Pierre Loti - Can Çekişen Türkiye 1914

Pierre Loti ■

I

1914

Tercüman 1001 TEMEL ESER

Tercüman 1001 TEMEL ESER

&

P İ E R R E LOTİ H azırlayan F İK R E T ŞAHOĞLU

CAN ÇEKİSEN TÜRKİYE 1914

T ercü m an g a z e te s in d e h azırlan an bu e s e r K ervan K ita p çılık A. Ş. o fs e t t e s is le r in d e b a s ılm ış t ır

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz Tarihimize m ânâ, m illî benliğim ize güç ka­ tan kütüphaneler dolusu birbirinden aeçme eser­ lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo­ loji, felsefe, folklor gibi mili! ruhu geliş tiren, ona yö n veren konularda "Gerçek eserler" elimizin altındadır. Ne var ki, elim izin altındaki bu eserlerden çoğunlukla istifade edem eyiz. Çünkü devirler değişm elere yol açm ış, dil değişm iş, yazı değişm iştir.

Gözden ve gönülden uzak kalmış unutul­ maya yüz tutm uş -Ama değerinden hiçbir şey kaybetm em iş, çoğunluğu daha da önem kazan­ mış- binlerce cilt eser, bir süre daha el atılmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. Çünkü onları derleyip - toparlayacak ve günümüzün türkçesi ile baskıya hazırlayacak değerdeki kalemler, gün geçtikçe azalmaktadır. Bin yıllık tarihimizin içinden süzülüp gelen ve bizi biz yapan, kültürümüzde "Köşetaşı" vazifesi gören bu eserleri, tozlu raflardan kurta­ rıp, nesillere ulaştırmayı plânladık. Sevinçle karşılayıp, ümitle alkışladığımız " 1000 Temel Eser" serisi, Millî Eğitim Bakanlı­ ğınca durdurulunca, bugüne kadar yayınlanan 66 esere yüzlerce ek yapm ayı düşündük ve "Tercüman 1001 Temel Eser" dizisini yayınla­ maya karar verdik. " 1000 Temel Eser" serisini hazırlayan çok değerli bilginler heyetini, yeni üyelerle genişlettik. Ayrıca 200 ilim adamımız­ dan yardım vaadi aldık. Tercüman'ın yayın hayatındaki geniş imkânlarını 1001 Temel Eser için daha da güçlendirdik. Artık karşınıza gu­ rurla, cesaretle çıkmamız, eserlerimizi gözlere ve gönüllere sergilememiz zamanı gelmiş bulu­ nuyor. Millî değer ve m ânâda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hiç bir art düşünce ile değerli değersiz, değersiz de değerli gibi ortaya konmayacaktır. Çünkü esas gaye bin yıllık tarihimizin temelini, mayasını gözler

önüne sermek, onları lâyık oldukları yere oturt­ maktır. Bu bakımdan 1001 Temel Eser'den madd! hiç bir kâr beklemiyoruz. Kârımız sadece gufur, iftihar, hizmet zevki olacaktır. KEMAL ILICAK

Tercüman Gazetesi Sahibi

PİERRE LOTİ’nin HAYATI Asıl adı Julien Viaud olan Pierre Loti, 14 Ocak 1850 de Fransa’nın Rochefort şehrinde doğdu. Deniz­ ciliğe m eraklı protestan bir ailedendir. Çocukluğu iç açıcı bir çevrede geçmedi. Annesinin ve teyzelerinin isteklerine uyarak, öğrenimine İncil okumakla başla­ dı. Bir şiire de Yunanca ve Lâtince dersleri aldı. Li­ seyi Rochefort’da bitirdikten sonra, ailenin denizcilik geleneğine uyarak Deniz Akademisi’ne girdi. Ama, bu tutum u denizcilikten çok, yaradılışına uygun egzotik ülkeler görmek, tabiatı ve yalnızlığı seven rom antik ruhunu tatm in etm ek isteğinden ileri geliyordu. S Akademiyi bitirdikten sonra, 1867 yılında «J|ean Bart» gemisiyle ilk seferine çıktı. Otuz yıl bahriye su­ bayı olarak uzak denizlerde ve ülkelerde dolaştı. Bir­ birine benzemez toplum ların yaşayışını, duygu ve he­ yecanlarını eserlerinde aksettirdi. Bu ülkeler arasın­ da: Türkiye ve İstanbul, Japonya, Tahiti, İran, Sene­ gal başta gelir. Samimi bir Türk dostu olan Pierre Loti, Trablusgarp, Balkan, 1. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele’de Türkiye’yi Jkuvvtetle destekledi. îlk i 1870 yılında ol­ mak üzere birçok defa İstanbul'a geldi. Sevgi ve heye­ canla karşılandı. Devlet adamı ve yazarlardan geniş bir çevre edindi. Hasköy, ^Tepebaşı, Kandilli, Divanyolu, Ortaköy, Çarşamba semtlerinde, çeşitli evlerde

10

ve yalılarda oturdu. Türkiye hakkında birçok eserler yazdı. Onbeş kadar olan bu eserlerin birinci bölümü Sultan II. Abdülhamit devrine aittir: Aziyade Fleurs d’ennui, Fantome d’Orient, Les desenchantees, L’exilte, Jerusalem, La Galile ve Le Deserl. Bunlardan Azıyade ve Les Desenchantees (Kızgınlar) romanla­ rını Türkçeve çevirmiştir. B a l k a n H arbi’nden, millî mücadeleye kadar geçen zamanı içine alan ve Türk milletinin uğradığı haksızlıkların savun­ masını yapan kitapları ise dört tanedir. La Turquie Agonisante (Can Çekişen Türkiye), Les M assacres d'Arm6nie (Ermeni Katliâmları), Les Allies qu’il nous faudrait, La Mort de nötre chere France en Orient.. Bunlardan başka, 1910 ve 1913 yıllarında İstanbul’da geçirdiği günleri aksettiren bir hatıra kitabı: S u p re mes Visions d’Orient. Bu eserleriyle ve çeşitli gazetelerde çıkan yazıla­ rıyla Türk milletinin kalbinde unutulm az bir yer tu­ tan Pierre Loti’nin hatırasını yaşatm ak için, bugün İstanbul ve Bursa’da çeşitli cadde ve kahvehanelere onun adı verilmiştir. Orijinal bir romancı, kuvvetli bir polemikçi ola­ rak bütün dünyada büyük şöhret kazanan Pierre Loti, 1891 de Academie Français’e üye seçildi. 1922 yılında da Legion d'Honneur nişanını aldı. Büyük yazar, 1923 de Hendaye’de öldü. Vasiyeti üzerine Saint - Pierre d ’Oleron adasındaki aile bahçesinin derinliklerine gö­ müldü. Pierre Loti’nin eserlerinde, bütün eski güzelliklere açık, mistik ve melânkolik bir ruhun akisleri görülür. Üslûbu lirik ve renklidir. Onun düşünce ve zihniyeti­ ne karşı olanlar bile, bu söyleyiş güzelliğinin değerini kabul etmek zorunda kalmışlardır.

11

Gustave Lanson’un dediği gibi: O, Fransız edebi­ yatının en büyük ressamıdır. Özellikle, Doğu ve Uzak Doğu’yu anlatırken başvurduğu tasvirler, detaylara kadar inerek, sihirli bir dünya çizerler. Loti, saf bir rom antiktir. B atı’mn ruh inceliğini silip süpüren endüstri hamlelerine karşı, sürekli bir kaçış hâlindedir. Onun istediği hayallerle dolu büyülü iklimler artık Avrupa’da yoktur. Onun için Doğu’ya, eski medeniyetler ülkesine sığınır. Orada herşey, saf bir masal dünyasını andırır. Orada insanlar makine dişlileri arasında ezilmemiş, büyük endüstri mücade­ lelerinin yıpratıcı temposuna girmemişlerdir. Orada hayat, sâkin, sessiz ve rüyalı; insanlar mütevekkil, iyi ve namusludurlar. Bu Doğu’ya has, soylu ve İnsanî durum , Loti'nin yaradılışına uygun düşer. Birbiri peşinden yayınladı­ ğı rom anlarda da, bu uygunluğun belirtileri kuvvetle göze çarpar. Loti, şiirli bir roman tü r’ü yaratm ıştır. Mistik bir sarhoşluk, geçmiş özlemi ve egzotik güzellikler, bu eserlerin ana dokusunu meydana getirirler. Eserlerinin dökümü aşağıdadır: 1 — Aziyade, 1879 (Sultan II. Abdülhamit zamanın­ da İstanbul’da geçen, rom antik bir aşk romanı­ dır. İstanbul’un tarihî güzellikleri ve harem ha­ yatının esrarlı çekiciliği» eserin orijinalitesini teşkil eder. Yayınlandığı zaman Fransa'da büyük ilgi uyandırdı.) 2 — Rarahu, 1880 (Tahiti Adası’nın tabiat güzellik­ lerini anlatır.)

12

3 — Le Roman d ’un Sipahi, 1881 (Bir Sipâl.inin Ro­ manı, konusu Senegal'de geçer.) 4 — Le Mariage de Loti, 1882 (Loti’nin evlenmesi) 5 — Fleurs d ’Ennui, 1882 (Kader Çiçekleri) 6 — Mon Frere Yves 1883 (Kardeşim Yves) 7 — Pecheur d ’Islande, 1886 (tzlânda Balıkçısı. Yazarın en tanuım ış eserlerindedir. Hayatını açık denizlerde kazanan Bretanya’lı bir balıkçı, nın basit hayatını dolduran gerçek bir aşkın hi­ kâyesidir. Loti, bu romanında, denizi ve deniz adamlarını, gerçeklerin dışına taşm adan, şiirli bir dille anlatır.) 8 — Propos d ’exil, 1887 9 — Madame Chrysantheme, 1887 (Madam Krizan­ tem. Çin ve Japonya'nın, eski medeniyet izlerini taşıyan hayatlarını anlatan bir romandır.) 10 — Japoneries d ’Automne, 1889 (Japon Sonbaharı) 11 — Au Maroc, 1889 (Konusu Fas’ta* geçer) 12 — Le Roman d'un Enfant, 1890 (Bir çocuğun Ro­ manı) 13 — Le Livre de La Piti6 et de La Mort, 189? (Mer­ ham et ve ölüm ) 14 — Fantomes d'Orient, 1891 (Şark Hayalleri. Aziy ad l’nin devamı ve sonu) 15 — L’Exilee, 1893 (Sürgün) 16 — Matelot, 1893 (Tayfa. Bretanya balıkçılarının hayatını anlatır.) 17 — J6rusalem, 1895 ,(Bir bölümü Türkiye'ye ait) 18 — La Galilöe, 1895 19 — Le D^sert, 1895 20 — Ramuntcho, 1897 (Bask halkını konu edinen bir roman.)

13

21 22 23 24 25 £6 27

— Figures et Choses qui Passaient, 1897 — L lle du Rfive, 1898 (dram) — ,Judith Renaudin, 1898 — Reflets sur La Sombre Route, 1889 — Les Demiers Jours de P6kin, 1901 — L’Inde Sans Les Anglais, 1903 — Vers Ispahan, 1904 (İsfahan’a Doğru. Bu gezi eserinde İran, özellikle İsfahan ve Şiraz, bir res­ sam ustalığı ile tasvir edilmiştir.) 28 — Le Roi Lear, 1904 (Piyes. Emile Vedel ile bir­ likte.) 29 — La troisifcme jeunnesse de Madame Prune, 109!> 30 — Les Dlsenchantöes, 1906 (Kırgınlar. İstanbul kadınlarını anlatır.) 31 — La mort de Philoe, 1909 32 — Le Château de la Belle au Bois dormant, 1910 33 — La Fille du Ciel, 1911 (Piyes. Judith Gautier ile birlikte) 34 — Le Pelerin d’Angkor, 1912 35 — La Turquie Agonisante, 1913 (Can Çekişen Tür­ kiye) 36 — La Grande barbarie, 1915 (broşür) 37 — La Hyene enragöe, 1916 38 — Divers aspects du vertige mondial, 1917 39 — L'Horreur Allemande, 1918 40 — Les Massacres d'Arm^nia, 1918 (Ermenilerin yaptıkları katliâmları konu edinir.) 41 — Les Allies qu’il nous faudrait, 1919 ( Bize ge­ rekli olan m üttefikler)

14

i2 — Prime Jeunesse, 1919 *3 — La m ort de nötre cher France en Orient, 1920 (Azir Fransamızm Şark’ta ÖKimü) ♦4 — Supr£mes Visions. d'Orient, 1921 45 — Un jeune offirier pauvre, 1923 (oğlu Samuel Pierre Loti Viaud ile birlikte) ♦6 — Journal Intime, 1878 — 1881 — 1926

ÖNSÖZ Pierre Loti, Trablusgarp savaşında Italyanlar’ın, Balkan H arbi'nde i|se M üttefikler’in (Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ) Türk ve müslümanlara yaptıkları zulüm ve katliâpılarm yakından şahidi oldu. Avrupa devletleri, Osmanlı İm paratorluğum u sar­ san bu savaşlar sırasında, daima haksızın ve kan dö­ kücülerin yanında yer aldı. Bunun birinci sebebi ise, yıkılması istenen İm paratorluğun m irasına konmak düşüncesi, ikinci sebebi ise, Avrupa’nın, bütün teknik gelişmelerine rağmen bir türlü tesirinden kurtulamar dığı dini fanatizm ’dir. Bunun gözle görülür misâlini, o sıralarda Balkan devletlerinin askerî bakım dan en güçlüsü Bulgaristan verm iştir. Bulgar Kralı Ferdinand Koburg, Avrupa’yı din yönünden etkisi altına almak ve gerekli yardımı sağlamak için, Balkan Savaşı’na bir «Haçlılar seferi» süsü vermiş ve bu propagandayı bütün savaş süresin­ ce başarıyla yürütm üştür. Gerek Trablusgarp fâciası, gerekse Balkan Harbi sıralarında, bütün batı toplumu elbirliği ile İtalya ve m üttefikleri desteklem iştir, öyle ki, Avrupa bası­ nında. Türkler ve m üslüm anlar lehine hiçbir yayın yapılmamış, gerçekler tamamen tersyüz edilmiştir.

16

Bu acı ve ümitsiz günlerde, sâdece birkaç yazar, dinî ve politik çıkar hesaplarını bir yana bırakarak, ezilenlerin tarafını tutmak cesaretini gösterebilmiştir. Bunların başında, arkadaşı Claude Farrâre ile bir­ likte Pierre Loti gelir, değerli yazar, Türkleri haklı gösteren hiçbir yazının yayınlanmasına istekli görün­ meyen Fransız basınında, kendisine zar zor bir yer bulabilmiş ve böylece, gerçekleri olduğu gibi akset­ tirmek imkânına kavuşmuştur. Orijinal adı «La Turquie Agonisante» olan bu kitap, bu yazıların derlenmesiyle meydana gelmiştir. Burada bazı sorular akla gelebUir: Pierre Loti, Türk ve İslâm dünyasını neden bu derece içten bir sevgiyle desteklemiştir? Neden bu uğurda dindaşla­ rını karşısına almak ve onlann türlü hiScumlanna uğ­ ramak riskini göze almıştır? Bu davranışı, gerçek bir hak aramak düşüncesinin sonucu mudur, yoksa, duy­ gu dünyasını tatmin etmek gayesini mi gütmektedir? Bu sorulan bir bu kadar daha uzatabiliriz, fakat netice değişmez. Çünkü ortada duran bir gerçek var­ dır; o da: Sömürülmüş, aldatılmış, kaderine terkedil­ miş bir Türkiye’nin, küçük hesaplardan uzak kudret­ li bir kalem tarafından dünya ölçüsünde müdafaası­ nın yapılmış olmasıdır. Bu da yeter bir tesellidir. Pierre Loti de bir batılı olarak elbette doğduğu memleketin menfaatlerini düşünmek zorundaydı. Fa­ kat, bu menfaatlerin elde edilmesi için uygulanmasını istediği metodlar, hiçbir zaman, başkalarının öne sür­ düğü insanlık dışı vahşet metodlan değildi. Çünkü o, Doğu medeniyetini ve onun kaderci insanlarını gerçek

ı; bir samimiyetle seviyordu. Onların, Batı medeniyeti karşısında âciz ve güçsüz mahvolmalarını istemiyordu. Ama, onların teknik ve endüstri hamlelerine girişip, Avrupa’nın makine medeniyetini ülkelerine getirmele­ rini de istemiyordu. Doğu, sessiz ve rahat, kendi köşe­ sinde olduğu gibi kalmalı, hiçbir gelişme ve değişme, onların yüzyılları kavrayan büyüsünü ve orijinal gür zelliğini bozmamalıydı. Bu, duyguların emrinden dı şarı çıkamayan bir rom antik’in istekleridir; fakat, ne yazık ki, gerçeklerin dışındadır. Pierre Loti’nin Doğu’yla ilgili romantizmi bu ba­ kımdan gerçeklerin dışına taşsa da, yine bir yerde, insancı bir görüşe yönelmektedir. O* bugün bile Av­ rupa’yı tesiri altında tutan din taassubundan uzaktır. İstanbul’un İslâmî silûeti, Halic’in eski devirleri yaşa­ tan havası, camiler, m inareler, saraylar, kubbeler... Bütün bunlar, bir ölçüde, ruhunda güzellik duygusu bulunanları ayn dinden olsalar da, tesiri altına alabi­ lir. Evet! Ancak bu kadar... Fakat Pierre Loti, bu ka­ darıyla yetinmez. O, bu İslâmî hava içinde yaşayanları da sever. Hem de, asırlık çınar ağaçlan altında nargile fokurdatan, az’a kanaat eden, kaderine boyun eğen, başı sarıklı koyu müslümanları.. Ve bu tutum u, onu diğer batılılardan ayınr. O Batı ki, bütün medeniyeti­ nin sebebini Hıristiyan dininin yüceliğine bağlar. Müs­ lümanlık, bir ilkel dindir onlarca. Bütün geriliklerin, bilgisizliklerin, ilk ve kesin sebebidir. Bu bakımdan, m üslüman ülkeleri, batılılar için, sömürülmesi gere­ ken açık pazarlardır. Bu genel hüküm , pek tabiidir ki Türkiye’yi de içine alır. Ve bunca muhteşem tarih m irası, fetihler F : 2

18

ve kurulm uş yüce medeniyetler, dinî bir perspektiften incelenir ve reddedilir. Bu sözleri ispat etmek için, Doğu ve Batı yazar­ larının fikirlerine birazcık eğilmek gerekiyor, ilk ola rak ünlü Fransız düşünürü Ernest Renan’ı ele alalım. Renan’a göre, İslâmlık, ilimle bağdaşamayan bir din­ dir: «Felsefe veya bilim adı verilebilecek her şeye, İs­ lâmlığın ilk yüzyılı kadar yabancı kalmış hiçbir şey yoktur. Yüzyıllardan beri sürüp giden ve Arabistan’ın vicdanını semitik Tanrı birliğinin türlü şekilleri a ra ­ sından muallâkta tutan bir din mücadelesinden doğan İslâmlık, rasyonalizm veya bilim denilebilecek herşeyden bin fersah uzaktır. Bu mücadeleye, onu bir fütûhat ve yağmacılık vesilesi sayarak katılan Arap at İJİan, devirlerinde dünyanın en yaman savaşçıları idiler. Fakat m uhakkak ki, onlar dünyanın en az filo­ zof insanları idi.» (Renan — N utuklar ve konferanslar) Rcnan, İslâm medeniyeti, İslâm san’atı, İslâm fel­ sefesi gibi sözlerin, bir yanlış anlamadan ileri geldiğini, gerçekte bunların mevcut olmadığını ileri sürüyor: «Bahsetmek istediğim şey, Arap bilimi, Arap felsefe­ si, Arap san’atı, İslâm bilimi, İslâm medeniyeti sözle, ri ile ifade olunan yanlış anlam adır. Bu nokta üzerin­ de edinilen belirsiz fikirler, hususiyle yanlış m uhake­ melerden ve hattâ bazıları hayli ağır olan amelî hata­ lardan ileri gelmektedir. Zamanımızda olup biten şeylerden azçok haberi olan herkes, müslüman memleketlerinin bugünkü ge-

19

ıiliğini, İslâmlıkla idare edilen memleketlerin inhita tını, kültürlerini ve terbiyelerini yalıuz bu dinden alan ırkların fikir bakımından sıfır durum da oluşlarını açıkça gösterm ektedir. Doğu’ya veya Afrika’ya gitmiş olan herkes, hakiki bir m üm in’in kafasının ister iste­ mez dar bir nevi çemberle kasılı olduğunu ve bu çem­ ber yüzünden, o kafanın bilime mutlak surette kapalı, bir şeyler öğrenmek ve yeni fikre açılmak kabiliyetin­ den mahrum bulunduğunu hayretle görm üştür. On - on iki yaşlarına kadar bazan hayli uyanık olan müs­ lüman çocuğu, din terbiyesi görmeye başladığı yaşlar­ dan itibaren, birdenbire m utaassıplaşır, m utlak haki­ kat sandığı şeye sahip olmanın verdiği budalaca guru­ ra kapılır, kendini alçaltan şeyi bir imtiyaz sanarak mesut olur.» (Aynı eser — sayfa 184, 185) Renan bu aşırı düşüncelerden sonra, İslâmlığı sa­ vunanlara karşı hücuma geçiyor: «İslâmlığı müdafaa eden serbest düşünceliler onu tanımıyorlar. İslâmlık, ruhanî ile cism anî’nin birbiri­ ne kaynaması, bir akidenin tahakküm ü, insanlığa vu­ rulan zincirlerin en ağırıdır. Ortaçağ’in ilk yarısında, tekrar ediyorum, İslâmlık mani olamadığı felsefeye ta­ hammül etti; mani olamaması, henüz insicamsız ol­ masından, terör için iyi teşkilâtlanm am ış bulunmasındandı. Evvelce de söylediğim gibi, polis hıristiyanla­ rın elinde idi. Ve başlıca iş olarak alevîlerin teşebbüs­ lerini önlemekle meşguldü. Pek çok şey, bu gevşek ağın örgüleri arasından kaçıp kurtuluyordu. Fakat İs­ lâmlık, eline âteşin imanlı yığınlarını g e ç i r i r geçirmez her şeyi yakıp yıktı. Dinî terör ve riya revaç

20

buldu. İslâmlık zayıf zamanlarında liberal, kuvvetli zamanlarında sert ve haşin davrandı. Bundan dolayı, İslâmlığın yok edemediği bir şeyi, onun için şeref ve­ silesi saymıyoruz. Onun başlangıçta yok edemediği felsefe ve bilimi, kendisi için bir şeref saymak, tıpkı modern bilim keşiflerini ilâhiyatçılar için şeref say­ mak gibi olur.» (Aynı eser — sayfa 199, 200) Ve sonunda, müslümanların bir boyunduruktan kurtulmaları için, dinlerinden vazgeçmelerini tavsiye ediyor: «Bazı kimseler, konferansımda Müslüman dinine mensup olanlara karşı düşmanlık sezmişler. Bu hiç de böyle değildir. İslâmlığın en büyük kurbanları müslümanlardır. Doğu seyahatlerinde kaç kere gördüm ki, taassup, diğer insanları terörle ibâdete sevkeden az sayıda insanlardan gelmektedir. Müslümanı din’inden kurtarmak, ona yapılabilecek en büyük hizmettir. İçin­ de nice iyi unsurlar bulunan müslüman milletlerin kendilerine ağır gelen bu boyunduruktan kurtulmala­ rım temenni etmekle, kendileri için kötü bir dilekte bulunduğumu sanmıyorum.» (Aynı eser — sayfa 211) Batılılann, İslâm topluluğu içinde değerli bil yeri olan Türkler hakkmdaki düşünccicri de diğerle­ rinden farklı değil. Balkan Savaşı yenilgisinden sonra*, birkaç namuslu kalemin dışında hiç kimse, Türkiye'* den yana çıkmadı. Belli bir din gayreti ve emperyalist düşünce sistemi, Balkan vahşetlerinin üstüne medeni­

21

yet tülünü örtmeyi uygun buldu. İşte, bu tek yanlı fi­ kirlerden bir örnek: «Balkanlar, hürriyetlerine kavuştular. Gazeteler­ den bu haberi okuyan tngilizler, derin bir düşünceye varm ışlardır. Onların iyi tanıdıkları bir âlemden gelen bu müjde önünde, bütün şark siyaseti ve İngiltere’nin o m eşhur gayretleri gözlerinde canlanmıştır. Bir zam anlar Rus Slavlannm istilâlarından ürken ve bunları ric'at ettiren İngiltere, bugün Balkan Slavlarının zaferlerinden m em nundur. Ancak, «şark meseiesi»nin kesin hücumlarla halledilmesini isteyenler, İngiltere’nin bu politikasını terviç etm elidirler ki, Ru­ meli gibi Anadolu meselesi de halledilsin. Türkiye nedir? Türkiye, birbiri ardınca Asya’da kurulan askeri ve dinî devletlerden biridir. Bu devlet, asker kuvve­ tiyle istilâ ettiği topraklarda birtakım karakollar kur­ muş ve hükm ünü yürütm eye başlam ıştı. Peşte’den Tahran sınırına kadar uzanan bu geniş saha Timur devletini andırıyordu. Bu idâre alanında bulunan biı çok devletin hakları gasbedilmiş ve bunlar baskı altında tutulm uştu. Buralarda, belki yağmaların sonucu olarak m üt­ hiş bir sefalet hüküm sürüyordu. Birer geçmişe, birer tarihe sahip olan bu mağlûp unsurlar yavaş yavaş kendilerini toplamaya, uğradıkları felâketleri gider­ meye başladılar. M acaristan, Romanya, Sırbistan, Yu­ nanistan, Bulgaristan istiklâllerini ilân ettiler. Ve so­ nunda, eski mağlûpların galibiyetiyle, Balkanlar me. selesi halledildi. Şimdi bu olayların özetinden iki netice çıkarabili­ riz:

22

1 — Türkler devlet kuramazlar. 2 — Her Türk devleti yıkılmaya m ahkûm dur. Türkler devlet kuramazlar.. Bu, m utlak ve kesin­ dir. Çünkü devlet idâresi usulünü bilmezler. Devlet idaresi usulünü bilmek ise, bugünün ilmini öğrenmek değildir. Bu öyle bir hassa’dır ki, devlet kurmaya başlayan milletin karakterinde saklı bulunur. Türkler de bu hassalar yoktur. Şimdi, umûmi bir meseleye geçelim: Böyle bir akıbete uğrayan Türkiye’nin uzun m üddet can çekiş­ me hâlinde kalması uygun m udur? Türkiye’yi bu utanç verici durum dan kurtaracak kuvvet var mıdır? Birinci soruya «hayır» cevabım veriyoruz. Fakat, İkincisinin halledilmesi gerektir. Bir devleti kurtaran kuvvet, manevî bir uyanıştır. Bu, millî ve rom antik bir edebiyat demektir. Türkiye’de böyle bir edebiyat yoktur ve olamaz. Türk rom antikleri hangi intikam duygularını çoğaltacaklardır? Türkiye’de öyle birşey yoktur. Türk edebiyatı sükûnet ve tasvir edebiyatıdır. Bugünkü Rumeli için hiçbir intikam hissi duyuramaz. Çünkü, Rumeli'nin geri alınamayacağına, Türk şairi de, köylüsü de inanm ıştır. Bu, irâde dışı bir inanıştır. İlkel bir hayat yaşayan T ürk’ün çalışmaları da faydalı sonuçlar vermez. Çünkü, çalışmayı bilmezler. Ancak Avrupa’dan m üteşebbisler getirmek lâzımdır ki, çabuk ve geniş bir çalışma ile Anadolu im âr edilebilsin Bu da Türkiye’yi değil, ancak Türkleri kurtaracak tek yol olabilir.» (Dr. Viringser’in konferansı, 1913) Türk’ü küçük gören bu zihniyet, bu haçlı sayıkla­ maları, Balkan Harbi vesilesiyle bir kfere daha kendi

ni gösterm iştir. Hemen bütün yazarlar, «Şark mesele­ s i n i , Türklerin Avrupa’dan atılm ası ve paylaşdması şeklinde yorum lam ışlar ve Balkanlıların zaferleri­ ni, bu yolda atılm ış ilk adım olarak alkışlam ışlardır. Paris Üniversitesi p ro fe s ö rle rd e n Paul *Hory, 1913 yılında yayınladığı «Türkiye Nasıl Paylaşıldı» adlı kitapta şunları yazıyor: «Bir Şark meselesi vardır. Çünkü, Ortaasya’dan gelen Türkler ve Moğollar Ortaçağ’dan beri Doğu Av­ rupa’yı istilâ etmişler, oralarda hâkimiyetlerini kabul ettirm işlerdir. Haçlılar’ın başarısızlığı, çeşitli Avrupa devletlerinin iç teşkilâtlarında duraklam a devrinin başlaması, İstanbul’daki Rum İm paratorluğu’nun uğ­ radığı çöküntü, 14. yüzyıldan sonra Türklerin B atı’ya doğru zafer yürüyüşlerini kolaylaştırm ıştır. Şark meselesinin tarihi de, Türklerin Avrupa’dan çekilmelerinin tarihidir. Bu çekilme d ezaruri idi. Çünkü, Türkler buralarda esaslı hiçbir şey kuram a­ mışlardı. Son olaylar da gösterdi ki, Türklerin vatan­ severlikleri, devamlı faaliyet gösteren bir devlet teşki lâtı kurmaya m uktedir değildir. Hattâ şöyle de denil­ di: «Türkler dört asır, hattâ daha fazla bir süre, Av­ rupa’da çadır kurmuşlardır.» Gerçekten Türkler, buraları yalnız fethetmekle kalmışlar, başka birşey yapmak istememişler veya ya­ pamam ışlardır. Türkler, mâliyesi, ordusu ve idâresiyle muntazam bir devlet kuram am ışlardır. Şark’a has bir hareketsizlik, İslâm lara has bir kuvvete baş- eğiş­ le, sultanların, serdarların m utlak idâresi, sonunda onları bir derebeyi çetesi hâline getirm iştir. Bu bakım­ dan, daha 18. yüzyıldan itibaren, Türk İm paratorluğu

24

parçalanm aya başlamıştı. Yeniçeri ordusu, düzensiz bir milis kuvvetinden başka birşey değildi.» Hiçbir tarihî gerçeği yansıtmayan ve tamamen duygu plânında kalan bu fikirlere karşılık, bilim hay­ siyetini gözeten, tarih olaylarını tarafsız bir gözle değerlendirebilen batılı yazarlar da vardır. Bunlardan pro fesör White «Hilâfet Siyâseti ve Türklük Siyâseti» adlı eserinde şu objektif yargılara varır: «Bunlar, istilâcı Napolyon gibi bir dünya seyahati yapmadılar. Bastıkları toprakları yüzyıllarca yönettiler ve oralara temsil nişanlarını basarak bütün ülkeleri İstanbul Hilâfeti altında toplamaya çalıştılar. Dünya­ nın yegâne cihangiri Türklerdir. Şarhnanlar, Şarlkeıv ler, Napolyonlar birer aktördürler. Bir ihtiyar Macar’ın dediği gibi: Onların hayatlarına karşılık, Türkiye'nin yüzyılları vardır.. Bugün Türkiye mahvolsa bile, Kaşgâr’dan İstan­ bul’a kadar konuşulan Türk diliyle, tekrar bir Türk İm paratorluğu kurarlar. Hazar Denizi’nin güneyinde­ ki İran Türkmenlerinden geçecek olan silsile, m üstak­ bel Cermenlik’ten, müstakbel Islâvlık’tan daha sağ­ lamdır. Arada hiçbir sınır, hiçbir tabiî engel yoktur. Bu Türk İslâmları, Çin’den tâ Moskova’ya kadar uza­ nır ve Ural dağlarından itibaren millî bir bütünlük gös­ terirler. Artık bugün, her siyâset adamı itiraf eder ki, Rusya Türkleri’nde bir milliyet hissi uyanmıştır. Bir edebiyat, bir sanayi, b ir ticaret vardır. Bunlar yarın için bir devrim hazırlayacaklardır.» Ünlü Fransız tarihçisi Gustave Le Bon da, «Dünya Muvazenesinin Bozulması» adlı eserinde, batılılann

25

hiçbir zaman tslâm zihniyetini ve medeniyetini anla­ yamadıklarını söyler. Ona göre, müslümanlık dünya­ ya şöyle yayılmıştır: «Bu dinin dünyanın her tarafına yıldırım hızıyla yayılması sebeplerini ve yeni dine girenlerin nasıl olup da İskender tmparatorluğu’ndan daha büyük bir im­ paratorluk kurmak için gerekli olan kuvveti bulduk­ larım açıklamak o kadar kolay değildir. Kendilerini Suriye’nin ebedî sahibi sanan Roma lılar, buradan atıldıktan sonra, ruhları birleştiren ye­ ni dinin coşturup gayrete getirdiği göçebe kabilelerin birkaç yıl içinde İran’ı, Mısır’ı, Kuzey Afrika'yı ve Hindistan’ın bir kısmını fethettilerini görerek şaşınp kaldılar. Bu şekilde kurulan imparatorluk yüzyıllarca de­ vam etti. Bu saltanat Atillâ gibi Asya fâtihlerinin kur­ dukları imparatorluklara benzer, gelip geçici bir devlet değildi. Çünkü, tslâm devletinin kuruluşu, Batı Avru­ pa barbarlık içinde yuvarlanırken, Doğu'da gözleri ka­ maştıran bir tazelikle parlayan tamamen yeni bir me­ deniyetin ortaya çıkışının başlangıcı oldu. Araplar çok kısa bir zamanda, hiç alışmamış bir gözün bile ilk bakışta tanıyacağı derecede yaratıcı eserler vücuda getirdiler. Arapların imparatorluğu o kadar genişti ki, bunun parçalanmaması imkânsızdı. Nitekim, birtakım küçük krallıklara ayrıldılar. Ve bunlar zayıfladılar. Moğol, Türk v.b. kavimler tara­ fından zaptedildiler. Fakat, müshimanlann din ve medeniyetleri o kadar güçlüydü ki, eski ^Arap krallık­ larını zaptedenlerin hemen hepsi, mağlûpların dinini, sanayiini ve çoğunlukla dilini kabul ettiler.

26

Arapların dini, onların kudretleri kaybolup dev­ letleri yıkıldıktan sonra bile yaşadığı gibi, gitgide da ha da çok yayıldı. Bu dine girenlerin inanışları o de­ rece güçlüdür ki, içlerinden her biri bir havâri sayı­ labilir. Ve her havâri gibi kendi dinini yaymaya çalı­ şırlar. Islâmiyetin büyük siyâsi kuvveti, çeşitli ırkları aynı fikir etrafında toplamış olm asıdır. Ortak fikir etrafında toplanma ise, çeşitli ırklara mensup insan­ lar arasında dayanışma kurmanın en tesirli vâsıtala­ rından biri olmuştur. Günün olayları da böyle bir dar vanışm m ın gücünü ispat etti. Bu dayanışma, korkunç İngiltere’yi bile Şark’ta geri çekilmeye mecbur etti. B ritanya’yı yönetenler, Türkiye m üslümanlarının ülkelerinden koparılıp atılm aJannı tahayyül ettikleri zaman, bu kuvveti bilmiyorlardı. Yalnız Türklerin de­ ğil, bütün dünya müslüm anlarının kendi aleyhlerine ayaklandıklarım gördükleri vakit, bu kuvvetin varlığı­ nı kabule yanaşmaya başladılar. İstanbul’u elde tutacaklarını hayal eden Ingilizler, hayallerinin yıkıldığını gördüler. Özellikle, yenil­ miş ve silâhları ellerinden alınmış olan Türklerin, kendilerine zorla kabul ettirilm ek istenen barış andlaşmasMiı re d ve Yunanlıları İzm ir’den .kovduktan zaman, bunu iyice anladılar. Bugün İslâm, Avrupa’ya kafa tutacak kadar güç kazanmıştır.» Millî K urtuluş Savaşı, Batı emperyalizmine kar­ şı bir millî şahlanış gibi yorumlanabilir. Fakat, bunun da ötesinde bir gerçek vardır ki, o da dindir. H ıristi­ yan Avrupa devletleri, bu savaşı, sömürücü efnelleriv-

27

le aynı paralelde giden bir din perspektifinden gör müşlerdir. Gustave Le Bon, bu gerçeği saklamaz. Işte Lozan Konferansı münasebetiyle yazdıkları: «Birinci ve ikinci Lozan kongreleri, Avrupa’nın m üslüm anları hiç tanımadıklarını isbat etti. Bu kong­ relerde Şarlman zamanının baronları ile, şimdiki hu­ kuk profesörleri karşı karşıya gelselerdi, anlaşmazlık daha fazla olmazdı. Konferanslarda hiç kimse, ne hi­ lâlden ne de salipten söz açtı. Fakat, tartışm aların giz­ li ruhunu, bu iki timsal arasındaki çarpışm a teşkil etti. Britanya İm paratorluğu’nun İslâmî anlayamaması sebebiyle, İra n ’ı, Irak i, Mısır'ı kaybettiğini, H indis­ tan'ı bile elde tutm akta zorluk çektiğini yukarıda söy­ lemiştik. Bu hezimetlerin gerçek sorumlusu olan İn­ giliz Nazırı, m utaassıp protestan M. Loit Corc Yunan lıları İstanbul’a doğru sürükleyerek Türkleri Avru­ pa’dan atmayı, salipin hilâlden intikam alması gibi ta­ hayyül etmişti. Fakat, kendi imânı kadar güçlü bir imâna çarptı ve bu darbe ile bütün İngiliz müstemlekeim paratorluğu sarsıldı.» Balkan Harbi sırasında katliâm edilen Türk hal­ kı gerçeğini, tamamen tersyüz ederek «Türkler katli­ âm ediyorlar» çığlıklarıyla dünyayı ayağa kaldıran Avrupa basınının yersiz davranışlarını, Ingilizler de Kurtiflujş Savaşımız sırasında aynen tekrar etm işler­ dir. (ius^ave Le Bon, bu konuda şöyle yazıyor: «... Yukarıda gösterilen dinî sebeplerden başka, Türkleri mâzur gösterecek bir sebep de, Yunanlılar voltasıyla onları Avrupa’dan, özellikle İstanbul’dan

28

atmayı hayal eden İngiltere’nin yaptığı inkârı kabil olmayan haksızlıklardır. Türkleri atmak için gösteri­ len tek sebep: Hıristiyan azınlığı devamlı şekilde katliâm ettikleri idi. Pek haklı ve doğru olarak dene bilir ki, eğer Türkler, İngiliz Hükûmeti’nin iddia et­ tiği katliâmların onda birini yapmış olsalardı, Doğu'da çoktan beri hiçbir hıristiyanın kalmaması ge­ rekirdi.. Gerçekte ise, bütün Balkanlılar —ırk ve dinleri ne olursa olsun— büyük kıtalcidirler. Bunu bizzat Mös­ yö Venizolos’a da söyledim. Düşmanını boğup öldür­ mek, Balkanlar’da genellikle kabul edilmiş bir sanat­ tır.* Avrupa devletlerinin Türkiye’ye karşı giriştikleri şavaşlarda, daima din faktörü ağır basmıştır. Batı dünyası, Osmanlı İmparatorluğu'nun, Avrupa içlerine kadar sarkarak, oralarda yerleşmesini hiçbir zaman affetmemiştir. Osmanlı Devleti’nin zayıf düştüğü gün­ lerde ortaya çıkarılan «Şark meselesi», doğrudan doğ­ ruya müslüman Türklerin Avrupa’dan kovulmasını öngören dinî karakterli bir plândır. Bu uğurda büyük propaganda yapılmış. Balkan toplumlannm milliyetçi­ lik hisleri kamçılanmış, önce ayaklanmalar sonra sa­ vaşlarla istenilen sonuca ulaşılmıştır. O zamanlar. Doğu ülkelerini sömürülmeye uygun birer ilkel topluluk hâlinde gören Avrupa devletlerinin bu dinî ve emperyalist karakterini kuvvetle teşhis eden müslüman düşünür ve yazarları, Osmanlı İmpa­ ratorluğu'nun I. Dünya Savaşı'ndan sonra, içine düş­ tüğü çıkmazı üzüntüyle görmüşler ve İslâm dünyası­ nın bağımsız son kalesi saydıkları Türkiye'yi, toplu

29

bir halde desteklemişlerdir, özellikle. Hilâfet müessesesinin Türkiye'de bulunuşu, bu destekleyişte bü­ yük rol oynamıştır. İşte, Avrupa’nın sömürücü karakterini aksettiren bir kaç satır: «Yine tekrar ediyoruz ki, zamanımızda bir mem­ leketi istilâ, yalnız topla, tüfekle yapılmaz. Zamanı­ mızın en istilâcı ordusu: Avrupa komisyoncuları, tel­ lâlları, gezgin ticaret memurlarıdır. Bu barışsever düşmanlara kucağımızı açarsak, İktisadî istiklâlimizi kaybetmiş oluruz. İktisâdi istiklâle malik olmayan bir millet ise, siyâsi istiklâlini mihnet yükü gibi taşır gi­ der.» (Şeyh Mihriddin Arûsi — 20. Asırda Âlem-i İslâm ve Avrupa, 1911. Say­ fa: 73) AvrupalIların istilâ ettikleri müslüman ülkelerin­ deki insanlık dışı hareketleri de şöyle özetleniyor: «Medeni namını alan alçakların, Müslüman Afri­ ka’da yaptıklarını, hiçbir millet ve hattâ vahşiler değil, insanlar, hayvanlar hakkında bile revâ görmezler. Or­ ta Afrika ahalisinden bir müslüman, bir hayvan kadar bile, hayat hakkına sahip değildir. Silâhlarını teslim etmiş büyük halk kitlelerini soğukkanlılıkla kurşuna Üizmek, müslümanlara yer öptürmek, muhakemesiz adam öldürmek, beş - altı yaşlarında kızcağızların ırzına geçmek gibi mel'ânetler, Afrika'da hergün ya­ pılan alçaklıklardandır.» (Aynı eser, sayfa: 26)

30

Emperyalist Avrupa’nın bir ufacık ülkesi bile, büyüklerinin yolundan gitmekten çekinmez ve en uy­ gun alan olarak tabiî /.enginlikleri sonsuz Müslüman ülkeleri seçer: «Hayvanat yetiştirmeye mahsus hârâlarla bile kir yaslanması mümkün olmayan, Cava, Sum atra adaların­ daki milyonlarca müslüman, bir avuç Felemenk’in ke­ sesini doldurm ak üzere hayvan sürüsü gibi boğaz tokluğuna çalıştırılıyor.» (Aynı eser, sayfa: 27) Fakat bu sömürü, sonuna kadar böyle devam et­ meyecektir. Yüzyıllar boyu bilerek uyutulan Doğu ül­ keleri, gerçekleri anlamaya ve uzun süren uykularından uyanmaya başlam ışlardır: «İslâm Âlemi, yüzyıllardan beri zillet ve tahkir çizmesi altında ezile ezile, nihayet daldığı derin uyku­ dan uyanmış, zillet ve esâretini anlamıştır.» (Aynı eser, sayfa: 59) 1919 yılında Londra’da faaliyete geçen «Londra İslâm Cemiyetri Merkezi» Genel Sekreteri ve tanın­ mış müslüman düşünürü Şeyh Hüseyin Kıdvaî de, I. Dünya Savaşandan sonra haritadan silinmek istenen Türkiye’yi içten savunanlar arasındadır. «Türkler, İslâm dininin alem darlarındandır. Asır­ lardan beri bu şerefli mevkii elde etmiş bulunuyorlar. Avrupa hattâ Amerika’nın, yani bütün Hıristiyanlık dünyasının kılıcı, onların, yani Müslümanlığın üzeri­ ne çekilmiştir. «Onlar Meclisi»nin cevabı, Türk, yani İslâm idaresini lekelemek istiyor. Gerçi ben Türk de­ ğilim. Fakat, Türkleri ve idarelerini bilirim, başkala­ rının idarelerini de gördüm. Bilirim ki, maddeci Av­

31

rupa onun lerin tarih meli

ancak kılıca hürm et eder. Ancak onun kuvvet, hastalık ve gururunu iyi edebilir. Fakat, Türk milli seciyelerine isnat edilen haksız tecâvüzler, ve insanlığın huzurunda mutlaka müdafaa edil­ ve onların hakkında hakikat söylenmelidir.

