Patrik Geri - Mit o Nacijama

Srednjovekovno poreklo ^Evrope

PATRICK

Jeanu Airiaim

i Jimu

Usdanii

Odanim prijateljima i čitaocima koji shvataju koliku važnost prošlost ima za sadašnjost i razliku među njima

EDICIJA OGLEDALO

UREDNIK N E D I M SEJDINOVIĆ

LIKOVNA OPREMA PETAR PEROVIĆ

NASLOV ORIGINALA PATRICK J. G E A R Y T H E M Y T H OF NATIONS: T H E M E D I E V A L O R I G I N S OF E U R O P E PRINCETON UNIVERSITY PRESS, 2 0 0 2 . COPYRIGHT © 2 0 0 2 FISCHER TASCHENBUCH VERLAG IN DER S. F I S C H E R V E R L A G G M B H T H E BOOK IS PAR-T OF THE SERIES " E U R O P A I S C H E G E S C H I C H T E " ED. BY WOLFGANG C O P Y R I G H T © ZA SRPSKI JEZIK C E N Z U R A

BENZ

PATRICK

J.

GEARY

M I T O NACIJAMA SREDNJOVEKOVNO

POREKLO

EVROPE

PREVELA S ENGLESKOG JEZIKA: DANIRA PARENTA

CENZURA

2007

SADRŽAJ 7

ZAHVALNOST

9

UVOD

Kriza evropskog identiteta 27

GLAVA

PRVA

Zatrovani krajolik: etnička pripadnost i nacionalizam u 19. veku 63

GLAVA

DRUGA

Imaginarna slika naroda u starom veku 91

GLAVA

TREĆA

Varvari i drugi Rimljani 129

GLAVA

ČETVRTA

Novi varvari i novi Rimljani 163

GLAVA

PETA

Poslednji varvari? 205

GLAVA

ŠESTA

Prema novim evropskim narodima 237

POGOVOR

Nacionalizam i mitološke konstrukcije 2

4 I

INDEKS

ZAHVALNOST

Moja razmišljanja o odnosu između mitova o evropskim narodima i nacionalizmima s kojima se danas suočavamo, rezultat su razmene mišljenja sa mnogim ljudima, pre svega sa mojim studentima i kolegama sa Univerziteta Florida, UCLA, Univerziteta Notre Dame i Centralnog evropskog univerziteta u Budimpešti. Tokom školskih godina 1994. i 1996, UCLA, Centar za srednjovekovne i renesansne studije, organizovao je seriju razgovora na temu „Stvaranje etniciteta: zloupotreba istorije", pod pokroviteljstvom Nacionalnefondacije za društvene nauke. Ovi razgovori su mi omogućili da jasnije formiram svoje razumevanje odnosa između daleke prošlosti i sadašnjosti. Kao gostujući učesnik na sastancima projekta Evropske naučne fondacije pod nazivom „Transformacija rimskog sveta", imao sam privilegiju da razmenim mišljenje s mnogim evropskim naučnicima koji se smatraju najmerodavnijim u tumačenju transformisanja etničkih grupa u kasnoj antici. Kada sam odlučio da podelim svoja saznanja o etnicitetima u prošlosti sa širom publikom, potražio sam pomoć za svoj projekat od mnogih kolega i prijatelja. Tokom godina, od velike pomoći za bolje shvatanje scene Evrope u 19. veku bili su mi Otto Johnston, James Turner i Robert Sullivan. Stephen Fireman mi je objasnio složene procese afričke etnogeneze, a Janos Bak detaljno me upoznao sa realnom situacijom u centralnoj Evropi 20. veka. Posebno sam zahvalan Herwigu Wolframu, Walteru Pohlu, Hansu Hummeru i Jamesu Usdanu, 7

koji su čitali moje prve koncepte za knjigu i davali mi sugestije i zapažanja. Brigitta Van Rheinberg uložila je veliki napor kako bi ovu knjigu približila publici kojoj je namenjena - svima onima koje interesuje odnos između prošlosti i sadašnjosti. Veliku pomoć u pripremi knjige imao sam i u Holly J. Grieco. Ono što je zaista vredno u ovoj knjizi uglavnom je rezultat pomoći ovih naučnika i prijatelja. Eventualne greške su moje.

Patrick J. Geary Los

Angeles

8

i

UVOD KRIZA

EVROPSKOG

IDENTITETA

Ne tako davno, dok su zapadni Evropljani bili okrenuti ka budućnosti, njihova razmišljanja su gotovo potp u n o bila koncentrisana na sprovođenje ekonomskih i finansijskih r e f o r m i Evropske zajednice iz 1992. godine. Neki su sa olakšanjem očekivali u v o đ e n j e zajedničke valute, ukidanje poreza m e d u državama-članicama i slobodan protok ljudi. Drugi su bili sumnjičavi, pa su čak i strahovali o d ovih p r o m e n a . Ipak, u celini, narodi Zajednice gledali su iz prilično uske perspektive na probleme sa kojima se Evropa suočavala. Pre svega, njihovi pogledi na o n o što čini Evropu bili su izuzetno skučeni. A d r u go, izazove su više videli u svetlu ekonomskih p r o b l e m a u b u d u ć n o s t i nego u eksplozivnim e m o c i o n a l n i m prob l e m i m a iz prošlosti. Već s a m o i m e njihove organizacije odavalo je o n u lagodnu kratkovidost koju im je o m o gućila posleratna politička podela kontinenta. Evropska zajednica nije to uopšte bila. O n a je, u stvari, bila zapadnoevropska zajednica, kojoj je i s a m o priključenje Grčke donelo prilične probleme. Za ove narode, Evropa se završavala pred takozvanom „ g v o z d e n o m zavesom": iza nje su se nalazile države Varšavskog pakta, siromašne ali, srećom, daleke rođake, uglavnom bez značaja za njiho-

vu e k o n o m i j u i, v r e m e n o m , sve m a n j e značajne p o vojnu b e z b e d n o s t Zajednice. Unutar ove „male Evrope" stari problemi kao što su nacionalizam, ekonomska k o n k u r e n t n o s t i socijalne tenzije izgledali su, ako ne p o t p u n o rešeni, a ono b a r e m kao problemi koji se m o g u savladati. Separatistički pokreti u Severnoj Irskoj, na Korzici i u severnoj Španiji i dalje su dovodili do krvoprolića, ali bili su ograničenih razmera i geografski izolovani. Drugde, kao u j u ž n o m Tirolu, Bretanji i Kataloniji, mikronacionalistički pokreti iz sedamdesetih godina uglavnom su se pretvorili u folklorne turističke atrakcije. Čak su se i antagonizmi i z m e đ u Valonaca i Flamanaca u Belgiji stišali kada je Brussels promovisan u prestonicu Zajednice. Državne granice, vekovima causae belli ne samo da su bile obezbedene paktovima i garantovane helsinškim poveljama nego su, kako je izgledalo, implementacijom p r o g r a m a iz 1992. godine, bile na p u t u da postanu nebitne. Engleska se kolebala da li da postane deo Evrope, ali ostatak Ujedinjenog Kraljevstva nije oko toga i m a o dilema, a „kanal" je obećavao da će spojiti Francusku i Englesku tako da se zauvek završi ostrvska geografska i psihološka izolacija. Posle četiri decenije iritantne vojne i ekonomske zavisnosti od Sjedinjenih Država, Evropska zajednica bila je na pragu da postane ravnopravan p a r t n e r u svetskim događanjima, izazov ne samo za posustale Sjedinjene Države nego i za m o ć n i Japan, dom i n a n t n u e k o n o m s k u svetsku silu. U „vrlom n o v o m svetu", koji je trebalo da 1992. godine b u d e Evropa, naprosto nije bilo mesta za stare probleme nacionalizma. 10

Kako n a m ovakvo razmišljanje danas izgleda naivno. Tokom nekoliko b u r n i h meseci „gvozdena zavesa", koja ne s a m o da je izolovala Istok nego je štitila i Zapad, podigla se, otkrivajući j e d n u o g r o m n u i zaista opasnu Evropu koja se proteže na istok sve do Urala. Početno, gotovo n e o b u z d a n o , oduševljenje z a p a d n i h demokratija uskoro se pretvorilo u očajanje i strah, d o k se talas za talasom seizmičkih šokova širio iz Moskve, n e p o v r a t n o m e n j a j u ći političku scenu Evrope kakva je bila od kraja D r u g o g svetskog rata pa nadalje. Istovremeno, posledice četrdesetogodišnje politike Francuske i Nemačke, koju su vlade ovih zemalja vodile da bi obezbedile jeftinu r a d n u snagu, a Velike Britanije da ispoštuje obaveze imperije ,,u kojoj sunce nije zalazilo", pokrenule su u ovim z a p a d n i m dem o k r a t i j a m a pitanja krize identiteta i rast ksenofobije. Nacionalizam, etnocentrizam, rasizam - aveti za koje se d u g o mislilo da su proterane sa evropskog tla - vratili su se osnaženi pola veka d u g i m m i r o v a n j e m . Poslednja velika evropska imperija, Sovjetski Savez, raspala se u republike koje su težile da postanu a u t o n o m n e , iako m n o ge od njih nisu bile ništa stabilnije od unije od koje su želele da se otcepe. Nekada m o ć n i Varšavski pakt više ne postoji, a z a m e n i o ga je niz državnih zajednica koje traže svoje mesto u „ n o v o m svetskom poretku", pokušavajući da o p s t a n u p o d teretom dugova i rastrzane etničkim tenzijama. Ujedinjena Nemačka traga za novim identitetom d o k sa njenih ulica o d j e k u j u povici - „Nemačka Nemcima!" Balkan, u prošlom veku „bure baruta", p o novo je eksplodirao u n o v o m g r a đ a n s k o m ratu. Ovi van1 0

redni događaji, koji su sledili jedan za d r u g i m , potresli su iz temelja i Z a p a d i Istok. Rezultat je duboka kriza identiteta koja pokreće pitanje o t o m e kako Evropljani vide sami sebe, svoja društva i svoje susede. „Kakva ironija da na kraju 20. veka centralna Evropa izgleda ista onakva kakva je bila i na kraju 19. veka." Tačnost ovog zaključka, koji je izrekao jedan austrijski istoričar 1991. godine, danas je još očiglednija. Na Balk a n u i na Baltiku, u Ukrajini, u zemljama Rusije, n a Krimu, p o n o v o se čuju stari pozivi na nacionalni suverenitet. Etničke zajednice, p r i m o r a n e da žive p o d internacion a l n i m b a r j a k o m socijalizma, sada su osetile da s l o b o d n o m o g u da obnove stara k r v n a neprijateljstva. Tvrdokorni problemi oko manjinskih prava i religijskih i jezičkih razlika, koji su ubrzali izbijanje dva svetska rata, p o n o vo su izbili u s a m o središte pažnje Evrope. Ne s a m o da je k o m u n i z a m diskreditovan nego je i sve o n o protiv čega se socijalizam b o r i o danas p o n o v o u trendu. To ne znači da su s a m o kapitalizam i individualizam postali p o p u larni nego takođe i antisemitizam, verski šovinizam i atavistički rasizam. Poljski političari n a d m e ć u se u dokazivan j u ko je veći Poljak; M a đ a r i su obnovili stare sporove sa R u m u n i m a na istoku i Slovacima n a severu. Srbi i H r v a ti m e đ u s o b n o se ubijaju, a i jedni i drugi, u ime nacionalnih prava, ubijaju Bošnjake. Srbi su krenuli u veliku ofanzivu protiv Albanaca da bi od njih oslobodili svoje sveto Kosovo a, posle užasa vazdušnih napada N A T O - a , Kosovari su se iskaljivali na srpskoj m a n j i n i istom surovošću koju su i sami pretrpeli pod svojim bivšim ugnjeta1

0

čima. Etničke g r u p e rasute širom lešine Sovjetskog Saveza tražile su pravo n a političko samoopredeljenje. Niko još n e m o ž e da kaže da li su užasi Čečenije p r e t h o d n i c a nasilja koje nas čeka u budućnosti. Svi ovi narodi naseljavaju područja na kojima žive druge etničke manjine, a većina njihovih pripadnika takođe živi kao m a n j i n a na p o d r u č j i m a na kojima su drugi narodi d o m i n a n t n a većina. Rezultat je da će zahtevi za dobijanje političke autonomije koji se zasnivaju na etničkom identitetu, neizbežno dovesti do graničnih sukoba, gušenja prava m a n j i n a i građanskih sukoba, kada svaka od grupa krene sa jezivim m e r a m a „etničkog čišćenja", ne bi li za sebe obezbedila etnički h o m o g e n u državnu teritoriju. O n o što je još opasnije p o političku stabilnost Z a p a d a od ovog potencijalnog p o n o v n o g rađanja tradicionalnih regionalnih

separatističkih

pokreta su nove

etničke

manjine, pre svega u N e m a č k o j i Francuskoj. „Bundesrepublik

je bila dobra otadžbina", rekao m i je

sa nostalgijom n e m a č k i kolega zabrinut zbog zbivanja tok o m 1990. godine. D a li će i nova N e m a č k a biti tako d o b ra p r e m a svojoj deci, ostaje da se vidi. Ujedinjenje, u k o m binaciji sa hiljadama izbeglica iz istočnih zemalja koje već žive u sada u j e d i n j e n o j Nemačkoj, pospešilo je krizu razm e r a nezabeleženih u poslednjih pola veka i d u b o k o uticalo na način na koji većine vide sebe i druge. Generacija koja je stvorila n e m a č k o privredno č u d o sada odlazi u penziju, a njihova deca i unuci, odrasli u udobnosti b o n skog režima, n e izgledaju baš voljni da se o d r e k n u dela svog dobrog života u korist siromašnih rođaka sa Isto1 0

ka. O n o što Istočni Nemci dobijaju jeste učešće u zapadnoj ekonomiji, ranije zagarantovanoj n e m a č k i m tihim p a r t n e r i m a u Wirtschaftswunderu:

turskim i balkanskim

„radnicima na p r i v r e m e n o m radu", koje mase n e m a č k i h radnika iz bivše DDR, željne r a d n i h mesta, sada potiskuju iz N e m a č k e u Francusku i Belgiju. Suočeni s nezaposlenošću kod kuće i sa uglavnom slabo plaćenim poslovim a u zapadnoj Lander, nekadašnji Istočni Nemci s p o d o zrenjem gledaju n a Turke i Slovene, koji su se već u d o mili u Nemačkoj, a sa neprikrivenim prezirom p r e m a Poljacima, R u m u n i m a i d r u g i m a koji stižu u novu N e m a č ku u potrazi za boljim životom. U m e đ u v r e m e n u , usmeravanje saveznih fondova u staru Istočnu N e m a č k u , a n e u staru Saveznu Republiku, dovodi do a n t a g o n i z m a i napetosti m e đ u o n i m a koji su se navikli na velikodušan sistem državne socijalne p o m o ć i . E k s t r e m n a reakcija je b u đ e n j e rasističkog nasilja u grad o v i m a bivše Istočne Nemačke. M a n j e e k s t r e m n a , iako m o ž d a čak i opasnija reakcija jeste obnavljanje rasprava o t o m e ko ima prava da učestvuje u n e m a č k o m blagostanju. Već sada n e m a č k i ustav predviđa „pravo povratka", koje privileguje p o t o m k e o n i h stanovnika istočne Evrope kojima je n e m a č k i bio maternji jezik, iako oni ne s a m o da nikada nisu videli N e m a č k u , nego m o ž d a čak ni ne govore nemački, u o d n o s u na Turke koji su rođeni i odrasli u Nemačkoj. Ko je Nemac? Može li e m i g r a n t postati Nemac, ili je n e m a č k i identitet pitanje k r v i i rase? Ova pitanja su se postavljala ranije, a posledice su bile užasne. 1

0

Nemačka je najdublje vezana za transformaciju Evrope, ali n e m a č k a dilema, iako najočiglednija, nije nikakva retkost. U Francuskoj, prisustvo miliona muslimana - p o t o m a k a Severnoafrikanaca, ali i novih emigranata, legalnih i ilegalnih - vodi d o preispitivanja f r a n cuskog nacionalnog identiteta čiji rezultati u z n e m i r u j u . Strah od islamizacije Francuske doveo je do bujanja f r a n cuske ksenofobične desnice, koja sada tvrdi da uživa podršku više od trećine izbornog tela i za koju je biti „Francuz" pre rasna i kulturološka nego politička kategorija. U septembru 1991. godine, na primer, bivši francuski predsednik Valery Giscard d'Estaing nazvao je emigraciju „invazijom na Francusku" i predložio da se za kriter i j u m za sticanje francuskog državljanstva umesto „prava tla" (droit du sol) uvede „pravo krvi" (droit du sang).1 Istovremeno, Francuska i Belgija pokušavaju da se izbore sa s e k u n d a r n i m izbeglicama, to jest o n i m stranim radnicima koji su potisnuti iz Nemačke, a koji sada m o r a j u da se takmiče sa milionima nezaposlenih ili delimično zaposlenih Severnoafrikanaca. Italija i Grčka suočavaju se sa poplavom albanskih izbeglica koji beže od uništene ekonomije i propalog političkog sistema. Austrija, najpre u strahu da n e b u d e uvučena u građanski rat na svojoj granici, sada pokušava da se izbori sa hiljadama izbeglica i emigranata iz Rumunije, Bugarske i bivše Jugoslavije. Ova zemlja, koja je dugo uživala u mitu „prve žrtve nacističke agresije" i imala koristi od svog neutralnog statusa u hladnoratovskim m e đ u n a r o d n i m odnosima, sveđok je 1. Le Monde,

24. s e p t e m b r a 1991.

1 0

pojave stranke sa snažnim šovinističkim i ksenofobičnim elementima kao trećeg po veličini političkog pokreta u zemlji. Da li su nacije Evropske zajednice „zemlje emigracije" ili bi privilegiju državljanstva trebalo rezervisati za „prave" Francuze, Italijane, Dance i Britance? Sama činjenica da se takva pitanja postavljaju, pokazuje da su sramne ideje nacionalizma i rasizma još uvek žive. Iako tekući događaji u Evropi privlače najviše pažnje, ne smemo

da zaboravimo da ni ostatak sveta, a posebno

Sjedinjene Države, nije imun na ovakve ideološke tendencije. Danas mnogi gledaju na Sjedinjene Države kao na naciju polietničke emigracije, ali to nije uvek bilo tako, a znatan deo političkih programa i dalje dobija podršku birača upravo podsticanjem straha od gubitka nacionalnog identiteta tesno povezanog za engleski jezik i nacionalnu tradiciju. 2 Ovo ne bi trebalo da nas iznenadi: naš treći predsednik, Thomas Jefferson, želeo je da na veliki državni pečat Sjedinjenih Država stavi repliku Hengista i Horsa, prvih saksonskih vođa koji su se iskrcali u Britaniji (i započeli njeno osvajanje). Jefferson je tvrdio da „ i m a m o čast da smo potomci Hengista i Horsa, od kojih smo primili naše političke principe i oblik vladavine". 3 U drugoj polovini 19. i početkom 20. veka, rasistička anglosaksonska ideologija nije u Amerikance ubrajala Irce, 2.

O

tradicionalnom

s u k o b u i z m e đ u civilnog i e t n i č k o g identiteta u S j e d i n j e n i m

D r ž a v a m a , vidi G a r y Gerstle, The American СепШгу (Američko 3.

C h a r l e s F. A d a m s , Familiar

the Revolution lucije),

1

iskušenje:

(Porodična

Crucible:

Race and Nation

in the

Twentieth

rasa i nacija u 20. vekn), P r i n c e t o n , 2001. Letters of John Adams

pisma Johna Adamsa

and His Wife, Abigail Adams,

i njegove žene, Abigail Adams,

tokom

during revo-

York, 1876., str. 211.

0

južne Evropljane i Azijce. Danas, političari m r ž n j e m o g u da izazovu vrlo b u r n e reakcije s a m i m opisom Amerike u kojoj engleski nije jedini zvanični jezik. Istoričar r a n o g srednjeg veka koji ovaj problem proučava direktno iz d o k u m e n a t a a sluša retoriku nacionalističkih vođa i čita dela iz pera zvaničnih ili kvazizvaničnih istoričara, m o ž e o d m a h da uoči koliko je za ovu raspravu ključno t u m a č e n j e perioda od oko 400. do 1000. godine. Iznenada, istorija Evrope od pre više od j e d n o g milenijuma nije više neka apstraktna tema: t u m a č e n j e perioda raspada Rimskog carstva i varvarskih seoba p o staje osnova političke rasprave u većem delu Evrope. U Francuskoj, vođa Nacionalnog fronta, Jean Marie Le Pen, proglasio se p r e d v o d n i k o m „francuskog n a r o d a koji se rodio pokrštavanjem Klovisa 496. godine, i nosio ovaj neugasiv plamen, s a m u dušu naroda, skoro hiljadu i pet stotina godina". 4 D a n a 28. j u n a 1989, srpski vođa Slob o d a n Milošević organizovao je skup na „Kosovu polju" kojem je n a v o d n o prisustvovalo više o d milion ljudi, pov o d o m obeležavanja dana kada su o t o m a n s k i Turci p o razili srpsku vojsku. O n je ovde izložio svoj n a u m : potvrditi odlučnost Srbije da se nikad ne odvoji od ove s p o r n e teritorije. 5 No, prava na koja se pozivala albanska većina mogla bi da se p o k a ž u starija od srpskih. Srbi su, na kraju krajeva, vladali Kosovom m a n j e od tri stotine godina, to jest, od kada su ga u 11. veku pridobili od Vizantije. Albanci se, za razliku od njih, pozivaju na poreklo o d 4.

Le Monde,

5.

Der Standard,

24. s e p t e m b r a , 1991. 23. j u n a , 1992.

1 0

starih Ilira, autohtonih stanovnika regiona, čime su, p o istoj k o b n o j logici, narod sa „najvećim pravima" na Kosovo. Ovakvi argumenti i protivargumenti direktno su vodili do užasa kosovskog rata, užasa kojem se, u t r e n u t k u kada ova knjiga kreće u štampu, još ne vidi kraj. Ne igraju se samo nacionalistički političari istorijom u političke svrhe. Ugledni naučnici takode su uvučeni u polemike o prošlosti koje služe da se njima manipuliše u političke svrhe. U Transilvaniji - oblasti koju su u 11. veku naselili Ugari, u 12. veku Saksonci, kojom su vladali Turci, Habzburgovci i Mađari, i koja je od 1920. godine deo Rumunije - rasprava o političkoj legitimnosti vratila se u deveti vek i u njoj učestvuju profesionalni istoričari i arheolozi. D a li su nomadski ugarski konjanici stigli u ovu oblast kada ju je već naseljavala „autohtono r u m u n ska" populacija, ili u oblast koju su već p r e t h o d n o opustošili slovenski osvajači? R u m u n i tumače mali broj arheoloških nalaza tako da potvrde p r v u tezu, navodeći da su njihovi preci, Vlasi, naseljavali ovaj region još od rimskih v r e m e n a i, tako, uprkos hiljadugodišnjem prekidu njihove vladavine, i m a j u legitimno pravo na ovu oblast. Vodeći mađarski arheolozi i istoričari, opet, tvrde da dokazi ukazuju na to da su, u vreme kada su Ugari stigli u ovu oblast, već odavno nestali tragovi postojanja r u m u n s k o g društva i da, stoga, Transilvanija s pravom pripada Mađarskoj. Drugi p r i m e r kako se srednjovekovni istoričari m o g u lako uvući u tekuću politiku je austrijska pokrajina Karintija 6 iz koje potiče austrijski desničar Jorg Heider. Da li su pla6.

Koruška ( p r i m . prev.)

