostave policijskih snaga a zasnovane na Platonovoj ideji države. Avgustin je zaključio da je uzalud tražiti ljudskog učitelja istine već od božanskog autoriteta, pretvarajući misli svojih prethodnika (Platona, Aristotela i dr.) u božije misli. Toma Akvinski smatra da zakon suverena treba da vezuje, ukoliko je snaga koja treba da upravlja, ali ne kao snaga koja prisiljava. Ukazivao je da treba slušati svjetovne vlasti, ali da je ta poslušnost ograničena zakonima prirode i nisu bili u obavezi da poštuju uzurpiranu i korumpiranu vlast. Uprkos neprekidnim sukobima između crkve i države, između duhovnog i svjetovnog poretka, oba ova poretka ujedinjena su na zajedničkim načelima. Ekonomski zemljoposjed, privatno vlasništvo nad sredstvima prinude i ličnim oružanim vojno-policijskim snagama i autonomiji u primjeni istih dovelo je do rasta povlašćenog položaja pojedinih staleža. Uzajamnost zemljišnog posjeda podanika – vojnika i policajaca i izvora moći, imalo je za posljedicu neprestane sukobe između feudalaca i potrebu očuvanja društvenog uređenja. I crkva je razvijala policijsku organizaciju kao zaštitnika feudalnog sistema sve do pojave apsolutističkih režima. Pri tome je sprovodila stravičan teror u ime zemaljsko-božije države. KASNI SREDNJI VIJEK Raspadom feudalizma i pojave renesanse nastaje epoha građanske političke misli gdje se odbacuju teološki pogledi na politiku i posmatra se kao društvena realnost. Država je instrument i samovolja pojedinaca i u tim sistemima nije se otvarala nikakva mogućnost za ostvarivanjem ideje demokratije. Despotija – grub, primitivan oblik autokratskog političkog sistema čija je osnova vlasti nasilje sa svireposti i eksploatacijom kao temeljnim socijalnopolitičkim principom. Apsulotizam – prelazni oblik vladavine iz staleškog u građansko društvo a sa apsolutizmom nastaje i moderna država. Promjenama i jačanjem položaja građanske klase, uticalo je na to da se mijenja dosadašnji karakter društvenih odnosa i postavlja pitanje kome će pripasti najviša vlast u državi i da se upotrebom sile spriječe svi sukobi u cilju zadržavanja i učvršćivanja monarhističko-diktatorskog poretka. U to vrijeme policija je imala svoje ustrojstvo po uzoru na organizaciju vojnog establišmenta a brutalnost i njena moć vidjela se kroz strahovladu sa političkom dominacijom. Cilj je bio da se na svirep način eliminišu i razbiju sve demokratske inicijative korišćenjem raznovrsnih terorističkih 6

metoda, pa do masovnih stratišta i mučilišta i poznata je pod nazivom "policijska država". Državni aparat ima monopol na upotrebu sile tako da policija postaje njen zaštitnik i ekskluzivni pratilac političke vlasti. Konačno, došao je period kada je otpočeo proces diferencijacije i različitih interesa u okviru vladajućih struktura što je zahvatilo i policiju. Ljudi su stoljećima iz ropstva i kmetstva bježali u razne vojne i policijske organizacije jer se pored svih opasnosti i surovosti načina života disalo slobodnije i živjelo dostojnije nego radeći osobno za onoga s kim su mu interesi u očiglednoj opreci. Sistem regulativnih institucija u korelaciji sa oblikom organizacije i načinom postupanja (krivično pravna misao države) mijenja shvaćanje o državi i njenoj strukturi napuštajući društveno uređenje u kojem su se ranije izražavali u običajima, konvencijama i dr. dokumentima. Daljim razvojem javljaju se pravno – politički dokumenti koji se mogu smatrati temeljem budućih ustava koji su sadržavali izvjesna prava građanina i na temelju kojih se rastuća građanska klasa otrgnula od feudalne aristokratije. Također i dotadašnji sistem normativnih institucija se diferencira na sve veći broj grana i užih područja (javno pravo, krivično, građansko, krivično–procesno, materijalno pravo, itd.) i evidentiran je napredak u međudržavnoj saradnji u suzbijanju kriminaliteta (ekstradicija–izručenje). U Velikoj Britaniji društveni preobražaj u borbi za vlast i razvoj društvene misli je više nego drugdje mijenjao politički sistem i prilagođavao se potrebama novijeg vremena. Sami proces pluralizacije pa i sama demokratizacija vlasti, tekla je u specifičnim okolnostima i postojećim preobražajima engleskog feudalizma izgrađivanjem prvih građanskih elemenata i vežu se za prvi značajniji dokument – Veliku povelju o slobodama iz 1215 godine napisanu od pobunjenih vrhova feudalnog društva protiv apsolutizma sa zahtjevom za aktivnim učešćem u važnim državnim poslovima (o radu, o porezima) i koju je proglasio kralj Džon bez zemlje. Prvi put je feudalna volja kraljeva utvrđena regulativnim mjerama tj. razdvojena je volja kralja od pravnih normi. Peticija o pravima iz 1628 g. je značajan političko–pravni dokument sa novim zahtjevima u pogledu prava i sloboda i sa novim ograničenjima vlasti kralja u korist parlamenta a za policiju predstavlja zabranu kažnjavanja bez zakonskih osnova, te su ukinuti prijeki sudovi. Aktom o sazivanju parlamenta 1640 godine zahtijeva se još veće ograničenje ovlaštenja kralja i sazivanje Parlamenta jednom u tri godine i održavanje izbora za Dom komuna. The Habeas corpus Act iz 1679 godine je jedan od najvažnijih ustavnih dokumenata i osnova za demokratski politički sistem, a uključivao je sistem garancija i zaštitu ljudskih prava građana pred policijom i sudom. Nastojanja konzervativnih i tradicionalističkih oligarhija da spriječe preobražaje rezultiralo je drugom revolucijom 1688 i koja je imala veliki značaj. Potpisivanjem Izjave o pravima (Bill of Rights) ostvarene su temeljne odrednice ustavnosti i stvoreni potrebni uslovi za ojačavanje predstavničkog režima i učvršćivanja osnova parlamentarne demokratije. Kralj je morao da se ponaša u skladu sa zakonom i nije mogao bez Parlamenta utvrditi nikakvu vrstu poreza i sl. Tu su takođe naznačeni prvi začeci opozicije. U engleskoj, kreiranje policije u modernom smislu i potrebe za kolektivnom sigurnošću pratimo već od 1066. g. kada su tu ulogu imali anglosaksonski šerifi. Promjenama došlo je do donošenja zakona (1116. -Henrijev zakonik - posebno naznačena KD: ubistva, pljačke, paljevine, lažno kovanje novca itd.) i kršenje je bilo tretirano kao djelo protiv države. Da bi suđenje imalo “pravno” utemeljene činjenice Henri II formira porotu od 12 ljudi sa zadatkom saslušanja pojedinaca. Kasnije, dolazi do jačanja oblikovanja nacionalne svijesti i nastajanju nacija a time i međusobne ekonomske, političke, kulturne nezavisnosti u okviru pojedinih etničkih zajednica. Građanska klasa se javlja kao glavni nosilac političke i ekonomske integracije a među pristalicama oblikovanja nacionalnih država i novih kapitalističkih odnosa bili su i seljaci, radnici i inteligencija. Industrijalizacija i urbanizacija potirala je sva dotadašnja nekoordinirana nastojanja u borbi protiv kriminala dovodeći do teških problema za policiju u novim uslovima i prilivom nehomogene i nestabilne populacije. Potrebu za uspostavu nove 7

policijske organizacije pokazivalo je evidentno kršenje zakona, stvaranje većih kriminalnih grupa, a trgovci su na vlastitu inicijativu započeli unajmljivanjem vlastite policije (trgovačka policija). Kako je već naglašeno da je policija u robovlasničkoj državi imala i ulogu onemogućavanja robova u dizanju pobuna i ustanaka, u feudalnom uređenju je crkva bila najveći nosilac dominacije i okrutno se obračunavala sa protivnicima stvarajući svoje redove (inkvizicija –“oči i uši“ crkve). U Japanu u srednjem vijeku bio je na snazi sistem tajnih nadzora, pa i državne i mjesne uprave, a nosioci su bili shoguni (vojskovođe). U Engleskoj je 1539. g. ustanovljena visoka komisija, a u Veneciji kolegijum trojice izabranih –1593. godine sa zadatkom nadzora nad sumnjivima. U to vrijeme filozofska misao imala je veliki značaj pa je Džon Lok pokušao pružiti organizaciju i modele vlasti građanske klase poslije revolucije. Dakle, jedan od temeljnih zadataka države jeste zaštita sloboda građana. PERIOD 18. i 19. STOLJEĆA U ovom periodu dolazi do značajnih političkih promjena. Građansko-demokratskim revolucijama vršila se ekonomska i politička dominacija plemstva. Ne samo da je ovim činom srušena i ranije pravno–politička i ekonomska organizacija nego je građanskoj klasi priznat opći legitimitet, kojim se nastojalo da se neograničena vlast svede u ograničene parlamentarne okvire. Prvi dokument kojim se oblikuje norma državnog uređenja (prvi pisani ustav) donesen je 1653. u Engleskoj i sa 42 člana predstavlja prelaz sa monarhije na takozvani narodni suverenitet. Međutim zbog nedovoljne političke zrelosti demokratskih snaga i jakih snaga monarhije bili su odlučni i presudni međaši, koji su Engleski ustav bitno dijelili od despotskih i centraliziranih osnova u Evropi. Iako je Engleska prva zemlja koja je proglasila načelo osnovnih prava i sloboda, prava i zakonitosti, krivično pravna zaštita države se u liku kralja pretvarala u njegovu samovolju. Francuska - kad su u pitanju društveni preobražaj i promjene režima Francuska zauzima centralno mjesto u Evropi jer je za nepunih 200 godina doneseno 15 raznih ustava a francuska revolucija 1789. g. je najznačajniji događaj i osnova političko-pravnog preobražaja (deklaracija o pravima čovjeka). Prva je republika u Evropi sa prvim ustavom iz 1791. g. i trajala je vrlo kratko jer je Napoleon III izvršio državni udar i uspostavio carstvo do kraja rata sa Pruskom koji je bio i njegov kraj pa je prethodno reformisanim režimom ponovo došlo do uvođenja republikanskog karaktera – treća republika i stvaranja Pariške komune, a 1875. godine donesena su tri ustavna zakona koji su predstavljali ustav Francuske. Poseban uticaj u oblikovanju političke teorije organizacije države imala je Francuska revolucija. Donošenjem Krivičnog zakona 1791. g. uvode se grupe krivičnih djela protiv vanjske zaštite države (integriteta i suvereniteta) i grupu KD protiv unutrašnjeg ustavnopravnog poretka. Njemačka – Dok su druge najznačajnije zapadnoevrposke države, izuzev Italije, već bile udružene nekoliko stoljeća, Njemačka je tek trasirala put nacionalnom ujedinjenju, sa više državica i slabom povezanošću. Početni impuls dala je februarska revolucija 1848. Ujedinjenje Njemačke je bilo nakon Francusko - njemačkog rata i poraza Francuske. Vodeća mjesta u ujedinjenoj Njemačkoj je zauzela pruska birokratija a posebno vojni kadar i sve je bilo usredsređeno oko vojske pa je parlament izgubio svoju funkciju. Ipak Njemačka je u drugoj polovini 18. stoljeća imala vodeću ulogu u krivičnopravnoj teoriji. Ustavi koji su se donosili u izmjenjenim društveno-političkim uslovima nastali građanskim revolucijama, sadržavali su demokratsku formu i uglavnom su se oslanjali na deklaraciju o pravima čovjeka i građanina. Sjedinjene Američke Države – Stvorene su nakon ujedinjenja trinaest kolonija koje su osnovali slojevi građanske klase Engleske koji su se energično borili protiv korupcije, 8

apsolutizma, svih oblika nasilja. Zbog tih razloga su morali napustiti Englesku te je tako prvi Ustav i deklaraciju o pravima čovjeka na sreću, na slobodu, na zaštitu, donijela država Virdžinija 1776. g. a napisao ga je državnik Džeferson, a Ustavom iz 1787 .g. konfederacija je organizovana kao federacija. POJAVA I RAZVOJ MODERNE UPRAVE I NASTANAK NAUKE O POLICIJI Razvoj političke i pravne misli značilo je i bitnu prekretnicu u proučavanju problematike upravljanja i oblasti organizacije državnog aparata. Političko-pravna rješenja su odgovarala novouspostavljenom građanskom društvu: država se stavlja pod političku kontrolu kolektivnih tijela tj. spriječava se apsolutizacija političke vlasti. Odlučujući politički zahtjev ističe vladavinu zakona a ne ljudi, koje treba provoditi državni aparat na osnovu utvrđenih pravnih normi. U procesu stvaranja upravnih organizacija dolazi do izdvajanja specijalizovanih organa za očuvanje javnog reda i mira. U ranijim periodima a posebno u 16. i 17. stoljeću, oblik policijske organizacije bio je prisutan u političkim režimima koje su karakterisali samovolja vlasti, oličena prije svega u izvršno-upravnim organima a sličnu ulogu imala je i u režimima apsolutne monarhije tog doba na osnovu čega je i dobila ime politička policija (tajna policija) i zajedno sa vojskom predstavlja piramidalnu organizaciju odgovornu samo monarhu. U tom struktuiranju države kao pravne institucije, u drugoj polovini 18. stoljeća, odnosno intenzivnijeg razvoja nauke o upravi, nastaje i nauka o policiji a policijski komesar Nikola Delamar napisao je 1705. g. prvi naučni priručnik o upravi. Glavno djelo ovog smjera pojavljuje se 1808. g. koje je napisao Žan Bonen (Jean Bonin) i nosi naslov “Principi javne uprave“ (ističe proučavanje upravljanja na javnim principima i da je proučavanje nezavisno od vremena i zemlje). U Njemačkoj je najpoznatiji autor tog vremena bio Johan Hajnrih Gottlieb von Just iz Getingena koji 1765. g. objavljuje djelo “Osnovi nauke o policiji” i to četiri knjige: 1- prva govori o kulturi zemalja; 2- druga o potrebnim mjerama na unapređenju ishrane 3- treća o položaju podanika i uspostavljanju Javnog reda 4- o vršenju policijskih poslova sa mjerama operativnog karaktera Pod policijom smatra sve aktivnosti poduzete u državi radi unapređenja cjelokupnog blagostanja stanovništva. U pruskom zemaljskom pravu iz 1794 g. policija je definisana kao služba koja se brine za “održavanje javnog mira, sigurnosti i poretka”. Najveći uticaj na razvoj nauke o upravi, a time i nauke o policiji izvršila je KAMERALISTIKA (kameralizam – opisni pravac u proučavanju problematike iz nauke o državi, o upravljanju državom i državnim poslovima tj. o državi u cjelini, i dao je doprinos povezanosti između nauke o državnoj privredi i nauke o narodnoj privredi – Lorenc fon Štajn – predstavnik). Među autore koji su u proučavanju filozofije države, spominjali i organizaciju policije možemo navesti i Hegela koji kao osnovno načelo države vidi u njenom jedinstvu koje isključuje sve i najmanje razlike i u toj političkoj filozofiji znatno jače je naglašena suverenost države sa općim interesom i približio je identifikaciju države sa državnom birokratijom. Država je prisutna već u samoj sferi društva, dok građansko društvo ima naglašen uticaj na državu. U središte svojih gledišta postavlja institucije koje bi slobodu trebale upotpuniti svojim aktivnostima a tu ulogu mogu ostvariti policija, pravosuđe i korporacije i to znači da oni pored sistema potreba, zaokružuju bitne odrednice organizacije građanskog društva. On insistira na supremaciji prava nad običajem, ističe zahtjev za jednakošću pred zakonom, zalaganje za zakonitost itd. Hegel policiju posmatra mnogo šire, i po njemu obuhvaćala je čitavu oblast upravnog djelovanja države na području građanskog društva, a ne kao službu koja treba da se bavi sitnim komunalnim djelatnostima itd.

9

POGLAVLJE 2 ORGANIZACIJA POLICIJSKIH SISTEMA POJEDINIH DRŽAVA SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Razvoj policije tekao je procesom kolonizacije i imao je skoro istu fazu kao kod policijske organizacije u Engleskoj. Početak u formi noćnih čuvara – stražara kasnije konstabla i šerifa pa do osnivanja prvih noćnih i dnevnih policija 1844. - New York i to treba gledati kroz specifične oblike političkog sistema koji se temelji na Ustavu iz 1787. g. a sastavljena je od 50 država – federalnih jedinica. Vlast se dijeli na zakonodavnu (kongres: Predstavnički dom i senat), izvršnu (predsjednik) i sudsku (vrhovni sud). Na formiranje policijskog sistema a time i organizacionu strukturu američke policije uticali su kontinuirani procesi kolonizacije, izraziti rast kolonija, sa ekonomskom i političkom snagom, borba za nezavisnost i sticanje samostalnosti. Karakter organizacije vlasti sa naglašenom autonomijom vodi do zakonske i policijske nejednoobraznosti što uzrokuje probleme u svakom pogledu, te se javlja potreba za saveznom organizacijom policije zbog prirode američkog društva, urbanizaciji, pojavi najtežih djela organiziranog kriminala, itd. Na nivou Federalne vlade policijske institucije u nadležnosti: 1) Ministarstva finansija (odjeljenje za duhan, alkohol i vatreno oružje, Američka carinska služba, tajna služba u ovom ministarstvu i odjeljenje za poreze na prihod) 2) Ministarstva pravosuđa (Federalni istražni biro FBI, uprava za borbu protiv narkotika–DEA, Američka služba šefova policije i služba za imigraciju i prijem u državljanstvo). FBI - organizacija policije za poslove i zadatke od vitalnog značaja za sve sektore države u funkciji održanja sigurnosti i blagostanja SAD kao cjeline, osnovan 1908. g. pri čemu je težište njegovih operativnih aktivnosti bilo obračunavanje sa gangsterima i podzemljem koji su imali jak uticaj u američkom društvu. U toku II svj. rata preuzima kontraobavještajnu aktivnost, da bi danas prerastao u veoma moćnu, efikasnu organiziranu instituciju i svrstava se u red najopremljenijih službi sa zavidnim rezultatima u otkrivanju 10

raznih oblika organiziranog kriminala (pljačke, iznude, ucjene, terorizam, kidnapovanja, trgovina drogom itd.). Radi se o strogo centraliziranoj organizaciji čiji su uredi direktno podređeni direkciji FBI u Wašingtonu i nemaju nikakvog kontakta sa vladajućim predstavnicima država. DEA - uprava koja se bavi otkrivanjem i sprečavanjem ilegalne trgovine i krijumčarenjem opojnih droga a o proizvođačima i prodavačima farmaceutskih droga vodi se registar. 3) Direkcije poštanske službe (pregled i nadzor poštanskih službi i otkrivanje prekršaja i KD iz oblasti) 4) Federalni Maršali (njih 700 imenuje predsjednik SAD na 6 godina a obavljaju aktivnosti na transportu lica optuženih ili osuđenih za povredu saveznih propisa) 5) Policija saveznih država Općina ima oko 34000 i mogu biti seoske i gradske i biraju šerifa sa ulogom glavnog policijskog službenika i ima, zavisno od složenosti problematike, zamjenika i pomoćnika a može imati i općinsku policijsku organizaciju. U manjim gradovima velika je divergencija prema broju policajaca (od 10-1.000) dok u New Yorku je zaposleno 30.000 službenika na čelu sa komesarom i njegovim pomoćnicima. Pored navedenih policijskih snaga pojedine privredne grane imaju svoju policiju kao i privatna policijska služba u fabrikama. Organizacija policije je ustanovljena tako da samo oko 50 formiranih policijskih organizacija imaju nadležnost za aktivnost na saveznom nivou (a ima ih oko 4.000). Veliki broj organizacija ima malu strukturu koju čini vrlo malo ljudstva i često nisu ni ovlašteni i rade honorarno što utiče na efikasnost. - policija u okruzima (3.000 okruga) - policija u gradovima (10.000 gradova većih i 1.000 manjih) - policija u više od 15.000 naselja i sela

VELIKA BRITANIJA Ujedinjeno kraljevstvo danas čine Engleska, Wales, Škotska i Sjeverna Irska. Parlament čine Gornji Dom (Dom lordova 1.100 članova koje imenuje kralj) i Dom komuna (651 član). Vlada je formirana na hijerarhijskim principima sa tri grupe članova (prva grupa članovi kabineta, druga šefovi resora i mladi ministri). Vlada oblikuje i sprovodi politiku koju potvrđuje Dom komuna. Kralj i Kruna je izgubila svoj značaj, te im je uloga u savjetovanju, opomenama i ohrabrenju a veća je uloga u vaninstitucionalnoj organizaciji vlasti. Organizacija policije Velike Britanije uspostavljena je saglasno političkom sistemu i organizaciji državne vlasti i najstarija je policija na svijetu gdje se prvi put javlja i riječ policajac “constable”, koji je radio po grofovijama a 1829. g. osnovana je, na prijedlog MUP– a Roberta Pela, metropolitanska policija poznata kao SCOTLAND YARD, a od 1835. svaki grad je imao organizovanu svoju policiju koja je ustrojena strogo decentralistički. Ujedinjeno kraljevstvo Velike Britanije čine policije: --Engleske Engleske i Walesa Teritorijalnom organizacijom podijeljena je na grofovije i gradove kojim upravljaju vijeća, ovi se dalje dijele na distrikte te na gradske i seoske općine zato i policijske snage možemo podijeliti na: ⇓ OKRUŽNU (Grofovijska) policija direktno vezana za administartivne okruge sa isključivom nadležnošću samo unutar granica grofovije na čijem čelu se nalazi šef policajac - Chief constable na prijedlog komisije i uz saglasnog Ministra. ⇓ POLICIJA VELIKIH GRADOVA ⇓ KOMBINOVANA POLICIJA 11

⇓ METROPOLITANSKA POLICIJA (Scotland Yard) je osnovana zbog lošeg ugleda kontinentalne policije koja je bila u sklopu oružanih snaga. Do 1870. g. Robert Pelov model organizacije policije je zaživio u svim dijelovima Engleske, preuzimajući odgovornost za stanje u oblasti sigurnosti čime je vojska izgubila ulogu u toj oblasti. Scotland Yard je najorganizovanija i najbolje osposobljena za efikasno izvršavanje zadataka i na čelu se nalazi komesar sa pet pomoćnika i odgovoran je MUP-u. Organizaciona struktura uspostavljena je na principu šest departmana: --Uprava za rukovođenje i operativnu djelatnost --Uprava za saobraćaj i transport --Uprava za kriminalističke istrage (CID) --Uprava za organizaciju i obuku --Odsjek za opće i kadrovske poslove --Odjel za pravna pitanja London ima posebnu policiju u užem dijelu grada (City of London police) sa zadacima održavanja JRiM i hvatanjem kriminalnih lica a usko sarađuje sa Scotland Yardom. --Škotske - koja ima neznatne razlike u odnosu na Englesku i Wales i koja nema Metropolitansku policiju nego grofovijsku, gradsku i kombinovanu a uspostavljena je u 33 okruga i razlike se ogledaju i u krivičnopravnom i administrativnom sistemu i zakonodavstvu. --Sjeverne Irske - gdje su u održavanju unutrašnje sigurnosti policija i vojska dugo bile međusobno ovisne. Slabljenje vojnih snaga nije dovelo do boljih rezultata, te je zadatak Kraljevske policije bio održavanje postojećeg poretka jer Irska nije bila naklonjena britanskoj vlasti. Sporazumom 1921. g. Irska je podijeljena na nezavisnu republiku na jugu i znatno manji sjeverni dio ostao je u sastavu Velike Britanije. Zbog etničkih sukoba koji su zahvatili to područje policijske snage nisu mogle kontrolirati situaciju, te su ponovo angažovane vojne snage a nastavljene su aktivnosti na organizovanju i sistematiziranju policijske vlasti za Sjevernu Irsku kojom rukovodi komesar a on je odgovoran ministru pravosuđa.

Nacionalna kriminalistička obavještajna služba – NCIS Osnovana 1992. sa ciljem objedinjavanja informacija o teškim zločinima, većim kriminalnim organiziranim grupama i informacije imaju operativnu ulogu u suprotstavljanju najtežim zločinima u V. Britaniji. NCIS nastoji da pruži pomoć službama za provođenje zakona i dr. službama a takođe i službama drugih zemalja sa kojima, preko INTERPOLA, ima direktnu vezu. Ured Evropske policije EUROPOL je organizaciono ugrađen u glavni štab NCIS-a sa sjedištem u Hagu. Kako je organizovani kriminal najveća prijetnja unutrašnjoj sigurnosti organizirana je jaka obavještajna mreža na osnovu čijih se podataka uspješnije planiraju i vode borbe sa kriminalom. Borba je usmjerena i na probleme droge, pedofilije, fudbalskog huliganstva itd.

FRANCUSKA

12

Francuska je parlamentarna demokratska republika na čijem čelu se nalazi predsjednik kao najviši predstavnik državne vlasti i koji se samim načinom izbora našao skoro u istoj ravni sa Nacionalnom skupštinom. Parlament se sastoji iz dva doma: Nacionalne skupštine (478 poslanika) i Senata (Savjet republike 283 člana) i punopravni su a vlada Francuske odgovara Nacionalnoj skupštini. Republika Francuska je podijeljena na 22 regije od kojih je svaka podijeljena na više upravnih jedinica –departmana– ukupno 95. Policijske organizacije su oblikovane na koordiniranim centralizovanim osnovama i osnovna karakteristika modela organizacione strukture je da u državi postoji više ustanovljenih policijskih službi:

1) Nacionalna policija i 2) Žandarmerija Nacionalna policija Građanska revolucija i ostala revolucionarna dešavanja u stvaranju građanskih institucija i razvoju društva na novim ustavno – pravnim osnovama, doveli su i do promjena u organizacionoj strukturi dotadašnjih policijskih snaga i u samom nazivu MUP. Ministarstvo opće policije 1800. g. se teritorijalno ustrojava i osnivaju se prefekture na čelu sa prefektima. Nacionalna policija egzistira kao sigurnosna policija u gradovima s više od 10.000 stanovnika i direktno je pod ingerencijom MUP-a a unutar nje postoji više policijskih struktura:

⇓Generalna inspekcija nacionalne policije - IGA (policija policije, nadzire funkc. službi) ⇓Visoke studije unutrašnje sigurnosti – INESI (stručno tijelo iz oblasti sigurnosti) ⇓Direkcija za administrativne poslove (poslovi stručno – edukativnog karaktera) ⇓Direkcija finansija - DPA-FI ⇓Direkcija veze i informatičke službe – DTI ⇓Direkcija za lokalnu samoupravu ⇓Direkcija za zaštitu ljudskih prava i samostalnosti sudova ⇓Direkcija civilne zaštite ⇓Glavna direkcija nacionalne policije ⇓Direkcija za nadzor teritorija (kontraobavještajni karakter) Pod direktnom komandom generalnog direktora Nacionalne policije su: SSMI – snage sigurnosti MUP-a (policijske snage pripravnosti) MILAD – snage za borbu protiv droga UCLAT – snage za borbu protiv terorizma UCRAM – snage za borbu protiv mafije SCA - glavni vozni park RAID – odjeljenje istraživanja, pomoći, intervencije i odvraćanja (aktivira se samo po nalogu gen. Direktora)

Žandarmerija Nacionalna žandarmerija (fr. gandarmeire-oružništvo)djeluje na području općina sa manje od 10.000 stanovnika sa nadležnostima u izvršavanju policijskih zadataka na lokalnom nivou a u slučaju odbrane zemlje pretpočinjava se oružanim snagama. Njome rukovodi Ministar odbrane a na čelu ovih policijskih snaga je direktor žandarmerije koji je civilna osoba. Sastoji se od više specijaliziranih formacija sa zadatkom intervencije u različitim dijelovima 13

francuskog teritorija a postoje i departmanske žandarmerijske jedinice (saobraćajna i sudska policija) i mobilna žandarmerija.