Avrupa'da ve Amerika'da Türkler aleyhine yapı­ lan tek taraflı propagandaların ne kadar üzücü ve va­ him neticeler doğurduğunu tamamiyle biliyorum. Bu propagandalar, ırkî ve dinî taassupları körükledi.» (İslâm 'a Çekilen Kılıç — Şeyh Hüse­ yin Kıdvaî. Sayfa: 7, 1919) Yazar, daha sonra, AvrupalIların Türkiye’ye karşı giriştikleri savaşların dinî karakterini şöyle anlatı­ yor: «... Böyle bir muhit içinde Osmanlı Devleti’nin hayatına son vermek gerektiğini, çünkü o yaşadıkça hıristiyanlann esâret altında kalacaklarım ilân etmek, hiç de şaşkınlık yaratmıyor. Kendine has faziletlere, muhteşem bir geçmişe sahip olan ve bilhassa Fransa, İngiltere gibi devletleri kendilerine borçiu bırakan, dün­ ya nüfusunun üçte birini teşkil eden, Islâm âleminin merkez ve hududu olan bir devleti yıkmak hiç şüphe­ siz adaletsizliktir. Fakat, Hıristiyan Avrupa, hıristiyanları kurtarm ak fikriyle kendini tatm ine devam ettik­ çe, başka hiçbir şeye önem vermez.» (Aynı eser, sayfa: 8) Batı devletlerinin ne büyük bir din taassubuyla hareket ettikleri ve bu yolda korkunç cinayetler işle­ mekten bile çekinmedikleri de .şu satırlarla belirtili vor:

32

«Balkan muharebesinde İslâm ahalisini imha si­ yâseti takip olunduğundan, Carnegie İnceleme Heyeti'nin tevsik edilen beyânatına göre: Yüzbinlerce müs­ lüman erkek, kadın, çocuk kesildi. Birçok Ingilizin göz­ leriyle gördüğü gibi, Italyanlar Trablusgarp’ta sivil İs­ lâm halkını katlettiler. Fransız milletinin muhteşem ta­ rihini lekeleyen Cezayir ve Fas katliâmları, Rusların Meşhed'de müthiş cinayetleri, Kongo'da AvrupalI olma­ yan işçilere karşı girişilen cinayetler, bunların hepsi tarihe mal olmuştur.» (Aynı eser, sayfa: 25) Doğu ve Batı yağarlarından aktardığımız bu fi­ kirler, öyle sanıyorum ki bu eserin daha iyi değerlen­ dirilmesine yardımcı olacaktır. Ve görülecektir ki Pi­ erre Loti, fikir ve duygularıyla, Batı’dan çok Doğu'ya yakındır. Çünkü, sadece orijinal görünme isteği veya paradoks yaratma kayası, hiçbir yazan, inanmadığı fikirlerle bu derece kaynaştıramaz. Pierre Loti. bu tutumuyla Avrupa’nın hiddetini üzerine çektiği gibi maalesef, Edebiyat-ı Cedide’nın Batılı olmaya özenen bazı şair ve yazarlan tarafın­ dan da «Türkiye’nin Şarklı kalmasını istemekle» suçlandınldı. Bunlar, Pierre Loti’nin yalnız, eski mede­ niyetlere bağlı kalan romantik yönünü gördüler, Batı sömürgeciliğine karşı Müslümanlığın ve ezilmiş mil­ letlerin müdafaası için baş kaldınşını görmezlikten geldiler. Son söz olarak şunları ekleyelim: Avrupa, uzun yıllar sürdürdüğü sömürme politikası ve din fanatiz­ minin Müslüman ülkelerde uyandırdığı acı tepkiyi. Pierre Loti'nin şahsında az da olsa giderebildi. FİKRET ŞAHOĞLU

PİERRE LOTİ’NİN ÖNSÖZÜ Şu dağınık satırları okuyacak olanların beni af fetmelerini dilerim. Çünkü, bu sayfalar, birçok riya­ kârca alçaklıkların maskelerini indirmek, birazcık ol­ sun gerçeği göstermek ve adalet istemek için, bir üzüntü ve tiksinti ateşiyle çabucak yazılmıştır. Başladığım bu mücadeleyi sürdürm em gerektir. Çünkü, hergün dâvâmın haklılığını doğrulayan yeni bilgiler alıyorum. Konulan sansüre ve bunca söylenen aldatıcı sözlere rağmen, gerçek, herkes tarafından an­ laşılacaktır. Yangın... Katliâm... Yağma... Çapul... Ve son de­ rece canavarca kesilen insan uzuvları... İşte koyu Hı­ ristiyan olmakla övünen bu orduların bilânçolarmdaki haydutluklardan birkaç örnek. Bazı ilkel toplum lann savaş sırasında bu gibi iş­ lere başvurm alarının bir zorunluk olduğunu isterler­ se itiraf ederim. Zaten, Hıristiyan «kurtarıcılar», fâ cia yaratm a konusunda kendilerinden çok geride ka­ lan zavallı Türklerin aleyhine, bilgisiz kişileri kışkırt­ mak için böylesine uğraşmamış olsalardı bundan bah­ setmek lüzumunu bile duymazdım. PİERRE LOTİ

F ; 3

YANGINDAN SONRA 11 Ekim 1911 Doğu’nun ışık saçtığı tarihlerden günümüze kadar, olağanüstü sayılacak şekilde* eski durum unda kala­ bilmiş bir şehir, daha düne kadar varlığını koruyor du. Bu şehirde, günümüz başkentlerinin özelliklerin­ den olan düdük sesleri, dem ir gürültüleri işitilmezdi. Burada hayat, inanışlarının etkisiyle hırstan uzak, ha­ yal dolu, sâkin ve sessiz geçer, insanlar ibâdetleriyle uğraşır, yüreklerine korku getirmeyerek ölümü dü­ şünür ve hep birbirine benzeyen gönül okşayıcı küçük sokakları, gölgeli meydanları doldururlardı. Bu şeh­ rin adı İstanbul’du. Burası, dünyanın öbür ucunda değildi. Avrupa’da, şuracıkta, gürültülü Parisimizden ancak üç günlük uzaktaydı. Zavallı İstanbul’un son derece harap olduğunu söylemek gerektir. Göreneğe uyan turist kalabalığı —ki dünyanın insan sınıfları içinde, ne bakımdan olursa olsun anlayış kabiliyetleri en sınırlı bulunan­ lar belki de bunlardır— vapurlardan, süslü trenlerlerden çıkıp da, her yanı dolduran çarpık evleri, ha­ rabe yığınlarını, sokaklarda sürünen pisliği görünce iğrenirler. Yalnız artistler, güzellik düşkünleri ve bil­ ginler, eski Şark’ın güzelliğine ilk bakışta vurulurlar.

36

Ben, bu güzellikleri tasvire çok çalıştım. Fakat hiç­ bir zaman başaramadım. Zavallı muhteşem büyük İstanbul. Batı sanayii­ nin zehirli nefesiyle, bütün İslâmlık gibi yıkılıp yok olm aya yüz tuttu. Yeni jTürktfeiTin; bizim caddeleri­ mizde yetişmiş olanların, İstanbul'u beğenmeyip hor gördüklerini de söylemek gerektir. Bir lâmbanın ışığı na üşüşen sinekler gibi bu genç kuşak m üslümanları. bizim yıkıcı fikirlerimize kapılarak, Haliç’in öbür Kı­ yısında, bizimkilere benzeyen evler yaptırm aktadırlar. Yeni fikirlere tutkun zenginler, gitgide büyük ve kut­ sal camilerin çevrelerinden çekiliyorlar. Bu yerlerde, sadece buralara yakışan dindarlar, cedlerinin izinden yürüyerek, vakarlı alınlanna sarık saranlar kalıyor. Zaten, tutuşm aya hazır bu ahşap, eski mahalleler her yıl yangınlarda mahvoluyor. Ama, bir de Beyoğ­ lu, Galata, Şişli, Nişantaşı gibi sem tler var ki —Tanrı korusun, bunlara birşey olmasını istemem— eğer bun lar yanmış olsalar, sanatçılar ve güzellik âşıklarınca hiçbir üzüntüyü gerektirmezler. Fakat yangın, özellik­ le İstanbul’un can evine saldırarak, geçmişin hârika eserlerini mahvetmekten sanki zevk duyuyor. Ettik leri kötülüğü düşünemeyen yenilikçiler, yangınların boş bıraktığı bu yerlerde, bugün Amerikanvâri geniş, dümdüz caddeler açmayı ve aynı biçimde evler yapma yı tasarlıyorlar. Fazla olarak, iki yıldan beridir Türk Belediyesi, Şark özelliklerini aksettiren ne varsa, ta marnını yoketmek istemektedir. Burada da bizde ol­ duğu gibi, ataların değer verdikleri şeyler hakkında, saygı hisleri kalmadı. Artık ne camiler- ne de mezar­ lar kutsal sayılıyor. Son zamanlarda, gelir sağlayan

37

çirkin binaları yapmak için az kalsın tarihî bir kab­ ristan olan Rumelihisarı mezarlığını kaldıracaklardı Burası, Boğaziçi'nin Rumeli yakasında en değerli bir güzellik incisi gibidir. Eyüp'ten Yedikule’ye kadar uzanan Bizans’tan kalma sur harabelerine, boş topraklar içinde vahşi gü­ zellikleriyle göze çarpan bu heybetli kale bedenlerine, her yıl yüzlerce ziyaretçi toplayan bu duvarlara gelin­ ce: Bunların şimdiye' kadar varlıklarını koruyabilme­ leri öyle sanıyorum ki, yıkılmaları için gerekli para­ nın buhınamayışmdan dolayıdır. Birtakım cahil belediye m em urlarının, zaten ye­ ter genişlikte olan caddeyi daha da genişletmek ba­ hanesiyle, Şehzadebaşı’nın o güzelim sütun ve kemer­ lerini pervasızca yıktıklarım , Türklüğe has güzellik­ lerden birini daha dümdüz ettiklerini öğrendim. Bu kadar aptalca cinayetlere nasıl göz yumuluyor? öyle sanıyorum ki, Türkiye yöneticileri arasında çok zeki kimseler, san’a t duygusuyla dolu insanlar ve büyük bir mâzinin bu şahitlerini millî şeref nam ına olsun korumak gerektiğini duyan sapma kadar müslümanlar vardır. Na yazık ki bugünkü hüküm et adamları arasında (reâya) çoktur. Ve gittikçe de çoğalarak çeşitli memu­ riyetlere girm ektedirler. Bu Ermeniler, Yahudiler, Rumlar, onları yalnız anlam am akla kalmıyor, İslâm­ lığın yüce mâzisine de içten içe düşmanlık gösteri­ yorlar. Bu (gayrimüslimlerin anlayabilecekleri, yalnız pratik bir görüş noktası kalıyor ki, o da şundan iba­ rettir: Şehzadebaşı sütunlarını mahveden cahil mem ur­ ların m arifetleri örnek alınarak «Makam-ı Hilâfet»,

3ü

Şikago şeklinde veya Berlin tarzında tanzim edilirse, acaba, İstanbul denilen bu güzellikler müzesini gör­ mek için her yıl küme küme gelerek avuç dolusu pa­ ra harcayan yabancılar, bu ziyaretlerini devam etti rirler mi? Bütün bu üzücü olaylara rağmen, 1911 yılı başla rina kadar, İstanbul yine de vardı. Ulu camilerin ya­ nında, asırlık ağaçların altında, eski günlerin rahat­ lığıyla yaşayan sessizlik dolu o hoş köşelerin çoğu yerinde duruyordu. Bu m eşhur şehir, özellikle, güneşin doğuşu ve mehtabın loş aydınlığıyla dünyada eşi bu­ lunmaz bir ihtişam m anzarası gösteren silûetini koru­ m uştu. Fakat ne yazık ki, geçen yaz, ıızu'n süre devam •den kuraklık tesiriyle suyün çok azaldığı bir zaman da, Haliç yamaçları çıra gibi yanmaya başladı. Azgın alevleri, uzaklara sıçrayan kıvılcımları, başvurulan bütün çarelere rağmen durdurm ak mümkün olmadı. Yangın m üthiş bir hızla, özbeöz Türk olan sonsuz mahalleleri, camileriyle, kafesli evleriyle, yaşlı ağaç­ larıyla, mezarlarıyla, türbeleriyle, sözün kısası, şehrin cazibe ve güzellik esrarını kapsayan her şeyiyle kosko­ ca bir kor hâline getirdi, m ahvetti... Artık bu şehrin, m inarelerinden, kubbelerinden kurulm uş olan manza­ rası, çok uzaklardan bile semâda görülebilen büyük profili âdeta bozulmuş, değişmişti. Bu tamiri imkânsız yıkıntı karşısında boyun eğ­ m ekten ba$ka elden bir şey gelmezdi. Fakat, büyük üzüntü veren bir şey daha ortaya çıktı ki, bunun kar­ şısında insanlık görevimiz, hareketsiz kalm amaktır. Birkaç saat içinde altmış binden fazla yangın kurbanı, evsiz barksız, elbise ve eşyasız, kendilerine lüzumlu iş âletlerine varıncaya kadar, herşevlerini kay

39

betmiş olarak sokak ortasında kaldılar. Hemen hepsi yokluk içinde bulunan bu zavallılara ne şekilde olur­ sa olsun el uzatm ak gerektir. Bu dediklerimin eski bir hikâye olduğunu söyle­ yerek, belki bana karşı çıkanlar olacaktır. Fakat, işte, hemen iki ay önce İstanbul yine yaudı. Ne yazık ki, bu defa da m erham et gösterilmedi. Bu, eski bir hi­ kâye değil, yenidir. Hem de yürekleri paralayacak bir yeniliktedir. Olayın acıklı manzarasını sonbaharın ilk yağmur­ ları tazeliyor. Yakında kışm ilk soğukları, karlan büs­ bütün çoğalacaktır. Yaz mevsiminin hoş ve ılık gece­ lerinde, yangın felâketine uğrayanlar nerede olsa bannabilirler. Elbiseteri ince de olsa farketmez. Fakat şimdi kış geliyor. Boğaziçi’nin m üthiş kışı... İstanbul denince, daima sıcak ve güneşli bir Şark ülkesi akla geliyor. Oysa, sonbaharla beraber Kara­ deniz’den kopup gelen nemli, soğuk ve tehlikeli rüz­ gârların burasını nasıl bir verem ve bronşit ülkesi haline getirdiğini anlamak için İstanbul’da oturm uş olmak gerektir. Messina’da meydana gelen depremde, yıkıntılar akında kalan felâketzedeler için Fransa’nın göster­ miş olduğu sevgi gösterilerini hatırlıyorum. İstanbul’­ da insan kaybı hemen yok denecek kadar az gibiyse de, durum ları daha üzücüdür. Çünkü, bugün ilk yapı­ lan yardım lar dağıtılıp bitm iş olduğundan, otuzbin bedbaht, yersiz yurtsuz açıkta kalm ıştır. Kış, beyaz kefenini camilerin kubbelerine örttüğü —ve bu zaval­ lıların sefalet yatağı olan— sokakları buzlu çam urlar­

40

la doldurduğu zaman, bunların hâli ne olacak? En çok m erham et gösterilecek zaman, işte bu andır. Ev­ siz, barksız, yiyeceksiz, selLi yağm urlar altında kalan, titreşerek öksüren çocuklar.. Belleri bükülmüş yaşlı kadınlar.. İnmeli ve kötürüm ihtiyarlar.. Bütün bu bîçareler, ıkendi hallerinde, alçak gönüllü, namuslu insanlardır. İşte şu işçi.. İşte şu küçük esnaf.. Hepsi de halis m üslüm an olan bu insanlar, ahşap evlerinde belki kıt kanaat fakat m utlulukla yaşarlar, büyük Avrupa şe­ hirlerinde olduğu gibi kudurm uşcasm a kazanma hırsı peşinde koşmazlar, kin ve kıskançlık nedir bilmezler. Bunlar, yeni yetişen Türklerden değildirler. Bunlar, müezzin minârede ezan okuyunca camie giden, ulu çınarların altında nargile içen, şarklı giyinişleri, hu­ zur içinde yaşayışları, tevekkül ve inanışlarıyla Avru­ palI gezginlerin dalgın ve şaşkın bakışlarını üzerlerin­ de toplayan eski Türklerdir. Buraya gelip de bunlann bu durum larını gören Avrupalı turistler, geçirdikleri düşünce ve hayal gün­ leri aşkına olsun, bu zavallılara insanlık göstermeli­ dirler. Vapurların her yıl Boğaziçi’ne getirdiği işsiz güçsüz turistler* bugün hemen hemen mahvolmuş olan İstanbul’u n o emsalsiz silûetini seyretmekten duydukları zevk aşkına olsun, bu şehre birazcık yar­ dım etmeye m ecburdurlar. Benim bu ktonudaki asıl isteğim okuyuculanmdandır. Gerçek Türkiye’nin ne olduğunu belirtm ek için yazmış olduğum eserleri okuyarak, bir süre ol­ sun o. işe yaramaz medeniyet gürültümüzü unutarak başlarını dinlendirm iş olanlara başvuruyorum. Şunu

41

da ilâve etmeliyim ki, yardım için yazmış olduğum bu yazı, aslında Fransız iyilikseverliği üzerine kurul­ muştur. Çünkü, iki aydaraberd İstanbul'daki Fransızlar bu hayır işi için sefiremizin yönetimi altında bü­ yük bir gayretle çalışmaktadırlar. Sefiremizin bu havır işine Fransızlan çağırmak için yayınlamış okluğu bıoşürden bdrkaç cümlenin burada tekrarına izin veril­ mesini dilerim: «Fransız şefkatine dayanacak bir Jâvet sesinin ül­ kemizde yankılar uyandıracağına emrinim. Vatandaş­ larımın büyük cömertliğini bildiğim için böyle bir görevi üzerime atontş olmakla öğüniiyorum.» Şimdi bu insancıl sese karşı sağır .kalmayarak se­ firemizin tahmininin hoşuna olmadığını ispat etmek, onu utandırmamak bize düşer. Zavallı kardeşlerimiz orada bizi bekliyorlar. Onların baş koyacak yastıkları yoktur. Hepsi açtır. Soğuk da şiddetle hücuma geç­ miştir. AÇIKLAMA : Bir gazete, insani düşüncelerle, gelen paralan al­ mak vazifesini üzenine almıştır. Fakat bizim istediği­ miz yalnız paradan ibaret değildir. Yorgan, kazak v.b. gibi şeyler de kabul edilir. Şık mösyöler! Madamlar! Modası geçmiş veya eskimiş elbiselerinizi evleriyle birlikte herşeyleri yanmış olan bu zavallılara gönde­ rirseniz iyilik etmiş olursunuz. Elbise ve çamaşır pa­ ketlerini Dışişleri Bakanlığı’nda bu konu için açılmış olan kalem odasura, Fransa Sefiri’nin eşi Madam Pompar adına göndermek kâfidir.

42

İKİNCİ AÇIKLAMA : (Bir ay sonra) Bu dâvetiyemize kaç kişinin cevap verdiğini bili­ yor musunuz? Üç Fransız ve bir İngiliz kadını ki, toplam olarak dört kişi... BİR İTALYAN’IN MEKTUBU İtalya’nın Trablusgarp üzerine saldırdığı sıralar­ da bir İtalyan’dan aşağıdaki m ektubu aldım. Mösyö!

6 Aralık 1911

İtalya’nın Trablusgarp seferi hakkındaki fikrinizin açıklanmasını dilemekle, İtalya Dişileri ikinci kâtibi ve Roma’da yayınlanan (Italia îllustrata) Gazetesi M üdürü Prens Pietro Sanzadi Skala Hazretlerinin isteklerine tercüm an olduğumu söylemek isterim. Bir İtalyan olarak bu şanlı teşebbüsümüzün Sep D ağları­ nın öbür tarafında (Fransızlarca) nasıl karşılandığını anlamakla, vatandaşlarım ın m utlu olacaklarını arzederim. Tito Mazzoni İşte cevabım: Mösyö! İtalya’nın şanlı (!) teşebbüsü konusundaki fikri­ mi soruyorsunuz. Fakat ben, hak ve şanı öbür taraf­ ta.. Yani, atalarından kalan toprakları şaşırtıcı bir şekilde savunan Türkler He Araplarda görüyorum. Bunlar, ansızın saldırıya uğradıkları ve silâh bakı­ mından Italyanlara nisbetle pek hafif kaldıkları halde,

43

eski destanlarda görülen kahram anlar gibi kendilerin top güllelerine parçalatıyorlar; bile bile ölüme ko şuyorlar. Gerçek şan ve şeref, zaten saldırganlar tarafında bulunamaz. Bu incelemenize devam ederseniz, bütün Avrupa ülkelerinde size tıpkı benim gibi cevap vere cek büyük bir çoğunluk bulacağınızdan eminim. Pierre Loti 10 Aralrk 1911 Afrika’da bir orm anlıkta, bir gece yarısı, «mag­ n ezyum un birkaç saniye süren ışığı altında, bir man­ danın, sırtına atlayan bir parsla olan mücadelesini seyretmiş olduğumu hatırlıyorum . Kendisini boynun­ dan yakalamış olan düşmanından kurtulabilm ek için zavallı m andanın can havliyle sıçraması şaşırtıcı idi. Fakat taraftarın gücü birbirine eşit değildi, önce, parsın saldırısı âni olmuştu; sonra da, mandanın pençeleri yoktu. Pars, keskin ve uzun pençelerini an­ sızın avmın etine batırarak seller gibi kan akıtıyor­ du. Manda ise, bu kan dökücü düşmanına karşı, yal­ nız kendini savunmakla yetiniyordu. Afrika’da gördüğüm bu kavga ile, Türk — İtalya savaşı arasında bir benzerlik buluyorum. Aynı apan­ sız hücum.. Saldırganda aynı gaye.. Silâhlarda aynı eşitsizlik.. Aynı yiğitçe savunma... Hayvanlar arasında seyrettiğim bu durum u, bugün insanlar arasında görüyorum. H er katliâm olayında, Avrupa rahat bir seyirci durum unda kalıyor. Mede­ niyet, barışseverlik, konferans, hakem gibi büyük fa­ kat boş kelimelerin gerçek anlam lan nerede kalıyor?

44

Bu sözlerimi çürütm ek için Italyaniarm , bizim önct Cezayir sonra da Tunus’daki fütûhatım ızdan söz açaoaklannı bilirim. Evet! Heyhat! Başımızı önümüze eğ­ mek zorundayız. Gerçi bu seferler hiçbir şekilde Trablusgarp olayı kadar katnlı olmamıştı. Fakat, her şeye ve her durum a rağmen, bu olaylardan da tarihi­ mizi lekeleyecek b ir cinayet izd kalmıştır. Bu üzüntülü itirazlarım yalnız Italyanlara karşı değildir. Sözlerim hepimizi, Avrupa'nın bütün hıris­ tiyan halkım içine alm aktadır. Yeryüzünde en fazla insan öldüren bizleriz. Dudaklarımızda «kardeşlik» kelimesi olduğu halde, her yıl daha da çoğalan yakıp yıkıcı m addeler icad ederek, Afrika’da, Asya’da yağ­ ma ve çapul düşüncesiyle kan ve ateş saçanlar bizle­ riz. Esm er ve aşağı ırktan insanlara hayvanmış gibi davrananlar bizleriz. Kendi medeniyetimize uymayan­ ları, bizdm kadar pratik, bizim kadar çıkarcı, bizim kadar silâhlanmış olm adıkları için, hiçbir şeyi um ur­ samadan, incelemeden hor görüyor, top gülleleriyle eziyçruz. ÖLdürebildiğimiz kadar öldürdükten sonra, oraları gayemize uygun şekilde işletmeye başlıyoruz. Küçük sanayii öldüren büyük fabrikalarımızı, işçi gü rûhumuzu, heyecanlarımızı, hırs ve açgözlülüğümüzü, kötümserliklerimizi, velhasıl bütün bayağılığımızı ora­ lara taşıyoruz. Bizi, dostluk ve kardeşlik nutukları atılan ülke­ mizden uzakta iş başında görenler, tâ H unlar’dan gü­ nümüze kadar insanoğlu’nun, acıma ve şefkate doğru on adım bile atm amış olduğuna inanırlar. Fransız gazetelerinin büyük kısmı, kapalı bir şe­ kilde İtalya'yı tutm aktadırlar. İtalyanların kuvvetli

45

toplan sebebiyle, savaş meydanında ancak Uç — dört ölü bıraktıklarını, Türklerin ise yiizlercesinin yere serildiğini ve ayaklanmakla suçlanan savaş esiri Arap­ ların asılarak teşhir edildiklerini, pervasızca yazıp yayınlamaktan çekinmiyorlar. Yağma ediyorlar, yakı­ yorlar, yıkıyorlar, öldürüyorlar.. Ve bunun adına da, meydana açmak, temizlemek diyorlar. İnsan, bunları duyunca, vahşi hayvan avına çıkılmış sanıyor. Paris’in büyük gazetelerinden birinin muhabiri, İtalyan toplarının uzak mesafelere yapılan atışlannı ve bu ateşin karşısında, A raplann işe yaramaz tüfek­ leriyle, tarlalarda ot gibi biçildiklerini öğerek ve al­ kışlayarak yazıyor. Türklerinse, kendilerini aslanlar gibi savunmak için girdikleri bir camiin, İtalyan as­ kerlerinin ilerlemesini geciktirdiğine lânet ediyor. Bir başka Paris gazetesi de, vâha içinde bulunan ve her taraftan İtalyan toplannın borbardım anına uğ­ rayan köy harabelerinde, cesetler, koyun sürüleri ve köpekler arasında, düşmana silâhla karşı koymaya çalışan birkaç gözü dönmüşten başka kimsenin kal­ madığım ve bunların da kolayca esir edilerek götürül­ düklerini (besbelli darağacına olacak) bıidiriyor. Bütün bunlar, insanı şaşırtacak kadar temelsizce yazılmış şeylerdir. Olayın gerçek yüzü şudur: Fransız gazete m uhabirleri, İtalyan ordusunun konakladığı yerde bulunduklarından, kendilerine gösterilen misa­ firperverliğin tesirine kapılıyorlar. Ve yanlannda mi­ safir bulundukları subaylar gibi, hergün barut koku­ suyla kendilerinden geçiyorlar. Sözü geçen m uhabirler, ı'kendi kendilerini dinledikleri sessizlik ve düşünce anlarında, sanırım ki, bu teşebbüsün insanlığa aykıri

46

ve kullanılan usullerin pek merhametsiz olduğunu ruh ve vicdanlarının derinliklerinden duyacaklardır. Gerçi Fransız gazeteleri İtalya'ya temayül etmek­ tedirler. Oysa, yazdıkları yazılar Fransa’nın millî his­ lerine asla uygun değildir. Bu konuda, her sınıftan halkın fikirlerini yokladım. H attâ köylüleri bile sorgu­ ya çektim, İtalya’nın bu tü r davranışlarını çoğunlukla suçladıklarını ve garip karşıladıklarını gördüm. Kuzey Afrika’da yaşayan yedi - sekiz milyon kadar Arap uyruklumuz da, Fransız basınının bu şekilde ya­ yınından dolayı üzülmüş ve gücenmişlerdir. Bunlar hakkında bazı gereksiz davranışlarımız da utanılacak gibidir. Böyle hareket etmekle,zavallıları boşuna yoru yoruz. Cezayir’de, Tunus’ta sayıları yüzleri bulan öyle düşüncesiz küçük memurlarımız var ki, m üslüm anlara karşı olan davranıştan, aptalca bir gururdan ve bü­ yüklük taslam aktan ileri gidemiyor. Bunlar, bize kar­ şı, sessiz sadasız bir düşmanlığın doğmasına yardım­ cı oluyorlar. Böylece, Suriye’ye, Fas’a veya herhangi bir İslâm ülkesine yönelecek göçleri hazırlıyorlar. Kendine Hıristiyan denilen Avrupalınm gözünde, bütün dünya m üslümanları, avlanması suç olmayan bir ?.v sayılıyor. Ve Avrupa bu avcılıkta, bir anda büyük ve kızıl ölüm meydanları açan öldürücü silâhları dolayısiyle başarıya ulaşıyor. Afrika'da bu yaman av, rğır bir esaret altında inleyen Mısır’dan geçerek, Zengibar’dan Kuzey Afrika'ya kadar hemen hemen ta­ mamlanmış gibidir. Aynı şekilde H indistan’ın bütün müslümanları da esaret altma alınmıştır. Şimdi de

47

İra n ’a doğru iki m üthiş avcı, biri güneyden biri ku­ zeyden ilerlemektedir. Geriye sadece Türkiye kalıyor. Fakat bu millet kendini öyle kolayca çiğnetmiyor. Çocuklarını kemir­ mekten geri kalmayan «yenileşme» hastalığına rağmen, hâlâ o korkulu savaşçı niteliğini koruyor. Türkiye, kahram an ve övülmeye değer ordusuyla, kendini kanı­ nın son damlasına kadar savunacaktır. * *+ İtalya’da, bedevilerin kan dökcülüğüne karşı bir hayli gürültü koparılıyor, öyle olsun diyelim. Çöl hal­ kını tanırım . B unlan elbette pek de yumuşak başlı insanlar gibi gösterecek değilim. Ve kızgın ellerine düşen zavallı askerciklere de bütün yüreğimle acırım Fakat, kin ve öfkelerinin bütün yıkıcılığını ve um ut­ suzluğa bulanan intikam isteklerini de çok iyi anlıyo­ rum. Ah! Kendilerinden (hiçbir saldın gelmemişken, uğursuz bir günde, şeytanlar gibi kumlu sahillerine çıkan, herşeyi yağmaya, yakıp yıkmaya ve yoketmeye koyulan bu yabancılar!.. Hadi, diyelim ki, İtalyanların Türklere karşı bir suçlama noktaları (kurtla kuzu ma salındaki suçlama cinsinden) vardır. Ya Araplar on­ lara ne yapmışlardı? İtalyan zulümlerine gelince: Heyhat! Bunlar o ka dar çok ve savunulması o kadar imkânsızdır ki! Bütün ülkelerin gazeteleri onları yazmıştır. Fotoğraflann in­ kârı mümkün olmayan şahitlikleri, o korkunç manza­ raları hize kadar getirm iştir. Ekim ayının o uğursuz günlerinde, m illetler hukukuna ve Lahey anlaşmasının

48

kesin kurallarına aykırı şekilde, suçlu sanılan Arapla­ rın toptan kurşuna dizilmelerini emretmeye kadar ileri gidilmemiş miydi? O zamanlar, sırf eğlence için adam öldürüldü ve yüzlerce suçsuz Arap’m cesedi vahayı doldurdu. Ora' lar bir insan mezbahası hâline getirildi. Ya kavas M arko’nun idâmı sırasında yapılan vahşetler! Ya, beltki de asker sevkiyatma yardım ederler bahanesiyle İtalyan filosu tarafından yakılan küçük Arap yelken­ lileri! Bu dediklerimi pek çok İtalyan da yüreklerinde hissediyorlar, buna inanıyorum. Hepsi değilse bile, işin başlangıcında b a n ş lehinde gösteri yapanlar ve daha pekçoklan.. Tıpkı bunun gibi, IngHizler de, kendilerini eski m odel tüfeklerle savunan binlerce Sudanlıyı, modern silâhlarla kanlı bir pelte hâline getirmişlerdi. Gerek bu olay sırasmda, gerekse M ister Chemberlain’in, kahram an Boerlerin imha edilmelerine soğukkanlılık­ la göz yumduğu sıralarda, nefretlerini ve üzüntüleri­ ni belirten îngilizler T a n n ’ya şükür eksik değildi. Kazanılan savaştan sonra Transval'e kabul ettirdiği şartların yumuşaklığından da anlaşılıyor ki, bizzat Kral Edvard da. durum dan üzüntü duyanlardan bi­ riydi. Zavallı güzel ve zarif İtalya! Bu daşranışlarınm kendisine şan ve şeref getireceğine gerçekten inanı­ yor mu? öyle sanıyorum ki, onlar da şu anda ilk gün­ lerin zafer sarhoşluğunu yitirm iş bulunuyorlar. Çün­ kü bu durum da, hemen herkesin hoşnutsuzluğunu toplamış olduklarını kendileri de biliyorlar.

49

Savaşçıları için şahsi şan ve şeref! Elbette bunu fazlasıyla toplam ışlardır. Askerleri, kardeşimiz lâ t in­ lerdir. İçlerinde kahram anca savaşanlar, asaletle ölen­ ler bulunm uştur. Fakat, bütün bunlar, savaş ateşini tutuşturm ak cinayetinin bedeli olamaz. Zavallı güzel milleıt! Bizim milletimize dost millet! İnanm ak isterim ki, çok önceleri, daha Ortaçağ’da, başlannda sorguç­ lar taşıyarak, hoş savaş m aceraları araunaık için güle oynaya kalkıp gittikleri gibi, şimdi de öylesine bu sa­ vaşa katılm ışlardır. Herhalde dökülen bunca kanları, bunca faciaları önceden görememişlerdi. Bugün ise giriştikleri rşe iyice yakalarını kaptırm ış oldukların­ dan, vazgeçtikleri takdirde, nafrnuslanm lekeleyecek­ lerini sanm aktadırlar. Halbuki bunun tam aksine olarak: «Yeter! Artıık bu kadar ölü yeter! Ellerimizi dr.ha fazla kanla yıkamak istemiyoruz. İsteklerimizi değiştiriyor ve azaltıyoruz. Yeter ki bu kâbus geçsin!» DiyebUseler, şereflerim yeniden kazanmış olurlardı. Hem de, ne kadar görülmemiş şekilde, ne kadar asil­ ce!. * ♦* Afrika Ormanlarında Geçen Olay’a Dönüyorum Aynı yerde bir süre sonra ikinci bir magnezyum parıltısı!. (Bu arada kan kokusu alır almaz, geride kalan artıkları yemek için sinsice yaklaşan gece hay­ vanlarının ulum aları işitiliyordu.) İşte böyle bir anda ikinci bir magnezyum parıltısı!. Dram bitm ek üze­ reydi. Manda, karnı deşilmiş yerde yatıyordu. Pars, bağırsaklarım pençeleriyle çekiyor, çevredeki sazlık­ larda ise, uluyan bir takım hayvan şekilleri görülü­ yordu. Bunlar, paylarını bekleyen sırtlanlardı! F : 4

50

Bugün, bir ölüm kalım savaşına tutuşm uş olan Türkiye’nin çevresinde sinsice dolaşıp, kendisinden «tâviz»ler koparmaya çalışan bazı Avrupa devletleri, bana, o can çekişen m andanın etrafında gördüğüm sırtlanları hatırlatıyor. Fakat, istedikleri hangi şeyin «tâvizat»ı Tanrım!. O devletlere kim ne yaptı ki!. Gerçeği söylemek gerekirse, ben, orman sırtlanla­ rını onlara tercih ederim. Çünkü, onlar biç olmazsa birtakım basma kalıp sözler kullanmıyorlar. «Tâvizat» koparmaya çalışmıyorlar. Fakat, ulum aları ile gayet açık olarak şunu söylemek istiyorlar: «Avlar parçala­ nıp yeniyor. Et kokusunu duyuyoruz. O halde, biz de tehlikesizce gidip karnımızı doyuralım.» Bu sözlerim, medeniyeti yanlış anlayan gafil ve çıkarcı bazı densizler tarafından bana ne kadar küfür getireceğini şimdiden kolaylıkla tahm in edebiliyorum. Fakat, o küfürler, ömrüm ü içinde tamamlamak üzere bulunduğum şu sessiz ve dışa kapalı köşeme ulaşamıyacaktır. Ben, sayılı günlerimin sonuna varmak üzereyim. Artık, hiçbir şeye karşı ne isteğim vardır ne de per­ vam.. Fakat, sözümü birkaç kıişiye olsun dinletmek gücünde olduğumu bildikçe, gerçek olarak tanıdığım şeyleri söylemeyi bir görev sayacağım. Onları gizlemek için ileri sürülen bahaneler ne olursa olsun, emperyalist savaşlara lânet!.. İnsan ka­ saplarına utanç!..