18

ninska utvrđenja koja su nedavno iskopana u jugoistočnoj Karintiji dokaz da su u šestom veku ovde postojala slovenska naselja ili su to ostaci autohtonih „rimskih" o d b r a m b e n i h utvrđenja? Kada je jedan austrijski arheolog javno p o d r ž a o prvu hipotezu, desničarski politički lideri Karintije upozorili su ga na opasnost od, kako su smatrali, hipoteze koja bi mogla da pruži političku p o d r šku ideji da Sloveni imaju prava na Karintiju. Širom Evrope nalazimo na bezbroj ovakvih primera. Istoričari ranog srednjeg veka, nenavikli da b u d u u središtu pažnje političkih rasprava, o d j e d n o m su otkrili da je istorijski period kojim se bave, postao i te kako ključan u borbi za prošlost, i da se njihove reči koriste za polaganje prava kako u sadašnjosti tako i u budućnosti. Nažalost, tvorci politike, pa čak i većina naučnika kako na Istoku tako i na Zapadu, uglavnom znaju jako m a l o o ovom periodu, a još m a n j e o procesu etnogeneze koji je doveo do nastanka evropskih društava. Verovatno nijedan drugi istorijski period nije tako nepoznat i zamagljen nacionalističkim i šovinističkim tumačenjima. Upravo je ova zamagljenost i dovela do toga da on postane lak plen etničke nacionalističke propagande: prava mogu, sasvim drsko, da se zasnivaju na p e r i o d u seoba, jer malo ljudi o t o m e bilo šta zna. Kada se premise o tom p e r i o d u prihvate, politički lideri m o g u da iz njih izvuku političke implikacije koje se uklapaju u njihov politički program. Ovi zahtevi, koji se opravdavaju pozivanjem na etničke seobe u kasnoj antici i na davno nestala srednjovekovna kraljevstva, prete ne samo političkim etnitetima na Istoku 1 0

nego i onima na Zapadu. Može li Evropska unija priznati „prava" Litvanaca, a ne i Korzikanaca? Može li da osudi srpsku agresiju na Bosnu, a ne i englesku na Irsku ili špan sku na Baskijce? Ako Moldavci i Slovenci imaju pravo na svoju suverenu državu, zašto o n d a ne i Flamanci, Katalonci i Lužički Srbi? Ako davno integrisani regioni Sovjetskog Saveza, kao što je Belorusija, m o g u iznenada da postanu nacionalno svesni, zar se to ne bi moglo očekivati i od Bavarske, Bretanje, Frizije, Sardinije ili Škotske? Mnogi strahuju da su prizori iz italijanske luke Brindizi, koje s m o videli posredstvom televizije, sa hiljadama albanskih izbeglica, kao i oni iz Berlina sa r u m u n s k i m R o m i m a koji prose na ulicama - s a m o ilustracija Giscard d'Estaingove „invazije" očajnih n a r o d a sa Istoka koji na Zapad beže pred glađu, građanskim ratom i anarhijom, o d n o s n o j e d n a o g r o m n a seoba ili Volkerwanderung

ka-

kvu zapadna Evropa nije videla hiljadama godina. Za sada su b a r e m Kosovari mogli da se vrate na Kosovo iz izbegličkih logora u Albaniji i Makedoniji. D a li će sledeći „narod", proteran iz svoje drevne postojbine zbog etničke m r ž n j e i uz p o m o ć savremenog oružja, imati isto toliko sreće ili će ih njihovi d o m a ć i n i videti s a m o kao beskrajnu i sve brojniju povorku neželjenih gostiju? A ipak su u istoriji Evrope takvi masovni pokreti bili pre pravilo nego iznimka. Sadašnja populacija Evrope sa svojim b r o j n i m jezicima, tradicijama i k u l t u r n i m i političkim identitetima, upravo je rezultat takvih migracijskih talasa. Najpre su stigle b a n d e koje su verovatno govorile neki od indoevropskih jezika, a koje su ili zame20

nile ili asimilirale autohtono stanovništvo Grčke, Balkana i Italije. Posle njih stigli su Kelti, još jedan indoevropski n a r o d i u šestom veku pre n.e. počeli da se šire sa područja d a n a š n j e Čehoslovačke, Austrije, južne Nemačke i Švajcarske sve d o Irske, potiskujući, asimilirajući ili uništavajući d o istrebljenja autohtone stanovnike Evrope. Jedini koji su uspeli da prežive ovu invaziju bili su Baskijci s juga Francuske i severa Spanije. O d prvog veka pre n.e. germanski n a r o d i počeli su da potiskuju Kelte sa istoka prema reci Rajni, ali su se i prvi i drugi suočili sa j e d n i m drugačijim osvajačem: Rimskim carstvom koje je pokorilo i romanizovalo veći deo Evrope, Male Azije i severne Afrike. Nove seobe G e r m a n a i n a r o d a srednje Azije počele su u trećem veku, postepeno zamenjujući rimski sistem vladavine n a d m o z a i k o m malih kraljevstava. Na istoku, g r u p e Slovena naselile su se na Alpima, Karpatima, na Balkanu i u Grčkoj. Poslednja velika seoba stanovništva u p r v o m milenijumu bio je dolazak M a đ a r a u podunavski region i Skandinavaca u N o r m a n d i j u i severnu Englesku. Iako su m n o g i naučnici prihvatili da se period seoba završio krajem prvog milenijuma, njegova završna faza bio je, u stvari, dolazak Turaka u Grčku i na Balkan u p e r i o d u između 13. i 16. veka. Sada, na početku trećeg m i l e n i j u m a , Evropa još uvek živi posledice ovog perioda seoba i strahuje o d novog. Paralele su očigledne. U tekstu objavljenom u Le Mondeu,

francuski novinar

i k o m e n t a t o r Claude Allegre u p u ć u j e čitaoce na m o j u knjigu Pre Francuske i Nemačke,

čiji je podnaslov odelje-

nje marketinga francuskog izdavača izvrnulo u

Rađanje 10

Francuske, da bi se uverili „da je pretpostavljena kontrolisana emigracija... stvorila svet koji je izgledao neuništiv, da bi nekontrolisano eksplodirao iznutra". 7 Teza je da bi neki želeli da vide savremenu istoriju kao reprizu raspada Rimskog carstva, i nadaju se da će, u lekciji iz prošlosti, naći načina da spreče da nove varvarske h o r d e unište savremenu evropsku civilizaciju. Svaki istoričar koji je veći deo života proučavao ovaj rani period stvaranja etniciteta i seoba m o ž e s a m o da sa strahom i prezirom posmatra razvoj politički svesnog nacionalizma i rasizma, posebno kada ove ideologije, da bi imale opravdanje, prisvajaju i izvrću istoriju. Ova pseudoistorija pretpostavlja, pre svega, da su narodi Evrope odredene, postojane i objektivno prepoznatljive društvene i kulturne jedinice, i da se m e đ u s o b n o razlikuju p o jeziku, veri, običajima i n a c i o n a l n o m karakteru, koji su nedvosmisleni i nepromenljivi. Ovi narodi su se, navodno, formirali ili u n e k o m dalekom i n e p o z n a t o m času praistorije, ili se taj proces etnogeneze desio u n e k o m tren u t k u tokom srednjeg veka, kada se i zauvek okončao. Drugo, isticanje etničkih prava traži i političku auton o m i j u svih pojedinaca koji pripadaju o d r e đ e n o j etničkoj grupi i, istovremeno, njihovo pravo da vladaju svojom istorijskom teritorijom koja se obično definiše u okviru ranih srednjovekovnih naselja ili kraljevstava, bez obzira na to ko danas tu živi. Ovaj dvostruki standard dozvoljava Litvancima da se ogluše o zahteve Poljaka i Rusa kada oni traže autonomiju, a Srbima da polažu prava na isto7.

22

Le Monde,

19. j u n a . 1991.

rijski „srpska" p o d r u č j a Bosne nastanjena Muslimanima, kao i na p o d r u č j a Hrvatske nastanjena Srbima. O n , takođe, dozvoljava Irskoj republikanskoj armiji da zahteva većinsku vlast u južnoj Irskoj, a manjinsku u Severnoj Irskoj. O n o što svi ovi zahtevi impliciraju je da je postojalo vreme p r i m a r n e akvizicije koje je za N e m c e bio prvi vek, za Franke peti, za Hrvate šesti i sedmi, za Mađare deveti i deseti i tako dalje, kada su j e d n o m i zauvek utvrđene geografske granice legitimnog posedovanja zemlje. Posle ovih perioda p r i m a r n e akvizicije, a u skladu sa ovakvim indirektnim zaključivanjem, sve potonje seobe, invazije ili politička asimiliranja, postaju nelegitimni. U m n o g i m slučajevima to znači da se briše 1.500 godina istorije. Takođe, uznemirava činjenica da m e đ u n a r o d n a zajednica, pa čak i pluralistička d r u š t v a kao što su Sjedinjene Države, u velikoj meri prihvata osnovne premise da n a r o d i postoje kao objektivan f e n o m e n i da, već sam i m p o s t o j a n j e m , taj n a r o d ima pravo na s a m o u p r a v u . D r u g i m recima, m i pretpostavljamo da su, na neki način, politički i kulturološki identitet jedinstveni i da na to imaju pravo. Nesumnjivo, ako Litvanci ili Hrvati imaju svoj jezik, svoju m u z i k u i svoje nošnje, onda oni imaju pravo i na svoj parlament i svoju vojsku. Istina, međ u n a r o d n a zajednica m o r a da p o k u š a da ograniči neizbežne posledice starih etničkih a n t a g o n i z a m a kao što su međuetnički ratovi, ali princip drevnog prava na etničk u s a m o u p r a v u gotovo da se ne dovodi u pitanje. Zapravo, mogli bismo ići još dalje: pozivanje na drevna etnička prava i nasleđene k r v n e zavade korisni su za izolaci23

oniste k a k o u Americi tako i u z a p a d n o j Evropi. A k o su se ovi n a r o d i „oduvek" m e đ u s o b n o mrzeli, ako su njihovi identiteti i njihovi a n t a g o n i z m i usađeni i nepromenjivi, onda je uzaludna svaka intervencija da bi se ovi ratovi zaustavili. Prihvatanjem retorike etničkog nacionalizm a , čak i o n d a kada priznaje da ga prezire, ostatak sveta m o ž e da opravda stvaranje etnički „čistih" nacija kao jedine alternative genocidu. U stvari, n e m a ničeg p o s e b n o „starodrevnog" kod naroda Evrope u njihovom n a v o d n o m pravu na političku autonomiju. Polaganje prava n a suverenitet, koji Evropa danas vidi u istočnoj i centralnoj Evropi, tvorevina je 19. veka, v r e m e n a koje je kombinovalo r o m a n t i č n e političke filozofije Rousseaua i Hegela sa „ n a u č n o m " istorij o m i i n d o e v r o p s k o m filologijom, iz čega je proizišao etnički nacionalizam. Ova p s e u d o n a u k a dvaput je razorila Evropu i m o ž e to p o n o v o da uradi. Evropski n a r o d i uvek su bili daleko fluidniji, složeniji i dinamičniji nego što to savremeni nacionalisti m o g u i da zamisle. Imena naroda m o g u n a m delovati p o z n a t o posle hiljadu godina, ali društvena, kulturna i politička realnost koja je stajala iza ovih i m e n a bila je radikalno drugačija od o n o g što' ona danas predstavlja. Ovo je razlog zbog čega n a m je potrebno novo shvatanje n a r o d a Evrope, pre svega u o n o m f o r m a t i v n o m p e r i o d u evropskog identiteta u p r v o m m i lenijumu. Takođe je p o t r e b n o da shvatimo kako je nasleđena tradicija, koja je u 20. veku izvela milione ljudi na ulice, a više miliona oterala u grob, poprimila ovaj oblik pre nešto više od j e d n o g veka. 24

U sledećim poglavljima p o k u š a ć e m o da p r u ž i m o pregled ovog novog shvatanja. K r e n u ć e m o sa kratkim ispitivanjem porekla savremenog etničkog nacionalizma i savremenih istorijskih studija t o k o m 18. i 19. veka. Potom ć e m o se kratko pozabaviti razvojem intelektualnih i kulturnih kategorija po kojima Evropljani sebe razlikuju i svrstavaju od petog veka pre n.e. do kasne antike. Tek tada ć e m o biti spremni da ispitamo one istorijske okolnosti u kojima su se „narodi Evrope" razvijali u t o m k l j u č n o m p e r i o d u od kasnog starog do početka srednjeg veka, t o m p s e u d o m o m e n t u p r i m a r n e akvizicije, koji pon o v o p o p r i m a preteče razmere u evropskoj mitologiji i koji je p o s t a o jedan od vodećih principa u rešavanju „etničkih" p r o b l e m a širom sveta. Niko nije toliko naivan da očekuje da će jasnije shvatanje o stvaranju evropskih naroda smanjiti nacionalne tenzije ili ograničiti m r ž n j u i sprečiti krvoproliće koje one i dalje izazivaju. U n a j b o ljem slučaju, m o ž e m o da se n a d a m o da će se oni, koji su pozvani da p o m o g n u da se zahtevi zasnovani na ovim n a m e n a m a istorije ostvare, bilo to u Evropi, na Bliskom istoku ili drugde, pokazati skeptičniji prema njima. Uspeli ili ne, istoričari su dužni da otvoreno iznesu svoje stavove, m a k a r i znali da će se njihove reči ignorisati.

25

GLAVA PRVA ZATROVANI

KRAJOLIK:

ETNIČKA

NACIONALIZAM

U 19.

PRIPADNOST

I

VEKU

Savremena istorija rođena je u 19. veku, zamišljena i razvijana kao i n s t r u m e n t evropskog nacionalizma. Kao oružje nacionalističke ideologije, istorija evropskih naroda bila je vrlo uspešna, ali je naše shvatanje prošlosti pretvorila u stovarište toksičnog otpada, p r e p u n o g otrovnog etničkog nacionalizma, koji je d u b o k o zatrovao svest ljudi. Raščišćavanje ovog otpada najveći je izazov sa kojim se današnji istoričari suočavaju. Prava istorija naroda koji su naseljavali Evropu na početku srednjeg veka ne počinje u šestom nego u 18. veku. O v i m se ne poriče da su ljudi koji su živeli u dalekoj prošlosti imali osećanje pripadnosti n a r o d u ili kolektivni identitet. No, poslednja dva veka intelektualnog delovanja i političkih suočavanja tako su temeljno promenili način na koji razmišljamo o d r u š t v e n i m i političkim grup a m a da ne m o ž e m o da se zavaravamo da smo u stanju da d a m o „objektivan" sud o d r u š t v e n i m kategorijama na početku srednjeg veka, neopterećen ovom novijom prošlošću. Ne s a m o da je etnički nacionalizam, onako kako ga danas shvatamo, u izvesnom smislu izum novijeg perioda nego su, kako ćemo videti, i sama oruđa analize ko10

10 jima se služimo za n a u č n a objašnjenja istorije smišljena 1 usavršena u široj klimi nacionalizma i zaokupljenosti nacionalizmom. Savremene m e t o d e istraživanja i pisanja istorije n e samo da nisu neutralni i n s t r u m e n t i nauke, nego su razvijeni upravo zato da bi se p o t p o m o g l i nacionalistički ciljevi. Budući da su i objekt i m e t o d a istraživanja sumnjivi, pošteno je da na s a m o m početku p r i z n a m o subjektivnu prirodu našeg istraživanja k r a t k i m u v i d o m u proces koji je doveo do njihovog pronalaska.

|

ETNIČKI

NACIONALIZAM

I DOBA

REVOLUCIJE

Priča о pojavi nacionalizma u 18. i na početku 19. veka ispričana je bezbroj puta. Nacije-države današnjice, zasnovane na etničkim principima, opisivane su kao „zamišljene zajednice" koje su nastale zahvaljujući pregalaštvu intelektualaca i političara 19. veka koji su ranije romantične, nacionalne tradicije pretočili u političke programe. 8 Zaista, cela poplava knjiga i tekstova - nekih naučnih, drugih namenjenih široj publici - tvrdi da su mnoge „vekovne tradicije", od nacionalnih identiteta do škotskog tartana, skorašnje i cinične izmišljotine političara ili preduzimača. Ima dosta istine u ovim tvrdnjama, pre svega zato što one ukazuju na odlučujuću ulogu koju su u skorijoj prošlosti pojedinci i grupe odigrali u izgradnji navodno drevnih ideologija. Međutim, bilo bi apsurdno sugerisati da se 8. Benedict Anderson, Imagined Communities:

Rejlections on the Origin and Spread

ofNation-

alism, London, 1983. (Benedikt Anderson, Nacija: zamišljena zajednica, Plato, Beograd, 1998 J

ove zajednice, zato što su u izvesnom smislu „imaginarne", moraju odbaciti ili omalovažiti, ili da se implicira da je „na neki način imaginarno" sinonim za „izmišljeno" ili „beznačajno". Najpre, iako se za specifične oblike etnički zasnovanih nacija-država današnjice možda zaista može reći da su nastale zaslugom romantičara i nacionalista 19. veka, to ne znači da u prošlosti nisu postojali drugačiji oblici u kojima su se nacije zamišljale - oblici isto toliko snažni, iako sasvim različiti od onih u savremenom svetu. Učeni ljudi 19. veka, političari i pesnici, nisu jednostavno izmislili prošlost; oni su bili inspirisani već postojećim tradicijama, pisanim izvorima, legendama i verovanjima, čak i kada su ih koristili na nove načine da bi „skovali" političko jedinstvo ili se izborili za autonomiju. Drugo, čak iako su ove zajednice u izvesnom smislu imaginarne, one su vrlo realne i vrlo jake: svi važni istorijski fenomeni su u izvesnom smislu psihološki, a oni mentalni - od verskog ekstremizma do političke ideologije - verovatno su usmrtili više ljudi nego bilo koja druga pojava, sa izuzetkom „crne smrti". Specifični proces koji je vodio do rađanja nacionalizma kao snažne političke ideologije varirao je od regiona do regiona u Evropi i izvan nje. U regionima koji nisu bili politički organizovani, kao Nemačka, nacionalizam je obezbedio ideologiju za stvaranje i jačanje državne vlasti. U velikim državama, kao što su Francuska i Velika Britanija, vlade i ideologije n e m i l o s r d n o su gušile jezike manjina, njihove kulturne tradicije i različita sećanja na prošlost, a sve u ime jedinstvene nacionalne istorije i homogenog jezika i kulture, za koje se moglo tvrditi da sežu 29

daleko u prošlost. U polietničkim imperijama, kao što su bile otomanska ili habzburška, pojedinci koji su sebe smatrali pripadnicima ugnjetavanih manjina koristili su nacionalizam da bi se pozivali na pravo ne samo na odvojeni kulturni identitet nego i na političku autonomiju. Prilično uobičajena verzija metode kojom ideologija nacionalizma pospešuje jačanje pokreta za nezavisnost, posebno u istočnoj i centralnoj Evropi, pretpostavlja postojanje tri faze u procesu stvaranja ovih zamišljenih zajednica. 9 One obuhvataju, najpre, proučavanje jezika, kulture i istorije dotičnog naroda koje sprovodi mala grupa „probuđenih" intelektualaca; potom grupa „patriota" prenosi i širi ideje ovih naučnika u društvu; i konačno, faza u kojoj nacionalni pokret dostiže svoju kulminaciju među masama. 1 0 S manjim varijacijama, ovaj proces možemo pratiti od 18. veka u Nemačkoj, preko većeg dela Otomanskog, Habzburškog i Ruskog carstva u 19. veku i, na kraju, do kolonijalne i postkolonijalne Azije, Afrike i obe Amerike u 20. veku. Većina onih koji proučavaju nacionalizam neće osporavati ovaj opšti opis procesa nacionalnog buđenja i politizacije. Međutim, ono što izaziva žestoku raspravu je pitanje da li „probuđeni" intelektualci samo potvrđuju da postoji potlačeni narod, ili ovi intelektualci izmišljaju narod koji 9.

Miroslav H r o c h , "Die Vorkdmpfer

ropas: Eine vergleichetide

Analyse

peri' (Prvi borci nacionalne jeva patriotskih

grupa),

Ada

der nationalen

Bewegung

zur gesellschaftlichen

bei den kleinen

Schichtung

migracije malih naroda Evrope: uporedna Universitatis

C.arolinae Philosophica

Volkern

der patriotischen analiza

društvenih

et Historica

EuGrupslo-

Monographica

XXIV, Prague, 1968 10.

Vidi r e z i m e iz knjige Iva Banca, 'ЈЋе National

Question

Politics, Ithaca, NY, 1984, str. 28 (Ivo Banac, Nacionalno greb, 1988.)

30

in Yugoslavia:

pitanje

Origin,

u Jugoslaviji,

History,

Globus, Za-

proučavaju. Hrvatski istoričar Ivo Banjac, na primer, razlikuje se od većine drugih tvrdnjom da „ideologija, da bi se prihvatila, m o r a da proističe iz stvarnosti. Nacionalizam može da pokuša da se obračuna sa uslovima potčinjenosti svoje grupe, ali ne može veštački da stvori te uslove".' 1 D o izvesnog stepena sigurno je u pravu: ako pojedinci nisu izloženi ugnjetavanju i diskriminaciji, obećanja da će se takvo stanje popraviti verovatno ne bi mogla da imaju nekog efekta. Međutim, ako je shvatimo na drugačiji način, ovakva formulacija potencijalno je opasna: ona implicira da grupe - potencijalne nacije kao takve - postoje čak i pre nego što ih intelektualci prepoznaju, da se uslovi potčinjavanja odnose na datu grupu, i d a j e nacionalizam pravi lek za ovakva stanja. D r u g i m rečima, dok nacionalizam možda ne stvara uslove, on sigurno može da stvori i proizvede samu naciju. U 19. veku, p o d uticajem revolucija i romantizma, i sa očigledno neuspešnim starim aristokratskim poretkom na političkoj sceni, intelektualci i političari stvorili su nove nacije, nacije koje su p o t o m projektovali u daleku prošlost, na početak srednjeg veka. Intelektualni kontekst u kojem je nastao savremeni nacionalizam bila je fascinacija evropske naučne elite starim svetom, posebno u Francuskoj i Nemačkoj. Upravo je fascinacija klasičnom kulturom i civilizacijom - posebno negovana u Holandiji, a zatim i u Francuskoj i na nemačkim univerzitetima kao što je Gdttingen - postavila scenu za radikalni obrt u doživljavanju predstave o sebi i svom identitetu, brišući vekove vrlo različitih društvenih identiteta. 11.