ITALIJA Raspadom rimskog carstva uspostavlja se više malih država izgubivši vojno – politički značaj i među posljednjima u Evropi, Italija formira nacionalnu državu. Od momenta nacionalnog ujedinjenja i postupnog oživljavanja kapitalističkih odnosa Italija učestvuje u kolonijalnim osvajanjima i znatno proširuje teritoriju na štetu susjeda a posebno u II svj. ratu i za vrijeme fašističke diktature. 1946. godine uvedeno je republikansko državno uređenje sa parlamentarnom demokratijom i donešenim Ustavom i dva doma: skupština i senat. Italija je teritorijalnom organizacijom podijeljena na 20 regija, 103 provincije i oko 8 000 općina. Organizovani kriminal je poprimio nove oblike a zbog historijskog oblikovanja nacionalne države i složenosti stanja u značajnoj mjeri uticao na oblik organizovanja u policiji na više nivoa (lokalne i nacionalne). Na čelu je Ministar MUP-a. U Italiji postoje sljedeće organizovane policijske snage:  Odjel javne sigurnosti MUP-a (direkcija za borbu protiv kriminala, droge, općih  poslova, saobraćaja, željeznice, granice i poštanske policije)  Državna policija (98 000 pripadnika i sačinjava je sigurnosna i kriminalistička policija organizovane na principu komesarijata, inspektorata i policijskih stanica)  Karabinjeri (100 000 pripadnika) uspostavljeni su još u XVII vj. i obavljali su različite poslove dok su nakon prvog svj. rata služile sigurnosti. U organizacionom pogledu oni su dio oružanih snaga a funkcionalno se smatraju vojnom policijom i podređeni su Ministarstvu odbrane gdje se nalazi i generalna komanda a ustanovljeni su kao pokretne teritorijalne jedinice u sastavu oružanih snaga i pokriva cijelu teritoriju države  Policijska služba za nadziranje finansija (60 000 pripadnika)  Lučka policija  Sudska policija  Policija za polja i šume  Lokalna policija

SLOVENIJA Države srednje veličine i male države opredjeljuju se za jedinstvenu i centraliziranu policijsku organizaciju tako da u Sloveniji postoji MUP na čelu sa ministrom, a glavni tajnik je odgovoran za koordinaciju službi a svim ostalim organizacijskim dijelovima rukovode tri državna tajnika: za upravu, logistiku i javnu sigurnost. Policijske stanice su odgovorne policijskim upravama i uspostavljene su na isti jedinstven centralizovan način policijskih organizacija.

HRVATSKA

14

Samostalna, nezavisna, demokratska od 1990. g. a najvažnije institucije političkog sistema su Sabor, Vlada, Vrhovni sud i predsjednik republike koji ima velika ovlaštenja (predsjednički sistem) posebno prema inostranstvu, zapovjednik vojnih snaga, a u odnosu prema saboru on raspisuje izbore za oba Doma sabora i može raspustiti Zastupnički dom, imenuje i razrješava predsjednika Vlade, može sazvati sjednicu vlade, uvrštavati pitanja u dnevni red i predsjedavati sjednicom. Sabor se sastoji iz Zastupničkog doma i Županijskog doma. Odgovornost vlade je dvostruka: Saboru i Predsjedniku. Policijski sistem u hrvatskoj je uspostavljen u skladu sa organizacijom sistema državne uprave i koju u teritorijalnom smislu čini 20 županija i grad Zagreb i dva autonomna kotara i to govori da je uspostavljen na strogo jedinstvenim centraliziranim linijskim hijerarhijskim odnosima tj. apsolutna podređenost višim jedinicama (vojnicizirano rukovođenje). MUP propisane zadatke izvršava putem: -- Službe za zaštitu ustavnog poretka -- Uniformisane policije -- Kriminalistike policije -- Specijalne policije i -- Zajedničke službe Kabinetom ministra rukovodi načelnik kabineta i ustanovljen je kao sektor sa nekoliko ureda: za međunarodne odnose, izvještajnu analitiku i razvoj, odnose sa javnošću i unutrašnje kontrole i odgovoran je za stručne i administrativne poslove. Sektor policije obuhvata praćenje, analizu, izučavanje i preduzimanje mjera u pogledu nadzora i prelaženja državne granice, a u njemu je ustanovljeno nekoliko odjela i to: policije, granične policije, saobraćajne policije, pomorske i aerodromske policije, odjel operativnog dežurstva, protueksplozivni odjel i odjel rezervnog sastava. Sektor kriminalističke policije usko sarađuje sa drugim organizacionim jedinicama u cilju borbe protiv kriminaliteta, te je u njemu formirano nekoliko odjela: ratnih zločina, organiziranog kriminala, droga, privrednog kriminala, maloljetničku delikvenciju, potrage i pojačan nadzor i kriminalistička vještačenja i ured Interpola. Sektor specijalne policije prati i izučava oblike terorizma i predlaže metode i sredstva u suzbijanju pri čemu su formirani odjeli: unutrašnje kontrole, protiv terorizma, vazduhoplovna jedinica itd.

ŠVAJCARSKA Za razliku od britanskog parlamentarnog i američkog predsjedničkog sistema, švajcarski sistem predstavlja originalan, stabilan, demokratičan, unikatan, atraktivan i dosta proučavan sistem i smatra se uzorom demokratije. Švajcarska je mala zemlja sa glavnim gradom Bernom i predstavlja višenacionalnu, višejezičnu, vjerski i društveno – ekonomski složenu zajednicu. Prva je u Evropi, a nakon SAD i u svijetu, primijenila ustavno-pravni koncept federalizma a taj historijski put stvaranja federacije upravo je jedan od razloga da je stekla politička, normativna i institucionalna rješenja sa visokim stepenom demokratije i tolerancije. Sastavljena je od 26 federalnih jedinica (23 kantona i 3 polukantona) pri čemu je elementarna pretpostavka raznolikost sa političkim, pravnim socijalnim i ekonomskim slobodama i jednakostima, bez obzira na nacionalnu pripadnost, vjeroispovijest i dr. Svi građani ostvaruju svoja politička prava u mjestu prebivališta i jedino u toj zemlji postoji općinsko državljanstvo i ne postoji, niti se koristi tradicionalni pojam nacije. Savez kantona počiva na historijskopolitičkim, a ne na jezičnim kulturnim ili religijskim datostima. Ustavom su posebno apostrofirana ograničenja u pogledu međukantonalnog povezivanja, naročito onih koji imaju politički-etnički karakter, te se u skladu sa tim kantoni ne mogu 15

povezivati na toj osnovi i koji bi narušavali federalnu ravnotežu kantona i time ugrozili osnove poretka savezne države. Savezna skupština je sastavljena iz dva doma: Nacionalnog vijeća i Vijeća država (50 članova). Savezno vijeće je najviši političko – izvršni organ i ima 7 članova (od kojih svaki ima resor u državnoj upravi) i vrši vrhovnu direktorijalnu i izvršnu vlast konfederacije. Predsjedničku funkciju vrši Savezno vijeće u cjelini. Organizacija policije u kantonima Organizacija vlasti, kako na nivou države, tako i na nivou kantona i lokalnih zajednica sa naglašenom lokalnom samoupravom i neposrednom demokratijom, uslovili su i okvir za organizaciju policije tj. na kantonalnom nivou. Prava i dužnosti kantona za oblast sigurnosti su regulisana posebnim državnim ugovorom (policija može prelaziti granice kantona u obavljanju službenih radnji). Organizaciona struktura policijskih snaga je različita po kantonima, kao i oprema i naoružanje i uniforma. U kantonima sa njemačkim govornim područjem organizacija policije je ustanovljena tako da imamo policiju za kriminalitet, sigurnosnu i saobraćajnu policiju, na francuskom govornom područjem postoji uniformisana policija i to žandarmerija i policija za borbu protiv kriminaliteta, a u kantonima sa talijanskom većinom obezbjeđen vlastiti put u jednodjelnoj strukturi i nema nacionalne policije. Savezna policija ima ovlaštenja da svoje aktivnosti obavlja po cijeloj teritoriji Švajcarske i obavlja poslove i zadatke državne sigurnosti i ostvaruje tijesnu saradnju sa specijalnim kantonalnim i lokalnim jedinicama. Centralni policijski ured od 1903. g. sastoji se od službe prepoznavanja, centralnog krivičnog registra, interpol službe, policijskih stanica, granična straža.

BOSNA I HERCEGOVINA –ORGANIZACIJA POLICIJE U federaciji je policija organizovana na decentraliziranim osnovama sa blagim elementima koordinacije, dok se u RS radi o jedinstvenoj centraliziranoj policijskoj organizaciji. Nadležnosti FMUP-a: ◊ sprečavanje i otkrivanje KD međukantonalnog kriminala, terorizma, droge i org. kriminala ◊ pronalaženje i hvatanje počinilaca tih KD-a i privođenje nadležnim organima ◊ poslovi državljanstva Federacije ◊ osiguranje određenih ličnosti i zgrada Federacije ◊ zaštita ljudskih prava i građanskih sloboda Postoje razgraničenja nadležnosti između FMUP-a i MUP-a kantona. Tako, FMUP je nadležan da: -neposredno provodi federalnu politiku i federalne zakone -neposredno ili posredno preko Kantonalnih MUP-a suzbija i otkriva KD međukantonalnog kriminala -neposredno vršenje OBL i zgrada Federacije -nadzire sprovođenje zakona -priprema i predlaže zakone iz MUP-a -vrši nabavku naoružanja i opreme -donosi programe stručnog osposobljavanja -stara se o primjeni stručnih i naučnih metoda rada -raspisuje potrage -vrši organizovanje sistema veza -vodi statistike i operativne evidencije -drugi poslovi 16

Broj službenika mora odražavati nacionalnu strukturu stanovništva Federacije, a ustrojstvo utvrđuje Vlada. Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji su utvrđene: organizacione jedinice i njihov djelokrug, sistematizacija, broj radnika i uslovi za raspored službenika, način rukovođenja radom i posebna prava i ovlaštenja službenika, pravila o unutrašnjoj organizaciji rada i druga pitanja od značaja za organizaciju. U cilju efikasnog izvršavanja poslova i zadataka propisanim Zakonom o UP F uspostavljeni su sljedeći organizacioni oblici:  KABINET MINISTRA Organizuje i učestvuje u izradi programa i izvještaja o radu i prati realizaciju program, materijala u oblasti UP, priprema sjednice Stručnog kolegija i provodi njegove zaključke a u okviru njega postoji služba za odnose sa javnošću, za međunarodnu saradnju i operativno dežurstvo.  SEKTOR KRIMINALISTIČKE POLICIJE Izvršava poslove sprečavanja i otkrivanja KD međukantonalnog kriminala, terorizma, trgovina drogom i organizovanog kriminala, pronalaženje i hvatanje počinitelja tih djela i njihovo privođenje nadležnim organima, provodi identifikacioni postupak po zahtjevu INTERPOL-a, KD i tehničke zaštite i u sklopu ovog sektora su odjeljenja za međukantonalni kriminalitet, organiziranog kriminala i droge, za krim.-tehnička vještačenja, KD i tehničku zaštitu, pirotehnike i tehničku zaštitu.  SEKTOR ZA MATERIJALNO-FINANSIJSKE POSLOVE Ovaj sektor priprema i realizuje Program modernizacije Ministarstva i službi u Federaciji, za izgradnju i kupovinu stanova za radnike MUP-a, vrši nabavku naoružanja, municije, opreme, odjeće i dr. opreme, obavlja računovodstvenofinansijske poslove i dr.  SEKTOR ZA VEZE, KZ I INFORMATIKU Ovaj sektor utvrđuje i organizuje jedinstven funkcionalan sistem veza i kriptozaštite informacionog sistema i stara se o održavanju i funkcionisanju sistema.  SEKTOR ZA ANALITIČKO–INFORMATIVNE POSLOVE, STATISTIKU I DOKUMENTACIJU Vrši cjelovita analitička sagledavanja bezbjedonosne problematike i mjera iz nadležnosti Ministarstva, sačinjava procjene, informacije i odgovarajuće publikacije, primjenjuje propise, predlaže plan stručnog usavršavanja a poslove iz djelokruga rada provodi kroz odjeljenja za analitičko-informativne poslove i odjeljenje za statistička istraživanja i dokumentaciju. SEKTOR ZA PRAVNE I KADROVSKE POSLOVE Ovaj sektor prati i proučava djejstvo i posljedice zakona i drugih propisa iz oblasti UP, učestvuje u pripremi prednacrta federalnih zakona i drugih propisa iz oblasti UP, vrši nadzor nad provođenjm federalnih propisa, rješava u upravnim stvarima utvrđenim federalnim zakonom, vrši poslove u vezi sa prijemom, otpustom, oduzimanjem i odricanjem državljanstva Federacije, a poslove obavlja kroz odjeljenja za pravne, pravne i opće poslove sa pisarnicom i odjeljenje za kadrovske poslove.  JEDINICA ZA OSIGURANJE LIČNOSTI I ZGRADA Jedinica vrši fizičku, operativnu i tehničku zaštitu ličnosti i zgrada u Federaciji i izučava naučnotehnička dostignuća u pogledu tehničke zaštite ličnosti i zgrada, ostvaruje saradnju sa kantonalnim ministarstvima za vrijeme boravka određenih ličnosti. Poslove iz ove oblasti vrše organizacione jedinice: odjeljenje za fizičko osiguranje ličnosti i za fizičko osiguranje zgrada. ANTITERORISTIČKA JEDINICA 17

Jedinica je osposobljena za izvođenje antiterorističkih djejstava u svim vremenskim, zemljišnim i akcionim uslovima; samostalno izvodi pretraživanje i potjeru za ubačenim terorističkim snagama na različitom zemljištu, blokira ubačene terorističke snage, rješava terorističko-talačke situacije svih objekata i sredstava prevoza, sarađuju sa specijalizovanim službama Ministarstva, KMUP-a, Min. odbrane i dr. organima uprave. ODJELJENJE ZA KONTROLU ZAKONITOSTI RADA F MUP-a Vrši neposredan nadzor u vezi sa sprovođenjem upravnih i drugih poslova i nadzor nad sprovođenjem tih poslova koji se tiču nadležnosti Federacije u oblasti UP. SREDNJA POLICIJSKA ŠKOLA Organizuje i vrši školovanje redovnih učenika škole za rad u ministrastvu, a zavisno od potreba i za rad u kantonalnim ministarstvima; vrši stručno osposobljavanje i usavršavanje kadrova itd. KANTONALNA ORGANIZACIJA POLICIJE Organizacija policije u kantonima uspostavljena je saglasno podijeljenim nadležnostima između Federalnog MUP-a i K MUP-a, u skladu sa ustavnim uređenjem Kantona po kojem je u njihovoj nadležnosti uspostava i nadziranje snaga policije sa jedinstvenom federalnom uniformom i kantonalnim oznakama i koji nije unificiran model. U svim kantonima su Skupštine donijele Zakon o unutrašnjim poslovima, kojima se uređuju poslovi, organizacija i nadležnost MUP-a, rukovođenje i drugo i čime je utvrđena nadležnost ministarstva: provodi zakone kantona, Federacije BiH i kantona i ustava kantona iz oblasti UP. U nadležnosti ministarstva su poslovi i zadaci policije, osim poslova iz nadležnosti policije Federacije; poslovi i zadaci povjereni od Federalnog ministarstva, OBL i zgrada, poslovi i zadaci koji se odnose na održavanja javnih skupova, ličnih karata, ličnih imena, boravak i prebivalište, JMB, matične knjige, registraciju vozila, vozačke ispite i izdavanje vozačkih dozvola, nabavljanje, držanje, i nošenje oružja i municije, kretanje i boravak stranaca.

U cilju efikasnog izvršavanja poslova i zadataka iz nadležnosti ministarstva u općinama u sastavu kantona organizirane su policijske uprave kao organizacione jedinice MUP-a i koje imaju jednu ili više PS, što zavisi od veličine općine, sigurnosnih problema itd. Ministarstva su nadležna da vrše zaštitu života i imovine; sprovode ustav i zakone kantona, neposredno sprovodi politiku kantona iz oblasti UP, rješavaju u upravnim postupcima, vrše nadzor nad sprovođenjem Krivičnog zakona, prate, usmjeravaju i usklađuju rad PU, neposredno učestvuju u vršenju poslova zaštite života i sigurnosti građana, vrše nadzor u pogledu izvršavanja UP povjerenih drugim organima, primjena i usavršavanje stručnih i naučnim metoda, održavaju jedinstven sistem veza, vrše kontrolu boravka i kretanja stranaca, prelaska preko granice, sarađuju sa nezavisnim komisijama u vezi nepravilnog postupanja policijskih snaga. Poseban akcenat je dat djelovanju policije u skladu sa međunarodnim standardima o ljudskim pravima.

I N T E R P O L Međunarodna organizacija kriminalističke policije – O.I.P.C Geneza i razvoj međunarodne saradnje krim policije Države su u svom razvoju prolazile kroz razne političke, ekonomske i vojno–sigurnosne sukobe i krize a uporedo sa evidentnim napretkom, otvarao se i prostor za porast međunarodnog kriminala, pa se države samostalno nisu mogle efikasno suprotstavljati toj pratećoj pojavi pozitivnih procesa. Ukazala se potreba za međunarodnom policijskom 18

saradnjom a jedini kontakti održavali su se samo po osnovu ličnih veza između policijskih organa pojedinih država. Pokrenuta je inicijativa za stvaranje jedne međunarodne policijske organizacije iz koje će nastati Interpol, a 1914. g. održan je Prvi kongres kriminalističke policije u kneževini Monako kojem je prisustvovalo 14 zemalja. Na drugom kongresu 1923. g. u Beču predloženo je osnivanje međunarodnog sistema borbe protiv kriminaliteta (Johan Schober) -C.I.P.C. –“Međunarodne komisije kriminalističke policije“ Nakon završetka II svjetskog rata obnovljena je težnja za organizovanom saradnjom kriminalističkih policija a do 1955. g. oko 50 zemalja je postalo članicom Interpola sa sjedištem u Lyonu, a prema posljednjim podacima Interpol ima 176 članica među kojima je i BiH. Organizaciona struktura INTERPOL-a Interpol ima ustaljenu strukturu, koja se sastoji od dva tijela koja donose odluke: GENERALNA SKUPŠTINA Vrhovna institucija organizacije, koja okuplja delegate zemalja članica (1 zemlja-1 glas) i sastaje se svake godine na redovnom zasjedanju. Ovlaštenja Generalne skupštine su:  utvrđivanje principa i donošenje općih strategijskih mjera  usvajanje izmjena u Statutu i donošenje odgovarajućih pravilnika  izbor organa,  utvrđivanje finansijske politike,  prijem novih članova IZVRŠNI KOMITET Drugi savjetodavni organ koji se sastoji od 13 članova a ima funkciju pretežno kontrolnog karaktera. SLUŽBE GENERALNOG SEKRETARIJATA - Prva uprava sa nadležnošću opće problematike - Druga uprava – policija, prikuplja, centralizira, analizira, verificira i proslijeđuje policijske informacije koje se tiču međunarodnih kriminalnih slučajeva, te se obrađuju i objavljuju potjernice i objave a ima četiri odjeljenja: za opći kriminalitet, privredno-financijski kriminalitet i falsifikate i droge. - Treća uprava za zakonske poslove i studije bavi se aktivnošću nacionalnih policija - Četvrta uprava za tehniku – podršku Osnovni cilj i zadaci INTERPOL-a Interpol ima cilj da osigurava i unapređuje najšire uzajamno pomaganje svih organa kriminalističke policije u granicama važećih zakona u različitim zemljama i u duhu Opće deklaracije o pravima čovjeka, te da uspostavlja i razvija sve institucije koje mogu pridonositi prevenciji i represiji zločina i KD iz općeg prava. Interpolu je strogo zabranjena bilo kakva aktivnost u slučajevima koji imaju političku, vojnu, vjersku ili rasnu pozadinu. Interpol je pravno nezavisan tj. ne prima instrukcije od bilo koje vlade ili vlasti izvan Organizacije. Među osnovnim principima se podvlači potreba uzajamne pomoći zemalja članica. Rad Interpola karakteriše univerzalnost a sve članice imaju jednaka prava prema svim državama. Peti princip govori da Interpol nema ovlaštenja da provodi operativne policijske operacije na području kriminalističkog istraživanja i lišenja slobode. INTERPOL se prema Statutu angažuje na suzbijanju KD-a: a) protiv lica i vlasništva ubistva, uzimanje talaca, trgovina robljem, oružjem i eksplozivima, otmice vazduhoplova, terorizam. b) privrednog i finansijskog kriminala falsifikovanje dokumenata, prevare u finansijskom poslovanju, pranje novca, prevare u investicijama i komercijali, kompjuterski kriminal. 19

c) droge uzgoj, proizvodnja, transport, krijumčarenje i prodaja svih vrsta droga. d) kulturnog vlasništva krijumčarenje umjetnina, krijumčarenje divljih životinja, krađe historijskog kulturnog blaga Osnovni instrumenti međunarodne saradnje su međunarodne objave koje generalni sekretarijat objavljuje na zahtjev Centralnog nacionalnog biroa. Navedeni standardni dokumenti interpola štampaju se u pet boja: -- Crvena – odnosi se na lica koje vlasti određene zemlje traže zahtijevajući da se uhapsi radi ekstradicije -- Zelena boja – upozoravanje na osnovanu sumnju da su izvršioci KD -- Plava boja – traže se obavještenja o licima, zahtijeva se provjera identiteta, itd. -- Crna boja – potrage za umrlom osobom kada se traži identitet o pronađenom lešu nepoznatog lica.

POGLAVLJE 3

TEORIJE ORGANIZACIJE KLASIČNE ORGANIZACIONE TEORIJE 1. Teorija naučne organizacije-TEJLOR 2. Birokratski model organizacije - WEBER 1. Teorija naučne organizacije-TEJLOR 20

Razvoj naučne organizacije u periodu industrijske revolucije nazivamo klasičnom teorijom organizacije (Classical Theory of Administration) ili teorija naučnog upravljanja preduzećem i vezano je za ime Frederika Tejlora (1856-1915) i koji je stavio fokus na problematiku industrije u cjelini i postavio osnovni zadatak teorije organizacije: analiziranje međudjelovanja (interakcije) između ljudskih karakteristika i društvenih i radnih zadataka i sredine koja okružuje pojedinca. Kao osnovni princip ističe se tehnološki racionalizam te je smatrao nužnim izradu pravila za ostvarenje planskog povećanja učinka proizvodnje sa posebnim akcentom na probleme radnika i uštedi energija pa je zato na prvo mjesto stavio organizaciju i sistem rada čija je osnovna vrednosna orjentacija i cilj – stvaranje profita i ima za cilj povećanje produktivnosti i plaće radnika. Raslojavao je svaku operaciju na elemente, mjereći individualni rad svakog pojedinca i pri tome koristeći sva naučna dostignuća s ciljem povećanja produktivnosti. Razvio je organizacionu šemu o “industrijskom upravljanju“ ponudivši novu organizaciju rada sa visokom efikasnošću i na principu racionalnosti a u procesu rada ustanovio je četiri determinirajuća principa:  Princip preciznog radnog cilja  Princip najbolje metode u ostvarenju planiranog cilja  Princip pripremljenosti alata, pribor za rad,  Pincip da se radnik striktno drži određenog programa. Takođe se zalagao za funkcionalnu organizacionu strukturu i tzv. funkcionalni sistem rukovođenja na principima podjele i specijalizacije rada i koji je po njemu decentralizacija rukovođenja. Zbog toga je postavio zahtjev da se odgovornost tačno utvrdi kako bi se lakše moglo mjeriti stepen izvršavanja zadataka a posebno službe u direkciji (administrativni rukovodioci). Tejlorovi saradnici su proširili i usavršili njegov sistem primjenjujući za svaku vrstu rada najbolji način humanog karaktera. Henri Ford je izradio novi sistem rukovođenja koji je dobio naziv “fordizam” a zasnivao se na težnji rukovođenja sa maksimalnom uspješnošću i minimalnim rukovodnim aparatom u cilju ostvarenja max. efekata i najmanjim troškovima po jedinici proizvodnje. Uporedo sa razvojem funkcionalne organizacijske strukture u SAD-u, u Evropi se javlja teorija administrativne varijante preko organizacijske strukture i linijskog sistema rukovođenja (Henry Fayol). Fayol razmatra kvalitativni problem vođenja u velikim organizacijama koristeći se deduktivnom metodom (od općeg ka pojedinačnom) razvivši strategiju rukovođenja i ukazujući na relevanciju upravljačke djelatnosti u organizaciji a svoju teoriju upravnog rukovođenja gradi na šest osnovnih operacija:  tehnička funkcija (proizvodnja)  komercijalna funkcija (nabavka, prodaja, razmjena)  finansijska funkcija (optimalno korištenje kapitala),  računovodstvena funkcija (evidencija troškova)  upravna funkcija (planiranje, organiziranje, naređivanje i kontrola),  bezbjednosna funkcija (zašitita imovine od krađa, poplava itd.) Posebnu pažnju je posvetio administrativnoj funkciji koja treba da odgovori na sva pitanja i kojom su utvrđeni “principi administracije“ i predstavlja analizu linijskog rukovođenja, koje se provodi na autokratski način sa naglašenim načelima hijerarhije. Prema Fayolu naređivanje predstavlja sastavni dio funkcije upravljanja organizacijom. Obje koncepcije Tejlorova (fiziološka) i Fayolova (administrativna varijanta) uglavnom su se dopunjavale ali nemaju isti predmet posmatranja niti iste postupke i jedino im je zajednička naučna metoda i kasnije su oštro kritikovane i utvrđeno je da predstavljaju dvije grane jedne nauke o organizacionoj strukturi. Birokratski model organizacije - WEBER 21