Başka bir Italyan’ın Mektubu ve Cevabı 10 Ocak 1912 Tenha köşemi kuşatan tecrit halkasını, ikinci bir İtalyan mektubu, geniş ve siyah bir çizgiyle çevrilmiş talihsiz bir m ektup aşabilmiştir: Mösyö Piyer Loti! Trablusgap'm fethi, Fransa tarafından yapılmış olsaydı, 3 Ocak 1912 «Figaro»da okuduğum makaleyi yine de yazacak mıydınız? Saygılar. 23 Ekim 1911 de Trablusgap’ta ölen bir asker annesi. Not: Tabiî cevap vermiyeceksiniz. Fakat, belki okursunuz. Aksine, cevap vermek istiyorum. Ve m ektup im­ zasız olduğundan, Figaro’nun beni m innattar bıraka­ cak lûtfuna başvuruyorum. En derin saygı histerimle, savaş meydanlarında can veren bir askerin annesine söylemek isterim ki, Trablusgarp’ı eğer Fransızlar almış olsalardı, onları da aynı şekilde protesto ederdim. H attâ şunu ilâve edeyim ki, böyle emperyalist bir savaşta ölen oğlum olsaydı —şu anda askerliğini yapan bir oğlum vardır— protestom hiç şüphesiz çok daha şiddetli, çok daha isyan dolu olurdu. Bu bakımdan, bu yaşlı annenin sa­ bır ve tevekkülü önürvde saygıyla eğilmekten başka elimden birşey gelmez. Biraz yukarda «tecrit haHtası»ndan söz açmam şundan ileri geliyor: Bundan önceki makalemin yayın­

52

lanma&ından sonra, İtalyan pulunu taşıyan her mek­ tubun okunm adan çöp sepetine atılm asını tenbih et­ miştim. Bu konuda bazı m illetler arasında' bir karşı­ laştırm a yapmama izin veriniz. Bir süre önce, Küba savaşı dolayısiyle Amerikalılara çatm ıştım . Nezakete aykırı hiçbir m ektup almadım. Daha sonra New York’a gittiğimde, Amerikan basını uygun sözlerle, yazdıklarımı hatırlatm akla yetinmiş, bana da gerekenmisafirperverifk gösterilmişti. Transval ve Mısır olaylarında ise, Ingilizlere şid­ detle hücum etm iştim . Bundan dolayı da İngiltere'­ den nezakete aykırı hiçbir m aktup almadığım gibi İn­ giliz basınında da bunu telmih eden hiçbir yazı çık­ madı. Ve Londra’ya gittiğim zaman, orada, hoş ve unu­ tulmaz günler geçirdim. Bunların aksine, İtalya’nın özür kabul etmez dav­ ranışını, incitmeyecek kelimelerle yazmaya kalkışın­ ca, en çirkin küfürlere, çeşitli tehditlere hedef olma­ ya başladım. Bundan dolayı, artık bu m ektupların zarflarını bile açmıyorum. Bu m ektuplar yalnız beni değil, Fransa’yı da «Almanya’nın önünde tir tir titre­ yen veya büzülen» gibi sözlerle, nefret edilecek şekil­ de tahkir ediyorlardı. Doğrusunu söylemek gerekirse, bütün bu mek­ tuplar daha çok aşağı tabakalardan geliyordu. Bununla raber sayılarının çokluğu —hak çiğneyici olmalarına rağm en— kendilerine kardeş millet gözüyle baktığı­ mız, yolunu sapıtmış zavallı İtalya’da, genel zihniyetin bir örneği gibi görünüyor. Sadece, bu genel görüş açı­ sından, olayı hatırlam akta fayda buldum.

53

TÜRKLER KATLİÂM EDİYORLAR Kasım 1911 «Türkler katliâm ediyorlar!» İri ve göze çarpan harflerle, m ağlûplara karşı fırlatılan bu itham, gazete­ lerde, çok kanlı şekilde neticelenen yenilgilerine ait bilgilerin yanı sıra tekrar edilmektedir. Ya Bulgar vahşeti? Şüphesiz onlar da birazcık yapmışlardır. Bunu inkâr edemiyorlar. Ne var ki, onla­ rı, ancak ufacık harflerle, sütun sonlarına basmakla yetiniyorlar. «Türkler katliâm ediyorlar!» — Bütün Avrupa'nın haince yalnız bıraktığı za­ vallı Türkler, hu hüküm herkes tarafından kabul edilijor. Ve bu um ûmi tasdik, m üttefiklerin kurtarıcı (!) eserlerini, başarılarını tâkip edecek olan barış ve hür­ riyet devresini ve kardeşçe birlikte yaşamayı övmek için uzun uzun yazılan cümlelere önsöz mahiyetinde­ dir. 1911 Ekim ’dnin uğursuz gürgeninde, Trablusgarp vahasında da acaba böyle haykırılmaz mıydı: «Italyanlar katliâm ediyorlar!» Italyanlar ise, sebepsiz ve anlamsız istilâya giden emperyalislerdi. Onların, her taraftan baskıya uğra­ yan Türkler gibi bir özürleri de yoktu. Son Çin seferinde, Bokser’lerin hücumuna uğra­ yan suçsuz günahsız Tung-Çeo ve Tiyen-Şin gibi şehir­ ler görmüştüm ki, bir yığın harabeden ibaret kalmış­ lardı. Fağfuri ve vernikli eşya arasında, çocuk, kadın

54

\e ihtiyar cesetleri, tüfek dipçikleriyle param parça ^edilmiış yalıyorlardı. O zaman da şöyle haykırılabilirdi: «Avrupa... Uzak Doğu'ya o bilinen medeniyet m eş’alesini getirmeye gelen Avrupa katliâm ediyor!» Böyle denseydi, Avrupa acaba nasıl bir mâzeret öne sürebilirdi, lütfen söyler misiniz? Ya Ingilizler H artum ’da binlerce insanı öldürme m işler miydi— Transval'da nice cinayetlerin ağırlığını vicdanları üstüne yüklemediler mi? Ya biz Fransızlar, Cezayir’in fethinde —hadi yal­ nız bu savaştan söz açalım— nice kadın ve çocukları katıKâm etmemiş, kan ve dumana boğmamış mıydık? Doğrusunu isterseniz, ne zaman çeşitü ırk ve din­ den olan m illetler savaşa tutuşursa, tıpkı Ortaçağ’da olduğu gibi., akılsız ve mantıksız bir kasaplığın hâlâ itibarda olduğuna inanmak gerekir. Bunu ispatlamak için, günümüzün tarihini yeniden gözden geçirmek ye­ ter. .. Zavallı Türkler! Kendilerine karşı dört bir taraftan açılan şu insafsız savaşta, ara sıra katliâm a kalkış­ tıkları doğru ise, kendileri için ne kadar çok hafifle­ tici sebepler vardır. Ben nice m illetler tanırım ki, onların yerinde ol­ salardı, böyle tehlikeli ve korkunç anlarda, katliâm yapmak çılgınlığına tutulurlardı. Türkler, bizlerden daha basit insanlardır. Gerçek budur. Onlar bizlerden daha iyi yürekli olmakla beraber daha serttirler. Ço­ ğu zaman yumuşak başlı görünüler; fakat, tahrik edil­ dikleri zaman korkunç olurlar, gözlerini kan bürür.

55

Anadolu'nun içlerinden, çöl sınırlarından gelerek acele silâhlandırılan ve kaba elleriyle bizim en öldürü­ cü m odem silâhlarımızı kullanan bu köylülerin ilkel bir görünüşleri vardır. Ve hıristiyan adını taşıyan bü­ tün milletlere karşı genellikle düşmanlık ve kin du­ yarlar. Bunun sebebi de kolayca anlaşılabilir. B unlar hıristiyan m illetlerin, aslında kendilerini yok etmek için açık veya gizli bir şekilde birleştiklerini nasıl hissetmezler? Biz Fransızlar, onlardan Cezayir’i, Tunus’u, Fas’ı aldık. Ingilizler, entrikayla Mısır’ı gasbettiler. İran yan yarıya boyunduruk altındadır. İtal­ ya i«e, insafsız bir sürek avının ürpertici borusunu öt­ türerek, bugün dahi Trablusgarp’ı kana boyamakta­ dır. Bu zorla alman ülkelere her birimiz ağır şekilde baskı yapıyoruz. Onları küçümsüyoruz. En küçük me­ m urum uz hile, her önüne gelen m üslümana esirmiş gibi davranıyor. Bu inançlı insanların namaz kılm a­ larım bile yavaş yavaş engelliyoruz. Sessiz yaşamayı seven bu hayalperest kişilere, zorla, faydasız didinme­ mizi, acelemizi, giyim kuşamımızı ve endüstri ürünle­ rimizi kabul ettiriyoruz. Bunun yanı sıra, sonu gel­ mez isteklerde bulunarak m antıkî dengemizi bile kay­ bediyoruz. Zavallı Türkler! Bir zamanlar Avrupa’da kendile­ rine yardım eder görünenlerin hemen hepsi, bugün na­ sıl da küstahlıkla onlan bir tarafa itiyorlar. Bugün türlü hakaretlerine uğradıkları basın, kendilerini sa­ vunacaklarına söz vermiş olan diplom atlar ve bir za­ m anlar dostluk gösteren devletler, şimdi nasıl da yan

56

çiziyorlar, işin garip tarafı, suçlanıyorlar.

savaştan kaçmakla bile

Bu, aşırılığın da ötesinde bir ithamdır. Çünkü, Türkiye ovalarım kaplayan binlerce Bulgar ve Sırp ölüsü, Türklerin hâlâ savaşmak gücünde olduğunu is­ patlayan şahitlerdir. Fakat, şurası da âşikâr ki, dün­ kü kahram anlan son savaşta Yunanistan'ı yerle bir edebilecek derecede yiğitlik gösteren kahram anlan; hattâ daha dün, Trablusgarp’ta bin'e on nisbetinde çarpışan kahram anlan; Avrupa tanım ak istemiyor. Her şeyden önce, onlann şu büyük hakkını teslim edelim ki: iyi hazırlanmamışlarda. Kum andanları yoktu. Ve idârecilerin ihmal ve kayıtsızlığı yüzünden açlıktaoı ölüyorlardı. Aynca şunu da belirtelim ki, ordulannın uğradığı bozgun, Batının, yani ahlâk bo­ zucu bizterin, başka b ir düzendir. Bizde geçerli olan inanılmaz derecede saçma bazı fikir ve hayaller vardır ki, ahlâki sağlamlığı bozarlar. İşte, bunlann en çocukça onlanlan şaşırtıcı bir hızla ve tıpkı taze kanda daha çabuk çoğalan m ikroplar gi­ bi onlara da bulaşm ıştır. Askerlerinin büyük bir kısmı inanışlanm kaybetmiş, subaylannm çoğu, askere ya­ raşan sâfiyeti bir yana atarak düşüncesizce politikaya atılm ışlardı. Aynca, bu acı mağlûbiyetlerin sorum lu­ su olan bazı büyük askerî kum andanlar savaştan çok eğlenceyi düşünüyorlardı. Parlâm ento ile idâre edilen, inançsız ve savaş ka­ çağı hir Türkiye! Doğu’yu sevenlerde, hiçbir şey bun­ dan daha üzücü ve daha beklenmedik bir hayret uyandıramazdı.

57

Bunlardan başka, M eşrûtiyetken sonra askerlik saflarına hıristiyanlan alm ak gibi bir büyük hataya düşm üşlerdi. Burada hııistiyanlığı (lekelemek istedi­ ğim anlaşılmasın. Hayır! Fakat, Türk ordusundaki hıristiyanlar çoğunlukla Rum ve Bulgardılar. Bu ba­ kımdan kendi kardeşlerine karşı savaşmak istemiyor­ lardı. Erm eniler ise, herhalde Türkiye’de m eşhur olan şu atasözü unutularak askere alınmışlardı: «Allah, E r­ meni ile tavşanı bir yarattı.» Halbuki, kısa bir süre önce yalnız m üslüm anlar savaşmak şerefine erişiyor­ lardı. Düşmanlara karşı, yalnız halis Türk olanlar savaşsalardı, gerçi yine yenileceklerdi —M üttefikler, taar­ ruzu uzun m üddetten beri düşünm üşler ve ustalıkla hazırlanm ışlardı— fakat, hiç olmazsa, savaş meydanı­ na düşerken, başlarındaki şeref ve şan hâlesini koru­ yacaklardı. ★ ** öm ürleri boyunca ülkelerine ayak basmamış olan batıhlar tarafından Türklerin tanınmam ış olması, ha­ yatları hakkında peşin hüküm lere göre fikir yürütülm e si, insanı isyan ettiriyor. Yeni döndüğüm Amerika’da da durum farklı değildir. Orada da Türklerden bahsedildi' ği zaman «Asya âşiretleri», «barbarlar» gibi sözler kul­ lanılm aktadır. Halbuki, yeryüzünde onlardan daha iyi yürekli, cesur, nam uslu ve kendi halinde bir başka ırkın bulunduğunu sanmıyorum. Bununla berabeı okullarımızda öğrenim gören, bulvarlarım ızda kişilik­ lerini kaybeden bazılarım, ne yazık ki, bunlardan ayn tutm ak zorundayım. Daha sonra çeşitli vazifelere ge­ tirilen bu gibilerim bir yana bırakıyorum. Fakat,

58

halk.. Asıl halk.. Küçük esnaf ve köylüler.. Bunlardan daha iyi insanların olabileceğini tasavvur edemiyo­ rum. İçimizde Doğu ülkelerinde yaşamış olanlara, hattâ rahip ve rahibelerimize sorulsun: Türkler, Bulgarlar Sırplar ve levantin hıristiyanlardan hangisini tercih ediyorsunuz? Şimdiden ne ecvap vereceklerini bili­ yorum. Hepsi de Bulgarların, hani şu (Te deum) dua­ sının âhenkli sesiyle savaş meydanına yürüyen Bul­ garların, m üslüm anlardan son derece daha kaba, son derece daha kanlı bir millet olduklarını söyleyecekler dir. Oh! Anadolu’nun içlerinde gömülüp kalan o mazi­ nin şehirleri! Yeşillikler ortasında beyaz minarelerin ve siyah selvilerin çevresinde kümelenen o kasabacıklar.. Oralarda hayat ne kadar namuslu ve ne kadar samimidir. Oh! Birer çiftçi veya iş sahibi olan, günde beş vakit camiye gidip diz çöken, akşam ları asma gölgeleri altında, cedlerinin m ezarları etrafında otu­ rup, sigara dum anları içinde sonsuzluk rüzgârına dahp giden bu insanlar!.. Sc'n’atları sadece adam öldürm ekten ibaret olan­ lar bu insanlardır öyle mi? Hadi canım başka yalan mı kalmadı? Ispanya’da, büyük yanştan bir gün önce, arenaya bazı boğaların götürülüşünü görmüştüm. Sessizce ge­ liyorlar hiç bir hırçınlık göstermiyorlardı. Fakat yo rışm a sırasında mızrak darbeleriyle rahatsız edildikkri ve insafsız kamçılarla canlan yandığı zaman, gözleri hiçbir şey görmez oldu; delice bir öfkeyle insanlara saldırmaya başladılar.

59

Türklerde, ama halis Tiirklerde olduğu kadar, hiç­ bir yerde, yoksullara, zayıflara, âcizlere, küçüklere acı ma ve şefkat; ana babaya saygı gibi yüce duygulara rastlanmaz. Bu insanlardan biri hattâ yaşı ilerlemiş bile olsa, o küçük ve zararsız kahvelerden birinde otururken, babası içeri giriverse, hemen yerinden kal­ kar, sesini alçaltır, sigarasını söndürür ve saygı ile bir köşeye ilişir. Özellikle hayvanlara acımakta hepimizden üstün­ dürler. İstanbul’un başıboş köpekleri büyük bir hoş­ görü ile yüzyıllardan beri rahatça yaşam aktadırlar. Yağmur altında kalmış köpek yavrularım görünce, dikkatle sokağa iner ve üstlerini kilim parçalarıyla ör­ terler. Hemen tamamı Erm enilerden kurulm uş bir belediye heyeti tarafından, bu hayvanların öldürülm e­ lerine karar verildiği gün, bütün mahallelerde onları korum ak için âdeta ayaklanmaya benzer kavgalar ol­ du. Kedilere gelince: Bunlar hiçbir zaman gelip ge­ çenlerin önlerinden kaçmazlar. Çünkü yolcuların ken­ dilerine ilişmemek için yollarını değiştireceklerini bi­ lirler. B ursa’da, Islâmiyetin eski çağiarının izlerini taşı­ yan bu gönül okşayıcı şehrin bir köşesinde, leyleklere, evet, kış mevsimine gireken uçamayacak kadar yaşlı veya yaralı olan leyleklere mahsus bir hastahane var­ dır. Burada, yaraları sarılmış, hattâ ağaçtan bacak takılmış leylekler görürsünüz. Bu hastahaneyi ziyaret ettiğim zaman, orada ihtiyarlıktan dolayı yerinden kımıldamaya takati olmayan bir baykuş bile tedavi

60

ediliyor ve leylekler için yapılan bağışlardan besleni­ yordu. Gerçekten, geçirmekte olduğumuz şu acı saatler­ de, gülünç ve çocukça şeyler anlatıyorum. Fakat bu şeyler, Türklerin özelliklerini o derece. aksettiriyor ki, birtakım cahil ve düşüncesizlerin barbarlıkla suçla­ dıkları bu milletin, söylenenlerin aksine, ne derece uy­ sal ve m erhametli olduğunu ispata yardım eder. Avrupa, bugün korkunç bir baskı altında tutulan İstanbul’un; tarih, san’at ve şiir için m ukaddes bir m akam olduğunu acaba anlayacak mı? Bu mukaddes m akam ın ne şekilde olursa olsun müdafaa edilmesi ge­ rektiğini ve hilâl’in onun göklerinden uzaklaşıtığı gün, birdenbire büyüleyici câzibesinin de sönüp gideceğini anlayacak mı? Şüphesiz, hayır! Avrupa bunu anlaya­ mayacak ve ben boşuna çenemi yormuş olacağım. Dâvetime geleceklerini hiç üm it etmeden, Avrupa’ya çöyle haykırmak istiyorum: «Türklere saygı duyunuz! Geride kalanları olsun kovunuz! Onlar herkesten fazla iyi ve nam usludurlar. Rahatın, saygının, kanaa­ tin. sessizliğin sığındığı son yer onlardadır.» Türkler arasında yaşamış olan Fransızlardan tek kişi bile, sanmıyorum ki, şu acı günlerde, burada ye­ rine getirm ek istediğim tebcil görevine katılmasın. Ama ne yazık! Ben de biliyorum ki, bu tebcil fayda­ sızdır. Ve mezarların üstüne konan çelenklerden farkı yoktur. BUGÜNKÜ SAVAŞ HAKKINDA MEKTUP Kasım 1912 öyle anlaşılıyor ki, ilerilik, medeniyet, hıristiyanlı* yeni silâhlarla ve son süratle adam öldürmek demek­

tir. Ve şu anda, onun en yüksek ifadesini şarapnel teş­ kil etm ektedir. Şarapnel! Yeryüzünde kalan son hâri­ kayı mahvedecek şey. öldürücü m ikropların ortadan kaldırılması düşü­ nülen şu devirde, acaıba bunun gibi cehennemi maki­ neleri icat edenler için de, işkenceler tertip etmeyecek­ ler mi? Bunları teşhir etmeyeceler mi? Onbeş günden daha az bir süre içinde, bütün bir memleket kızıl kanlara boyandı. Ve altmış bin insan, hem de en cesur ve sağlamlarından olmak üzere del'k deşik gövdeleriyle toprağa serildiler. Eğer gerçektlen, Balkanların, Balkanlılara dön­ mesi gereken zaman geldi ise, —daha önce tedbir al­ mayan ve bugün de işlenen cinayetlere ortak olan— Avrupa, bu olaya daha m akul . bir çare bulabilirdi. H attâ, Ayasofya’nın İsa dinine dönmesinin zamanı gelmiş olsa bile, bu uğurda bunca insanın m akinalı tür feklerle delik deşik edilmesi mi gerekirdi? Acaba uzun yıllar boyunca «Dersaadet»te, hattâ İstanbul ta­ raflarında hiç mi Rum ve Bulgar kilisesi yoktu? Ve bu kiliselerde ibadet edenlere ne zaman zorluk çıkarıl­ dı? Geyik avlarından, ölüm hâlindeki geyiklerin et­ rafında toplanan köpeklerin havlamalarına benzeyen bu çeşit küfür ve tahrikleri, hâlâ Türklere atm akta devam ediyorlar. Fakat, onları küçük görenler, ağızla­ rını açmadan önce gitsinler de biraz onlarrn arasında yaşasınlar. Bunu yapmadıkları müddetçe, ne söyler­ lerse söylesinler, sözlerinin, köpek havlamasından faz­ la değeri yoktur.

62

Ele geçirdikleri topraklar, öyle sanıyorduk ki. m üttefiklere yetecektir. Fakat, yanılmışız. Yetmiyor­ muş. Düşmanı sonuna kadar kovalamak ve elinden m ukaddes bir şehrini de almak gerekiyormuş. Delice bazı hayallerle, gurur ve kinlerini tatm in etmek için, arta kalanları, yani umutsuzluğun verdiği bir kuvvet­ le çoğu silâhsız olarak öfkeli ’o ir çılgınlıkla İstanbul istihkâm larını savunmaya koşanlan da öldürmek ge rek iyormuş. işte bu talihsiz Tüık Milleti —elbette onların da um utsuzluk sebebiyle, büyük sertlik gösterdikleri çılgınlık anlarında, önemli hataları olm uştur— bir yıldan beri, ne emperyalist savasların, n«* riyâkâr vaadlerin, ne binlerce evi kül eden yangınların, ne dep­ rem lerin, ne tifonun, hulâsa, hiçbir belânın üzerine saldırm aktan bıkmadığı bu ezilmiş millet, şimdi hiç olmazsa, başında bir şaıı ve şeref tâcı ile ölmek ar zusundadır. Padişah Hazretleri, kendisini ancak sarayında; ve seksen beş yaşındaki Kâmil Paşa da, çalışma ma­ sasının başında öldürebileceklerini ilân ediyorlar. Ço­ cuklar.. Taptaze çocuklar, okullarını bırakarak askere yazılıyorlar. Kendilerini ölümün kucağına atm ak için Çatalça'ya koşuyorlar, im am lar cepheye koşuyor ve eli daha silâh tutabilen ihtiyarlar onların peşinden gidiyorlar. Bakınız.. Başka bir örnek ki, yüce olmasaydı gü­ lünç olabilirdi: Kendilerinden hiçbir şey istenmeyen bazı zavallı harem ağaları, tüfeği om uzladıktan gibi orduya katılm ak üzere savaş meydanına gitmeye kaK kışıyorlar. B unlann hemen hepsi, Bulgarların şeyta­

63

nî şarapnelleri ile mahvolacaklarını bile bile gidiyor­ lar. Yine de gidiyorlar. Temiz yürekli Araplar da 500.000 süvari ile hilâ­ lin yardım ına koşmak teklifinde bulunuyorlar. Yok, hayır! Sizler memleketinizde kalınız, ey çöl çocukları. Boşuna ölmüş olacasınız. Çünkü, ellerinizde medenî insanların m odern silâhları yoktur. Umutsuzluğun bu kahram anca direnişi karşısın da, hıristiyan milletlerinden hiçbiri onları desteklemi­ yor. Onlar, sadece, imzalanmış anlaşm aları çiğneye­ rek verilmiş sözleri unutarak, ellerindeki av’dan birşeyler koparmaya çalışıyorlar. Gerçi, Fransa gibi, bazı devletler, bu av’ın paylaşılmasında ellerini kirletm ek istemiyorlar. Fakat, bugün İçin, herkesin duyabilece­ ği kadar yüksek bir sesle yardım ve m erham et tavsi­ ye edecek hiçbir devlet yoktur. Bunun için, hayatımda ilk defa: «Bugünün savaşma utanç!» demek mecburi­ yetinde kalıyorum. YİNE TÜRKLER Kasım 1912 Son m ektuplarım dan birinde, Türk dostlarımı o kadar kötü ve o kadar acemice savunmuşum ki, ko­ nuyu açıklamak için şunları da ilâve etmek istiyorum: Kaçaklardan bahsetm iştim . Çünkü, bana da öyle söy­ lemişlerdi. Fakat Allah’a şükür ki, onlar bir takım m ünferit kaçaklardı. Oradan.. Savaş meydanından ge len yeni bilgiler, şeref tâcını onlarda bırakıyor. İçleri­ ni kemiren açlığa, kendilerini en zarûri ihtiyaçlardan bile m ahrum ettiği halde boş iddialarda bulunan hü-

64

kûm etlerinin aczine rağmen, onlar arsianlar gibi savaş­ tılar. Fakat ne yazık ki, olaylar süratle birbirini kovala­ dıkça, ve can çekişme anları yaklaştıkça, Avrupa mil­ letleri, özellikle onların eski dostları Prusya, şaşırtıcı bir kolaylıkla sözlerim inkâr ediyorlar. Halbuki Sultan’ın, yalnız Türklerin padişahı değil, Asya'nın ve Af­ rika'nın içlerine kadar yayılmış milyonlarca müslümanın da Halifesi olduğunu hatırlam ak akla uygun •ojurdu. Sanınım ki, Halife’nin m ukaddes bir şehir­ den, mukaddes m abetlerden uzaklaştırtm am ası ivi bir politika icabıdır. Zavallı Türkler! Herkes tarafından yalnız bırakılan ve kandırılan, kara ve deniz ordularının levazım ve m ühim mat alış­ larında aldatılan Türkiye... H aklannın çalınmış olma­ sı yetmiyormuş gibi, bir de kendilerine bazı gezeteler tarafından ölmüş aslana çifte atan eşek misali, darbe­ ler indirilmektedir. Kanla yoğrulmuş topraklan üzenrinde, Islâmijyet nâm ına şerefle can derm iş 500.000 şehit bıraktıkları halde, bu gazeteler onlarla alay edi­ yorlar; onları küçük görüyorlar. Ben de onlarla bir­ likte hakarete uğruyorum. Bundan dolayı da iftihar ediyor, gurur duyuyorum. Herkesin biraz daha eziyet etm ek istediği mağ­ lûpların savunmasını üzerime almak ve onlar adına yardım istemek, her zaman için şerefli bir davranıştır. Şüphesiz, kudretlerine maalesef sahip olamadığım, Avrupa dışişleri bakanlıkları gibi davranmıyorum. Uzun m üddetten beri Türklerin dostu olduğumdan,

unların can çekiştiği şu sıralarda da yine dostlan ola­ rak kalıyorum. Bunun aksi bir hareket çirkin olurdu. Onlar için hakarete uğram ak şerefini, ben Doğu ülkelerinde kumandan iken, subaylarım dan biri olan dostum Claude Farrere ile beraber kazanmış bulunu­ yoruz. «Türkleri savunacak yalnız bu ikisi kaldı» diye yazıyorlar. Şüphesiz öyle olması gerekir. Çünkü, ses­ lerini duyurabilmek imkânına sahip olan yazarlar arasında sadece ikimiz varız.

BULGAR ZALİMLİĞİ Yunan ordusu, küçük Karadağ ordusu, prensle­ rinin kumandası altında, vahşet göstermeden, kabul edilmiş harp kuralları içinde savaşmışlardır. Fakat Bulgarlar —ölümü hiçe saymak surrtiyle gösterdikle­ ri cesaretle herkesin takdirini kazanmış olduklarını da inkâr etmiyoruz— evet! Bulgarlar uzun m üddet ten beri düşünüp hazırladıkları bu savası, ne kadaı zalimce yönetm işlerdir. Galibiyeti, yalnı? takdire de­ ğer cesaretleri sayesinde değil, yeni ve son derece teh likeli silâhlan sebebiyle kazanmışlardır. Günümüze kadar gelen buluşların en şeytancası olan şarapneller, ellerinden gelen her mukavemeti göstermekten geri kalmayan bu insanların binlercesini orak gibi biçiyordu. Yine Bulgarların, geceleyin projektörlerle, öm ürlerinde böyle şey görmemiş olan Anadolu askerlerinin gözlerini kam aştırarak onları şa şırttıkları da bilinen şeylerdendir. Bunların yanısıra yine Bulgarlar, teslim olmak istemeyen Edirne’yi su

F : s

lara boğmak için, bir nehrin yatağını değiştirmedi ler mi? İstanbul’a su ulaştıran bendleri de kesmedi­ ler mı? Hıristiyan kiliselerinde ise bu gibi cinayetler. İlâhilerle takdis olunuyor. Hiç olmazsa, bu gibi işlere Hazreti İsa’nın adı karıştırılm asın. Aslında, onun söy lediği sözlerle, bu yapılanlar arasında ne büvük tezat vardır. Ya Beyoğlu?.. O herkesçe bilinen levanten Beyoğ­ lu!.. Etrafındaki evler can çekişen yaralılarla doluy­ ken, ovaları şehitlerle, yağmur, altında çürüyen gömül­ memiş kahram anların cesetleriyle örtülüyken; bu Be­ yoğlu, gürültülü kahvehanelerini, eğlence yerlerini bile susturacak kadar bir utanm a eseri göstermiyor.

BALKAN HARBİ KONUSUNDA MEKTUPLAR Aralık 1912 Avrupa milletlerinin cinayef ve kalleşlikleri düne ait bir mesele değildir; her zaman olagelmiştir. (Le­ histan, Transval, Alsas—Loren v.b. bunun üzüntü ve ren örnekleridir.) Fakat biz, bu milletlerin, tek başları­ na, ayrı ayrı, bu cinayetleri işlediklerini görmeye alış­ mıştık. Öbürleri (eğer punduna getirirlerse, aynı şe kilde davranm aktan geri kaimazlar) ise, hepsi bir ağızdan, bu hareketi şiddetle takbih ederlerdi. Biz. dc hiç olmazsa, onları işitmekle biraz teselli bulurduk: Bu defa, hayır! Öyle olmadı. Türkiye’ye verilen sözü tutm am ak ve imzalanan andlaşm alan inkâr et­ mek hususunda birbirleriyle uyuştular. Yapılan son bir muharebe sırasında, Yunan ordusu Ethem Paşa tarıfından ezildi. Bu durumda, başını kurtarm ak için

67

bir çare aram ak zorunda kalan Yunanistan, Avrupa'­ nın tavassutunu istedi. Onlara hiçbir vaadde bulun­ mamış olan Avrupa, bu isteği kolayca yerine getirdi. Hattâ, tavassutun da ötesine gitti. Ve böylece, anlaş­ ma şartlarını zorla Türkiye’ye kabul ettirerek, zafer meyvalarmı elinden aldı. Fakat, hariciyc bakanlan, iki türlü tartı, iki tür­ lü ölçü kullanırlar. Bugün aynı Türkiye; İtalyanların emperyalist hücumuna uğrayıp dört bir yandan bas­ kıya alman ve kendisine üç hafta önce, bütün harici­ ye bakanlıklarının mülkiyet tanıma vaadinde bulun­ dukları bu Türkiye de, Avrupa’nın tavassutunu iste­ di. Avrupa ise, herşeyden önce, onun m irasım bölüş­ mek çabalarını yoğunlaştırarak, on iki gün cevap bile vermedi. Ve bu on iki gün içinde, şarapnellerin ve makinalı tüfeklerin ateşleri altındaki ölüm — kalım savaşı bütün fecâatiyle sürdü gitti. Avrupa, hiç olmazsa, hemen şu cevabı vermeyi utanm a icabı saymalıydı: «Hayır! Mademki bugün yenilmiş bulunuyorsunuz; bizim gözümüzde paryalar­ dan farkınız yoktur. İşinize karışmak istemeyiz; düş­ m anlarınızla kozunuzu pay ediniz.» Türkiye de şüphesiz böyle yapacaktı. Nitekim bu gün de böyle hareket ettiği anlaşılıyor. Avrupa yaptık­ larından utanm alıdır. Yerlere serilen binlerce kurba­ nın m enfur suçlusu odur. Bugün, ellerinden, cesaret­ le savaşarak aldrkları topraklan, tekrar geri almanın imkânsız olduğu bilinen bir şeydir. Fakat bu sonucu önceden görebilmek ve hiçbir vaadde bulanm am ak gerekirdi. Evet! Sonucu önceden görmeli ve Slâvlann istedikleri haklı reformları gerçekleştirmek için, Tür

68

kiye’yi mahva sürükleyen kibirli genç delilerin teşkil ettikleri kom iteler üzerine, çok daha tesirli baskılar yapılmalıydı. Bundan başka? Yok, hayır! Verilen sözü tutm a­ m akla gösterilen bu küstahça kolaylık, asla affedile­ mez. Ne nefret edilecek durum! Zavallı Türkler; herşeyleri yağma edilip çalınmış her bakım dan aldatılmış, makinelilerle kırıp geçiril­ miş, üstelik cahil kitleler tarafından alçakça küfür ve hakaretlere uğramışken, nasıl olur da öfkeleri k a­ barmaz; nasıl olur da gözlerini kan bürümez? Zavallı Türkler diyorum. Fakat, aynı samimiyetle: Zavallı Bulgarlar da diyorum. Harp meydanlarında kırk binden fazla ölü bırakan zavallı galipler... Bu milletin, m üslüm anlardan daha sert, daha fa­ natik ve daha geçimsiz olduğunu biliyorum. Onlarda, m üslüm anlarm köklü doğruluğu ve namusu yoktur. Bu gerçeği, bütün oralarda yaşamış olanlar gibi ben de görüp anladım. Bununla beraber, onlara karşı hiç­ bir kin beslemiyorum. Söylediklerimi ispat etmek için, Bulgar komitacıları tarafından işkencelerle öldürülen m üslüm anlarm lis­ tesini yayınlayamamak ne büyük aksiliktir. Fakat, bu konuda bütün Slâv basını sessiz kalm akta birleşiyor. Kesin belgeleri ve rakam ları elde etmek için oralara, meselâ Selânik’e gitmek gerekir. Ara sıra Fransız gazetelerinin bazılarında şöyle bir haber çıkar: Bulgarlar, falan Türk köyünü yakmış­ lar ve içindekileri öldürm üşlerdir. Fakat bunu önem­

69

siz bir şekilde yazarlar. Oysa, galip Bulgarların, beşyüz yıldan beri ekip biçtikleri yerden kovulan, vahşi hayvanlar gibi her taraftan kuşatılan ve ümitsize ha­ reketler yapmaya sevkedilen Türklerden çok daha az affedilme sebepleri vardır. Şu satırları yazarken, karşımda, düşman tarafın­ dan feci bir şekilde uzuvları kesilmiş bir Türk suba­ yının fotoğrafı bulunuyor. Bütün acı gerçeklere rağ­ men, hayır! Avrupa’nın gözünde, Türklerden başka kaliâmlar tertip edenler yoktur. Bu konuda ilgililer tarafından Avrupa’ya aktarılan efsâne pek sağlam şe­ kilde düzenlenm iştir Onu artık lehimlerinden sökmek m üm kün değildir. Fakat, Bulgar ve Sırplar tarafından. Türklerin zorbalık ve vahşetle suçlandıklarını işitin­ ce, nasıl protesto etmezsiniz. Bu m illetler ki, sosyal sınıflarının hemen hepsinde baştan aşağı zorbalık, iş­ kence ve adam öldürme alışkanlığı bütün şiddetiyle hüküm sürm ektedir. Zavallı Bulgarlar, diyorum. Çünkü, şu yazdığım satırlar, beni de herkes gibi, onların savaşta gösterdik­ leri cesareti, kendilerine ait topraklar için giriştikleri mücadelenin meşruiyetini takdir etm ekten alıkoya­ maz. Fakat, Avrupa, onlara haklarını sağlamak için giriştikleri gaddarca kasaplıklara müsaade etmeksi zin de bir çözüm yolu bulabilirdi. İşte, bundan dolayı kendilerine acırım, özellikle şunun için acırım ki, on­ lar, kendi ırk ve dinlerinden olmayan, dinî taassubun ve ecdat geleneklerinin kazandırdığı bir m azerete sa­ hip bulunmayan, sadece onların askerlik kudretini şahsî çıkarlarına âlet eden bir insan tarafından, öl­ dürmeye sevkedildiler. Tarihin anacağı büyük bir hii-

7(1

küm dar olabilmek için, toprağı insan mak gerekliydi.

kanıyla sula­

Şu anda, ağ/a alınm a/ küfür ve tehditler yağıyoı üstüme.. Çünkü, mağlûpları savunuyorum. Ve Bulgar­ ların bıçakları altında can vermek tehlikesiyle karşı karşıyayım. Bu adam lar benim hakkımda, az önce İtalyanla­ rın yaptıkları gibi davranıyorlar. Salip savaşı sözü­ nün aldattığı bazı zavallı Fransızlar da beni tahkir edi­ yorlar. Gerçi, bunların, gerek üslûp, gerekse yazıların­ dan, bir takım ilkel ve bayağı kişder olduğu anlaşıl­ m aktadır. Buna karşılık, daha yüksek sınıflardan ba­ na öyle asil m ektuplar geliyor ki «gerçeğin ta kendisi­ ni söylemek tecrübesinde bulunduğum için», «sesim vicdanlara teselli verici olduğu için», değerimin üstün­ de beni yüceltiyorlar. Müslümanların böyle m ektuplar gönderecekler, önceden tahmin edilebilirdi. Bunu biliyorum. Bu mektuplrr, Doğu'ya has hayallerin saf ve temizliğine rağ­ men hiçbir şey ispat etmezler. Fakat yalnız Türkler­ den değil, Fransa’dan, Almanya’dan, İngiltere’den ve İsviçre’den de buna benzer m ektuplar geliyor. Bu m ektupları yazan AvrupalIların çoğu, şarkta yaşamış, bu konuda belgeler biriktirm iş kimselerdir. Bunları yazmakla, bu kötü tanıtılmış ve iftiralara uğramış millete karşı beslediğim derin takdir hislerinde bana ortak oluyorlar Bu m ektuplardan bazıları da, Türklerin hâkimiye­ ti i:ltm,da kalan bazı «reâya» tarafından gönderildiği ite gayretli ve kararsız parm ak­ larıyla bir küçük Rum kızı bana şöyle sesleniyor « E te n d im !