Ibid, str. 29

10

|

GRUPNI

IDENTITET

PRE

NACIONALIZMA

Sredinom srednjeg veka i na početku renesanse, „nacija" je - zajedno sa verom, r o d o m , vlastelinskom vlašću i d r u š t v e n i m slojem - obezbeđivala jedan u nizu uobičajenih načina na koji su se politički aktivne elite identifikovale i organizovale u zajedničkom delovanju. M e đ u tim, osećanje pripadnosti jednoj naciji nije bilo najvažniji element ovih saveza, niti je zajednički nacionalni identitet ujedinjavao one gore i one dole, gospodara i seljaka, u osećanju da sačinjavaju jedinstvenu interesnu zajednicu. Intelektualci i društvene elite bili su čak i m a nje skloni da traže korene sopstvene identifikacije projektovanjem svojih nacionalnih identiteta u davnu prošlost iz perioda seoba. U o n o m stepenu u kojem su u dalekoj prošlosti tragali za p o s t o j a n j e m zajedničkog interesa, oni su se radije svesno identifikovali sa r i m s k i m društvom i k u l t u r o m . Postepeno su, m e đ u t i m , od renesense naovamo, evropski intelektualci u Francuskoj, Nemačkoj i istočnoj Evropi počeli da se identifikuju sa žrtvama rimske imperijalističke ekspanzije, Galima, G e r m a n i m a ili Slovenima. Ova transformacija identiteta odvijala se u političkom kontekstu koji je određivao pravac u k o m e će one krenuti. U renesansnoj Francuskoj, koja je imala izuzetno dug kontinuitet svoje monarhije, realno postojanje države nikada nije došlo u pitanje, ali o n o što jeste, bilo je postojanje jednog jedinog francuskog naroda. U Nemačkoj, od devetog veka pa nadalje, pisci su, s vremena na vreme, go32

vorili o n e m a č k o m n a r o d u ali, s obzirom da nije postojala jedinstvena germanska država, identifikacija germanske k u l t u r n e tradicije nije n u ž n o zahtevala i odgovarajuću političku tradiciju. U d r u g i m p o d r u č j i m a , kao što je Poljska, „nacionalna" svest smatrala se isključivim pravom aristokratije koja je osećala malu solidarnost, ako je uopšte i osećala, sa seljacima koji su obrađivali njena imanja. Francuske teze koje se o d n o s e na identitet Francuza, razvile su se u kontekstu kraljevskog apsolutizma i aristokratske ili n a r o d n e opozicije. Rasprava o vladarskom pravu odvijala se između s a m o g kralja i plemstva ili prvog staleža. I kralj i plemstvo zasnivali su svoja prava na tvrdnji da je od v r e m e n a Julija Cezara građanstvo ili treći stalež rase robova - to jest, p o t o m c i p o b e đ e n i h Gala koji su izgubili svoju slobodu - ponižena populacija koja nije imala prava na političko samoopredeljenje. Ovakva karakterizacija zasnivala se na još starijoj tradiciji koja se razvila u s r e d n j e m veku, a koja je ropstvo opravdavala n i z o m intelektualnih konstrukcija kojima su se seljaci svodili na nasleđeni i gotovo n e h u m a n i status. 12 Aristokratija, za razliku od njih, nije bila galskog porekla. Oni su, naprotiv, bili p o t o m c i Franaka, to jest „slobodnih" ratnika koji su stigli d o Galije, pobedili, i iz nje proterali rimske gospodare i utemeljili svoju vlast. Ovakve tvrdnje zasnivale su se na zamisli rimskog istoričara Kornelija Tacita iz prvog veka, koji je slavio i uzdizao slobod12.

Paul F r e e d m a n , Images of the Medieval

Peasant

(Predstave

o srednjovekovnom

seljaku),

Stanford, 1999.

33

ne G e r m a n e , upoređujući ih sa Rimljanima svog vremena. Ovakve tvrdnje takođe su zahtevale p o d r o b n o čitanje radova Grigorija Turskog i drugih ranih srednjovekovnih izvora, kako bi se naglasio slobodan germanski identitet francuske nacije, nation

fran^aise.

Ko je zaista imao prava da vlada - aristokratija kao kolektivitet ili kralj -

bila je osnovna tema spora. Godine

1588. kraljevski propagandista Gui de Coquille otišao je tako daleko da je tvrdio da je Hugh Capet, osnivač kraljevske loze od koje su poticali svi francuski kraljevi, poreklom Saksonac. Ovo saksonsko-germansko poreklo značilo je da je njegov kraljevski p o t o m a k zaista pravi Francuz, vrai Frangais.13 U 18. veku, aristokrate kao Luis de Saint-Simon, Fran^ois de Salignac de Fenelon i Henri de Boulainvilliers, bili su saglasni da je populacija Gala na kraju starog veka bila, u suštini, rasa robova. U p e t o m veku, slobodni franački ratnici vladali su Galijom na osnovu svojih prava kao osvajača. 14 Samo oni i njihovi potomci - plemstvo - bili su pravi Francuzi. Kralj, dakle, m o r a da deli vlast sa njima, kao što je bilo u v r e m e Karla Velikog. Analogna tradicija razvila se u Poljskoj, gde su elite pokušale da negiraju svoje slovensko poreklo. Već negde sredinom 16. veka, poljski hroničari su tvrdili da se poljska 13.

Mireille

Schmidt-Chazan,

"Les

origines

germaniques

d'Hughes

Capet

dans

l ' h i s t o r i o g r a p h i c Irancaise d u Хе au X V I e siecle" ( G e r m a n s k o poreklo H u g a Kapeta u f r a n c u s k o j istoriografiji 10. i 11. veka), iz Religion et eultnre autour de lan mil: Royaume en et Lotharingie,

capeti-

izd. D o m i n i q u e I o g n a - P r a t a i J e a n - C h a r l e s Picarda, Pariz, 1990, str. 231-

344, p o s e b n o str. 240. 14.

P r e m a r i m s k o m pravu, ,,u pitanju p o s e d a , o k u p a c i j a važi k a o p r a v n a osnova", H e n r i

Pirrene, Povijest Evrope, O d s e o b e n a r o d a d o XVI stoljeća, str. 13. ( p r i m . prev.)

34

elita m o r a identifikovati sa Sarmatima, drevnim stepskim plemenom koje p o m i n j u grčki i rimski etnografi, a ne sa slovenskim seljacima. 15 D o 17. veka, teze o sarmatskom poreklu postale su sredstvo koje je eliti szlachta poslužilo da se etnički odvoji od niže društvene klase. 16

|

REVOLUCIONARNI

NACIONALIZAM

Francuska revolucija p r o m e n i l a je i sve i ništa u ovoj viziji prošlosti. Posebno u Francuskoj, p o p u l a r n a propaganda revolucionarnog perioda prihvatila je ovu dvostranu s h e m u o Francima i Galima, samo je obrnula njen o značenje. U svom uticajnom pamfletu o trećem staležu, teoretičar francuske revolucije, Abbe Sieyes, potvrđuje g e r m a n s k o poreklo plemstva, ali tvrdi đa ga upravo takvo poreklo čini stranim, osvajačkim e l e m e n t o m u Francuskoj. Pravi francuski narod, p o t o m c i Gala, dugo je t r p e o tuđinski jaram, najpre p o d Rimljanima, a p o t o m p o d Francima. Kucnuo je čas da se ova strana rasa povuče u š u m e Frankonije i vrati Francusku trećem staležu, j e d i n o m istinskom n a r o d u . Međutim, ovaj nacionalni poziv bio je u suprotnosti sa zvaničnom revolucionarnom ideologijom koja je, iako je proklamovala nezavisnost i suverenitet svakog naroda, poricala da se „narod" može definisati jezikom, et15. Npr. Martin Cromer, De orig'me et rebus gestus polononim, 16.

Florin Curta, The klaking

Region, ca. 500-700 AD

1555.

of the Slavs: History and Archeology

(Razvoj Slavena: istorija i arheologija

of the Lower

Podunavlja,

Danube

oko 500 - 700.

god. n.e)

10

ničkom pripadnošću ili poreklom. O n o što se tražilo, bila je spremnost da se podrže zajednički a ne pojedinačni interesi, i prihvate proklamovane slobode i zakoni republike.17 Ipak, u praksi se i dalje podrazumevala pretpostavka da zajednička kulturna tradicija, pre svega ona oličena u francuskom jeziku, definiše f r a n c u s k u naciju. Prethodnici germanskog nacionalizma, Johann Gottfried Herder i getingenški istoričari, takode su se inspirisali Tacitovim mitom, ali prvenstveno u kontekstu lingvističkog, kulturnog jedinstva, koje nije ni pretpostavljalo ni zahtevalo političko jedinstvo. O d otkrića Tacitove Germanije krajem 15. veka, istoričari su bili fascinirani slikom slobodnog, čistokrvnog germanskog naroda. O d Germania illustrata Conrada Celtisa (1491) do Epitome rerum

Germa-

nicarum Jacoba Wimplelinga i Proverbia Germanica

Hein-

richa Bebela i drugih dela, pisci su tragali za germanskim jedinstvom i istorijom. Međutim, ovo jedinstvo ostalo je čisto kulturološko a ne političko. Regioni u kojima se govorio germanski nikada nisu bili ujedinjeni u jedno, kulturološki homogeno, kraljevstvo. Čak je i u srednjem veku Sveto rimsko carstvo uvek obuhvatalo važne slovenske i romanske regione. Štaviše, duboke podele do kojih je dovela reformacija i pogubnost Tridesetogodišnjeg rata, doveli su do toga da političko i društveno jedinstvo ostanu bez bilo kakve kulturne perspektive sve do 19. veka. 18 17.

E. J. H o b s b a w m , Nations

H o b s b a u m , Nacije i nacionalizam

and

Nationalism

od 1780. godine,

since

1780,

Cambridge,

1995. (Erik

Filip Višnjić, B e o g r a d , 1996.)

18. O v a j rezime uglavnom se zasniva na delu Ottoa W. Johnstona, The Myth oj a Nation: ture and Politics in Prussia Vnder Napoleon (Mit o naciji: književnost poleononi),

Columbia, SC, 1989. i na Johnston, Der deutsche Nationalmythos.

litischen Programms

36

(Nemački

nacionalni

mit. Nastanak

Litera-

i politika u Prusiji pod Na-

političkog programa),

UrsprungeinespoStuttgart, 1990.

Ipak, u n u t a r ovog k u l t u r n o g nacionalizma, pojavila su se izvesna tipična obeležja koja će, kada se politizuju, postati strahovito m o ć n o o r u đ e političke mobilizacije. O n a su propagirala verovanje da je germanska „nacija" postojala već u p r v o m veku, kada je A r m i n i j e pobedio rimskog generala Vara i desetkovao njegovu armiju u Teutoburškoj šumi, devete godine nove ere. Ovi kulturološki nacionalisti takođe su uzdizali germanski jezik, koji su videli kao oličenje g e r m a n s k o g identiteta i naglašavali važnost obrazovanja kao sredstva da se nastavi i ojača poštovanje prema nasleđu. Ne bi se moglo reći da je ovo verovanje u postojanje germanske „nacije" p o d r a z u m e v a l o političku misiju, p o sebno ne osvajačku. Ne postoji jači dokaz o t o m e da u H e r d e r o v o m razmišljanju nije postojala takva politička dimenzija od njegove ideje da ne samo N e m c i nego, u stvari, svaka nacionalnost ima pravo na sopstveni razvoj u skladu sa sopstvenim d u h o m . Njegovo oduševljenje Slovenima bilo je m o ž d a i veće od onog koji je pokazivao p r e m a N e m c i m a , tako d a j e apelovao na Slovene da zamene „latinsko-germansku kulturu koja je n a zalasku" svojom, slovenskom. „Nacionalizam" Herdera i getingeskog k r u g a ostao je kulturološki, a ne politički čin. N e m a č k i politički nacionalizam pojavio se, prilično kolebljivo, t o k o m Napoleonovog doba kao reakcija na francuske p o b e d e n a d P r u s k o m i okupaciju Rajnske oblasti. Glavna snaga koja je stajala iza f o r m i r a n j a n a r o d nog otpora protiv Francuza, što će kasnije dovesti d o formiranja buntovničkog d u h a u narodu, bio je Freiherr 10

v o m Stein, pruski ministar (1804-1808). 1 9 O n je apelovao na pesnike i pisce da doprinesu stvaranju slike ujedinjene n e m a č k e nacije kada Francuzi b u d u proterani. Geografski oblik ove nemačke nacije bio je, naravno, neodređen: na teritoriji nekadašnjeg Svetog rimskog carstva, svega oko 25 odsto ljudi govorilo je germanski. Pruska je bila kraljevstvo u kojem se, uz nemački, govorilo još n a j m a n j e šest jezika, m e đ u kojima poljski, litvanski, lužički i estonski, dok je većina pripadnika inteligencije govorila francuski. 2 0 Regioni u kojima se govorio n e m a č k i bili su podeljeni ne samo političkim nego i dijalekatskim razlikama, verom i istorijom animoziteta koji su datirali od v r e m e n a Tridesetogodišnjeg rata. Štaviše, čak je i kralj Pruske bio oprezan p r e m a bilo kojem m a s o v n o m pokretu koji bi uključivao edukacijsku ili političku ulogu naroda. Zato javni poziv pisaca, r e c i m o Friedricha Gottlieba Klopstocka, H e r d e r a i G o t t h o l d a E p h r a i m a Lessinga na k u l t u r n o jedinstvo u p o č e t k u nije nailazio na politički odziv. N e m a č k i prinčevi nisu pokazivali interes za za19.

H e i n r i c h Friedrich Karl v o n Stein, p r u s k i političar. U d o g o v o r u sa E n g l e s k o m i Aus-

t r i j o m s p r e m a o se da d i g n e u s t a n a k u s e v e r n o j N e m a č k o j , Rajnskoj oblasti i Vestfaliji. Nap o k o n je s a z n a o za njegove n a m e r e pa je Stein m o r a o d a p o t r a ž i utočište u Austriji, a 1812. s t u p i o je u službu A l e k s a n d r a I, r u s k o g cara. Posle N a p o l e o n o v o g p o r a z a bio je prisiljen n a ostavku. Učestvovao je na B e r l i n s k o m k o n g r e s u k a o r u s k i savetnik. ( p r i m . prev.) 20.

Citat iz knjige Carla R. Popera, Otvoreno

društvo

i njegovi neprijatelji,

t o m II, BIGZ, Be-

o g r a d 1993, p r e v o d sa engleskog B r a n i m i r Gligorić: „Kada je nacionalizam oživljen pre sto g o d i n a , bilo je to u j e d n o j o d najizmešanijih o d svih izmešanih oblasti Evrope, u N e m a č k o j i p o s e b n o u Pruskoj, s n j e n o m , u g l a v n o m , slovenskom populacijom". Nije d o v o l j n o p o z n a t o da s a m o vek pre toga Pruska, s n j e n i m p r e v a s h o d n o slovenskim stanovništvom, uopšte nije s m a t r a n a n e m a č k o m d r ž a v o m ; iako su njeni kraljevi, k a o prinčevi od Bradenburga ili „elektori" (izborni kneževi) n e m a č k o g carstva, s m a t r a n i n e m a č k i m prinčevima. Na Bečkom kongresu, P r u s k a je registrovana k a o „slovensko kraljevstvo"; g o d i n e 1830. Hegel još govori o Branden b u r g u i M e k l e n b u r g u k a o da su nastanjeni „ g e r m a n i z o v a n i m Slovenima". (prim. prev.)

38

jedničku političku akciju, a srednja klasa nije imala ni političkog interesa ni plan. Varnhagen von Ense, obrazovani P r u s iz više klase, ne seća se nikakve patriotske zabrinutosti, kada je 1806. g o d i n e kralj napustio Berlin, posle katastrofalnog p o r a z a koji je m u je N a p o k on zadao u bici kod Jene. N j e m u i ostalima iz njegovog o k r u ž e n j a bilo je žao što se to dogodilo, ali „jednostavn o nisu mogli da osete nikakav dublji politički žar koji bi ih naveo da se p o s e b n o zainteresuju za d n e v n e političke izveštaje i zvanična obaveštenja". 21 Naprotiv, m n o g i n e m a č k i intelektualci koji su pokazivali interes za politiku bili su liberali, i sa o p t i m i z m o m su pozdravljali Napoleonove pobede. O n o m a l o podrške za politizaciju Herderovih kulturnih ideala, nije dolazilo ni iz glavne struje n e m a č k i h intelektualaca ni od p r u s k o g kralja nego od Britanaca, koji su nastojali da izazovu n a r o d n i otpor p r e m a Francuzima n a istoku, kako bi izvršili pritisak n a Napoleona. Britanci su se nadali da će uspeti, ako b u d u podržavali p o b u n j e n i k e u Pruskoj da otvore „drugi Vendee" - u n u trašnji gerilski pokret otpora, sličan o n o m koji je isterao rojaliste iz tog tvrdoglavog regiona Francuske. Ovaj britanski cilj poklopio se sa težnjama Freiherra v o m Steina, koji je verovao da je junkerska klasa n e s p o s o b n a da spase Prusku, i pokušavao da razvije osećanje patriotizma m e đ u o b r a z o v a n o m i k u l t u r n o m elitom kraljevstva da bi stvorio što efikasniji otpor Francuzima. Ovaj cilj trebalo je da se ostvari kroz mobilizovanje elemenata kultur21.

J o h n s t o n . Myth

of a Nation

(Mit o naciji), str. 25.

39

nih nacionalnih osećanja ranijih generacija: naglaskom na zajednički jezik (pre nego na zajedničku versku ili političku tradiciju kojih nije ni bilo), p r o g r a m o m nacionaln o g obrazovanja, i isticanjem mesta građanina kao veze i z m e đ u prošlosti i b u d u ć n o s t i nacije. 22 Steinovi interesi tako su se udenuli u interese Britanije, koja je finansirala intelektualce s p r e m n e da spoje kulturu i politiku. Najvažniji m e đ u ovim n e m a č k i m intelektualcima bio je Johann Gottlieb Fichte, koji je žarko želeo da ispolitizuje g e r m a n s k u kulturu, i to je uradio izjednačavajući Rimljane iz prvog veka sa Francuzima tadašnjeg vremena, a germanski otpor rimskoj ekspanziji sa s o b o m lično i svojim n e m a č k i m savremenicima. K a m e n temeljac za ujedinjeni nemački identitet postao je tako opis g e r m a n skih vrlina iz Tacitove Germanije

i priča o t o m e kako je

A r m i n i j e porazio Vara i njegove legije iz Tacitovih Anala. O v o je bilo sredstvo da se otkrije da je n e m a č k o jedinstvo postojalo i pre političkih kompleksnosti Svetog rimskog carstva, i trebalo je da pokaže kako su se u prošlosti G e r m a n i oduprli osvajaču čiji je jezik bio r o m a n ski. Kako je Fichte o p š i r n o objasnio u svojim ma nemačkom

Obraćanji-

narodu, jedinstveni nemački identitet ra-

zlikovao se, n a j e d n o j strani, od Slovena koji „izgleda da se još nisu dovoljno razvili u p o r e đ e n j u sa ostalom Evrop o m da bi ih bilo m o g u ć e precizno opisati", a na drugoj, od romanizovanih n a r o d a „teutonskog porekla" 23 , to jest 22.

J o h n s t o n , Myth of a Nation

23.

J o h a n n Gottlieb Fichte, Addresses

(Mit o naciji), str. 10 to the German

Nation,

(Obraćanja

nemačkom

nar-

odu), preveli R.F. Jones i G . H . Turnbull, W e s t p o r t , CT, 1979. R e p r i n t iz 1922., izd. O p e n C o u r t P u b C o „ L o n d o n i Chicago, IV, str. 5 2 - 5 3

40

sa Francuzima. Nasuprot svemu ovome, centralna vrednost n e m a č k o g identiteta oslanjala se na geografski i jezični kontinuitet. Veza i z m e đ u jezika i identiteta u 19. veku nije bila ništa novo. 24 Pre više od pola veka, f r a n c u ski filozof Etienne Bonnot de Condillac tvrdio je da „svaki jezik izražava karakter o n o g n a r o d a koji ga govori". 25 Fichte je, m e đ u t i m , razvio svoju tradiciju na vrlo specifičan i provokativan način. Kako je objasnio u svom Četvrtom obraćanju, samo su N e m c i od svih ,,neo-Evropljana" ostali na originalnoj prvobitnoj teritoriji svojih predaka i zadržali svoj originalni jezik. 26 Upravo je taj jezik ujedinio nemački n a r o d i doveo ga u direktni kontakt sa Božjim delom na način na koji se narodi kao što su Francuzi, koji su usvojili latinizovani jezik, nikada ne m o g u ni nadati da će dospeti. Razlog je bio taj što se nemački, za razliku od romanskih jezika koji reči grade na latinskim i grčkim korenima, koji su i sami nastali u dalekim p o d r u č j i m a , u celosti zasniva na germanskim elementima, jer je prvobitno stvoren da bi opisao svet naseljen G e r m a n i m a . Ovaj jezik, dakle, bio je o d m a h lako shvatljiv i razumljiv svima koji 24.

V i d i M a u r i c e O l e n d e r , The Languages

the Nineteenth

Century

(Jezici

of Paradise:

Race, Religion

raja: rasa, vera i filologija u 19. veku),

and Philology

in

Cambridge, MA,

1992. 25.

E. B. d e C o n d i l l a c , Essai sur l'origine des connaissances

skog znanja),

humaines

(Ogled o poreklu

1746, II, I, izd. G. Le Roy, Pariz, 1947, str. 103; citirano u O l e n d e r , The

guages of Paradise,

ljudLan-

str.5. Vidi t a k o đ e H. Aarsleff, " T h e T r a d i t i o n of C o n d i l l a c : T h e P r o b l e m

of the O r i g i n of L a n g u a g e in t h e E i g h t e e n t h C e n t u r y a n d t h e D e b a t e o n t h e Berlin A c a d ету b e f o r e H e r d e r " ("Tradicija Condillaca: P r o b l e m p o r e k l a jezika u 18. veku i diskusija o Berlinskoj a k a d e m i j e p r e Herdera"), u H. Aarsleff, From točke Study

of Language

and Intellectual

jezika

i intelektualne

26.

Fichte, Addresses

History

to Saussure:

(Od Loeka do Saussurea:

Ogledi o

Essays on the proučavanju

istorije), L o n d o n , 1982, str. 146-209 to the German

Nation,

vidi 313-314

10

su govorili germanski, i dovodio ih u blisku vezu sa njihovom okolinom kao i j e d n o g sa drugim. Fichteova Obraćanja m o r a j u da se shvate u n j i h o v o m specifičnom kontekstu: mogli bi da se nazovu „tekstovi opstanka" čija je svrha bila da pruže n a d u i p o d r ž e otp o r u kontekstu francuske okupacije, okupacije za koju se očekivalo da će trajati g o d i n a m a . Brza propast Francuskog carstva okončala je i p o s e b n u potrebu da se ovakva osećanja podstiču, ali se pokazalo da je njihov dalji život i m a o užasne posledice. Angažovanje intelektualaca kao što je Fichte u političke svrhe m o ž d a ne bi imalo m n o g o uticaja na ishod napoleonovskih ratova, ali ih je na novi način povezalo sa svetom politike i akcije. Njihovo uključivanje u sferu p o litičke akcije donelo im je reputaciju, finansijsku dobit i zvanično pokroviteljstvo. Ova m o ć n a kombinacija nije se okončala Bečkim k o n g r e s o m o d r ž a n i m 1815. godine, na kojem je stvorena postnapoleonovska Evropa. Stein, koji je preuzeo vodeću ulogu u regrutovanju intelektualaca t o k o m rata, ojačao je veze i z m e đ u naučnika i političara u težnji za u j e d i n j e n j e m Nemačke. G o d i n e 1819. osnovao je Društvo za stariju nemačku tere deutsche Geschichtskunde), patriae

dat animum

dahnjuje),

istoriju (Gesellschaft ftir alčiji je moto Sanctus

(Sveta ljubav prema

otadžbini

bio pre rezime p r o g r a m a nego obična

amor naflosku-

la. Gesellschaft je bila privatna organizacija, osnovana u dogovoru sa p o z n a t i m intelektualcima kao što su bili Goethe, Wilhelm von H u m b o l d t , braća G r i m m , Friedrich Carl von Savigny i Karl Friedrich Eichhorn. Prilozima ra42

znih n e m a č k i h država i n e m a č k o g Bunda finansirao se Gesellschaft, p o t p u n o posvećen izdavanju i objavljivanju Monumenta

Germaniae

Historica

ili Istorijskih

spomeni-

ka Nemačke.

