Paul Celan: Fuga smrti

GF ADINA i JEDINSTVO 1978.

Pesme su uzete iz sledećih z b irii Paula Celana:

P A U L CELAN

L Mohn und Geddcktnis, @ Deutsche Verlags-Anstalt, S tuttgart 1952 2. Von Sch\velle zu Scfnvelle, @ Deutsche Verlaigs-Anstalt, S tuttgart 1955 3. Sprachgitter, @ S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1959 4. Die Niemandsrose, @ S. Fischer Vorlag, Frankfurt am Main 1963 5. Atemwende, @ Suhrkam p Verlag, Frankfurt am Main 1967 6. Fadensonnen, @ Suhrkam p Verlag, Frankfurt am Main 1968 7. Lichtzwang, @ Suhrkam p Verlag, Frankfurt am Main 1970

FUGA SMRTI Preveo Zvonimir Kostić Palanski Predgovor Dr Mira Đorđević

GRADINA I JEDINSTVO NIŠ 1978.

PAUL CELAN — PJESN IK TMINE „Moji stihovi imaju onaj smisao koji im se da.” P. Valery Jednog blistavog majskog praznika prije nepunih deset godina (1970) nađeno je u Seni tijelo hasidskog pjesnika PAULA CELANA, ikoga je samo nekoliko dana kasnije pariski »Le Monde« nazvao najznačajnijim modernim pjesmikom nemačkog jeziokog područja. Danas je opšte poznato da je ova interesantma i duboko tragična lionost iz svijeta poezije uzdigla njemačko pjesništvo do vrhunskih sfera imodernog lirskog izraza, posebno u domenu tzv. »lirike tame«. Nepristupačna, mistična, često nerazum ljiva i apstraktno nedokučiva, a ipak privlačna i magijski neodoljiva, odjdknula je Evropoui poezija PAULA CELANA, sina hasidskih Jevreja iz Bukov.ine, Rum una po rođenju, Francuza po opredeljenju, Austnijanca po jeziku i svom literarnom početku. Prve Celamove stihove na našem jeziku objavio je zagrebački iknjiževni časopis Umjetnost riječi (1966). Bili su to stihovi pjesnikove najljepše i najpoznatije pjesme, FUGE SMRTI, iu prevodu poznatog zagrebaokog germaniste Viktora Žmegača. Celan je u to vriijeme ikod nas bio još potpuno nepoznat pjesnik, kao uostalom većina 'njegovih savremenika. Drugi, značajniji susret jugoslovenske čitalaoke publike s ovim izuzetnim pjesnikom uslijedio je nekoliko godina kasnije, u izboru 5

i izuzetno uspjelom prevodu beogradskog germ aniste B ranim ira Živoj'movića (13 pesama P. Celana, KNJIŽEVNOST 1970.), izbom koji će uz pjesm e Jasika, Gost, Večnost, Lojanica i Stabljike noći, u prevodu Zvonimira Kostića Palanskog, ući u reprezentativnu ANTOLOGIJU NEMAĆKE LIRIKE XX VEKA (Nolit 1976). Već je d ovaj nevelik izbor pjesam a PAULA CELANA mogao da oduševi poklonike moderne poezije, koji će tek u ovako bogatom izboru, kakav je upravo ponudio Zvonimir Kostić Palanski, naći pravu sliku o stvaran ju ovog pjesnika. Obuhvatajući pjesm e iz svih pjesniikovih zbirki, PESAK IZ URNI (1948), MAK I PAMĆENJE (1952), OD PRAGA DO PRAGA (1955), REŠETKA JEZIKA (1959), NIĆIJA RUŽA (1963), PREOKRET DANA (1967), NITASTA SUNCA (1968) i PRINUDA SVETLOSTI (1970), ovaj izbor ukazuje na ćinjenicu da se Celanovo lirsko stvaralaštvo ne nastavlja ina konvencionalnu tradiciju građanske poezije prethodnih razdoblja, kaja je uvijek ostajala u granicam a em pirijskog iskustva, kao pjesnička reprodukcija vidljivog svijeta stvarnosti. Celanove pjesm e naprotiv slijede trag one poezije koja je u razdoblju od poslednjih sto godina neprestano težila da razbije granice konvencije, itražeći nove prostore, nove sadržaje, a adekvatno tome d mogućnos'ti jezičke ekspres,ije. Ovdje imislimo na tradiciju tzv. »prokletih pjesniika« (poets maud.its) kako ih je nazvao jedan od sam ih predstavnika ovog ikruga, Paul Verlaine — na poeziju Baudelaire-a, Rimbaud-a, T ristana Corbiera-a, Mallarme-a, to nešto kasnije Appolinaire-a i Paula Valery-a. Ovi avanturisti pjesnioke riječi, dovoljno nesrećni i dovoljno ;smjeli da se uhvate u ikoštac s nebom i paklom, da se suprotstave postojećim norm am a tradicije, napuštaju konvencionalne domene građanskog bespuća i kreću .strmoglavkn istram puticama čovjekovog unutrašnjeg svijeta. Njihovo »tamno« pjevanje nem irno kruži oko m ogućnosti ikoju nije moguće fiksirati, a kamoli jesno iskazati. Njihova poezija odjekuje