Osnivač birokratsko – monokratske organizacijske strukture je Maks Weber. Riječ “birokratija”u svom značenju predstavlja oblik vladavine ljudi iz kancelarije, činovnika i birokrata, a sastoji se od fr. riječi “bureau”(zelena čoha na kancelarijskim stolovima ) i grčke riječi “kratein “(vladati putem sile) Takođe birokratija se može definisati i kao društveni sloj profesionalnih upravljača u državnim organizacijama i koja se održava putem sile, zatim kao način vršenja vlasti izdvajajući se iz društva, itd. U širem politološkom smislu birokratija obuhvata posebno političko – upravnu profesionalnu grupu i sloj, koja nastaje i održava se na osnovu vršenja izvršnih funkcija u državi, kao i u drugim uspostavljenim hijerarhijskim organizacionim strukturama. Sa najviše sistematičnosti i ambicija, fenomen teorije birokratske organizacije razradio je Max Weber, otkrivši “idealni tip birokratije” i navodeći svojstva koja smatra specifičnim za savremeni oblik birokratsko-monokratske organizacije:  Princip nadležnosti i odgovornosti pojedinih organa i pojedinaca  Princip hijerarhije položaja i prelaznih institucija  Princip birokratsko-monokratskog vođenja poslova i zadataka zasnovan na pravilu  Princip stručnog školovanja činovnika, visok stepen racionalnosti,  Princip pune odanosti funkciji  Princip uključenja kadrova u organizaciju. Weber birokratski model vidi kao jednu vrstu društvene organizacije, koncipirani “idealni tip organizacije“ baziran na strogoj disciplini, kontroli i poslušnosti, a funkcionalizam i racionalizam ključne su kategorije njegove teorije organizacije“. Upravo kada je popularnost Webera doživjela kulminaciju (1950), u SAD je došlo do niza reakcija američkih sociologa i psihologa, a posebno Roberta Mertona. On Weberovu osnovu pomenutog modela organizacije dotadašnjim metodama upravljanja (pravila, forme postupanja, hijerarhija, monokratski karakter) smatra osnovnim slabostima tog sistema, a svoj model zasniva na korekciji Weberovih stavova ističući da efikasnost i racionalnost imaju svoje granice. Merton od svih članova traži max. lojalnost, požrtvovanost i osjećanje organizacije. Sva kasnija istraživanja bila su usmjerena da, na temelju empirijskih rezultata ponašanja ljudi, modeliraju datu organizacionu strukturu. Robert Michels je rasklapajući mehanizam birokratske vlasti, došao na stanovište da je ona inkonpatibilna s demokratskim vrijednostima. Džon Bičner je birokratiju smještao u okvir upravnih organizacija sa rukovodnom egzikutivom i hijerarhijskim ustrojstvom. Osnovni problem u njegovom učenju je kako uspostaviti odnose između birokratskog modela organizacije i demokratije. Bez obzira na sve manjkavosti klasična teorija organizacije nije uopće izgubila na značaju. NEOKLASIČNA ORGANIZACIONA TEORIJA koju čine: --Teorija međuljudskih odnosa --Strukturalistička teorija Teorija međuljudskih odnosa Od 1920. g. počela su intenzivnija empirijska (iskustvena) istraživanja klasičnih organizacionih teorija a nakon II svj. rata javljaju se savremeni teorijski pristupi u izučavanju i napuštaju se klasične (Teylorovska, Fayolova) organizacione teorije čija je težnja bila ostvarenje što većeg profita. Kritike su upućivane na organizacionu strukturu. Nasuprot klasičnoj teoriji predstavnici ovog pravca u središte svog proučavanja stavljaju čovjeka – subjekta kao sastavnog dijela organizacije. Glavni predstavnik je Elton Mejo (Elton Mayo) i drugi zagovornici a koristili su spoznaje bihejviorističke nauke (o ponašanju) psihologije i sociologije, stavljajući u prvi plan 22

empirijsko istraživanje ljudskog faktora u funkcionisanju organizacije. Mejo je sa saradnicima izveo studiju čiji su rezultati pokazali da nivo proizvodnje ne zavisi samo od fizioloških uslova niti od radnikove fizičke sposobnosti, već i od njegovog znanja i psihosocijalnih sposobnosti. Nivo dohotka nije osnovni motiv i cilj produktivnosti, nego naprotiv neekonomski motivi kao što su pohvale, priznanja, nagrade, napredovanja i dr. U ovom teorijskom naučnom pravcu je 1) naglašena uloga čovjeka u organizaciji, 2) prisutna potreba razvijanja komunikacije, 3) defisana kao jedna harmonična cjelina, 4) najbolja ona organizacija kojoj su članovi maximalno odani. Strukturalistička teorija Kao izraz kritike navedenih teorija organizacije možemo navesti i ovu teoriju. Kritički stavovi su se temeljili na području teorije međuljudskih odnosa, a u prvi plan stavlja formalnu strukturu organizacije. Njihov predmet interesiranja je struktura organizacije a prvenstveno konflikti koji se ispoljavaju između struktura, statusa grupe kao i hijerarhijski odnosi. Formalna organizacija je ona u kojoj djeluju ljudi sa određenim ciljevima i u okviru određene strukture i u kojoj se podstiču pravila ponašanja, informacije, struktura moći i autoritet. Neformalne (socijalne) su one organizacije koje ne posjeduju formalnu strukturu niti strukturu ciljeva pa ni određena pravila koja treba poštovati i ona obuhvaća sve one lične odnose koji nisu obuhvaćeni formalnom organizacijom. Abraham Zaleznik je zastupao gledište da se u opisivanju rješenja koja se odnose na međuljudske odnose mora polaziti od različitosti jedinica analize a one zavise od načina određivanja. On smatra da se teorijske orjentacije mogu klasificirati u tri grupe: 1) Strukturalnu koju interesuju tri osnovna problema: a) koji su to zahtjevi situacije b) kako čovjek treba postupati da udovolji zahtjevima c) koji je to put najefikasnijeg transmitovanja kroz kulturu. 2) Normativnu 3) Psihodinamičku Nakon završetka II svj. rata pojavljuju se druge metode u proučavanju političkih pojava i organizacija. Radi se o komparativnoj (upravnoj) i pragmatskoj (prakseološkoj) metodi. Komparativna metoda je postala jedna od postupaka u istraživanju problema rukovođenja u preduzećima gdje su nuđena rješenja kako da se otklone propusti i slabosti klasičnih rukovođenja. Pragmatska metoda pristupa utvrđivanju adekvatnosti i neadekvatnosti klasičnih načela rukovođenja, smatrajući da je rukovođenje organizaciona vještina koju može steći svako ukoliko prihvati i realne praktične probleme koji su prisutni. Participativno rukovođenje implicira ulogu radnika u upravljanju preduzećem, koje je strogo kontrolisano. Može se konstatovati da je neoklasična teorija ipak doprinijela humanizaciji rada i oslobođenju radnika.

TEORIJE ORGANIZACIJE U SAVREMENIM USLOVIMA 232 Razvoj društva u cjelini omogućio je da se organizaciona teorija i nauka o upravljanju više osamostaljuje, kako u odnosu na politiku tako i na ekonomsku nauku gdje su se i formirale. Više se organizacija ne posmatra kao ekonomski tehnički sistem niti jednostavni socijalni sistem već se nastoji razviti jedan pristup u posmatranju organizacije kao socio-tehničkog sistema. Kibernetika kao oblast savremene nauke i Norbert Viner sa djelom “Kibernetika ili informacije i veze o živim bićima i mašini”, smatra se osnovom kibernetske teorije, a 23

primjena je naročito prisutna u ekonomiji, psihologiji, lingvistici i u naukama o organizaciji i upravljanju. Prema tome kibernetika predstavlja cjelokupno područje regulisanja i teoriju informacije kod mašina ili živih bića. Socijalno–politička dimenzija kibernetike ima ulogu da na osnovu saznanja i metoda doprinese prevazilaženju prisutnih problema u ostvarenju konkretnih ciljeva organizacije. Specifičnost kibernetike se ogleda u njenom odnosu prema upravljanju složenim dinamičkim sistemima i ukazuje na sukob među elementima sistema. Teorija sistema Ova teorija proučava, objašnjava na cjelovit način određene sisteme, polazeći od toga, koje su činjenice najbitnije za njihovu egzistenciju, kao i činjenice koje su relevantne za njihov odnos sa drugim sistemima te činjenice od vitalnog značaja za njihovu korelaciju. Svaku organizaciju kao cjelovit i otvoren sistem sačinjavaju:  Biološki (psihofizički, psihosociološki) podsistem,  tehničko-tehnološki podsistem (sredstva, proces)  upravljački i rukovodstveni sistem,  informacijski podsistem Karakteristike organizacije kao sistema su: ◊ dinamičnost, sistem ciljeva, održavanje unutrašnje ravnoteže, hijerarhijska struktura upravljanja i rukovođenja, izgradnja efikasnog sistema informacija i komunikacija, ◊ interdisciplinarni pristup rješavanja problema U realizaciji projekata treba koristiti sposobnost vlastitih kadrova koji posjeduju visok stepen komunikacije i primjenjuju uspješne metode međusobnog djelovanja i koji su sebi postavili cilj da samo timskim radom i uvažavanjem interdiscipliniranog rada uspješno odgovore svim zahtjevima. PREGLED OSNOVNIH ORGANIZACIJSKIH POJMOVA Pojam i značenja samog termina organizacije su povezani sa historijskim razvojem društva i njegovom djelatnošću. Ona kao društvena pojava nastaje sa prvom podjelom rada i njenom pojavom značilo je i aktivnost čovjeka prema svojoj prirodnoj i društvenoj sredini a time su organizacije postale jedna od najznačajnijih ljudskih izuma u kojima čovjek živi i djeluje. Sami pojam je veoma složen tako da se u stručnoj literaturi susrećemo sa na pr. organizacija rada, organiziranost, organizaciona struktura i organiziranje. U etimološkom smislu pojam i izraz “organizacija” je stranog porijekla koja se upotrebljava u skoro svim jezicima a korijen potiče iz starogrčke riječi “ergon”, kasnije “organon”, što je značilo oruđe, pomagalo. U novolatinskom “organisatio” značilo djelatnost radi izgradnje određenog organizma. Pored toga taj glagol podrazumijeva i unutrašnje ustrojstvo, odnose i unutrašnje veze u okviru cjeline. Taj izraz je postao zajednički pojam za ostvarivanje i postizanje ciljeva pojedinaca, grupe i društvene organizacije. Jedan od prvih koji je posmatrao organizaciju sa sociološkog stanovišta je Sen Simon smatrajući je liberalizirajućom snagom koja oslobađa čovjeka od svih mogućnosti tradicionalnih stega. A. Kont posmatra organizaciju na globalnom planu kao “opće društveni sporazum“. H. Spenser definiše organizaciju kao “međuodnos političke, privredne i drugih podjela društva“. E. Dikhem organizaciju poistovjećuje sa društvenom interakcijom i individualnom regulacijom kroz saglasnost o moralu i vrijednostima. Organizacija je svjesno udruživanje ljudi kojima je cilj da odgovarajućim sredstvima izvrše određene zadatke, s najmanjim mogućim naporom. VRSTE ORGANIZACIJA Prema djelatnosti, funkcijama i ostvarenju ciljeva dijele se na: 24

Ω Ω Ω Ω Ω Ω Ω

ekonomske organizacije (proizvodne) uslužne organizacije (transportne, komunalne itd.) političke organizacije (državni upravni organi, pravosudni, policija i dr.) kulturno – obrazovne organizacije (naučno – prosvjetne) vjerske vojne humanitarne

Prema kompletnosti obavljanja poslova dijele se na: parcijalne i homogene Prema vrsti unutrašnjeg ustrojstva mogu biti: formalne, poluformalne i neformalne Prema broju funkcija: proste i složene Prema karakteru odnosa: demokratske i autoritarne Sa stanovišta strukture vlasti postoji pet tipova organizacije: 1. autokratski tip 2. utoritativni ili oligarhijski 3. demokratski 4. poliarhijski 5. anarhični tip organizacije. 6. Sa historijskog gledišta: 1. Klasična 2. Neklasična 3. Savremena 4. Samoupravna 5. Upravna ORGANIZACIONA STRUKTURA predstavlja uži pojam od organizacije i plan rasporeda poslova u okviru organizacije i identičan faktor kod svih organizacija . Osnovni elementi organizacione strukture su:  organizacijske jedinice (sektor, odjel)  komunikacijski putevi  ciljevi  zadaci organizacije  kadrovska struktura  program i planovi  sredstva za obavljanje aktivnosti. Faktori organizacijske strukture: --Vanjski (osnovne društvene vrijednosti, razvoj nauke, tehnike, opća politika, društveni ciljevi) --Unutrašnji (lokacija, politika, strategija i ciljevi, veličina organizacije, kadrovi, sredstva itd.) Organizacijska struktura predstavlja jedan realni jedinstveni dinamički element kojeg treba prilagođavati u cilju ostvarivanja odgovarajućih rezultata. ORGANIZIRANOST znači stepen povezanosti organizacionih jedinica unutar oblikovane organizacije i samo visok nivo usklađenosti u djelovanju organizacijskih jedinica i eliminisanju konfliktnih situacija su garancije za poslovni uspjeh organizacije. ORGANIZIRANJE RADA – ovaj pojam je bio vezan za organizirane pojedince i grupa koji svojim organiziranim pripremama, izvođenjem određenih društveno-privrednih aktivnosti omogućavaju postizanje unaprijed postavljenih ciljeva i odnosi se prije svega na odnos prema 25

ljudima koji trebaju biti na takvoj razini koji će obezbjediti radni, tehnološki i proizvodni proces i za koji najveću odgovornost snose rukovodni radnici. ORGANIZACIJSKI CILJEVI –organizaciju možemo posmatrati kao sistem sa planiranim aktivnostima i kao sistem koji sebi postavlja željene ciljeve sa težnjom njegovog ostvarenja i sistemski karakter je najbitnije obilježje jedne organizacije koja postavlja sebi sistem ciljeva i prioriteta. DEZORGANIZACIJA (entropija) - do pojave dezorganizacije dolazi kada na podsisteme organizacije i organizacione strukture, u organizacionom procesu, djeluju vanjske tendencije političkog, ekonomskog, bezbjednosnog karaktera. Dezorganizaciju možemo selektirati prema više kriterija: vanjske i unutrašnje uticaje koji dezorganizirano djeluju, prema oblastima u kojima se javljaju, posljedicama, uzrocima, trajanju. Vanjski faktori koji imaju negativan uticaj na razvoj i djelovanje organizacije: - naglašena institucionalizacija; -problematika iniciranja promjena; -razlike i specifičnosti u razvoju; -sporo reagovanje na oblike neizvršavanja zakonitosti; -neutvrđivanje prioriteta; -nedovoljna aktivnost formulacije prisutnih problema. ORGANIZACIJSKI NAPOR - aktivnost rukovodnog kadra kao cjeline bez kojeg nema ni organizacije, treba da svojim operativnim mjerama i kvalitetnim planiranjem, usmjeravanjem i usklađivanjem svih podsistema doprinese prevazilaženju vitalnih problema. Napor koji se čini u tom pravcu u teoriji organizacije se naziva organizacijskim naporom. On predstavlja sposobnost rukovodnog kadra da blagovremeno uoči probleme, naročito u organizovanju rada u proizvodnom i poslovnom procesu i problemi se ne mogu prevazići bez kvalitetnog rukovođenja. REORGANIZIRANJE I ORGANIZACIJSKI RAZVOJ Dinamične promjene odvijaju se naglašenim tempom i utiču na strukturne promjene. Mijenjanje formalne organizacione strukture predstavlja jedan od načina prilagođavanja organizacije promjenama, a motivi reorganizacije mogu biti različiti a možemo je razlikovati po obimu, po načinu pristupa i po sadržaju. Osnovni razlozi za reorganizaciju mogu biti povećanje obima djelatnosti, uvođenje novih radnih mjesta, pojava dezintegracionih problema, uvođenje nove tehnologije i tehnoloških procesa, postojeća organizacija ne odgovara društvenim promjenama. Na osnovu prikupljenih činjenica relevantnih za faze reorganizacije slijedi analiza i proučavanje organizacijskog stanja sa konceptualizacijom varijantnog prijedloga reorganizacije, a o promjenama treba blagovremeno obavijestiti njene članove. Najbitnije je da reorganizacija u vremenskom pogledu bude što kraća, pošto svaka njena promjena unosi određenu dozu nesigurnosti, što se može odraziti i na pozitivan tok razvoja.

POGLAVLJE 4 UPRAVLJANJE I RUKOVOĐENJE RAZGRANIČENJE UPRAVLJANJA I RUKOVOĐENJA 26

UPRAVLJANJE Pojavom moderne uprave potaklo je mnoge autore da pokušaju dati općeprihvatljivu definiciju upravljanja i rukovođenja. Sami izraz “upravljanje“ ima isto porijeklo kao i termin “uprava” i označava uopćeno određivanje i davanje pravaca. A. Lerner misli da je upravljanje djejstvo na objekat koji poboljšava funkcionisanje ili razvoj datog objekta, a koje je izabrano iz mnoštva mogućih djejstava, na osnovu raspoloživih informacija. Upravljanje se može definisati i kao regulisanje objekta upravljanja, odnosno kao proces koji omogućuje da se takav objekt (sistem) održi u svom okruženju i pored stalnih izmjena uslova, spoljnih uticaja i sl. Pod upravljanjem se podrazumijevaju sve one aktivnosti koje se neophodno moraju poduzimati radi ostvarivanja odgovarajućih ciljeva organizacije. Upravljanje je koordiniranje i usmjeravanje svih djelatnosti članova organizacije u zajedničkom radu u svrhu postizanja zajedničkih ciljeva. RUKOVOĐENJE Svaka organizacija, bez obzira na prirodu svoje djelatnosti, uspješno funkcioniranje obezbjeđuje izvršavanjem njenih fundamentalnih funkcija. U tom kontekstu i rukovođenje, kao jedna od izvršnih funkcija upravljanja, obezbjeđuje funkcionisanje organizacije, odnosno jedinstvo planiranih aktivnosti u ostvarivanju ciljeva organizacije. Fayol smatra da pojam rukovođenja čine sljedeće funkcije: planiranje, komandovanje, koordinacija i kontrola. Galiku se proces rukovođenja sastoji od planiranja, organizovanja obezbjeđenja osoblja, postavljanja direktiva, koordiniranja, davanja izvještaja i budžetiranja. S. Hatson pod rukovođenjem složenijih organizacija podrazumijeva prvenstveno motivaciono uticanje na članove u cilju zajedničkog napora radi ostvarenja planiranih zadataka, a funkcija rukovodioca se odnosi na utvrđivanje i upravljanje poslovima u organizaciji, s tim, da svaki saradnik u njegovom timu može učestvovati u organizaciji i donošenju relevantnih odluka. Većina autora pod rukovođenjem podrazumijeva pet funkcija i to: PLANIRANJE, ORGANIZIRANJE, KOORDINACIJU, USMJERAVANJE, KONTROLA. Razlike upravljanja i rukovođenja:  Upravljanje ima više pravnopolitičku relevanciju, dok se za rukovođenje kaže da preovlađuje organizacijski i sociopsihološki značaj.  Upravljanje se temelji na širokoj pravnoj regulativi, a rukovođenje kao funkcija primjene teorije u praksi oslanjajući se na organizacijska pravila, psihosociološke, psihodinamičke i profesionalne sposobnosti rukovodnih radnika.  Rukovođenje je nužno povezano sa autoritetom pojedinca, stilom, metodama, inovacijama, odgovornošću saglasno hijerarhijskim odnosima u organizaciji. Rukovođenje ima prevashodan zadatak da u procesu održavanja kontinuiteta funkcionisanja organizacije, obezbjedi najoptimalnije i najkvalitetnije odvijanje radnih procesa koji će dovesti do ostvarenja postavljenih ciljeva.

POVEZANOST RUKOVOĐENJA I UPRAVLJANJA 1. zasnovani su na istoj filozofiji, politici, cilju, strategiji i planovima; 2. konkretizaciju dobijaju u izvršenju kojim se obezbjeđuje povratna veza; 3. odnose se na iste subjekte i na resurse organizacije; 4. složenost, organiziranje, interakcija sa okruženjem; 27

5. odluke koje se donose zasnivaju se prethodnim usaglašavanjem između organa upravljanja i rukovođenja.

SISTEMI RUKOVOĐENJA Svaki sistem rukovođenja zavisi prvenstveno od organizacione strukture, od njene kompleksnosti, teritorijalne rasprostranjenosti, veličine, ovlaštenja i odgovornosti. Zavisno od oblikovanog i uspostavljenog koncepta organizacione strukture (linijski, funkcionalni, linijsko-štabni) egzistiraju i sistemi rukovođenja a većina autora sistem rukovođenja dijeli na:  KLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA: linijski (Fayol), funkcionalni (F.W.Taylor), linijsko-štabni (H.Emerson), birokratski (M.Weber)  NEOKLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA - participativno-kooperativni  SAVREMENI – MODERNI projektni, matrično – projektni, matrično – timski  MJEŠOVITI SISTEM

KLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA Linijski sistem rukovođenja Ovaj sistem rukovođenja je najstariji sistem a ideja se veže za Fayola a karakteriše ga vertikalni sistem potrebnih korelacija između organizacionih jedinica i radnih mjesta i koji se pojavljuje u dva oblika: personalno-patrijarhalni sistem (mala preduzeća, karakteriše ga jednostavnost i autoritet rukovodioca) i piramidalni sistem rukovođenja (karakterišu ga “stepenice” u hijerarhiji odlučivanja). Dobre strane linijskog sistema su mogućnost lakoće poslovanja, oblici odgovornosti lako se utvrđuju, odluke se jednostavno sprovode i primjenjuju se u organizacijama sa strogo centraliziranim organizacionim principima. Nedostaci su kruta forma, univerzalnost, gubitak vremena i sve se manje koristi pošto su njegove slabosti znatnije naglašene u odnosu na pozitivne elemente. Funkcionalni sistem rukovođenja Ovaj sistem rukovođenja se ostvaruje u onim organizacijama u kojima je organizaciona struktura institucionalno formirana u skladu sa funkcionalnim principima. Svaka organizaciona jedinica ima svoju posebnu hijerarhiju, tako da primaju direktive multifunkcionalnog karaktera. Zasniva se na primanju naređenja direktive s više hijerarhijskih nivoa, što predstavlja osnovni problem ovog oblika rukovođenja. Prednosti: mogućnost usavršavanja i korištenja iskustvenih saznanja obezbjeđujući funkcionalnost, efikasnost svakog člana organizacije. Nedostaci se odnose na teškoće koordinacije rada pojednih rukovodilaca, nadležnosti i kompetencije dijelova organizacione strukture i danas je ovaj sistem zapostavljen zbog komplikovanog pragmatskog ostvarenja. Linijsko – štabni sistem rukovođenja Ovaj sistem predstavlja kombinaciju linijskog i funkcionalnog sistema rukovođenja čime se nastoje otkloniti slabosti i jednog i drugog sistema i u prvi plan staviti njihove prednosti. Kao osnov uzet je linijski sistem a specijalizacija je preuzeta od funkcionalnog sistema, a štabni timovi imaju savjetodavnu i konsultativnu ulogu tj. bez naređivanja. Uključivanjem specijalista, stručnjaka, linijski rukovodioci ne ispuštaju ovlaštenja naređivanja, već samo traže savjete radi prevazilaženja problema. Prednosti: elastičnost sistema (zbog ugrađenosti grupe stručnjaka), efikasno rukovođenje, razvijanje i iskorišćavanje specijalizacije. 28

Nedostaci: poprima se naredbodavna karakteristika pa u tim situacijama i neposredni izvršioci ispoljavaju sklonost savjetima, preporukama.

NEOKLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA Participativno-kooperativni sistem U prvi plan ovog sistema stavljaju se neposredni izvršioci kao ključni elementi organizacije sa isticanjem participacije saradnika u donošenju odluka, obezbjeđujući potpunu identifikaciju saradnika sa svojim zadacima. Osnovna karakteristika ovog sistema je da stvara komunikacijske mreže između dijelova organizacije u pravcu osavremenjavanja i podizanja kvaliteta i efikasnosti planiranja zadataka.

MODERNI SISTEM RUKOVOĐENJA Projektni sistem rukovođenja Osnovne značajke projektnog sistema se ogledaju u činjenici da se on može samo razvijati i egzistirati u projektnoj organizacionoj strukturi. Realizaciju projekta vodi rukovodilac koji se brine i u cjelosti preduzima sve aktivnosti u pravcu prilagođavanja projekta ciljevima organizacije i najodgovorniji je za realizaciju a pošto njega karakterišu široka ovlaštenja (naređenja, praćenje, analize), često u praksi dolazi do neželjenih situacija između projektnog i glavnog rukovodioca, a u ozbiljnijim slučajevima može rezultirati zahtjevom za formiranje nove organizacije. Matrični sistem rukovođenja Matrični sistem može se razvijati samo u organizaciji koja ima matričnu projektnu strukturu. Organizacijska efikasnost zasniva se na povezanosti između dijelova organizacije. Ovdje se radi o dvolinijskom rukovođenju i komandovanju a iz međuzavisnosti dijelova i timskog rada proizilazi i položaj autoriteta i odgovornosti. Punu odgovornost ima “linijski rukovodilac”i postoji dvojna odgovornost (neposredni izvršioci odgovorni rukovodiocima funkcionalnih jedinica).

MJEŠOVITI SISTEM RUKOVOĐENJA Uspostavljaju se u velikim organizacijama, upravnim organizacijama a osobito MUP-a.

OPĆE METODE RUKOVOĐENJA Etimološka riječ metoda, potiče od grčke riječi “methodos” i znači, put, način i postupak koji se koristi radi postizanja određenog cilja. U tom smislu, pod općom metodom rukovođenja podrazumijevamo put, način i postupak kojima rukovodni radnici na različitim hijerarhijskim nivoima na osnovu ovlaštenja planiraju, usmjeravaju, koordiniraju i kontroliraju rad svojih saradnika. Optimalni metod rukovođenja je način na koji rukovodilac operacionalizira postavljene zadatke ali u granicama pravila organizacione strukture.  AUTOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA  LIBERALNA METODA RUKOVOĐENJA  PATERNALISTIČKA METODA RUKOVOĐENJA  DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA  AUTORITATIVNO DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA AUTOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA 29

Iz samog naziva možemo zaključiti da se ona zasniva na različitim prinudnim mjerama i sredstvima kako bi bilo efikasno izvršavanje zadataka u okviru funkcionalne grupe ili organizacije kojom rukovodi. Za nju postoji još izraza: metoda prinude, diktatorska metoda, metoda čvrste ruke, despotska metoda, metoda surovog ponašanja itd. Radi se o djelovanju u cilju nametanja podređenim određenog ponašanja i besprijekornog uvažavanja pravila u skladu sa uspostavljenom hijerarhijom. Oblici prinude mogu biti različiti, od fizičke sile do rafiniranih i indirektnih oblika prinuđivanja: krivične, prekršajne, disciplinske, kao i prigovori i opomene. Osnovna karakteristika ove metode je iskorištavanje ovlaštenja jednog pojedinca u organizaciji, koji na osnovu položajne moći i regulativnih pravila izdaje naređenja drugima, kontrolira njihov rad, mijenja odluke i sl. LIBERALNA METODA RUKOVOĐENJA Liberalna metoda rukovođenja predstavlja suprotnost u odnosu na autokratsku metodu. Osnovna polazišta ove metode se temelje na stvaranju ambijenta za inicijativu podređenih i ostalih članova organizacije. Ona obezbjeđuje fleksibilne okvire rukovođenja, prilagođavajući je optimalno organiziranju, planiranju, usmjeravanju nadzoru sa naglašenom autonomnosti i inicijativnosti. Liberalna metoda rukovođenja može se razvijati samo u organizacijama u kojima vlada visoka koherentnost rukovodnih radnika i neposrednih izvršilaca (interakcijski odnos). PATERNALISTIČKA METODA RUKOVOĐENJA Riječ paternalizam, paternalistički, dolazi od latinske riječi pater-otac i novolatinske riječi paternitas–očinstvo, a u širem smislu znači pokroviteljstvo “očinsku vlast” jedne grupe nad drugom, odnosno rukovodioca nad podređenim članovima. Ova metoda je karakteristična po tome što rukovodioci izražavaju svoju interakciju sa članovima organizacije ustupcima i stvaranjem atmosfere dobrih odnosa, a zauzvrat traži i očekuje poslušnost i odanost. Pozitivna strana metode je u naglašenom interesu za radnika, posebno iz oblasti socijalne sigurnosti, uslovi rada, motivacija, stimulacija i može se primjeniti samo u malim organizacijama sa homogenom strukturom. DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA Etimološki, riječ demokratija, potiče od riječi demos-narod i kratein–vladati. U nastajanju neoklasičnih osnova organizacije i njeni članovi su težili za kontinuiranim samopotvrđivanjem, solidarnošću, ostvarivanjem slobode, pravednosti, zakonitosti, a posebno humaniziranju međuljudskih odnosa čemu je u znatnoj mjeri doprinio razvoj organizacijske nauke koja se obogaćivala demokratskom metodom rukovođenja. Sve se više osjećala potreba za većim učešćem interesa radnika u procesu odlučivanja i oblikovanja međuljudskih odnosa na novim postulatima. Ova metoda treba preferirati autoritet znanja i organizacijskih sposobnosti, moralnost, stvaranje pretpostavki za učešće radnika u donošenju odluka, sadržajno i blagovremeno informisanje radnika o svim pitanjima, timsko rukovođenje. AUTORITATIVNO DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA U organizacionoj teoriji i praksi ova metoda predstavlja alternativu demokratskoj metodi rukovođenja zbog uvjerenja mnogih autora da demokratska metoda nije ispunila očekivanja odnosno nema mogućnost operacionalizacije svojih načela dovodeći do promjena klime među članovima ugrožavajući socijalnu sigurnost. Izlaz iz toga stanja se našao u oblikovanju nove metode rukovođenja, koja implicira autoritativne elemente rukovođenja i skladnost ostvarivanja utvrđenih ciljeva organizacije i funkcioniranje dijelova sa naglašenim interesom za sve oblike inovacija u organizaciji.