U početku su prilozi pristizali prilično spo-

ro; n e m a č k e države nisu bile naročito voljne da daju prilog, a Stein je bio sklon da, iz patriotskih razloga, odbija priloge stranaca kao što je bio ruski car. Tek v r e m e n o m , kako su političari shvatali da bi patriotska istorija m o gla da b u d e protivteža revolucionarnoj ideologiji, Stein je dobio sredstva potrebna da nastavi svoj projekat. Međutim,

finansiranje

je bilo samo jedan problem.

Drugi je bila odluka o t o m e šta su, u stvari, istorijski spomenici Nemačke. Ovi spomenici bili su otkriveni u skladu sa principima naučne, indoevropske filologije koju su razvijali klasični filolozi u Nizozemskoj i, u skorije vreme, u Gottingenu. Komparativna indoevropska (Indogermanisch) filologija nastala je 1786. godine, kada je engleski orijentalista ser William Jones dokazao da su se sanskrit, grčki i latinski jezik razvili iz istog izvora, a da gotski, keltski i staropersijski verovatno pripadaju istoj porodici. 2 7 Dvadeset dve godine kasnije, nemački filolog Friedrich von Schlegel razvio je Jonesovo otkriće, iako je u svom delu O jeziku i mudrosti

Indijaca (Uber die Sprache und

Weisheit

der Inder) tvrdio da je sanskrit matični jezik grčkog, latinskog, persijskog i n e m a č k o g jezika. Sledeća generacija lingvista, m e đ u kojima su bili nemački naučnici Franz Bopp i Jacob G r i m m , kao i D a n a c Rasmus Rask, preuze27.

Vidi W. B. L o c k w o o d , Indo-European

Philology,

L o n d o n , 1969, str. 2

43

li su ove rane i uglavnom intuitivne sugestije, ispravili ih, razradili m e t o d u istraživanja i srodnosti jezika, i stvorili novu nauku indoevropsku filologiju.28 Ovaj nagli razvoj nove discipline o m o g u ć i o je ne samo organizovanje i klasifikaciju lingvističke porodice iz koje su nastali slovenski, germanski, helenski i romanski jezici, već takođe i n a u č n o proučavanje najranijih oblika ovih jezika. O d renesanse, germanski h u m a n i s t i bili su fascinirani sličn o s t i m a i z m e đ u savremenih germanskih jezika. Bili su zadivljeni vezom i z m e đ u starih jezika kao što je gotička Biblija, koju je preveo misionar biskup Ulfila u četvrt o m veku, a n a v o d n o je zajednica „krimskih Gota" u 16. veku još uvek govorila prepoznatljivim g e r m a n s k i m jezikom. U svakom slučaju, sada je bilo m o g u ć e da se znanje o evropskim jezicima postavi u m e đ u s o b n o povezanu i istorijski obojenu disciplinu. Filologija - bilo tradicionalna klasična koja se koncentrisala na grčke i latinske tekstove ili novija g e r m a n s k a - našle su se u s a m o m središtu metodološkog podsticaja za novi naučni p o d u hvat

Monumenta.

P r o g r a m Steinovog Gesellschafta

bio je nešto više od

običnog uređivanja i objavljivanja izvora germanske istorije u Monumenta

Germaniae

Historica. Pre nego što su

se izvori mogli prirediti za štampu, bilo je p o t r e b n o da se utvrdi princip za ove h r o n i k e iz prošlosti koji bi potvrdio 28.

Za širi uvid u o d n o s i z m e đ u n e m a č k e filologije i n a c i o n a l i z m a vidi eseje u

smus in Germanistik 17 - 22. Oktober germanista

und Dichtung.

Dokumentation

1966 (Nacionalizam

u Minhenu

u germanistici

od 17 do 22 oktobra),

des Germanistentages i pesništvu.

Nationali-

in Miinchen

Dokumentacija

o

vom Danima

izd. B e n n o v o n VVeise i R u d o l f Henfi, Berlin,

1967, p o s e b n o E b e r h a r d L a m m e r t , " G e r m a n i s t i k - Eine d e u t s c h e W i s s e n s c h a f t " ( " G e r m a nistika - n e m a č k a nauka"), str. 15-36.

44

da su one zaista izvori za n e m a č k u istoriju. To je značilo definisanje Nemačke u prošlosti i polaganje prava na tu prošlost kao i n h e r e n t n o nemačku. Naučnici koji su se angažovali u ovom p o d u h v a t u nisu bili radikalni p o litički nacionalisti. Ipak, njihov rad raspirio je nacionalističke zahteve do neslućenih razmera. Ovi urednici su tvrdili, da u ove spomenike spadaju svi tekstovi pisani u ili o oblastima naseljenim stanovnicima koji su govorili germanski, a koji su se tu ili naselili ili vladali. Najpre, izdavači Monumenta

polagali su pravo na sve o n e obla-

sti koje su bile obuhvaćene „Svetim rimskim carstvom g e r m a n s k o g naroda", od juga Italije d o Baltika. Takođe su aneksirali celu franačku istoriju, uključujući hronike i uredbe merovinških i karolinških kraljeva u regionima Galije, danas Francuske i Belgije. P o t p u n o su prisvojili zakone Vizigota ili zapadnih Gota, Burgundaca i Langobarda, g r u p a koje su govorile germanski, a koje su naseljavale teritorije današnje Italije i dolinu Rone. Takođe su prisvojili grofoviju Flandriju i celu Nizozemsku istočno od Šelde, jer su ova p o d r u č j a bila naseljena Frizima, koji su govorili germanski. Odlučivši da objave radove niza starih pisaca, progutali su Afrikance, kao što je Victor Vitensis, koji je pisao o g e r m a n s k i m Vandalima u Africi, Galo-Rimljane p o p u t Ausonija, i rimske senatore, kao Kasidorija i Simaha. Rezultat ovog viđenja Monumenta bio je definisanje N e m a č k e daleko šire nego što se ona to ikada usudila sa Lied der Deutschen

i n j e n i m zlo-

glasnim stihovima „Od Meze d o Memela, od Eča d o Bel45

ta" („Von der Maas bis an die Memel / Von der Etsch bis an den Belt"). Definisanjem korpusa o n o g što je germanska istorija, Monumenta

je postavila p a r a m e t r e u n u t a r kojih će Ne-

mačka tragati za svojom prošlošću. Goti, Franci, Burgundi, Vandali i drugi rani „narodi" identifikovali su se sa n j i h o v o m k o n s t a n t n o m istorijom koja je prethodila stvaranju srednjovekovnog Svetog rimskog carstva i dosezala i protezala se kroz 19. vek.

|

FILOLOGIJA

I

NACIONALIZAM

Pretpostavljeni kriterijumi za uključenje ovih „naroda" u Istorijske spomenike Nemačke

bili su da su „ g e r m a n -

ski", to jest, da pripadaju istoj lingvističkoj porodici kao i Nemci 19. veka. Ako su tekstovi objavljeni u

Monumenti

stvorili objekat, filologija je stvorila metod. O v o se potvrdilo na dva načina. Najpre, indoevropska filologija dala je nove „objektivne" kriterijume za postojanje n a r o d a u skladu sa Herderovom i Fichteovom m i s t i č n o m lingvistikom. Drugo, filologija, koja se već razvila kao o s n o v n o o r u đ e klasičnih studija, postala je p r i m a r n o o r u đ e srednjovekovnih istorijskih studija, o r u đ e koje je koristila u otkrivanju preistorije n e m a č k o g nacionalizma. Ovo dvostruko o r u đ e n e m a č k o g nacionalizma - tekstovi i filološke analize - n e s a m o da su stvorili „nemačku" istoriju nego su, s h o d n o tome, implicirali „celu" istoriju. Bilo je to gotovo izvozno pakovanje, koje se moglo 46

lako primeniti na bilo koji k o r p u s tekstova, na bilo k o m jeziku. Štaviše, pošto su nemački standardi „naučnog" istorijskog proučavanja sve više dominirali n a d evropskim, pa čak i američkim univerzitetima u 19. veku, strani istoričari, školovani g e r m a n s k i m seminarskim m e t o dama, kao i proučavanje tekstova sa ciljem da se utvrdi njihovo originalno poreklo, poslužili su na povratku u svoje zemlje kao ambasadori nacionalističke analize. Ranije su se pokreti Herderovog tipa, kao što je bio panslavizam, brzo politizovali, a n a r o d i i budući n a r o d i t o m e su se prilagodavali sopstvenim sistemom nacionalnog samostvaranja. To je uključivalo k o r p u s „spomenika nacionalne istorije" i filologe ( m n o g e obrazovane u N e m a č koj) koji su tumačili d r e v n o poreklo svojih nacija. Istorijsko obrazovanje i nacionalizam postali su jedno. Francuska reakcija na politizaciju nemačkog učenja, zakasnela i defanzivna, usledila je posle katastrofalnog ishoda f r a n c u s k o - p r u s k o g rata 1870. godine. Neki su, kao filolog Leon Gautier, otišli tako daleko da su pripisivali n e m a č k u p o b e d u n j i h o v o m filološkom obrazovanju: „Prus se bori na isti način na koji proučava tekst, isto tako precizno i metodično." 2 9 Rešenje je bilo, očigledno, u kopiranju n e m a č k o g modela, ne s a m o osnivan j e m katedri za filologiju i istoriju, kojih je osnovano oko 250 i z m e đ u 1876. i 1879. godine, 3 0 već i usvajanjem filološke m e t o d e u skladu sa n e m a č k o m tradicijom. Narav29.

Citat iz knjige H o w a r d a R. Blocha, New Philology

starofrancuski), mance, Philology, 30.

Specuhun

and Oki French (Nova

65, 1990: vidi t a k o d e n j e g o v Mieux

and Oki French Letters, 36 Representations,

Bloch, New Philology,

vaut jamais

filologija

que tard:

i

Ro-

(1991), 6 4 - 8 6

str. 40

47

no, Francuzi su pokušali da m e t o d u očiste od n j e n o g nem a č k o g nacionalističkog karaktera, ali bili su s p r e m n i da izbrišu s a m o prvi pridev, ne i drugi. Filologija je ostala o r u đ e nacionalizma. Na način koji podseća na Fichtea, koji je insistirao da s a m o p r i r o d n i jezik stavlja ljude u pravi o d n o s prema svetu, francuski filolozi tvrdili su da su književna dela srednjovekovne Francuske „autohtone biljke, s p o n t a n o nikle na tlu otadžbine". 31 Tako se, ironično, desilo da, dok je f r a n c u s k o traganje za „naučnom" filologijom

bio pokušaj bekstva o d „romantizma", „ro-

mantizam" se u suštini doživljavao kao „germanstvo"; da bi to postigli, francuski filolozi koristili su isto o n o oruđe koje je koristio nemački nacionalizam. Filologija koja je iz toga nastala, nije bila ništa m a n j a glorifikacija rom a n t i z o v a n o g pogleda na srednji vek nego što je bila glorifikacija francuskog samostvorenog mita o n a u č n o j egzaktnosti. Tokom ovog procesa, republikansko osećanje „građanina", nezavisno o d bilo kog istorijski opravdanog nacionalnog jezika i kulture, bilo je o d b a č e n o u korist etničkog nacionaliste. Širom Evrope, p o g u b n i uticaji filološke m e t o d e identifikovanja n a r o d a p o m o ć u jezika bili su ogromni. 3 2 Najpre, beskrajne gradacije velikih lingvističkih grupa u Evropi usitnjene su n a u č n i m pravilima u odvojene jezike. Pošto se pisana i govorna stvarnost nisu u p o t p u n o s t i 31.

Bloch, New Philology,

str. 41-42: ,,La c a n s o des t r o u b a d o u r s sont des plants indigene,

nees s p o n t a n e m e n t sur le sol d e la patrie" ( " P e s m e t r u b a d u r a su d o m a ć e biljke nikle s p o n t a n o n a tlu otadžbine"). 32.

О jeziku i n a c i o n a l i z m u , vidi t a k o đ e H o b s b a w m , Nations and Nationalism,

i A n d e r s o n , Imaginal

48

Cuimnanities

(Zamišljene

zajednice),

Glava 5

str. 51- 63,

poklapale sa ovim veštačkim pravilima, „zvanični" oblici - obično sistematizovane verzije nekog lokalnog dijalekta često neke politički m o ć n e g r u p e ili važnog grada - izmišljali su se i nametali preko državnog školskog sistema. Kao rezultat toga, lingvističke granice postale su m n o go rigidnije, a cele tradicije, usmene, a u n e k i m slučajevim a čak i pisane, bukvalno su nestale p o d pritiskom da se koristi „standardni" jezik. O v o je za posledicu imalo ništa m a n j e nego virtuelne, izmišljene jezike, m e d u kojima su ne s a m o tako očigledni slučajevi kao što su ukrajinski, bugarski, srpski, hrvatski, slovenački, litvanski, hebrejski, norveški, irski, holandski i r u m u n s k i nego i, na suptilnije načine, takođe nemački i italijanski. Ne iznenađuje što su zagovornici ovih „standardnih" jezika u početku težili da ih pripišu stvarnim ili željenim političkim granicama. U retkim slučajevima, cela populacija date društvene zajednice zaista je govorila čak i favorizovani dijalekt tog jezika. Čak i u zemlji kao što je Francuska, sa viševekovn o m tradicijom političkih granica, i u kojoj su se n o r m e o pravilnoj upotrebi jezika razvijale vekovima, verovatn o da 1900. godine nije m n o g o više o d 50 o d s t o francuskog stanovništva govorilo francuski kao m a t e r n j i jezik. Ostali su govorili varijante r o m a n s k i h jezika i dijalekata, d o k su keltski i germanski jezici bili d o m i n a n t n i u Bretanji, Alzasu i Loreni. 33 U d r u g i m slučajevima, nacionalni jezik govorila je sasvim o d r e đ e n a manjina, kao u Norveškoj, ili su ljudi koristili različite jezike za razne svrhe i u različitim kombinacijama u trgovini, kulturi, politici ili 33.

Latiringija ( p r i m . prev.)

49

k o d kuće. Tako su se svuda pojedinci, porodice i zajednice našli izolovani od „nacionalnog jezika" i p o d pritiskom da se o d r e k n u svojih jezičkih tradicija. O v o je m o glo da znači m n o g o toga, od prostog usvajanja rečnika, s t a n d a r d n o g izgovora i modifikovanih sistema sufiksa i prefiksa, kao u slučaju stanovnika Holandije, ili odbacivanje dijalekata ili starih lingvističkih tradicija, kao što je bilo sa provansalskim jezikom na jugu Francuske. Konačno, to je moglo da znači učenje jezika u d r ž a v n i m ili od države o p u n o m o ć e n i m školama, koji je p r i p a d a o sasvim različitoj lingvističkoj porodici, kao što je bio slučaj sa Britima i Baskijcima u Francuskoj, ili R u m u n i m a i Slovenima u Ugarskoj. Rezultat je bio da su ambiciozni nacionalni školski p r o g r a m i , uključujući jezička uputstva one vrste koje je podržavao Stein, postali ključni u stvaranju populacije s p o s o b n e da se služi n a c i o n a l n i m jezikom. O b r a z o v n e institucije postale su tako mesta za stvaranje nacije-države, kako p u t e m usađivanja nacionalne ideologije tako i, daleko suptilnije, kroz širenje nacionalnog jezika kao oličenja ove ideologije. Jezik je postao sredstvo učenja nacionalne istorije „naroda" čiji je jezik bio i čije je aspiracije izražavao. M e đ u t i m , nova filologija omogućila je nacionalističkim prosvetiteljima i ideolozima da idu čak i dalje: omogućila je stvaranje nacionalne, „naučne" istorije koja je projektovala i nacionalni jezik i nacionalnu ideologiju u daleku prošlost. O v o projektovanje bilo je m o g u ć e jer je t r i j u m f filologije i m a o još jedan, isto p o g u b a n , uticaj n a razvoj na50

cionalizma. Jednom, kada su se nacionalni jezici učvrstili - b a r e m u teoriji, ako još n e na u s n a m a stanovništva pravila indoevropske filologije omogućila su lingvistima da ovim jezicima pripišu d r e v n e prazavičajne tekstove, neke stare i više od hiljadu godina. Tako su lingvisti mogli da govore o d r e v n i m s p o m e n i c i m a svojih naroda: najstariji tekstovi na „ g e r m a n s k o m " datiraju iz osmog; na „ f r a n c u s k o m " iz devetog; na „slovenskom" iz jedanaestog; „jermenskom" iz šestog veka. No, k o m p a rativna filologija omogućila je još dalje putovanje u prošlost: k o m p a r a t i v n a studija različitih indoevropskih jezičkih tradicija omogućila je da se razrade pravila za sistematske p r o m e n e u jezicima, omogućivši tako istorijskim filolozima da rade u n a z a d , od postojećih verzija jezika d o hipotetičkih rekonstrukcija daleko starijih jezika iz v r e m e n a pre pisane reči. Tako su filolozi pružili nacionalistima sredstvo da p r o j e k t u j u svoje nacije u daleku prošlost, pre pisane reči. U tradiciji Fichtea, oni su tvrdili d a j e pisanim d o k a z i m a ili n e p o s t o j a n j e m pisanih dokaza, istorijska filologija utvrdila p o s t o j a n j e zasebnih „lingvističkih zajednica" koje su delile istu viziju života, iste d r u š t v e n e i religijske vrednosti, iste političke sisteme. R a đ a n j e n a r o d a poklapalo se sa v r e m e n o m u koj e m su se ovi zasebni prepoznatljivi jezici odvojili od svog zajedničkog germanskog, slovenskog, r o m a n s k o g ili grčkog roda, da bi formirali jezičku i k u l t u r n u zajednicu.

10

|

OPASNO

NASLEĐE

Ovakva vrsta jezički zasnovanog prava na kulturni etnicitet uveliko je nadživela diskreditovane primitivnije oblike pseudoistorijskog nacionalizma. Čak i danas, iako neonacionalisti priznaju d a j e politička samosvest savremenog nacionalizma fenomen 19. i 20. veka, ipak pokušavaju da naglase da je, istina, „politički" etnicitet novijeg porekla, ali je onaj „kulturni" etnicitet daleko stariji. Narod je bio narod, drugim rečima, pre nego je to i znao, a jezik je istovremeno znak i najdublja realnost ovog nepromenjivog identiteta. Tako se novinari i svetske agencijekoji izveštavaju o takozvanim etničkim sukobima koncentrišu na jezičke razlike. Kada nam, na primer, kažu da u Litvaniji žive „etnički Litvanci i Rusi", to u stvari znači da х procenat populacije te nove države govori litvanski kao maternji jezik, a da je z a у procenat populacije maternji jezik ruski. Ako, kao u Bretanji ili Irskoj, takve tvrdnje više nisu aktuelne jer je tokom prošlog veka stari jezik p o t p u n o nestao iz upotrebe, tada ono što se misli jeste da bi „х procenat ljudi trebalo da govori dati jezik zato što su ga govorili njihovi preci". Filološki zasnovana n a u č n a istorija, upregnuta u službu nacionalizma, vodi nas natrag do perioda i z m e đ u trećeg i l i . veka. Period i z m e đ u raspada Rimskog carstva i stvaranja novih zajednica, iz kojih su savremene nacijedržave i nacionalistički pokreti pokušavali da izvedu svoju legitimnost, istovremeno je i period kada se u Evropi m o g u lokalizovati nove jezičke grupe. U ovom periodu, p o z n a t o m kao vreme p r i m a r n e akvizicije, preci m o d e r 52

nih nacija - koji su govorili svojim nacionalnim jezikom koji je nosio i izražavao specifične kulturne i intelektualne običaje - najpre su se pojavili u Evropi, osvojivši jedn o m i zauvek svoje svete i nepromenljive teritorije i, na taj način, j e d n o m i zauvek stekli svoje p r i r o d n e neprijatelje. M a p e i studije perioda seoba (ili, u zemljama u kojima se govori romanski, perioda invazija) pokazale su, u gustoj zbrci linija i strela, pojavu ljudi u Carstvu i izvan njega, koji su se razlikovali p o jeziku ili dijalektu, običajima, odeći i veri. |

ETNOARHEOLOGIJA

Uz p o m o ć lingvističkog alata za praćenje n a r o d a pre nego što je o n i znao da je n a r o d , nije prošlo d u g o a jedna d r u g a „naučna" disciplina počela se takođe koristiti u istu svrhu. Ta disciplina bila je etnoarheologija. Jedn o m , kada se mogla lingvistički odrediti lokacija „naroda", na arheolozima je ostalo da p r o n a đ u fizičke dokaze k u l t u r n i h specifičnosti o d r e đ e n o g naroda. N e s u m n j i vo, ako je jezik odgovarao specifičnom n a r o d u koji je delio zajedničke običaje i vrednosti, te iste k u l t u r n e razlike pokazale bi se u fizičkim artefaktima koje bi arheolozi pronašli. N a ovom zadatku svojim p o s e b n i m žarom isticali su se nemački arheolozi koje je interesovalo p o reklo n e m a č k o g n a r o d a i, kasnije, slovenski arheolozi, koje je opet interesovalo poreklo Slovena. Najvažniji zastupnik teze da se specifične tradicije materijalne kulture m o g u povezati sa lingvističkim g r u p a m a bio je Gustaf 53

Kossinna, koji je dokazivao da postoji direktna veza izm e đ u prvobitnih n a r o d a i specifičnih materijalnih kultura. Verovao je da m o ž e da identifikuje etničke grupe najpre otkrivene preko klasičnih i srednjovekovnih tekstova, a p o t o m identifikovane p u t e m filologije - sistem a t s k i m ispitivanjem arheološkog materijala, ispitivan j e m koje bi moglo da prati trag ljudi daleko pre istorijskog perioda, do željeznog doba. Ovako izraziti etnički pokazatelji dali su fizičku dimenziju lingvističkim param e t r i m a etniciteta. Tako je Kossinna postavio direktni, jedan n a p r e m a jedan, o d n o s i z m e đ u jezika, materijalne kulture i n a r o d a poznatih iz istorijskih izvora. 34 Što je još važnije, to je omogućilo Kossinni i njegovim sledbenicim a da prate pravce seoba ranih srednjovekovnih naroda, d o k su se se kretali od svojih originalnih postojbina d o rimskog sveta. 35 Implikacije ove nove tradicije etničke arheologije bile su p o s e b n o važne u isticanju prava na teritorije u 19. i 20. veku. Posebno je podstakla savremene države kao što je Nemačka da istakne svoja prava na oblasti susednih zemalja, na osnovu toga što su te teritorije bile originalne postojbine germanskog naroda. Tako se širenje germanskog krstaškog reda na istok u 13. veku ili Trećeg rajha u 20. veku, moglo objasniti ne kao „osvajanje" nego napro34.

V i d i B j o r n a r O l s e n i Z b i g n i e w K o b y l i n s k i , Ethnicity

haeological

Research:

heološkom

istraživanju:

A Norwegian-Polish

Perspective

norveško-poljska

perspektiva),

in Anthropological

(Etnicitet

and

u antropološkom

Arci ar-

A r c h e o l o g i a P o l o n a 29, 1991,

9-11 35.

G u s t a f K o s s i n n a , Die Herkunft

Ursprung

und Verbreitung

širenje Germana

54

der Germanen

der Germanen

u pra i ranoistorijskom

in vor-und

(Poreklo

Germana),

friihgeschichtlicher

dobu), W i i r z b u r g , 1928.