9 Kasım 1912 tarihinde yayınlanan o tesirli yazı­ nızı yeni okudum. Rumeli halkından on dört yaşındn bir kızım. Bir süre önce bütün Avrupa’nın kendisine dostluk gösterdiği, şimdi şu sıkıntlı günlerinde yapa­ yalnız bıraktığı Türkiye'ye bütün kalbimle acıyorum. Her zaman medeniyetten bahsediyorlar. Fakat, o zn vallı Asya köylüleri için, bu kelimenin anlamı nedir? Çöllerde nice valışi fakat iyi hayvanlar vardır ki, ke;ı dilerine kötülük etmezseniz size dokunmazlar. Faka* bir de kışkırtacak olursanız, bütiin yırtıcılıklarını göj* terirler. Türkler kötü davranıyorlarsa, herhalde herkesi aleyhlerine dönmüş görmekten doğan bir ümitsizlikle bunu yapıyorlar. Yıllardan beri kendilerine ralıal v.v rilmiyor. Artık onları sevenler, ancak orada, kene'-* memleketlerinde yaşamış olanlardan ibarettir. Hırıs tiyan dünyası, dinle ilgili konularda Türkleri örnek almalıdır. Çünkü, onlar bizden dafa fazla din kural larına uym aktadırlar. Biz hıristiyanlara, çalmak, hile ve düzen kurmak dinimizce yasaklanmıştır. Buna rağ­ men, hırsızlığı da, hile ve düzeni da pekâlâ yapıyoruz. Halbuki, Türkler asla.. Meselâ, bir yaşlı Türk, size bir kilo elma tarttığı zaman, tartıda aldanmış olmak kor­ kusuyla, fazladan bir elma daha verir. Bunu hangi Av­ rupalI yapar? Aksine, sattığı styi daha da ağırlaştır­ mak için, parmağını o tarafa doğru kaydırır. Bulgar Kralı Ferdinand, hilâli yenmek istediğini sövlüvor. Buna da medeniyet adım veriyor. Peki ama, bir milletin dinine saygı göstermek de gerekmez mi?»

n

Bu tebrike değer küçük cümleleri okurken, şu atasözünü hatırladım : «Gerçek, çocukların sözlerindedir.» Şimdi de bakınız, Türkiye’de doğup büyüyen bir Ispanyol Yahudisi bana neler yazıyor: (Günümüz tari­ hinin başlangıcında, Hazreti İsa adına işkencelere uğ­ rayan binlerce Ispanyol Yahudisinin Türkiye'ye göç etm iş olduklarını ve burada kimsenin onları rahatsız etmediğini herkes biliyor.) «Talihsiz Türkiye için bizim yaptığımız, kendi hâ­ line bırakılan bir ağır hastanın başucuna oturan ve yalnız başına ölmesin diye elini avuçlarına alan bir in­ sanın hareketine benzemektedir. Daha yazınız! Yüreğiniz size, yalnız tesirli sözler değil, aym zamanda inandırıcı ve idam ilâmım imza­ lamaya çağrılan kişiler tarafından ister istemez h atır­ lanacak sözler bulmanıza da yardım etsin. Maalesef gereği kadar tanınmam ış olan bu şeref­ li milletin varlığını vazgeçilmez bir hâle getiren se­ beplerin hepsini yüksek sesle söyleyiniz. Kendi isteği­ nizle oralarda oturm uş olan siz, ruhunuzun irâde, iman, iyilik, doğruluk, yiğitlik ve rahatlık yönlerinden ne kadar tatm in edilmiş okluğunu söyleyiniz. Fakal yalvarırım.. Türkiye'den ağlayarak bahsetmeyiniz. Türkiye’yi sevenler, henüz onu bir ölü sayarak ağla­ mak hakkına sahip değildirler. Ümit edelim ki, o hiç ölmeyecektir. Mezardan söz açmayınız. Eğer birgün, o müthiş şey olursa, yalnız o zaman ağlayacağım. Çünkü, zavallı Türklerin de biz talihsiz Yahudiler gibi dört bir yana dağvlıp, kendilerine ait

73

hiçbir şeyleri kalmayacağını biliyorum. Asya'yı da on­ lardan alacakları söyleniyormuş. Ah! Bahtsız insan­ lar!. Bizlerin daha çocukluğumuzdan beri her gittiği­ miz yerde nasıl bir sürgünlük duygusu taşıdığımızı bi­ lemezsiniz. Sevgili Türklerin böyle bir duygu taşımala rını asla istemem. Yıllardır İstanbul'dan ayrılmış bu­ lunuyorum. Onu unutacağımı sanıyordum. O zamanlar bilmiyordum ki, Türkler arasında yaşayanlar, onları, hayatları boyunca severler. Rica ediyorum.. Daha yazınız, uğraşınız.. Vaktim kalmadı. Yardımınıza teşekkür ederim.» Bu yürekten kopan sözlerden sonra ne söyleye­ bilirim, onlara ne ilâve edebilirim ki! Bu m ektup, Ya­ hudi milleti için bir şeref belgesidir. Yüzyıllar boyunca her taraftan işkencelerle koğulan çocuklarına konukseverlik, dinlerine saygı gös­ teren, rahatlarını temin eden bir memleketin acılarımı bugün, para bakım ından da bir çâre aramaya giriş­ mek, Yahudi toplum u için iyi bir davranış olurdu. ♦ ** Tanımadığım bir kadın okuyucum bana: «Madem ki kimse, yardım isteyen sesinizi duymak istemiyor, o halde politikacılara, Türk milletinin varlığının fay­ dalı olduğunu ispat ediniz» diye yazıyor. Fakat, ne yazık ki, Avrupa’nın politik dengesi ve beynelmilel iktisat konularında hiç bilgim yoktur. Herkesin bildiğini tekrarlam aktan başka elimden bir-

7-1

şey gelmiyor: İstanbul'un Bulgarlar eline düşmesi, As­ ya ve Afrika’nın içlerine kadar yayılmış bulunan mil­ yonlarca müslüman arasında büyük tepki uyandıra­ caktır. O halde, İngiltere ve Fransa’nın, kendi menfaatları bakımından İstanbul’un düşmesine engel olma­ ları gerekir. Bazı kimselerin, İstanbul’un II. Sultan Mehmet tarafından alınmış olduğunu ileri sürerek, sözlerimi çürütm ek istediklerini duyuyorum. Ama, affedersiniz, bu olay 1453 de geçiyordu. Eğer beş yüz yılı aşan bir yükselme devrinden sonra, Hıristiyanlıkları ile iftihar eden m illetler aynı şeyi yapmaya ve bu uğurda esk> sinden daha çok adam öldürmeye kalkışırlarsa, bu bar na medeniyetimizin ve hıristyanlığımızın iflâsı görün­ mektedir. Ayrıca, İstanbul’u dünyanın tek bir şehri duru­ muna getiren Türklerin beş yüz yıllık hâkimiyetleri sırasında biriktirm iş oldukları san’at hârikalarını ko­ rumak da göz önüne alınması gereken bir mesele de­ ğil midir? Fakat, biliyorum ki, beni bu konuda, ön­ cekilerden daha az dinleyeceklerdir. Bulgarlar bana, Bizans’ın sönmeye yüz tutm uş gü/elliklerini ihya edeceklerini söylemesinler. Hayır! Onlar oraya yalnız yenileştirme çirkinliğinden başka bir şey getirmeyeceklerdir. M inarelerin, kubbelerin zarif şekilleri, artık mavi semânın içinde teressüm eımeyince, orada güzellik diye ne kalacaktır? Çinilerden bir mavilik içine gömülen camiler esrarlı güzellikleri­ ni kaybettiği zaman; çevrelerindeki selvilerin ve me­ zarların huzur verici büyüsü silindiği zaman; geriye ne kalacaktır? Bir de istilâ ordularının şiddetli hü­

75

cumları altında, Türklerin son can çekişme çırpınm a­ ları ile takallûs edecekleri gün.. İstanbul’un kan ve ateş içinde kalacağı gün.. Böyle bir günde, Ayasotya kubbeleri de yerle bir olabilir. Ve özet olarak: Madem ki, bütün acıma ve adalet duygularını harekete geçirmek tecrübesinden vazgeç­ mek gerekiyor. Madem ki, benimkinden yüz kero daha yetkili şahitliklerle bile, (yumuşak ve uysal Bul­ garlar, canavar ve kan dökücü Türkler) efsânesini dü­ zeltmeye imkân yok. O halde, Türklerin lehine kul tanıtabilecek bir teklifte daha bulunuyorum. İlk ba kışta pek garip ve önemsiz görünecektir. Fakat ben­ den önce, nice düşünürler aynı }eyi söylemişlerdir: Hayatta varılmak istenen nokta, yalnız fabrikalar, li­ manlar, şarapneller, sürat ve çabukluk değildir. Ba sit kimselerin hırs ve tamahını celbeden ve sonunda ümitsiz teşebbüslere sürükleyen bu uğursuz demir yı­ ğını dışında, kendimiz için, dünyanın bir köşesinde sı klamrklığımız gereken biraz sükûnet, yalnızlık ve hayalperestlik de bulunm alıdır. Bu görüş açısından bakılırsa Türkiye.. Nice sayfiye ve yaylaları içine alan eski Türkiye.. Namuslu ve dindar Türkiye.. Kasırga­ lar ve kızgın maden ocakları ortasında, bir çeşit ta. zelik vahası gibi, bütün dünyaya faydalı bir ülke ola­ bilirdi.

III Aralık 1912 «Türk zulümleri!» M üttefiklerin para yardım ları ile şu herkesçe bilinen Balkan Komitesi'nin yaymak­ tan geri kalmadığı bu klişe, Fransız basınında biiyiik

76

bir başarıymış gibi yayınlanmakta devam ediyor. Ve her seferinde bazı meçhul kişiler, bu konudaki yazıla­ rı itina ile keserek, beni utandırm ak gayesiyle adıma göndermek zahmetine katlanıyorlar. Evet, ne yazık ki, bazı zamanlar açlığın ve üm it­ sizliğin baskısı altında sersemleşen mağlûplar, katli­ âm lara girişmişlerdir. Fakat, bunun genişlik ve önemi, çoğu zaman, düşm anlaruun iddia ettiklerinden çok daha az, kıyaslanmayacak derece daha az olmuştur. Tarafsızlıktan ayrılmayan bir çok yabancı harp muha birleri, Türkler hakkında adalete uygun şahitlikte bu­ lunm uşlardır. H attâ bunlardan bazıları, Türklerin aç­ lıktan takatsiz düştükleri halde, Rum köylerinden ge­ çerken, onlardan birazcık ekmek istemekle yetindik­ lerini kaydediyorlar. Bakınız bu m uhabirler, durum u nc şekilde açıklı­ yorlar: «Madem ki Avrupa’da, Türk askerlerinin yağ­ macı ve insafsız olduklarını yazanlar ve iddia edenler bulunuyor —ki bunların çoğu bu konudaki araştırm a­ larını çalışıma odalarının dört duvarı arasında yap­ m ışlardır— onların bu davranışlarını şiddetle protes­ to etm ek bizim vazifemizdir. Biz hiçbir zaman Türk­ lerin vahşice hareketlerine rastlamadık.» Fakal m üttefikler:.. Ünce zafer kazanmış oldukla­ rı için, sonra da açlık acısı çekmedikleri için ve özel­ likle Hazreti İsa'nın namına ilerledikleri için daha az mâzur, daha az affedilmeye lâyık olan müttefikler!.. Acaba bunların saldırılarının ve cinayetlerinin bilânçosu ne zaman düzenlenecek? Bunların yaptıkları zu­ lüm ve vahşetlere göz yummak arzusuna rağmen, Al­

77

lah’a şükür, bir dereceye kadar kendilerine tesir edil­ meye, harekete, geçilmeye başlanıyor. İşte, R om anyalIlar, Yunanlılar, Ulahlan katliâm etmekle itham ediliyorlar. İşte, General Yankoviç as­ kerlerinin Arnavutluk’ta bir çok köyleri yerle bir etti­ ği, binlerce Arnavut’u öldürdüğü veya diri diri göm­ düğünü doğrulayan Viyana haberleri.. Edirne surlan altında Sırp yaralılarının yardım ına giden ve öze) bayraklarım taşıyan seyyar Türk hastahanesi persone­ li de bir yaylım at«şiyle karşılaşm ıştır. Kezâ, pek da­ ha yakında, Dedeağaç'ta —artık bu olayların inkârı mümkün değildir— bir Bulgar çetesi, üç gün süreyle ne varsa yakmış yıkmış, öldürm üş ve kom itacılar ta­ rafından çok zaman önce başlatılan feci cinayetleri devam ettirm iştir. Ama, zavallı Türkler, parayla satın alınan bazı ga­ zetelerin sayfalarına, nefretlerini Aksettirecek kadar zengin değildirler. O gazeteler maalesef doğruluk ve iyi niyetlerini koruyan diğer gazetelere de söz geçiri­ yorlar.

Bulgarların ne olduğunu anlatm ak için, uzun m üddet Türkiye’de oturm uş fakat, kurtarıcıların (!) saldırısı üzerine kaçmak zorunda kalmış bip Fransı/m m ektubundan şu kısmı aktarıyorum: «Fransız gazetelerinde Balkan ordularının, özellik­ le başlarında kaba ve haşin papazlarıyla düşman or­ dusuna doğru yuvarlanarak giden Bulgarların şerefi­ ne yazılmış destanlar ve övgüler okuyorum.

78

Bir ırkın başka bir ırka hücumu!. Ortodoks sali­ binin, yahut Katolik Ferdinand'ın deyimiyle, sadece salibin hilâle karşı hücumu! Yontulmamış b»r ordundan kaba taslak kesilivcrmiş sanılan bu sonsuz insan yığınlarının; başlanna Moskof başlığı geçirmiş bu kaba askerlerin ve bunla­ rın peşinde de Atillâ'nın ordularına benzeyen; gurur ve iftiharla «geçtiğimiz yerlerde beş yıl ot bitmez» diyen; sırtlarına hayvan postları geçirmiş bu dağlı­ lar dalgasının gelişini görenler, gerçekten unutulm az bir manzaraya şahit olurlar. Evet! Onlara destanlar hediye edebilirler. Fakat ne lüzumu var? Onlar bu destanları, bütün Makedonya yollarında, bütün müslüman köylerinde kendileri yaz­ m ışlardır. En iğrenç şenaatlerin yapılışına sahne olan bu köylerin yanmış evlerinden yükselen kesif dum an­ lar, şimdi bile bütün ufukları karartıyor. Onlar bu destanları, katliâm dan sonra nasılsa kurtularak kaçan, felâket yollan boyunca ölüler ve can çekişenler bırakan ihtiyarların, kadın ve çocukların yüzlerine kazıdılar. Şu bir gerçektir ki, m üttefiklerin Selânik'te yap­ tıkları, kazandıkları parlak şöhreti bir hayli soldurm uştur. Selânik, o içerlerdeki köyler gibi gözden ırak değildir. Orada bir çok Fransız vardır; ve gözlerini mecburen açarak, olanları görmüşlerdir. tfeniz subay­ larımızdan birine yapılan saldın, kurtarıcılar (!) hakkındaki heyecan ve ilgiyi, hemen değiştirip yok et­ meye yetti. Daha sonra Yunanlılar, şehre girişlerinin ertesi günü, yoldan geçerken bazı protesto sesleri duy-

79

duklan bahanesiyle silâhsız kalabalığın üstüne ateş açtılar. Bazı m uhabirlerin tebrik edilmeye değer (!) deyilmeriyle: Türk ayak takımından beş yüz kişiyi öldürdüler. Çok geçmeden, vatandaşlarımız, Fransız konsolo­ suna haklı şikâyetlerde bulunmaya başladılar. Geçen birçok olaylar arasında, Fransa uyruklu Madam Sim onski’nin başına gelenler enteresandır Bu madam kapısının önünden geçen bazı Türklere birazcık ek­ mek ve bir bardak su verdiği için, bir Yunan subayı tarafından suçlu görülerek azarlanmış; ayrıca, verilen sadakayı aç Türklerin elinden çekip alm aktan utan­ mayan bu subayın iğrenç ve kaba hareketlerine de maruz kalmıştır.» Bunlardan başka, Selanik’ten geçen bir Fransız tüccarı, bakınız bana neler yazıyor; «Zorlu birer casus olan yerli vatandaşları levantenler tarafından kendilerine rehberlik edilen Yunan askerleri, âdi hırsız çeteleri grbi Yahudilerin evlerine giriyorlar —Selânik’te Fransa'yı seven ve Fransızca konuşan seksen bin kadar Yahudi vardır— erkekleri dıçarı çıkarıyorlar, bağlayıp dövüyorlar, hattâ bazan öldürüyorlar; sonra da geri dönerek kadınlarına te­ cavüz ediyorlar. Bundan başka, her tarafta kapıları kı­ rıyorlar, tüfeklerine süngü takarak, paralarını, hattâ fakirlerin ekmek paralarını zorla ellerinden alıyorlar. Kertdilerine hiçbir zarar vermeyen suçsuz şehir halkı açıkça soyuluyor Talihsiz Osmanlı askerlerinin saat­ lerine, elbiselerine varıncaya kadar her şeyleri son santimine kadar gasbcdiliyor.

80

Bir yandan, bir Türk binbaşısının van yoğu zorla elinden almıyor, tokatlanıyor. Başka bir subay Yunan bayrağını öpmeye zorlanıyor. Esirler yağmur altında âç susuz çam urlarda yuvarlanıyor; susuzluklarını gi­ derm ek için yalvarmalarının karşılığı dipçik darbele­ ri oluyor. Orada bulunan Fransız deniz subayları, Sırp ve Yunan askerlerinin, Türk esirlerinin gözlerini oyduklarını görmüşlerdir.» Gazetelerimiz, bu kahram anlıklardan (!) dolayı, nihayet şu son günlerde, birazcık acımak ve harekete geçmek zorunluğunu duyuyorlar. Evet! Bu yeni haçlıları^ şan ve şöhretleri için, her şeyin Rumeli içlerinde geçmesi elbette daha iyi olur­ du; bövlece, onların sabırlı ve insaflı oldukları efsâ nesi, gerçekmiş grbi gösterilebilirdi.

Sözün kısası, Türkler ara sıra saldırılarda bulun­ muş olsalar bile, her yönüyle m üttefiklerin onlardan asla geri kalmadıklarını söylemek zorundayım. Oysa, m üttefikler için hafifletici sebepler bulmak da im­ kânsızdır. Yüzyıllardan beri birbirlerine kin ve düşm an­ lık besleyen bu milletler, Ortaçağ’da olduğu gfbi savaş­ m ışlardır. Şu farkla ki, bunlar, o devirle kıyaslanama­ yacak derede öldürücü silâhlara sahiptiler. Gerçi o zamanlar, ne kızılhaç ne de Kızılay gibi müesseseler vardı. Yaralılar, sakat vücutlarının tedavisi için bir ana şefkatiyle toplanmıyorlardı. Fakat, o çağlarda, bir anda yüzlerce adam biçen silâhlar henüz bilinme­ diği içip, yaralılar pek azdı. O çağlarm en m üthiş sa­ vaşlarında bile, şu anda Trakya meydanlarında yatar-

cesetlerin yirmide biri kadar bile zayiat verilmiyor­ du. Bu bakım dan medeniyet ve ilerilik için «hurra» diye haykırılmağını, ben gerçekten mânâsız buluyo­ rum. Bu yeni ölüm makineleri hakkında, bundan önce­ ki m ektubum da düşüncelerimi gereği kadar anlata­ mamışım ki, bazı anlayışsızlar, benim askerliğe kar şı çıktığımı sanmışlar. Hey Tanrım! M antıktan ne ka­ dar uzaklaşmalı, kötü yorum larda ne kadar ileri git miş bulunmalı ki, bugünkü savaşların korkunçluğunu belirten sözlerden, savaşmak zorunda kalarak yücelik­ leri artan kimselere karşı, düşmanlık ve saygısızlık qeticesi çılkajrMabilsin. Halbuki, bugün sakınılması imkânsız olan savaşlar, gitgide kanlı bir kasaplık şek­ line döküldükçe, bunları yerine getirmek vazifesini yüklenenlere karşı, saygının da çoğalması gerekmez mi? Evet! En yüksek rütbeli subaylarımızdan en küçük rütbeli erlerimize kadar, bandolar çaldıralım; sırm a­ lar, nişanlar verelim; onların gençliğine has atılganlık ve heyecanlarını çoğaltacak, yiğitçe ölmeleri için onları daha iyi hazırlayacak her şeyi yapalım. Yollardan ge­ çerlerken, halk, önlerinde saygıyla eğilsin; herkes on­ ları Fransa’nın en kutlu çocukları diye selâmlasın; yaşlı gözlerle takip etsin ve genç kızlar yollarına çi­ çekler serpsin... îşte benim, bu defa her cephesiyle açıklamış ol duğum askerlik aleyhtarlığım. Evet! Biz de kendi menfatimiz için, yığınlarca insanı bir anda öldüren o

F : «

82

silâhlara sahip olalım. Ve hattâ bu silâhların, diğer­ lerinden daha üstün olmasına çalışalım. Çünkü, zaman öyle gerektiriyor. Aksi hakle, hergün bizim için yeni bir imha vasıtası bulan komşu milletlere iyi bir he­ def ve av oluıuz. Fakat, bu konudaki korkunç sırları­ mızı da büyük bir kıskanlıkla saklayalım. Çünkü, bizi gayemize ulaştıracak olan bu silâhlan «Fransız mâm ûlâtını sürm ek amacıyla» yabancılara satarsak, m enfur bir cinayet işlemiş ve boşuna, bir çok insanın ölümüne sebebiyet vermiş oluruz. AÇIKLAMA: Sözümü bitirm eden önce, Ermenilerden, Osmanlı ordusundaki tutum larıyla ilgili sözle­ rim için, samimiyetle özür dilemek istiyorum. Bu dav­ ranışım , onların İstanbul basınına para kuvvetiyle yayınlattırdıkları protestolardan ileri gelmiş değildir. Dostum olon bazı Türk subaylarından kesinlikle öğ­ rendim ki, ilk anda aldığım haber mübalâğalıdır. Ve önceleri, kaçakların çokluğuna rağmen, kumandaları altındaki Erm eniler cesaretle döğüşmüşlerdir. Böylece, bu konuyla ilgili önceki sözlerimi geri alabilmekle m utluluk duyuyor ve özür diliyorum.

Türkler bu savaş sırasında, kendilerine inatla yükletilmek istenen bazan m enfur hareketleri yapmış olsalar bile —bunun aksini söyleyen binlerce yetki­ li şahide rağmen—, onları bu kadar kin ve düşm anlık­ la yok etmeye çalışmak bize düşer mi? Ne çabuk unuttuk.. Fransa dahi, düşmanlığın başlangıcında, onların toprak bütünlüklerini resmen teminat altına alan ve buna benzer sahte vaatlerle as­

83

kerî hazırlıklarını sekteye uğratarak felâketlerini ha­ zırlayan devletler arasındaydı. H erkesçe biliniyor ki, Türkiye bu aldatıcı vaadlere kanarak harbin ilânın­ dan az önce bütün bir askerî sınıfı terhis etmeye yanaçmıştı. Böylece, ansızın hücuma uğrayarak, kendi­ leri için hayatî öııemi olan ilk günlerde, eğitime za­ man bulamadığı genç ve yeni askerlerle, M eşrûtiyet’ten itibaren askere alınmaya başlayan ve kardeşleri, ne karşı hiç şüphesiz savaşa istekli olmayan Bulgar ve Rum gibi hıristiyanları cepheye göndermek zorunda kalmıştı. Önceleri, kendilerini destekleyen, başarı kazan­ dıklarında dalkavukluk etm ekten çekinmeyen Fran­ sız basınının bugünkü küfür ve hakaretlerine bakarak nasıl kızmazsınız? Hele aralarında bir takım aşırı derecede din gay­ reti güden gazeteler var ki, neredeyse Saint—Barihelmy'leri, Draganot’ları bile övüp göklere çıkaracak iar. îşte bu gazeteler, Hazreti îsa ’nm sözlerini pek acemice değiştirerek, salibi makineli tüfeklerle kabul ettirmeyi bile istemekten çekinmiyorlar. Bunlardan, böyle hareketler beklenir miydi? Ay­ rıca, bu hareketleri ile büsbütün tutarsız ve anlamsız hâle gelen bir şey daha var: Katoliklerin Türkiye’de, Ortodokslardan daha amansız bir düşman karşısında olmadıkları ve Türklerle çok daha iyi anlaşabildikleBizim klerikallerin, kendi başarılarına dua ettik­ lerini gören Bulgar rahipleri, dağınık sakalları içinde kahkahalarla gülseler yeridir. Çünkü onlar, Papa ta-

84

raftarlarm a karşı dijımeyen bir kin besleriler. Bu gerçek, Frasa’da nasıl oluyor da bilinmiyor? Zira, bu­ nun hemen her tarafta maddî delillerini bulmak için günümüz tarihini birazcık okumak yeter: «Arz-ı Mukaddes»te silâhlı ortodoks keşiş ve rahip­ lerinin saldırılarına karşı Fransız din adam larını ko­ ruyan Türk polisleri değil miydi? H attâ zamanımızda, bile, daha 1873 yılında, çeteler hâlinde silâhlanan 300 kadar Rum «târik-i dünya», geldiler ve «Beytüllâhim»in (Kudüs Mâbedi) kutsal ibâdetgâhına saldırdılar; ora­ da ibâdet eden fransiskenleri yaralayıp, mihrâbı yağma ettiler. Ne çabuk unutuldu bunlar? 1899 yılında da, aynı kilisede m utaassıp bir Rum, mukaddes eşya mu­ hafızını öldürm üş ve dinî tören için toplu halde geçen Fransız rahiplerine de ateş etmişti. 1901 de ise, Hemame kilisesinin kapısında yine bu Rum târik i dünya­ ları, önceden düşünüp plânlayarak fransisken rahipleri­ ne saldırm ışlar ve Türk polisi yetişinceye kadar on beş kadarını ağır şekilde yaralamışlardı. Kezâ, 1907 de İs­ tanbul Rumları, G alata’da Saint—Benoit Koleji yöneticleri aleyhinde iğrenç bir kampanya açmışlardı. Daha buna benzer nice örnekler verilebilir. Şunu iyice bilmekte fayda vardır ki, hilâlin yerine m utaas sıp ve kıskanç Bulgar haçının geçmesi hâlinde, bütün rahip ve rahibelerimizin orada serbestçe yönettikleri eğitim müesseselerimizi kapatm aktan başka çare kal­ mayacaktır. Bütün bu gerçeklere rağmen. K ral Ferdinand tara ­ fından, cüretli bir ustalıkla ortaya atılan «haçlılar» tâ ­ birine, birkaç m ünferit katolik’in kapılmış olması akla yakın geliyor. Fakat öbürleri? Her türlü dindarlık dü­

85

şüncesine kayıtsız kalanlar? Koyu taassupla gözleri ka­ rarm ış olmak gibi mâzeretleri bile bulunmayanlar? Bunlar niçin hakaret ediyorlar? Mağlûpların ızdırap ve acıları, ovaları kaplayan yiizbinlerce ölü de mi on­ lara bizarcık olsun saygı emretm iyor? Türkler suç­ lu olsalar bile, bu bizim aleyhimizde değildir. Onların şu can çekişme anlannda, hiç olmazsa sessiz dur­ mak, daha namuslu ve edeplice olmaz mıydı? Hadımköy fecaati karşısında, alay etmeye, pis ve aşağılık karikatürler yapmaya nasıl cüret ediliyor? Bazı ressam bozuntuları, Halife’yi hattâ peygamberi, gülünç durum da gösteren resim ler çiziyorlar. Bazı ya­ zar taslaklan (şüphesiz, hiçbir zaman Türkiye’ye ayak basm am ışlardır) bugünkü felâketten faydalanarak, «Bosfor kaplanları» veya «İstanbul canavarları» gibi adlarla (isterseniz siz bunlara büyük tarihi roman de­ yiniz) rom anlar kusuyorlar. Türklere küfür yağdıranlar, Fransız toplumunun duygu ve ruh yapısı hakkında, tslâm ülkelerinde uyandırdıkları acı şaşkınlığı, korkunç düşünceyi hiç akıllarına getirm iyorlar mı? Bu konuda aldığım m ektuplar arasında, iki tanesi bana dikkate değer göründü. Onlardan bazı parçalar aktarıyorum. «Genç Müslüman Kızlan Grup’u» imza sıyla gönderilen m ektupta deniliyor ki: «Bu kadar maddeci ve vefasız olan Avrupa’da, bi­ ze acıyan bir kalb bulunduğunu görmekle çok mutlu­ yuz. Geçirm ekte olduğumuz korkunç krizden sonra, Doğu dünyası, kendisine aşılanmak istenen ve kendi­ sinin de katılmak istediği Batı medeniyetine kapıları­ nı kapatacaktır. Türk, her zamankinden daha çok mâ-

86

ziye, orada bütün hayatı hayallerden —öyle bir keli­ me ki, sizde artık anlamı kalm amıştır— ibâret olan o tatlı ve güzel maziye tekrar dalacaktır. Büyük diplom atların çoğunluğu, bu harbin bir ye­ ni devir açtığını söylüyorlar. Evet, çok doğru.. Şu için­ de bulunduğunuz yıl, Avrupa milletleri ve araların­ da bizim en değerlisi olan Fransa hakkındaki yanlış duygularımızı kökünden yok etti. Çocukluk ve genç­ lik çağlarımızda, sizin büyük sözleriniz, büyük işleri­ niz ve büyük prensipleriniz konusunda beslediğimi/ takdir hislerinden artık 'hiçbir şey kalmadı. Sözleri­ niz boş, davranışlarınız menfaatçi, prensipleriniz de kısırdır. Çıkarcılıkla dolu bir rüzgâr esintisi, bunlar; kırmaya yetti. «Avrupalı» kelimesi, önceleri bizim için «üstün vj seçkin» demekti. Fakat, bu üstünlüğü biz şimdi daha iyi kavrıyor ve şu hükme varıyoruz: Avrupa’nın üstün­ lüğü ancak top güllelerinden ve haksızlıklardan ibârettir. Siz ki bizleri o kadar iyi tanıyorsunuz; söyle­ yiniz, biz böyle bir cezaya müstehak mıydık?» İkinci m ektup, nıevlevı tarikatı mensuplarının büyük bir liderinden geliyor. Tüıklerin yaşayışına da­ ir, gerçeğe hiç uymayan belgelere inanan Fransızların, bu tarikat reisini, başının üstünde pek tabiî koca bir hilâl bulunan vahşi kılıklı bir sihirbaz şeklinde hayal etmeleri gerektiğini düşünerek gülüyorum. Halbuki bu zât, hayal edilenlerin tam aksine, gösterişsiz bir keçe külâh giyen, sessiz ve kendi hâlinde bir insan­ dır. Seçkin kabiliyetleri olan bu din adamı, iyi bir ede biyat öğren.imi görmüş olduğundan, dilimizi çok mü-

87

kcmnıel konuşmaktadır. Aynen naklettiğim şu parça­ dan da, sözlerimin doğruluğu anlaşılabilir: «Fransa bugüne kadar mağlûpların koruyucusu ol­ m uştur. Bu, biz Şark’lılar için onun şeref Unvanıydı. Onda parlayan bu idealin parlaklığı hepimizi cezbediyordu. Bundan dolayı onun dilini, edebiyatını, me­ deniyetim öğrenmeye can atıyorduk. Fransa jbugün, iyilik ve koruyuculuk etmek geleneğini terkediyor. Ga­ zeteler, umûmi efkârı aleyhimize çevirmeye çalışır görünüyorlar. Yalnız daha doğru haber alabilme im­ kânına sahip birkaç kişi, bu kadar haksızlıktan Jolavı üzülüp öfkeleniyorlar, v.b.» Derviş Hacı Sadettin Gerçekten, Türkiye’de kökü eskilere dayanan ge­ leneksel bir Fransa sevgisi vardı. Artık bugün için de­ ğerini kaybeden eski bir tekerlemede Akdeniz’in bir Fransız gölü olduğu söylenirdi. Ve bu söz, Doğu’nun sadece bu kısmı için geçerliydi. Almanya’nın askeri ve ticarî hâkimiyetine rağmen, Fransa’dan gelen âdet, dil, güzel san'atlar gibi şeyler, orada başka bir üstün­ lüğe sahip bulunuyor ve değerini koruyordu. Yeni icat edilen savaş silâhlarının Almanya'ya siparişinden dolayı, millet sorumlu değildir. Biz ancak hükümeti tenkıd edebiliriz. Herhalde bu hareket, dörtyüz yıllık sadakatle bağdaşmayan bir olaydan başka bir şey de­ ğildir. Evet! Onları hor görerek derin bir hayal kırıklığı­ na uğrattığımız âna kadar Türkler bizi seviyorlar ve daima o eski yüksek yerimizde görüyorlardı. Biz, onİrr için, hâlâ asil ve ateşli düşünceyi, olgunluk ve ileri

88

ligi, büyüklük ve inceliği temsil ediyorduk. Ayrıca, bi­ zim de onları sevdiğimizi hayal ediyorlardı. Ve bun­ dan dolayı, felâket anlarında, maddî yardım olmasa bile, sevgi ve teselli bulmak için gözlerini Fransa’ya çeviriyorlardı. Ama, bizim üstlerine yağdırdığımız alay ve hakaretler, Doğu’da yüzyıllardır süren üstün­ lüğümüze onulmaz bir yara açarak, hepsini bizden soğuttu, dondurdu. Bununla beraber, zavallı mağlûplar şunu iyi bil­ sinler ki, onlara, kendi aralarında oturm uş olan Fran­ sızların takdir ve sevgileri kalıyor. Ve bu Fransızların, onların dertlerine ortak olmaları da bir değer taşır. Bu saygı ve takdir duygularını doğrulayacak bir çok m ektuplar alıyorum. Ömürleri Türkiye’de geç­ miş diplom atlar, rahipler, tüccarlar, aşağı yukarı aynı şeyi yazıyorlar: Türkleri müdafaa ediniz. Çok saf, çok namuslu, din hürriyetine saygılı ve iyi yürekli bu mil­ leti sonuna kadar müdafaa ediniz.. îyi söyledim: Din hürriyetine saygılı... Çünkü Türk milleti, Avrupa’ya girişinden beri, bu tutum unu devam ettirm ekten geri kalmadı. Türk milleti bu nok tada, önceleri katoliklik namına bunca cinayetler iş­ lemiş olan ve bugün de fikir hürriyeti adına yoksul­ ların ve hastaların dostu olan mütevâzi rahiplere bile kötülük yapmaktan çekinmeyen, Fransız milletine örnek olarak gösterilebilir. Türkler yalnız, İstanbul’un fethinden hemen son ra, Ispanya’dan kovulan talihsiz Yahudilere kucakla­ rını açmakla yetinmediler; Asya’dan gelişlerinden iti­ baren, bütün yenilmiş milletlere din hürriyetlerini ba

89

ğışladılar. Daha sonraları, katliâm lar düzenlemişler, tarihlerini bu acıklı lekelerle biraz gölgelemiş olsa­ lar bile, bunları, Ihıristiyanlığa olan düşm anlıkların­ dan yapmam ışlardır. Salibin korunması gerektiğinden bahsediliyor. Fakat düşünülm üyor ki, bu salibi, M eşrûtiyet in ilk günlerinde İstanbul m üslüm anları, kendi hıristiyan azınlıkları ile daha iyi geçinebilmek gayesiyle, göğüs­ lerinde taşıyarak gösteriler bile yapmışlardı. Yine, on­ ların boyundurukları altındaki Makedonya kavimleri, daha dün, okul ve kiliselerinde Türkçe öğrenmeye bile m ecbur edilmeden kendi dillerini konuşuyorlar­ dı. Alman İm paratoru bile, Alsas ve Lehlilere böyle davranmıyor. Ve eğer boyundurukları altındaki bu kavimler —bağımsızlık istekleri tartışılm ayacak de­ recede meşrû ve haklıdır— biraz daha az fanatik ve biraz daha az sert olsaydılar, durum ları hiç şüphesiz zulüm ve düşmanlığa yol açmadan devam eder gider­ di. Fakat MakedonyalIların eşkiya ve bom baları, Bul­ garların da zulüm ve vahşetleri kaleme gelmeyen ko­ mitacıları vardı. Karadağ’lı köylülere gelince: Onların o bitip tü­ kenmez boğuşmaları sarasında, yakalayabildikleri Müslüman komşularının burunlarım kesmek gibi, m er­ hamet uyandıran bir alışkanlıkları olduğu yeter dere­ cede biliniyor. Ben, bu patırtıcı ülkenin sınırlarında, suratları böyle hıristiyanca uzuv kesme ameliyesin*? uğramış zavallı Türkleri gözlerimle gördüm. Ah! Evet.. Her taraftan da rica edildiği gibi, ben İslâm ’ı müdafaaya çalıştım. Fakat, sesim, bu konu-

yo

ıuın cahili olanların ücretli iftiraları ve menfaat gü­ rültüleri arasında boğuluyor, özellikle, bilgisizlikten, Türklerin durum unu kavrayamam aktan dolayı haka­ retlerde bulunuluyor. Ayrıca, milletle, hükümet kav­ ramları birbirine karıştırılıyor. O hükümet ki, ger­ çekten, gerek idaresi, gerekse askerlik düzeni bakım­ larından müdafaa edilemez. Bundan başka, asıl Türklerle, Balkanlı veya le­ vanten unsurlarından meydana gelen dolandırıcı gü­ ruhu da birbirine karıştırılıyor. Oysa blınlar, Türkler arasına karışıp, parazit gibi yaşamak istiyorlar. Baş­ larına birer fes geçirerek, yağma ve vurgunlarla bü­ tün köylerin altını üstüne getiriyorlar. Sonunda da­ yanamayıp karşı koyan sert fakat namuslu Anadolu çocuklarının acı intikam larını haklı ve doğru göstere cck işler yapıyorlar. Şark meselesinin bir başka yönünün, şu anda ga­ lipler önünde baş eğen vatandaşlarım ızdan çoğunun gözünden kaçtığım görmek pek gariptir. Çünkü bizim Türkiye’de yıllardan beri artan —az kalsın haddinden fazla artan diyecektim— iki buçuk milyona yakın ser­ mayemiz var. İktisadî birikimimiz olan bu para isti lâcıların elinde ne olacak? Ve en önemlisi, normal veya dinî okullarımız da var, ortalam a bir hesapla, di­ limizi yanlışsızi konuşan 110.000 öğrenciyi kapsıyor. Balkan adası kısmı, Bulgar veya Yunan eline geçer­ se, bunlar olduğu gihi kapanacak, mahvolacaktır. Ay­ nı zamanda Müslüman okullarında mecburi olan Fransızca öğrenimi de kalkacaktır. Ne yazık! Böylece, dünya yüzünde sevgili dilimizüphe edile­ mez. Çünkü, savaş ilânından az önce, oğlunun başkan­ lığı altında B ursa’da caııbazlardan meydana gelen bir şirket kurdurm ak gibi dâhiyâne bir fikir bulmuştu. Harp ilânının arefesinde, hesabın kapatıldığını söyle­ mek, sanırım ki yersizdir. işte, Hazretı İsa mücahitlerinin toplandığı saf ve temiz üçgen... En sonra, fotoğrafın ancak görülebilecek derece­ de arkalarında, bunların yanında at oynatm aktan şaş­ kın ve utanm ış görünen Yunan Kralı! Aslında salip ile hiçbir ilgili olmayan bu «haçlılar» savaşının içyüzü ve galiplerin mağlûplara karşı tu­ tumları hakkında gerçek ışığı yavaş yavaş doğmaya başlıyor. Ücretli basının övgülerine, savaş m uhabiri­ nin raporlarından fıkralar ve bendler çıkaran şiddet­ li sansüre rağmen, gerçek, ergeç meydana çıkacaktır. Artık iyice anlaşılıyor ki, m üttefiklerin vahşetleri, katliâm ları, sonradan gösterdiğim dereyeci çok aşı­ yor. Sadece Selânik’te yapılan üç günlük saldırı ve katliâm ların görgü şahitleri, bir alay teşkil edebilir. H attâ m üttefikler, işkence çeşitleri bulmaya kadar işi

93

ilerlettiler. Şurası reddedilmez bir gerçektir ki, er vaya subay Türk esirleri henüz canlı, fakat burunsun, dudaksız, göz kapaksız olarak yerlerine geri gönderil­ m işlerdir. Bütün bu uzuvlar m akaslarla kesilmişlerdi. Biraz heyecan etkisiyle yazılmış olmakla beraber, çok saygıya değer olan ve Makedonya’da on yıl kadar oturduğu için vesikalara ve kesin bilgilere sahip bulu­ nan bir Fransız diplom atının şu m ektubunu olduğu gibi aktarm aktan kendimi alamıyorum: İstanbul — 25 Aralık 1912 «Türkler katliâm ediyorlar!» Bugün, bunun tam aksine «Türkler katliâm ediliyorlar!» diye Çağıralım. Evet! Türkler katliâm ediliyorlar. Yaralıların vücut­ ları alçakça kesiliyor; karılarına tecavüz ediliyor; ma­ halleleri yakılıp, yağma ediliyor. Kim tarafından? Makendonya’da on yıldan beri öldürme san'atını yürü­ ten vahşi asker çeteleri tarafından. Ve bu cinayetler hangi prensip uğruna işleniyor? Medeniyet, adalet ve hürriyet uğruna! Ve ağzı bu yüce kelimelerle dolu olan bütün Avrupa, hep birlikte, bu kadar kötülüklerin yapıcılarını sevinçle alkışlıyor. Ne acı şey! Ne utanı­ lacak durum! Kral Ferdinand, «salib adına» savaşıyoruz diye haykırıyor. Söylediği hangi saliptir? Herhalde, oğluna terk ve inkâr ettirdiği katolik haçı değil. Milletinin benimsemiş olduğu ortodoks saliplerinden de söz £*çmaz. O halde, bu yapılanlar Bulgar salibinden başka­ sı adına yapılmış olamaz. O salip adına, diğer hıristi­ yan unsurlarıyla dolu olan Avrupa Türkiyesinin bü­ tün şehir ve köyleri ateşe, kana boğulmuştur. Ve o

salib adına, eğer yakın bir zamanda Türkler Asya’ya koğulurlarsa, Rum halkına 1907 de yaptıkları gibi, çe­ şitli katliâm, yağma ve işkenceler yapacaklardır. Yalnız bir adanı, yani Sultan Abdülhamit taralın­ dan yapılması emredilen Türk katliâm larından sevinç­ le bahsediliyor. Buna karşılık, Makedonya ve Bulga­ ristan'da, Bulgarların en aydın ve seçkin kişileri tara­ lından plânlanıp uygulanan yeni katliâm lar sessizce geçiştiriliyor. Bulgarlar, çirkin iftiralarına her taraf­ ta dayanaklar buluyorlar. Türkler ise, müsamaha ve tevekküllerinden dolayı, daha doğrusu, kendilerini savunmaya tenezzül etm ediklerinden, sessizce bu al­ çaklıklara tahammül ediyorlar. Siz, merhamet ve şefkat duyuglarına başvuruyor, mağlûplar için yardım istiyorsunuz. Fakat, Avrupa’da bu duygulara yer var mıdır? Hattâ, onlarda birazcık olsun asalet ve yücelik kalmış mıdır? Araştırma alan­ ları masa başıyla sınırlanmış kişilerin, kalemlerini, yenilenlere karşı sövüp saymadan gayrı şeylerde kul lanm adıklarını gördükçe, artık toplumumuzda alçak­ lık vc ihanetin hüküm sürdüğünü kabul etmek zorun da kalıyoruz. Fransa'nın her zaman zayıfı korumak için çekiler, yüce kılıcı nerede kaldı? Askerlerimizin K ırım da kanlarını dökmeleri boşa mı gitti? Onların, Beyoğlu Lâtin mezarlığında dinlenen ve her yıl Türkler tara fmdan saygıyla ziyaret edilen kemikleri, Fransa'daki arkadaşlarına şöyle sesleniyor: «Kalkınız! Ve barbarların saygısız ayaklan altın­ da, yakında ezilecek olan kemiklerimizi savunmaya geliniz.