STILOVI RUKOVOĐENJA 30

Razvojem organizacija i podsistema nastoji se obezbjediti njihovo adekvatno funkcionisanje radi ostvarenja postavljenih ciljeva, kao organizma koji nameće da se ciljevi pretvore u operativne zadatke koji se postavljaju pred organizaciju kao cjelinu. Čitav proces treba da je praćen funkcionalno odgovarajućim ponašanjem i rukovođenjem rukovodnih struktura sa zadatkom da omogućuje operacionalizaciju zadataka. U tom smislu je pitanje rukovođenja odavno u fokusu teorije i prakse. Pod stilom rukovodnog ponašanja podrazumijevamo optimalnu, specifičnu, dinamičnu, stabilnu i fleksibilnu sintezu metoda, taktika i tehnika rukovođenja odlučujućih za inventivno i stvaralačko izvršavanje zadataka. Postoje:

--AUTOKRATSKI STIL RUKOVOĐENJA --DEMOKRATSKI STIL RUKOVOĐENJA --STIL INDIVIDUALNIH SLOBODA - LAISSER FAIRE --AUTOKRATSKI

STIL RUKOVOĐENJA

Kada kažemo autokratski stil rukovođenja, onda prvenstveno mislimo na rukovođenje gdje je sva vlast koncentrirana kod rukovodioca koji samostalno oblikuje, definiše, analizira i nudi alternativna rješenja, sam donosi odluke i određuje način i sredstva ostvarenja ciljeva. Članovi apsolutno ne učestvuju, niti mogu dati savjet ili inovativne prijedloge. Radi se o stilu apsolutnog neprikosnovenog naredbodavca kome se svi ostali članovi moraju pokoravati. Zasniva se na metodama prisile, zastrašivanja i paternalizma te ovakav stil dovodi do narušavanja odnosa unutar organizacione strukture a može se primjeniti samo u slučajevima komandovanja. DEMOKRATSKI STIL RUKOVOĐENJA

Za razliku od autokratskog, demokratski stil rukovođenja se zasniva na saradnji, konsultacijama, prijedlozima sa članovima organizacije gdje rukovodilac predlaže inicijativne prijedloge i ostavlja mogućnost potčinjenim da se maksimalno uključe u analizu problema. Suština ovog stila rukovođenja, kao što vidimo, sastoji se u ispoljavanju inventivnosti, davanju prijedloga, sugestija, odnosno davanju učešća podređenih obezbjeđujući ambijent u kojem svaki član smatra sebe dijelom strukture identifikujući se sa njom. Rukovodilac se pri ovakvom stilu rukovođenja, uglavnom služi metodom ubjeđivanja, a u specifičnim prilikama i metodom paternalizma i prinude. STIL INDIVIDUALNIH SLOBODA -

LAISSER FAIRE

Ovaj stil rukovođenja predstavlja suštu suprotnost autokratskom i vrlo rijetko se koristi i to u znanstveno–istraživačkim ustanovama i drugim razvijenim organizacijama a zbog podrazumijevanja visoke stručnosti, kreativnosti, odgovornosti, naglašene samostalnosti. Osnovna karakteristika je velika samostalnost i autonomnost a odgovornost leži na pripadnicima organizacije, a ne na rukovodiocu. U praksi se rijetko sreću “čisti oblici” a ima raznih varijanti stilova. Metodom upitnika i posmatranja utvrđuje se koji se stil najviše primjenjuje tako da se metode rukovođenja poklapaju sa sljedećim stilovima: autokratska metoda –autokratski stil, demokratska metoda – demokratski stil, paternalistička metoda –autokratski stil, liberalna metoda –stil individualnih osoba, autoritativno-demokratska metoda –mješavina stilova rukovođenja Svaki rukovodilac treba da izgrađuje sopstveni stil rukovođenja, lišen subjektivizma i zasnovan na organizaciono – znanstvenom prilazu.

31

AUTORITET Izraz autoritet je latinskog porijekla: auctoritas–savjest, preporuka, nagovaranje, potvrda, dostojanstvo, ugled i uzor, a izjednačava se sa vlašću: volja, odluka, nalog, vlast, zapovijest. Kategorija autoriteta izražava i pretpostavlja društveni odnos, i posmatra se samo u organiziranom društvu gdje predstavlja centralnu kategoriju svakog političkog i pravnog sistema. - Bertran de Žunavel: Autoritetom naziva sposobnost da se izazove saglasnost drugoga. U političkoj Enciklopediji autoritet je vlast zasnovana na dobrovoljnom pristanku, vezanom za određene kvalitete nosioca, uticaj, prestiž jedne ličnosti na osnovu društvenih funkcija koje joj se povjeravaju. - E.From smatra da autoritet upućuje na međusobni odnos u kome jedna osoba smatra drugu za nadmoćnu (superiornost-inferiornost). Bez autoriteta ne bi bilo moguće zamisliti uspješno rukovođenje bilo kojom organizacijom (političkom, državnom, uslužnom, proizvodnom).

ORGANIZACIJSKI

AUTORITET

Na osnovu različitosti u nastanku i ispoljavanju oblikovali su se i tipovi autoriteta, koji u sistemu rukovođenja ljudima u organiziranom društvu ima između ostalog političke, sociopsihologijske organizacijske, moralno–etničke i druge odrednice. Odluke koje je donio pojedinac ili institucije koje nemaju legitimaciju autoriteta, neće biti prihvaćene od strane podređenih. Prema tome autoritet predstavlja osnovnu kategoriju pomoću koje se uspostavlja svaki sistem rukovođenja a pomoću njega rukovodioci utiču na svoje članove da dobrovoljno prihvataju one odluke koje predstavljaju opći interes. Autoritet nije sam sebi svrha, nego ga rukovodilac dobija postavljanjem na određeni rukovodni ili vodeći položaj. Autoritet je legitimna moć koja proizilazi iz položajnog statusa rukovodioca, kojom stiče pravo i mogućnost imperativnog planiranja, odlučivanja i postupanja.

KLASIFIKACIJA

AUTORITETA

U organizacijskoj i sociopsihološkoj teoriji i praksi susrećemo se sa više tipova autoriteta. Oni su prvenstveno odraz različitih osobina lica koja se nalaze na rukovodnim mjestima a postoje: o Izvorni autoritet (prirodni - zasniva se na sposobnosti, znanju, vještini, moralu ..) o Izvedeni autoritet (autoritet funkcije - hijerarhija) o Statusni autoritet (zauzimanjem rukovodnih mjesta) o Politički autoritet (podrškom političkih struktura) o Lični autoritet (karizmatski - osobine ličnosti) o Stručni autoritet (autoritet znanja) Samo se kombiniranjem više tipova autoriteta u praksi može obezbjediti uspješna realizacija konkretnih zadataka a sami pojedinačno nisu dovoljni. Postoji tri tipa autoriteta: ← Linijski autoritet Uzima se kao osnov u svakom sistemu rukovođenja i karakterističan je po vertikalnom sistemu veza između nadređenih i podređenih i primjeren je onim organizacijama gdje se zahtijeva komandovanje (policija i vojska). Nedostaci: rukovodioci traže univerzalnost, zbog složenosti nije moguće uskladiti sve postavljane zahtjeve. ↑ Štabni (stožerni ) Ovaj oblik autoriteta predstavlja kombinaciju linijskog sa štabnim autoritetom, čime se otklanjaju evidentne slabosti linijskog autoriteta predstavljajući štabni autoritet kao grupe stručnjaka, specijalista koji svojom kreativnošću, sposobnošću daju optimalne prijedloge u prevazilaženju prisutnih problema. Koristi se dosta dugo u istoriji (Džingis–Kan, Napoleon, A. Makedonski i drugi). → Funkcionalni autoritet 32

Suština ovog autoriteta je da nosilac općeg linijskog autoriteta u organizaciji ima legitimnu mogućnost da prenese na niže rukovodioce pojedine zadatke što povećava autonomnost hijerarhijskih nivoa i pojačava potrebu za integracijom i uspješnim sistemom komunikacije na svim razinama (delegirani dio autoriteta) i podrazumijeva najveću moć na nižim nivoima. Nedostaci: uspješni rukovodni radnici teže da neformalnim putem preuzmu ulogu linijskog autoriteta dovodeći do sukoba na razini rukovođenja.

HIJERARHIJA Od početka oblikovanja ljudskog društva, ljudi nastoje da stečena iskustva u praksi iskoriste za kreiranje budućih interesa, za poboljšanje svoje djelatnosti. Razvoj organizacija kao oblika strukturiranja dovodi do diferencijacije pozicije – horizontalna i vertikalna a ti procesi imaju postupni kontinuirani karakter. To dovodi do diobe rada, dijeljenja do tada jedinstvenog radnog zadatka na dijelove koji po pravilu obavljaju različiti akteri. Tu dolazi do društvene pojave koju su pripadajuće organizacije osjećale a to je pojava sile i vlasti. Čvrsto povezivanje pojma hijerarhije sa pojmom vlasti je dovelo do jednostavnih gledišta (vlast u društvu je institucionalizirana moć ili sposobnost da se efikasno provode svoja volja i protiv otpora drugih) i nas svaka vlast pomalo asocira na represiju prije nego na toleranciju. Hijerarhija – starogrčka riječ i označavala je starješinstvo, poredak po rangu, klasifikacija. U klasičnoj organizacijskoj teoriji i praksi hijerarhija rukovođenja znači sistem odnosa između nadređenih i podređenih i zasniva se prvenstveno na autokratskoj metodi rukovođenja. U pravnom smislu znači pravno sankcionisanu ovlast jednog pojedinca u upravnoj organizaciji da izdaje naređenja drugom, da kontrolira njegov rad i da mijenja njegove odluke. U političkoj Enciklopediji hijerarhija je ukupnost položaja u jednoj organizaciji raspoređenih vertikalno po načelu podređenih nižih višima. Subordinacija ili podređenost (subordinarestaviti pod poredak) znači potčinjenost, zavisnost, poslušnost, dužnost povinjavanja nadređenima. Funkcionalni podsistemi na nižim razinama polaze isključivo sa vrha piramide. Odnosi između nižih i viših hijerarhijskih razina su tako ustanovljeni da neminovno dovodi do određenog stepena subordinacije. Uspješnost funkcioniranja sistema rukovođenja, a time i hijerarhijskih odnosa, zasniva se na nekoliko postulata: ⇓ na autoritetu znanja, stručnosti, kreativnosti a ne isključivo na položajnom autoritetu ⇓ na naglašenoj odgovornosti u odnosu na niže razine ⇓ fleksibilnosti hijerarhijske ljestvice ⇓ poštivanju nadređenosti na svim nivoima sistema rukovođenja ⇓ težnji jednakopravnosti svih organizacijskih dijelova

ODGOVORNOST Politički, pojam odgovornosti znači: postojanje ili stanje podnošenja računa za određeni akt ili ponašanje; predmet prema kome, ili za koji je neko odgovoran odnosno obavezan da podnosi račun; sposobnost vršenja obaveza, odgovarajućih poslova i funkcija bez hijerarhijske kontrole; sposobnost razlikovanja pravilnog od nepravilnog i podnošenje posljedica u skladu sa pravom i moralom za odgovarajuće akte ponašanja …. Filozofski: odgovornost je svojstvo pojedinca i grupe, te njihov odnos prema drugima i prema društvu. Pod pojmom odgovornosti se podrazumijeva obaveza bilo pojedinca, službenog lica, odnosno organa i organizacije da izvrše određene zadatke (odgovornost pojedinca i organizacije). 33

Društvo je stabilno u onoj mjeri koliko je društvo odgovorno. Tako možemo posmatrati brigu svakog društvenog sistema da u što većoj mjeri pored unutrašnjeg reda i sigurnosti, zakonitosti, odnosno vladavini prava obezbjeđuje i odgovornost društva. Otuda i nema pravnog poretka bez demokratije i poštivanja ljudskih prava i sloboda. Odgovornost u suštini pretpostavlja poštivanje i stvarno funkcionisanje pravne države. Svaki građanin cijeni vrijednost i značenje društva u onoj mjeri u kojem mu pravni poredak obezbjeđuje egzistencijalne uslove za slobodan i civilizirani život. Odgovornost je ogledalo društvenih odnosa. U užem smislu organizaciona odgovornost je direktno vezana za sistem rukovođenja i obavezu rukovodnog radnika da se u skladu sa svojim mjestom i ulogom u hijerarhijskoj ljestvici, maksimalno angažira na ostvarenju konkretnih zadataka koji trebaju biti odraz uspješnog planiranja.

34

POGLAVLJE 5

KRITIČKI OSVRT NA TRADICIONALNI ZATVORENI POLICIJSKI SISTEM Cilj svakog društva je da u svojoj organizaciji obezbjedi opću sigurnost i funkcionisanje pravnog poretka. Da bi jedno društvo obezbjedilo odsustvo ograničenja, mora realizirati vladajuću narodnu volju. Tako svaka organizirana država legitimisanje vlasti, obezbjeđuje preko monopola fizičke prinude. Sloboda je stvar normativnih pravila jednog društva u kojem država, radi osiguranja reda, mira, pravednosti i poretka, u sigurnosti nalazi poslednju legitimaciju vlasti i njezinih vlasti zapovijedanja. Država postaje nosilac sigurnosti koja daje legitimitet policiji kao izvršnom organu i preko koje štiti pravnu državu, demokratiju, slobode i osnovna ljudska prava, i kad je u pitanju unutrašnja sigurnost, policija ima ključnu funkciju. Zbog političkih procesa koji su se počeli odvijati 1989. g. i uspostavljanjem mladih država sa pluralističkom demokratijom, Vijeće Evrope je donijelo posebne programe saradnje sa novonastalim državama. Rukovođenje danas postaje relevantan faktor uspješnog djelovanja i ostvarenja ciljeva organizacije u svim oblastima ljudskog života. Od najranijih vremena mjesto i ulogu policije određivala je centralna vlast. Polazeći od toga, organizaciju i ulogu policije u tom razvojnom putu u državnim aparatu su određivale strukture države. Ona je obezbjeđivala legitimitet policije kao njenog izvršnog organa, s obzirom da u svakoj državi policija predstavlja i brani državnu vlast. U tom smislu država je ta koja ima monopol nad legitimnim policijskim snagama, a sve uspostavljene intitucije sa vojnosigurnosnim karakterom su sve više dobijale obilježja tradicionalno – birokratskog modela. Tradicionalni birokratski model organizacije i rukovođenja policijom Svaka država je garant normativno regulativnog poretka, a u izgradnji i oblikovanju savremenih civiliziranih zajednica, a time i organizacije, ipak dolazi do centralizacije moći i jačanja birokratije, militarizacije, policijskih i vojnih snaga. Birokratski model se još uvijek smatra ključnim u procesu diferenciranja, centraliziranja, koordiniranja i provođenja državne vlasti i državnih postupaka. Značaj pomenutog modela za državu treba posmatrati u sposobnosti da se distancira od ostataka društva i da za potrebe centralnih organa vlasti pružaju odgovarajuće informacije o raznim oblastima društvenog života čime se pojačava kontrola nad njima. Max Weberova teorijska misao favorizira birokratski model organizacije i smatra ga najsavršenijim oblikom upravljanja koji se manifestuje preko moćnog državnog aparata i koordinira rad pojedinaca u cilju zaštite poretka. Po Weberu, ovaj model zasniva se na šest principa: princip nadležnosti pojedinih organa, princip hijerarhije, princip birokratskog vođenja poslova (administracija), princip stručnog školovanja, princip zahtjeva za rad, princip općih pravila. Policijski sistem je od svih represivnih mehanizama najjače vertikalno povezan, hijerarhiziran, centraliziran čija organizacija postavlja visoke standarde u kreiranju policijske aktivnosti. Tradicionalni mehanički (birokratski) model dolazi do izražaja u onim državama u kojima policija sve više poprima paramilitaristička obilježja pa čak i paravojnički model sprečavajući potencijalno kreiranje politike u policiji koje je zadržano na uskom nivou hijerarhijskog rukovodstva. Demokratske tendencije podstiču razvoj civilnog društva i otuda i potrebe redefiniranja uloge policijskog sistema a priroda preobražaja vodi ka novim filozofskim, organizacijskim strategijskim operativnim pristupima. Birokratske vrijednosti se ispoljavaju kroz racionalnost i efikasnost te kroz stručni i priznati položajni autoritet koji se sastoji na podređenosti i nadređenosti. Sistem položajnog a ne 35

stručnog prestiža u potpunosti narušava sistem vrijednosti, kada se radi o pozitivnoj verifikaciji ostvarenih rezultata, priznanjima, zaslugama, inovacijama. Rukovođenje policijom Da bi policija, kao operativno-stručni i izvršni organ sigurnosti države, uspješno štitila javni poredak i unutrašnje vrijednosti društva, rukovođenje predstavlja odlučujući i specifični faktor uspješnog izvršavanja namjenskih zadataka. Hijerarhijski odnos se osvaruje putem subordinacije. Osnovni princip ovog sistema rukovođenja jeste efikasnost koja se postiže veoma decidnim i preciznim razgraničenjem odnosa nadređenih i podređenih, te komunikacijom kojom se zadaci i uputstva, usmjeravaju od vrha piramide prema nižim nivoima ljestvice i ta struktura predstavlja polazište i ishodište u ostvarenju postavljenih ciljeva gušeći stvaralačku inicijativu policije. Znači da je donošenje odluka strogo centralizirano u samom vrhu organizacijske piramide. Privlačnost mehaničkog -linijskog rukovođenja: Rukovođenje u policijskoj organizaciji se prepoznaje po efikasnosti, brzom reagovanju, čistoj i tvrdoj organizaciji rada, te po racionalizaciji. Potreba za organizacijskom racionalizacijom policijskog sistema nužno je impliciralo i linijsko rukovođenje navodeći osnovni razlog “odvajanje“ policijskog rada od uticaja političkih struktura. Razlog za prihvatanje navedenog rukovođenja nalazimo u relevantnosti oficijelnih zadataka, specifičnosti ovlaštenja itd. Ovo rukovođenje je privlačno i atraktivno naročito za nedovoljno obrazovan, nestručan i neprofesionalan rukovodni sastav koje im omogućava i stvara pretpostavke da, na bazi informacija, mogu sadržajno pratiti kvalificiranost policije i u vezi je sa klasičnim poimanjem birokratskog upravljanja. Tvrdo braneći navedeni sistem rukovođenja, kao jedini optimalni i primjereni realitet, rukovodioci su nastojali ukazati i na potrebu još veće profesionalizacije i racionalizacije u cilju postizanja veće operativnosti i efikasnosti hijerarhijskog uređenja. Slabosti linijskog aspekta rukovođenja policijom Sedamdesetih godina dolazi do radikalnog zahtjeva da se spoznaju i istraže sve slabosti postojećeg sistema i razviju nove tehnike rukovođenja. Nadzori nad radom policije bili su formalnog karaktera, pojedinci u cilju napredovanja i ostavljanja utiska izričite poslušnosti postajali su lojalni i zalagali se za striktno postupanje po naredbama, potčinjeni nemaju nikakve prilike za ostvarenje stručnog–profesionalnog ili inovativnog kontakta sa pretpostavljenima. Rukovodeći radnici efikasno nastoje čuvati svoj hijerarhijski monopol, dovitljivošću i metodama preokupirani time kako stvoriti radni ambijent koji će podržati njihov pretpostavljeni autoritet, a ne kako i na koji način oblikovati policijsku strategiju, koja će obezbjediti efikasnije obavljanje zadataka. Težnja isljučivo ka ličnom prestižu, bez uvažavanja principa obrazovanosti, stručnosti i sl. dovodi do poremećaja hijerarhijskog poretka, a time i krize rukovođenja jer rukovođenje u policiji zahtijeva određen nivo znanja, stručnosti, sposobnosti, profesionalnosti. Naglašena je težnja ka monokratičnosti što je i jedan od razloga nedovoljne efikasnosti zatvorenih policijskih jedinica kao i zahtjevi za prestruktuiranjem a posebno u odnosu prema zajednicama i dostojanstvu ljudi. Posebno je slabo iskazana sklonost rukovodećih radnika u prihvaćanju tih promjena. U ovom vremenu još uvijek znanje i stručnost i dr. ne utiče na položaj u hijerarhiji dovodeći do ozbiljnih problema pri istraživanju rada policije pri čemu linijsko rukovođenje nije idealan način za kontrolni nadzor policijskog rada. Policija je najviše opterećena i zaokupljena kako da bude visoko statistički rangirana stvarajući probleme prilikom ocjenjivanja i ponašanja policajaca. Zbog toga je i policijska statistika dosta nerealna i dovodi do toga da se neki pojedinci specijaliziraju samo na prekršaje, a ono što je veoma bitno u postupanju kao humanost, pristojnost, pravednost, odmjerenost, ljudskost, ne može se statistički prezentirati niti na pismeni način izložiti. 36

Kod strogo linijskog–mehaničkog rukovođenja policajci se osjećaju samo kao “kotačići u mehanizmu”. Promjene u ovom okviru linijskog sistema nisu uticale na inovativno-operativno planiranje. Rukovodioci će forsirati pomenuti način odnosa smatrajući da samo položajni status opredjeljuje i status u hijerarhiji gdje se zapaža najznačajnija i najštetnija posljedica, a to je nemogućnost iskazivanja visokostručnih i profesionalnih kadrova, a oni kadrovi postavljeni na osnovu položajnog–postavljenog statusa stvaraju klimu da dugogodišnji stručnjaci sa iskustvom, ne mogu prihvatiti jednostrani hijerarhijski poredak. Drugi način gubljenja svojstva stručnjaka jeste njihovo prihvatanje i prilagođavanje postojećoj hijerarhiji, pri čemu oni postaju ubijeđeni da ne mogu nikad biti u pravu u odnosu na viši nivo piramide i zato se povinuju zahtjevima u svim prilikama. Pravo iznošenja vlastitog stava i istine isključivo je vezano za položaj u hijerarhiji. Pošto efikasnost policijskog sistema podliježe sudu javnosti u narednom periodu se može očekivati da se radi konsolidacije i povećanja efikasnosti u značajnoj mjeri otkloni dosadašnja praksa u rukovođenju.