W i i r z b u r g , 1911; Zeit (Nastanak

i

sto kao povraćaj. U novije vreme, slični arheološki argumenti koristili su se, na primer, u sukobima između Mađara i Slovena, Albanaca i Srba, kao i Estonaca i Nemaca. |

TOKSIČNI

OTPAD

Nasleđe nacionalističke filologije i arheologije nastavlja teško da pritiska m a p u evropskih naroda. O n e su „nau č n i m putem" utvrdile osnovne k o m p o n e n t e nacionalnosti: jezik, teritoriju i specifičnu kulturu u davnoj prošlosti. M n o g i su poverovali da se p o m o ć u nove istorije i nove filologije m o ž e uspostaviti novo jedinstvo, opravdati drevne nepravde i dokazati drevna prava. Priče su dovoljno poznate svakom ko proučava zapadnoevropsku istoriju. Germanski narodi kao što su Burgundi, Goti ili Langobardi, koji su živeli na jugu Skandinavije, krenuli su na jug, terani izmenjenim klimatskim uslovima, glađu, prenaseljenošću ili pred n e k o m d r u g o m , još n e p o z n a t o m , silom. Ovi n a r o d i su se kretali kroz celu Evropu, govorili svoj jezik, sprovodili običaje i tradiciju, i prenosili svoje posebne identitete na decu, kroz generacije koje su se selile, dok se nisu zatekli pred granicom Rimskog carstva. Ovde, predvođeni svojim junačkim kraljevima-ratnicima, potomci drevnih kraljevskih ili plemenitih porodica, uspešno su se borili protiv Rimljana i od ostataka Carstva osnovali germanska kraljevstva. M e đ u ovim j u n a c i m a bio je Ostrogot Teodorih, p o t o m a k drevne kraljevske porodice Amala; Alarih, vođa Vizigota iz dinastije Balta; Alboin, k o m a n d a n t Langobarda i p r i p a d n i k Gau55

ta; i Frank Klovis, član merovinške kraljevske porodice. Nešto kasnije, slični zapovednici slovenskih naroda, kao Krobat Kroata (Hrvata) i Isperih, zapovednik Bugara, doveli su svoje narode u u r u š e n o Carstvo. 36 Ovi dogadaji su, kako se tvrdi, bili p r i m a r n a akvizicija od koje počinje istorija evropskih nacija. Danas ovi događaji još uvek pružaju zajedničku osnovu za razlikovanje opštih crta evropskih etničkih grupa. Jasno je da sve ove etničke g r u p e ne postoje, a čak i m e đ u o n i m a koje postoje, nisu sve nacije-države. Ipak, njihovi lideri m o g u da teže priznavanju nacionalnosti i p o d s t i č u svoj n a r o d da učestvuje u borbi za samoupravu. M e đ u n a r o d n a zajednica ne m o ž e da osporava ove aspiracije, sem u o n o m smislu koji se tiče praktične svrhe, e k o n o m skog opstanka ili (upotrebe) g r u b e sile - što su slabi argumenti u o d n o s u na d u b o k o usađena u b e đ e n j a o pravim a n a r o d a na samoopredeljenje. No, uprkos emotivnoj privlačnosti ovih istorijskih i lingvističkih tvrdnji, u istorijskim zapisima ne postoji ništa što bi ih opravdavalo. P o d u d a r n o s t ranih srednjovekovnih i savremenih „naroda" je mit. Lingvistički i istorijski a r g u m e n t i brzo p a d a j u n a ispitu na s a v r e m e n i m pit a n j i m a etničke razlike, a još su i m a n j e primenljivi u razlikovanju „naroda" Evrope u r a n o m s r e d n j e m veku. U Severnoj Irskoj neprijateljske strane razdvaja vera, a ne jezik. U bivšoj Jugoslaviji, srpski i hrvatski su dijalekti 36.

U j a n u a r u 395. T e o d o s i j e je R i m s k o carstvo p o d e l i o svojim s i n o v i m a A r k a d i j u i H o n o -

riju, č i m e je o d r e đ e n a s u d b i n a n o v o n a s t a l i h država: 476. p r o p a l o je Z a p a d n o carstvo, d o k će se I s t o č n o održati p r e k o hiljadu g o d i n a , ( p r i m . prev.)

56

istog jezika, od kojih jedan govori tradicionalno pravoslavna zajednica, a d r u g i tradicionalno rimokatolička, iako nacionalističke vode u obe zajednice, u stvari, dolaze iz redova skeptičnih ili ateističkih političkih o p o r t u n i sta. I u velikim hegemonističkim državama i u nacionalističkim p o k r e t i m a sa velikim aspiracijama, tvrdnje da „smo oduvek bili n a r o d " su, u stvari, apeli da se to „postane" - apeli koji nisu utemeljeni u istoriji, već su pre pokušaji stvaranja istorije. Prošlost je, kako se često kaže, strana zemlja, i t a m o se nikada n e ć e m o pronaći.

|

ZBRKA

IZ

PROŠLOSTI

Ponekad n a m je teško da shvatimo koje jezike su govorili razni „narodi" u kasnoj antici i na početku srednjeg veka: u stvari, priče sugerišu da su često govorili b r o j n e jezike. Istovremeno, hroničari starog i srednjeg veka ukazuju na to da su grupe, koje su identifikovali kao različite narode, govorile istim jezikom. Jezik se nije n u ž n o p o k l a p a o sa d r u g i m k u l t u r n i m tradicijima, kao što su izgled odeće, nakit, grnčarija ili oružje. Hipotetičke praistorijske m a p e glavnih jezičkih grupa - germanskih, slovenskih, keltskih, baltičkih, romanskih i d r u g i h - ne odgovaraju nijednoj specifičnoj razlici u materijalnoj kulturi koja se arheološki m o ž e identifikovati. Ispostavilo se da su uprošćene m a p e materijalističkih kultura, koje su sačinili Kossinna i njegovi sledbenici, mitovi: jedna p o j e d n a „prepoznata" karakteristika etničke materijalne 57

kulture pokazivala bi se ili daleko više ili daleko m a n j e raširenom od onih m o d e l a koje je sugerisao jezik. Kako je p r i m e t i o britanski istoričar Chris W i c k h a m , „muškarac ili žena sa brošem u langobardskom stilu nisu n u ž n o bili i Langobardi, kao što ni porodica iz Bradforda koja vozi Toyotu nije japanska; artefakti nisu siguran vodič za određivanje etniciteta". 37 Jezik očigledno nije ni odgovarao niti je određivao kulturu. Političke elite su kroz istoriju često govorile jezike p o t p u n o različite od o n i h koji su govorili njihovi p o danici. Štaviše, deo konceptualnog problema u r a z u m e vanju nacija Evrope u r a n o m srednjem veku leži upravo u t o m e da su, sledeći m o d e l etničkog nacionalizma 19. veka, istoričari skloni da misle geografski. O n i traže veze između teritorija, regiona ili kraljevstava i etničkih grupa koje su ih naseljavale. Upravo kao što je slučaj u savremenim, složenim društvima, granice koje dele „nacije" u r a n o m s r e d n j e m veku obično nisu bile geografske nego političke, ekonomske ili društvene. Uz to, t a m o gde su geografske razlike i postojale, one su postojale unutar, a ne i z m e đ u p o d r u č j a . Stanovnici gradova u Galiji, Španiji i na Balkanu razlikovali su se od okolnog stanovništva. Žitelji grada bili su vojne starešine i vladini činovnici iz celog Carstva, trgovci iz Sirije i Male Azije, Jevreji koji su generacijama živeli n a ovim isturenim tačkama mediteranskog društva. U šestom veku Pariz je, n a primer, imao ceo niz biskupa 37.

C h r i s W i c k h a m , Early Medieval

srednjovekovna

58

Italija: centralna

Italy: Central Power and Local Society 400-1000

(Rana

vlast i lokalno društvo 400 -1000.), Totowa, NJ, 1981, str. 68

čija su i m e n a upućivala na njihovo poreklo iz istočnog Mediterana i na zaključakda je vlast nad ovom centralnom verskom institucijom m o ž d a bila u r u k a m a sirijskih ili grčkih zajednica. Istovremeno, u unutrašnjosti je i dalje vladala starosedelačka aristokratija. Dolazak Gota, Burg u n d a i Franaka nije značajnije p r o m e n i o ovakvo stanje. Arheološki nalazi pokazali su da su se varvari, kao i guverneri i vojni zapovednici koje su zamenili, prvenstveno smestili u gradove, odakle su mogli da drže p o litičku kontrolu dok su živeli od poreza prikupljenih sa imanja koja su im bila dodeljena. Izvan gradova varvarske formacije ograničile su svoje naseobine na strateški važn i m v o j n i m položajima. Kasnija varvarska naselja p o k a z u j u o b r n u t model. N a Balkanu su gradovi - p r e svega oni duž obale, kao Zadar, Trogir, Split, D u b r o v n i k , Budva i Kotor - ostali predstraže rimske kulture u kojima se govorio grčki jezik. O k o l n o seosko stanovništvo bilo je p o d d o m i n a c i j o m stepske konfederacije, p o z n a t e kao Avari, koja se kasnije stopila sa slovenskim društvima. G e r m a n s k a ekspanzija na severoistočnu Evropu n a isti je način dovela d o stvaranja gradova koji su imali m a l o toga zajedničkog - kult u r n o , politički ili lingvistički - sa okolnim p o d r u č j e m n a d k o j i m su vladali. Ovi srednjovekovni modeli dugo su se održali. U 20. veku, važni gradovi, kao oni na Baltiku, i dalje su se kulturno, lingvistički i politički razlikovali od svoje okoline, a da to nije stvaralo „nacionalne" tenzije. S d r u g e strane, jezik koji se m o g a o smatrati, na prvi pogled, elemen59

tom etničke razlike, često je naprosto p o d r a z u m e v a o postojanje društvene ili političke razlike. U 19. veku, kada bi estonski seljaci koristili reč „saks" (Saksonci, Sasi), ona je prvenstveno značila „ g o s p o d a r " ili „gazda", a ne „German" u n e k o m etničkom, lingvističkom, nacionalističkom smislu. 38 Dugoročno, narodi se n a p r o s t o ne m o g u prikazati u obliku geografske mape. Tek su užasi 20. veka stvorili iluziju da se jezik i etnicitet m o g u ili m o r a j u staviti na m a p u . Potiskivanje kult u r n e raznolikosti u državama kao što su Španija, Francuska i Turska dovelo je toga da Baski, Katalonci, Briti, Jermeni, Kurdi i druge m a n j i n e „nestanu" iz nacija-država. Holokaust i „etničko čišćenje" Istočne Evrope koje su usledilli posle D r u g o g svetskog rata, naterali su na seobu na Z a p a d hiljade stanovnike Istočne Evrope, čiji je m a t e r n j i jezik bio nemački i doveli d o toga da se stanovništvo gradova kao što su Danzig, Konigsberg, Riga i Vilna, prvi p u t u njihovoj istoriji više n e razlikuje od okoln o g seoskog stanovništva. M e đ u t i m , postoje znakovi da se p o n o v o pojavljuje onaj stari m o d e l slojevite lingvističke i kulturne različitosti. O v o se p o s e b n o vidi u velikim gradovima Evrope, gde lingvističko i k u l t u r n o raslojavanje p o n o v o karakteriše oba kraja populacionog spektra. Na vrhu, velike multinacionalne korporacije i n a u č n e institucije uglavnom, ili u celosti, funkcionišu na engleskom, ne obazirući se preterano na lokalne jezične tradicije. Na d o n j e m kraju društvene lestvice, ovi su gradovi doživeli znatan rast populacije koja vodi poreklo iz Tur38.

60

H o b s b a w n , Nations

and Nationalism,

str. 4 8 - 4 9

ske, severne Afrike, indijskog potkontinenta i drugih delova Azije. Ovi emigranti žive svoj život služeći se arapskim, t u r s k i m i d r u g i m jezicima, koji su daleko od jezika srednje klase. Ovakav razvoj, praćen neprijateljstvom i s t r a h o m , kao što je to uobičajeno u suočavanju sa nečim novim, u stvari je povratak na m n o g o starije m o d e le etničke raznolikosti. Evropa je zapravo p o n o v o počela da liči n a svoju prošlost. Tako, posle gotovo dva veka pokušaja da se etnicitet lingvistički, arheološki i istorijski kartografski potvrdi, m o r a m o da zaključimo da su svi takvi p r o g r a m i propali. O s n o v n i razlog je da etnicitet postoji pre svega u svesti ljudi. Ipak, mesto etniciteta u ljudskoj svesti ne čini ga e f e m e r n i m ; naprotiv, on je upravo zato realniji i jači. Ljudska volja i m u n a je na prost racionalan protivdokaz. A ipak, da b u d e m o pošteni prema

naučnicima-

nacionalistima 19. i 20. veka, kategorije nacionalnosti koje su oni razvili nisu nastale ni iz čega: one su se zasnivale na daleko starijoj tradiciji identifikovanja ljudi, tradiciji koja se već razvila u istorijskim izvorima koje su istoričari i filolozi pokušali da iskoriste kako bi nacije pronašli u prošlosti. U m n o g i m v a ž n i m vidovima, etnografija 19. veka bila je s a m o nastavak etnografskih tradicija klasične antike, ali sa daleko rafiniranijim sredstvima.

10

GLAVA IMAGINARNA

SLIKA

DRUGA

NARODA

U STAROM

VEKU

Važno je da naglasimo, kako s m o uradili u Glavi prvoj, da je etnički nacionalizam novijeg porekla. Bilo bi tačnije da k a ž e m o da je p o s e b a n tip etničkog nacionalizma, kakav danas poznajemo, novijeg datuma. U prošlim vekovima, ljudi su imali različite, ali isto uticajne načine identifikovanja, razlikovanja od drugih, i mobilizovanja ovih identiteta u političke svrhe. M e đ u t i m , često i m a m o teškoća da p r e p o z n a m o razlike između ranijih načina shvatanja g r u p n i h identiteta i savremenijih gledišta, jer s m o p o n o v o uhvaćeni u z a m k u samog istorijskog procesa koji p o k u š a v a m o da proučimo. Već s m o koristili izraze „nacija", „etnicitet", „rasa" i „etnogeneza" kao da ove reči nose neku vrstu objektivnog, fiksiranog značenja. Iako je specifični način na koji ih koristimo nov, ove reči i njihovi ekvivalenti imaju d u g u istoriju koja seže d u b o k o u prošlost, n a j m a n j e do petog veka pre n.e. O n e su nasleđene od rasprave duge nekoliko milenijuma, p o s m a t r a nja i pretpostavki, i tako su d o nas stigle opterećene kulturološkim teretom prošlosti. D a v n o pre Fichtea ili Herdera, ovi izrazi bili su važni i zvučni elementi u zapadnoevropskoj intelektualnoj tradiciji. 63

N e m a svrhe pokušavati da se smisle novi izrazi za društvene g r u p e iz prošlosti. Nasledili s m o izraze koje s m o prisiljeni da i dalje koristimo. Ipak, m o r a m o da shvat i m o istorijski proces koji im je tokom vekova dao značenje. Kategorije p o m o ć u kojih Evropljani pokušavaju da shvate razlike m e đ u d r u š t v e n i m s k u p i n a m a nasleđene su kako iz antičkog tako i iz biblijskog v r e m e n a . Ukratko, postoje dve vrste „naroda" ili „nacija". Jedna je „konstitutivna" i zasniva se na zakonu vazalnosti, i stvorena je istorijskim procesom. Druga, daleko izvan procesa istorijskih p r o m e n a , je „biološka", zasnovana je na poreklu, običaju i geografiji. G r u b o rečeno, razlika se m o ž e okarakterisati kao „ m i " i „oni"; „civilizovani" i „varvari" (tradicija živi do d a n a š n j i h d a n a : na m n o g i m m e s t i m a , u Evropi i Americi, istorijski muzeji bave se s a m o „nama", dok se eksponati k u l t u r a d o m o r o d a č k i h A m e r i k a n a c a , Afrikanaca i ostalih „ p r i r o d n i h naroda" izlažu u m u z e j i m a p r i r o d n e istorije, zajedno sa e k s p o n a t i m a životinja, biljaka i minerala). Kada su, u trećem i č e t v r t o m veku, pisci prvi put počeli da opisuju nove „narode" koji će postati današnji Evropljani, oni su se nadahnjivali ovim d u b o k o u s a đ e n i m tradicijama. Zato m o r a m o da shvatimo uticaj pretpostavki izvedenih iz grčko-rimskog starog veka i iz Biblije o ovim piscima koji su naši jedini izvori za nova društva koja su se pojavila u Evropi na kraju starog veka. Zbog toga, da bismo pogledali iza ovih nagomilanih kulturnih slojeva, m o r a m o najpre da ispitamo izvore našeg jezika, etniciteta i nacionalnosti. M o r a m o da v i d i m o kako su književne tradicije, politička moć, religija i im64

perijalizam u kasnoj antici izmenili i oblikovali načine na koji su etnografi shvatali i opisivali ljudsko društvo.

|

PRIRODNI

NARODI

I NARODI

RIMSKOG

CARSTVA

Poreklo evropskih etnografskih razmišljanja počinju, u n a j m a n j u ruku, sa takozvanim Istorijama

Herodota 3 9

iz Halikarnasa, pisanim negde sredinom petog veka. H e r o d o t je bio prvi etnograf, a njegov način shvatanja i opisivanja sveta zadržao se d o današnjih dana. Herodot je izmislio i istoriju i etnografiju dok je pisao o poreklu ratova između Grka i Persijanaca. Ne zadovoljivši se time da b u d e samo istoričar rata ili politički istoričar, on je zamislio sukob između Grka i Persijanaca samo kao fazu u vrlo d u g o m procesu sudbonosnog sukobljavanja Evrope i Azije. Tako njegova pitanja nisu bila ograničena samo na politička i vojna zbivanja tokom Persijskog rata. Umesto toga, on je bio inspirisan o n i m što je video, čuo i pročitao na svojim putovanjima istočnim Mediteranom i Malom Azijom, da bi predstavio o n o što bismo danas nazvali „totalnom istorijom" poznatog sveta. Delovi ovog sveta bili su narodi (etne; sing. etnos), koji su opet često bili podeljeni u plemena ili rodove {gene, sing. genos), a čije je verske tradicije, društvene običaje, jezik, materijalnu kulturu i privredni sistem, Herodot opisao do najsitnijeg detalja. 39.

U ovom p r e v o d u koristimo Herodotovu

istoriju, preveo sa starogrčkog Milan Arsenić,

Matica srpska, Novi Sad, 1988. (prim. prev.)

65

Uopšteno, p r e m a H e r o d o t u , ljudi su se razlikovali geografski i kulturološki. D o k je Herodot priznavao da su se narodi m o ž d a selili iz j e d n e u d r u g u regiju, u njegovim Istorijama specifični n a r o d n o r m a l n o naseljava specifično geografsko p o d r u č j e kojem daje svoje ime. Egipat je teritorija naseljena Egipćanima, kao što je Kilikija zemlja naseljena Kiličanima, ili Asirija Asircima. 40 H e r o d o t priča kako je Aristagora, vladar Mileta, imao b r o n z a n u m a p u na kojoj su bile prikazane zemlje Liđana, Frižana, Kapadokijaca ili Sirijaca, Kiličana, Jermena, Matijenaca i Kisijaca. 41 Većina n a r o d a su imali svoj sopstveni jezik, a jezik Frižana bio je najstariji. Ipak, nisu svi narodi govorili različite jezike. Konačno, n a r o d i su imali sopstvene religije i običaje, m e d u kojima H e r o d o t najznačajnijim smatra one koji se o d n o s e na sferu aktivnosti žena, način sahrane i privredne aktivnosti. Razlika između etne (naroda) i gene (plemena) su promenljive, ali H e r o d o t ne vidi nikakav p r o b l e m u identifikovanju glavnih i s p o r e d n i h grupa koje su se razlikovale p o razvijenijim k u l t u r n i m karakteristikama. Njem u se kategorije čine objektivne i očigledne s a m e p o sebi. O n često zastaje da bi objasnio da zna da n e k o pleme pripada j e d n o m ili d r u g o m etnosu, čak i kada njegovi pripadnici ne priznaju uvek da m u pripadaju. Na primer, kada priča o Joncima, koje opisuje kao najslabije m e đ u helenskim n a r o d i m a , on tvrdi da, zbog sramote, većina 40.

Herodotova

41.

Ibid,V

66

istorija 1

p o t o m a k a Jonaca s k o p n a odbija da prizna svoje jonsko poreklo. 4 2 Iako H e r o d o t prihvata objektivno postojanje naroda, on je svestan da oni m o g u da nastanu i nestanu. O poreklu n a r o d a o n s p r e m n o priča, kako o starosedelačkim mitovima porekla različitih etnosa tako i o grčkim legendama koje ih povezuju sa H e r k u l o m , M i n o j e m ili n e k o m d r u g o m ličnošću iz grčke mitologije. Legende o etnogenezama ili nastanku n a r o d a koje on priča, u suštini, pripadaju dvema vrstama. Jedna je priča o poreklu kraljevske ili vladajuće porodice, obično ispričana u okviru mitološke genealogije, koja utvrđuje trajni karakter takve porodice i n j e n o pravo da vlada n a r o d o m . U svom detaljnom opisu Skita, on daje dve mogućnosti genealoške priče o ovom najnovijem od svih naroda. U prvoj, u kojoj navodi šta Skiti sami pričaju za svoje poreklo, on kaže da oni potiču od tri sina Targitaja: Lipoksaja, Arpoksaja i Kolaksaja. 43 Skiti Auhate potiču od prvog; Katijari i Traspijci od drugog, a Paralate od trećeg. Sledeći ovaj starosedelački mit, on navodi priču pontskih Grka, p o kojoj se poreklo skitskih kraljeva povezuje sa grčkim heroj e m Heraklom. Sam H e r o d o t se n e opredeljuje ni za prvi ni za drugi od ovih mitova. O n izbegava da se izjasni, tvrdeći da su Skiti stigli u pontski region kada su ih Masageti proterali iz njihove otadžbine u Aziji. Sem što opisuje poreklo n a r o d a tako da ispada da oni svi vode poreklo od zajedničkog pretka, Herodot p o v r e m e n o 42.

Ibid, I

43.

Ibid, IV

67

opisuje etnogenezu kroz cepanje i m e đ u s o b n e brakove, s t o j e nesumnjivo f e n o m e n poznat grčkim kolonistima, ali projektovan takođe i na ne-Grke. Tako su Likijci potomci Krećana koje je zajedno sa njihovim v o đ o m S a r p e d o n o m proterao njegov brat Minoj. Sauromati vuku poreklo od skitskih m o m a k a koji su zavodili i ženili Amazonke. 4 4 Nestanak naroda je neobičniji, iako Herodot priznaje da i u njegovo vreme ima naroda koji naseljavaju oblasti ranije naseljene d r u g i m n a r o d i m a koji su mogli da ostave tragove svog jezika u topografskim nazivima. Kimerijci, koje su iz Azije prognali Liđani, ostavili su za s o b o m samo neke nazive mesta kao dokaz da su tu živeli. Očito da je Herodot i m a o široko i ne čvrsto definisan o mišljenje o t o m e kako su narodi nastajali i nestajali. Bilo da su p o t o m c i zajedničkog pretka ili novi ogranci ranijeg naroda, bilo da su apsorbovani u d r u g e narode ili nestali sa mesta svoje originalne postojbine, n a r o d i m o g u v r e m e n o m da nastanu, razvijaju se i nestanu. Upravo kao što su geografsko p o d r u č j e i jezik važan, ali ne apsolutni faktor u definisanju nekog etnosa, Herodot takođe pretpostavlja i postojanje neke f o r m e političkog sistema. Svaki etnos ili genos ima svog kralja ili vladara. Ipak, političke f o r m e n e m a j u glavnu ulogu u Herodotovom opisu naroda. Štaviše, gubitak političke nezavisnosti ne znači propast naroda: Međani, i kasnije Persijanci, mogli su da osvoje Aziju, a da to ne utiče n a status n a r o d a koji je t a m o živeo. Ovo je delom bio rezultat persijskog sistema upravljanja, koji uglavnom nije išao 44.