9?

Geliniz! Rahiplerimizin ballıklarını, rahiplerimizin cübbelerini, mühendislerimizin fabrikalarını, tüccar­ larımızın mağazalarını ve memurlarımızın evlerini ko ruyunuz. Geliniz! Büyük Sultan’ın saltanat sürdüğü gün den beri Fransızlara misafirperverlik gösteren ve ağırlayan bu ülkede; yüz binlerce insanm «Ulu Tan­ rım Goller milletini koruyunuz» duasını söylemesine izin verilen bu diyarda; Bulgar milliyet ve taassubu­ nun boğmak tehdidi altında bulunan katolikleri, ge­ liniz de koruyunuz. Geliniz! Bunca Fransızın bu dâvetine koşunuz! Meydana gelişinde bizim de payımız bulunan Do­ ğu Fransa’sı için kanımızı bir defa daha dökmek ga­ yesiyle, keşke tekrar dirilebilseydik. Hiç olmazsa, bi­ zim küllerimiz hatırası size ilham versin. Doğu Fransa sının m enfatlerini savunmak gibi yüce bir dâvâ uğru­ na kılıcımızı çekmemize izin verilmiyorsa, hiç olmaz­ sa, namus ve şeref adına, mağlûpların hakaret gör­ mesine engel olun. O m ağlûplar ki, bizim beş yüz yıl­ lık dostlarımızdır.» Türkler, kahram anca yenildiler. Onlar yalnız dört devletin orduları ile çarpışm adılar. Onların daha zor­ lu düşm anlan da vardı: Açlık, kıtlık ve ordunun bü­ tün sınıflarında düzensizlik.. Yeryüzünde hiçbir as­ ker, işitiyor musunuz, hiçbir asker, bu kadar acıklı yokluklara katlannamazdı. Aynı durum ve şartlarda, başka askerlerin hiç çekinmeden başvuracağı yağma ve kıtalde, Türk askeri çoğu zaman, asil bir küçüm­ seme ve feragatle sakınabildi. Gerçi bugün, haksızlık

96

zafer kazandı. Fakat, yarın gerçek ortaya çıkacaktır. Şimdiden, haksızlığa karşı yüksekten haykıran sesler geliyor. Siz, ilk olarak, Avrupa’nın gevşekliğini protesto etmek şerefine sahipsiniz, öyle üm it ederim ki, sonun­ da gerçeği görerek doğru yola gelecek olan Fransa, Avrupa’nın bu tutum unu desteklemeyi ergeç reddede­ cektir. Türkler arasında yaşayıp da, sizin onlara karşı yerine getirdiğiniz tebcil ve saygıya yürekten katılm a­ yacak akıllı ve duygulu bir Fransızm bulunmayacağı­ nı söylemekte çok haklısınız.» Zavallı Türkler! Şimdi de Selânik Yahudileri ta­ rafından unutulm uş ve terkedilmiş bulunuyorlar. Bu Ispanyol göçmenlerinin Osmanlı egemenliği, altında kavuştukları barış ve hürriyet devresinde ve kurtarı­ cıların (!) onlara çektirdikleri zulümlerden sonra, pa­ ra gücüyle olduğu aşikâr, bilmem hanig levanten ga­ zetesinde, en sonunda «gerçekten medenî bir millet tarafından yönetilmekle, kendileri için menfaat ve şe­ ref bulunduğunu» yazabilecek birisi çıktı. Bu eğer pek aşağılık ve âdi bir davranış olmasaydı, kahkaharlarla gülünebilirdi. Bununla beraber öyle sanıyor ve üm it ediyorum ki, bu Yahudi sadece bir istisnadır. Zavallı Türkler! Londra Konferansı’nın çalışmala­ rına devam ettiği şıı sıralarda, gazetelerin hücumları önemsiz bir olaya yönelmiş ve eskisinden daha kü­ çümseyici bir mahiyet alm ıştır: Türklerin barış konu­ sundaki oyalayıcı tedbirleriyle alay ediliyor ve m ü t­ tefiklerin meleklere yakışır sabırlarını övüyorlar.

Oyalayıcı tedbiıler!. Hey Tanrım!. Bütün Hıris­ tiyan devletlerinin aldatm a ve hileleriyle düştükleri acı ve sıkıntı içinde, nasıl olur da tedbirlerin her çe­ şidi onlarca tecrübe edilmez? öyle gazeteler var ki, onlara karşı hiçbir tepki göstermedikleri bir yana, Avrupa’nın —Türklere en hayasızca yalanları söyleyen, sınırlarının statükosunu koruyacağına söz veren, aynı statüko sebebiyle, galip gelmiş bile olsalar, onları zafer meyvalarından mah­ rum bırakacağı şüphe götürmeyen Avrupa’nın— Edirne’yi Bulgarlara peşkeş çektikten sonra diğer is­ teklerini de tatm in etmeye zorlamak için, Türklere daha tesirli baskılar yapılmasına m ecbur olacağım yazıyorlar. Bulgarların bu şehir hakkındaki iddiaları haklı ve adaletliymiş. Oysa tam aksine, bunlar kadar tahammiU edilmesi güç m addeler olamaz. M üttefikler, hayasızlık ve küstahlıklarını haklı göstermek için «Lüleburgaz m uharebesinden sonra, bizim için tstanbul yolu açılmışken, sırf Avrupa’lıla rın isteklerine uymuş olmak için durm uştuk. Bu yüz den Avrupa’nın memnun olması gerekir» demek cu retinde bulunuyorlar. Fakat, affedersiniz! Onların iddialarına göre böylesine açık olan bu yolun üstünde küçük (!) bir engeı vardır: Çatalca hatları.. Bu hatlar karşısında, üç gün lük .devamlı kanlı mağlûbiyetlerle, bütün hücumları kırılıp kaldı.. Demek Bulgarların Edirne üzerindeki iddiaları meşrû? Fakat, güçleri yetiyorsa, önce, burasını tesF : 1

98

lim alsınlar. Edirne, vaktiyle bizim Belfor’umuzuıı da­ yandığı gibi, şerefle mukavemete devam ediyor. Buna rağmen, yiyecekleri bittiği için can çekişir durum a gelen bu şehir —ki her gün, kendileriyle alay edilir gibi, düşm ana gönderilen yiyecek dolu vagonların geç­ tiğini jgörüyor— açlığa taham m ül edemiyerek düşse bile, onu tekrar Türkiye’ye vermek için, en etkili bas­ kıların Bulgaristan'a, onun türedi hüküm darının az­ gın ihtirasına yapılması gerekmez mi? • Avrupa devletleri, Osmanlı İm paratorluğu yağma­ sında, harice karşı suç ve ihanetlerini saklayıp haklı göstermek için, ırk ve milletlerin kendi aralarında toplu yaşamak hakları esasına dayanıyorlar. Bu, her­ halde savunulabilir bir görüştür. Güzel! Fakat, Edir­ ne, Türklerin yalnız tarihi ile dolu ve büyük adam lan nın m ezarlarını kapsayan mukaddes bir eski başkent­ leri değildir. O, aynı zamanda köklü bir müslüman şehridir. Bugünkü nüfusu arasında, Bulgarlar önemsiz bir azınlık teşkil ederler. öyle görüyorum ki, Kral Ferdinand’ın gelecekteki hâkimiyeti altında, kendilerine im tiyazlı' durum vaat ettiği köylerdeki bu Türk halkı yerine, artık m ezarlar­ dan, ölülerden ve yıkıntılardan başka bir şey kalm a­ yacaktır. Çünkü, katliâm lar m ütarekeye rağmen, şu satırları yazdığım âna kadar, Edirne’de hâlâ devam ediyor. Kezâ, köylerde çıkarılan yangınlar sebebiyle, yirmi bin Türk köylüsünün kaçarak ve açlıktan telef olarak Selânik’e vardığını haber alıyorum. Fakat, neden bu m ert insanların geri kalanlarını fedâ etmeli? Adaletin ve sağduyunun Türkiye’ye bağla­ dığı bir vilâyetin gasbedilmesini unutturm ak için, in

99

sanî bir sıfat ve ünvan nasıl bulunacak? Bâbıâli ye ya­ pılması düşünülen bu tesirli baskılar karşısında hid­ det ve nefretten titriyoruz.

TAMAMLAYICI BAZI NOTLAR Bu kitabın ancak basılmasından sonra elime gççen vc yalnız Balkan vahşetlerini değil, genellikle Or­ todoksların, katolik ve Rum katoliklerine karşı da kin ve düşmanlıklarını ispat eden bazı m ektup bölümleri­ ni buraya naklediyorum. I Doğudaki büyük eğitim müesseselerimizden biri­ nin m üdiresi olan ve saygıyla anılan bir Fransız rahi­ besinden, bugün aldığım m ektuptan işte bir bölüm. Bu mübarek kadın, Türk yaralıları için, dershaneleri ni hastahane şekline getirm iştir. «Zavallı Türklerimiz!. Evet, onlara yürekten acı­ rım. Onları buradan kovmak isteyenlerin yanında, bu kadar müsamahayı, bu kadar iyiliği hiç bir zaman bu lamayacağız. Yaralılarımız ne büyük içtenlikle, minnet duygularını belirtiyorlar. Ve onlara bakmak ne kadar kolav oluyor, v.b.»

II MÜTTEFİKLERİN SELÂNİK'E GİRMELERİ KONUSUNDA MEKTUP «însan

Hakları Cemiyeti'nin

özel m uhaberatın­

dan: Türkler, Makedonya’da olduğu kadar Trakya ve E dirne’de de yağmacılık ve her türlü saldırganlık yapmakta de­ vam ediyorlar.»

100

H er iki - üç günde bir, Atina, Sofya ve Belgrad ha­ ber ajanslarının» usanmaksızjjı dünya basınına gön­ derdikleri, bu basının da tek taraflı olarak yayınladı­ ğı telgraflarda, yukarıdaki sözler özel bir itina ile tek­ ra r ediliyor. Doğrudan doğruya Selânik’ten, Serez’den, Kavala'dan ve diğer Makedonya merkezlerinden gelen acıklı haberlere dair bilgi vermek için Fransız okuyucuları­ mın müsaadesini dilerim. Bu haberler, Türk saldırıla­ rı konusundaki iddiaların tam amen tersini gösteriyor. Yunan ordusu tarafından metodlu bir şekilde plânlanarak yağma edilen Selânik şehrindeki durum, dünyaca bilinmektedir. Bu acı olaylar üzerinde fazla durmayacağım; yal­ nız şunu söylemekle yetineceğim: Zorla ve baskıyla koparılan yalanlam alara rağmen, Aralık ayının ilk gün­ lerinde, şehirde ne âsayiş vardı ne de rahat.. Selâ­ nikliler evlerinden çıkmaya korkuyorlar, güpe gündüz fırınlara veya bakkala gidebilmek için, bir kaç kişi bir araya toplanmak zorunda kalıyorlardı. Serez’de bir Türk, Bulgarların şehre girişi sıra­ sında, üzerlerine iki defa ateş etmiş. Bu hareket, istilâ ordularının kum andanları tarafından verilen izinle, korkunç bir katliâmın başlangıcı eldu. Kumandanla­ rın müsamahalı bakışları ve yerli ortodoksların yö­ netimi altında, 24 saat müddetle Bulgar askerleri, kan ve ganimet sarhoşluğuyla öldürdüler, yağmaladılar. Bu misli görülmemiş kasaplıkta 1500 den ziyade müs­ lüman kesildi. Pek tabii, yahudiler de bundan kurtu­ lamadı.

101

Bunlardan Mösyö H. Florantin adında birisi, evi­ nin hunharlar sürüsü tarafından tecavüze uğradığını gördü. Saldırganlar, değerli eşyayı yağmalıyor, götüremediklerini de kırıp döküyorlardı, Kavala’da insan kırımı o kadar m üthiş olmadı. Fakat, haksız ve vahşi davranışları burada da devam etti. Koyunlar gibi boğazlanan müslüman eşrafının sa­ yısı 150’yi buluyordu. Avusturya — Macaristan Konsolosu Mösyö Adolf Viks, kurtuluşu ancak bir Loıt gemisine sığınmakta buldu. Kezâ, Bulgar polisinin kışkırtm ası ile, üç voy­ voda, gece yarısı, varlıklı vahudi tütün tüccarlarının levleri,nr. bastılar. Ağlayan kadınların ricalarına, yal­ varm alarına ve çeşitli hediyelerine aldırm ayarak altı aile reisini aldılar ve altı saat uzaklıkta bulunan YeniIcöy’e şiddetli bir yağmur altında götürdüler. Bunlar dan birisi nefes darlığı çekiyordu; diğeri romatizmalı, öbürü şişmandı. Bu zavallılar ancak iki gün sonra 22.000 Osmanlı lirasını bulan (50.000 frank) bir fidye karşılığında bırakıldrtar. Bu haydutluğun failleri, şüphe yok ki Kavala Kaymakamı Çernopef'in arka­ daşlarıdır. Drama'da, N usretli’de, İskeçe taraflarında, Demirh isar’da ve hıristiyanların m üslüm anlar hakkında ta­ kibatta bulundukları hemen her tarafta, az çok aynı sahneler görülm üştür. Hem de subayların gözleri önünde; belki de onların istek ve emirleriyle.. İslâm ’ı mahvetmeye, kökünü kazımaya yemin eden bu istilâcılar, aşağı yukarı 70.000 müslüman öldürm üş­ lerdir.

102

İnsanın öfkesini büsbütün kabartacak b ir şey var­ sa, o da, galiplere casusluk eden Osmanlı uyruklu Or­ todoksların tutum larıdır. Basın denen dördüncü kuvvet tarafından, müs­ lüman doğmuş olm aktan başka suçları olmayan bu kadar mâsum dul ve yetimler için biraz m erhamet, biraz hıristiyan insanseverliği istemenin artık zama­ nı değil midir? Samuel Levi Journal de Selânik’in eski Başyazarı III

İSTANBUL'DAKİ BİR FRANSIZ’DAN MEKTUP İstanbul, 8 Aralık 1912 Kasım’ın 19. Çarşamba günü akşam saat sekize doğru. 150 Bulgar komitacısı ansızın Dedeağaç kasaba­ sına girdiler. Bu kom itacılar, tâ gece yarısına kadar Türkleri korkunç b ir katliâm dan geçirdiler. Ellerine geleni yağma ediyorlar, yaşlıları, kadınları ve çocukla­ rı ayırt etmeden öldürüyorlar, evleri basıyorlardı. Kasabadaki hıristiyanlarm (ortodoks), suça katıl­ dıklarından şüphe edilemez. B unlann çoğunu, bu hay­ dutlara kılavuzluk ederken, Türkleri ve Türk evlerini gösterirlerken gördük. Bunlardan başka, emniyette olduklarını anlatm ak için, hıristiyan evleri birer haç ile işaretlenm işti. M üslümanların bazıları, bir camiye sığınmışlardı. Aralarında sadece yaşlılar, kadın ve ço­ cuklar vardı, Bulgarlar bir süre sonra bunları kuşat­ tılar. Bir ara kapıdan bir tabanca atıldı. Bunun üzeri­ ne bu zavallılara şiddetli bir yaylım ateşi açıldı. Ca: miye bom balar atıldı. Orası kanlı b ir savaş meydanı­ na döndü.

103

Ertesi günü bu felâket yerini görmeye gittim. Yer­ de, 25’den fazla ölü yatıyordu. Fransızca öğretim yapan katolik İtalyan rahipleri, okullarına sığınan otuz kadar Türkü saklam ışlardı. Fakat, Osmanlı Hüküm etinin verdiği izinle bir hayli gelişen bu katolik okullarını çekemeyen ortodoks Rumlar, zavallı Türkleri ihbar ederler. Bulgarlar he­ men gelirler ve onların teslimini isterler. Rahipler bu teklifi reddederler. Fakat, Türklerin ileri gelenlerin­ den ve Osmanlı Hüküm etinin Fransız Demiryolları Kumpanyası yöneticilerinden Rıza Bey, bu durum un büyük kötülüklere sebep olmasından korkarak, kendi İsteği ile, bu gözü dönmüşlere teslim olur. Onu yanla­ rına alıp giderler. Ancak, İtalyan okulundan elli m et­ re kadar ötede durduklarını ve süngülerini çevirerek Rıza Bey'in paralarını almaya çalıştıklarını gördüm. Bir taraftan da evini göstermeye zorluyorlardı. önceden tanıdığım Rıza Bey; çok iyi bir aileden aydın bir gençti. Bir karısı bir de çocuğu vardı. Teh­ likenin ailesini tehdit etm ekte olduğu düşüncesi, onu, bu şakilerin ihtarına uymamaya sürükledi. Onlar da süngüleriyle göğsünü delip geçtiler. B ir anda zavallı adamın yere düştüğünü gördüm, ölm üştü. Katillerden biri kunduralarını aldı. Ceset böylece, beş gün aynı yerde kaldı. Hergün üstündeki eşyadan biri eksili­ yordu. Sonunda, üstünde don gömlekten başka bir şey kalmadı. Bulgar komitacıları o zaman İtalyan rahiplerinin yanına geri döndüler. Kendilerine kasalarını göster­ mezlerse, onları da öldüreceklerini söyleyerek tehdit ettiler. Zorlama ve baskı onlan da boyun eğmeye şev­ ketti. Kasada yüz Osmanlı lirası vardı; şakiler para­

104

ları alıp gittiler. Bu Bulgarların yanında, Türk evle­ rini, camilerini ve hüküm et binasını basıp, ellerine ge­ çen m efruşat, halı, yatak takım ı v^b. şeyleri alıp gö­ türen Rum halkı da bulunuyordu. Bu yağmacılık sekiz gün, yani Fransız bayrağının ufukta görünüşüne kadar sürdü. Ondan sonra komi­ tacılar görünmez oldular. Böylece sükûnet sağlandı. Rumlar, Balkan askerlerinin kasabaya girişinden sonra, yabancılara karşı da küstahlığa başladılar. Avusturya Konsolos Yardımcısı ve Loit Kumpanyası Acentesi Mösyö Bergubion hakkında küfürler savu­ ruyorlar, banka v.b. batı kuruluşlarını kapatıp, yerle­ rine kendilerinin geçeceklerinden bahsediyorlarlardı. Kendi ırkdaşlarm ın yağmacılığına karşı Türkleri korum ak için, bu üzücü olaylar arasında çaba göste­ ren Dedeağaç Rum Piskoposuna saygılar sunmak vazi­ femdir. Bu zât, çabaları sonucunda kaymakamı ve bazı Türkleri kurtarm ayı başardı. Fakat, sözleri pek az tesirli olabildi. Hattâ: «Bu kadar değersiz bir top­ luluğun başında daha fazla kalmak istemediğini», ve düşmanlığın sona ermesini m üteakip, memleketi bıra­ kıp gideceğini söyleyerek dindaşlarım tehdit etti. Fransız kruvazörünün gelişinde, bu cesur ruhanî lider, kumandam selâmlamak için gemiye gitti. Kur m andan da, davranışından dolayı teşekkür ve teb­ rik etm ek için, selâm topları atarak, ona saygı göste­ risinde bulundu. Şehriy kom itacıların insafsız ellerine bırakm ış olan Bulgar ordusu, Fransız kruvazörünün gelişi üze­ rine tekrar Dedeağaç’a girdi. Gemi kum andanı şehrin

105

düzenli askerler tarafından işgal edildiğini görerek, ka­ raya asker çıkarmanın gereksiz olduğu hükmüne var* dı. Ve geminin başını Kavala yönüne çevirdi. Çünkü, dCavala'da da, Dedeağaç'Üakine benzer şenaatler ya­ pılmıştı. Sadece Fransız subayları karaya çıktılar; yapılan cinayet ve tecavüzlerin derecesini ölçmek fırsatını buldular; bazı fotoğraflar çektiler. Bulgar ordusu, Dedeağaç'ta Korgeneral Kinof'un emri altındaydı. İtalyan rahipleri, komitacıları ona şi­ kâyet ettiler. General araştırma yaptırdı; olayı mey­ dana çıkardı; hattâ, rahiplerden çalman yüz Osmanlı lirasından yetmişini de buldurdu. Fakat, General on­ lara: «Savaş sırasında ölen Bulgar askerlerinin şerefli adına bir anıt yaptırmak niyetinde olduğumuzdan, bu patayı bu iş için alıkoyuyorum» dedi, öyle de yap­ tı. Yine bu General, çirkin tecavüzlerden korunmak için, Rum Piskoposunun Türk kadınlarını Rum oku­ luna almış olduğunu öğrenince, Piskoposa başvurarak kendi askerlerini yerleştirmek için onları dışan attır­ dı. Zavallı kadınlar, boş ve yağma edilmiş evlerine dönmek zorunda kaldılar. Ve müdafaa imkânlarından mahrum olduklarından, gece yansı bu Generalin as. kerleri tarafından tecavüze uğradılar. Gelişlerinin ikinci günü, yine bu General’in asker­ leri, Almanya Konsolos Yardımc’sv ve Şinker Nakliye Şirketi'nin acentası Mösyö Rud'un mağazalarını soy­ dular. Bulgarlar, kimsenin içeri girmemesi için, her kon­ solosluğun önüne nöbetçiler koydular. Böylece, Fransa

106

ve Almanya Konsoloslarının şiddetli protestolarına rağmen, konsolos yardımcıları, vatandaş ve âmirle­ riyle temas edemeyerek, görevlerini yapmaktan uzak­ laştırılmış oldular. Biz Fransızlar ise, yerli Rumlar tarafından bir saldırıya uğradığımız zaman, kendimizi müdafaa için, ortak çarelere başvurmak konusunda anlaşmıştık. Şükürler olsun ki, bu olanlardan haberdar edilen bir zırhlımız, zamanında yetişerek, kuvvetini gösterdi. Ve İstanbul'a gitmek için sefirin emrini bizlere teb­ liğ etti. Bulgariar, Fransız tren istasyonunu da zaptettiler. Yerli ve Fransız memurlarını hademeleriyle birlikte pek kaba bir şekilde kovarak, yerlerine Bulgarları yerleştirdiler. Bu askeri memurlar, âlet, edevat ve mal­ zemelere el konulduğuna dair istenen en önemsiz kâ­ ğıt veya resmi yazıyı bile Fransız memurlarına verme­ yi reddettiler. (Bu m ektup OEUVRE Gazetesi’nde yayınlanmış­ tır.)

IV MAKEDONYA RAHİPLER HEYETİNDEN BİR FRANSIZ MİSYONERİNİN MEKTUBU 11 Kasım 1912 ... Nihayet Yenice’ye dair haber alabildim. Yu­ nanlılar bir kere oraya girince, çarşıyı (üstü kapalı Türk pazarı) ve Türk evlerini yakmaya başladılar. Fakat, daha önce bütün iyi hıristiyanlar (Yenice’nin ortodoksları) iğrenç bir şekilde Türk dükkân ve evle­

107

rini yağmaya girişmişlerdi. Cumartesi öğleden sonra. Pazar, Pazartesi... evler yanmakta devam ederken, yağmacılıkta zenginler fakirlerle yarışıyorlardı. Her biri kabiliyet ve gücüne göre çapulculuk etti. Kimi 25 Osmanlı lirası aldı kimi de 500!. Yenice’de bir kaç yüz Yunan askeri var. Onlar, bu­ rada da Selânik'teki gibi hareket ediyorlar. Yani, ev­ lere giriyorlar, yağma ve çapula devam ediyorlar. Ye­ nice’nin yakınlarındaki köylerde ve geçtikleri yerler­ de yaptıkları marifetler ise bu hesabın dışında. Bunlar, bütün sevgi ve iyilik duygularını Rum— Ortodoks mezhebinden olanlara hasrediyorlar. Başka­ larına, taassup sebebiyle pek kötü davranıyorlar. Ken­ di mezheplerinden olan Rumlata, orduca alman her şeyin parasını ödüyorlar. Yunanlılarla Bulgaıtiar, Makedonyatda barbarlar gibi hareket ediyorlar. Bu hareketleri Avrupa’da duyul­ duğu zaman, hiç şüphesiz çok kötü yankılar uyandıra­ caktır. Bütün bu yapılanlardan sonra, Croix, Univers v.b. gibi Avrupa gazeteleri, yine isterlerse, Balkan mil­ letleri şerefine destanlar yazsınlar, haçlılardan ve hi­ lâle karşı salibten dem vursunlar. Bu adamlardan, burada hemen herkes iğrenmiştir. Ümit edelim ki, Avrupa artık gözlerini açmış olsun. Çünkü, hırsızlık, ırza tasallut ve adam öldürmek Ma­ kedonya'daki bu hıristiyanlara âdeta zevk veriyor; ortodokslar bu konuda aralannd^ yanşıyorlar. Bizi en çok endişelendiren şey, gelecek günlerdir. I

.

Makedonya’nın kaderi ne olacak? Buraların sa­ hipleri Yunanlılar ve Bulgarlar mı olacak? Tann’ya

108

yalvaralım da dediklerimiz olmasın. Çünkü, bu biîkn, yani Fransız misyonerlerinin çöküşü demektir. Yunanlıları tanırsınız... Onlar, bizim görevlerimizi yasaklayıp, propaganda çalışmalarımızı baltalamadıktan sonra rahat etmeyeceklerdir. Çünkü, katolik R um lann varlığına bile katlanam ıyorlar. Kezâ, kato­ lik Lâtinler hakkında B ulgaristan’d a cereyan eden olaylar da, cesaret verici olm aktan uzaktır. Orada yapılanlar, belki de Yunanistan'da olan şeylerden da­ ha beterdir. Bu bakım dan, Makedonya’nın Osmanlı kalmasını yürekten istiyoruz. Belki böylece, Rahipler Heyeti’nin, katolikliğin, iıa ttâ Fransız egemenliğinin kurtuluşu tem in edilmiş olur. (OEUVRE Gazetesi'nde yayınlanmıştır) V Son Kasun ayının başlarında, Sırpların Prizrin'e girmesi hakkında, Avusturya — M acaristan Konso­ losluğundan sızan bilgiler: Sırp askerlerinin şehre girmesinden biraz sonra, piyadelerin sokaklarda yaylım ateşini işittik. Mösyö Pruhaska, o zaman bana öfkeyle dedi ki: «Bu bir iha­ net ve cinayettir. Sırplar, kendilerine hiçbir şey yap­ mayan suçsuz halkın üzerine ateş ediyorlar.» Konsoloslukta, Konsülden başka, konsolosluk kâtibi, iki kadın, bir Italyan tüccar, bir Alman ve iki de AvusturyalI bulunuyordu. Bunlardan başka, 22 ya­ ralı, şehirden kaçmış 18 aile, yararlılara bakmak va­ zifesini yüklenmiş kadınlarla, çocuklar vardı.

109

Bu sırada, at üstündeki bir subay tarafından yö­ netilen bazı Sırp askerleri konsolosluğun önünde be­ lirdi. Subay, Konsolosla görüşmek istedi. Bunun üze­ rine Mösyö Pruhaska kapıya geldi. Subay, yaralı Sırp askerlerini yerleştirmek ve oraya sığınmış olma­ ları muhtemel Türk hainlerini aramak için izin istedi. Konsolos nezaketle, okul ve hastahanenin yaralılarla dolu olduğunu bildirdi. Subay cevap verdi: «Evet, alçak Arnavutlarla dolu.. dışarı atmaya geldik.»

İşte biz onlan

Konsolos'un cevabı şu oldu: «Efendiler.* Dikkatinizi çekerim. Konsolosluğun bulunduğu yer, tarafsız bir bölgedir. Ve temsil etti­ ğim devletin himayesi altındadır. Duvarların üstün­ de Avuslurya bayrağının ve beynelmilel kızılhaç işa­ retinin dalgalandığını görüyorsunuz.» Sırp subay cevap vermekte gecikmedi: «Gereksiz şeyler söylüyorsunuz. rum, kapıyı açınız.»

Size emrediyo­

Konsolos, bu sözleri cevapsız bıraktı ve yazıha­ nesine girdi. Sırp subayı da gecikmeden, askerlerine Konsolosluğa girmelerini emretti. Küfür ve nâralar)a Avusturya — Macaristan bayrağım çekip kopardı­ lar; çamurların içine attılar. Kapı zorla ve şiddetle açıldı. Askerler giriş duvarını aşarak binaya saldır­ dılar. Buraya sığınmış bulunan Arnavut aileleri vahşi­ ce öldürdüler. Ayrıca yaralılardan da yatakları için­ de öldürülenler oldu. Kadın ve çocuklar da bundan kurtulamadılar. Hattâ, cesetleri pislemeye kadar işi

110

ileri götürenler oldu. Konsolos durumu resmen pro­ testo etti. Sırplar alay etmekle yetindiler. (OEUVRE Gazetesi'nde yayınlanmıştır.) VI İSTANBUL’DAKİ BÎR FRANSIZDAN MEKTUP

Demirhisar, Serez ve Selânik arasındaki bölge­ den dolaşmaktan dönüyorum. O ne korkunç manza­ ra!.. Yol üzerinde hıristiyanlar tarafından öldürülmüş binden fazla erkek, kadın, çocuk ve yaşlı Türk köylü­ leri yatıyordu. VII Oeuvre Gazetesi’nde hak ve adalet içinde yiğitçe mücadele eden Mösyö L.Odelen’e, Doğu’da yirmi yıl kadar diplomatlık yapan orta elçilerden Mösyö Lucien tarafından gönderilen mektup: Paris 2 Ocak 1913 Mösyö! Türkler mal! ve sınaî teşebbüslere mütemayil de­ ğildirler. Daha çok tarımla uğraşırlar. Bu özelliklerin­ den dolayı, Osmanlı İmparatorluğu, yabancı ekono­ minin menfaatlerinin gelişmesi için seçilecek en iyi ülkedir. . Yüzyıllardan beri, kapitülâsyonlar sayesinde ticari Şirketlerimiz Doğu limanlarında güvenlik ve başarı ile işlerini yürüterek yerleşmişlerdir. Günümüzde de

111

bu İmparatorlukta, Fransız fen heyetinin yönetimi al­ tında ve sermayelerimiz yardımıyla, maden ocakları, limanlar, rıhtımlar, fenerler, demiryolları, mail tekel­ ler, bankalar, fabrikalar ve çeşitli yatırımlar yapıl­ mıştır. Uzun müddetten beri yayın organlarımız, kültür ve din okullarımız, tam bir güvenlik altında, sadece kuru bir izinle değil, gerçek imtiyazlarla, öğretim ve nüfuzumuzu, şehirlerin büyük bir bölümünde yayı­ yor ve tanıtıyorlar. Şahıslan veya yabancı emlâki za­ rara sokacak olaylar meydana gelirse, bu menfaatle­ rin korunması ve gerekirse tazminat alınması konu­ sunda, siyasî görevlilere ve konsoloslara, kapitülâs­ yonların ne kadar kolaylık verici olduğunu biliyoruz. İşte geçmiş! İşte gelecek! Balkan devletlerinin kurulması ve yayılması için Osmanlı lmparatorluğu’ndan koparılan topraklarda bugünkü durum, şüphesiz oldukça acıklıdır. Ve daha da acıklı olacaktır. Bu genç milletler, kendi başlarına buyruk olmak temâyülündedirler. Yabancı menfaatlerin egemenliği­ ne karşı, müslüman zihniyetinden daha az müsama­ halıdırlar. Ve ateşli bir' milliyetçilikle hareket etmek­ tedirler. Şurası da herkes tarafından biliniyor ki, Bal­ kan devletlerinin mukadderatını din ve siyaset bakı­ mından elinde tutan ortodoks salibi, katolik haçına tamamen karşı bulunuyor. Ve elinden geldiği kadar, onun yerine geçmek fırsatını arıyor. Katolik okullarının mükemmel hareket tarzları ve idâreleri bol ve seçkin öğrenci celbettiği için, orto-

112

doksiarca bir hayli kıskanılıyor. Buna mezhep uyuş­ mazlığının tesiri de eklenince, bu okullar arasıra ba­ sının hücumlarına hedef oluyor. Ayrıca, çeşitli bahane­ lerle dekikodu da yapıyorlar. Bana öyle geliyor ki, bizim sanayi ve ticaret men­ faatlerimiz, Türk yönetiminden Balkan yönetimi altı­ na geçmekle sona erecektir. Doğu savaşı dolayısıyle yapılan yayınların hemen hepsinde, bu gerçekler ge­ nellikle unutulmuştur. Buna karşılık, taraf tutan hi­ kâyeler ve özellikle Türklerin aleyhinde delil olarak gös­ terilen şüpheli katliâm ve yağma efsanelerine geniş, fa­ kat gereksiz bir değer verilmiştir. Bütün bunlar, Türk­ leri halkın gözünden düşürmek maksadıyla ortaya atıl­ mıştır. Oysa, artık biliniyor ki, yaradılıştan sâkin olan Türk, ayaklananlar tarafından tahrik edilmedikçe sertlik göstermez. Ben buna bizzat Girit’te şahit ol­ dum. Orada, şiddet hareketleri, hıristiyanlar ile müslümanlar arasında karşılıklı olarak devam eder. Aynı durum Makedonya'da, bugünkü müttefikler arasında, vani, daha dün .birbirlerine düşman olan, belki 'yarın da öyle olacak olan Bulgarlarla Yunanlılar arasında görülüyor. Çeşitli işler ve kıskançlıklar, daha çok hak sahibi olma istekleri ve siyasî propaganda adı altında tehditler yağdırmak, bitmez tükenmez çatışmalara se­ bep oluyor. Lucien Moruard VIII önceleri Selânik'e yerleşmiş, bugün ise oradan ay­ rılmak zorunda kalmış olan saygı değer iki Fransızm bana yazdıkları mektup: Selftnik 19 Ocak 1913

113

Harp divânı ve yayından önce koniılan sansür sebebiyle şu anda şehirde nisbî b ir rahatlık var. Fa­ kat, nice alçaklıklardan sonra... Müslüman ailelerin göçü hemen hemen toplu hal­ dedir. Yahudiler de gitmeyi düşünüyorlar. Biz Fransızdara gelince: Bizimkilerden bir çoğu şimdiden mev­ kilerini kaybetmişlerdir. Yunanlılar ve Bulgarlar şehri paylaşamıyorlar. Daha kaba olan Bulgarlar, boyunduruğu daha şiddet­ le, Yunanlılar ise riyâkârlıkla hissettirmeye çalışıyor­ lar. Fransa'ya gelince: Onun dilinin, sına! ve manevi egemenliğinin şaşırtıcı gelişmesi, kesinlikle sekteye ve yıkıntıya uğrayacaktır. Önceleri Fransızca yazılan bütün resmi muhabe­ ratta, levhalarda, ilânlarda, artık Yunanca kullanılı­ yor. Her geçen gün bizlere, Bulgar zulümlerine ait ye­ ni şahitler getiriyor. Bunlar, akim alamayacağı şeyler­ dir. Birçok hâmile kadının kannlan deşilmiştir. Artık Makedonya’nın bu bölümündeki Müslüman halktan eser kalmadı. Selânikte'ki Türk esirlerine gelince: Onları da ar­ tık göremiyoruz. Bu konuda sual sorulan Bulgar su­ bayları, onlan icap ettiği şekilde öldürdüklerini itira­ fa başladılar. HUMANİTE GAZETESİ YAYIN MÜDÜRÜ MÖSYÖ'YE Salı 28 Ocak Bay Müdür! Türk — Bulgar fâciasinin yeni durumu hakkındaki fikrimi ve düşüncelerimi size bildirmemi rica ediF t 8