37

POGLAVLJE 6 ORGANIZACIJA I RUKOVOĐENJE POLICIJOM U DEMOKRATSKOM DRUŠTVU POLITIČKOPRAVNE I SIGURNOSNE POLICIJE U SAVREMENIM USLOVIMA

PRETPOSTAVKE

ZA

ORGANIZACIJU

Izgradnja i razvoj demokratskog i civilnog društva dovodi i do posve nove uloge savremene demokratske države. Ne možemo govoriti o demokratskoj vladavini, ukoliko nisu obezbjeđeni osnovni principi pravne države, odnosno ograničenje prinude prema građanima i njeno svođenje na što manju povredu ličnih prava, s obzirom da poštovanje i zaštita ljudskih sloboda predstavlja osnovu civilizacijskog življenja. Svaki pravni poredak implicira poštovanje i stvarno funkcionisanje pravne države, čime ona obezbjeđuje vladavinu prava. Razvoj demokratije zahtijeva u kontinuitetu demokratizaciju društvenih odnosa. Historijsko iskustvo je pokazalo da nema perfidnijeg i opasnijeg neprijatelja slobode od osjećaja ljudi da se nalaze u stanju apatije i bespomoćnosti u jednom društvu. Policijski sistem je otvoren, dinamičan organizacijski sistem na koji utječu promjene, razvoj i stavovi društva u odnosu na policiju i lični stavovi i ponašanje policijskih službenika. Na kraju 20. stoljeća zahtjevi društva prema policiji postali su vrlo složeni i jasno oblikovani kako zbog nepredvidljivosti tako i zbog složenosti sigurnosnih problema i zbog faktora koji utiču i koji su izvan domena rada policije (politika, kultura, ekonomija,…) Nova organizacija i uloga policije zahtijeva i naučni pristup koji pridonosi rješavanju postavljenih zadataka a kako je ova služba stalno izložena kritici javnosti, naročito u sprečavanju javnih nereda, kada se mora sa građanima suprotstaviti gdje postoji i rizik nameće se potreba napuštanja rutinerstva i voluntarizma čime bi se poštovala osnovna prava i dostojanstvo pojedinaca. To je fundamentalni princip demokratije, kada je u pitanju policijsko postupanje. Proces organizacije policijskog sistema mora biti integralan, što znači verifikaciju i obezbjeđenje svih neophodnih preduslova za uspješnu operacionalizaciju i izlaženje iz krutog centralističkog piramidalnog rukovođenja. Raniji oblik hijerarhijske strukture postaje disfunkcionalan i sada se zahtijevaju metode koje se približavaju kooperativnom modelu rukovođenja i nije slučajno što se poseban akcenat daje na poboljšanje kvaliteta rukovođenja jer vrijeme u kojem živimo ispunjeno je napetostima. Osnovni problem svake demokratske države u kojoj policija štiti državnu vlast, jeste, kako na novim osnovama oblikovati i prilagoditi policijski sistem i gdje moraju doći do izražaja sve više oni aspekti koji omogućuju učešće pripadnika kao stručnjaka, kolegijalnost, ispoljavanje znanja, fleksibilnost itd. Organizacija policije i rukovođenje policijom u demokratskom društvu se mora zasnivati na naučnim premisama i dosadašnjim stečenim iskustvenim saznanjima, čime će se izbjeći bilo kakva nepoželjna improvizacija. Veća uključenost društvene zajednice dovodi do rasprostranjene spoznaje da je prevencija zločina zadatak cijele društvene zajednice. OSNOVNE KARAKTERISTIKE POLICIJSKE ORGANIZACIJE U DEMOKRATSKOM DRUŠTVU Promjene do kojih je došlo u društvu, uslovile su potrebu prilagođavanja policijske organizacije novonastalim pluralističkim, demokratskim okolnostima kako bi bila sposobna da vrši funkciju koja joj je od države povjerena. Pošto se rad policije odvija u savremenim, složenim i osjetljivim uslovima, sasvim je opravdano da su pored rukovođenja u policiji i 38

druga područja policijskog rada dobila naučnu osnovu pri čemu su se rukovodioci u policiji našli u sasvim jednoj novoj situaciji. Za razliku od ranijih zatvorenih sistema, danas njegov rad mora biti utemeljen na naučnim postulatima i na respektivnom nivou. Stručnost, metod rukovođenja, više nego do sada podliježe otvorenijoj kritici javnosti, faktički ga onemogućavajući da primjenjuje zastarjeli prevaziđeni sistem rukovođenja. Novi pristup u rukovođenju treba shvatiti kao realan izraz savremenih potreba policije a rukovođenje se mora shvatiti kao intelektualna i profesionalna aktivnost koja obezbjeđuje jedinstveno funkcionisanje u ostvarivanju ciljeva organizacije. Rukovođenje u policiji ne svodi se samo na naređivanje, već je ovo daleko kompleksniji zadatak zbog uloge policije u zaštiti unutrašnje sigurnosti i ukoliko dođe do problema u toj oblasti onda neminovno dolazi do dezorganizacije pojedinih segmenata izazivajući ozbiljne sigurnosne implikacije. Sasvim je jasno da koncepcije rukovođenja ne pokreću ljudi i sredstva, već ličnosti koje njima rukovode i permanentan zadatak rukovodilaca jeste da svoju organizaciju učini što uspješnijom, efikasnijom, operativnijom, transparentnijom, itd. Osobine koje moraju krasiti uspješnog rukovodioca (Sekler i Hudson): hrabrost, energija, iskustvo, inicijativa, moć rasuđivanja, čestitost, znanje, hladnokrvnost, vještina, mudrost, strpljivost, itd. D. Millet smatra sljedeće: 1. zdravlje, lična energija i fizička izdržljivost, 2. predanost zadatku, lična angažovanost za postizanje cilja samopouzdanje,3. interes za druge, briga za druge, 4. inteligencija, 5. brzo shvatanje, 6. čestitost, 7. pravednost, 8. uvjerljivost, 9. moć rasuđivanja, 10. lojalnost itd. Kao jedna dobro organizovana policijska struktura smatra se ona koja je razvila sljedeće osnovne komponente u organizaciji:  policijska organizacija sa stabilnom organizacionom strukturom i preciziranim funkcijama,  sistem rukovođenja,  jedinstvo rukovođenja (hijerarahija),  rukovodioci koji poznaju svoj posao i metode rada,  izgradnja tolerantnih odnosa,  strpljivosti,  sposobnosti,  brzo i efikasno reagiranje u složenim prilikama,  naučna i stručna kritička analiza,  izgrađeno samopouzdanje,  osjećaj vrijednosti,  autoritet,  sposobnost odabira kadrova,  međuljudski odnosi,  obavještavanje … Organizacija policijskog sistema u novim društvenim i političkim promjenama nastoji postati tolerantniji i otvoreniji, te rekonceptualizacijom paravojnog modela sa krutom centralizovanom piramidalnom strukturom, artikulirati pluralističke i kooperativne aspekte u sistemu rukovođenja u policiji. Tako da su i u novim uslovima uloge u policijskoj organizaciji manje ili više složene, manje ili više odgovorne. Smatra se da je policijska primjena nauke o primjeni, intervenciji i rukovođenje policijom ključno, kako bi se odbranilo od općih i pojedinih opasnosti koje prijete javnoj sigurnosti i redu. Između visoko obrazovanih, profesionalnih, autoritativnih i drugih kadrova i kadrova krutog tradicionalnog shvaćanja rukovođenja u policiji, dolazi u svakom prelaznom periodu do antagonizama. Na jednoj strani su oni koji saglasno demokratskom društvu nastoje postupno odbaciti čelični “kaplarski stil” rukovođenja. 39

Na drugoj strani, svaka nastojanja da se na bazi zahtjeva društva, definišu novi organizacioni oblici policijskog sistema i rukovođenja policijom, smatra kao zadiranje u diskrecijska ovlaštenja i predstavlja antipolicijsko ponašanje i narušavanje paravojničkog birokratskog modela ustrojstva. Primjena i uvođenje pomenutog sistema rukovođenja u sadašnjim uslovima nimalo nije jednostavno. Ovdje se predlaže model za uspješne instrumentalnoorganizacijsko-strukturalne promjene i demokratičniji način rukovođenja. Rukovođenje zasnovano na naučnim premisama ključna je pretpostavka savremene policijske organizacione strukture a rukovođenje sa kooperativnim aspektom, rukovodna struktura ima mogućnost stvaralačkog, slobodnog djelovanja, pridržavajući se osnovnih načela sistema. Kooperativno rukovođenje se mora posmatrati kao skup pravila o rukovođenju koja dopuštaju mnogo manevarskog prostora i individualnosti u radu i zasnovano je na međusobnom povjerenju rukovodilaca i neposrednih izvršilaca. Kooperativno rukovođenje, obezbjeđuje postizanje ciljeva organizacije zasnovane na policijskoj politici i strategiji, te ostvarenje planiranih rezultata organizacijskih jedinica. Bez efikasnosti nema zadovoljstva u području rada, a bez zadovoljnih i angažiranih saradnika nema, barem na duže vrijeme, uspjeha. KOOPERATIVNI SISTEM RUKOVOĐENJA Ova pozicija radnih uloga sasvim na nov način obezbjeđuje kreativno stvaranje operativnih ideja, njihovo prihvatanje unutar policijske organizacije što u značajnoj mjeri doprinosi zadovoljstvu i uspješnosti u radu. Ovaj sistem, zasnovan na kooperativnim elementima, obezbjeđuje pojedincima da policijsku organizaciju vide kao put za obrazovni, profesionalni i stručni razvoj. Osnovni elementi ovog sistema su:  1. DELEGIRANJE OPISANIH ZADATAKA, OVLAŠTENJA I ODGOVORNOSTI  2. SUDJELOVANJE PODREĐENIH PRI UTVRĐIVANJU CILJEVA  3. TRANSPARENTNOST (OTVORENOST) UZ STALNU KOMUNIKACIJU I MOGUĆNOSTI POVRATNOG UTICAJA

 4. VERTIKALNA I HORIZONTALNA PREZENTACIJA PREMA VANI I UNUTRA  5. CILJNA KONTROLA  6. UTVRĐIVANJE REZULTATA RADA 1. DELEGIRANJE OPISANIH ZADATAKA , OVLAŠTENJA I ODGOVORNOSTI Određeno ublažavanje strogih, krutih piramidalnih hijerarhijskih odnosa u odgovarajućim prilikama vrši se putem delegiranja – prenošenja pojedinih zadataka, ovlaštenja i odgovornosti, omogućavajući nižim rukovodnim nivoima preuzimanje zadataka s pravom donošenja odluka a prenošenje zadataka potiče od vrha piramide. Prenošenje zadataka unutar kooperativnog sistema rukovođenja razlikuje se po obimu i sadržaju, specifičnosti zadataka a posebno po instrumentima određenim propisima. Ostvarivanje delegiranih zadataka i prenošenje poslova može se ostvariti samo na dva načina: FORMALNI I NEFORMALNI Primjena neformalnog načina ostvaruje se u onim prilikama kada se zadaci i odgovornosti prenose pismenim aktima, ali samo za onaj period potreban za realizaciju naznačenih zadataka, dok je kod formalnog drugačiji pristup. Kao instrumentarij za ovu koncepciju koristi se opis radnih mjesta, čime se zadaci, ovlaštenja i odgovornost prenose na kompetentne osobe. Bitna karakteristika ove koncepcije je da su opisi radnih mjesta, opća uputstva za rukovođenje i izvršavanja poslova i ciljevi JAVNI. Odgovornost u slučaju delegiranja zadataka obuhvaća:  stručno i pravno obavljanje poslova;  ispravno korištenje sredstava;  poštovanje naredbi pretpostavljenog;  stručno i pravovremeno informisanje;  samokontrola 40

Odgovornost za rukovođenje koju snosi pretpostavljeni obuhvaća:  adekvatno i pravno besprijekorno postavljanje cilja;  pravovremeno i objektivno informisanje pripadnika;  ispravan izbor saradnika s obzirom na status i specijalne sposobnosti i znanja;  raspolaganje sredstava za obavljanje zadataka;  koordinacija;  vršenje ciljnih (primjerenih) kontrola. Svi upravni organi, kao i policija po svojoj funkciji staraju se o primjeni zakona. Znači da oni svoju vlast crpe iz ovlaštenja koje im daju predstavnički organi, a ovlaštenja nema bez odgovornosti jer između njih (ovlaštenje i odgovornost) postoji povezanost, uslovljenost (interakcija). Ne mogu se delegirati odgovornosti, a da se ne delegiraju i ovlaštenja. U praksi rukovodioci prenose odgovornost na druge radnike a ovlaštenja zadržavaju za sebe (linijsko rukovođenje). Isto tako je pogrešan pristup ukoliko se neposrednim saradnicima daje više ovlaštenja i odgovornosti, a koji ne mogu odgovoriti ukazanom povjerenju. Pravilno izvršeno delegiranje daje niz pozitivnih efekata: povećava efikasnost, rasterećuje hijerarhijski vrh, poboljšava sposobnost i spremnost obavljanja zadataka, dovodi do stabilnosti funkcioniranja, komuniciranje dolazi do izražaja itd. 2. SUDJELOVANJE PODREĐENIH PRI UTVRĐIVANJU CILJEVA Imajući u vidu složenost rukovođenja u policiji (postavljanje cilja, planiranje, strategija, odlučivanje), te situacije u kojima dolazi do konfrontacije policijskih rukovodilaca, dovodi do potrebe novog pristupa kada se radi o učešću podređenih prilikom utvrđivanja ciljeva i aktivnosti. U policijskoj organizaciji moraju se decidno formulisati i prezentirati ciljevi rukovođenja, što je u korelaciji sa zadovoljstvom u radu pripadnika policije. Sudjelovanje (participacija) ne znači i definitivno odlučivanje a ona čini policijsku organizaciju otvorenijom, fleksibilnijom, efikasnijom a dokazano je da su naročito velike policijske jedinice funkionisale s malo efikasnosti. Ono što je važno naglasiti jeste da policija svojim učestvovanjem u kreiranju i planiranju, te predlaganju mjera za uspješno rješavanje problema, stvara veliki prostor za naglašenu komunikaciju sa slobodnim i dopuštenim stavovima i inovativne participativne tendencije. 3. TRANSPARENTNOST (OTVORENOST) UZ STALNU KOMUNIKACIJU I MOGUĆNOSTI POVRATNOG UTICAJA Rukovođenje policijom podrazumijeva velik broj pojava iz velikog broja izvora, kojima se informišu rukovodni radnici, sistematizacija, analiza o odnosu pojava prema drugim. Informacija predstavlja svako registrovano znanje koje može biti korisno za donošenje odluke. Svaki podatak-model ima odgovarajuće karakteristike, a pošto je podatak dio stvarnosti, značajno je da se pravilno interpretira kako bismo dobili relevantnu informaciju. Da bi informacija bila objektivna, tačna, potpuna i pravovremena, podatak treba da informiše o relevantnoj pojavi prikazujući karakteristike, potpunost, preciznost, razumljivost i da terminologija formulacije podataka bude prezentirana tako da podnosilac i odgovorni radnik mogu na isti način tumačiti i donositi značajne odluke. U policijskom radu blagovremene i precizne informacije su značajna pretpostavka za planiranje, analizu i odlučivanje. Svako odsustvo informacija, a naročito operativnog karaktera, bitno ograničava učešće podređenih u pojedinim fazama kooperativnog rukovođenja i nema operativnog znanja i pravilnog postupanja bez relevantne informacije. Isto kao što informacije predstavljaju značajan element kooperativnog rukovođenja, tako i komunikacije zahtjevaju i omogućuju povezano djelovanje ljudi, što je u osnovi svih društvenih pojava. Transparentnost policijskog sistema bi značila, da se unutar organizacijske strukture pripadnicima policije pruža dovoljna količina informacija o postupcima i planovima ostvarujući stručnu profesionalnu saradnju pri rješavanju problema. 41

4. VERTIKALNA I HORIZONTALNA PREZENTACIJA PREMA VANI I UNUTRA Predstavljanje vlastitog područja djelatnosti Predstavljanje u savremenom značenju predstavlja zadatak rukovodilaca da u svako doba zastupa interese članova i čitave organizacije, kako unutar, tako i izvan vlastite organizacije, te razlikujemo vertikalno i horizontalno predstavljanje. Vertikalno predstavljanje je karakteristično iz razloga što se ono odvija na dva nivoa. Jedan nivo je onaj, kada rukovodni radnik pred višim hijerarhijskim strukturama mora na primjeren način zastupati svoju organizacionu jedinicu, prezentira ostvarene rezultate, probleme i interese u narednom periodu. Na drugoj strani obavezan je zauzimati se za i zastupati interese viših pretpostavljenih rukovodilaca pred organizacionom jedinicom. Horizontalno predstavljanje podrazumijeva angažovanje za vlastitu organizacionu jedinicu i njezine članove prema tijelima istog nivoa, te drugim tijelima i institucijama - prema društvu. Predstavljanje prema vani, jedan je od osnovnih načina konstruktivnog djelovanja u demokratskom i pravnom društvu. 5. CILJNA KONTROLA Kontola predstavlja trajnu djelatnost koja je stara koliko i ljudsko društvo a njen značaj je u tome, što ona predstavlja relevantnu završnu etapu u ciklusu rukovođenja (planiranje, organiziranje, vođenje i kontrola). Prema Fayolu kontrolirati znači “ustanoviti da li se radne operacije u svako doba odvijaju prema prihvaćenom planu, izdatim naređenjima i uspostavljenim načelima“. Savremeni pogledi na kontrolu ukazuju na nekoliko osnovnih postavki:  kontrola je pozitivna, prirodna sila bez koje rukovođenje nije moguće niti efikasno;  efikasna je toliko, koliko utiče na promjenu ponašanja pojedinaca;  najuspješnija je dinamična kontrola;  kontrola je jednako važna u svim vrstama organizacija;  efikasna kontrola počiva na ocjenjivanju i pravednoj svezi;  bitan je dio i jedna od temeljnih funkcija informacijskog sistema Ukoliko kontrola nije zasnovana na planskim kriterijima uspješnosti, na njihovoj konkretizaciji, razumljivosti, uzrokuje pad MOTIVACIJE. Međutim, na drugoj strani kruta i destruktivna kontrola, isto kao i odsutnost kontrole, dovodi do ozbiljnih poteškoća u funkcionisanju organizacije pa čak i otpora i anarhičnih postupanja. USMJERENA KONTROLA POLICIJSKE ORGANIZACIJE Rukovođenje policijskom organizacijom traži od policijskog rukovodioca brojne sposobnosti, vještine u operativnom rukovođenju, a jedan od najvažnijih zadataka je, kako djelovati na podređene nivoe u cilju njihove motivisanosti u ostvarenju ciljeva. Dobijanjem zadataka, rukovodioci trebaju donijeti procjenu razvoja kojom će kroz korektnu kontrolu omogućiti veću povezanost i efikasnost u radu policijskih struktura. Uloga kontrole u policiji dovodi do naglašene samoinicijativnosti bez koje se ne mogu donositi operativni planovi i tom cilju treba da služi kooperativna usmjerena kontrola tj. da se zasniva na povjerenju i sociopsihološkoj stabilnosti i sigurnosti i podršci, zatim treba da osigura uspjeh pripadnika organizacije. Uspješno sprovođenje ove kontrole je uslov efikasnog planiranja i izvršavanje zadataka, jer bez toga policija gubi svoju operativnu efikasnost u radu. Kroz kontrolu rukovodilac doprinosi praćenju izvršavanja zadataka svakog operativnog radnika policije. Usmjerena kontrola ne smije predstavljati posljedicu nepovjerenja prema policiji, nego neizbježan sastavni dio rukovođenja, identificirajući ograničavajuće faktore koji utiču na ukupne odnose i rad u organizacionoj strukturi. Pravilno provjeravanje postupaka ponašanja i rezultata, dovodi do veće mobilnosti operativnog sastava policije. Kontrolom se postiže da rukovodilac ima stalni izvor informacija na osnovu kojih može ostvarivati neposredan uvid u područje za koje je on odgovoran. Analiza, ostvarena kontrolom rada policije, mora da bude u funkciji konkretnih potreba. 42

Kontrola treba da ostvari sljedeće efekte:  obezbjeđuje human odnos i zakonitost u radu policije;  pruža stručnu i profesionalnu pomoć policiji;  pospješuje blagovremenost i operativnost u djelovanju;  eliminiše klimu nepovjerenja između rukovodnih i operativnih radnika;  osigurava stvarni uvid, koordinaciju operativnotaktičkih mjera i aktivnosti;  obezbjeđuje operativnost rukovodnog kadra;  stvara kod policije uvjerenje o njenoj nužnoj neophodnosti. 6. UTVRĐIVANJE I OCJENA REZULTATA RADA Politika utvrđivanja rezultata rada i sistem nagrađivanja, priznanja i kritika je bitan uslov izgradnje policijske strukture u cjelini. Također, to su vrlo bitni elementi procesa kontrole i u tome se vidi istovjetnost analize ostvarenih rezultata i ostvarene usmjerene kontrole. Policijski rukovodilac koji usmjerava policijski sastav na postizanju planiranih ciljeva i zadataka, povećat će mogućnost za veći nivo organizacione, stručne i profesionalne sposobnosti strukture. S obzirom na složenost policijskog rada, njegova ocjena treba da ispuni dva zahtjeva. Jedan je, koji implicira da rukovodilac u samom kontrolnom nadzoru ispolji korektan odnos, stručnost i ljudski pristup, dok je drugi, od strane policajaca koji očekuju ne samo realnu ocjenu, nego i otvoren dijalog pri kojem se pruža prilika policajcu da izrazi svoje mišljenje o relevantnim pitanjima. Ukoliko ne postoji dvosmjerna komunikacija, neminovno dolazi do problema u rukovođenju policijom, koje znači ostvarivanje efikasne kontrole koja će imati motivirajući učinak. U tom kontekstu je veoma značajno da se pretpostavljeni u mogućim prilikama pohvalno izražavaju o radu policije, dok prigovor daju samo u onim situacijama kada je neophodno potrebno. Treba istaći, kao motivacijske stimulanse u obliku priznanja, korekcije i kritike. Kao i svaki drugi rad, policija želi zvaničnu verifikaciju svoga rada od strane svojih pretpostavljenih. Međutim, kontrole ne treba da poprime povlađujuća obilježja. U nastojanjima za ostvarenje optimalnih rezultata u praksi dolazi i do poteškoća i propusta koje mogu uzrokovati ozbiljne sigurnosne probleme. Tada policijski rukovodilac treba iskazati visoku operativnost i blagovremeno izvršiti korekciju djelatnosti u radu policajca. Često, policajac svjesno ne radi čime ne izvršava naredbe i krši obavezu postupanja u situacijama. Tada se treba izreći kritika ukazivanjem argumentovano na sve propuste u radu. Još uvijek u rukovođenju dosta preovlađuje kritika, dok je vrlo malo pohvala koje bi trebale imati motivacijsku komponentu. Da bi policijski rukovodilac mogao vrlo uspješno da rukovodi, mora radikalno mijenjati odnos prema neposrednim izvršiocima. Iznalaženje najboljih metoda u objektivnom i pravednom ocjenjivanju rezultata rada u procesu kontrole, mora postati stalan zadatak svih rukovodnih radnika u službama sigurnosti. Jedino je tako moguće unaprijediti i ispoljiti poželjnu saradnju, gdje će rezultati rada uticati na svakog pripadnika policije za motivacijom, stručno profesionalnom afirmacijom. NEOPHODNOST UVOĐENJA KOOPERATIVNIH ELEMENATA U RUKOVOĐENJU POLICIJOM Duži vremenski period naučno izučavanje funkcije rukovođenja je ostajalo na teorijskoj razini i nauka se ne može pohvaliti respektivnim rezultatima. Normativnopravne pretpostavke (zakoni, statuti, institucije, uredbe,…) daju formalnu osnovu za određivanje broja, prava i obaveza rukovodnih radnika. Promjenama, oblikovanjem pluralističkog društva, organizacije vlasti prerasle su dotadašnju organizaciju i sposobnosti policijskih snaga udovoljavajući zahtjevima u novim uslovima. Zato organizacija rukovođenja i način izvođenja svojih aktivnosti imaju odlučujuću ulogu u razvijanju željenog odnosa povjerenja prema zajednici dok dosadašnji kruti centralizirani mehanizam ne može odgovoriti ovom zadatku. Da bi smo mogli primjeniti novi model rukovođenja, prethodno se moraju ispitati i uvesti odgovarajuće reforme u organizaciji, obuci i opremi policije, a to zahtijeva napuštanje krutih, 43

paravojnih, tradicionalnih gledišta, koji koče proces policijske djelatnosti u budućnosti. Izgradnja pluralnog društva, nužno implicira i policijsku “filozofiju“ koja se treba graditi na osnovu znanja, iskustva i vlastite obrazovne i stručne sposobnosti, a posebno na nivou organizacionih jedinica preko kojih se ostvaruje uloga policije u društvu. Međutim, postoje sigurnosne okolnosti i problemi kada nije moguće primijeniti elemente kooperativnog sistema rukovođenja, kada situacija zahtijeva bržu, efikasnu, odlučnu, energičnu akciju sa izrazito linijskim aspektom rukovođenja. Novi način izgradnje odnosa u sistemu rukovođenja, pružit će povoljnije uslove da i policija predlaže konzistentne mjere saglasno ciljevima i koje su u saglasnosti sa interesima njihovog kolektiva, a taj proces zahtijeva visoku obrazovanost svih nivoa rukovođenja. Značaj rukovođenja nikada nije bio sporan. Poseban doprinos u tom razvojnom procesu trebaju dati rukovodni radnici i služiti kao uzor u pravilnom i iskrenom prihvatanju naznačenih postupaka. Rukovodilac mora stalno brinuti o toku ostvarenja ciljeva. Potreban je takav ambijent unutar policijske strukture da se poslovi zadaci izvršavaju u klimi slobode odlučivanja, povjerenja, timskog rada, sa jako izraženim motivacionim faktorom. Možemo naglasiti da implementacija kooperativnog rukovođenja predstavlja imperativan, ali i dugoročan program o čijem značaju treba biti svjesna čitava policijska organizacija a to je i zahtjev sadašnjeg i budućeg vremena jer novo vrijeme traži i novi profil rukovodnih kadrova “U jednom svijetu, koji se tako brzo mijenja, može opstati samo onaj koji je spreman na promjene, a ko to ne želi izgubiće i ono što bi mogao sačuvati” (Gustav Heinemann).