68

Ibid, IV

za tim da uništi lokalne elite ili političke institucije nego za tim da ih apsorbuje. Tako su, čak i u n u t a r većih političkih entiteta, narodi zadržavali svoj identitet. D o k karakteristika nekih n a r o d a m o ž e da b u d e sloboda, druge m o ž e da karakteriše p o n i z n o s t i služenje. Iako fizičke karakteristike m o g u da b u d u deo Herodotovog opisa naroda, one više teže da b u d u rezultat geografije nego nasleđa. Uprkos biološkim m e t a f o r a m a koje su sadržane u jeziku genosa i etnosa, H e r o d o t ne pravi pretpostavke šta će se kasnije smatrati rasnim ili biološkim razlikama m e đ u p o z n a t i m narodima. Ako Etiopljani i Indi i m a j u c r n o seme, ako su severni n a r o d i visoki i plavi, razlog je blizina ili udaljenost od ekvatora, a ne rezultat naslednih karakteristika.

|

HERODOTOVI

NASLEDNICI

Herodotov panoramski opis naroda postao je osnova za celokupnu buduću evropsku etnologiju. Njegove kategorije, njegovi pokušaji klasifikacije, i njegovi stereotipi još uvek postoje. Međutim, m n o g i geografi i istoričari nisu mogli da prihvate mnoge njegove osnovne postavke. Uprkos njegovom velikom uticaju, ili upravo zbog njega, Herodota su kasniji drevni pisci obično nazivali „ocem laži". Pre svega, kasnijim G r c i m a i Rimljanima s m e t a o je njegov suštinski neutralan pristup običajima i n a r o d i m a koje je opisivao. Sam r o d o m iz jonskog grada u Maloj Aziji, čije stanovništvo nije bilo čisto grčko ni p o običa69

jima ni po jeziku, H e r o d o t nije donosio sudove o tradicijam a i kulturama koje je opisivao. Ova otvorenost, koju su takođe pokazivali drugi predsokratovski Jonjani, m o ž d a je karakteristika inače izgubljene persijske istoriografije kojoj je Herodot, rođen u porodici koja je govorila grčki u Persijskom carstvu, dugovao svoje zaključke. 45 O n nesumnjivo opisuje Persijance kao „one koji o d svih ljudi najviše p o š t u j u strane običaje". 46 Sa očiglednim odobravanjem, H e r o d o t opisuje kako je Darije pričao da je Grke na svom dvoru pitao da li bi bili voljni da jedu leševe svojih očeva, a kada su se ovi užasnuli na takvu m o g u ć n o s t , on ih je u p o z n a o sa Indijcima koji su jeli tela svojih mrtvih roditelja. O n d a ih je pitao da li bi spalili tela svojih roditelja, što su oni odbacili sa istim užasavanjem. 4 7 Za Herodota, tradicije Skita, Grka, Egipćana i Persijanaca imale su j e d n a k u vrednost. Svaki narod, p r i m e ć u j e Herodot, smatra da su njegovi sopstveni običaji najbolji, i on ničim ne opovrgava takvo njihovo mišljenje. Možda je, za r a z u m e v a n j e Herodotovih neutralnih stavova p r e m a kulturama, jednako važna njegova sopstvena politička situacija. Za razliku od kasnijih istoričara i etnografa, on nije i m a o direktne političke veze ni sa Persijancima ni sa grčkim gradovima, koji su bili protiv njih. Iako je p u n o putovao i prilično dugo živeo u Atini, ostao je p o strani, bez o d r e đ e n o g položaja u vlasti, što je inače sve češće definisalo grčki i persijski način po45.

A r n a l d o Momiglif.no, 7he Classical Founđations

osnove savremene

istoriografije),

46.

Herodotova

istorija

47.

Ibid, III

70

of Modem

Berkeley, 1990., p o s e b n o str. 5-10

Historiography

(Klasične

smatranja. To nije bio slučaj sa kasnijim piscima, pogotovo posle osvajanja Aleksandra Velikog. O d tada, grčki pisci postaju deo imperijalističke kulturne tradicije. Njihov interes za „druge" postaje tesno povezan sa željom za d o m i n a c i j o m , što je način gledanja koji su p r i r o d n o nasledili rimski imperijalistički pisci. Tako Herodot predstavlja kulturnu perspektivu koja bi se mogla nazvati „predorijentalnom", u o n o m smislu u k o m e 0 njoj govori palestinsko-američki intelektualac Edward W. Said kao o „ontološkoj i epistemološkoj razlici koja je nastala između 'Orijenta' i (veći deo vremena) 'Zapada'". 48 Ovo odbijanje da osudi tuđe običaje, doneli su m u epitet „filovarvarina", koji su m u pripisali kasniji pisci, a koji su svakog ko nije govorio grčki smatrali inferiornim („varvarski" je, originalno, označavao nekog ko frflja dok govori). Istovremeno, isti ovi kritičari koristili su njegov materijal, pokušavajući da dokažu koliko je savršena grčko-rimska tradicija 1 kolika je njena n a d m o ć nad svim ostalim, posebno „istočnim", kulturama. Ova, gotovo neprekidna, struja osude velika je ironija jer, kako je istakao jedan naučnik, „Herodot je opisao, bilo kratko ili dugo, oko pedeset i više naroda. Od pet do osam stotina godina kasnije, Plinije, Solin i Mela pom i n j u 34 ista naroda, u smislu da su ili identični ili vrlo slični onima koje je opisao grčki istoričar". 49 Pored toga što su m u zamerali na provarvarskim stavovima, d r u g a zamerka p o t o n j i h pisaca H e r o d o t o v o m 48.

Edvv'ard W. Said, Orientalism,

N e w York, 1978. str.2. (Edvard Said, Orijentalizam,

Bib-

lioteka XX vek, prevela D r i n k a Gojković, B e o g r a d 2000.) 49.

M a r g a r e t T. H o d g e n , Early Anthropology

(Rana antropologija

1

in the Sixteenth

and Seventeenth

Cenluries

u 16. i 17. veku), Filadelfija, 1964, str. 44

10

radu, bio je način na koji je opisivao karakteristike naroda. Svaki n a r o d ima složene karakteristike, uključujući običaje, poreklo, veru i političku formu, ali d o k ove karakteristike služe da ih identifikuju i razlikuju od ostalih suseda, one ne čine n a r o d e kao takve. Kasniji pisci, kao što je rimski sveznalac Plinije Stariji, obrnuli su ovaj sistem naglavačke. Ove karakteristike, zajedno sa geografskim granicama, postale su odlučujući faktori za etnički identitet, a ne naprosto karakteristike ljudi koji pripadaju o d r e đ e n o j grupi. H e r o d o t je, na primer, pažljivo pravio razliku i z m e đ u raznih Skita i njihovih neskitskih suseda. N e u r i su delili skitske običaje i verovanja, ali Herodot ih nije smatrao Skitima, verovatno zato što su oni sebe drugačije videli. Melanhleni se razlikuju od Skita s a m o u t o m e što nose crne ogrtače, ali ni oni, takođe, nekako nisu pravi Skiti. Za Plinija i druge Rimljane, koji su više voleli red nego nered (i m o ž d a tačnost), ovakve z b u n j u j u ć e kategorizacije bile su neprihvatljive. Plinije je hteo da se n a r o d i jasno razlikuju, i p o s e b n o se zalagao za to da se klasifikuju p o t o m e gde žive. Tako su sve gentes (latinski ekvivalent za gene) koji su živeli iza D u n a v a bili Skiti, bez obzira da li su sebe smatrali Skitima. O v d e ubraja Gete, koje su Rimljani zvali Dačani, Sarmate, Aorse, Skite rođene van braka (Scythae degeneres), Alane, Roksolane i sarmatske Ijazigite. 50 Rimski istoričar iz četvrtog veka, A m i j a n Marcelin, otišao je čak i dalje, tvrdeći da su gentes Skita bezbrojni i da se protežu izvan poznatih 50.

72

Plinije, Poznavanje

prirode,

IV

granica. 51 O n poistovećuje Azijce i evropske skitske narode koji se protežu istočno d o Kine i jugoistočno do G a n ga.52 Ovakva teritorizacija i klasifikacija, tipična za rimsku sklonost p r e m a preciznosti i redu, objektivizirala je i eksternizirala identitet gentes na način p o t p u n o stran Herodotu. Treća z a m e r k a H e r o d o t u , koju su isticali kasniji etnolozi, bilo je njegovo osećanje za istorijsku p r o m e n u , etnogenezu. Posebno su geografi i enciklopedisti n a r o de opisivali u večitoj sadašnjosti, redukujući, ili čak eliminišući, mitske elemente Herodotovog razvojnog pristupa n a r o d i m a . Plinije, na primer, sa u ž i v a n j e m k o m binuje što je m o g u ć e više izvora, uključujući n a r o d e koji su d a v n o nestali, sa postojećim etničkim s k u p i n a m a u svom Poznavanju

prirode.

Rezultat je bila vrsta zakona

za k o n z e r v i s a n j e n a r o d a - n i j e d a n jedini n a r o d n i k a d a nije nestao, ni j e d n a jedina karakteristika nije se p r o m e nila. U najboljem slučaju, stari n a r o d m o g a o je da dobije novo i m e i nove, čak k o n t r a d i k t o r n e , običaje i karakteristike, ali pažljiviji r i m s k i p o s m a t r a č m o g a o je ipak da p r e p o z n a o kojem se n a r o d u radi. Takav n a r o d bio je, na neki način, više deo p r i r o d n o g nego istorijskog sveta. Štaviše, geografski položaj n a r o d a postajao je sve važniji što su R i m l j a n i češće dolazili u k o n t a k t sa v a r v a r i m a . M a p e r i m s k o g sveta bile su p r e t r p a n e , jer su ovi kompilatori nastojali da o g r o m n a p r o s t r a n s t v a p o p u n e sa što više n a r o d a . 51.

A m i j a n M a r c e l i n , Istorija, XXII, 8.

52.

Ibid, XXIII, 6.

-

-/.i;.

73

J

GENTES

I

POPULUS

Karakteristični običaji, geografski položaj i dugovečnost, doveli su do suptilnih ali značajnih razlika u načinu na koji su kasniji rimski istoričari i etnografi opisivali društvene grupe. Najpre, opisivali su sebe i druge na osnovu suštinski p o t p u n o različitih karakteristika. Samo su Rimljani imali osećanje za istorijski razvoj, promenljivost i kompleksnost. Etnogeneza rimskog naroda, kako je sačuvana u delima Vergilija i Livija, stvorila je populus iz p o t p u n o nespojivih gentes. Za Livija, rimski identitet bio je rezultat stalnog procesa političkog spajanja. Najpre je Eneja ujedinio Trojance i starosedeoce „ p o d j e d n i m z a k o n o m i j e d n i m imenom". 5 3 Isto je i Romul okupio „mnoštvo" i dao im zakone p o d kojima su mogli da se okupe u jedinstveni k o r p u s naroda. 5 4 Tako je, s a m o populus

Romanus,

za razliku od stranih „naroda", i m a o

istoriju. Ova je istorija bila priča o t o m e kako je stvoren rimski n a r o d od g r u p e pojedinaca koji su živeli u skladu sa j e d n i m istim zakonom. Ovde se nije radilo o pitanju pretpostavljenog jedinstva p o precima, geografiji, kulturi, jeziku ili tradiciji. Kroz celu dugu istoriju, p r i p a d n o s t populus Romanus

bilo je pitanje ustavnog a n e p r i r o d n o g

zakona, i tako teoretski svima pristupačno. Ustavna priroda rimskog naroda podseća na Herodotovo shvatanje procesa kojim su se formirali i trans53. Uvije, Ad urbe condita,... „пес sub e o d e m iure solum sed etiam n o m i n e o m n e s essent, Latinos u t r a m q u e gentem appellavit", I, 2. 54. Ibid, ,,in populi unius corpus", I, 8.

74

formisali neki varvarski narodi. Rimski posmatrači, kao Plinije ili Amijan Marcelin, nisu razmišljali na taj način. Za njih, Rimljani su se p o t p u n o razlikovali od ostalih naroda, čiji su fiksni identiteti vukli poreklo ne iz udruživanja i prihvatanja političkog i pravnog sistema nego, pre, iz geografskih, kulturnih i lingvističkih kriterijuma. Bilo da su termini koje su koristili bili populus, gens, natio ili tribus, Rimljani su kategorisali svoje susede, neprijatelje i p o danike prema sistemu koji je imputirao objektivne i nepromenljive kriterijume. Tako drugi „narodi" nisu imali istoriju, jer su im se porekla gubila u mitu, a pripadnost bila određena rođenjem, a ne izborom. Oni su, dakle, postali deo istorije, tek kada su ušli u rimsku sferu. Jedini rimski pisac koji je, barem delimično, prihvatio Herodotovu prirodniju viziju „drugih", bio je Kornelije Tacit. U svojoj pohvali Agrikoli, u kojoj opisuje stanovnike Britanije, a posebno u Germaniji,

studiji o stanov-

nicima Evrope iza Rajne, on pokazuje simpatije prema ovim narodima kojima, inače, nedostaje klasična etnografija. A ipak, čak i u prikazu Brita, kojima pripisuje najplemenitiju osudu rimskog imperijalizma, i u opisu Germana (najdetaljnijem etnografskom prikazu od onog Herodotovog o Skitima), Tacit ne može u potpunosti da izbegne etnografsku tradiciju koja ne-Rimljane vidi kao „druge". O n opisuje Brite kao časnije od Gala jer, za razliku od ovih potonjih, nisu još izgubili hrabrost iako su izgubili slobodu. O n hvali njihovu plemenitu želju za osvetom n a d o n i m a koji su ih porobili. U usta njihovog vođe Kalgakusa stavlja jednostavan opis rimske politike: „Stvori75

li su pustoš i to nazivaju mirom". 55 A ipak, brojni detalji ovih dirljivih opisa Brita, p o k a z u j u da on, u stvari, ne zna m n o g o o njima, i da se vraća m n o g i m starim stereotipima koje su koristili drugi, Britima m a n j e naklonjeni, rimski pisci. Kaledoncima p o g r e š n o pripisuje g e r m a n s k o poreklo jer i m a j u riđu kosu i duge r u k e i noge. Za južne Silure pretpostavlja da su se doselili iz Španije, jer imaju t a m nu p u t i kovrdžavu kosu. Bolje je obavešten o jugoistočn i m Britima, za koje navodi da su bliski Galima p o jeziku, veri i običajima. M e đ u t i m , iza ovih, vrlo uopštenih, i uglavnom spoljnih razlika, malo toga kaže o specifičnim običajima, organizaciji i tradicijama različitih gentes. Tacit opisuje njihovu veru kao superstitio.

Njihove osobine

kao što je, na primer, svirepost, i njihove specifične vojne taktike, m a n j e su opisi pojedinosti, a više uobičajenih varvarskih običaja. 56 Njihova plemenitost, hrabrost i ljubav p r e m a slobodi, za Tacita su više sredstvo da osudi careve N e r o n a i Domicijana, koje je mrzeo, nego odraz istinskog r a z u m e v a n j u samih Brita. Iako detaljniji, i sa više podataka, Tacitov opis Germ a n a takođe ne prelazi okvir opšte tradicije u postherodotskoj klasičnoj etnografiji. Njegov rečnik n e pravi razliku i z m e đ u velikih populacija i njihovih m a n j i h delova, pa ih sve naziva gentes. M e đ u t i m , on p o k a z u j e razum e v a n j e i tačan je u opisima uspona i pada raznih „naroda", razlikuje velike g r u p e kao što su Svevi (Suebi) i njihove razne individualne gentes, i daje opis raznolikih 55.

Kornelije Tacit, Agricola, XXX, ,.."atque ubi s o l i t u d i n e m faciunt, p a c e m a p p e l l a n t "

56.

Ibid, 33.

76

kulturoloških i političkih tradicija u n u t a r ovih naroda. Ipak, nasledena etnografska tradicija kod njega je stalno prisutna. U z m i m o priču o poreklu G e r m a n a od tri Manova sina, posle koje sledi priča o Herkulovim putovanjima. Tacitov jasno izražen skepticizam prema obe legende, kao i njegovo sopstveno mišljenje o poreklu G e r m a na koje sledi, snažan je o d j e k Herodotove priče o poreklu Skita, i m o ž e se izvući iz Posejdonija, helenističkog istoričara iz prvog veka pre n.e. D r u g d e u Tacitovom opisu G e r m a n a , m o ž e se osetiti d u h Julija Cezara, Livija i Plinija. Upravo kao kod Brita u njegovoj Agrikoli, kao i u Germaniji, Tacit nalazi kod G e r m a n a m n o g o toga za pohvalu, p o s e b n o za one koji su ostali uglavnom nepokvareni rimskim porocima. M e đ u t i m , i ovde se on, takođe u celosti, kreće u okviru postherodotske etnografske tradicije u d o n o š e n j u vrednosnih sudova o varvarskim običajima. Ako Tacit nalazi više toga za pohvalu nego za p o k u d u , on je još uvek daleko od H e r o d o t o v o g verovanja u suštinsku ravnopravnost n a r o d n i h običaja. Ako je Tacit i bliži od ostalih rimskih pisaca iznijansir a n o m opisu ne-Rimljana, njegov rad nije i m a o značajnijeg uticaja na buduće pisce. D o kraja rimskog sveta i, doista, prilično posle toga, istoričari su nastavili da sve gledaju u r e d n o p o d e l j e n o na Rimljane i varvare, na „nas" i „njih". 57

57.

Za širu r a s p r a v u o o d n o s u R i m l j a n a p r e m a n e - R i m l j a n i m a vidi J. RV.D. Balsdon,

Romans

and Aliens

(Rimljani

i stranci),

C h a p e l Hill, N C , 1979.

77

|

GENTILES

I BO2JI

NAROD

D i h o t o m n i rimski svet nije bio jedini takav. Jevreji su takode imali paralelno osećanje društvene kategorizacije svrstavajući sebe u Božji narod, am, a druge n a r o d e u gojim ili, kako su ih obično nazvali „gentile", što je bio prevod latinskog izraza za „pripadnike roda". Biblija daje dva modela naroda. Prvi, na koji se odnose prevedeni izrazi, je gojim (u Septauginti preveden kao etne, a k o d Jeronim a kao gentes),

a drugi je biološki. Veći deo Knjige o po-

stanku i Izlaska bavi se ovim biološkim k o r e n i m a porekla. Genealogije i priča o Vavilonu objašnjavaju raznolikost uprkos p r v o b i t n o m zajedništvu ljudske rase. Iako u m n o g i m vidovima slični grčko-rimskom osećanju etnosa, oni se razlikuju u t o m e što predstavljaju pre poreklo celih „naroda" nego samo vodećih porodica koje vuku korene od određenih pojedinaca, i tako različite n a r o d e Svetog pisma čine h o m o g e n i j i m od onih koje p o m i n j e grčko-rimska etnografija. Kao u slučaju varvarskih gentes, pretpostavlja se da je pripadnost gojimu

objektivna

i nepromenljiva. Gojim iz Svetog pisma, i etne ili gentes klasičnih etnografa, suštinski su identični. O n i pripadaju večitom p r i r o d n o m svetu, a n e svetu istorije. Drugi m o d e l je am (koji se prevodi kao laos,

populus),

koji se odnosi na n a r o d Izrailja i čini konstitutivno telo poput rimskog. Upravo kao što je Romul uzeo

multitu-

do Albana i Latina, i preko zakona od njih f o r m i r a o narod, tako su isto, preko zakona sa Sinajske gore, p o t o m c i Izrailja postali n a r o d Izraela ili Boga. Svi potomci Izrailja 78

neće postati naslednici zakona. O b a su pre konstitutivne nego biološki određene grupe. Konstitutivna priroda n a r o d a Izrailja ne odražava se uvek u heterogenim knjigama koje čine hebrejske tekstove. U knjigama Ezdra i Nehemija,

deca Izrailjaca koja su

se oženila tuđinkama, bila su isključena iz redova onih koji su se vratili iz ropstva. O v d e se vidi poreklo sasvim ekskluzivne, biološke definicije izabranog naroda. Ipak, barem k o d kasnijih proroka, pripadnost a m u nije ograničena na biološke p o t o m k e Avrama, Isaka i Jakova. Sinovi Avrama m o g u da b u d u svi n a r o d i koji prihvate zakon, upravo kao što je i populus Romanus

|

DRUŠTVENI

IDENTITET

U

bio otvoren za sve.

HRIŠĆANSKOJ

ANTICI

Hrišćanski pisci kasne antike nasledili su obe, biblijsku i klasičnu tradiciju etnografije. O n i su ih sintetizovali i

tako

stvorili

novo

shvatanje

ljudskog

društva.

Hrišćansko Sveto pismo još je više naglašavalo koliko je nebitan nasleđeni etnički, društveni i pravni status. Novi Božji n a r o d nije bio vezan nikakvim

tradicionalnim

etnicitetom, ili p r a v n o m kategorijom, ili kategorijom roda. Završna Hristova p o r u k a glasi: „Idite i učinite sve narode (etne) učenicima mojim!" (Matej 28,16, Biblija, Stvarnost,

Zagreb, 1968), Pavle je poručivao: „ N e m a tu

više ni Židova ni Grka; n e m a više ni roba ni slobodnjaka; n e m a više ni muškog ni ženskog, jer ste svi s a m o jedan u 79

Kristu Isusu." (Galaćanima poslanica 3, 28). Božji n a r o d tako ujedinjuje sve, bez razlike. Naravno, nisu svi primili ovu p o r u k u jevanđelja, i d o četvrtog veka, hrišćanski mislioci, i sami p o t p u n i Rimljani, i po obrazovanju i načinu mišljenja, morali su da se bave svetom koji je zadržao razlike uključenja i isključenja d u g o poznate Jevrejima i Rimljanima. Jeronim, implicitno, u svom p r e v o d u Biblije, i Augustin, eksplicitno, u svom Gradu Božjem,

spajaju rimske i jevrejske

etnografije u jednu. Etne ili gojim, još uvek su prisutni u obe te etnografije, sa svojim biološkim poreklom, svojim objektivnim statusom, i svojim istorijskim trajanjem. Za razliku od toga, Božji n a r o d , Izraelci iz Starog zaveta i hrišćani iz N o vog, p o s e d u j u karakteristike naroda iz rimske i jevrejske tradicije. D o k razlika nije uvek jasna u korišćenju terminologije, kako neki sugerišu, crkveni oci videli su građane G r a d a Božjeg k a o konstitutivno izgrađene zajednice koje se, poput onih rimskih i izraelskih zasnivaju n a zakonu i ugovoru. 5 8 Za Augustina, treći p e r i o d sveta, v r e m e od Avrama do Davida, predstavlja p e r i o d etnogeneze Izrailjaca. To je v r e m e izbora, odvajanja Božjeg n a r o d a o d gentes, pakta sa A v r a m o m , izgnanstva i izlaska. 59 Kroz ova iskustva i, posebno, kroz ponovljeni zakon na Sinaju, godine lutaše.