114

yorsunuz. Bunu, sizin gazetenize nasıl yazabilirim? Çünkü gazeteniz şimdiye kadar, tarafsızlığını korumak ve mağlûplara karşı küfürler savurmak gibi, bulun­ maz bir şerefe sahiptin Fakat, sevimli isteğiniz bana pek geç ulaştı. Çün­ kü, vicdanımın, öfke ve üzüntümün beni söylemeye zorladığı hemen her şeyi, bana sayfalarını açmak ce­ saretini göstermesi ve «halis hıristiyan» ordularının zulümlerine karşı susmaktaki birliği kırması için baş­ vurduğum gazeteler arasında yegâne «olur» cevabını veren «Gil Blas» da söyledim. Bundan gayrı, Avrupa’nın can çekişen Türkiye'ye karşı yapmaya hazırlandığı, sizin deyiminizle «yapıl­ ması gerekli baskılar» maddesine dair, şu son Pazar günü sütunlarınızda kendilerine yer verdiğiniz Ahmet Rıza ve Halil Bey’ler kadar doğru, iyi ve reddi im­ kânsız hiçbir şey söyleyemeyeceğim. Fazla olarak, ben onlar kadar resmî ve kadere boyun eğmiş durumda kalmakta zorluk çekeceğim. Bu kadar şiddetle ihtiyaç duyduğu barışı sağla­ mak isteyen Avrupa görülmemiş bir insafsızlık, teh­ ditlerini ve baskılarını hemen her zaman zorluk ve ümitsizlik içindeki bedbaht Türkiye’ye yöneltiyor. O Türkiye ki, haklarından bu kadar feragat ve fedakâr­ lık etmiştir. Oysa, bunun aksine, hiçbir şeyden kesin­ likle vazgeçmeyen, bir büyük devlet tarafından ko­ runan ve desteklenen, bunların yanı sıra, arabozuculuktan, gurur ve azâmetten geri kalmayan Bulgarlara karşı, Avrupa hiç de böyle davranmıyor. Bir çok milletlerin —isterseniz medenî deyiniz— hemen hepsi tarafından, bir süre önce kendisine çe­

115

şitli vaadlerde bulunulan ve bugün onların adaletine, merhametine başvuran bir milletin, bu derece ümit­ sizliğe sürüklenmesi mesuliyetinden hiç mi korkulr muyor? Yalnız hak duygusu ve aklıselim değil, defalarca ortaya sürülen yardımlaşma esâsı bile, İslâm hatıra­ ları ile dolu bulunan ve yalnız müslümanlarm oturdu­ ğu bu kahraman Edime şehrinin Türkiye'ye bırakıl­ masını emrediyor. Fakat, başka birşey daha var ki, zavallı Türkleri hiddetten çıldırtabilir; onların en affedilmeyecek ha­ reketlerini, en kanlı davranışlarım yüceltmeye yetebi­ lir: Soydaşlan... Kindar ve vahşi Bulgar yönetimi al­ tında eğildikleri ve ezildikleri görülen o soydaşlan ne olacak? Kral Ferdinand'm sahte vaadleri aksine, yeni sım rlann içinde kalan, Edirne yakınlarındaki toprakla, rı, sonsuz öHtm meydanları hâline çeviren binlerce müslüman; mütarekenin bile durduramadığı bir so­ ğukkanlılıkla ve metodla yapılan katliâmlann, cina­ yetlerin devamından başka ne bekleyebilirler? (Bunlan açıkça söylüyorum. Zira biliyorum ki, haberleri ol­ duğu gibi vermeyen dikkatli sansüre ve birkaç satıl­ mış gazetenin yalanlanna rağmen, sonunda bütün dünya, bunlan duyacaktır.) Slavlara sevgi ve bağlılık sebebiyle ülkemizin, hem de bir savaşçı gibi, bu anlatılması imkânsız bas­ kıya katıldığını, ne büyük bir üzüntü ve hayretle gör diim. Bu kadar doğruluk, azim ve dehâ ile bizi idâre eden yüce kişiler, ümit etmek isterim ki kısa zamanda

116

kendilerine gelecek, bize yakışmadığı görülen bu yol­ da daha uzağa gitmeden, Fransa’nın iyilik ve çömertlik geleneğini hatırlayacaklardır. Çünkü, Edirne’nin zorla düşmana bıraktınlmasıyla Türkiye'nin mahvını hazırlamak, millî tarihimize leke sürmek olacaktır. Ve sonra, bu tutum, menfaatlerimizi onarılmaz şekil­ de zarara sokacak, Doğu’da yüzyıllarca süren hâkimi­ yetimize, binlerce eğitim müessesemize, bol ve geniş endüstrimize b ir ölüm darbesi indirmiş olacaktır. Oy­ sa, bunlar, Françoise I.’den beri, din hürriyetine de­ ğer veren ve Fransızcanm çok kullanıldığı bir ülke ol­ ması sebebiyle bizleri samimiyetle seven Türkiye'de büyük bir serbestlikle gelişiyordu. SON

PİERRE LOTi HAKKINDA YAZILAN KİTAPLARDAN VE KENDİ ESERLERİNDEN PARÇALAR

ABDÜLHAK ŞİNASİ HISAK'ın «İstanbul ve Pierre Loti» Kitabından Seçmeler

İSTANBUL'DA PİERRE LOTİ ETRAFINDA DOLAŞAN HATIRALAR

İstanbul'da, Pierre Loti'ye dair dolaşan hatıraları iki devreye ayırabiliriz. O, gençliğinde Aziyade’yi ya­ zıp neşrettiği zaman bizde hiç tamnmazdı. Kendi hâ tıralarmın aramızda hiç bir şahidi yoktu. Nihayet «İz­ landa Balıkçısı» ile 1886 da sayılır bir servet ve Fran­ sız Akademisi'nde azalığı ile, 1891 de tam bir şöhret kazandıktan sonra, Eylül 1903 de İstanbul'a, Fransız Sefârethanesi maiyetinde bulunan «Vautour» gemisi­ nin kumandanı sıfatıyla gelince, artık kendisiyle pçk çok alâkadar olunmaya başlanılmıştı. Şehirde çıkan Fransızca gazeteler, İstanbul'a gelişinden memnunluk­ larını yazmışlar, o da, şahsına gösterilen nezakete teşekkür etmişti. Mart 1905 tarihine kadar İstanbul'­ da kalmış ve kendisinden bir hayli bahsolunmuş, 1906 da yine bize taallûku olan meşhur «Dâsenchantles» romanını neşretmişti. Meşrutiyet’in ikinci ilânından sonra, İstanbul'a tek­ rar gelerek «Supremes Visions d'Orient» eserini yazdıkr tan ve Balkan Harbi münasebetiyle siyasî kitaplarını

120

neşrettikten sonra artık memleketimizde denilebilir ki, en meşhur ecnebi sıfatıyla en çok sevilmiş ve dost sar yılmıştı. Pierre Loti'ye bakanlar, onun boyunu pek kısa, potinlerini pek yüksek topuklu, başını dik, şapkasını geniş, yüzünü çirkince ve gözlerini güzel bulurlardı. Nazarları çok dolgun ve yorgun görünürdü. Her şeyin hayattan ayrılarak vedâ ettiğini duyar gibi bakan sâbit ve mahzun nazarlarıyla, o teşrifat meraklısı, biraz müşkülpesent ve biraz alıngan bir adam duyulurmuş. Kendisini mümkün mertebe genç göstermek iste­ diğinden, yüzüne dikkat edenler, bıyıklarını ve saçla­ rını boyanmış görürlermiş. Loti, yavaş bir sesle, derunî bir edâ ile az söyler, hiçbir fikri uzunca müdafaa etmez talâkati beğenmez, hitabeti sevmezmiş. Ben, Galatasaray'da iken, 1905 de, onu ilk defa gördüğümü hatırlıyorum. Rumeli H isan’nda, Robert Kolej’in yokuşunun önündeki o zaman denize karşı biraz daha geniş görünen meydanda, o gün şair Nigâr Hanımın iki büyük oğlulları kendisini bekliyorlardı. O da Kandilli’deki dostu Comtesse Ostrorog'un yalı­ sından kendilerine doğru geldiği görülüyordu. Onun­ la bir yere gideceklermiş. O, kayıktan çıkar çıkmaz, bu meydanın önünde bulunan o zamanki Berlin Elçi­ liğinde mütekait Galip Bey'in iki kızına ait yeni yapıl­ mış alafranga iki kastederek: — A qui sont ces öpouvantails? diye hatırladığım tezyifkâr bir cümlesini işitmiştim. Gençlik, tezatlı hisleri birleştirerek hepsini birden duymaya muvaffak olabiliyor. O zamanlar edebiyat üs~

121

tadlanna müfrit bir hürmet ve muhabbet duyulur­ ken, aynı zamanda onların bazı hususiyetleri tebes­ sümle tâdil edilmiş oluyordu. Abdülhak Hâmid’in de­ hâsı yanında biraz da delişmen görünen huylarını du­ yardık. Loti'ye hayranlığımız içinde, onun her yeni şe­ yi bariz bir taassupla âdeta paradoks yapar gibi, tez­ yif ettiğini işitirdik. Tıpkı, Galatasaray'daki kitâbet hocamız Ahmet Hikmet Bey tarzında, en eski şeylerin tamamen muhafaza edilmesini istediğini bilirdik. Robert Kolej’in meselâ, hiçbir faydası değil, müteaddit zararlarına kani bulunduğunu duymuştuk. O zamanlarda, şimdiki «sosyete», kelimesini kul­ lanmak hatırımıza gelmeyecekti. Lâkin, şehrimizde bu­ lunan bazı tatlı su frenkleri, bazı zengin genç Rumlar, bazı zengin genç Yahudiler, bazı bulundukları memu­ riyetlerini izam eden Ermeniler vardı ki, bunlar Fran­ sız edebiyatına alâka duyan bir cemiyet sayılabilirdi ama, bunlar Loti’nin hakiki san'at kıymetini tamamiyle takdir edebilecek kıratta değiller ve bazıları onun yanlış şöhretinin tesiri altında, kendisine itiraz etmeye hazırdılar. Pierre Loti de, bu İstanbul'da bulu­ nan tatlı su frenklerini, bu kozmopolitleri, bu genç Rumları, Yahudileri, Ermenileri hulâsa «Desenchant£es» kitabıyla kendilerine artık «P£rote» kelimesini kullanmaya başlayınca, hepsini bu tâbirle istihfaf ve cümlesini aforoz etmişti. Onların hiçbir dâvetlerine, toplantılarına iştirâk etmiyor ve kendi iyi tanıdıkları ile görüşmekle iktifâ ederek, yalnız hâlis ve muhlis eski zaman Türklerine, Vekâlet erkânına ve cami imamlarına hürmet muhabbet besliyordu. Hani eski zamanın biraz mutaassıp, biraz mağrur, biraz ters tiryakileri vardı. İşte, Pierre Loti’nin biraz

122

böyle bir şöhreti vardı. Zaten, zannediyorum ki, o zar manın insanları, böylece biraz kolayca kızar, ötekini berikini haşlar ve menâfi-i umûmiye namına hatırını saymayanları paylarlardı. Loti’nin biraz çocukça bir huyunu daha öğren­ miştik. Asıl kendi adı «Viaud» iken, edebiyatta Loti olan bu adam, kolaylıkla fayda görürse, bir başka isim daha takınır; meselâ hastalanıp Taksim’deki Fransız Hastahanesi'ne yattı mı, başka bir isim altın, da bilinir ve gizli ismini söylemeden, onu bu hastaya gelmiş olanlar kabul etmezlerdi. Paris’e gider de bir otele indi mi, kendi şöhretinden rahatsız olmamak için, Monsieur Daniel ismini taşırmış: O zamanlarda, Fransız Cumhuriyetinin haşmetli bir kraliçesi gibi olan Sarah Bemhardt, Tepebaşı’ndakı tiyatroda oynamaya gelince, Pierre Loti ile alâka­ dar olurdu. Bir defasında, Fransız Hastahanesi'nde yar tıyormuş. Hastahaneye o gün o kadar çok çiçek getiril miş ki, geçenlerin bir kısmı hastahanede düğün, bir kısmı da cenâze bulunduğuna hükmetmişler. Bunlar, Sarah Bernhardt'ın Pierre Loti'ye gönderdiği çiçekler­ miş. Şair Nigâr Hanım, bir gün Osmanbey'deki kışlık evinde, bir gün de Rumeli Hisarı’ndaki yalısında Pier­ re Loti'yi kabul etmişti. O zamanlarda, Pierre Loti’nin İstanbul’da bir kaç kadın ve erkek dostlafı bulundu­ ğunu bilirdik. Bu kadınlar arasında, Kandilli'deki yalısında ya­ şayan Comtesse Ostrorog, Belkis Haydar Hanım, Tahrirât-ı Hariciye Başkâtibi Nuri Bey’in iki büyük kızla­

m

n , bir de kendilerinin ahbabı olan bir hanım, erkek­ ler arasında da bilhassa Loti'nin Türkçe hocası olan m uharrir Zeki Magamız Bey, Kandilli’deki yalısında Kıbrıslı Tevfik Bey, Mısır Hidiv’i Abbas Hilmi Paşa ve Şûra-yı Devlet âzâlanndan Keçeci zade Reşat Fuad Bey vardı. Loti’nin İstanbul’da en sevdiği noktalar da, aşağı yukarı bilinirdi. Bunlar, Haliç’ten İstanbul’a bakar­ ken bütün kubbeleri ve minâreleri ile birlikte görü­ len heyet-i umûmiyesi; Sarayburnu'nun hususiyeti; Eyüb Sultan'daki kahvehaneden serviler arasında gö­ rünen Haliç manzarası; Beykoz çayırında üç yüz se­ ntlik çınarların gölgesinde kahve içtiği, nargile çek­ tiği yer; akşam ezanlarında ruhlardan koparılır gibi duyulan ezan sesleri, müessir müezzin sesleri duyu­ lan camiler ve minareler... Loti, kâh Beykoz koyunda, kâh Tarabya koyunda yatan Vautour’daki küçük salonunda piyanosunda sev­ diği parçalarını birer birer tekrar ettiği gibi, şehrin de bu en çok sevdiği manzaralarını ve yerlerini de bireı birer tekrar görüp gider ve tekrar gezerdi. O zamanlarda, Pierre Loti’nin parasızlık devirleri çoktan geçmişti. Yazılarıyla ve kitaplarıyla bir servet kazanıyordu. Her on beş günde bir çıkan «Revue des deux Mondes» daki yazılan neşrediliyor ve tefrika edildikten sonra, bunlar Calmann—L£vy matbaasında kitap halinde basılıyordu. Kendisi yüksek bir memurun maaşını alarak mü­ reffeh bir ömür yaşayan bir Boğoziçili gibi idi. Vautour, kendisi için, biraz alçak tavanlı bir yalı sayılabilir­

124

di. Kendi yemekleri için Fransa’dan getirdiği bir ahçısı vardı. Kendisine vapurda hizmet eden, sonra da Rochefort’daki evine götürdüğü sadık bir bahriyelisi vardı: Osman. Onun, bu ismi taşıyan adamın biı müslüman olduğunu tahmin edebilirsiniz. Loti'nin ho­ şuna gitmesi için bu adamın bir müslüman ismini ala­ bileceğini de tasavvur edebilirsiniz. Halbuki bu isim, büyük babası Kınan muharebesi esnâsmıl- harbe işti­ rak ettiği müttefik Türk ordusuna duyduğu muhab­ betle, bir torunu dünyaya gelince ona bu ismi vermiş ve sonra Pierre Loti bu ismi taşıyan adama tesadüf edince» ona muhabbeti artmıştı. Loti, vapurda iken, güzel bir kayığı ve o zamanın âdeti veçhile, ipekli gömlekli, beyaz elbiseli iki kayık* çısı vardı. Boğaziçliler gibi, gezinti saatlerinde, kendi­ si de vakit bulabildiği akşamlar, kayığı ile gezinmesi­ ni sever, Cuma ve Pazar günleri de, kayıkla, Beykoz veya Tarabya’dan Göksu’ya kadar gelir ve gene Tarabya veya Beykoz’a kadar kayıkla dönerdi. Loti, kayığı ile Göksu deresinde dolaştığı bir gün, başka bir kayıkta, Altıncı D&ire-i Belediyye, yani Be­ yoğlu Belediye Dâiresi Müdürü M. Blacque Bey'e te­ sadüf etmiş ve birbirleriyle tanıştıklanndan selâmlaş­ mışlar. Lâkin o kayıkta, Blacquc Bey’in yanındaki Mösyö Achille Lorando, bu selâma nezaket iktizâsıyla iştirâk etmesi lâzım gelirken, Mösyö Loti’yi tanımıyo­ rum diye iştirak etmemiş. Ertesi günü, Loti kendisine' kaba ve terbiyesiz bir adam olduğunu söyletmiş. Bu Lorando, iki sene evvel şeriki Tubini ile birlikte ve Fransız Elçisi Constans'm müdahalesiyle, Mâliye’den alacaklannı tahsil için, Fransız bahriyesine Midilli

t25

Adası'nı işgal ettirmiş bir adamdı. Lorando’nun Beyoğ­ lu Cadde-i Kebîri'ndeki evinin yanmda olan Lorando Çıkmazı’na, İstanbul ahalisi artık Korsan Çıkmazı de­ mişler. İsmi Achille olan bu adamın, tarihî isimdaşı gibi hâdiseler doğurduğu görülüyor. Gördüğü hakaret yüzünden Loti’yi düelloya davet ediyor ve mâdem ki Türkiye’de yasaktır, düellonun başka bir memlekette yapılmasını istiyormuş. O zamanlar. Tütün Rejisi Umum Müdürü bulunan Mösyö Louis Rambert’in «Notes et İmpression de Turquie, L’Enıpire Ottoman sous Abdülhamid II» Un­ vanlı ve İstanbul tarihi bakımından kıymetli, ne yazık ki yalnız birinci cildi basılmış, mütebakisi olacak üç— dört cildi, bastırılmamış olan bu kitabı, gündelik bir jurnal hâlinde yazılmış bulunduğundan, bu hâdise de etrafı ile kaydolunur. Rambert, Loti'ye muharrir olarak hayran bulun­ duğu halde, İstanbul’da kendisiyle görüşerek tanışın­ ca, hakkında büyük hayal sukutuna düştüğünü anla­ tıyor ve kendisinden adam olarak bahsedince, aleyhin, de bütün bir büyük sahife yazıyor. Göğsü nişanlarla dolu görünen Pierre Loti'nin, muharrilik sanatıyla gö­ rülünce, adam sıfatı ile göründüğü farka hayret için­ de kaldığını anlatıyor. Bu Lorando hâdisesinin beklenmedik bir ciheti daha görülüyor ki, bu da, Loti'nin çok dostu olan Comtesse Ostrorog’un Lorando ailesinden bulunması binâenaleyh, Achille’in Lorando’nun yakın akrabası ol­ masıydı. Resmi makamların ihtişâmına hiç itimad câiz ol­ muyor. Bu zamanlarda Boğaziçi’nde, Pierre Loti’nin

126

mevkii mümkün olduğu kadar sağlam görülüyordu. Defnek, hava o kadar dönek ki, mümkün olduğu kadar berrak, sâkinken, birdenbire bir fırtına çıkabileceğine hiç ihtimal verilmezken, bir gün, hakikaten bir kadeh su içinde bir fırtına kopuverdi. Yarabbi! Bu zamanlar ne kadar âsude, ne nazlı zamanlarmış ki, böylece çay içilirken bir kedi miyavla­ ması yüzünden bir hâdise çıkabilmiş. Vaftiz kelime­ sinden bir dram çıkmasına imkân verilebilmesi için de, ne kadar sâkin bulunulması iktizâ ederdi. Loti'nin kedileri pek sevdiği bilinirdi. Bir gün kendisine küçük ve bembeyaz bir kedi hediye edil­ miş. Biraz da ahbabları ile görüşmek ve gülüşmek ve­ silesi olsun diye, birkaç kadınla birkaç genç bahriye­ liyi bu kedinin isim günü olsun diye vapuruna dâvet etmiş. O sırada İstanbul'da bulunan tanınmış aktör Cadet de bulunuyormuş. Vapurdaki küçük salona çi­ çekler konulmuş. Gelenlere, çay, gatolar, şekerler, şe­ kerlemeler verilmiş. Birer parmak şampanya içilmiş. Piyanodan çıkan kedi miyavlamaları gibi seslerle bir çalgı duyulmuş. Kedinin üstüne bir iki damla şampan ya akıtılmış. Onun ismi Belkis diye gûya vaftiz edilmiş. O sırada herkes hatırına geleni söylemiş ve herkes bu duyduğu seslerle gülmüş. Herkes, başkalarının gülüş­ melerine iştirak ederken, bu kadınlar ve gençler pek ziyade memnun olmuşlar. Fakat aynı zamanda, meğer büyük bir pot kırılmış. Nasıl olur da, lâtife ediliyor diye, mukaddes itikadlan istihfaf edebilirsiniz? Nasıl clur da, siz bulunduğunuz makamın, nihayet resmî bir harp gemisi olduğunu unutabilirsiniz? Vapurda hizmette bulunan bahriyeli mutaassıp Breton'lar, bu gülüşmelerden, bu kedi miyavlanndan.

127

bıı istihzâlı kahkahalardan, ulviyeti ve mukaddesatı is­ tihfaf mânâsım çıkarmışlar. Vaftiz oyununa nefret et­ mişler. Onlar bütün bu j’apılanları profanasion diye te­ lâkki etmişler. Âmirlerinden şikâyet etmişler. Bu hava­ disler, Beyoğlu’nun Pierre Loti’ye muarız muhitleri­ nin, bazı gazetelerin neşriyatı yüzünden bu şâyialar katolik muhitlerine kadar ulaşınca papazların taassu­ bunu da teşvik etmişler. Paris’teki gazeteler Pierre Loti'yi din saygısızlığı ile vaftiz hâdisesinin rezaletin­ den bahsetmişler. Nihayet, Fransız Bahriye Nezâreti, Pierre Loti’yi takbih ile, bu hâdisenin bir daha teker­ rür etmemesini emretmiş. O esnâda küçük beyaz ve güzel kedi kaybolmuş. .Anlaşılmış ki, vapurun mutaas­ sıp tayfaları, insan işlerinin acip mukadderatı veçhile, din an'anelerine hürm etkar görünmek arzusu ile. dinin men edeceği bir günah işlemişler: Güzel, küçük, gü­ nahsız kediyi, denize, Boğaziçi'ne atmışlar! Loti, deniz içinde yaşayan insanların ömürlerini, denizlerin şiirini, bahriyelilerin ıferâgatli hayatlarını, nice sahifelerle yazan Loti, gemisinde yaşayan yüz elli —yüz altmış tayfanın kendisini pek sevdiklerini söy­ leyerek, bundan memnun olur, bununla» iftihar eder­ ken, onlann bazılarının, rûhen kendisine muarız, kendi san’atma lâkayt ve kendi taassuplarıyla muhalif olduklarını düşünmekle müteessir olmuş. Fakat Boğaziçi'nin günler ve akşamlan çok kere böyle nizâjı, münakaşalı olmuyor. Bazan da, Fransa'­ dan İstanbul'a kadar gelen bazı şairlerin, muharrirle­ rin san'atkârlarm huzurlarıyla, şiir, edebiyat ve san'at mevzularında görüşülüyordu. Haziran 1904 de hususî vapurla İstanbul'a gelen birisinin dostlan olan çok tanınmış bir kan koca. Pi-

128

erre Loti’yi ziyaret etmiş ve sonra onunla Vautour’da nasıl görüştüklerini hâtıralarında nakletmişlerdi. G^rard d'Houville imzasıyla yazan Madame de Regnier, Loti’ye ettikleri ziyaretin büyük tesiri altın­ da kaldığını anlatıyor. «Küçük salonunda buhurdan, lann ve nargilelerin, amber ve gül kokuları içinde sehhar bir gece geçirdik. Kırmızı kadife yaldızlı cepkenli, muslin şalvarlı Anadolulu mükemmel bir kavas, davet­ lileri içeri alıyordu.» Bu günlerde Henri de Regnier’nin İstanbul’a ve Bursa’ya gelmiş olmasını, kültür ve edebiyat tarihimiz için bir kazanç addediyorum. Zira, kendisi de Pierre Loti gibi, muazzam tarihî eserleri ile, din ve medeni­ yetin tesirleri altında öyle kalmıştı ki, İstanbul ve Bursa’y?. ait sekiz — on sone ve manzumeleri Pierre Loti'nin yazılan ile birleşecek kadar hisli, duygulu, düşünceli, güzel ve ruhludur. Kendisinin şahadet et­ tiği o zamanlanınız için, gayet kuvvetli bu nesirlerin yanında, bunlar aynı kıymette bulunan manzumeler­ dir. Zavalh Edebiyat-ı Cedide âzalan da, Pierre Loti'nin İstanbul’da bulunduğunu, Fransız Sefareti­ nin maiyetinde bulunan ve kâh Beykoz, kâh Tarabya Koy’unda yatan vapurda kaldığını ve onunla görüşmek kendileri için bir arzı- mev’ud olacağını bilirlerdi. Bu­ nunla beraber, onunla görüşmeye gitmiş değillerdi. Her akşam, evine avdet saatini kollayan Halit Ziya zamâneden sinsi bir gülüşle istihza eden Cenab Şaha beddin, ya taraftar ya aleyhtar sıfatıyla hazır Tevfik Fikret, ikide bir Tarabya sokaklarında dolaşan Meh­ met Rauf, bazı akşamlar Boğaziçi'nde kayığı ile gezi­

129

nen Saffetî Ziya ve sonra, «İzlanda Balıkçısı»nı yan­ lış olarak «İzlanda Balıkçıları» diye tercüme eden Hü­ seyin Cahid, daha başkaları da, hepsi de, Loti ile tanış­ mak ve görüşmek istedikleri halde, hiçbiri kendisine gitmiş değillerdi. Geçmiş zamanların çektikleri müşkilâtı sonra kavramak güç oluyor. Edebiyat-ı Cedide azâlan, bütün bu zamanlarda hiç de meraksız değiller­ di. Fakat bunların hepsinin de, istibdad idâresinden almış oldukları tecrübeler vardı. Bunun için, haklı olarak, bu idâreden bir umacıdan korkar gibi, hepsi de bir sefarethanenin maiyetinde bulunan bir beylik gemiyi, memnû bir diyar diye bilirler ve bunun için Pierre Loti ile görüşmeye cesaret edemezlerdi. Meşrutiyetten bir hayli zaman sonra, bir gün, Reşad Fuad Bey’in konağında, Abdülhak Hamid’le Pier­ re Loti'nin görüşmüş olduklarını duymuştum. Abdül­ hak Hamid, Fransızca kitapları okumayı çok sevmez­ di. Lçtfi’ye dair bir şey okumuş olduğunu zannetmi­ yorum. Loti’nin de onun hakkında bir şey bilmediği muhakkak gibidir. Vaktiyle Abdülhak Hamid'in Sarah Bernhardt’a dair manzumesini duysaydı, belki bu gençlik hatırasına alâka gösterebilecekti. Zira, Loti, Aziyade’den evvel ve İstanbul’a gelmeden "önce, Sarah Bernhardt'ı tanımış ve kendisini aşkla sevmişti. Abdülhak Hamid'in «Finten»in bazı sayfaları ile, «Makber», «ölü» ve «Bunlar Odur»un bazı şiirleriyle mütehassis olabilecekti. Avnı geçmiş zamanın nice hâtıralarını ikisi de dikkatli ve hüzünlü gözleri ile, biribirlerinin ruhlarında bazı şeyler sezmiş olacakları da muhtemeldir. .Muharrirlerin biribirlerine söyleye­ bilecekleri geçmiş zamanlarından birer «message» ol­ duklarını biliriz. F : 9

130

Sonraları nice şeyler duydum ki, Abdülhak Hamid, bunların Pierre Loti tarafından yazılmış olduğu­ nu duymuşsa, ona muhabbetli bir çok hisler besleye­ ceği m uhakkaktı.

MÜSLÜMAN VE OSMANLI DUYGULU PİERRE LOTİ Pierre Loti, kendisinden evvel, bize m uhabbet ve memleketimize hayranlık duyan büyük şairler ve mu­ h arrirler arasında Lam artine'e taraftar olması lâzım gelirdi. Fakat iki yazarın biribirleriyle yakınlıkları ve uzaklıkları o kadar ince sebeplerle dolaşır ki, tahmin edilmez neticelere varır. Loti, gençliğinde Victor Hugo ile Alfred de Musset’yi ondan daha çok sevdiği duyuluyordu. Resmini pek beğenmediği Lamartine'i pek okum uşa benzemi­ yor Türkiye m uhabbetini daha iyi kavradıktan sonra, «Histoire de La Turquie» m uharriri Lam artine’i daha çok anlaması gerektiği halde, ona kayıtsız görü­ nüyor. Loti, her ne kadar az okumuş olda da, Chaleaubriand’ın «İtineraire de Paris â Jerusalem»ini, G^rard de Nerval'in «Voyage en Orient»ını ve T^ophile Gautier'nin «Constantinople»unu okum uş olması pek m uh­ tem eldir. Ancak, Loti’nin Şark sevgisi, İslâmiyet ta­ raftarlığı ve Türkiye m uhabbeti, kendisinden evvelki yazarların tesirleri altında değil, kendisinin seyahat­ lerinin fikirleriyle ve kalbinin şahsî duygularıyla doğ­ muş görünüyor.

131

Loti’nin rom anlarından bahsetm ek için değil, bize ait fikirlerinin samimiyetlerini izah için hatırlatıyo­ rum ki, o, kitapçılığın roman ticareti ile meşgul o l­ madığı gibi, o zam aa.ediplerinin roman san’atlarıyla da alâkadar olm uyor/ Gerçi Goncourt’ları, Alphonse Daudet’yi, Emille Pouvillon'u ve daha başkalarını da okuduğu m alûm dur. Lâkin onlar arasında orijinal, yani, nev'i şahsına m ünhasır kalıyor. Loti’nin san’atı, gayet incelmiş bir san'attı. Oku­ yucularının kendisiyle tam amen anlaşm aları için ru­ hunun tezatlarıyla ve hususiyetleriyle alâkadar olma­ ları lâzım gelirdi. O, san’atının derinlikleri ve incelik­ leri ile meşgul olarak, eserini ancak kendi ihtiyacını duyduğu şekilde yazar ve m üşterilerinin alâkalarını kazanmak için tasviplerini beklemezdi. Böylece, r o ­ man san’atında son derece samimi kalırdı. Asrının bir büyük seyyahı olan Loti, dünyanın tek­ mil yollarında ve bütün denizlerinde gezindiği bu yerlerde m uttasıl aradığı teselli, bir gönül huzuru idi. Gönlünün faniliğinin daima ümitsizliğini duyarken, aradığı ve beklediği, dindarâne bir sükûn ve huzur ih­ tiyacı oluyordu. Loti, kendisi Avrupalı olduğu halde, eski saffeUi hayat kaidelerini imha eden maddî telâkkiyi beğen, miyor, sevmiyor, Avrupa medeniyetini, ruhu fazla yo­ rucu ve öm ürleri fazla yıpratıcı buluyor, yanlış te­ lâkki ediyordu. Bu medeniyeti talihsiz, ruhu inkişaf ettirmeyen ve insana saadet vermeyen, sözde bir me­ deniyet addediyordu. Kanaatince, Avruplı ameleler teselli bulmak için her akşam alkol içmeye m uhtaç kf'ıvorlar. Mabetleri olan mevhanelere üşüşüyorlar.

132

Fabrikalar dertli, fuhuş âdetleri çirkin, gündelik âdilikleri taham m ül edilmez derecelere varır. Bizim mutekid ve m utaassıp büyük babalarım ızın bu söyleye­ ceklerini, o, Fransızca olarak söylemiş oluyordu. Loti, ihtiyacını duyduğu bu itikadlara sadık kalan bir mazî hasretiyle, faniliğin ızdırabını duyarak, ru­ hunun teselli kabul etmez ye’si ile dolaşarak, kendisi, asırlardan beri didişmeyen ve değişmeyen bir mu­ hit içine varm ak isterken, Şark’ın şiirine, îslâmiyetin şefaatine ve bizim Türk diyânm ızın tahayyül, tevek­ kül ve huzur iklimine erir gibi girmişti. Ve buna er­ mekle, bir sanatkâr hayatı, aradığı b ir ihtişâm a ka­ vuşuyordu. Asırlardan beri değişmeyen camilerin hu­ zurunda, asırlardan beri yaşayan ağaçların yanında, ruhunun istikrar ihtiyacını tatm in ediyordu. Akşam saatleri, bir vatan hazzını duyuyordu. Asırlardan beri­ dir aynı kanaatlerin şefkati ile gönüllerden gönüllere duyularak, acıların yeislerini susturarak ve dindar müezzinlerin —Lam artine'in de kaydetmiş olduğu gi­ bi— kiliselerin çanlarından daha insanı, daha hisli, daha ruhlu duyulan ezan sesleri dağılırken, hayat daha m üsterih, gönüller daha mütevekkil, ruhlar daha er­ miş duyuluyordu. Muttasıl elden bir kuvvet olan ha­ yat, bu yerde, başka yerlerden daha çok yavaşlıyor, is­ tekler daha uslanıyor, kalbler daha sakinleşiyordu. Medeniyetimizin, hülya, vecd, istiğrak, îtikat ve dua diyârı oluyordu. Loti; tam m ütekidlerin k anaatlerine varmış oluvor. «Galilee» kitabında, B ursa’daki «Yeşil Cami» ya­ zısının sonunda: «Osmanlılarm eski payitahtına garp memleketle­ rinin rahat duymaz ve huzur bilmez hazin insanları ge­

133

lecekler ve herşey çabucak bozulmaya başlayacak. Ve artık, önüne geçilemeyen b.ir nehir gibi her şey aka­ caktır. Sulh, hayal, dua ve iman, herşey!.» O zamanlarda, vaktiyle, b ir vücut gördüğümüz ve duyduğumuz bir mevcudiyet bir ruh vardı ki, bu öm rüm üzün yaşadığımız zamanıydı, diyebiliriz. Pierre Loti’nin bir cümlesini okuyunca, bu zam anlar içine girmiş olurduk. Onun, âdet ve hayatımıza ait bir cüm­ lesi, bu zaman zarfında tıpkı bir m üslüman ve Osmanlı câmiası içinde duyulmuş oluyordu. Zira, ken­ disini de tıpkı o hislerle m ütehassis, o duygularla mânâlaşmış bulurduk. Kendisi de aynı cemiyetimizin m anzaralarım görüyor, hikâyelerini naklediyor ve aynı öm ürlerin talihine iştirak etm iş duyuluyordu. Loti, Rochefort'daki bir hatıralar müzesi sayılan evinde, m uhtelif odalarının yerlerinde, arada bir, ayrı bir iklim, bir devir, bir din ve bir aşk tahsis ederek, bir kabul günü oynattığını bazı gazetelerin ve maga­ zinlerin neşriyatı ile öğrendik. Bir kere de duymuş­ tuk ki, Türk salonunda, bir Türk günü tertip etm işti. Bu salona girilince, m erm er yollarla bazı duvar­ lar önündeki kurnalarıyla bir hamamı hatırlatarak, uzaktan damla damla bir su sesi, insanı geçmiş bir zamana erdirm iş olur. Onun yanında Hatice = Aziyade’nin ismini taşıyan m or kandili ile bir tek mezar taşı, bir mezarlık hissini verir. Fakat, nihayet, bu odada Türk halıları, m inderler,. yastıklar arasında yerlere oturularak eski zaman eşyaları önünde man­ gallar, silâhlar, el aynaları, rahleler, teşbihler, çerçe­ veler, âyetler, kâseler ve hattâ eski zaman kadınlarının şefkatlerini gösterir gibi hâlâ şekilleri bozulmamış

1.M

hotozlar görülerek bütün bu eski zaman eşyaları, in­ sanı bir eski zaman içine almış olur ; bu eşyaların es­ ki zaman kokuları duyulur ve eski zaman ruhu, yeni­ den yaşanmaya başlar; insana İstanbul, Boğaziçi, Eyüp ve Haliç zamanını yaşatırmış. Loti, o kadar eski zaman mutaassıbı olmuştu ki, yaşadığı devir hâlâ Sultan Aziz devri olsaydı, Topkapı Sarayı'nın muhtelif bahçelerinde, G arb’ın dem iryolu­ nu Sirkeci'ye kadar geçirmek için Sultan Aziz'in kıy­ dığı güzel köşklerin hiç birisini fedâ etmeye razı olma­ yacak ve hattâ demiryolunun Bursa’ya bile getirilme­ sine müsaade etmeyecekti. Sultan Hamid’in resmini çizdiği selâmlık merasi• mine iştirak eden ahaliden, mütehassis olan herhangi birisi kadar saygı duyuyordu. Fatih’in kaleleri önünde Robert Kolej'in yaptırılan binalarına fena halde kı­ zıyordu. Loti, İstanbul'da yaşaldığı halde, medeniyetimizi göremeyen ve inkâr etmek isteyenlere, Beyoğlu’nun bizlere hem kötü gözle bakan, hem kötü niyetle isnad ve iftira edenlere karşı, levantenlere, tatlı su frenklerine o kadar kızıyordu ki. tamamen aram ızdan biri ol­ m uştu. O zamanki müslüman ve Osmanlı Türk mede­ niyetinin hukukunu G arb’a- karşı öyle müdâfaa ediyor­ du ki, Garb':n Türklere karşı haksızlıklarını o kadar iyi kavrıyordu ki, Türk vatanından bakılınca, insanın tıpk; o zamanki Galatasaray dostumuz Emin Bülent'in o tarihlerde söylediği:

Garbın cebin-i zalimi, affetmedim seni, TUrküm ve düşmanım sana, kabam da bir kişi! dediğini d uyacağı geliyordu.