PRETPOSTAVKE POTREBNE ZA USPJEŠNO RUKOVOĐENJE U POLICIJI Organizacija policije i rukovođenje policijom u novim društvenim uslovima traži transformaciju čitavog piramidalnog modela u jedan novi model policijske organizacije, omogućavajući policijskom rukovođenju da bude zasnovano na naučnim premisama. Policijski rukovodioci kao i sama policija, moraju pomno i efikasno pratiti sve društvene promjene, kako bi se blagovrameno stvarala klima za prihvatanje organizacijskih i drugih promjena unutar policijske strukture. Međutim bitno je naglasiti da je nemoguće naći rukovodioca, ili vrlo teško, u policiji koji bi zadovoljio sve tražene zahtjeve. Pretpostavke koje su neophodne za savremeno rukovođenje u policiji:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

OBRAZOVANJE MORALNE VRIJEDNOSTI POLICIJSKOG RUKOVODIOCA PROFESIONALNOST AUTORITATIVNOST OPERATIVNOST KREATIVNOST ANALIZIRANJE I SINTETIZIRANJE SIGURNOSNIH POJAVA 8. PEDAGOŠKA ULOGA I 9. PONAŠANJE

I

DRUGIH

OBRAZOVANJE Općenito je poznato da u ljudskoj djelatnosti dolazi do veoma naglašene neefikasnosti kada se ljudi guraju, umjesto da im se omogući, odnosno dopusti njihovo kretanje i napredovanje u skladu sa izobrazbom i drugim uslovima za obavljanje odgovornih zadataka. Rukovodilac u policiji mora da bude visoko obrazovana ličnost. Potreban je takav nivo obrazovanja čije će stečeno teorijsko znanje biti u funkciji poznavanja policijske organizacije, rješavanja složenih 44

sigurnosnih problema. Zato svaki policijski rukovodilac mora biti “naoružan“ potrebnim znanjem, prateći sva društvena kretanja sa pažnjom na promjene koje se dešavaju u policijskom sistemu pojedinih država. Intelektualna vrijednost je vrlo važan aspekt i jedan od najvažnijih preduslova za moderno oblikovanje policijskih snaga kao i saznanje da svaki rukovodilac može razvijati intelektualne sposobnosti koje nameće stepen ukupnog društvenog razvoja i isto tako inteligentno reagirati na sve društvene promjene. Upravo iz navedenih razloga se za rukovođenje u policiji traži potrebno znanje (intelektualizam), ali znanje samo po sebi nije dovoljno niti je garancija za efikasno policijsko djelovanje. Naročito je značajno da stečeno obrazovno znanje ne ostane samo kao uskogrudni intelektualizam koji je sam za sebe dovoljan. Policijski rukovodilac treba da na temelju stečenog potrebnog znanja, shvaćanja prava, dužnosti i ovlaštenja, zakonitosti u radu policije, djeluje na jedan istinski, uvjerljiv, human, dostojanstven, autoritativan i ljudski način i onda se može reći, da će se udovoljiti zahtjevima i nužnostima u procesu rukovođenja u savremenim uslovima. U policijskoj organizaciji ne možemo govoriti o snažnoj autoritativnoj ličnosti, bez bogatog poznavanja institucionalnih pravnih regulativnih pravila, struke, ovladavanja rukovodnim načelima, korektnog držanja i djelovanja prema saradnicima, poštovanja njihovog dostojanstva i prava, respekta saradnika, spremnosti na odgovornost i zalaganje za ostvarenje ciljeva organizacije itd. MORALNE VRIJEDNOSTI RUKOVODIOCA Da bi policija u demokratskim, pravnim državama, mogla izvršavati efikasno svoju društvenu zadaću, jedan od najznačajnijih faktora jeste i poštenje, odnosno moralne vrijednosti rukovodnih radnika. Znanje samo po sebi ne može osigurati odgovornosti kao osiguranje javnog reda i mira, poštivanje ljudskih prava itd. Jedan od ozbiljnih problema predstavlja sve veće prisustvo korupcije u samom policijskom sastavu a takvo ponašanje pojedinih rukovodilaca i policajaca dovodi u vrlo tešku situaciju poštenog policijskog službenika da sačuva svoje lično poštenje. Etička pravila ponašanja i karakteristike moraju biti preovlađujuće i poželjni faktor za uspješno funkcionisanje policijskih snaga. Znači da poštenje ima dominantan i presudan značaj. Koliki se značaja pridaje poštenju rukovodnih radnika i policije, govore i istraživanja koja su vršena na temu policijskih pogleda o važnim kvalitetima koje moraju imati policijski službenici. Među tri glavna uslova najčešće se spominju poštenje, zdrav razum i sposobnost, što važi i za rukovodni sastav. PROFESIONALNOST Organizacija policije sve se više udaljava od stare, krute piramidalne hijerarhijske strukture zapovijedanja i polako se pretvara u organizaciju funkcionalne saradnje u kojoj se svaki član kolektiva dobro poznaje. Građanstvo svoje stavove o policiji bazira na osnovu njihovog prvog međusobnog kontakta. Tako da je malo profesija kao što je policijska koju stimulira javni interes i na koju na adekvatan način ne prati i univerzalno razmišljanje o ulozi policije u društvu. Bez postavljanja potrebnih profesionalnih zahtjeva, uz izdiferencirane opće prihvaćene vrijednosti obavljanja policijskog posla, ne bi policija mogla da kompetentno odlučuje, da poznaje pravo i ovlaštenja, te način i sposobnost primjene tog znanja u rješavanju širokog dijapazona različitih problema sa različitim nivoima složenosti. Jedino profesionalni rukovodioci mogu efikasno promijeniti svoj, kao i rad policije, da radi prema svojoj profesionalnoj savjesti i da mirno odlučuje u svim situacijama, i da profesionalizam naslanja na stečeno teorijsko znanje i etičke principe. Svaki profesionalizam, pa i policijski se može održavati onoliko koliko policija uživa visok ugled u javnosti a zahtijeva adekvatno provođenje zakona. Rukovodilac pored profesionalnog ponašanja, treba razvijati osjećaj kod policijskog sastava o relevantnosti obavljanja policijskog posla u društvu, vrijednostima visokog ranga, o složenom znanju potrebnom za kreativno obavljanje zadataka. AUTORITATIVNOST 45

Policijski rukovodilac, sa potrebnim znanjem, izgrađenim profesionalnim odnosom, plemenitog morala i fine ljudske osjećajnosti, predstavlja stub i čvrsto vezuje unutrašnje organizaciono tkivo policijske strukture. Sa ovim osobinama možemo govoriti o rukovodiocu u policiji koji ima sposobnost da se kreativno i odgovorno bori za ciljeve i ugled policijske strukture, izgrađujući autoritativnost policijskog rukovodioca bez kojeg danas nema efikasnog rukovođenja policijom. Ugled policije u društvu može se samo upornim radom i svojim djelovanjem postizati kao i rezultati koje od njih očekuje zvanična vlast. Ugled, a posebno policiji, veoma se teško stiče, ali se relativno brzo gubi. Autoritet rukovodioca se ne može isključivo zasnivati na pravima, ovlaštenjima i strahu, već na poznavanju i poštivanju osobina koje policiju čine stručnom, obrazovnom, kulturnom a posebno humanom službom. Onaj policijski rukovodilac koji ne uživa ugled u svom kolektivu, ne može apsolutno očekivati da će drugačiji odnos imati od strane javnosti. Znači da se autoritet ne može samim dolaskom na radno mjesto steći, niti se on može trajno zadržati a u policiji se autoritativnost sastoji od čitavog niza međusobno povezanih i uvjetovanih konkretnih odnosa. Reprezentativnost predstavlja zbir svih osobina koje posjeduje rukovodilac a odnosi se na sve one segmente koji ga predstavljaju unutar policije i prema javnosti i doprinose stvaranju jedne opće slike o kadrovima u policiji. OPERATIVNOST Operativnost u policiji znači konkretan i neposredan rad policajaca, grupe radnika na nivou odjeljenja ili čitave organizacije, koja zahtijeva brzinu, tačnost i efikasnost radi ostvarenja postavljenih ciljeva. Operativno djelovanje je uslovljeno policijskim metodama i sredstvima, primjenjivim određenom vremenskom periodu. Posebnu obavezu i odgovornost imaju rukovodni radnici koji treba zajedno sa drugim organima i institucijama da obezbjede brzo i efikasno rješavanje složenih situacija sigurnosnog karaktera. Za operativnost je relevantna brzina, tačnost i efikasnost u izvršavanju konkretnih policijskih zadataka. Da bi se ti zadaci dosljedno izvršavali, potrebna je organizacijska struktura policijskih snaga, koje će koristeći se taktikom, tehnikom, metodikom i potrebnim informatičkim podacima rezultirati iznalaženjem najoptimalnijih rješenja u realizaciji naznačenih operativnih problema. Ukoliko rukovodilac policije nema razvijenu operativnu komponentu, koja će garantirati plansku aktivnost, potrebnu operativnu disciplinu te sadržajnim sagledavanjem operativne situacije, dovest će neminovno do implikacija u okviru policijske strukture. Tu se kod rukovodilaca pojavljuju razni oblici frustriranosti sa veoma naglašenim psihičkim opterećenjima koja narušavaju i stepen operativne organiziranosti policije, naročito u borbi protiv kriminaliteta. Da ne bi do toga došlo, rukovodioci se moraju veoma studiozno baviti detaljnim razmatranjem svih relevantnih podataka, procjenom sigurnosne situacije, posljedicama koje mogu nastati zbog pogrešnog donošenja oblikovanja policijske strategije. Svako propuštanje pojedinih radnji kasnije je veoma teško nadoknaditi. Jedino je moguće da se na prethodno utvrđenoj strategiji djelovanja, operativne akcije dobro isplaniraju, kombinuju uz potrebnu i skladnu upotrebu i korištenje operativno-taktičkih metoda, mjera, radnji i sredstava potvrđujući operativnost rukovodilaca. U operativnoj praksi je jasno definisan stav da od brzine, tačnosti i pravovremenosti operativne djelatnosti zavisi izvršenje zadataka. KREATIVNOST Mnogi autori koji se bave naukom o ljudskom ponašanju, zastupali su gledište prema kojima su u upravnim organizacijama veoma male mogućnosti za kreativnim aktivnostima. Razvojem društva, sve se više iskazivala urgentna potreba za unošenjem kreativnih sadržaja i savremenih metoda u rad policijske organizacije čime bi bila data sposobnost policijskim sistemima za organizacione i operativne promjene, što predstavlja šansu za napuštanje starih rukovodnih principa. Na nivou policijske organizacije se pružaju svestrane mogućnosti da se kreativno i stručno oblikuje strategija djelovanja. Ukoliko je rukovodilac kreativniji, on stvara takve odnose u strukturi u kojoj policajci vide jedini i istinski put za svoj stručni i 46

profesionalnoetički razvoj. U službama sigurnosti poseban značaj treba pokloniti kreativnom radu, kako od strane rukovodilaca, tako i od pripadnika policije pružajući mogućnost rukovodiocu da uspješno oblikuje strategiju. Također, na bazi naučnih dostignuća pruža mu se mogućnost da policijski sastav upozna sa savremenim metodama i tehnikama istraživanja sigurnosnih pojava. Policijski rukovodilac koji nije kreativan značajno utiče na njegov autoritet i održat će se samo na osnovu hijerarhijske statusne pozicije, ocjenama i pojačanoj krutoj disciplini, ali ne na uvjerenju o njegovim sposobnostima. Da bi bio dobar rukovodilac on mora svakodnevno na temelju naučnih mjerila i kriterija da ispituje, usavršava, kroz praktičnu djelatnost analizira rad i iznalazi inovativna rješenja za poboljšanje funkcionisanja u djelovanju policije. Rukovodilac pored kreativnosti mora imati i dovoljno hrabrosti, a naročito povjerenja u svoje saradnike, kako bi na njih delegirao pojedina ovlaštenja i odgovornosti, te da prihvati i odgovornost za preduzimanje ponekad i neophodnih mjera represije. Ukoliko rukovodilac nema dovoljno hrabrosti u takvim specifičnim službama, neminovno će izgubiti autoritet u radnom kolektivu. ANALIZIRANJE I SINTETIZIRANJE SIGURNOSNIH I DRUGIH POJAVA Osnovni smisao sposobnosti analiziranju sigurnosnih i drugih pojava i problema u cilju cjelovite izrade sigurnosne procjene jeste da rukovodilac može obezbjediti da se policija organizovano, planski, ofanzivno i uspješno suprotstavlja društveno-opasnim djelatnostima (svim oblicima ugrožavanja unutrašnje sigurnosti). Kvalitetno operativno–analitičko praćenje omogućuje rukovodiocu da uspješno organizira provođenje mjera operativnog karaktera (priliv informacija za procjenu). Svaka operativna informacija podliježe višestrukom ocjenjivanju i provjeravanju (sposobnost donošenja pravilnog suda). Obrazovan, profesionalan, etičan i kreativan rukovodilac koji teži modernizaciji policije, iznalazi više alternativa pri odabiru metoda unapređivanja policijskog djelovanja. Ako tu sposobnost on nema, pretvara se u običnu transmisiju viših i nižih hijerarhjskih nivoa i postaje puki izvršilac mjera gubeći svakako autoritet. Rukovodilac mora u kontinuitetu izučavati savremenu metodologiju i organizaciju istraživanja pojava i događaja, savremene metode i tehnike analize, njihove specifičnosti i sa posebnim osvrtom na taktiku preduzimanja operativnih radnji i postupaka (ovlaštenja i akcije policije). PEDAGOŠKA ULOGA Uspješan rukovodilac mora imati i pedagoškog smisla, te je najodgovorniji za vaspitanje svojih saradnika. Svojim znanjem, umijećem, sposobnošću, treba maksimalno doprinijeti formiranju ljudskih uvjerenja i stavova. Savremeni pedagoški pristup traži od rukovodilaca da svojim ličnim primjerom u značajnoj mjeri utiče na čitavu policijsku strukturu. Ako bi se dopustilo stagniranje pedagoške uloge, došlo bi do gubljenja motivacije za sadržajnim usavršavanjem. Odgajati i vaspitavati druge znači prenijeti na saradnike i policijski sastav određena vrijednosna mjerila, stečena znanja i drugo. Međutim, poznato je da pedagoška uloga sama ne može imati odlučujuću ulogu, ali u kombinaciji sa ostalim navedenim karakteristikama, uz pravilno organiziran pedagoški rad, dovodi do integrativnih tendencija u radu policije. Od načina kako rukovodilac postupa prema mladim saradnicima – policijom u prvim njihovim radnim obavezama, zavisi i njihov početni uspjeh, efikasnost, razvoj, zalaganje pa čak i opstanak u policiji. PONAŠANJE Svaka organizacija pa tako i policija predstavlja skup ljudi, koji izvršavaju svoje poslove i zadatke na osnovu podjele dužnosti i ovlaštenja. Jedna od osnovnih pretpostavki predstavlja ponašanje njenih članova. Potpuna slika izgrađenog sistema ponašanja najbolje se može verificirati kroz policijske kontakte sa GRAĐANSTVOM. Institucionalne promjene u društvu treba pratiti i policijski sistem prilagođavajući se strukturom i metodologijom rada a ove 47

procese koči još uvijek organizaciski pristup i ponašanje čime sputava i onemogućava prodiranje humanističkog duha. Pošto je policija – policija svih ljudi koja uvijek mora biti na straži budna i istovremeno obrazovana, duboko razumna, uvijek okrenuta pogledima i ocjenama javnosti kao neophodan zaštitnik društva, od primarne je važnosti i ponašanje rukovodilaca. Pri tome treba naglasiti humanitet, od čijeg prisustva unutar organizacione strukture u velikoj mjeri zavisi AUTORITET rukovodilaca (uspješnost ili gubljenje ugleda). Pošto se rukovođenje javlja kao regulativna funkcija, pojavljuje se jedan novi fenomen poznat u nauci o rukovođenju pod nazivom organizacijsko ponašanje. Svako ponašanje unutar strukture mora imati interdisciplinarni osjećaj obaveze, jer radno mjesto nije vezano za ličnost nego za zadatak. Rukovodilac mora poznavati ponašanja ljudi bez čega nema uspješnog rukovođenja. Zapostavljena je jedna bitna komponenta u procesu rukovođenja, a to je vještina rukovođenja ili kako se u praksi naziva SNALAŽLJIVOST u pojedinim složenim situacijama. Zrelo ponašanje znači da rukovodilac više ne reaguje na staromodan način i ne smije biti tvrdoglav, impulsivan već sa osjećajem mjere i samostalnosti, tolerantan, spreman da sasluša, da pomogne, prihvati odgovornost, da ostane miran i razuman u posebnim situacijama i skroman. Rukovođenje se može naučiti primjenom odgovarajućih metoda koje je nastavak znanja ranije stečenog u institucijama. 367

48

POGLAVLJE 8, ETIKA POLICIJSKA ETIKA – etički kodeks policije: policije: Država je u svakom društvu nosilac sigurnosti a svoju funkciju ostvaruje putem legitimne moći njenih izvršnih organa. Država mora obezbjediti svakom pojedincu, bez upotrebe nasilja prema njemu, da ostvari svoja prava i slobode. Međutim da bi pojedinac mogao ostvariti naznačena prava, treba se ponašati u skladu sa regulativnim pravilima. Sloboda u demokratskoj državi prvenstveno zavisi od ograničavanja političke moći – ako vlast nije pod odgovarajućom kontrolom nema demokratije. U procesu razvijanja demokratije, posebnu odgovornost ima policijski sistem – njegova moć, ali ako se ne ostvari kontrola zakonitosti rada policijskog sistema, ta moć može postati “društveno opasna“, naročito prema građanima (“ničija volja, pa ni institucija vlasti, ne smije biti izvan zakona“- Pariška povelja nove Evrope 1990 - Pariz). Osnovni izvor moći treba da proizilazi iz zakona i općeprihvaćenih univerzalnih standarda – etički kodeks ponašanja prilikom izvršavanja službenih zadataka. Etimološki (grč. ethos-moral, ćud) etika je nauka o moralu, odnosno teoriji morala, koja ispituje smisao, ciljeve moralnih normi, kriterije za moralno vrednovanje i izvor morala. U općem smislu pod etikom se podrazumijevaju sve norme koje izražavaju određene odnose, ponašanja i držanje jedne profesije i sl., njen stav o dobrom, ispravnom, ljudskom, ili odnose koji tome odgovaraju i koji su moralni. Osim policijske etike, susrećemo se i sa pojmom deontologija (predstavlja uže značenje od etike) koja je, u širem smislu, nauka o dužnostima kao moralnoj i profesionalnoj obavezi, odnosno skup načela koja se odnose na dužnost i ponašanje etičke prirode. U središte promjena pri izgradnji demokratskog društva postavlja se pitanje najefikasnije zaštite čovjeka od ugrožavanja i povreda osnovnih ljudskih prava i sloboda i ukoloko država ne obezbijedi potrebni nivo sigurnosti, ne može se govoriti o individualnim slobodama u društvu. Zato, sve savremene države nastoje pravno urediti tu oblast, kao i organe koji su jedino ovlašćeni za upotrebu sile, u cilju zaštite građana od svih izvora i oblika ugrožavanja. Građani svojim ponašanjem mogu ugrožavati pojedine segmente sigurnosti, a s obzirom da je država nosilac sigurnosne funkcije, mora poduzeti sve potrebne mjere i zadiranjem u slobodu pojedinca otkloniti opasnost koje mogu dovesti do većeg stepena narušavanja sigurnosnog stanja. Prema tome, SREDIŠNJI PROBLEM DEMOKRATSKOG DRUŠTVA, JESTE KAKO ODRŽATI OPTIMALNI NIVO PROPOCIONALNOSTI IZMEĐU SLOBODE I SIGURNOSTI. Jedina ravnoteža koja će obezbijediti da se policijska moć sve manje zasniva i sprovodi isključivo na dopuštenim pravnim ovlaštenjima, već da se ona manifestuje kroz socijalnopreventivne aktivnosti, koje će preovladati u operativno-praktičnom postupanju prema građanima. Tako će, štiteći unutrašnju sigurnost – fundamentalni cilj države, policijski sistem legitimirati svoju moć.

49

Svako odsustvo etičkih principa u savremenom društvu, nužno implicira direktan uticaj i zadiranje na području osnovnih prava građana. Evropa još uvijek nema etičkog kodeksa policije a u Vijeću Evrope se ukazuje na potrebu izgradnje univerzalnog policijskog kodeksa. Sva ograničenja slobode počivaju na zakonskoj osnovi i sloboda se smije ograničiti samo da bi se omogućila sloboda. Intencija je na policiji kao javnoj službi koja mora biti u službi građana a da bi se izgradio taj odnos povjerenja, neminovno je uspostaviti kodeks profesionalnog etičkog ponašanja sa moralnim komponentama. Etički model policijskog ponašanja mora uvažavati logiku promjena i biti okrenut ka budućnosti, s jasnom namjerom da odgovori svim sigurnosnim izazovima koji prate savremeno društvo. “Služba ne može da uživa bolji glas od glasa što ga uživa njen najslabiji pripadnik” --MEĐUNARODNI IZVORI RELEVANTNI ZA ETIČKO PONAŠANJE POLICIJE--

- Univerzalna Deklaracija o ljudskim pravima (10.12.1948 ) bila je prvi međunarodni instrument koji je uspostavio standarde za promovisanje građanskih, političkih, ekonomskih, društvenih, kulturnih prava. Međutim ona dozvoljava neka ograničenja ali samo određena zakonom i u cilju zaštite, poštovanja prava i sloboda drugih. - Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966.g. - Fakultativni protokol uz pakt - Standardna minimalna pravila postupanja prema zatvorenicima - Konvencija za zaštitu ljudskih prava i sloboda 04.11.1950 .g. Rim - Osnovna načela o postupanju sa zatvorenicima - Deklaracija o osnovnim principima pravde u vezi sa žrtvama kriminalnih radnji Pored ovih međunarodnih dokumenata za etičko ponašanje policije značajni su i:  - Kodeks UN-a o ponašanju službenika koji provode pravo  - Konvencija protiv torture - Osnovna načela o upotrebi sile i vatrenog oružja  -Deklaracija o policiji (08.5.1979) Svako društvo u skladu sa unutrašnjim uređenjem, potrebama i mogućnostima stvara svoj vlastiti moral. Oblikovanje demokratskih normi treba da se pojavljuje ne samo iz potrebe za opstanak pojedinih država, već čitavog čovječanstva, kao i da se u međunarodnim odnosima ne povrijedi egzistencija drugih, što je minimum bez kojeg bi sve nestalo. Jedan od institucionalnih je i policijski sistem i jedan od glavnih zadataka UN-a je bio da se intenziviraju aktivnosti na donošenju osnovnih dokumenata koji će sadržavati demokratske, etičke i profesionalno-zakonske elemente u cilju zaštite i poštivanja osnovnih prava i sloboda građana. Uspostavljeni pravni i etički standardi na međunarodnoj razini za postupanje policije, stvorili su važan okvir za konceptualizaciju policijske etike, jer je procjenjeno da su etički standardi policijskog službenika najbolja garancija da je određena policijska akcija u skladu sa zahtjevima pojedinih individualnih sloboda. Očekivano ponašanje policije mora da se temelji na uvjerenju da je njihova osnovna briga zaštita, a ne spriječavanje ljudskih sloboda. Svaka povreda ljudskog dostojanstva dovodi do nedemokratskog ponašanja policijskih snaga. Kodeks ponašanja službenika odgovornh za primjenu zakona (17.12.1979.g. GS UN) odnosi se u cjelosti na policiju sa naznakom sljedećih obaveza: -- da stalno ispunjavanje dužnosti služenja zajednici --treba da poštuju i štite dostojanstvo i brane ljudska prava --smiju upotrijebiti silu samo kada je nužno potrebna --moraju držati u tajnosti sav materijal povjerljive prirode --ne smiju nanositi ili poticati bilo koji oblik mučenja ili nečovječnog postupanja --moraju voditi brigu o potpunoj zaštiti zdravlja osoba 50

--ne smiju počiniti djelo korupcije --moraju poštivati pravo i postojeći kodeks --odmah obavijestiti nadređene o kršenju kodeksa Ovaj kodeks policijske deontologije poslužio je državama kao orijentacioni okvir za najpovoljniju primjenu u svom zakonodavstvu, učine ga dostupnim svim pripadnicima policije.

DEKLARACIJA O POLICIJI: Etika                

Službenik policije mora ispunjavati dužnosti, štiteći svoje sugrađane i zajednicu Službenik policije mora djelovati pošteno, nepristrano i dostojanstveno Zabranjena su prijeka smaknuća, mučenja i drugi oblici nečovječnog postupanja Službenik policije treba da provodi naredbe izdate od pretpostavljenog osim nezakonite Službenik policije mora da se suprotstavi kršenju prava Službenik policije mora nastojati da spriječi posljedice prekršaja Protiv službenika koji je odbio nezakonito naređenje ne smiju se pokretati postupci Službenik policije ne smije učestvovati u praćenju, hapšenju osoba progonjenih na osnovu rase, vjeroispovjesti ili političkog uvjerenja Službenik policije mora biti lično odgovoran za svoje postupke, naredbe ili nezakonite propuste Treba postojati jasan lanac komandovanja Zakonodavstvo mora pružiti sistem pravnih garancija protiv svake štete nastale usljed policijskih postupaka Službenik policije mora upotrijebiti svu neophodnu odlučnost pri radu Službenik policije mora primiti jasne i precizne upute o korištenju oružja Službenik policije mora osobi koja je pod njegovom kontrolom pružiti njegu medicinskog osoblja Službenik policije mora držati u tajnosti sav materijal povjerljive prirode Službenik policije koji djeluje u skladu sa odredbama ove deklaracije, ovlašćen je na aktivnu moralnu i fizičku podršku zajednice kojoj služi.

Deklaracija nema zakonsko ovlašćenje, ali ipak predstavlja osnovni moto svake policijske obuke za moralno ponašanje u policijskom radu i zato je našla mjesto u zakonskim propisima država članica Evropskog vijeća. Etički kodeks kao humanističko-vrijednosni okvir za demokratsko funkcionisanje policijskog sistema Osnovna funkcija etičkog sistema uopšte, u svakom društvu je da održi život tog posebnog društva i u tom smislu socijalna imenentna etika, odnosno pravne norme u svakoj kulturi jednog društva sadrže zabrane i zapovijedi koje su potrebne za opstanak i funkcionisanja tog društva. Svako društvo ima vitalni interes u tome da se njegova pravila slušaju i vrline slijede. Budući da nijedan čovjek ne može živjeti bez vrijednosti i normi, velika je odgovornost policije u pogledu preferiranja humanističkog suda o etičkim vrijednostima svoje profesije. Svaka razvojna faza transformacije i modernizacije policijskog sistema ka demokratskim civilizacijskim dostignućima, nužno implicira i adekvatan pristup, odnosno redefiniranje policijske etike. Danas više ne mogu funkcionirati policijski sistemi za koje njihovi 51

rukovodioci smatraju da su dovoljni sami za sebe, otuđeni od građana itd. Ovlaštenja policije nisu samo izvor vlasti. “Ljudskost i humanost u savremenim demokratskim društvima trebaju imati prednost pred čisto profesionalno tehničkim učincima.”(Duško Modly) Nečasni i umišljeni policijski službenici, posebno ako se radi o korupciji, prouzrokovat će kod građana animozitet i nepovjerenje a samim time dovesti u pitanje i osnovne moralne vrijednosti čitavog policijskog sastava. Djelujući kao službeni predstavnik vlasti, policija u provođenju zakona mora uvijek imati uvidu da je na prvom mjestu zaštita ljudskih života i ljudskog dostojanstva a u tome građani trebaju biti istinski izvor od kojih treba da potiče međusobno povjerenje i saradnja. Među etičko-moralne vrijednosti svakako spada i nepristrasnost, uljudno, primjereno i strpljivo djelovanje, bez obzira na društveni položaj, spol, rasu, vjeru, političko uvjerenje građana. Da bi policija mogla donijeti diskrecionu odluku treba iskazati potrebnu pravednost mudrost i razboritost. U sklopu izgradnje etičkih standarda, integriteta i dostojanstva policijskih službenika posebno mjesto zauzima poštenje. POLICIJA I KORUPCIJA Za policijsku korupciju se kaže da predstavlja opći termin koji pokriva zloupotrebu ovlaštenog položaja u svrhu postizanja lične koristi koja ne mora biti novčana. Ako javni službenik koristi svoj ured da poboljša svoje lične ciljeve, onda je to korupcija. Svako odobravanje unutar policijske strukture od strane rukovodilaca za primanje raznih poklona ili prećutno odobravanje takvih postupaka, nužno dovodi do posljedica, ali do onih koje su najteže u moralnoj sferi. To ujedno dovodi do opadanja profesionalnih vrijednosti i tendencija ka težim oblicima korupcije. Nema pozitivne slike o policiji ako se njen ugled među građanima nastoji izgraditi na raznim oblicima korupcije. Kao pokazatelji korumpiranih policajaca navode se životni standard i navike, neprimjerene zarade na svom poslu, često mijenjanje automobila, vlasništvo rijetkih nekretnina, skupa putovanja, preblizak odnos sa strankama, prihvatanja usluga i rabata. Dosadašnje metode u borbi protiv korupcije, uglavnom su se zasnivale na definisanju, istraživanju, istragama, kažnjavanju i donošenju presuda za KD u vezi sa korupcijom. U društvu je neophodno stvarati ambijent i kulturu ponašanja građana, a time i policije koji će sa odgovarajućim stepenom javne i odgovorne svijesti o tom problemu doprinijeti podizanju etičkomoralnih kriterija, a to je pored ostalog jedan od osnovnih pristupa u borbi protiv kriminala i korupcije u policiji. Policija mora da zna da je poštenje u stvari uvjerenje i način života. Ljudi se mogu podučiti poštenju kao što ih se može naučiti nepoštenju. Policijski jedinstveni moralni standardi mogu se samo izgrađivati na pozitivnim vrijednostima profesije i dobrih etičkih standarda. Samo izoštrena i operativno stručna pripremljenost onemogućit će prodor koruptivnih ponašanja u policiju. Stoga je za održanje i funkcionisanje pravnog sistema nužno trojstvo: -- snaga institucija, -- kvalitet vladara i -- poštenje građana (sa policijskim službenicima)

52

POGLAVLJE 9 PREGLED OVLAŠTENJA IZDAVANJE UPOZORENJA I NAREĐENJA LEGITIMISANJE UPUĆIVANJE POZIVANJE LICA DOVOĐENJE - PRIVOĐENJE ZADRŽAVANJE OGRANIČAVANJE KRETANJA NA ODREĐENOM MJESTU LIŠAVANJE SLOBODE LICA SPROVOĐENJE LICA ULAŽENJE U STAN I DRUGE PROSTORIJE PRETRESANJE STANA I DRUGIH PROSTORIJA PRETRESANJE LICA UPOTREBA TUĐEG SAOBRAĆAJNOG SREDSTVA I SREDSTVA VEZE UPOTREBA SREDSTAVA PRINUDE UPOTREBA PRIMJERENE FIZIČKE SNAGE (AKTIVAN I PASIVAN OTPOR) UPOTREBA PALICE UPOTREBA VODENOG TOPA UPOTREBA SREDSTAVA ZA PRISILNO ZAUSTAVLJANJE VOZILA UPOTREBA HEMIJSKIH SREDSTAVA UPOTREBA SLUŽBENIH PASA UPOTREBA SREDSTAVA ZA VEZIVANJE UPOTREBA VATRENOG ORUŽJA – SMRTONOSNE SILE

IZDAVANJE UPOZORENJA I NAREĐENJA Ovdje se radi o ovlaštenjima sa preventivnim karakterom a primjenjuje ih policija u izvršavanju Zakonom utvrđenih zadataka. OSL je dužno upozoriti lice za koje cijeni da svojim ponašanjem ili izvršenjem, propuštanjem određene radnje može narušiti JRM ili dovesti u opasnost svoj život, ili život i sigurnost drugog lica i imovinu, te ugroziti bezbjednost saobraćaja na putevima. Mjere policije građani treba da da prihvate kao neophodne u cilju unapređenja sigurnosti u zajednici. OSL mogu davati upozorenja i naređenja građanima, kao i odgovornim licima i pravnim licima u državnim i drugim organima. Upozorenja i naređenja se izdaju radi: Zaštite života i lične sigurnosti, sprječavanje izvršenja KD-a, otkrivanja KD, hvatanja počinilaca, održavanju JRM, OBL, nesmetanog toka saobraćaja, sprečavanja pristupa 53

određenom prostoru, pružanja pomoći i otklanjanju posljedica elementarne nepogode, spašavanje ljudi i imovine kod havarije i zaštiti imovine. UPOZORENJA SE DAJU USMENO, PISMENO, SREDSTVIMA INFORMISANJA I TEHNIČKIM SREDSTVIMA (razglas, sirene). Izdavanje upozorenja i naređenja se može primjeniti u onom obimu od kojih neposredno zavisi izvršavanje službenih zadataka i to samo za vrijeme koje je potrebno da se ti zadaci izvrše. U preduzećima, naređenja se izdaju rukovodiocu ili zamjeniku. Da bi se moglo izdati upozorenje mora postojati opravdan razlog izdavanja naznačenih mjera.