Ј е г е т у D u Q u e s n a y A d a m s , The Populus of Augustine

Sense of Community,

(Populus

kod Augustina

i Jeronima:

i Jerome: A Study in the studija

o osećanju

crkvenih N eGenesi w Haven, 1971, str. 110.I, 23. Vidi t a k o d e A d a m s , 7he P o p u l u s of 59. A u g uotaca), s t i n , De contra Manichii, tine and Jerome, str. 48-49

80

Patristic

zajednice

kod Augus-

nja, političkog organizovanja u plemena, i osvajanje Hanaana (Kanana) - rođen je n a r o d Izraela. D o k je Božji narod upravo savršeni populus, jer se on jedini zasniva na istinskoj pravdi i pravoj ljubavi, Avgustin je voljan da prizna i da svetovna društva takođe pokazuju karakteristike nacionalnosti. M e đ u t i m , dok r i m ska tradicija pravi razliku i z m e đ u Rimljana i ostalih, hrišćanska interpretacija ih smešta, barem teoretski, u istu ravan. Rimski populus,

kao i onaj „Atinjana, d r u -

gih Grka, Egipćana, ranog asirskog Vavilona i svih ostalih gensa", bili su istinski populi jer je svaki bio „ujedinjen u bratstvo zajedničkim dogovorom o objektima svoje ljubavi". 60 Tako su do početka petog veka, stanovnici rimskog sveta, bili oni hrišćani, Jevreji ili pagani, poznavali dva m o d e l a nacionalnosti - jedan koji ćemo zvati etnički, zasnovan na poreklu, običajima i teritoriji; drugi je konstitutivni, zasnovan na zakonu i pripadnosti. Ova dva m o dela nije razdvajao dosledan rečnik, niti su se razlikovali p o j a s n o m skupu karakteristika. Razlika je bila uglavn o m u uglu gledanja. U n u t a r n j i p o s m a t r a č - bilo Rimljanin, Jevrejin ili hrišćanin - video je složenost i raznoliku p r i r o d u svoje zajednice. P r i p a d n o s t ovoj zajednici bila je o d r e đ e n a kako n j e n i m prihvatanjem pojedinca tako i s p r e m n o š ć u pojedinca da prihvati zakone i vrednosti zajednice. Tako je pripadnost, b a r e m delimično, bila subjektivna i uslovljena. 60.

A u g u s t i n , Grad Božji, XIX, 24. „ P o p u l u s est coetus m u l t i t u d i n i s rationalis r e r u m q u a s

diligit c o n c o r d i c o m m u n i o n e sociatus". Vidi t a k o đ e A d a m s , The Populus

of Augustin

and

Jerome, str. 9

1

1 0

Za razliku od te „naše" grupe, isti pojedinac je, posmatrajući druge, video homogenost, jednostavnost i nevezanost za istoriju. U najboljem slučaju, Rim, grčki gradovi antičkog doba, i m o ž d a velika carstva Persije i Egipta, mogli su da se vide kao konstitutivna tela zasnovana na zakonu i zajedničkoj svrsi. No, prevagnuo je d r u gi m o d e l - onaj sa mitskim poreklom, biološkom i nepromenljivom kategorizacijom, zasnovanom na geografiji, jeziku i običaju - p o s e b n o kada se gledalo van Romanitas, na varvarskegenfes koji su ga okruživali i predstavljali sve veću pretnju. Ova razlika nije napravljena p r e m a priznatim realnostima društvene ili kulturne organizacije, već p r e m a nasleđenim vekovnim p r e d r a s u d a m a , od kada je o d b a č e n o Herodotovo n e v r e d n o s n o istraživanje n a r o d a poznatog sveta.

|

KLASIČNA

ETNOGRAFIJA

I VARVARSKE

SEOBE

Istoričari kasne antike, pre svega Amijan Marcelin, Prokopije i Prisk, shvatili su suprotnosti između prihvaćene tradicije i svojih sopstvenih iskustava sa varvarskim n a r o d i m a koji su promenili Carstvo u periodu i z m e đ u trećeg i šestog veka. Za razliku od etnografa „iz fotelje", kao što je bio Plinije, k o m e su neznanje i udaljenost dozvolili da narode sveta klasifikuje u opsežan, autoritativan i imperijalistički sistem neopterećen s u m n j a m a , pošto nije i m a o dodira sa stvarnošću, njihovi kontakti sa ovim gentes bili su dugi i bliski. Zbrka stvarnosti neizbežno se sukobljavala sa u r e d n o s r e đ e n o m teorijom. 82

Kada, n a primer, A m i j a n opisuje p o h o d e r i m s k o g i m p e r a t o r a Julijana protiv A l e m a n a u četvrtom veku, on je svestan da je k o n f e d e r a c i j a A l e m a n a k o m p l e k sna. N a n j e n o m čelu bilo je s e d a m kraljeva, od kojih su dvojica glavnih, K o n d o m a r i Serapio, kaže on, i m a li veću vlast od ostalih. Ali ova armija nije j e d i n o gens Alamannorum.

O n a je, u stvari, sastavljena od „različi-

tih n a r o d a (nationibus), d e l o m zbog p o h l e p e , d e l o m na o s n o v u zajedničkog pakta o pomoći". 6 1 Prokopije zap o č i n j e svoj opis Gota objašnjavajući da je „postojalo m n o g o gotskih n a r o d a u prošlosti kao što ih ima d a n danas", i p o t o m nabraja najvažnije od ovih etne, kao što su Goti, Vandali, Vizigoti i Gepadi. 6 2 Kada je Prisk posetio dvor Atile, on je opisao H u n e kao m e š a v i n u sastavljenu o d različitih n a r o d a koji govore hunski, gotski i latinski. 6 3 A ipak je težina tradicije bila tako snažna, da čak ni ovi direktni svedoci nisu mogli da se oslobode postavki klasične etnografije. Amijan, na primer, lično poznaje 61.

A m i j a n M a r c e l i n , XVI, 12, 26. О A l e m a n i m a vidi Dieter G e u e n i c h , Geschichte

Alemannen,

Stuttgart, 1997, i H a n s H u m m e r , The Eluidity

EthnogenesisOfAlamanni Alemana

and Suebi,AD200-500(Fluidnost

i Sveva, 200-500. god.n.e.),

Early Medieval

of Barharian

Iden!ity:

vardarskog identiteta:

Europe 7 (Rana srednjovekovna

der The

etnogeneza Evropa

7), 1998: 1 - 2 7 62.

P r o c o p i u s of Caesarea, History of the Wars III (Istoriju

vidi H e n v i g VVolfram, History ofthe

ratova III), ii, 1-6. О G o t i m a

Goths, Berkeley, 1987, a za t r a d i c i o n a l n i j u istoriju koja

ne prihvata W o l f r a m o v o r a z u m e v a n j e nestalnosti Gota, vidi Peter H e a t h e r , The Goths, О х ford, 1996. 63.

C o n s t a n t i n e P o r p h y r o g e n i t u s , Excerpta

de Legationibus

Romanorum

ad Gentes,

iz.d.

Carolus d e Boor, Berlin, 1093,1, str. 135. O H u n i m a vidi O t t o M a e n c h e n - H e l f e n , 'Ihe \Vorld of the Huns /Svet Huna/,

Berkeley, 1973; E. A. T h o m p s o n , Ihe Huns,

1996; i Hervvig W o l t r a m , The Huns and the Germanie

Peoples (Huni

2. rev.izd, O x f o r d , i germanski

narodi),

izd. Franz H. Baiiml i M a r i a n n a D. B i r n b a u m , Attila: 'ihe Man and his Image (Atila: čovek i predstava

o njemu),

Budapest, 1993, str. 16-25).

83

A l e m a n e i druge p o g r a n i č n e n a r o d e na zapadu, a ipak ih često p o m i n j e samo kao Germane ili varvare-, on ne ubraja istočne narode kao što su Goti u Germane - njihov naziv ima geografsko, a ne lingvističko značenje. Prokopije, iako razlikuje varijante Gota, vraća se tradiciji i navodi da su njihova drevna i m e n a bila Sauromati i Melanhleni, dva n a r o d a iz Herodotovih spisa, a o n d a nastavlja, i kaže da su oni bili takođe poznati kao getski etne. U stvari, kaže on, oni se razlikuju samo p o imenu; po izgledu, zakonima i veri p o t p u n o su isti.64 Jasno, uprkos t o m e što su m u podaci detaljni, on je još uvek zatočenik klasične etnografske literature koja je prethodila njegovom vremenu. Zašto nije dozvolio da iskustvo prevagne n a d tradicij o m i prizna drugim n a r o d i m a istu kompleksnost? Arogancija i kulturološki šovinizam su naravno imali udela. Nesumnjivo da je i neznanje odigralo svoju ulogu, kao i duboke predrasude p r e m a svemu što je bilo nerimsko. Ali njegov je pogled takođe bio delom praktičan: rimskim imperijalistima bilo je lakše da se postave p r e m a d r u g i m a kao da se radi o h o m o g e n i m etničkim n a r o d i m a , nego da priznaju da „drugi" m o g u da b u d u isto toliko kompleksni i promenljivi kao i sami Rimljani. U t o m e su im posebno smetale zajednice koje su apsolutno prkosile tako u r e d n o j kategorizaciji - pre svega Jevreji i hrišćani, koji su delili tradicionalni rimski d i h o t o m n i pogled na svet, ali su u njegovo središte smeštali sebe, a ne Rimljane. Imperator M a r k o Aurelije, objašnjavajući svoje odnose sa Jevrejima, 64.

84

Procopius, III, ii, 4 - 5

n a v o d n o je rekao: „О vi Markomani, vi Kuadi, vi Sarmati! Naposletku sam pronašao druge, čak u većoj zbrci od vas." Kao i on, Julijan, žaleći se na hrišćane, rekao bi: „Slušajte mene, za kojeg su čuli Alemani i Franci". 65 Poruka je podrazumevala da bi, s a m o kada bi se Jevreji i hrišćani ponašali kao varvarski gen fes, u Carstvu bilo sve p o t a m a n . Problem je bio što se, naravno, ni varvarski gentes nisu uklapali u modele koje su im pripisivali Rimljani. Uprkos rimskim kategorizacijama, varvarski narodi, čiji će ulazak u rimski svet dovesti do njegove duboke transformacije, bili su kao i Rimljani pre konstitutivne nego etničke političke zajednice, koje su okupljale g r u p e raznolikog kulturnog, lingvističkog i geografskog porekla p o d vodstvom aristokratskih ratničkih porodica. Alemani, Goti, Alani, Huni, Franci i drugi, bili su sastavljeni od g r u p a koje su govorile m n o š t v o jezika, imali različite običaje i sebe identifikovali sa različitim tradicijama. Izgleda da su ove g r u p e takođe prilično brzo nastajale i nestajale, iako je njihova sklonost ka p r e u z i m a n j u i m e n a ranijih „naroda", i sklonost Rimljana da identifikuju nove „narode" sa i m e n i m a uzetim iz Herodota, Plinija ili d r u g i h drevnih autoriteta, doprinela t o m e da oni deluju dugotrajnije nego što to u stvarnosti jesu. Konačno, kada su ušli u rimsku orbitu, njihove političke, društvene i privredne strukture oblikovala je rimska civilizacija, isto kao što su na njihovu samopercepciju d u b o k o uticali sistemi klasifikacije njihovih rimskih suseda, čije su običaje težili da usvoje. 65.

A m i j a n Marcelin, XXII, 5.

85

|

NARODI

EVROPE

U KASNOJ

ANTICI

Zavisno od odabranog sistema društvene klasifikacije, stanovnici Evrope u prvim vekovima Carstva mogu se klasifikovati prema raznoraznim međusobnim preklapanjima, pa čak i protivrečnostima. Tradicionalna razlika unutar slobodne populacije Carstva tokom drugog veka delila ih je na građane i negrađane. U prvom veku, ovo je bila najvažnija deobna linija, koja nije nužno sledila upotrebu drugog jezika, etnos ili geografiju, kao što pokazuje zahtev svetog Pavla na pravo građanstva i njegove posledice. Granice građanskog prava i, sledstveno tome, rimskog zakona, zavisile su, m e đ u tim, uglavnom od provincije i civitas, tako da je ograničen o pravo građanstva jačalo predrimske regionalne, političke i kulturne razlike. Međutim, posle 212. godine, kada se pravo na građanstvo proširilo na bukvalno sve slobodne stanovnike Carstva - uključujući pagane i Jevreje - što je uglavnom bila mera prikupljanja poreza, ova razlika nije ništa značila. O n o što je bilo važno, bila je društvena razlika, zasnovana uglavnom na bogatstvu i političkom uticaju, između honestiores, onih pripadnika elite koji su imali direktan pristup caru kada se radilo o teškim prestupima, i humiliores, mase građana p o d vlašću provincijskih guvernera bez nade na pravo ulaganja žalbe. Opšterašireno, pravo građanstvo takođe je dovelo do ukidanja većine nerimskih zakonskih tradicija u korist univerzalnog rimskog prava. Iako ovo proširenje nije nikada potpuno eliminisalo regionalne varijacije u primeni zakona, 86

posebno na helenizovanom Istoku, ono je umanjilo značaj provincijskih identiteta. Iako su se, tokom cele istorije Carstva i van njegovih granica, elitni pojedinci i dalje snažno identifikovali sa svojim civitas, ova vrsta lokalne, emotivne privrženosti postala je pre dopuna nego zamena za samoidentifikaciju kao rimskog građanina. Ovaj identitet nije značio stav odbrane od drugih, i nije jednu zajednicu dovodio u sukob sa drugom. On se pre manifestovao kao neka vrsta lokalnog ponosa, koji se izražavao kroz pohvalu plodnoj okolini, prirodnim bogatstvima, žetvi i tradiciji. Kako je centralna vlast slabila, ovi lokalni identiteti, izraženi terminima izvedenim istovremeno iz rimskih građanskih deoba i predrimskog „etničkog" rečnika, počeli su da dominiraju retorikom provincijskih rasprava. U Galiji, u kojoj su rimske administrativne jedinice donekle sledile granice lokalnih plemenskih oblasti, plemenska imena ponovo su se pojavila kao omiljena oznaka lokalnog identiteta. Isto, dok je na zapadu slabila carska vlast, rimsko-varvarske elite su težile da nove političke i društvene realnosti smeste u ravan nasleđene političke i etnografske tradicije. Ne samo da nisu odbacili apstraktne slike etniciteta, razrađenih tokom vekova klasičnih opisa, nego su ih usvojili kao svoje, prihvatajući kao stvarne one karakteristike koje su Rimljani dugo projektovali na varvare. Rezultat je bio da su i u varvarskim kraljevstvima i u Konstantinopolju, ove nove zajednice, sa svojim varvarskim vladarima, shvaćene kao „druge" u skladu sa terminologijom nasleđenom iz grčko-rimske etnografije. Širom bivšeg Carstva, vladajuće 87

elite su se videle i bile viđene kao gentes, ujedinjene pod etničkim kraljem sa kojim su delili zajedničko poreklo, jezik i običaje. Ipak, ove nove elite težile su izjednačavanju svojih gensa sa populus Romanus.

Rezultat je bila transfor-

macija shvatanja i j e d n e i druge društvene kategorije. Jednakost je zahtevala jednaku prošlost, znanje i vrline. Zato su „novi" narodi, koji su se pojavili na granicama Carstva, morali da dobiju istoriju toliko staru i slavnu kao što je bila rimska. Trojansko poreklo Rima davalo je takvo poreklo rimskoj istoriji u odnosu na grčku. Jevrejske, i kasnije, hrišćanske apologete suočile su se sa istim problemom i rešili su ga, stavljajući istoriju hebrejskog naroda u kontekst grčko-rimske istorije, postulirajući ne samo jednakost nego i dugu vezu grčkih filozofa i zakonodavaca sa hebrejskim patrijarsima i prorocima od kojih su preuzimali ideje. U prvom poznatom pokušaju da se revalorizuje neki varvarski narod, Kasiodor je, očigledno, usvojio isti pristup preuzimajući od starih pisaca opise naroda koji su mogli da budu Goti, i gradio od gotskih usmenih tradicija opštu, to jest, grčko-rimsku istoriju u ime svojih ostrogotskih vladara. U njegovoj, danas izgubljenoj, gotskoj istoriji, tvrdio je da je utvrdio „gotsko poreklo rimske istorije".66 Pitanje šta je to tačno značilo, dugo je bilo predmet velikih rasprava. Sigurno d a j e značilo daleko više od pokušaja jednog istoričara da objasni da je Kasiodor jednostavno prepričao gotsku istoriju kao „serijsku biografiju" na način na koji su to radili rim66.

88

Originem

Gothican fecuit

esse historiam

Romanam,

C a s s i d o r i u s Variae. 9.254-6

ski istoričari. 67 Dokazavši postojanje sedamnaest generacija gotskih kraljeva (isti broj generacija između Eneje i Romula), otkrivajući njihova dela u (grčkim i latinskim) knjigama pre nego u usmenoj tradiciji, pokazao je da Goti, iako varvari, pripadaju istom svetu kojem pripadaju i Rimljani. U ranim delovima Jordanove Getice - izvedene, barem delimično, iz izgubljenog Kasiodorovog dela - Goti, identifikovani sa Getima iz klasične istoriografije, imali su srčane ratnike i kreposne kraljeve iz porodice Amala, i negovali su filozofiju i teologiju, čak i pre nego što su ušli u rimsku orbitu. Jordanova verzija uključivanja Gota u klasičnu istoriografiju postala je model koji su sledili svi kasniji istoričari „varvarskih istorija". Kakve god političke, verske ili književne uzore sledili, pisci onog što se neobavezno naziva Originesgentium

od šestog do 12. veka, po pravilu su postavljali

svoje narode na scenu grčko-rimske istorije što je to ranije bilo moguće, pozivajući se, u tu svrhu, na drevnu etnografiju i rimsku istoriju, ako već poreklo svojih naroda nisu direktno povezivali sa trojanskim junacima. No, istovremeno s prihvatanjem rimskih tradicija u odnosu na varvare, koje su elite varvarskih kraljevstava usvajale kao svoje, brisala se dugo negovana razlika između Rimljana i varvara. Ovo je očigledna namera Jordana, koji završava svoju Geticu ujedinjenjem Amala i Ancija, koje nastaje rođenjem Germana Posthuma, sina poslednjeg Amala i nećaka cara Justinijana. Svođenje Rimljana i Gota na dve 67.

Walter G o f f a r t , The Narrators

Tours, Bede, and Paul the Deacon Pavle Đakon),

of Barbarian (Pisci varvarske

History, A.D. 550-800:

Jordan, Gregory

istorije, Jordan, Grigorije

of

Turski, Beda i

P h n c e t o n , 1988, str. 35-38

89

porodice, koje su se mogle spojiti srećnom bračnom vezom, imala je implikacije ne samo za razumevanje varvarske etne nego i Rimljana. Do šestog veka, populus Romanus se smatrao, barem su ga takvim smatrali ljudi kao što je bio Jordan, kvalitativno jednakim sa varvarskim gensom. Razlike između „njih" i „nas" su nestajale. Sigurno da ideja rimskog gensa nije bila strana rimskom razmišljanju: pesnici, kao što je bio Vergilije, mogli su da govore o velikom naporu koji je uložen u osnivanje rimskog gensa. A ipak, staro osećanje da se takve društvene grupe zaista mogu osnovati i time se naći van prirodnog reda rođenja i smrti (kao u više organskoj ideji o natio), slabilo je. Rimljani su postajali gens, kao što su bili njihovi varvarski susedi i naslednici. Istovremeno dok su Rimljani postajali više gens, varvari su postajali više populus. Transformacija etničkog etiketiranja u kategoriji od „oni" na „mi", u kontekstu varvarskih kraljevstava, tako je stavila novi naglasak na političku prirodu naroda, nešto što je bio m i n o r n i element u klasičnoj etnografiji, ali odlučujući u r i m s k o m konstitutivnom identitetu. Pripadnost varvarskom n a r o d u više je zavisila od spremnosti na identifikaciju sa tradicijama tog n a r o d a - otelovljenom u njegovom političkom vodstvu, to jest, kraljevskim ili aristokratskim porodicama, i njegovoj sposobnosti da doprinese toj tradiciji, suštinski kroz vojnu službu - nego na biološkom poreklu, kulturi, jeziku, ili geografskom poreklu. Upravo ćemo se sada okrenuti ovom složenom, k o n t r a d i k t o r n o m i fascinantnom procesu stvaranja evropskih naroda, kako u svesti intelektualaca, tako i na p o d r u č j u Rimskog carstva. 90

GLAVA VARVARI

TREĆA

I DRUGI

RIMLJANI

Rimljani su voleli da sebe i svoj svet u p o r e đ u j u sa varvarskim. Ali, kako s m o sugerisali u p r e t h o d n o j glavi, ove dve kategorije teško da su mogle da se uporede: rimski identitet u smislu populus Romanus

bio je konstitutivan,

stvoren iznutra i zasnovan na zajedničkoj k u l t u r n o j i d u h o v n o j tradiciji, p r a v n o m sistemu i spremnosti da b u d u deo zajedničke privredne i političke tradicije. Ukratko, rimsko je bila konstitutivna, a ne etnička kategorija u svakom smislu tog izraza. Varvarsko je, nasuprot tome, bila izmišljena kategorija, projektovana na celo m n o š t v o n a r o d a sa svim p r e d r a s u d a m a i pretpostavkama koje su klasična etnografija i imperijalizam gradili kroz vekove. Ove dve kategorije, uprkos naglasku koju su Rimljani stavljali na jaz koji ih deli, nisu se n u ž n o m e đ u s o b n o isključivale. Osoba je mogla da bude i Rimljanin i varvarin. Razlika, uvekviše teoretska nego realna, postala je još nejasnija u četvrtom i p e t o m veku.