Şark m e s e le s i d iy e, kendi ö n ü m ü z d e k i toprakla­ rım ızdaki h u k u k u m u z u felsefi ve dinî s e b e p le rle tahlil ve hakk ım ızı a d am ak ıllı m ü d afaa e d e m e m iş tik . Aza­ mi bir s a m im iy e t le yazan Pierre L oti’nin nokta i na­ zarını k avram ak millî ir fa n ım ı/ b ak ım ın d a n bir ka­ za n ç sayılabilir. M illiyetp erver o lm a y a n la r arasında L o l i’den buy. lik bir su re tte b a h se d e n le r , o n u n eserini, ruhunu ta­ m a m e n a n la m ış sayılm azlar, a n la m a m ış sayılırlar. K o z m o p o litle rim iz le ele le veren bazı sa th î dindarları­ m ız bile, Loti ve eserinin, bize karşı bir m üd afaa s il â ­ hı old uğu nu anlayam adılar. O, eğer m u ta a ssıp olm a sa y d ı, eğ e r Garp m ed en iy eti aleyhindeki, fikri olm a sa y d ı, eğ e r m ü slü m a n kanaati ve ruhıı ile m e d e n iy e tim iz e gön ül ve r m e se y d i, eğer Aziyadesi b u lu n m a sa y d ı kendi vatanını m üd afaa ed er gibi bu kadar can d an m ü t e e s s ir o lm a sa y d ı. Türk ca m ia sın a bu kadar istinad ed em ezd i. Loti'nin ed eb iyat ve s a ıı’at vasıtasıyla yaptığı bu m ü d a fa a n â m e için, is t e r s e ­ niz, Loti bizi bir filozof veya bir şaiı sıfatı ile m üdafaa ediyor, diyebilirsiniz. L o ti’nin o za m an lar Judith Gautieı ile b irlikle yazd ık ları «La fille du Ciel» piyesini m ü şk ü lâ t y ü zü n ­ den ne Sarah Berııhardt, ne d e başka Paris tiyatroları oy n a ttıram am ışlar d ). 1910 da A merika, bu p iyesin ter­ cü m e sin i o y n a ttırm a k için L o ti’yi N e w Y o r k ’a dâvet e tm işti. Amerika, ken disinin lslâ m iy e t i kabul etm iş m ü slü m a n b u lu n d u ğ u şayiasını d u yu rm u ştu . İ ş t e T rablusgarp ve Balkan H a r b i’nden evvelk i zam anlarda, L oti’vi bir m ü slü m a n ve O sm anlı cam iası

136

arasında b ir m ütefekkir diye kabul etmek hiç yanlış olmaz, bilâkis m antıkî olurdu. Osmanlı İm paratorluğum uzun son mûcizelerinden biri de, Pierre Loti gibi bir sanatkârın gözlerini bu ka­ dar teshir edebilmiş olması ve kendi medeniyetine âşık edebilmesidir. L oti’nin millî bir aşkından bah­ setm ek hiç de mübalağalı değil, pek yerinde olurdu. Milliyetlerin hudutları, ruhlara göre ölçülür, irken Fransızlığına rağmen, ruhen Türkleşen Loti’nin yanın­ da, kendileri Türkken gayrımillî kalan nice Türkler de yok muydu? Loti'nin de aram ızda hususî bir m a­ kamı, mevkii bulunmalı idi. Onun, bizim medeniyeti­ mize hürmet!, medeniyet hakkm daki felsefesinden do­ ğuyor. Ve onun bir çeşit tatbiki olarak bizi, büyük medeniyetim izin asil vârisleri diye biliyor, bizi yüksek bir medeniyetin sahipleri diye takdir ediyor ve bunun içindir ki, haklarımızı söylüyor ve ruhunun kanaati ile bize taraftarlık ediyordu. LOTt'NİN YEGANE MÜDAFİİMİZ KALDIĞI GÜNLER Bir eski zaman adamı olan Sultan Ham id’in hal’inden sonra, memleketin idâresini eline alan fırka, daha yeni ve daha düşünceli olsaydı, Avrupa efkâr-ı umumiyesinin aleyhimizdeki cereyanını mümkün m eretebe değiştirmeye daha çok gayret ederdi. Halbu ki, İttih at ve Terakki, ecnebilerin zihniyetine nasıl iyi bir tesir icra edebilsin ki, kendi memleketimiz efkâr-ı umumiyesine bile kötü tesir etmekteydi. Biz, dünya efkâr-ı umumiyesiyle pek az temas ediyor ve m uhtelif cereyanlarından habersiz kalıyor­

137

duk. Tamamen gafil bulunduğumuz bir sırada Trab­ lusgarp harbine düştük. Bundan kurtulamadan, da­ ha büyük bir gafletle de, Balkan memleketlerinin aleyhimize kurduktan bir komplo karşısında kaldık. Memleketimizi taksim etmek isteyen bu gâsıplar, top­ raklarımızı işgal ettikçe ve müslüman ahâliyi imha ettikçe, bizi hem tezyif hem tahkir etmekte kendileri, ni haklı saydırmak istiyorlardı. Daha sulh olmamış, imzalanmamışken, Avrupa efkâr-ı umumiyesi bu as. kerî hezimetimiz karşısında, mütecaviz Balkanlılarla ittifak etmişler de kendi aralarında bir hâkimler he­ yeti kurmuşlar gibi, aleyhimizdeki neşriyatın bütün iftiralanna güya İlmî ve tarihî bir pâye vermek isti­ yorlardı. Korkunç bir ehl-i salip heyeti karşısında bu­ lunuyorduk. Avrupa ve Amerika halkı, gıyaben bizim aleyhimizde ayar edilmişti. İşittiklerini tahkike ihti­ yaç olmadan her tel'in propagandasına kapılarak ina­ nıyorlardı. İnsanlar arasında rol oynayan şahsi münasebet­ lerle, gündelik hâtıralar gibi, milletler arasında da ta­ rihî hâtıraların rol oynamalan tabiî olur. Tarihî ve edebî nice hatıralarımıza istinaden nice Fransız mü. nevverleri, edebiyatçıları, şairler^ romancıları ve muharrirleriyle, bizim aramızda aynı bir zihniyet bul­ mamızı beklerdik. Halbuki, kendileriyle lisanlan ile konuştuğumuz bu münevverler güya müşterek hâtıra­ larımızı birden unutmuşlar gibi ve tarihî bir Türk— Fransız dostluğu hiçbir zaman kurulmamış gibi gö­ rünüyorlardı. Bizi yakından tanımış ve aleyhimizdeki isnatlann asılsızlığım bilenlerin mevcut olmalan ta­ biî idi. Onlan da söyletmek lâzımdı. Böylece Hükü­ met, Ittihad ve Terakki, cihan efkâr-ı umumiyesine,

m büsbütün unutulm uş kalan bazı tarihî hakikatleri du­ yurmak ve aleyhimize uydurulm uş isnatları tekzib et­ mek ihtiyacını duydu. O zaman daha paşa olmayan Talât Bey, Avrupa’ya iki heyet gönderilmesine ka rar verdi. Bunlardan biri Halid Ziya, Reşit Saffet, İkincisi de Hamdullah Suphi, Nüzhet Sabit ve o zaman hayatı­ nı İstanbul'da kazanan ve sosyalist olduğunu söyleyen Mösyö Coupette namında bir Fransız’dan mürekkep olacaktı. Paris Sefaretimiz erkânı ve Büyükelçimiz Rifat Paşa da kendilerine ellerinden gelen yardımı göstereceklerdi. Bu heyetlere kâfi addedilen sarfiyat ödenmişti. Halid Ziya, Hamdullah Suphi, Reşit Saf fet, yazı kabiliyeleriyle tanınmış ediplerrmizdendiler, Lehimizde, imkân nisbetinde neşriyatta bulunacak­ lardı. Bütün bu m üsâit görünen ihtimallere rağmen, Paris’e giden bu heyetlerin propagandaları pek tesirli olmamıştı. Zira o m uhit, pek aleyhimizdeydi. Halid Ziya’nm «Saray ve ötesi» eserinin üçüncü cildinde, bütün faaliyetleri hakkında izahat vardır. Kendisinin «Türkiye'nin vefakâr dostu» diye bahset­ tiği Pierre Loti, o zam anlar Rochefort’daki evinde bu­ lunduğundan, bilhassa onun tavsiye m ektuplarından istifade edilmişti. O, m üteaddit mektuplarıyla, birkaç Fransız Akademisi âzasını tanıştırarak, kendileriyle temas ettirm iş. Elçimizin de delâletiyle, hergün, H ari­ ciye Nâzın, Meclisteki Hariciye Encümeni âzaları, ve­ killer, Âyan’dan, M ebusan’dan, parti reislerinden, m atbuai erkânından bir kaçıyla m ülâkatta bulunuyor­ muş. Pek çoğu nâzik olan bu politikacılar ve m uharrir-

139

ler, bizim için kayıtsız kalıyorlar; bazıları da, meselâ «Temps» başm uharriri Tardicu gibi, aleyhimizde bu­ lunarak, mütecaviz düşmanlarımıza taraftar oldukla­ rını gizlemeye bile lüzum görmüvoıiarmış. Reşit Saffet, bu mütecaviz muarızların taraftar­ lığına tahammül edemiyerek, meselâ. «Journal des Debats» Gazetesi’nin başm uharriri Gauvain ile âdela kavga etmek mecburiyetinde bile kalmış. Halid Ziya, hatıralarında, bu görüşmelerin hülâ­ sası olmak üzere «Bir netice istihsal ettik diyemez­ dim» diyor. Nihayet ikinci derecede bir piyes yazarı olan Henri Lavedan'ın kendisine: «Biz sizi tanımak, öğrenmek ve sevmek isteriz. Biliyoruz ki Fransız kül­ türünü, geleneğini almışsınız. Fakat, yalnız bu kadar.. Kendinizi bize bildirmek ıçm hiçbir şey yapmıyorsu nuz. Rakipleriniz ise öyle değil..» dediğini kaydediyor. Bu kitapla nihayet öğreniyoruz ki, o günler zar­ fında Haiit Ziyanın Pierre Loti'ye hitaben yazmış bu­ lunduğu bir açık mektubu, ehemmiyet verdikleri Pa­ ris gazetelerinin hiç birinde neşrettirem iyorlar da, Pi­ erre Loti’ye aidiyeti ve böylece kısmen edebî mahiye­ ti itibariyle, onu ancak okurları az olan «Gıl Blas» Gazetesi'nde neşrettiriyorlar. Hattâ bunu, bir muvaf­ fakiyet gibi telâkki etmek mecburiyetinde kalıyorlar. Hamdullah Suphi, Nüzhet Sabit ve o zaman İs­ tanbul’da ekınek parasını çıkarmak için kalan ve bi jjim Balkan Harbinde mâruz kaldığımız faciaların Fransız sosyalistlerini uyandıracağını söyleyen Coupette, m eşhur sosyalist hatibi Jaures’in ikâmet ettiği evde kabu1 edilmiş ve kendisi ile görüşmüşler. Jauresin gazetesi I ’Humanite, Rusya’nın kendisi için istilâ sa

140

hası olarak kurduğu Slâv ve Balkan memleketlerinin tarihlerini hiç doğru bilmezdi. Bu gazete, istiklâllerini isteyen memleketler diye, onların lehlerindeki propa­ gandalara iştirak etmekteydi. Jaures, her halde, ahlâki bir gaye narama tâ İstanbul’dan kendisine kadar bir heyet gelmiş olmasından, ziyade mütehassis görünü­ yordu. Hamdullah Suphi, o zaman, Trakya’da Bulgar­ ların bir müddet işgal etmiş oldukları yerlerde dolaş­ mış olduğu için, onların ettikleri fâcialan gözleri ile gördüğünü anlatmıştı. Kendilerini kurtarmak için ca­ milere barınmış olan çoluk, çocuk, kadın, ihtiyar, bü­ tün biı insanların, camileriyle birlikte ateşe verilerek nasıl cayır cavır yanmış olduklarını anlatınca, Jaures’­ in gözleri yaşarmış. Jaures, o gün heyetin, kendi ga­ zetesine de giderek bu anlattıklarını tekrar etmesini istemiş. Gazeteye Hamdullah Suphi’nin resminin ko­ nulmasını söylemiş. Fakat, bu görüşmelerden fazla bir netice hâsıl olmamış. Bu feci günlerde, yaralı ruhlarımızla yegâne duya­ bildiğimiz dost sesi Pierre Loti’nin bir çeşit muzdarip bir velî edâsıyla, insan sevgisini duyuran halâvetîi se si oluyordu. Bu sesi işitmekle teselli bulabiliyorduk Onun. Türk hayatına, ruhuna hizmet etmek isteyen yazıları, bizi meclûb ediyordu. f Loti'nin bir sanatkâr mizacı ile geçirdiği o zamanlara kadar, âdeta dinî bir inkıyad ile, ancak çektiği aşklarını, ettiği seyahatlerini, ruhî tahassüsleri­ ni. şahsî düşüncelerini yazmakla iktifâ ettiğini bili­ yorduk. Halbuki, 1911’de Italyanm Trablusgarp’ı isti­ lâsı ve 1913 Balkan memleketlerinin Rumeli toprakla­ rımıza hücumları başlayınca, o, bir celâdet’in cezbe­

141

siyle inkâr edilmek istenen bütün haklarımızı müdafa­ a etmek için kalemine sarılmış, inandığı ve düşündü­ ğü bir çok hakikatleri yazmak ve bastırmak ihtiyacı­ nı duyan bir medenî cesaretle, bir kahraman kesil­ mişti. Bir çok Fransız muhariri, İtalyanların ve Balkan­ lıların topraklarımıza saldırmalarını bir kahramanlık telâkki ediyorlardı. O ise, bilâkis, vatanlarını müda­ faaya uğraşan, m iktarlan azalmış, silâhları daha da çok azalmış, fakat, cesaret ve hamiyetleri hiç azalmamış Türk ordusunu ve kahmanlannı övüyordu. O zamana kadar yazdıklarını göndermeye alışkın olduğu gazete ve mecmualarına yeni makalelerini yolluyor, fakat bu gazeteler, okuyucularının telâkkilerine sadık kalarak, bu siyasî makalelerin çoğunu neşretmeye razı olmu­ yorlardı. Kendisi, bütün bunlara rağmen, inat ve ısrar ederek, hemen her gazetenin kapısını çalıyordu. Bu kapıların bir çoğu, kendisine kapanmış olduğundan Loti, onlarla âdeta kavga ediyordu. Vaktiyle her yaz­ dığını neşreden Figaro Gazetesi ile arası büsbütün açıl­ mıştı. Ve bütün bunlara rağmen, o yine, bu siyasî yazı­ larını yazmaktan, neşretmekten geri kalmıyordu. Loti’nin öyle bir yazısı, böylece, herhangi bir ga­ zetede arada bir neşrolundu mıı, bizim aleyhimizdeki neşriyatı idâre eden bir şebeke, Bulgarlar, Rumlar, Sırplar ve Ermeniler, hemen Loti’yi, en âdi, en baya­ ğı, hattâ müstehcen tezyifler, hakaretler, iftiralar ve hattâ tehditlere başlıyorlardı. Loti bütün bu hücum­ lara değer vermeyerek,, bahsolunan vak'a ve hâdise lerin hakikatlerini anlatmaya çalışıyor ve bizi necâbetle müdafaada devam ediyordu.

142

O sıralarda Pierre Loti’ye bir hakaretnâm e yazan bir Bulgar'ı, askerliğini yapm akta olan bir Galatasa­ raylI, Hâlet, düelloya dâvet etm işti. Bulgar ordusunda zabit olan Torkum adında bir Ermeni de, Paris'te Loti'yi düelloya dâvet etmiş, Sadık isminde bir za­ bitimiz, bu Torkum'la, Loti namına düello etm ek için, kendisi o zaman Paris'le bulunan M. N erm i’nin yanı­ na gelmiş ve birlikte Loti’ye gitmişler. Loti, kendi na­ m ım bir Fransız’ın Torkum ’la düello edeceğinden, ar­ tık kendisinin bu fibrinden vazgeçmesini rica etmiş işte, Paris’te lehimizde, o da Pierre Loti'ye ve edebiyata yakınlığı sâyesinde, bir tek m akale neşrettirebildiğimiz zamanlarda, bizi m üdafaa için«Turquie Agonisante» (Can Çekişen Türkiye) kitabının neşredildiğini görünce, Loti’ye ne kadar m üteşekkir ve m in-nettar olduğumuz kolayca anlaşılır. O kitabın neşri­ nin bize ettiği tesir, bozulmamış bir hâtıra olarak ka­ lıyor. Bütün bunlar 1913 senesinin hazin hâtıralarıdır. PİERRE LOTİ’NİN BİZE DAİR SON ESERLERİ 1911 de kendisini kurtarm aya çalışan zavallı va­ tanımıza, İtalya, Trablusgarp istilâsıyla hücuma baş­ ladığı andan itibaren, evvelce söylemiş olduğum gibi, Loti, inkâr edilmek istenen haklarımızı müdafaa için kaleme sarılmış ve Balkan Harbi sırasında da, 1913 de «La Turquie Agonisante — Can Çekişen Türkiye» ki­ tabıyla, bütün ruhuyla bu mücadeleye iştirâk etmiş, birçok makaleler, m ektuplar, tekzipler, cevaplar, izah­ lar, beyannâmeler m üdafaannâmeler, red ve inkârlar

14»

yazmaya koyulmuş ve bütün bunlardan m ürekkep ki­ tabını neşretmişti. Denilebilir ki, bu kitap, hem politikacı partilerin, hem katoliklerin, hem sosyalistlerin, hem farm ason­ ların, hem Balkanlıların aleyhimizde ateş püskürdükleri bir zamanda basılmış oluyordu. Loti, E dirne’nin kurtuluşundan sonra, Trakya’ya giderek Bulgarların mezâlimini yerlerinde görmüş, bunları yazarak cihan efkâr-ı umumiyesine ilân et­ mişti. Kçndisinin son beş kitabı, tıpkı milliyetçi bir Türk yazarının siyasî düşüncelerle yazdığı eserler gibidir. Bu acı buhran zamanlarında onun eserleri ru­ hu m ütehassis ettiği gibi, hayatına dair basılmış ya­ zılardan öğreniyoruz ki, kendisinin büyük bir teselli­ si de, biz Türklerden aldığı şükran ve m uhabbet mek­ tupları olmuştur. Loti, bizim haklarımızı müdafaa ettiği kitapların­ da, kendimizi düşmanlarımıza ahlâken fâik bilirdi. Gerek Bulgar, gerek Rum, gerek Ermeni, gerekse Bal­ kanlı müstevlilerin topraklarım ızı istilâlarını, barbar­ ların istilâsı diye tavsif ederdi. Çünkü, onlar bizi imha etmek istiyorlar, kendisi ise, muhafazakâr olan bizim idâremizin üstünlüğüne inanıyor ve gerek Balkan Harbi'nden evvelki zamanlarda, gerek B a l k a n H arbı’nde işgal edilen yerlerimizde nice vahşetlere maruz kaldığımızı, tesirli bir ısrarla anlatıyordu. Loli< Ruslaştırılm ış Balkanlıların, sovyetize edil­ miş Balkanlıların, Rusya’nın Avrupa’yı istilâ yollarını açtıklarını ve bu yolları kapatm ak için Türkiye’nin mevcudiyetinden istifade olunmasifm —evvelce bunu

144

Lamartine’in düşünmüş olduğu gibi— tasvip ve tavsi­ ye ediyordu. «La Ouestion d’Orient —Şark Meselesi» doğurtul­ muş ve Les minorites denilen ekalliyetler meselesi bü­ yütülmüş, öyle ki, bir ilim hâlini almıştı. Bunlann hü­ kümetlerde siyasiyâtçıları, memleketlerde mütehassıslan, mekteplerde hocaları, matbuatta muharrirleri, paralı konferanslarda yardakçıları, partilerde hatiple­ ri, tarikatlarda allâmeleri vardı. Bizim bütün millî tarihimiz hep bu isnat ve propagandaların envâı ile meşgul olmalıydı. Kendi tarihimizde bu iddialara karşı, hakikatlerimizin müdafaa âlimleri, şairleri, ho­ caları, şahitleri, muharrirleri, gazetecileri, avukatları bulunmalı değil miydi? Onlar, haklarımızı muhtelif dillerde söyleyebilmeli, anlatabilmeli, yazabilmeli ve duyurabilmeli değiller miydi? Bizim yalnız bir tek dostumuz ve hıristiyan olan bir şahidimiz vardı: Pier­ re Ixıti. Bir müsteşrik, bazan, alâkadar olduğu bir mevzu­ da, bilgilerini üstadâne bir surette açıklarken, kıymet­ li yazılan arasında, bizim kıymetsiz bir yazarımızın bile yapmayacağı yanlışlara düşebilir. Bunun içindir ki, Loti, bazan, menfaatlerimizi müdafaa sadedinde, açıkça zararlı ve haksız bir iddiada bulunabilir. Biz, millî ve tarihî görüşlerimizi Pierre Loti’ye iyi­ ce anlatâbilmeliydik. Hemen bütün müdafaa silâhları­ mızı ihmal ettiğimiz zamanlarda yapmadığımız hata kalmadığı gibi, Pierre Loti'den daha fazla istifade edemeyişimizin sebebi, yine b ir beceriksizliğimizin

149

mahsulüydü. yıftı.

Onun «dökümantasyonu» bir hayli za­

1914 de Cihan Harbine katılınca, Fransa İttifak devletleri safında, biz ise karşıki safta bulunduk. Loti, Fransa ile Türkiye arasında harp olduğu halde, mütareke senelerinde sulh daha imza edilmemişken, Türkiye haklarını müdafaa için, yazılarıyla dikkate değer bir cesaret gösteriyordu. 1918 de «Les Massacres d'Armenie — Ermeni kıtalleri» risalesini neşrede­ rek, ilk defa olmak üzere lehimizde bir ses duyurmuş oluyordu. Asırlardan beridir Ermeniler, hıristiyan ol­ duklarından, Avrupa'nın mutaassıplarım aleyhimizde tahrik etmişlerdi. Hakikati söyleyen bu kitap çıkınca, bütün düşmanlarımız hep birden Loti’ye karşı hücum ettiler. Hattâ, kendisine suikast hazırlandığı duyuldu. Loti 1919 da «Les Alltes qu'il nous faudrait — Rize lüzumu olan müttefikler» fikrini en evvel Le Figaro'da bir makale olarak neşretmişti. Bu, havaî, şairane, edebî bir yazı değil, en feci ve kanlı b ir harbden sonra memleketin efkâr-ı umumiyesinin, düşmanlarımızın ze­ hirli propagandaları ile pek asabî ve titiz göründüğü bir zamanda, hayli cesur görünen bir fikirdi. Memle­ ketin an'anevî hürriyeti içinde bile hayli cesaretli olan bu fikir, Fransa’nın menfaatlerinin yalnız bizimle an­ laşmakta olduğunu izahla, bütün bir program demek oluyordu. Başka diğer yazılarıyla makalelerinden mü­ rekkep «Les Allies qu’il nous faudrait» risalesini neş­ rettirdi. Duyulduğuna göre, Clemenceau, Loti'nin yazı­ larına fena halde hiddedlenerek, bilinen şiddetiyle ve kendisine dost bir m uharrir vasıtası ile onu âdeta teh­ dit ettirerek, böyle yazılar neşretmeye devam ederse, kendisi için tehlikeli olacağını söyletmişti. V : 10

146

Loti’nin 1920'de, aynı fikirleri kuvvetlendirmek için «La Mort de nötre chere France en Orient — Aziz Fransamızın Şark'ta Ölümü» kitabını neşretti. Burada, Türkiye’nin çekildiği bütün yerlerden, Fransızcanm ve Fransa’nın nüfuzunun da silindiğini söy­ lüyor, kitabını zamanın sansüründen kurtarabilm ek için çektiği zorlukları anlatarak bundan şikâyet edi­ yordu. 1921 de Loti, vaktiyle, 1910 de ve son olarak 1913 de İstanbul’a yaptığı iki seyahatinin âdeti veçhile yazmış bulunduğu gündelik hâtıralarıyla hazırlanan «Stıpremes Visions d ’Qr de sever.» Diye, yarım asır boyunca, hissiyle fikriyle, imânıyle yazılar yazan yazılarını milyonlarca kişiye okutan yegâne Avhıpalı şahsiyet Loti olmuştur. Loti'nin bütün kanaatiyle Türkler lehine dünya ça­ pında yaptığı tesirli propagandayı, elli senedir Türki­ ye'de gelip geçen bütün hüküm etlerin topu yapama­ mıştır.

167

Loti’nin Türkler hakkında düşündüklerini, hiçbir eserinde neşredilmemiş bir cümlesiyle telhis ederek sözlerime nihayet vermek isterim: Bir gün Tersaneden çıkarken, İstanbul fethinden bahsediyorduk. Döndü, gözleri parlayarak, İstanbul’­ un silûetine baktı. Ve belki cedlerinden B rennus’un Romalılara cevabını hatırlayıp, m inareleri göstererek: «Cette magnifique Foret de lances que les chevalıers Touraniens ont plantees sur l’antique Byzance.» (Köh­ ne BizanslIlar üzerine, asil Turan atlılarının diktik­ leri muhteşem mızrak ormanı) sözleriyle, Türklere karşı duyduğu hayranlık ifadelerine belki en güzelini ekledi. Dünya kaldıkça, biz Türkler bu dostumuzu unu­ tamayız. Türk Ocağı, yapılan anma töreni şu mesajı neşretm iştir:

münasebetiyle

&Doğumunun yüzüncü yıldönümü bugün mera­ simle tesi’d edilen büyük Fransız kalem üstadı Pierre Loti'nin hâtırasını hürmetle anmayı Türk Ocağı ken­ disine çok aziz bir vazife bilir. Pierre Loti, bizimle ilk temasa geldiği 1876 sene­ sinden beri, medeniyetimizin ruhî üstünlüğünü takdir etmiş ve biz Türkleri millî faziletlerimiz ve İnsanî me­ ziyetlerimiz için övmüştür. 1906 senesine kadar geçen bu ilk otuz yıl içinde Loti, roman,* hikâye, seyahatnâme tarzında bize dair sevgi dolu bir çok eserler neşretmişti. Lâkin 1911 de İtalya’nın Tfablusgarp’a hücu­ mu ile Avrupa’nın vatanımızı parçalam ak teşebbüsle­ ri başlar başlamaz, derhal kalemini ve faaliyetini doğ­

168

rudan doğruya hukukumuzu müdafaaya tahsis etmiş ve gazete makaleleri, m ektupları, beyannameler, halka hitaplar neşretmeye koyularak 1923 deki ölümüne ka­ dar devam eden seneler zarfında, m ünhasıran hakları­ mızı m üdafaa sadedinde, doğrudan doğruya siyasi ma­ hiyette dört • beş mühim eser daha neşretm iş ve tari­ himizin en talihsiz faslında Garp âleminde, bizim en belli başlı müdafiimiz olmuştur. Fransız kültüründen pek çok istifade etm iş olan Türk milleti Pierre Loti’nin şahsında bu milleti tem­ yiz eden bir çok asil seciyeleri toplu bir halde görmüş­ tür. Biz Pierre Loti’ye muhabbetimizi ifade ederken, bütün dünya üzerinde hayırlı tesirleri intişar etmiş olan Fransız kültürüne ve bu kültürün sahibi olan Fransız milletine de m uhabbetimizi ve bağlılığımızı söylemiş oluruz. , Türkleri ve Türkiye’yi en iyi takdir etmiş, en çok sevmiş, sevgisinin sebeplerini en güzel anlatm ış ve bu sevgisine sonuna kadar sadık kalmış olan bu asil üs­ tadın aziz hâtırasını Türk Ocağı, hiçbir zaman unut­ mayacak ve ona şükran ve minnetle daima candan bağlı kalacaktır.»

ATATÜRK'ÜN PİERRE LOTİ’YE GÖNDERDİĞİ MEKTUP

3 Kasım 1921 Türkiye Büyük Millet Meclisi, Paris Mümessilinin hareketinden istifade ederek Türklerin büyük ve asil dostuna karşı perverde ettiği hissiyat, m innet ve şük­ ranı tekrar beyan etmeyi kendine b ir borç bilm iştir. Tarihin en karanlık günlerinde, sihrengiz kalemiy­ le daima Türk Milletinin hakkını teyit ve m üdafaa et­ miş olgın Büyük Ustad için Türk Milletinin beslediği derin ve sarsılmaz m uhabbet hislerine, İstiklâl Müca­ delesinde şehit düşen erkeklerimizin yetim bıraktığı kızlarımız tarafından göz yaşlan arasında dokunan bu halı şahadet edecektir. Nâçiz kıymeti, delâlet ettiği m ânadan ibaret olan bu hediyemizi haksever ve civanm ert Büyük Fransıza beslediğimiz şükran hissine delâlet olarak telâkki ve kabul buyurmanızı rica ederiz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Başkum andan Gazi Mustafa Kemal

PİERRE LOTİ'NİN MUSTAFA KEMAL’E CEVABI Pierre Loti, o zam anlar felçten ağır has­ ta olarak yattığından, M ustafa Kemal'e bizzat yazamamış, sekreteri Jean Berger’e bu görevi verm iştir. Müşir Paşa Hazretleri, Mösyö Pierre Loti, el yazınızla yazılı kıymetli m ektubunuzu aldı ve babalan dâvaların en m ukadde­ si uğrunda şehit düşen harp yetimlerinin göz yaşları arasında işlenmiş olmak itibariyle hediyelerin kalbe en müessirini teşkil eden halıyı yüksek adınıza geti­ ren Ankara Millî Hüküm etinin delegelerini kabul et­ mek zevkine nail oldu. Gözlerine yaş getirecek raddelerde kendisini duy­ gulandıran bu yeni ve yüksek teveccüh eseri karşısın­ da size nasıl teşekkür etmeli? Hiç olmazsa bu teşek­ kürler kendi elinden çıkmış olmalıydı. Eyvah ki, ar­ tık bu kadar bir sevinçten bile m ahrum dur. Bu daki­ kada pek hastadır. Muazzez vatanınız lehinde girişme­ ye m ecbur kaldığı cidal ile yıpranm ıştır. Yunan teca­ vüzü karşısında Türkiye'yi müdafaasından dolayı Av­ rupa’nın tahkirleri, istihzaları ve alçaklıklan yüzün­ den ölgün bir hale gelmiş olduğundan., artık kuvvet­ ten düşm üştür. Ve kendisini m azur görmenizi rica ediyor.

172

Fakat Türk Milletinin tükenm ek bilmez ve zeval bulmaz surette göstermek lûtfunda bulunduğu dost­ luk, ızdıraplarm a biraz sükûn verm iştir. En m innettarâne teşekkürlerini kabul etmenizi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi âzalanna kabul ettir­ mek lûtf-u tavassutunda bulunmanızı kalbinin en de­ rininden niyaz eder Paşa Hazretleri. Zâtı Samilerinin en sadık ve en mûtî hadimi ol­ m akla kesb-i şeref eylerim. Jean Berger (Hâkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1922)

MUSTAFA KEMAL’DEN PİERRE LOTİ’YE GÖNDERİLEN MEKTUP KONUSUNDA MÜFİDE FERİT HANIM'IN SÖZLERİ Loti, maalesef çok hasta idi. 1921 Aralık ayının soğuk b ir günü idi. Trenimiz Rochefort’a saat 14 de vardı. Bu görüşmeye vasıta olan Claude Farrere de orada idi. Ben otele gittim. Ziyaret için çay vaktini bekledim. Sonradan öğrendiğime göre, bu mülâkalı büyük bir alâka ile bekleyen Loti, benim kendisini ra­ hatsız etmemek arzusu ile gecikmemden endişe et­ miş: «Tren geldi, Türkler nerede kaldı?» Diye soruşturup durm uş. Nihayet gittik. Bizi ka­ pıda bekliyordu. Fakat hem hasta hem de fevkalâde heyecanlı olduğu için ayakta duracak mecali yoktu, tk i uşak kollarından tutm uşlardı. Ancak öyle ayakta durabiliyordu. Bizi görünce m üthiş bir şey oldu. On dakika kadar bir şey söyleyemedi. Öylece dondu kal­ dı. Sadece bakıyordu. Konuşmuş olsa belki bu derece hailevî hava yaratamazdı.. Yüzü bembeyazdı. Sonra içeri girdik. M eşhur cami odasına. Duvarlar çini, bir yağ kandilinden etrafa yayılan ölü ışıklar. Kandil «Azade»nin mezar taşının üzerine asılmış. Ben de konuşamıyordum. Ona, sonsuz minnet hisleriyle bakıyorum. Yanma yaklaştım. Kendisine sade-

174

ce «Üstad» diyebildim. Ben de başka bir şey söyleye, medim. Sonra kucaklaştık. Ağlamaya başladı. Ben de ağladım ve ancak ondan sonra söz söyleyebildim. Bana m ektubu açıp okumamı söyledi. Fakat, Fran­ sızca yazılmış olduğunu görünce, benden Türkçeye tercüm e ederek okumamı istedi. Ben de kandilin ışı­ ğında Türkçe olarak okudum. M ektubu dinledikten sonra bana: «Mustafa Kemal’i ahlat, nasıldır, gözlerinin rengi ne? Huyu nasıl?» Diye soruyor, bir çok şeyi merak ediyor, en kü­ çük teferruatına kadar öğrenmek istiyordu. Tabiî, ken­ disini gıyaben tanıyor, Çanakkale’yi, Millî Mücadeleyi biliyordu. Ben söylerken: «Evet, evet, görüyorum.» Diyor, ona sonsuz hayranlığını izhar ediyordu. O zam anlar henüz çarşaf giyiliyordu. Ben de ona çarşaflı gitmiştim. Fakat baktı baktı da: «Şimdi çarşaflar bu mu? Hiç de kapalı değil.» Dedi. Gitmek için kalktım. «Aşağı ininiz, beni bekleyiniz.» Dedi. İndik. Çay verdiler. Haber göndermiş: «Türk hanımı gelsin, bir daha görmek istiyorum.» Demiş. Çıktım. Beni yanına oturttu. Kandilin ışı­ ğını yüzüme tutarak uzun uzun baktı. H er Türk kadı­ nında onun hayalini (Azade’nin hayalini) aramış. Son­ ra: «Artık rahat ölebilirim. Kalbimde Şark’ın hâtıra­ sını götürebilirim.»

175

Dedi. Ayrıldım. Aşağı indim. «Beklesinler» diye haber göndermiş. Genç Türkiye'nin m üm essilleri ol­ duğumuz için, o hasta halinde bizi teşyi etm ek isti­ yordu. Kucaklayarak indirdiler. Dışarıda karlı bir m anzara vardı. Hava m üthiş soğuktu. Biz gidene ka­ dar kapıda durm ak istiyordu. Üşümesin diyerek ko­ şarak uzaklaştım. O akşam dönecektim. Fakat ertesi günü için bir daha beni göj-mek istediğini Claude Farröre vasıtasiyle tekrar haber göndermiş. Kaldım. Tuhaf tesadüf, kal­ dığım otelin adı «Grand T u ro tü . Fakat endişe ediyordum. Çok hasta idi. Herşeyi unutuyor ve bunu biliyor, unutm aktan korkuyordu. Lâkin onu daha sıhhatli buldum . Beni neşe ile karşı­ ladı. O gün camie oturm adık. Kendi çalışma odasına gittik. Orada duvarlarda bir tek resim vardı: Azade'nin m inyatürü. Bu sefer benden, Yunanlıların Bursa’daki tahriba­ tına ait en küçük teferruatına kadar m alûm at istedi. B urasa'daki «Yeşil» hakkında «tahrip etmişler» diye rivayet vardı. Kendisine bundan da bahsettim . Az kal­ sın bayılıyordu. Su filân getirdiler. Korktum. Bunun b ir rivayet olduğunu tekrar ettim . «Derhal tahkik edip kendisine bildirm emi» rica etti. Artık kendine gelmişti. Pek hazin bir eda ile: «Eyvah, ben ölüyorum. Artık Türkiye'ye hizmet edemeyeceğim.» Sonra Claude Farrere’e dönerek: «Siz benim eseriimi devam ettireceksiniz değil mi?»

176

Diye sordu. O da önünde diz çökerek ediyorum» dedi.

«Yemin

Yine bir gün evvelki gibi onu kucaklayıp kapıya indirdiler. Orada bana ve beni bekleyen elçilik kâtibi­ ne baktı. Bizi bu sıfatlarım ız için çok genç bulmuş olacak ki. «Yaşasın diri Türkiye» dedi. (Yeni İstanbul Gazetesi, 14 p cak 1950)

PİERRE BRODIN’tN «PİERRE LOTİ» KİTABINDAN SEÇMELER

«Pierre Loti» kitabının yazan Pierre Brodln'in önsözü: Loti’den 1945’de söz etmek için insanın kör vc sağır olması gerekiyor. İzlânda Balıkçısı yazarının ha­ yat hikâyesini kaleme almayı kararlaştırınca, niyetimi bir çok kişiye bildirdim. Aşağı yukan hepsi uygunsuz buldu. Am erikalılardan b azdan: —Am erikalılar bugü­ nün dünyasını çok, yarının dünyasını ise daha çok se­ verler— «Nereden geldi aklınıza! Ondokuzuncu yüzyıl adam ıdır Loti...» dediler. Onlara: «Elbette öyle. Loti ne tkinci Dünya Savaşını ne de ikinci savaş sonrasını gördü. Görseydi dehşetten donar kalırdı herhalde. Ne var ki, yarının dünyasıyla çok uğraşanlar, Loti'nin sömürgeler. Doğu, a şın sanayileşme ve emperyalizm­ ler konusunda söyledikleri üzerinde uzun uzun düşün­ seler, kârlı çıkarlardı. Bugünün adamı değil mi? Loti mi? Böylesine tartışılabilir bir hükme varm adan Ön­ ce, onu bir daha okuyun dedim!» dedi. B ir Kanadalı: «Loti can sıkıcıdır» diye yazdı. Okudunuz mu onu? diye sordum . «Evet, seçme par­ çalarından» cevabını verdi. Benim için bu fikri çü­ rütm ek pek güç olmadı: Böyle bir muameleye kaç ya­ zar dayanır ki, dedim.

180

Bir çok Ermeni dc: «Yurduma hakaret etli o adam; çılgınca Türk severliği sebebiyle yazıları top­ tan yere batırılsa yeridir» dediler. Loti’nin eski Türki­ ye’yi ve İslâm dünyasını sevdiği doğrudur. Kötüleyenlere karşı onları savunmaktan bir an geri kalmadı, hattâ ve özellikle, Avrupa halkı tarafından buna lâyık görülm edikleri zaman bile. Amerikalılar bu davranışı anlayacak ve alkışlayacak yaradılışta insanlardır, onlar ki, ezilmişlere karşı bir yakınlık duyarlar. Birleşik Devletlerin başka vatandaşları, Loti'nin İngiliz... Amerika ve Rus düşmanı olduğunu bana yetiştirmeyi ihmal etmediler. Bu adam lar onun «Ku­ durm uş Sırtlan»ı (1) ve «Alman korkunçluğunu» bü­ tün gücüyle yerdiğini, Japonya’nın yakın olan saldırı­ sını Avrupa’ya ve Beyazlara haber verdiğini sözleri­ ne katmayı unutuyorlardı, ö te yandan, onda bir ku­ sur gibi görünen bu «düşmanlıklar» gerçek —ki denil­ diği kadar değil— veya sürekli olsalar bile, Millî şe­ reflerimizden birini ve yurdunu sevmekten bir an ge­ ri kalmamış bir adamı batırm ak için yeter sebep mi­ dir bu? önem li kişilerden bir Fransız da: «Loti artık okunmuyor, dostum . Nitekim ben Cinayet İşleyen Adam’dan başkasını okumadım ondan! diyerek beni düşüncemden caydırmaya çalıştı. Cinayet İşleyen Adam’ın Loti’nin olmayıp Claude Farrere’nin olduğu­ na kibarca dikkatini çektim. Şaşırdı kaldı; bunun üze­ rine, beni iğrendiren şu sözleri söyledi; «Aslında o da o demektir! İkisi de deniz subayı idiler!» Artık hazırlam akta olduğum eseri, hiç gecikme­ den yayımlamaya karar verdim, asıl gayem her şey(1) (Kudurm uş Sırtlan): O günlerde Avrupa’yı tehdit eden bir m emleket, Japonya için kullanılmış bir söz.

ısı den önce Fransız kültürüne hizmet olmakla birlikte, bu eser, hiç değilse, bazı peşin hüküm leri ortadan kaldıracak, bazı bilgisizliklere karşı çıkacak önemli Mösyö G.. 'yi aydınlatacak, Farröre’e de, Loti’nin benm diyemeyeceği hakkı geri verecekti.