LEGITIMISANJE Pod legitimisanjem podrazumijevamo službenu radnju koju preduzimaju OSL radi utvrđivanja identiteta lica. Ova radnja ima taktičku komponentu a vrši se usmenim obraćanjem licu koje treba legitimisati sa zahtjevom da pokaže i preda na uvid ličnu kartu, putnu ispravu ili drugu ispravu iz koje se može utvrditi identitet i mogu je obavljati samo OSL organa unutrašnjih poslova, a naročito prilikom obavljanja pozorno patrolne djelatnosti. Njome se pruža mogućnost prikupljanja značajnih operativnih saznanja i otkrivanja jednog broja izvršilaca KD-a. U pravilu policija preventivno legitimiše nepoznata i sumnjiva lica, a najčešće u sklopu drugih, ranije planiranih operativno–taktičkih mjera. Najčešći osnov-povod za legitimisanje nepoznatih lica može biti:  lice koje treba lišiti slobode;  nad kojim treba izvršiti spoljni pregled ili pretres;  lica zatečena na mjestima gdje se provodi blokada;  učinioci KD-a ili prekršaja;  lica koja odgovaraju opisu sa potrage;  lica koja ne postupaju prema zakonitim naređenjima OSL-a;  lica koja se interesuju za objekte ili izvore podataka;  lica koja se zateknu na mjestu gdje je pristup zabranjen;  lica koja se zateknu na mjestu izvršenja KD-a;  koja svojim ponašanjem, izgledom, prikradanjem izazivaju sumnju da su učinioci KD-a;  lica koja prijavljuju KD-a;  lica čiji identitet treba utvrditi;  koja se odaju skitnji i besposličarenju. Poznata lica se ne legitimišu (osim uzimanja podataka radi prijave, pomoći građanima, organima i institucijama). Ukoliko legitimisano lice treba privesti ili zadržati OSL zadržava ispravu do predaje lica nadležnom organu. Policija ima zakonsko ovlaštenje da legitimiše i vojna lica u građanskom odijelu a ako je lice u uniformi poduzimaju se radnje kada nisu u mogućnosti blagovremeno radnju izvesti nadležna vojna lica. Ovom radnjom, u operativno–taktičkom smislu, te pravilan izbor lica koja će se legitimisati, policiji se pruža mogućnost da dođe do korisnih podataka a naročito kada se radi o pronalaženju lica za kojim se traga. Najširi i najneodređeniji krug lica koja su predmet interesovanja policije jesu nepoznata sumnjiva lica. Kod ove radnje jasno mora doći do izražaja visoko operativno-stručna i profesionalno–psihološka komponenta, te izoštrena moć zapažanja i sposobnost pronicanja i uočavanja pojedinosti (hod, izgled, oblačenje, ponašanje) koje mogu biti ključne u daljem operativnom postupanju. Policajac, bez obzira da li je u uniformi ili u civilnom odijelu dužan je da sa sobom nosi službenu legitimaciju. Legitimisanje predstavlja veoma složenu, sigurnosno delikatnu a ponekad i veoma opasnu radnju koja može policiju dovesti u situaciju da bude napadnuta i izložena životnoj opasnosti. 54

Do pogrešaka u radu policije pri legitimisanju, dolazilo je zato što OSL nisu pravilno ocijenila:  povod za legitimisanje lica, broj lica, njihovo držanje, da li su poznata lica, sumnjiva lica,  odnos fizičke snage, naoružanje lica, kriminalnim licima, odbjeglim,  procjena psihičkog stanja, očekivanje otpora,  reagovanje građana na postupak policije, mjesto i vrijeme vršenja legitimisanja. Prije otpočinjanja legitimisanja svaki policjac mora uzeti u obzir sve navedene okolnosti, kako bi na siguran, profesionalan i efikasan način obavio službenu radnju. OSL pri legitimisanju treba posebno da vode računa o: 1. Obraćanju građanima kulturno, autoritativno, odmjereno, kako bi tok radnje legitimisanja tekao bez iritantnog ponašanja i na smije se činom legitimisanja ispoljavati pretjerano neprofesionalna sumnjičavost. 2. Ukoliko se radi o licu za koje se pretpostavlja da bi moglo pružiti otpor poduzimaju se maksimalne mjere opreza i pokušati dovesti sebe u povoljniji sigurnosni položaj u odnosu na lica koja se legitimišu. 3. Prilikom legitimisanja lica od kojih se ne očekuje napad ili otpor, policajac uzimanjem ličnog dokumenta treba da od lica na sigurnom odstojanju kad god je to moguće kako bi mogao da efikasno i profesionalno interveniše. 4. Posebnu pažnju policajac treba da obrati na sliku i pečat na dokumentu, a pregled ne treba vršiti pod uličnom rasvjetom okrenut leđima prema legitimisanom sumnjivom licu. 5. Policija u noćnim satima treba po mogućnosti i vršiti neprimjetno praćenje i kretanje sumnjivih lica 6. Ako policajci nisu stručno osposobljeni mogu se naći u situaciji da budu opkoljeni masom radoznalih 7. Od izuzetne je važnosti efikasno neprimjetno operativno praćenje naoružane grupe, dok se ne stekne mogućnost dobijanja pomoći i pojačanja. 8. Po izvršenoj radnji legitimisanja policijski službenik je dužan sačiniti izvještaj, jer bi bez toga legitimisanje izgubilo operativni smisao i značaj. Evidencije legitimisanih, sumnjivih i nepoznatih lica imaju značajan operativni karakter.

UPUĆIVANJE Službenu radnju upućivanja OSL će primjeniti ukoliko: je zatekao lice na mjestu izvršenja KD i ukoliko bi to lice moglo pružiti važne podatke za krivični postupak a ako je vjerovatno da da se ono kasnije ne bi moglo saslušati. Može se uputiti tužiocu samo ukoliko je on očevidac događaja, kada na licu mjesta nije prisutan tužilac a podaci su važni za vođenje krivičnog postupka za KD po službenoj dužnosti. Ako se očekuje dolazak tužioca OSL tada zadržava lice koje ne može trajati duže od 6 sati. Policajac je dužan upoznati lice sa razlozima upućivanja i omogućiti mu dovoljno vremena da stigne do tužioca. Ako prihvati, lice se može uputiti svojim vozilom i dr. javnim sredstvima a ako lice odbije da se javi tužiocu treba tražiti mišljenje tužioca i postupiti po njegovom naređenju. OSL je dužno provjeriti javljanje upućenog lica a o tome sačinjava službenu zabilješku sa svim podacima, vremenu, roku i razlozima upućivanja, obavještenju tužioca, provjeri i rezultatu provjere.

POZIVANJE LICA Kada je to potrebno, OSL mogu pozivati lica radi davanja obavještenja ili upozorenja u cilju uspješnog izvršavanja zadataka iz oblasti javne sigurnosti i koje se obavlja pismeno i u hitnim slučajevima usmeno. Pozvanom licu se saopštavaju razlozi pozivanja a u pozivu se nalaze podaci o licu, zakonski osnov pozivanja, vrijeme i mjesto javljanja, razlog pozivanja, potpis 55

OSL i ovjera poziva. OSL su dužna da vode računa da ne stvaraju nepotrebne teškoće ili smetnje. Ako je potrebno pozivanje odmah, licu je potrebno objasniti razloge hitnosti. Lice pozvano pismenim putem može se prinudno privesti samo u slučaju propisanim zakonom i navedenim upozorenjem u pozivu.

DOVOĐENJE – PRIVOĐENJE Ova službena radnja se primjenjuje kada OSL treba određeno lice dovesti u prostorije organa unutrašnjih poslova, do suda, drugog organa ili do drugog mjesta i može se obavljati samo u zakonom predviđenim slučajevima: na osnovu pismene NAREDBE ili BEZ pismene naredbe. OSL su dužni da izvrše dovođenje na osnovu: 1. naredbe suda za dovođenje okrivljenog 2. naredbe suda za dovođenje svjedoka 3. naredbe suda za prekršaje 4. zaključka organa u upravnom postupku 5. izdate potjernice 6. naredbe suda ili organa nadležnog za izvršenje krivičnih sankcija 7. naredbe OUP za privođenje lica koja se nisu odazvali na poziv OSL su dužni da predaju pismenu naredbu o dovođenju, lice se poziva da sa OSL pođe, a ukoliko odbije da pođe, prinudno će se dovesti. Bez naredbe: 1. kad lišavaju slobode lice izvršioca KD-a za koje je obavezna mjera pritvora 2. kad lišavaju slobode lice zatečeno na izvršenju KD-a po službenoj dužnosti 3. kad građani liše slobode lice zatečeno u KD 4. kad postoje uslovi za zadržavanje (24 sata)

ZADRŽAVANJE Uskladu sa ovlaštenjima policija može zadržati lice samo onoliko koliko je nužno potrebno (najduže 24 sata) kada: je lice zatečeno u pijanom stanju u vršenju prekršaja lice koje narušava JRM i time ugrožava sigurnost drugih. Van službenih prostorija policija je ovlaštena da zadrži lice:  zatečeno na mjestu izvršenja KD  zatečeno na prostoru gdje je privremeno ograničeno kretanje  zatečeno u stanu kod pretresa–pregleda. O zadržavanju odlučuje najodgovorniji policijski rukovodilac a prije zadržavanja utvrđuje se identitet i obavezno pretresanje lica, oduzimaju se svi predmeti kojima sebe ili druge može da povrijedi. Lice se upoznaje sa razlozima zadržavanja o čemu se sačinjava službena zabilješka sa podacima lica, razlogom, danom i satom početka zadržavanja i prestanka a koju potpisuje OSL koje je odlučilo o zadržavanju. U slučaju dužeg zadržavanja obavještava se porodica lica, ukoliko je bolesno pruža mu se ljekarska pomoć, u slučaju agresivnosti može se vezati. Po isteku mjere vraćaju mu se stvari privremeno oduzete (osim dokaza u postupku). Može se zadržati i vojno lice ako to ne mogu blagovremeno vojna lica. Lica sa imunitetom ne mogu se zadržavati. Prostorije za zadržavanje moraju ispunjavati sigurnosne, zdravstvene i higijenske uslove. Lice zadržano bez osnova ima pravo na naknadu štete.

OGRANIČENJE KRETANJA NA ODREĐENOM PROSTORU Policija može ograničiti kretanje lica na određenom prostoru ili objektu i predstavlja operativno–taktičku radnju u cilju iznenadne kontrole neodređenog broja lica na jednom mjestu, objektu ili prostoru. U odnosu na blokadu ograničenje ima šire operativno značenje i sadržaj. Ograničenje ima preventivno represivni karakter i mora biti dobro pripremljeno sa kvalitetnim operativnim planom. Kao radnja sa preventivnim zadatkom poduzima se radi sprečavanja vršenja KD, hvatanja počinilaca, pronalaska žrtava itd. 56

Odluku o ograničenju kretanja donosi rukovodilac policijskog organa koji odobrava plan izvođenja. Lica kojima je ograničeno kretanje mogu biti zadržana onoliko koliko je potrebno da se izvrše zadaci.

LIŠAVANJE SLOBODE LICA Lišenje slobode je usmjereno na oduzimanje slobode određenom licu prinudnim putem, kao čin zatvaranja osobe zbog navodnog počinjenog prekršaja i nijedan službenik ne smije izvršiti nezakonito i nepotrebno hapšenje. Vrši se samo u skladu sa zakonom u sljedećim slučajevima:  zakonito zatvaranje nakon presude nadležnog suda  zakonito hapšenje zbog nepridržavanja sudskog naloga  zakonitog lišavanja slobode radi izvođenja pred nadležnu pravnu vlast  zatvaranja maloljetnika radi nadzora  pritvaranja osoba radi širenja zaraznih bolesti, šifri, krona, narkomana i skitnica  zakonitog lišenja slobode u cilju sprečavanja neovlaštenog ulaska u zemlju OSL su dužna lišiti slobode lica:  za koja je sud donio rješenje i izdao naredbu o dovođenju  za koje postoji osnovana sumnja u KD  za koje je predviđena mjera pritvora  za koje je raspisana potjernica. Dužnost OSL-a je da lice bez odlaganja u roku od 24 sata sprovede nadležnom tužiocu. OSL mogu lišiti slobode lica koja se zateknu na izvršenju KD za koje se goni po službenoj dužnosti (član 187. ZKP):  ako se krije,  ako postoji bojazan da će uništiti, sakriti dokaze,  ako posebne okolnosti opravdavaju bojazan da će ponoviti KD,  ako je u pitanju KD gdje je to potrebno radi sigurnosti građana (terorizam, genocid). Lice protiv kojeg postoje osnovi sumnje da je izvršio KD po službenoj dužnosti i lišen je slobode ima pravo na branioca i da mu se prije toga ukaže na prava. OSL su dužna sačiniti izvještaj o lišenju slobode i sporovođenju. Diplomatska i konzularna lica se ne lišavaju slobode (osim u slučaju izvršenja teških KD i sudske odluke).

SPROVOĐENJE LICA Pod sprovođenjem podrazumijevamo privođenje jednog ili više lica od strane OSL do prostorija OUP, drugog organa koji su zahtijevali privođenje određenog lica ili do određenog mjesta, a radi se o prinudnoj radnji protiv volje lica koje se sprovodi. Vrši se službenim vozilima, vozom, autobusom i pješice i važe ista pravila predostržnosti kao kod lišavanja slobode. Ne mogu se sprovoditi bolesna i iznemogla lica, trudnice. Sprovođenja vrše policajci u uniformama i dužni su da odbiju svaki napad na njih kao i na pokušaj oslobađanja od trećih lica. Lica koja sprovodimo potrebno je pretresti a radnje dobro isplanirati. Ukoliko se radi o licima prema kojima je u slučaju pokušaja bjekstva, dozvoljena upotreba vatrnog oružja, rukovodilac mora to naglasiti i navesti u nalogu. Potrebno je takođe izršiti i provjeru opreme i naoružanja. Ukoliko se sprovođenje vrši javnim prevozom lice treba da bude odvojeno od ostalih putnika i po potrebi vezano i to u slučajevima:  ukoliko je zatečeno na izvršenju KD,  ako postoji sumnja da će pokušati bjekstvo, pružiti otpor ili napasti OSL. Po izvršenoj službenoj radnji policajac podnosi izvještaj neposrednom rukovodiocu, te prilaže i potvrdu o izvršenoj predaji lica i stvari.

ULAŽENJE U STAN I DRUGE PROSTORIJE 57

OSL mogu i bez pismene naredbe da uđu u tuđi stan i druge prostorije:  ako držalac stana to želi,  ako je potrebno radi hvatanja počinioca na djelu,  ako se u stanu nalazi lice koje se po pismenoj naredbi državnog organa ima pritvoriti,  ako se u stanu nalazi lice koje sklonilo zbog KD,  ako je potrebno radi sigurnosti ljudi i imovine,  ako se ne mogu drugačije obezbijediti dokazi za KP. Prije ulaska u stan treba utvrditi identitet držaoca stana i saopćiti mu razloge ulaženja i pozvati ga da dobrovoljno preda predmete ili lice a ako isti nije prisutan OSL mogu izvršiti nasilno ulaženje. Pregled stana mogu izvršiti u prisustvu držaoca i legitimisati i pretresti lica zatečena u stanu gdje se mogu zadržati samo onoliko vremena koliko je potrebno da se ostvari razlog ulaska.

PRETRESANJE STANA I DRUGIH PROSTORIJA Predstavlja jednu od najvažnijih istražnih operativnotaktičkih radnji koja se poduzima u cilju obezbjeđenja materijalnih dokaza za pokretanje i uspješno vođenje KP, kao i radi efikasnog hvatanja izvršilaca KD za kojim se traga i saznanjima. Pretresanja stana i drugih prostorija okrivljenog može preduzeti ako je vjerovatno da će se pretresanjem okrivljeni uhapsiti ili ponaći tragovi KD ili važni predmeti za KP. Naređuje se putem sudske pismene naredbe koja se predaje licu a prije početka pretresa OSL pozivaju lice da dobrovoljno preda lice ili predmete koji se traže. Pretresanje se po pravilu vrši danju osim ako je započeto i nije završeno. Tužilac je dužan je da obezbijedi držaoca stana i da bude prisutan pretresanju, zaključane prostorije otvorit će se silom ako držalac stana nije prisutan ili neće da ih otvori. Prema novom ZKP pretresanju stana moraju biti prisutna dva punoljetna građanina u svojstvu svjedoka. OSL mogu i bez naredbe ući u tuđi stan i po potrebi izvršiti pretresanje (član 199):  ako držalac stana to želi,  ako neko traži pomoć,  ako je potrebno radi hvatanja počinioca na djelu,  ako je potrebno radi sigurnosti ljudi i imovine,  ako se ustanu nalazi lice koje koje se po naredbi državnog organa ima pritvoriti. U ovim slučajevima ne sastavlja se zapisnik već se držiocu stana izdaje potvrda sa naznačenim razlogom. OSL OUP kada vrše pretres bez nardbe, dužni su odmah podnijeti izvještaj tužiocu. Kad god je moguće, pretresu treba da prisustvuje kriminalistički tehničar koji će fotografisanjem zadokumentovati pronađene predmete. PRETRESOM SE TRAŽE PREDMETI, TRAGOVI I LICA. Za oduzete predmete izdaje se potvrda.

PRETRESANJE LICA OSL imaju pravo vršiti pretresanje lica, vozila i prtljaga. Pod pretresom lica ne smatra se spoljašnji pregled lica koji vrše OSL u cilju utvrđivanja da li to lice nosi oružje, eksploziv i drugo pogodno za napad na OSL i provodi se uz sva mjere predostrožnosti a može biti po pismenoj naredbi nadležnog organa, bez naredbe uz prisustvo ili bez svjedoka. Osnovni operativnotaktički razlozi za pretresanje:  radi pronalaska i oduzimanjan predmeta za KP,  radi pronalaska i oduzimanja predmeta koji potiči iz KD,  radi oduzimanja predmeta koja dovode u opasnost druga lica,  radi pronalaska, fiksiranja i obezbjeđenja tragova KD,  radi pronalaska i oduzimanja predmeta koji se mogu iskoristiti za bjekstvo lica,  radi pronalaska i oduzimanja predmeta i stvari pogodnih za samoranjavanja ili samoubistvo lica lišenih slobode. 58

Pretresanje može biti prethodno (djelimično), potpuno–naknadno i obavezno pretresanje lica (pritvor, zadržavanje ili izdržavanje kazne) Prethodni pretres se obično sprovodi kod racije, pojačane kontrole, pregleda putnika i prevoznih sredstava te prilikom lišavanja slobode, pretresa stana i sl. Kod pretresa opasnih kriminalaca, razlikujemo: KLASIČNO – naređuje se podizanje ruku iznad glave i okretanje leđima OSL-u, da raširi noge zbog labilnije ravnoteže; ZIDNO – naređuje se licu da stane na razdaljinu od 1 metra od zida, raširi noge sa osloncem na vrhovima prstiju i da se sa uzdignutim rukama u kosom položaju osloni o zid, sa vrhovima prstiju. Uvijek se mora imati u vidu da svi kriminalci u određenom trenutku prije pretresa nastoje odbaciti kompromitirajuće stvari te treba pratiti svaki pokret osumnjičenog Potpuno pretresanje se vrši u zatvorenoj prostoriji kod indicija da lice kod sebe sakriva predmete ili tragove KD i od strane dva OSL, a kada je potreban detaljan tjelesni pregled preporučuje se i angažovanje ljekara. Osnovni cilj pretresa jest da se pronađu i oduzmu predmeti koji bi se u toku izdržavanja pritvora ili u toku zadržavanja lica lišenog slobode mogli upotrijebiti za napad.

UPOTREBA tuđeg saobraćajnog sredstva i sredstva veze OSL imaju pravo da, pri hvatanju izvršioca KD, ili privođenja žrtve KD, SN, požara, elementarne nepogode, se posluže sredstvom drugih organa, pravnih lica ili građana, ako taj zadataka ne mogu obaviti policijskim vozilom. OSL mogu i od vozača tih sredstava tražiti da prevezu do bolnice žrtve KD, SN, i dr. nepogode, a ne mogu se poslužiti diplomatskim i konzularnim vozilima. U istim slučajevima kao kod korištenja sredstava prevoza, OSL imaju pravo da se posluže i sredstvom veze ako ne mogu da uspostave vezu radi hvatanja učinioca KD koga gone neposredno, radi obezbjeđenja prevoženja do bolnice žrtve KD i obavještavanja određenih struktura policije, javnog tužioca o stanju na LM. Prilikom upotrebe tuđih sredstava dužni su vozaču saopćiti razloge upotrebe sredstava i upozoriti ih na snošenje posljedica ako ne postupe po zahtjevu OSL. O upotrebi se izdaje pismena potvrda korisniku i upućuje se na pravo na naknadu troškova nastalih upotrebom sredstava.

UPOTREBA SREDSTAVA PRINUDE Policija, saglasno međunarodnim dokumentima (konvencije) gdje su decidno propisane obaveze u policijskom radu, mora prioritet dati aktivnostima koje pored održavanja i provođenja zakona imaju preventivnu funkciju u cilju otklanjanja onih ponašanja koja mogu dovesti do nasilničkih i drugih štetnih postupaka. U tim prilikama samo odgovarajuća saradnja i timski rad mogu biti od presudnog značaja u kombiniranju različitih metoda i vještina kako bi se sa što manje rizika ostvario zajednički cilj. Međutim, vršeći svoju dužnost policija je prisiljena u pojedinim situacijama na upotrebu sredstava prinude–sile, ali je smiju upotrijebiti kada je to nužno i u mjeri potrebnoj za obavljanje dužnosti, tj ne smije koristiti više sile nego što je razumno potrebno i kada ubjeđivanje, upozorenje, savjet, naređenje nije uticalo na određeno lice. Život mora uvijek biti pravno zaštićen a namjerno oduzimanje života jedino je zakonito u slučaju sudske kazne, a povreda ovog člana ne smatra se upotreba sile:  za odbranu bilo koje osobe od protivpravnog nasilja  za zakonito hapšenje ili sprečavanje bjekstva zakonito pritvorenog lica  zakonito poduzetu akciju u svrhu gušenja pobune ili ustanka U primjeni ovlaštenja policija se mora pridržavati principa proporcionalnosti - koristiti najmanju moguću silu neophodnu za postizanje željenog cilja. 59

OSL mogu upotrijebiti sredstva prinude (fizičku snagu, gumenu palicu) radi savlađivanja otpora lica koje remeti JRM, koje treba privesti, zadržati ili lišiti slobode, radi odbijanja napada na sebe ili drugo lice, te koja napadaju objekt koji se obezbjeđuje. OSL mogu upotrijebiti sljedeća sredstva prinude: 1. primjerenu fizičku snagu, 2. palicu, 3. mlazove vode, 4. sredstva za prisilno zaustavljanje vozila, 5. plinska sredstva, 6. druga sredstva utvrđena propisima

UPOTREBA PRIMJERENE FIZIČKE SNAGE Upotrebom fizičke sile se smatraju zahvati i druge vještine odbrane ili napada kojim se savladava otpor lica koje svojim postupkom onemogućava izvršenje službenog zadatka ili koje fizički napada na OSL, drugo lice ili objekat koje se obezbjeđuje, a OSL su dužna da prestanu sa upotrebom čim prestane neposredan napad ili otpor lica. POD OTPOROM SE SMATRA SVAKO SUPROTSTAVLJANJE ZAKONITOM NAREĐENJU POLICIJSKIH SLUŽBENIKA IZDATIM RADI ODRŽAVANJA ILI USPOSTAVLJANJA JRM, UDALJAVANJA SA MJESTA DOGAĐAJA, UDALJAVANJA SA MJESTA PRIVREMENOG OGRANIČAVANJA KRETANJA, PRIVOĐENJA, ZADRŽAVANJA ILI LIŠENJA SLOBODE I DRUGIH POSLOVA. AKTIVAN OTPOR postoji kada lice koristi agresivan fizički napad, koji bi mogao rezultirati ozljeđivanjem policajca i drugih lica; POGORŠANI AKTIVNI OTPOR – kada lice koristi vatreno oružje, oruđe ili druge predmete s namjerom da onemogući policiju u izvršenju službenih zadataka, pokušavajući nanijeti ozbiljne tjelesne povrede, pa čak i smrt. Policajac mora biti i fizički spreman da odgovori na svaku prijetnju, kako bi mogao efikasno reagovati jer je prva i osnovna dužnost policije da zaštiti građane, dok je presudni prioritet policajca da vodi računa o ličnoj sigurnosti u intervenciji kako bi mogao zaštiti građane. Nivo otpora pružen od strane lica, određuje stepen sile koju policajac mora primjeniti. Policija je dužna kontrolisati i otkloniti sva destruktivna ponašanja pojedinih građana, a ukoliko nije u mogućnosti sigurno intervenisati potrebno je privremeno odstupiti, zatražiti pomoć i pripremiti se za djelovanje do dolaska pomoći. PASIVAN OTPOR postoji kada se lice ogluši o poziv ili zakonito naređenje OSL ili se stavi u takav položaj (legne, sjedne, uhvati se za neki predmet i sl.) kojim onemogućava izvršenje zadataka. Neki ga nazivaju i psihološkim otporom te defanzivnim otporom (sa pokušajem upotrebe fizičke sile). Psihološki nefizički otpor se ispoljava kroz nepridržavanje zakonskih naređenja, verbalnim optužbama i prijetnjama. Defanzivni otpor je takav vid pasivnog otpora kojeg karakteriše neagresivnost pojedinaca i nemaju namjeru suprotstavljati se policiji, a koje imaju uvredljiv i neprimjeren karakter. U rješavanju ovih situacija koriste se tehnike “MEHKE RUKE” sa blagim nanošenjem bola na pojedinim tačkama pritiska, zglobnim zahvatima.