6

potpuilo novim, do tada nečuvenim tonovkna, a njen jeziik, shodno sadržaju, postaje siatemom znakova sa izrazito subjektivnom notom. Duboki ekstrem ni subjektivizam, okrenut isključivo previranjim a i nem irim a duše, istvara tem elje tzv. »hermetiičke poezije« (poesia ermetica) čija se logika iscrpljuje u subjektivno izraženim i nesređenim asooijacijama, a posebnost i prividna proizvoljnosit jezičke ekspresije odgovara isključivo svijetu pjesnikovih viziija. Jsto kao i njegova maštanja, pjesm a »uzdrhtala stoji izm eđu usput dodirnutog, vrlo zagonetnog sv.ijeta i isame tiškie, .koja se nad njom ponovo zatvara« (H. Friedrich). Ovakvo bi otprilike bilo Celanovo poetsko usm erenje, inspirisano tradicijom koja je započela pojavom čuvene Baudelaire-ove zbirke »Cveće zla« (1857), trenutkom kada je cjelokupna evropska poezija otkrila jednu potpuno novu dim enziju pjesničkog kazivanja. Bio je to trenutak kada su pjesnici polako ali sigurno počeli napuštati intuitivnu mimezu realnog svijeta i okrenuli se magijskoj snazi jezika. Pjesma od tada ne teži da bude raz-umljiva, već naprosto prihvaćena kao čista »zvukovna sugestija« (H. Friedrich). Kao što na Baudelaire-ovo »cvijeće« ne cvjeta u polju ili bašd, već u apstraktnim fascinantnim sferama »zla«, taiko se i ostali poznati motivi tradicionalne poezije u m odernoj pjesmi oslobađaju konteksta, pojavljuju izolovano u svom iskonskom, sem antičkom značenju. Ova sem antička snaga koju može da razvije sam a iriječ inaziva se kod Mallarme-a »pjesničkom evokacijom«. Evokacija se kod Mallarme-a pretvara u refleksiiju a posljedica semantičke nadređenosti je napuštanje simtaktičkih norm i, što je tako očigledno u modernoj poezijd Francuza i njihovog velikog sljedbenika PAULA CELANA. Na taj način su već ranije stvoreni preduslovi za tzv. »čistu poeziju« riječi (poesie pure) i »apsolutne m etafore«. Jezičko-metaforički nivo poetskog izraza poprima sve više elem enata izuzetnog i radikalno se odvaja

7

od svega što je vezano za kontekst realnog. Ova poezija, naravno, potpuno gubi inform ativni karakter saopštenja i izmiče polako ali sigurno govoru svakodnevnog života. Ona evocira i uzbuđuje, zanosi i očarava, no ipak nije lišena određenih smiisaonih značenja. Na nemačkom jeziokom području javlja se »lingvistička refleksija« s izvjesnim zakašnjenjem . Interesantno je da Celan otkriva »semantioku irefleksiju« tek sredinom pedesetih godina, u svojoj trećoj zbirci (OD PRAGA DO PRAGA). U sljedećoj zbirci, poznatoj pod neobičnim naslovom REŠETKA JEZIKA, semantička refleksija postaje centralm m motivom, da se više nii izgubila sa stranica Celanove poezije. Razloge upravo ovakve linije Celanovog pjesniokog razvoja treba tražiti u njegovim životnim ikretanjima. 1948. g. ovaj pjesnik napušta svoju domovinu — rodnu Bukovinu, koja je danas u sklopu Sovjetskog Saveza. Strogim i jednoznanim shvatanjem um jetničkog čina, soaijalistioki realizam ne odgovara Celanovom pjesm čkom senzibilitetu i potrebi za neprestanim iznalaženjem novih fiormi izražavanja i traganju za nedokučivim, još 'neizraženim istinam a života. Zato ovaj izuzetno senzibilni pjesnik traži inove mogućnosti življenja i stvaranja. Put ga preko Beča vodi u Pariz. Tu ga srdačno prihvata vođa francuskog nadrealizm a Andre Breton, ite braoni p a r Claire i Yvan Goll. U svom skromnom stanu u ulici de long Champs živi CELAN, okružen iknjigama, m irnim povučenim životom nauonika i pjesnika. Tu nastavlja prakinute istudije filologije, prim a francusko državljanstvo i radi kao profesor gotovo deset godina. U to vrijem e pjesnik saobraća is veoma m alim brojem Ijudi, povlaoi se sve više, postaje sve osetljiviji, zaplašeniji. Gubitak kom pletne porodice u toku Drugog isvjetskog rata i ikoncenitracioni logor, u kojem provodi nekoliko godina svoje mladosti, ostavlja neizbrisiv trag u njegovoj duši, što se prirodno oseća i u poeziji. Posljednjih nekoliiko godina svoga života CELAN se potpuno posvećuje svom djelu, poeziji i pre-

vodima francuskih pjesnika Nervala, Rumbuada, Valerya, Appolinairea, Rene Chara i H enri Michauxa, zatim ruskih pjesniika Bloka, Jesenjina i M andelstama. U toku svog relativno kratkog života