AMERİKA’DAN CAN ÇEKİŞEN TÜRKİYE'YE «Ebediyen bitti, kıral olduğum, ama kı­ yıcı bir kıral olmadığım o vatanimsi yer, dönüşsüz bitti, dağıldı yok oldu! Gemi Fran­ sa'da parçalandı ve parça parça satıldı, su­ baylar, tayfa bir daha birleşme imkânı kalmadan dünyanın dört bucağına dağıldı­ lar.. Bunları yeniden düşündükçe, azıcık yürek ezintisi duyuyorum..» «Alaca karanlığın enfes saatlerini geçir­ meye acaba nereye gideceğim?» (Doğu’nun Son Görünüşü) 1913. Amerika’yı çabucak unutan Loti, yeniden, sev­ diği Doğu’ya yöneliyor. İslâm ’ın savunmasını ele alıyor. «Can Çekişen Türkiye»de, «Gerçek Türkiye’nin önceleri ne olduğunu ortaya koymaya çalışıyor. «Türklerin Avru­ p a’da kazandıkları kıyıcı ve barbar millet ününü» yıkmaya, yok etmeye gayret ediyor. İstanbul’da 1911 deki yangından mahvolan «evsiz ve giyeceksiz kalmış otuz bin mutsuzu» gösteriyor polemik bir eser, ama iyi niyetli polemik bir eserdir bu. Doğu savaşları Loti’yi isyan ettirir. Kurbanların hepsine karşı yakınlık duyar. Kimler olursa olsunlar,

182

saldırganları rezil eder. Öz memleketini bile esirge mez. Pellissier’in kadınları ve çocukları dum anla boğ­ duğu Kabylie seferini hatırlatır. Bir İtalyan kadına: «Trablus’un alınışı Fransa'nın b ir işi olsaydı, ay­ nı kelimelerle protesto ederdim. Hattâ, böyle bir sa­ vaşta ölen bir çocuğum olsaydı, protestom hiç şüphe yok daha sert, daha acı olurdu» diye yazar. Peygamberlerin edasıyla bir öfkeyle şöyle haykırır:

konuşarak, gizlemediği

«Hıristiyan m illetlerin hiçbiri: Yeter! Acıyın! Yap­ mayın! diyerek ortaya çıkmayacak. İmzalanmış anlaş m aları, verilmiş ya da yazılı sözleri çiğneyerek hepsi bitkin avın üzerine saldırm aya bakıyor. Fransa gibi, parçalam ada lekelenmemek isteyenler var. Ama, işiti­ lecek kadar gür bir sesle, insaf edin diye bağıran yok, bir tek kişi bile yok. Utansın! Avrupa utansın! Sözde Hıristiyanlığı utansın! Sanıyorum ki hayatım da ilk ke­ re m odern savaş utansın! diye haykıracağım neredey­ se.» İm dat diye İngiltere'ye seslenir. Ve son sözlerini şöyle bağlar: Herkesin önünde son kere konuşuyo­ rum , çünkü dünyadaki önemsiz rolümü bitirdim.» Türkler onu İstanbul'a çağırdılar. Kabul etti. Se­ yahati de ta m la ştırm a gibi bir şey oldu: Halk onu ye­ şillik ve halılarla süslü rıhtım da bayraklar elde bekli­ yordu. Aziyade'nin mezarını bir kere daha ziyaret et ti. önce onu bulamadı; bir saygısızlık yapıldığını san­ dı; ama ertesi gün buldu ve kendisi için Doğu’yu ve gençliğini sembolleştirmeye devam eden kadına son vedalarını sunabildi.

183

19)3 yılının bir Ağustos akşamı, Boğaziçi kıyısın­ daki FCandilli’den bir grup insan, alaturka müzik —da­ vul ve zurna— ve eski moda giyinmiş sekiz kürekçi­ nin ayakta çektikleri ve onun şerefine donatılm ış çok büyük biı kayıkla onu kutlamaya geldi. İleri gelenle­ rin ve imamların ortasına oturdu, nargile ağzında ha­ lı ve yastıklara yaslanıp kâğıt fenerler ve alkışlar ara­ sında Boğaziçi’nde geç vakitlere kadar dolaştı. Kıyı­ larda sevinç ateşleri yakılıyor, kestane fişekleri pat­ latılıyordu. Pencerelerdeki kafeslerin ardında, erkek­ lerin feslerinin, sarıklarının ve yaşmaklı kadm silu­ etlerinin kaynaştığı görülüyordu. «Doğu’nun son gö­ rünüşü» oldu bu: «Ben, doğulu b ir prens gibi halılar ve altın işle­ meli yastıklara yaslanmış olduğum halde, sularda ka­ yıyor, kayıyoruz. Çok açık gökte. Avrupa ve Asya ta­ rafının tepe ve orm anları, hemen hemen kara parça­ lar halinde beliriyordu; onların önünde beyaz renkte köyler, camilerin kubbeleri, m inarelerin yüksek kü­ lahları sivriliyordu. Evet, gerçekten doğulu bir pren ­ sim şu anda ve geçişim uyuyan köyleri uyandırıyor, köyler binbir ateşle aydınlanıyor ve oralardan sevimli alkış tufanları kopuyordu. üzerinde kaydığım sular öylesine durgun ki, yıl­ dızlar, içinde, altın çiviler gibi yansıyor ve etrafları, onları belirsiz hale sokacak ya da şekillerini bozacak hiçbir halka ve buğu ile çevrilmiyordu. Gerçek takım yıldızlar üzerinde, bir gök haritası üzerinde, veya da­ ha ziyade baş döndürücü derinliklere inmiş bizzat gö­ ğün üzerinde yol alıyorum. Ve aynı tuhaf ve tatlı mü­ zik, su üzerinde, insanı büyüleye büyüleye önümüz sı­ ra gidiyordu.»

iS4

17 Eylül 1913 de, Loti, Aziyade’nin hâtırası saye­ sinde. o iki mezar taşı ve «altında uyuyan kemik ka­ lıntıları» sayesinde, azıcık mutluluğu yeniden bulmuş olm aktan mutlu olarak Fransa’ya dönmek üzere yola çıkıyordu.

HIRİSTİYANLIĞIN 20. YÜZYIL ÇAĞINDAKİ HAKBİLİR ANLAYIŞI «Eserini okuyun, göreceksiniz ki Loti, İslâm ruhu ile Türk ruhunun o içten karı­ şımına, çekici güzelliklerini onun aşk ve hayret gözleri önüne yığan tabiî ve artistik m anzaralardan daha çok vurgundur. Güzel eserlerin âşığı olduğu kadar, manevî vasıfla­ ra tutkun bir şairdir.» (Süleyman Nazif Bey) Savaşın ilk yılında Loti, Osmanlı İm paratorluğu­ nu düşm an blokundan ayırmak um udu ile Türk dost* lanyla şahsen görüşm eler yapm aktan çekinmemişti. Fikri sorulan Başkan Poincar6, bunu yerinde bulmuş fakat özellikle Almanların zaferi, M üttefiklerin de ye­ nilmeleri yüzünden bu çaba meyva vermemişti. Çar­ pışma süresince, Loti sevgili Türkiye'sini düşündükçe yüreğinde sızı duym aktan bir an geri kalmamıştı. Ateşkesle birlikte, ikinci vatanını bütün gücüyle sa­ vunm akta kendini yeniden h ü r hissetti. Bu iş vatan­ daşlarının bilgisizlikleri, peşin hüküm leri, duyguları ve İngiliz politikasıyla savaşacağı için daha da değer taşıyordu.

185

On yedinci yüzyılda yaşamış atası, Türkiye'yi ne kadar az tanıyordu ise, yirminci yüzyıl Fransızı da o kadar az tanırdı. Loti’nin V autour’a kum anda ettiği günlerde ve gemisi haftalarca kar fırtınasında çalkalandığı sırada, yazar, Paris’in büyük gazetelerinde: «Sonsuz ilkbahar yurdu Boğaziçi’nde olm aktan Mösyö Pierre Loti ne kadar mutludur!» diye yazıldığını oku­ m uştu. Orta tabakadan bir Fransız, Türkiye ile Doğu'yu, Doğu ile mavi gökü, Doğu'da doğmuş Frenklerle Osmanlıları birbirine karıştırırdı. Öte yandan, Türklerin kötü ünleri vardı. Belki Av­ rupa'da şişirilmiş olan Ermeni imhası, onları içli in­ sanlar indinde m enfur kılmıştı. Mahalline gönderilen m illetlerarası komisyonların raporlanndan kimsenin haberi yoktu Bulgarların, Ermenilerin ve Osmanlı İm paratorluğum daki öteki «azın lık ların yaptıkları aşırı vahşet gizleniyordu. Türklerin, m utaassıp ve yo* baz görünmeleri şöyle dursun, genel olarak, hıristiyanlara karşı 17. yüzyılda Fransız katoliklerinin protestanlara gösterdikleri hoşgörürlüğe eşit veya daha üs­ tün bir hoşgörürlük gösterdikleri bilinmiyordu. T ürkler savaşa Almanların safında katılm ışlardı. Ama asıl düşm anlıkları Fransızlara karşı değil. Çare» sizliklıen, Rusların ezişindeıı kurtulm ak içindir ki, sevmedikleri bir memleketin kolları arasına atılm ış­ lardı. Eski bir Türk atasözünün dediği gibi. «Denize düşen yılana bile sarılır.» Herhalde. Türklerin savaş boyunca Fransız esirlerine yaptıkları iyi muamele, gösterdikleri insanlık ne kadar övülse azdı. Türkiye'­ de kalmış Fransız rahipleri ve sivil kimseleri şövalye­ lere özgü bir savgıvla el üstünde tutm uşlardı. îstan-

>86

bul’da büyiik Galatasaray Lisesi, savaş süresince, Fran­ sız profesörleri muhafaza ettiği gibi, Fransızca öğreti­ mini de kesmemişti. Sonunda Türkler yenilgiye uğramışlardı. YVilson’un on ikinci madde gereğince «Osmanlı İm parator­ luğumun egemenliğini, elinde kalm ış yenlerin emni­ yetini» garanti eden sözü üzerine tesliır. olmuşlardı. Ama, bu madde, ateşkesle birlikte çiğnenmişti. Zira, M üttefikler Anadolu'nun Yunanlılar tarafından istilâ edilmesine göz yum muşlardı. Ne var ki, Fransız hal­ kının, Yunanlılar ve Türklerin öteki «kurbanları» le­ hinde bir peşin hükm ü vardı. Sebebi de Türklerden daha iyi propaganda yapmaları, eski Yunan hâtırasını ve Yunan romantizm geleneğini sömürm elerini bilme­ leriydi. Fansa’nın farkında olmadığı bir şey varsa, o da. Türkiye’nin parçalanm ası, Doğu'da Fransız etkisinin kaybolmasına yol açıyordu. Loti de şöyle yazıyordu: «Bize Doğu'da güçlü ve inanılır m üttefikler... evet, Türkler, anlaşmamızın imza edildiği günden beri bize sadık kalan o kimseler gerek... Biz ise ötekiler gibi, onların ölüm kararını imzalamak üzereyiz... Oysa Türkiye, yüzyıllardır dünyanın Fransız etkisine en açık memleketi, daha dün kendi evimizdeymiş gibi bulunduğumuz bir memleketiydi.» Oysa, İngiliz emperyalizmi, az çok bilerek, bir İn­ giliz protektorası haline getirmek ve Fransız etkisini ortadan kaldırm ak için, Türkiye’yi parçalam a çabasındaydı. Doğu’da Fransız etkisinin azalmasından sorum ­ lu olan Ingiltere idi:

187

«Mesele, ne zamana kadar Ingilizler tarafından aldatılmaya devam edeceğimizi bilm ektir. Yer olarak zengin neresi varsa, İngilizlere, değersiz köşelerse b i­ ze. Özellikle Yunanhların emelini paramızla w erleri­ mizin kanıyla gerçekleştirme emeği bize, Bulgaris­ tan ’da, M acaristan'da ve Erm enistan'da muhafızlık etmek bize. Darbelere hedef olan biz, îngilizlerse, hâ­ kimi bulundukları ve darbelerin kendilerine ula^amıyacağı denizlerde korkusuzca dolaşıyorlar. İngilitere, «Hindistan'daki büyük im paratorluğu karşısıında, b a­ ğımlı devletçikler ve köle haline getirilmiş bir Halife­ den başka şey istemiyor. Bu amaca ulaşmak için, her yol mübah; önce Türk halkının, hattâ Arapların bize karşı duydukları yakınlığı yoketmek gerekiyordu.» Loti, Türkler lehine açtığı kampanyaya devam et­ m ekle cesaret örneği gösteriyordu. Böylece, eski Os­ manlI İm paratorluğu’nun hıristiyan azınlıklarınca gi­ rişilen sert saldırılara uğruyordu. Bunlar, onu, bilerek ya da bilmeyerek gerçeği değiştirmekle suçluyorlardı. Türk ruhunun temeli kıyıcıdır diyorlardı. Türkler as­ lında, Fransız olmayan, oysa esas itibariyle Türk ol­ mayan herşeyi hor gören gerici ve sapık kimselerdir. Ermenileri çözlerinin yaşma bakmadan toptan öl­ dürm üşlerdir. Türklerin 1914 — 1918 savaşma katıl­ maları, Rusya’nın yardım ına set çekmekle M üttefikle­ rin zaferini iki yıl geciktirm işlerdir. Bolşevik ihtilâ­ linin sorum lusu onlardır. Fransa’nın Doğu’daki etkisi­ ni destekliyenler Türk değil, sultanların gözdeleri Erm eniler, Yunanlılar, hıristiyan azjnlıkjlar olm uştur, diyorlardı. «Zalimlerin dostu» tarafından gösterilen bu «saç­ ma Türk severlik» ile çileden çıkan Türk düşmanları,

Loti'yi esirgemediler. Yunanlılar, Bulgarlar, Sırplar ve özellikle Erm eniler ona hakaret dolu m ektuplar yolladılar. Onu körü körüne karar vermişlikle suçla­ dılar, ona homoseksüel dediler, onunla görülmemiş sertlikte ve bazan pek kötü niyetli yazışmalara tutuş­ tular. Bulgar ordusunda çalışan bir Ermeni subay, Loti’yi düelloya çağııacak kadar işi ileri götürdü, ö te yandan sansür, yazarın m ektuplarını sık sık durduru­ yor ya da kuşa çeviriyordu. Yalnız, Loti’nin içinde adaleti yerine getirdiği bi­ linci vardı. Ve bu yolda onu kimse durduram azdı. Kaldı ki, kampanyası sayısız sevgi m esajları doğuru­ yor, Doğu ordusundaki subay ve erlerin, İstanbul'da oturm uş sivil Fransızların gönderdiği ve hepsi de leh­ te yüzlerce tanık m ektubu almasına yol açıyordu. Türkler onun bu davranışından çok hoşnutluk luydular. İstanbul m ezarlıklarının esrarlı şiiriyle birlikte, Türk'ün «asil, başı dik, sabırlı, dayanıklı, gü­ ven dolu ve mütevekkil, hattâ bazan yaralandığı ve ateşler içinde yandığı zaman bile büyüklüğünden, iyi niyetinden, çömertliğinden hiçbir şey kaybetmeyen TUrk’ün» ruhundaki derinliği hissedebilmiş olmasın­ dan ötürü (Via teşekkür ettiler. 23 Ocak 1920 de şair Süleyman Nazif, İstanbul üinversitesinde şöyle söyle­ di: «Bizimle ilgili yarım yamalak söylenenleri işiterek değil, kendi gözüyle gördükleri ve edindiği kanıyla bizleri tanıyan Pierre Loti, hakkın ve adaletin savunu­ cusu olarak hakkımızda mevcut umumî dalâleti tek başına düzeltmek istedi. Pierre Loti, hıristiyanlığın yirminci yüzyıl çağındaki hakbilir anlayışının kişileş­ mesidir.»

189

Loti, Ocak 1920 de sevgili Türk dostlarını savun­ mak için bir kere daha kaleme sarıldı. Onun eliyle yazdığı son kelimeler: «İmha ve savaş kuvvetlerine karşı ve hıristiyan denilen Avrupa'nın iğrenç bezirgânlarına karşı» son bir hücumu olacaktı.

İLK ROMANLA «Bilmiyorum hangi ihtiyaç izlenimleri­ mi yazmaya... kelimelerle hayatımı tesbit etmeye...» (Hâtıra defteri, 3 M art 1885) «Okunmak için değil, düşüncesine bir biçim vermek için yazıyordu. O zaman bu biçim, elbette, en sadesi oluyordu, en dola­ şıksız kelimeler, en içten gelen kelimeler, çok kullanılan, bütün gün ve her gün dü­ şünmeden kullandığımız kelimelerle anlatı­ yordu.» (Claude Farrere, Pierre Loti’den Hâtıralar) 1877 de Julien 27 yaşındadır. Duyguca bezgin ve «Ne yazık! Şehvetten kasvet doğuyor... Başkalarının kitapları da beni ilgilendirmiyor» diye söylemeye ha­ zırdır. Çocukluğunun inancından her zamankinden çok ayrılıyor gibi görünür. Aziyade’nin kah^gımanından sırdaşı Plum kett Jousselin'e gönderilen bir m ektup, bu yoldaki duygularını yeterince yansıtıyor: «Tanrı yok, diye yazıyor ona, ahlâk yok, sayğı duyulacak nesne olarak bize öğretilenlerden hiçbiri yok; geçen

I9Ü

bir hayat var, ölüm olan korkunç sonu beklerken, bu hayattan elde edilebilecek en büyük zevkleri istemek doğru olur.» Elli yıl sonra genç Malraux gibi, Julien, dostlan önünde kendini yılgınlık uyandıran bir utanm az gi­ bi gösteriyordu. «Gerçek zavallılıklar hastalık, çirkin­ lik ve yaşlılıktır, diyordu onlara; ne sizde ne de bende var bu zavallılıklar, daha bir süre metresimiz olabilir, hayatın keyfini çıkartabiliriz.» Ne var ki, utanm azlık duygusal bir tepkiden, kuv­ vetli bir muhayyilenin güç kazandırdığı rom antik bir nihilizmden başka bir şey değildi. Julien'in buhranları ile Musset'in, son olmayan ve T ann'da Um ut’da yeni­ den meydana çıkan buhranları arasımda bir ilişki vardı. Rolly gibi, Çağın Çocukları’nm acılarına son ve­ ren siyanidrik asitli bir hapla canına kıymayı düşün­ dü. Ama, Loti'de gelip geçen ve kolaylıkla uzaklaştırı­ lan bir düşünceden ileri gitmedi bu. Belli bir şey varsa, o da delikanlının derince üz­ gün oluşu idi. Hayatını saran «Bütün bu inanılmaya­ cak doğru sahneleri» gerisinde, ten isteklerini ve ka­ ram sarlık duygularını değiştirm e ya da kendinden öteye itme gücü olmayan, ara sıra da pek inanmadan Türklerin kadercilik düşüncesine kendini bırakıp «yü­ reğinde öldürücü bir soğukluk» hisseden zavallı bir çocuk vardı. Bu böyleyken, dinsizlik, şüphecilik, içinde tiksinti7 uyandırdı. Bir aralık Trappe'm bir hücresinde yatışma bulmaya gitti. Burası onda «çok karanlık bir düş» hâ­ tırası bıraktı. Erm iş Bonaventure'ün kitabından bir

191

papazın şöyle okuduğunu duyunca ürktü: «Çürümüş şeylere; ananısınız siz, böceklere: Babam ve kardeşlerimsiniz dedim.» Bu m anastırda huzuru bulamadı. Sadece geçmişin görüntüsü yüreğine biraz su serpm işti, q da hücresin­ de saatlerce «geçmiş üzerinde uzun ve kapanık bir bakış gezdirdikçe.» Uzaklarda parıldam ış olan da «an. cak hayatının gerçekten en m utluları olan» çocukluk hâtıfalan olmuştu. ö te yandan Hatice’nin sevgilisinin ruhuna Müs­ lümanlık duygularının sızmasına daha önceleri karşı koyan Marie Bon, Trappe’den vazgeçmesi için ona yalvanyordu. 1876 Şubat’mda «yüreğinden taşan duy­ guları» çoşkulu vc inandırıcı bir m ektuba döktü: «Nedir yaptığın? Bu m anastıra girersen bir daha çıkamazsın oradan. Kafandaki çığrından çıkmış fikir­ lere dayanarak seni inandıracaklar, oraya büyülenmiş olarak döneceksin. Yalvarırım düşün, bunu önünde diz çökerek ken­ dim için değil, annen için diliyorum. Bekle bari ide ölsün, belki çok uzun sürmez, çünkü zayıflamış bulu­ yorum, heyecanlar öldürüyor onu. Bildiğin her şeyi bilmediği halde işi nereye vardıracağını belirsizce sezinliyor, imanı parça parça oluyor bundan; Protes­ tan yüreği, Hıristiyan onuru, her şey korkunç derece­ de sızlıyor içinde, anlamıyor musun? Bu zavallı ana yüreğinin korku ve kaygı ile çarptığını duymuyor mu­ sun? Sevdiklerim arasında, rahat hayatımda, gerçek bir m utluluk tadabileceğim halde ben de aralıksız işkence

192

içinde kıvranm aktan kurtulam ıyorum . Zavallı yaşlı anana verdiğin acıyı gördükçe de on kat fazla üzülü­ yorum. Ne olur acı bizlere, yalvarırım. Yüreğinde in­ san duygusu vardır senin, herkese karşı iyi olmasını bilirsin. Üzüntümüzü yok etm ek için bir şeyler yapma­ yacak mısın? Ne bulacaksın sanki bu m anastırda? Hakikati de­ ğil, bunu sen de biliyorsun. M anastırda nefsini körleteceksin, ama oradan daha çoşkun, daha ateşli tutku­ larla çıkm andan başka bir şeye yaramayacak bu. Bilmez misin ki, rahat, sakin ve dürüst hayatta, hareketli, çapkın, romaneks ve sıkıntılı yaşayışındaki kadar sevinç, akıllılık ve büyüklük vardır? Bir serabın, hayalin, bilgisizlik tuzağının bir teviye oyaladığı zavallı sevgili kardeşim!. Ha! Başlangıçta bu işte seni izledim ara sıra, bir idealdi henüz, hattâ Aziyade’yi bile anladım ve onun için göz yaşı döktüm. Ama şimdi, seni anlamıyorum artık, sende bütün gör­ düğüm, tiksinme, sözünden dönme, eline düştüğün hiçliğin uyandırdığı yersiz korkulardır. Geceleri uykusuz geçiriyorum. İçimden: «Sevme­ yeceğim artık onu, kararım karar!» diyorum, ama asıl seni göğsümün üstünde işte o anlarda sıkmak istiyo­ rum.» ' Bu sözler Julien'e dokundu. Fakat, kendini haklı göstermek ister gibi, ablasına şöyle karşılık yazdı: «Hoş görülmeye lâyığım, çünki iç hevesini herkes­ ten fazla duydum ben, görülmedik biçimde de acı çe­ kiyorum; yeryüzünde nasibim olan durum , bilirsin ne

senin ne de çevrendekilerin durum ları ile karşılaştı­ rılamaz...» Julien’in acılarını, ne İstanbul'dan sonra gönderil­ diği iç sıkıcı Lorient’nın, ne B rest’in, ne de «saçma» Cherbourg'un çekici yönleri hafifletecek. Ne de yeni aşkları - boşuna birer ruh bulmaya çabaladığı B rest’li, ya da Bordeau’lu yırtık aşağılanacak. Venüslerle olan ve sadece ateşli ten arzusunun kısa süreli hevesleri, ya da tutkuları... Bununla birlikte, iyileşmeye doğru yol alm aktadır. 1878 baharında «daha iyi olduğunu, yeniden yaşama gücü» bulduğunu söyler. İskam bil ve Boule oynuyor. «Yaşayan her şeyin baharla yeni­ lenmesini, besisuyunun dallara doğru yürüyüşünü, sonsuz tabiat kuvvetlerinin güçlü dönüşünü» tadar. Bu iyileşmenin temel sebebi şu olaydır: Julien macerasını başka bir alana aktarm aya başladı. İlk ro­ manını yazdı. Bunun için hâtıralarına baş vurm aktan, hâtıra defterinden sahifeler koparm aktan başka şeye ihtiyaç duymadı. Bu teşebbüste şan ve şöhret hırsından bir zerre yoktur; şimdiden hatırı sayılır hayat görgüsüne rağ­ men, alçakgönüllü, çekingen olan Julien edebiyat ala­ nında ün kazanmayı hiç düşünmezdi. Yazar olduğunu bilmez, öyle olmayı dilemezdi. Yayımla uğraşanlar, yayımcılar bulmaya çalışanlar, arkadaşları —özellikle Jousselin - Plum kett— oldu. Jousselin daha da ileriye gitti: Bol bol teşvik etti onu yerinde eleştirm eler yap­ tı, kesin m etnin yazılışında ham aratça işbirliği etti. Para kaygusu yoktu yazarda. Hiç değilse başlangıçta. «Sadece içini kemiren şeyleri dile getirmek» isteği varF : 13

194

Halka açıkladığı ilk olay, Hatice olayı oldu. Hatıra defterinin küçük Çerkesle olan teiniz sevgiyi anlatan bölümü, bir kaç yayımcıya gönderildi, ilk alanlar elyazmasım geri çevirdiler, hattâ kimisi pek kaba bir biçimde. Sonunda, zekî bir oyukucu eseri beğendi, Calmann - Levy Yayınevi de yayımlamayı üzerine al­ dı. 1878 M artında, Julien hâtıra defterine bu basit baş­ langıç için şöyle yazdı: «Paris’te iki gün, yayımcı Michel - Lövy'nin telgrafla çağrısı üzerine.» Ok yaydan çıkmıştı. Bir süre sonra beş yüz frank yazar hakkı alan bir yazar doğm uştur. Küçümsenecek bir para de­ ğildi bu. Yirmi beş yıl önce, Fiauber Madame Bovary’nin bütün haklarını beş yıl sürece Michel Levy’ye aynı paraya satm ıştı. Roman, yazarın adı olmadan m or renkte bir ka­ pak içinde 1879’da çıktı; süs olarak kapağın üzerinde bir Türk kadını gösteren resim bulunuyordu. Aşırı uzunluktaki başlık okuyucunun m erakını kamçılaya­ cak biçimde ayarlanmıştı. Aziyade (İstanbul 76—77) İngiliz donanmasından, Haziran 1876 da Türkiye hiz­ m etine girmiş, Kars önlerinde 27 Ekim 1877 de vurul­ muş bir üsteğmenin notlarından çıkarılmış parçalar. Gazetelere gönderdiği bir notla yayımcı kitabı: «ince zevkli halka seslenen ve onun dikkatine yara­ şır» bir rom an olarak sundu. «Adının gizli kalmasını gerekli bulan yazar, bizi Doğu'nun tam ortasına gö­ türm ekte. Kitabı, tadına doyum olmaz saf bir aşk; okuyucu bunda, romanesk olaylar arasında, sıcak ve renkli hikayeler, beklenm edik ve orijinaliteyle dolu tablolar, dokunaklı aşk sahneleri, sürükleyici bir duy­ gu çoşkunluğu ve insanı çeken, etkisi altına alan taş­ kın b ir hayat bulacak.»

195

Aziyade oldukça acemice meydana getirilmiş bir romandı. Meydana getirilmiş de denebilir miydi ki? Ya­ zar, plâna aldırış etmemiş, «Hâtıra Defteri»ndeki ta­ rih sırasını izlemekle yetinmişti. O günlerin natüralist rom anlarına alışık okuyucu için üslûp, m erak uyandırıcı, azıcık şaşırtıcı idi. Ba­ zı kere küçük paragraflar, kısa ve tasvir edici cümle­ ler, bazı kere ritim li, Kitab-ı Mukaddes'in etkisi pek belirli güzel bir nesir, bazı kere tum turaklı, rom antik uzunca parçalar ve bir bıkkın’ın Byron vâıi konu dışı sözleri... Kelimenin herkesçe bilinen anlam ına göre, pek ruhbilim yoktu, ama dış daşranışlann hatırlanm asına dayanan ruh tasvirleri bulunuyordu. Nitekim Aziyade’nin çizgileri: «Benimkiler üzerine dikilmiş iki iri yeşil göz»ü vardı. «Kaşları koyu renk, hafifçe çatık, birleşecek kadar yaklaşıktı; bakıştaki ifade, enerji ve saflık karışım ı idi; insanın çocuk bakışı diyesi geli­ yordu; o denli tazeliği ve gençliği vardı.» Boğaziçi'nin kayıkçısı da okuyucuya aynı biçim­ de: «O memleketin en eski heykellerinde görüldüğü gibi küçük küçük lülelerle ayrılmış acaip bir sakalı olan adam» olarak sunulm uştu, «önünm de yere otu­ rur, çok m erakla incelerdi beni. Elbisem, özellikle fo­ tinlerim onu iyiden iyiye ilgilendirir görünürdü. Naz­ lı haller, Ankara kedisi görünüşleri ile gerinir ve inci kadar parlak iki sıra küçük dişlerini göstere göstere esnerdi... Kaldı ki çok güzel bir yüzü, dürüstlük ve akıllılıkla parıldayan gözlerinde büyük b ir tatlılık var­ dı. Üstü başı lime lime, ayakları, bacakları çıplak, gömleği param parça, fakat dişi bir kedi kadnr temiz­ di.»

196

M acerasının temelinde pek az değiştirme yapmış­ tı Julien. Sadece adlarıiı yerine başkalarını koymak ve «yersiz araştırm aları daha iyi şaşırtm ak amacıy­ la» kimi olayları değiştirip düzeltmekle yetinmişti. Hatice, Aziyade oluyordu. Bu adı belki Victor Hugo'nun Albeyde'si telkin etm iştiAlbayde mezarında. Güzel ceylan gözlerini kapadığından beri, Uyuyamıyorum ve gece gündüz, yanan başım dalıp dalıp gidiyor Yanaklarımdan yaşlar süzülüyor ip gibi. Samuel, Daniel olmuştu. Julien’le dostu Jousselin de Ingiliz donanmasından iki subay: Loti ve Plunv kette. H atice’nin başuıa geleni bilmeyen yazar, belli belirsiz kestirilen bir olacağı önceden benimsemiş: Kadın kahram anına trajik bir sonu uygun görmüştüAziyade’nin ölüm ü peşinden sevgilisi de müslümanlık em rinde can veriyordu. İlk eleştirm e —burada tek değeri olan eleştirme— sıcak ilgiden uzaktı, ama kötü değildi. Politika ve Ede­ biyat Dergisi’nin 22 Şubat 1879 yılında Maxime Gaucher şöyle yazdı: «Ruh ve ten zevklerinin karıştıkları bu macera, pek rom aneks... O Loti de pek acaip, hiç hoşa gitme­ yen bir tip... Çok bilmiş halleri, ahlâkla ilgili her şeye dudak bükmesi, kıyasıya bencilliği, dostlarına, kendi­ sini yalvararak geri çağıran ailesine karşı gösterdiği katılık insanı sinirlendiriyor, çileden çıkarıyor. Dost m u? Dost diye kimse yok. Ablasına karşı sevgi mi? Belki, ama bu da bir alışkanlık işi. Gözü, gününü saç­

197

larını düzeltmek, tırnaklarına kına sürm ekle geçiren o Aziyade'den başkasını görmüyor... Bu böyleyken... Doğruyu söylemek gerek, yazarını bilmediğimiz bu kitapta, kabiliyet var, renkli tasvirler, canlı sahneler, iyi belirtilm iş silûetler ve bir kelimeyle ruh ve üslûp var.» Başarı, orta olduysa da kitap biraz yankı yarattı. Yazarı tanıtacak ve gelecek eserin parlak başarısı­ nı hazırlamaya yetecek kadar b ir yankı.

AZİYADE «Çok dolaştım dünyayı, özellikle sevdi­ ğim Doğu’da oturdum.» (Hâtıra Defteri) «Türk toprağında, Aziyade ile birlikte benden bir şeyler yatar.» (Doğu'dan Görüntü) 1876 yılı Balkanlar’da oldukça tehlikeli bir uluslar­ arası buhranın başlangıcı oldu: Büyük Avrupa devletle­ rinin birbiriyle yanşm ası, padişahlarm kötü yönetim­ leri, hıristiyan azınlıkların kaynaşması o bölgeyi, sü­ rüp giden bir ateş yuvası haline getirmişti. Selânik’te Fransız ve Alman konsoloslarının öldürülm eleri üze­ rine, Türk sularına bir kaç savaş gemisi gönderildi. Hâlâ Couronne zırhlısında bulunan Julien, Pire’ye uğ­ radıktan sonra 16 Mayıs'ta Selânik körfezine girdi. Diplomatları öldüren altı kişiyi görmek için tam za­ manında vardı oraya: «Yüzleri gerilmiş ve darağaç ları öylesine alçaktı ki, ayakları yere değiyordu.» Doğu dünyası Julien için tam bir yenilik sayılmaz­ dı. 1870, Şubat’ında Jean Bart gemisi İzm ir körfezine demirlemişti. Julien’in ilk izlenimleri pek büyüleyici olmamıştı. Ama, 1876 da yavaş yavaş memleketin «Biz­

200

den daha ilkel elbette, daha zorlu am a daha iyi yara­ tıklar olarak gördüğü halkının çekiciliğine kendisini kaptırır. Yoksul genç subay, m üslüm anlardaki doğal eşitlikten, karşılayışlarındaki sıcaklıktan, Türklerin saf imanından ve uygarlıklarındaki istiğrak’a dalma, kardeşlik, iç güzelliği, hayal kurm a ve acım a nitelikle­ rinden zevk almaya başlar. Onu, çocukluğunun hıristi­ yan baskılarından biraz sıyırır gözüken Türklerin mu­ kadderat dedikleri yüksek düşünceyi de hor görmez. Bütün bunları Selânik’e ayak basar basmaz gözüne çarpan bir kadının —gelecekteki rom anının Aziyadö’si— dilber Hatice'nin güzelliğiyle birleştirir. H atice’yi ilk kez, kentin üst kesimindeki Türk m ahallesinde dolaştığı bir akşam görür: Bir harem kafesinin kalın parm aklıkları ardında yeşil iki iri göz ve gür kızıl saçlar. Hatice İstanbul’a kendi yaşında başka bir çocuk­ la gelmiş küçük bir Çerkeş kızıydı. Satıcının biri, onu yaşlı bir Türk'e satmış, bu Türk, de oğluna vermek üzere yetiştirm işti. Oğul da baba da ölünce, onu İs­ tanbul’da gören bir adam almış, Selânikteki daha ön­ ce üç karısının bulunduğu eve getirm işti. On altı ya­ şında idi. Durgun bakışlı iri gözleri üzerindeki gür kaş­ ları, küçük ağız ve çenesi, düzgün ve minicik burnu ile son derece güzeldi. Genç kadınla Fransız arasında sanki kaderin kasten yığdığı güçlükler bulunuyordu: Onunla anlaşmak, k a nuşm ak ve ona yazmak imkânsızlığı; altıdan sonra ge­ miden çıkma yasağı ve çıkılacaksa, ancak üniform a­ lı çıkma emri; sekiz gün içinde, bir daha dönmemek üzere dem ir alma ihtimali ve hepsinin üzerinde, ha­ remlerin yabanice göz hapsinde tutulması.

201

Böyleyken, Viaud genç Türk kızı ile ilişki kurm a­ yı becerdi. Türkçeyi bilmiyordu ama, onun yerine göz­ leri, saran ve Şehvetle parıldayan bakışı könuşuyordu. İnce, okşayıcı elleri, el öpme biçimi, sesinin tatlı toııu, kesin sonuç alan silâhlan idi. Samuel adındaki yerli bir kayıkçının aracılığı sayesinde randevular elde etti. Akşam, ışıklar söndükten sonra, Gladiateur den çıkar, Samuel'in kayığına biner, üniform asını çıkanr, Türk paşası kılığına bürünür ve «Türk ipekli hah, yastık ve örtüleriyle döşeli başka bir kayıkta» Hatice'­ yi gidip bulurdu. Böylece Selânik körfezinde onunla dolaşarak tadına doyum olmaz geceler geçirirdi. Bir ay olduğu halde, .Tulien’le Hatice arasında hâ­ lâ karşılıklı bir tek düşünce söylenmemişti. Ama Temmuz’un sonunda, genç kadın kayıkçıdan kendile­ rine tercüm anlık etmesini istedi ve Julien’e binlerce soru sordu. «Nerede doğdun'? Nerede yaşadın? Yaşın kaç? Annen var mı? T a n n ’ya inanır mısın? Siyah insanla­ rın memleketine gittin mi? Çok m etresin oldu mu? Memleketinde bir bey misin?» Kendisi de hayatını ve düşüncelerini anlattı: «Diyor ki, diye çeviriyordu Samuel, Tannsı se­ nin Tanrınla aynı değilmiş ve K ur’an'a göre kadınların bir ruhu olduğuna pek emin değilmiş. Sen gittikten hattâ ölümden sonra bile birbirimizi göremeyeceğimi­ zi düşünüyor bu yüzden ağlıyormuş..» «Şimdi de, dedi, Samuel gülerek, kendisiyle bir­ likte hemen denize atılıp altılmayacağını soruyor.

,202

Birbirinize sarılmış halde dibe batacaksınız... Ben de kayığı geri götürecek ve sizi görmediğimi söyleyecekmi. şim.» i «Hay hay, dedim, ben de, elverir ki o ağlamayı kessin; (hemen yapalım istediğini, böylece bitm iş olur.» Hatice anladı, kollan ile titreyerek boynuma sanldı, ikimiz dc suya eğildik. K orkan ve dem ir gibi pençesiyle bizi tutan Samuel: «Yapmayın bunu, yapmayın, diye haykırdı. Kor­ kunç b ir öpüşme olur bu. Boğulurken insan birbirini ısırır ve çok çirkince bakışır.» Bu sözler, Fransızcanın ifade edemiyeceği. bir çiğ­ likle sabir dilinde söylendi. Hatice'nin gitme saati gel­ mişti. hemen aynldı yanımızdan..» Bununla birlikte, gün geldi, Teğmen Viaud İstan­ bul’a gitmek üzere Selânik’ten hareket etm ek zorunda kaldı. Sevgililer için ayrılış oldu bu. Osmanlı başkentinin büyüsüne kendini kapıp koyvermekle Julien acısını biraz dindirdi. İstanbul, şehircilik yönünden üstün bir yer değildi. Avrupa baş­ kentleri standardından uzaktı. Kirliydi, pek bakımsız­ dı ve başıboş köpekler istedikleri gibi sokaklarda do­ laşıyordu. Modern Cosmopolis'den ürkm üş ve tiksin­ miş genç idealistin beğendiği de tam b u y d u işte. Boğaziçi’nin ve M arm ara’nın üzerinde a n fiteatr biçiminde j'ükselmiş bu çok eski kentin c-şşiz tabiatı, m anzaralarının güzelliği, m inarelerin ve camile­ rin gri siluetleri, İstanbul’un hem fâkir hem müslü­ man, hem tehlikeli, hem arınm ış havası, Boğaziçi’nin insanı m est eden manzarası, muhayyilesi üzerinde pek büyük etkiler yaptı.

203

Rejim in şatafatı da ona tesir etm ekten geri kal­ madı. 7 Eylül 1876 da yeni padişahın culûs töreninde bulundu. «Ağır ağır ve azametle yürüyen, koşumları altın ve kıymetli taşlarla süslü heybetli bir kır ata binmiş» Abdiilhamid’i gördü. Onu «Yaldızdan pırıl pırıl parıldayan atlar üzerinde izleyen yeşil cübbeli ŞeyhUlislâm’ı, kaşmir sanklı emirleri, altın şeritlerle süslü ak sarıklı ulemâyı» büyük paşaları, büyük dev­ let ricalini gördü... «Eyüb’ün tepelerinde gözler önünde, Türk hanım lam ım hareketleri yayılırdı. H er biri ayaklarına ka­ d ar parlak renkli ipekliler içine sarılm ış bütün bu kadın vücutları, siyah gözlerin göründüğü yaşmakla­ rın altına gizlenmiş bu beyaz yüzler, selvi ağaçlarının altında m ezarların boyalı ve süslü taşla n ile kanşırdı. Bu öylesine tuhaf ve renkliydi ki, insanın bu tab­ loya bir gerçekten ziyade, konulanm Doğu'dan alan sanrılı bir ressamın gerçekçi olmayan b ir kompozis­ yonudur, diyeceği geliyordu.» Beyoğlu'ndaki yeri kendini sıktığından, Viaud, Arif adı altında Ahmet ve sadık Samuel'i ile birlikle eski İstanbul’a, kutsal Eyüb semtine gidip yerleşti. Yoksul, fakat cami yönünden zengin ve hülyaya pek elverişli bu mahallede, kendine gösterişsiz fakat sı­ cak bir ev, esrarlı bir ev, Asya ipekleriyle, mavi