UPOTREBA PALICE Policijski službenici NE smiju upotrijebiti palicu prema djeci, starim i iznemoglim licima, duševnim bolesnicima, teškim invalidima i ženama sa vidljivom trudnoćom osim ako ugrožavaju njegov život. Takođe u slučaju kada lice pruža pasivan otpor. Upotreba palice se smatra kao osrednje sredstvo prinude i koristi se kada blaže tehnike nisu efikasne i to na tri zone: 60

 primarna zona (mišići, listovi, nadlaktice, podlaktice)  sekundarna zona (spojevi kostiju i koščana područja-laktovi, zglobovi…)  zona posljednjeg pribježišta (vitalni dijelovi:glava, grlo, bubreg…)

UPOTREBA VODENOG TOPA Ovaj vid upotrebe sredstava prinude može se upotrijebiti samo u onim situacijama kada je JRM narušen u većem obimu i čemu se pristupa samo po naređenju rukovodioca i na udaljenosti ne manjoj od 25 metara jer može prouzrokovati ozljede.

UPOTREBA SREDSTAVA za prisilno zaustavljanje vozila Policija koristi ova sredstva kada treba onemogućiti bijeg lica protiv kojeg se može upotrijebiti vareno oružje, kao i protiv izvršilaca KD protiv bezbjednosti saobraćaja koje vozilom bježi sa lica mjesta SN. Osnovni cilj ovog sredstva je njegovo onemogućavanje i onesposobljavanje za dalje kretanje a mora se obaviti na siguran i bezbjedan način. Ispred njega postavljaju se saobraćajni znakovi a ne smije se postaviti na prevojima, nepreglednim dijelovima, tunelima i sl. Nakon prinudnog zaustavljanja policija mora brzo i efikasno reagovati i lišiti slobode lica. O upotrebi uređaja za prinudno zaustavljanje vozila, vođa policijske patrole je dužan podnijeti pismeni izvještaj svom neposrednom rukovodiocu.

UPOTREBA HEMIJSKIH SREDSTAVA Pod hemijskim sredstvima podrazumijevamo suzavce koji nakon ovlaštene upotrebe u izvršavanju policijskih zadataka NE OSTAVLJAJU bilo kakve posljedice na psihofizičke i opće zdravstveno stanje pojedinaca. Hemijskim sredstvima i hemijskim oružjem smatraju se sredstva za ispaljivanje i raspršivanje hemijskih punjenja:  puška i pištolj za ispaljivanje,  ručne hemijske bombe,  sprej,  tromblonska mina  hemijski raspršivači. Ova sredstva koriste se radi:  uspostavljanja narušenog JRM u većem obimu,  sprečavanje terorističkih akata ili otmica,  savlađivanje otpora lica radi lišenja slobode,  odbijanja napada na ličnost i objekat koji se obezbjeđuje,  oslobađanja zaposjednutog sredstva,  odbijanja napada uz upotrebu vatrenog oružja. Kod izvršavanja zadataka pod nadzorom rukovodioca sredstva se mogu i smiju upotrebiti isključivo po njegovom naređenju. U slučaju zabarikadiranja lica ono se upozori na upotrebu i ako se na ponovljeno upozorenje ne preda, upotrebljava se sredstvo. Ako ima talaca traži se od njega da ih pusti a poslije se odlučuje o sredstvima i načinu na koji će se koristiti.

UPOTREBA SLUŽBENIH PASA OSL mogu u obavljanju svojih zadataka koristiti i upotrebljavati posebno dresirane pse (psi za pozorno–patrolnu službu, tragači, za napad i odbranu i stražarsku službu) koji se koriste samo pod neposrednim nadzorom stručno osposobljenog pripadnika policijskih snaga (vodiča službenog psa) i sa zaštitnom korpom (osim u slučaju kada su ispunjeni uslovi za vatreno oružje). Kod pozorno-patrolne djelatnosti mogu se koristiti samo za:  hvatanja lica u bjekstvu zbog KD,  savladavanje otpora lica prilikom legitimisanja, lišenja i privođenja, 61

 odbijanja napada na lica i objekat koji se obezbjeđuje,  odbijanje napada na OSL Psi za napad i odbranu mogu se koristiti i kod racija, zasjeda blokada i sportskih manifestacija. Prije korištenja pasa policajac je dužan upozoriti lice da će koristiti psa ako ne postupi po naređenju. Psi tragači mogu se koristiti za pronalaženje:  tragova i predmeta KD,  učinilaca KD,  nestalih i zalutalih lica,  leševa,  droga,  nastradalih u nepogodama,  eksploziva itd.

UPOTREBA SREDSTAVA ZA VEZIVANJE Tu se smatraju lisice, plastične zatege i trake a policajci će vezati lice koje lišava slobode, privodi ili sprovodi:  ako je zatečeno na izvršenju KD,  ako je lice pokušalo bjekstvo ili se sumnja da će to učiniti,  ukoliko lice pruži otpor ili napad na OSL. Ne smiju se upotrijebiti prema licima mlađim od 14 god. bolesnim, iznemoglim, invalidima i trudnicama.

UPOTREBA VATRENOG ORUŽJA Međunarodne izvore odredbi o smrtonosnoj sili možemo podijeliti u dvije skupine: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima 10.12.1948., Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima 1948., Pariškoj povelji i druge usvojene od UN-a Drugi dokument koji je potrebno spomenuti je Evropska konvencija o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda (04.11.1950) koja se odlikuje načinom funkcionisanja mehanizma za zaštitu prava i obaveze država prema pravima. Ne smatra se povredom člana 2. Evropske konvencije koje je proisteklo iz upotrebe sile nužno neophodnoj:  za odbranu bilo kojeg lica od protivpravnog nasilja,  zakonitog hapšenja ili sprečavanja bjekstva  za zakonitu akciju u svrhu gušenja pobune ili ustanka. Ovaj stepen sile, kao posljednjeg sredstva, koristi se kada su se ostale metode pokazale neuspješnim. Prema Evropskoj konvenciji upotreba sile u izvršavanju zadataka ne smije apsolutno implicirati postupke OSL kojima će vršiti mučenje, okrutna ili nečovječna poniženja ili drugo nasilje prema građanima. Policajac nikada ne smije koristiti više sile nego što je razumno potrebno a posao je takav da u bilo koje vrijeme i okolnostima policija mora oduzeti nečiji život, kako bi spasila život drugog lica ili svoj život i zato izuzetna pripremljenost, planiranje, usavršavanje taktika su garancije da će policijske snage upotrebljavati silu samo kada je to nužno i u datim opravdanim okolnostima. Te okolnosti su sprečavanje zločina, privođenje, zakonsko hapšenje prestupnika ili sumnjivih lica. Policija u provođenju zakona ne smije upotrebljavti vatreno oružje s namjerom ubijanja bilo kojeg lica, osim ako je to neizbježno. OSL smije upotrebiti vatreno oružje kada su blaža sredstva nedovoljna za postizanja sljedećih ciljeva:  za vlastitu ili odbranu od neposredne prijetnje smrću ili ozbiljne povrede  za sprečavanje osobito teškog zločina koji uključuje ozbiljnu prijetnju po život 62

 za hapšenje lica koje uzrokuje ozbiljne prijetnje po život i koje se opire naporima da se prijetnja zaustavi  za sprečavanje bjekstva nekog ko uzrokuje ozbiljnu prijetnju po život Zakonski osnov za upotrebu smrtonosne sile - vatrenog oružja: Među glavnim odredbama koje uređuju ovaj segment policijskog djelovanja možemo navesti slijedeće slučajeve kada policijski službenici mogu upotrijebiti smrtonosnu silu:  u slučaju zaštite života ljudi (odbijanje neposrednog protivpravnog napada na sebe ili drugog),  radi sprečavanja bjekstva lica zatečenog u vršenju KD-a protiv osnova društvenog uređenja odbrane i sigurnosti (oružana pobuna, terorizam, divrezije, uništenje objekata od vitalnog značaja),  radi sprečavanja bjekstva lica zatečenog u vršenju KD-a otmice vazduhoplova, ugrožavanje sigurnosti leta, sabotaže na važnim vojnosigurnosnim objektima, ubistva, teške krađe, razbojničke krađe, silovanja, prijetnje na javnim mjestima upotrebom vatrenog oružja),  radi sprečavanja bjekstva lica zatečenog u vršenju KD-a za koje se goni po službenoj dužnosti ako postoje osnovi sumnje da posjeduje VO i da će ga upotrijebiti,  radi sprečavanja bjekstva lica zakonito lišenog slobode,  radi sprečavanja bjekstva i stavljanje pod nadzor ili zaštitu psihičko bolesnog lica koje nosi vatreno oružje i postoje osnovi sumnje da bi moglo oružje upotrijebiti. Ukoliko policija upotrijebi smrtonosnu silu u gore navedenim slučajevima tada se moraju predstaviti kao pripadnici koji provode zakon, jasno upozoriti o namjeri upotrebe smrtonosne sile, te pružiti dovoljno vremena da se jasno i odmjereno upozorenje posluša. Osim ako bi ono prouzrokovalo ozbiljnu prijetnju ovlaštenom službeniku policije, ozbiljnu prijetnju smrću ili teške povrede drugom licu, ako bi se pod tim okolnostima to pokazalo kao neodgovarajućim i besmislenim. U slučaju kada je upotreba smrtonosne sile zakonita i neizbježna, policija je dužna djelovati sa zadrškom, odnosno poštovati ljudski život, te uzrokovati što moguće manje povrede ljudima i imovini. Upotreba smrtonosne sile radi zaštite života ljudi Posmatrajući proces razvoja ljudskih prava, počev od univerzalne deklaracije i Evropske konvencije, uočava se da je u središtu razmatranja zaštita ličnosti. Prema tački 2. dokumenta koji je nastao u Kopenhagenu od 5-25.6.1990. godine, vladavina zakona nije samo formalna zakonitost kojom se osigurava regularnost, dosljednost u ostvarivanju i funkcionisanju demokratskog poretka, već pravda koja se osniva na priznanju i potpunom prihvaćanju čovjekove ličnosti kao najviše vrijednosti, dok u članu 2. Ustava BiH se govori o ljudskim pravima, te da će entiteti osigurati najviši stepen međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U većini zakona koji regulišu oblast policijskog rada se govori da će smrtonosna sila biti upotrijebljena samo u slučajevima kada se druga sredstva pokažu kao neefikasna, odnosno da će se smrtonosna sila upotrijebiti kao krajnje rješenje u okolnostima u kojima je to neophodno za zaštitu života. Pod tim okolnostima se podrazumijeva, da ako se život jednog ili više lica nalazi u neposrednoj opasnosti od drugog lica, ako su oni napadnuti na takav način ili takvim sredstvima koji predstavljaju neposrednu opasnost po njihov život (oružje, oruđe), ako je fizička snaga napadača takva ili broj napadača toliki da se život napadnutog ne može odbraniti na drugi način, te se takođe ovaj vid represivne prinude može upotrijebiti kada je ugrožen život OSL. Kao neposredan napad se smatra:  napad vatrenim oružjem, opasnim oruđem ili drugim predmetima kojima se može ugroziti život,  napad dva ili više lica, 63

 napad fizički snažnijeg lica,  napad lica koje se služi posebnim vještinama,  napad na mjestu i u vrijeme kada OSL ne može dobiti pomoć. Kao napad vatrenim oružjem smatra se i samo potezanje vatrenog oružja ili pokušaj da se vatreno oružje potegne. Upotreba smrtonosne sile radi sprečavanja bjekstva lica zatečenog u vršenju teških KD Pod zaticanjem u vršenju KD se smatra zaticanje u vršenju KD ili kada vrši radnju izvršenja KD ili na mjestu gdje je upravo izvršeno KD, lice koje neposredno nakon izvršenja KD pobjegne, lice kod koga se nalaze predmeti upravo korišteni za izvršenje djela ili su pribavljeni tim KD, kao i lice na kome su vidljivi tragovi koji su nastali u vršenju tog KD. Zaticanje danas znači flagrantno krivično djelo. Za nas je bitna situacija kada je izvršilac KD zatečen u vršenju KD od strane OSL-a, i u tim situacijama mora doći do izražaja maksimalna spremnost, vještina, razumnost, uvježbanost, fizička i psihička pripremljenost policije kako bi mogla primijeniti silu onoliko koliko je neophodno za postizanje zakonitog cilja. Upotreba smrtonosne sile radi sprečavanja bjekstva lica za kojim je izdat nalog za lišenje slobode U Zakonu o unutrašnjim poslovima stoji da će policijski službenici upotrijebiti smrtonosnu silu u cilju sprečavanja bjekstva lica lišenog slobode i lica za kojim je izdat nalog za lišenje slobode ukoliko bjekstvo tog lica neposredno ugožava nečiji život i ovo ovlaštenje upotrebe smrtonosne sile je ograničeno na složenu sigurnosnu situaciju kada se osnovano predpostavlja da lice ima ozbiljnu namjeru da nanese tešku tjelesnu povredu službenom ili nekom drugom licu. Među ostale slučajeve kada službena lica mogu upotrijebiti smrtonosnu silu dolaze još i slučajevi kada je neophodno odbiti napad od objekta ili ličnosti koja se obezbjeđuje, sprečavanje bjekstva preko državne granice, upotreba prema vozilima i sl. OSNOVNA NAČELA BITNA ZA POLICIJSKU UPOTREBU SMRTONOSNE SILE Vrijednost svakog demokratskog pravnog i pluralističkog društva se verificira pravima i slobodama čovjeka koje on ostvaruje u određenim političkim sistemima. Policija kao izvršni instrument države, koja štiti sigurnost ljudi, u provođenju zakonskih ovlaštenja a naročito kada je krajnje neophodno upotrijebiti smrtonosnu silu, mora se pridržavati onih zakonitosti koje su izražene u radu Evropske institucije za zaštitu ljudskih prava, Komisije i suda. Kao osnovna načela prilikom upotrebe smrtonosne sile su: načelo zakonitosti, nužnosti, srazmjernosti, postupnosti, preciznosti, selektivnosti. Načelo zakonitosti Terminološki posmatrano zakonitost znači saglasnost materijalnih akata sa svim pravnim aktima koji se na njih odnose, odnosno saglasnost nižih sa višim pravnim aktima. Po anglosaksonskoj literaturi zakonitost podrazumijeva bezrezervno poštovanje i provođenje svih akata koji su doneseni u skladu sa Ustavom, zakonom i podzakonskim aktima. Ovo načelo ima ključni značaj u ostvarivanju i nepovredivosti ljudskih prava, a naročito je zastupljeno u radu Evropske komisije za ljudska prava i Evropskog suda. Naročito dolazi do izražaja kod onih organa koji donose zakone i gdje dolazi do zadiranja u ljudska prava, a najbitnije je da načelo zakonitosti primjenjuju policijske strukture jer primjenjuju državnu prinudu prema građanima, te se mora obratiti posebna pažnja da donesena policijska pravila upotrebe sile budu zakonita. Potpuna i dosljedna afirmacija načela zakonitosti rezultirat će da će policija koristiti smrtonosnu silu samo kao krajnje i nužno sredstvo za postizanje zakonitog cilja a na taj način će se stvoriti sigurnosne predpostavke za smanjenje represivnih mjera dok će se prioritet dati planiranju i provođenju prevencije u cilju sužavanja kriminalnog prostora za vršenje KD. Načelo zakonitosti predstavlja temeljno policijsko načelo i osnovni postulat svake moderno oblikovane policijske strukture, te je legitimni izraz civilizacijskih tekovina savremenih pravnih normi. Evropska komisija i Evropski sud su utvrdili dva uslova za zakonitost i to pravo koje ima značenje zakona koje mora imati primjerno dostupno i drugo 64

Zakon je ona pravna norma koja je oblikovana precizno da državljani po njoj usklađuju svoje ponašanje. Načelo nužnosti Nužnost je drugi izraz za skup uslova koji su moćni da izazovu nastanak pojave koja mora nastati ako su dati svi neophodni uslovi. Uslovi koji uživaju nastanak pojave su složeni, dinamični i nisu ograničeni samo na aktuelnu situaciju. Ipak nužnost treba shvatiti kao realnu mogućnost odnosno zakonitu tendenciju u razvoju demokratskog društva. Da bi se kvalitetno mogla verificirati nužnost u demokratskom društvu mora se povesti dvostruki postupak gdje se prvo ispituje da li je cilj ograničavanja legitiman odnosno da li je sredstvo za ograničavanje prava ili slobode razmjerno sa legitimnim ciljem. Načelo nužnosti predstavlja polaznu osnovu pri upotrebi smrtonosne sile, odnosno ovo načelo obavezuje policijske službenike na upotrebu smrtonosne sile ili sredstava prinude, kada je to nužno i kao krajnje sredstvo za postizanje cilja, što dalje znači da policijski službenici mogu upotrijebiti silu samo kada je to nužno i ne smiju upotrijebiti više sile nego je to stvarno potrebno za postizanje zakonitog cilja. Da bi se ispunio nužni uslov moraju postojati takve složene i neizbježne sigurnosne opasne okolnosti za primjenu krajnjeg sredstva prinude kao i vrijednost koja je napadnuta a predmet je zaštite policijskih snaga. Načelo srazmjernosti U okviru krivičnog zakona policija je vezana za legalitet odnosno zakonitost u svom radu iz čega proizilazi da je legalitet državnih organa a time i policije, zasnovan na zakonu i garantuje jednaka prava za sve. Država preko svojih normi zabranjuje upotrebu nasilja u društvu na taj način što ona putem policije ostvaruje monopol nad nasiljem, a sa druge strane ona mora obezbijediti takvu sigurnost gradjana da oni bez upotrebe sile ostvaruju svoja zagarantovana prava. Iz svega navedenog proizilazi da organi zaduženi za održavanje reda moraju svojim ponašanjem u svakodnevnim aktivnostima izvući iz građana razumnost, odobravanje, pravedan i korektan odnos i istinu kako bi policijsko djelovanje dobilo pravi legitimitet u društvu. Policija kao jedan od najznačajnijih organa izvršne vlasti u svom postupanju sa građanima mora se pridržavati određenih načela gdje je jedno od značajnijih načelo srazmjernosti ili proporcionalnosti. To je takvo načelo policijskog djelovanja prema kojem konkretna intervencija mora biti srazmjerna željenom cilju i ono se izvodi iz principa pravne države te predstavlja ustavno i krivično pravnu i policijsku kategoriju. Upotreba smrtonosne sile se mora kretati u granicama zakonskih ovlaštenja te se ne smiju uzrokovati posljedice koje željenim učinkom nisu srazmjerne. Ovo načelo ima temeljni cilj koji se ogleda u umjerenosti državne prisile. Osnovno je da preduzeta službena radnja mora biti srazmjerna željenom cilju. Prema Kniselu kriteriji za utvrđivanje srazmjernosti su:  Podobnost, prikladnost - podrazumijeva da policija prilikom primjene zakonskih ovlaštenja preduzima takve mjere kojima će se zakoniti cilj ostvariti, odnosno čiji će nivo ovlaštenja biti adekvatan stepenu opasnosti u oblasti unutrašnje sigurnosti,  Zahtjevnost - znači da će policija između više ponuđenih adekvatnih mjera preduzeti one koje će dovesti do cilja a istovremeno izazvati najmanje posledica,  Srazmjernost u užem smislu zahtijeva onaj nivo primjene policijske prinude koja će biti srazmjerna u odnosu na sve opasnosti koje ugrožavaju sigurnosno stanje. Značajno je da načelo srazmjernosti ima i funkciju sprečavanja prekoračenja primjene sredstava prinude, odnosno samovoljno ponašanje policijskih službenika. Načelo postupnosti Ovo načelo policiju obavezuje da u izvršavanju naročito složenih operativnih zadataka svoja ovlaštenja u datim okolnostima primjenjuju postupno -korak po korak- pri čemu zavisno od razvoja situacije, svaki naredni korak predstavlja teže sretstvo prinude, pri čemu je 65

smrtonosna sila najteže i krajnje sredstvo prinude. Policijski službenici su dužni i u izuzetno složenim okolnostima jasno upozoriti o namjeri upotrebe vatrenog oružja i zastrašiti lice pucanjem u zrak ako je to u određenim prilikama moguće. Načelo preciznosti Da bi policija zadržala podršku javnosti tada mora imati prikladno lično ponašanje, kao i zakonito srazmjerno i dolično postupanje u toku vršenja svojih dužnosti a naročito kada se radi o upotrebi smrtonosne sile. Prilikom upotrebe tog sredstva prinude policija se susreće sa načelom preciznosti, gdje se mora voditi računa da su osnovni policijski stav, stisak, nišanjenje, povlačenje obarača, kontrola držanja, amortizacija trzaja osnovni elementi preciznog gađanja, a koji će u konkretnoj upotrebi nanijeti najmanje štetnih posljedica. Kada se radi o načelu preciznosti često se spominje tzv. smrtonosni hitac a koji podrazumijeva da policija upućuje smrtonosni hitac koristeći se svojim zakonskim ovlaštenjem oduzimanja života da bi se zaštitio drugi život, svoj ili građanina, jer bi upotreba bilo kojeg drugog sredstva dovelo u opasnost život službenika ili drugih lica, policijski službenik mora biti apsolutno siguran šta se takođe nalazi iza mete. Iz svega navedenog proizilazi da policija smije upotrijebiti smrtonosnu silu samo u onim slučajevima u kojima je to ZOUP-om predviđeno, a niti i u jednom slučaju ne smije biti cilj lišenja života napadača već njegovo onesposobljavanje za daljnje djelovanje jer je osnovni i prvi zadatak policijskih službenika zaštita tuđih života. Načelo selektivnosti Podrazumijeva uvažavanje određenih okolnosti u kojima dolazi do subjektivne procjene policijskih službenika o srazmjernosti upotrebe sredstava prinude a koja je dovoljna za postizanje zakonitog cilja. Policija mora prilikom upotrebe smrtonosne sile da vodi računa o zaštiti ljudskih života, te u neizbježnim situacijama da prouzrokuje što je moguće manje povrede ljudima, a ukoliko policija nije adekvatno osposobljena po pitanju upotrebe smrtonosne sile tada može doći do prekoračenja upotrebe sile te za sobom povlači odgovornost policijskog službenika. U međunarodnim dokumentima poseban naglasak se stavlja na uslove i okolnosti za selektivnu primjenu sredstava prinude a posebno smrtonosne sile te je prvi zadatak policijskih službenika da pri izvršenju svojih zadataka čine napore na selektivnom pristupu upotrebe smrtonosne sile kako bi ona postala krajnje i neizbježno sredstvo u zaštiti života ljudi.

TEORIJE: KLASIČNE ORGANIZACIONE TEORIJE 1. Teorija naučne organizacije-TEJLOR 2. Birokratski model organizacije - WEBER NEOKLASIČNA ORGANIZACIONA TEORIJA koju čine: --Teorija međuljudskih odnosa --Strukturalistička teorija --TEORIJE ORGANIZACIJE U SAVREMENIM USLOVIMA --TEORIJA SISTEMA VRSTE ORGANIZACIJA Prema djelatnosti, funkcijama i ostvarenju ciljeva dijele se na: 66

Ω ekonomske organizacije (proizvodne) Ω uslužne organizacije (transportne, komunalne itd.) Ω političke organizacije (državni upravni organi, pravosudni ,policija i dr.) Ω kulturno – obrazovne organizacije (naučno – prosvjetne ) Ω vjerske Ω vojne Ω humanitarne Sa stanovišta strukture vlasti postoji pet tipova organizacije  autokratski tip  autoritativni ili oligarhijski  demokratski  poliarhijski  anarhični tip organizacije Upravljanje je koordiniranje i usmjeravanje svih djelatnosti članova organizacije u zajedničkom radu u svrhu postizanja zajedničkih ciljeva. Većina autora pod rukovođenjem podrazumijeva pet funkcija i to:  PLANIRANJE  ORGANIZIRANJE  KOORDINACIJU  USMJERAVANJE  KONTROLA POVEZANOST RUKOVOĐENJA I UPRAVLJANJA  zasnovani su na istoj filozofiji, politici, cilju, strategiji i planovima;  konkretizaciju dobijaju u izvršenju kojim se obezbjeđuje povratna veza;  odnose se na iste subjekte i na resurse organizacije;  složenost, organiziranje, interakcija sa okruženjem;  odluke koje se donose zasnivaju se prethodnim usaglašavanjem između organa upravljanja i rukovođenja. SISTEMI RUKOVOĐENJA : KLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA : a) linijski (Fayol) b) funkcionalni (F.W.Taylor) c) linijsko-štabni (H.Emerson) d) birokratski (M.Weber) NEOKLASIČNI SISTEM RUKOVOĐENJA - participativno-kooperativni SAVREMENI – MODERNI - projektni, matrično – projektni, matrično – timski MJEŠOVITI SISTEM OPĆE METODE UPRAVLJANJA:  -AUTOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA  -LIBERALNA METODA RUKOVOĐENJA  -PATERNALISTIČKA METODA RUKOVOĐENJA  -DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA  -AUTORITATIVNO DEMOKRATSKA METODA RUKOVOĐENJA Pod stilom rukovodnog ponašanja podrazumijevamo optimalnu, specifičnu, dinamičnu, stabilnu i fleksibilnu sintezu metoda, taktika i tehnika rukovođenja odlučujućih za inventivno i stvaralačko izvršavanje zadataka. Postoje: 67

--AUTOKRATSKI STIL RUKOVOĐENJA --DEMOKRATSKI STIL RUKOVOĐENJA --STIL INDIVIDUALNIH SLOBODA - LAISSER FAIRE Autoritet je legitimna moć koja proizilazi iz položajnog statusa rukovodioca, kojom stiče pravo i mogućnost imperativnog planiranja, odlučivanja i postupanja. U klasičnoj organizacijskoj teoriji i praksi hijerarhija rukovođenja znači sistem odnosa između nadređenih i podređenih i zasniva se prvenstveno na autokratskoj metodi rukovođenja. U pravnom smislu znači pravno sankcionisanu ovlast jednog pojedinca u upravnoj organizaciji da izdaje naređenja drugom, da kontrolira njegov rad i da mijenja njegove odluke. Osnovni elementi KOOPERATIVNOG sistema su:  DELEGIRANJE OPISANIH ZADATAKA, OVLAŠTENJA I ODGOVORNOSTI  SUDJELOVANJE PODREĐENIH PRI UTVRĐIVANJU CILJEVA  TRANSPARENTNOST (OTVORENOST) UZ STALNU KOMUNIKACIJU I MOGUĆNOSTI POVRATNOG UTICAJA

  

68

VERTIKALNA I HORIZONTALNA PREZENTACIJA PREMA VANI I UNUTRA CILJNA KONTROLA UTVRĐIVANJE REZULTATA RADA