1 10

|

KLASNI,

REGIONALNI

I VERSKI

IDENTITET

U

CARSTVU

Kategorija rimski nije bila p r i m a r n a samoidentifikacija za milione ljudi koji su naseljavali, stalno ili trajno, Rimsko carstvo. Pojedinci su verovatno osećali da više pripadaju klasi, zvanju ili gradu, nego zajedničkom nacionalnom ili etničkom identitetu. N e m a s u m n j e da od ranog trećeg veka pravo građanstva nije imalo veći značaj. O d 212. godine, bukvalno svi stanovnici Carstva bili su rimski građani, što nekada jeste bio i te kako priželjkivan status (setimo se Pavlovog ponosa kada je m o g a o da kaže r i m s k o m oficiru, koji je za sticanje prava građanstva platio visoku cenu, da je on, Pavle, p o svom r o đ e n j u rimski građanin), a koji je sada značio samo fiskalnu i vojnu obavezu. Imperator Karakala proširio je pravo građanstva na sve stanovnike Carstva tako da su svi mogli da b u d u regrutovani u legije i morali su da plaćaju nasledne poreze koji su bili obavezni s a m o za građane. Pošto je bukvalno svaka slobodna osoba koja je živela u Carstvu postala Rimljanin, samoidentifikovanje nekog kao „Rimljanina" izgubilo je značaj. Savremene etnografske studije o identitetu pokazale su da važne „etničke" identitete najčešće „proizvode" oni koji žive na rubovima grupa, uglavnom kao suprotnost „drugima", sa kojima su, za razliku od onih iz centra, u stalnom dodiru. No, b u d u ć i da je većina rimskih građana živela okružena d r u g i m građanima, pošto većina nikada nije bacila pogled preko D u n a v a na „slobodne Germane", ili se izložila opasnostima peščane Sahare da bi se susrela sa ber92

berskim plemenima, činjenica da su Rimljani bila im je m a n j e važna od drugih faktora koji su određivali suštinu njihovog identiteta. Prave solidarnosti (i suprotnosti) poticale su iz klasne, regionalne, profesionalne i, u nekim ograničenim okolnostima, verske razlike. Varvari su p o stojali, kada su uopšte postojali, kao teoretska kategorija, ali ne i kao deo života i iskustva. Glavna podela u r i m s k o m svetu bila je i z m e đ u onih koji su bili robovi i onih koji su bili slobodni. Carstvo je oduvek bilo društvo zasnovano na robovlasničkom poretku i društvo u kojem su robovi - bilo da su dospeli u Carstvo posle ratova v o đ e n i h van granica, nasledili taj status, ili bili kažnjeni - predstavljali većinu poljoprivredne, zanatske i industrijske r a d n e snage. Robovi su bili p r e d m e t hirova svojih gospodara i štitila ih je jedin o njihova ekonomska vrednost. A, opet, nikakva jasno o d r e đ e n a rasna, etnička ili verska granica nije odvajala gospodara od roba. Istina, neki robovi bili su novijeg porekla iz podsaharske Afrike ili iz š u m a Germanije, ali su se i jedni i drugi cenili i razlikovali p r e m a boji kože, visini i egzotičnom izgledu. Većina se, m e đ u t i m , nije razlikovala od m a s e populacije sem, možda, p o obeležjima ili tetovažama koji su označavali robovski status ili p o ožiljcima od gospodarevog biča. Razlika između roba i s l o b o d n e osobe bila je, teoretski, apsolutna, ali ne i n e p r o b o j n a . Kao što su slobodnjaci, muškarac ili žena, mogli da dospeju u ropstvo zbog kriminala ili sudske odluke, tako su i robovi nalazili i probijali sebi p u t do slobode i mogli su da se, v r e m e n o m , 93

izvuku iz svog ropskog statusa. Rimskim robovima gospodari su mogli da dozvole da imaju sopstvenu imovinu, peculium,

koju su sticali u slobodno vreme. Iako se nor-

m a l n o radilo o maloj vrednosti, ova imovina mogla je da, iako retko, omogući robovima da otkupe svoju slobodu i slobodu svojih porodica. Ukoliko to nisu mogli, Rimljani su imali dugu praksu javnog pokazivanja velikodušnosti kada bi, često pred smrt, oslobađali robove, pa su tako njihov pogreb često oplakivale zahvalne povorke. Oslobođeni robovi živeli su u „međusvetu", slobodni pred z a k o n o m i slobodni da se nezavisno o d n o s e p r e m a ostalima u društvu, ali još uvek vezani p o s e b n i m obavezama na poslušnost, plaćanje i p o d r š k u svojim bivšim gospodarima. U teoriji barem, status slobodnjaka nisu nasleđivala njegova deca: no, unuci robova mogli su da se uzdignu onoliko koliko bi ih poslužila sreća ili darovitost. Spektakularni uzleti retko su se događali, ali ipak dovoljno često da ne ugase san o m o g u ć e m uzdizanju od ropstva do bogatstva i mogućnosti, koliko god ona bila retka, da se od statusa objekta stekne status osobe za koju je važio zakon. M e đ u slobodnim građanima Carstva, jaz koji je delio elitu i mase stanovništva bio je ogroman. Obični seljaci, koji su obrađivali tuđu zemlju kao zakupci, jedva da su se razlikovali od robova. Elite ili honestiores, uživali su zak o n o m zaštićena prava zasnovana na njihovom bogatstvu i vrednosti koju su imali za rimsku državu. Za razliku od humiliores

ili običnih građana, bili su izuzeti od tele-

snog kažnjavanja, koje je bilo najteže i krajnje ponižavaju94

će. Što se tiče običnih građana, gledano sa čisto ekonomske pozicije, često je moglo da im bude i teže nego privilegovanim robovima, i nisu imali ništa zajedničko sa bogatim zemljoposednicima. Tokom trećeg veka, p o d pritiskom poreza, vojnog regrutovanja i pada broja stanovništva, status zakupca ili colona, sve je više ličio na ropstvo. O d zemljoposednika se tražilo da skupljaju poreze sa svojih imanja, a budući da neobrađena zemlja ne daje prinos, zemljoposednici su dobili pravo da kontrolišu svoju radnu snagu. Ratarstvo, kao i druga zanimanja, postali su nasledni. Zemljoposednici su imali pravo da gone zakupce koji su bežali sa zemlje i prisilno ih vraćaju na imanje. Oni su, u trećem i četvrtom veku, nad svojim zakupcima imali sve veću vlast, koja nije uključivala samo tradicionalno rimsko pravo zaštitnika, nego i veću političku moć. Zemljoposednici Carstva monopolizovali

su

eko-

n o m s k u m o ć i politički uticaj na lokalnom i regionaln o m nivou. U svakom kutku Carstva, pripadnici opštinskih veća, čiji je položaj osiguravao njihov zemljišni posed, dominirali su javnim životom. Oni su imali direkt n u korist od rimskog sistema uprave i „slobodne trgovinske zone" koja je bila rimski svet. Istovremeno, imali su obaveze, od kojih je najvažnija bila prikupljanje godišnjih poreskih dažbina preko posrednika. D e o ovih dažbina odlazio je u carski trezor; ostatak je ostajao zajednici za javne službe. Članovi lokalnog veća odlučivali su ko će i šta plaćati od ovih poreza i kako će se koristiti lokalni fondovi, čime su gradili i povećavali svoju mrežu pokroviteljstava. D o k god su se porezi mogli prikupljati bez 95

velike štete p o njih same, takva služba bila je p r i m a r n i cilj ambicioznih lokalnih veleposednika. Ove elite nisu se razlikovale od masa s a m o p o bogatstvu. Sa bogatstvom je išla kultura, paideia,

koja je više

nego ijedna druga osobina označavala šta to znači biti ne s a m o Rimljanin nego civilizovan građanin. Kroz obrazovanje, negovano kao deo životnog stila provincijske elite, honestiores

su razvili svoj identitet kao deo šireg sve-

ta rimske kulture. No, koliko god bili široki svetovi kulture koje im je paideia otvorila, većina lokalnih elita ostala je čvrsto vezana za oblasti na kojima su se nalazili njihovi posedi. O d Sirije do Galije, od severne Afrike do dunavske granice, lokalni zemljoposednici ostali su d u b o k o vezani za specifičnosti svoje regije ili patrie. Razlozi za to su brojni. Carstvo je bilo, od svog početka, mreža gradova (sa okolinom), vezana p o s e b n i m s p o r a z u m i m a sa g r a d o m Rim o m . M n o g i lokalni uglednici bili su p o t o m c i regionalnih elita, čije su porodice dominirale lokalnim d r u š t v o m i pre Rimskog carstva. Kad god je to bilo moguće, imperijalno širenje Rima uvek je uvlačilo već postojeće lokalne m o ć n i k e u rimsku orbitu. U pluralističkoj verskoj i kult u r n o j tradiciji Rima, centralna država nikada nije zahtevala p o s e b n u privrženost rimskim vrednostima: kad je to bilo moguće, lokalna tradicija se ili apsorbovala ili izjednačavala sa rimskom. U svakom slučaju, nije bilo potrebe da se zaboravi nečiji predrimski p o r o d i č n i društveni položaj u ranijoj plemenskoj ili kulturnoj tradiciji. Oni su mogli, i zaista su bili, element ponosa provincijskih 96

uglednika. Tako postati Rimljanin nije značilo zameniti staro za novo; pre je značilo otkriti staro u n o v o m . Isti proces društvene i političke apsorpcije delovao je u verskoj sferi. O d Mesopotamije do Britanije, novi bogovi mogli su se poštovati kao lokalne manifestacije starih i poznatih. M e r k u r je obuhvatio keltsko božanstvo Teutu; Herkul se često pojavljivao u maloj Aziji kao feničanski ili punski bog. Možda je najizrazitiji primer takvog sinkretizma Isis koja, u Apulejevim Metamorfozama

objašnjava

da su je Frižani zvali Pesinunta, majka Božja; atinska Atena Palada; kiparska Venera Pafija; krećanska Dijana; sicilijanska Prosperpina; eluzijanska Seres; dok su je drugi zvali Junona, Belo, Hekata, Nemefina i slično. 68 Razni narodi bili su ujedinjeni u njihovom obožavanju, iako toga nisu bili svesni. Jedina ozbiljna iznimka iz ove rimske sposobnosti da apsorbuje religije u svoju sopstvenu, bilo je judejstvo i, u m a n j e m obimu, njegov izdanak, hrišćanstvo. Radikalni monoteizam postavio se kao nepremostiva prepreka rimskoj verskoj politici. Neki Jevreji mogli su postati Rimljani, kako pokazuje primer Pavla. M e đ u t i m , nisu mogli da se tradicionalnim vezama religije potpuno povežu sa rimskim svetom. Ipak, posle p o t p u n o g razaranja h r a m a 70. godine n.e. i izgnanstva iz Palestine i Judeje, oni Jevreji koji su se raselili širom Carstva izgleda da su se pomirili sa carskim sistemom. Nije više bilo vesti o separatističkom ili buntovničkom p o n a š a n j u ovih m a lih rasutih zajednica. Suprotno od njih, subverzivno ponašanje bilo je karakteristično za hrišćane. 68.

Apuleius, 11, 5.

97

Oni su takođe bili radikalni monoteisti koji su, odbacujući tradicionalne kultove Rima, kao i romanizovane kultove Carstva, stekli reputaciju opasnih ateista. M e đ u t i m , za razliku od Jevreja, hrišćani sebe nisu identifikovali sa n e k i m o d r e đ e n i m geografskim regionom ili d r u š t v e n o m klasom. Hrišćanske zajednice bile su notorne p o t o m e što su ignorisale n o r m a l n e standarde društvenog statusa. Svaka je zajednica razvila lokalnu ecclesia ili skupštinu, okrenutu, kao i ostali rimski svet, svom gradu i p o d u p r a v o m svog lokalno izabranog biskupa. „Crkve" Antiohije, Aleksandrije ili Rima nisu bile jednake. Pa ipak, hrišćani su, istovremeno, deo sekte koja je prevazišla posebnosti kasnog Carstva, jedan od m a l o b r o j n i h pokreta koji su prigrlili univerzalnu kulturu koja je, paradoksalno, prevazilazila lokalne tradicije svake lokalne crkve. Hrišćani su tako predstavljali anomaliju bratstva, istovremeno lokalnog i univerzalnog, čiji su članovi bili obični građani, istovremeno d u b o k o otuđeni od svojih suseda. Nepostojanje jasno drugačijih karakteristika p o kojima bi članovi ove sekte mogli da se identifikuju izvan verske sfere, m o ž d a su doprineli iracionalnom strahu koji su izazivali kod običnih ljudi, kao i k o d branilaca carskog poretka. Hrišćani su tvrdili da su isti kao i njihovi sugrađani: poslušni, m o r a l n i i lojalni podanici imperatora, svojih gradova, svoje klase i profesije. A ipak, njihova verovanja radikalno su ih odvajala od onih svetih veza koje su rimski svet povezivale u celinu. 98

Verska integracija bila je samo deo procesa tokom kojeg su se lokalni magnati apsorbovali u rimski svet, ne odvajajući se od svojih ranijih saveza. Bračne i rodbinske veze vezivale su rimsku elitu za njihove gradove i provincije. Rimski veterani i birokrate povlačili su se u novoosnovane kolonije, ženili se u lokalne porodice i sa s o b o m donosili rimske kulturne tradicije, ali su se i sami integrisali u agrarne ekonomije provincijskih gradova. Lokalni ljudi koji su postigli veliki uspeh u velikom Carstvu često su se vraćali u svoje r o d n e gradove, postavljani na počasne položaje i preuzimali dužnosti lokalnih patrona. Pridošlice i stare porodice su se spajali i tako održavali lokalnu zemljoposedničku elitu. Kroz generacije, mreža brakova m e đ u lokalnim porodicama produbila je identifikovanje sa lokalnim p o d r u č j e m i tradicijom. Ovakvi lokalni identiteti nisu zamenjivali niti su se takmičili sa Uistinu, Romanitas

Romanitas.

je bio nužan kontekst u n u t a r kojeg su

se mogle razvijati posebnosti provincijskog identiteta. Rimski aristokratski identitet tako je postao višeslojan. Kroz strogu tradiciju aristokratskog obrazovanja, rimske elite u potpunosti su se identifikovale sa centralnim rimskim tradicijama, prepoznavajući sopstvenu prošlost u Vergiliju, u Ciceronu, u Horaciju. Istovremeno, ostali su čvrsto vezani za svoje provincije i posebno svoje gradove. Njihova poezija hvalila je lepotu, plodnost, reke i šume njihove provincije. Svoju budućnost tražili su na n j e n i m tržištima i u javnim položajima u lokalnom senatu ili kuriji. Molili su se u njenim hramovima, koji su bili istovremeno univerzalni kao Rim i lokalni kao krajolik koji su voleli. 99

Neki istoričari, koncentrisani na surove razlike koje su delile roba i slobodnjaka, seljaka zakupnika i zemljoposednika, pretpostavljaju da je ovim g r u p a m a klasni identitet bio daleko važniji od regionalne, etničke ili društvene solidarnosti. U izvesnom smislu, to je n e s u m n j i vo tačno; ekonomske i pravne realnosti života u k a s n o m Carstvu radile su protiv jakih vertikalnih veza društva, a sporadično nasilje, obično protiv tiranskih zemljoposednika, bilo je uobičajeno. M e đ u t i m , jaz koji je razdvajao društvene slojeve nikada nije bio tako d u b o k da se nije m o g a o premostiti, bilo kroz društvenu pokretljivost, bilo kroz m r e ž u pokrovitelja. Tokom svoje istorije, Rimsko carstvo nudilo je m o gućnost - koliko god ona bila teoretska - društvenog napredovanja od roba d o senatora. Bez obzira na to koliko je nečiji položaj bio nizak, napredovanje je uvek bila teoretska, ako ne i stvarna m o g u ć n o s t . U dugoj krizi trećeg veka, takva napredovanja, obično preko vojne službe, bila su tek daleka mogućnost. Car Dioklecijan bio je sin dalmatinskog slobodnjaka. Dioklecijanov izabrani naslednik, Galerije (305-311), i m a o je slično s k r o m n o poreklo. Počeo je kao čuvar stoke na Karpatima. Iako se većina seljaka nije uzdigla iz svoje sredine do velike moći, oni su ostali povezani sa svojim g o s p o d a r i m a kroz pokroviteljstvo i zaštitništvo, j e d n o m od najstarijih veza u r i m s k o m društvu. U provincijama, gde su živela osvojena društva, slične veze vladale su u o d n o s i m a između zemljoposednika i njihovih seljaka, i d r u g i h koji su zavisili od njihove milosti. U n e m i r n i m v r e m e n i m a 110

kasne antike, važnost ovih veza za obe strane spektra ojačala je, pošto su seljaci očekivali od svojih patrona da ih zaštite od sakupljača carskih dažbina i regrutovanja u legije, a zemljoposednici su opet formirali svoje sopstvene milicije sačinjene od stanovnika na svojim imanjima. U p e t o m veku, p o b u n u protiv carske vlade nisu digli samo robovi i koloni, nego i njihovi patroni. M e đ u t i m , n e m a dokaza koji bi sugerisali da se takva solidarnost pretvorila u nešto iole blisko etničkoj ili nacionalnoj identifikaciji. To je bila lojalnost p o j e d i n c i m a ili porodicama,

|

RIM

KAO

CENTAR

Naravno, članovi nekih porodica bili su više od lokalnih m a g n a t a i regionalnih političkih posrednika. Velike porodice Carstva držale su zemlje u m n o g i m provincijama: o g r o m n a imanja u Africi, Galiji i, ako su bili u rimskom senatu, n u ž n o i u s a m o j Italiji. Ove porodice, koje su se nalazile na najvišem stepenu života u Carstvu, bile su nosioci rimske tradicije u smislu u kojem je to moglo da znači odbacivanje ili potiskivanje njihovih provincijskih korena. Tokom d r u g o g veka, ove porodice su težile da b u d u italijanske, ako ne p o poreklu, o n d a p o m e stu stanovanja i svojoj identifikaciji. Iako je njihov prih o d dolazio iz udaljenih delova Carstva, on je stizao, kao i u p r e t h o d n i m godinama, u grad Rim. Jedina m o g u ć n o s t da se takav status stekne, ili najsigurniji način da se on održi kroz generacije, bila je car101

ska služba. D o kraja trećeg veka, karijera u javnoj službi za m l a d e aristokrate, koji su se nadali da će se uzdići do najvišeg ranga vlasti i bogatstva, ležala je u civilnoj i vojnoj službi. Služba u carskom sistemu, upravo kao današnje zaposlenje u savremenim multinacionalnim korporacijama, značila je stalan pokret. Mladi čovek se kretao širom Carstva, u toku napredovanja u vojnoj i civilnoj službi, p r e m a vrhu vlasti. Italija i grad Rim privlačili su ambiciozne i bogate. Kolevka rimske civilizacije i dalje je bila epicentar stvaranja i distribucije očigledno neiscrpnih izvora, obezbeđenih od onih koji su bili voljni i s p r e m n i da b u d u p o t p u n o Rimljani. Ipak, takvi mladi ljudi koji su bili uspešni, nisu bivali zaboravljeni u svojim gradovima. Na stotine natpisa na postoljima

statua, koje su im širom Carstva podigli njihovi

rodni gradovi i zajednice u koje su se povukli posle aktivne službe, svedoče o neraskinutim lokalnim vezama koje su povezivale čak i one koji su se uzdigli do najviših položaja. Čak je i bog - car Dioklecijan mogao da se na kraju povuče, naravno u imperijalnom sjaju, u svoj rodni Ilirik. Ako su velike senatorske porodice činile jedan centar rimskog duha, vojska je činila drugi. U n e k i m vidovima, vojska je predstavljala različitu vrstu identiteta, m a nje vezanog za karakteristike regiona. Rimske legije formirale su se od ljudi iz celog Carstva i bile su stacioniran e u strateškim graničnim oblastima. Iako su se p o m o ć ni odredi regrutovali m e d u s u s e d n i m n a r o d i m a od prvog veka nadalje, n o r m a l n a praksa bila je da se ovi vojnici podele i upute širom Carstva, p o mogućnosti što da102

lje od svoje rodbine i naroda. Tako su se germanske trupe našle u Egiptu, dok su Skiti bili u garnizonima u Galiji i Britaniji. Kako za stanovništvo koje je živelo na r u b o vima Carstva, tako i za p o m o ć n e odrede iza ovih rubova stacionirane daleko od kuće i rodbine, vojska je bilo prim a r n o sredstvo romanizacije, jedina zaista prava rimska institucija u Carstvu. Ovaj posebni identitet počeo je da se m e n j a u Carstvu u trećem veku. Širenje građanskog prava otvorilo je ulaz u legije bukvalno celoj populaciji i one su se popunjavale lokalno, t a m o gde su bile stacionirane često decenijama, pa čak i vekovima. Štaviše, već od kraja drugog veka, aktivnim vojnicima u službi bilo je dozvoljeno da se žene, iako je to, neformalno, već decenijama bila praksa. Njihove žene, poreklom iz lokalne populacije, ubrzale su proces stapanja vojnika u lokalne zajednice do takvog stepena da su pokušaji da se legije p o k r e n u zbog evenutalne pretnje Carstvu završavale p o b u n o m . P o m o ć n i odredi takođe su odbijali svaki pokušaj da ih premeste iz njihovih r o d n i h mesta. G o d i n e 360. suočen sa velikim persijskim n a p a d o m n a istočnom frontu, car Konstantin naredio je p o m o ć n i m o d r e d i m a i ostalim vojnicima sa germanske granice pokret na istok: rezultat je bila otvorena p o b u n a vojnika koji su proglasili carem Zapada Julija Cezara.

103

|

DRUŠTVENI

IDENTITETI

U VARVARSKOM

SVETU

D u ž g r a n i c a o g r o m n o g Carstva, rimski vojnici stajali su na straži p r e m a svetu koji su srdito nazivali varvarima. Rimljani su zvali društvene jedinice svojih varvarskih suseda gentes (grčki etne), „narodi", i pripisivali im sve karakteristike koje su bile, kako s m o videli, deo klasične etnografije još od v r e m e n a Herodota. Šta su, u stvari, bile ove grupe, koji je bio njihov samoidentitet ili „etnička svest", ako je postojala, n e m o g u ć e je utvrditi. Posmatrajući ih očima njihovih rimskih suseda, m e đ u t i m , m o gli bismo doći do izvesnog zaključka da su se razlikovali od slike njihovih „civilizovanih" savremenika. Varvari su bile male zajednice seljaka i stočara koje su živele u selima duž reka, m o r s k i h obala i na prostranstvim a od Severnog i Baltičkog do C r n o g m o r a . Većina pripadnika ovih društava bili su slobodni muškarci i žene, organizovani u zbijena domaćinstva kojima je upravljao m u ž ili otac. Status u selu zavisio je od bogatstva, merenog b r o j e m grla stoke koju je porodica posedovala, i vojničkim u s p e h o m . Imućniji m e đ u n j i m a upravljali su domaćinstvima koja nisu s a m o uključivala njihovu ženu ili žene i decu, nego i slobodne zavisne radnike i robove koji su živeli u spoljnim zgradama oko glavne kuće. Domaćinstva su bila d o d a t n o integrisana u veće porodične celine poznate naučnicima p o d i m e n o m sip ili klan. Ovaj širi k r u g rodbine uključivao je p o r o d i č n e grupe sa očeve i majčine strane, povezane zajedničkim poreklom d o d a t n o ojačanim specijalnim „mirom", p r e m a ko104

j e m je nasilni sukob u n u t a r klana bio zločin koji se nije m o g a o oprostiti ni k o m p e n z a c i j o m ni okajanjem. Klanovi su takođe imali incestni tabu i verovatno neka nasledna prava. Ova šira porodica mogla je da formira bazu za zajedničku o d b r a n u i progon neprijatelja. Međutim, članstvo u ovom većem k r u g u bilo je fleksibilno. O n o je davalo m o g u ć n o s t , ali nije diktiralo n u ž n o učestvovanje u zajedničkim poduhvatima, pošto su pojedinci mogli da biraju iz m n o š t v a širih rođačkih udruženja, zavisno od okolnosti. P r i m a r n a jedinica varvarskog društva bila je osnovna porodica a ne širi klan. Seoski život odvijao se p o d vodstvom skupine slobodnih ljudi na čijem je čelu bio plemenski starešina, čiji je položaj m o ž d a bio o d r e đ e n n i z o m faktora, uključujući njegovo bogatstvo, p o r o d i č n i uticaj i veze sa nadvođstvom, to jest, n a r o d o m . Izvan ovog seoskog nivoa, šire konstelacije, gentes ili narodi, bili su povezani kombinacijom verskih, zakonskih i političkih tradicija koje su pružale osećanje snažnog, iako nestabilnog, jedinstva. Članovi „naroda" delili su zajedničke mitove o poreklu, k u l t u r n e tradicije, pravni sistem i vođe. M e đ u t i m , sve je to bilo fleksibilno, složeno i često p r e d m e t pregovora, p a čak i rasprava. Mitovi o poreklu uzeli su oblik genealogija junačkih figura i njihovih poduhvata. Osnivači ovih genealogija bili su božanstva, i lanac njihovih p o t o m a k a nije f o r m i r a o istoriju u grčko-rimskom smislu strukture pripovedanja događaja i njihovog šireg značenja. Ovi mitovi pre su čuvali vremenski i politički n e o d r e đ e n u priču o pojedincima, povezanim rodbinskim vezama i pričama 110

o osveti i k r v n o j zavadi, na koje su mnogi pojedinci i porodice mogli da se pozivaju kao na svoju prošlost. Naučnici su nazvali ove složene skupove tradicionalnih verovanja „jezgrima tradicije" i, od istoriografskog rada germanskog srednjovekovnog istoričara i etnologa Reinharda VVenskusa, dokazivali su da su kraljevske porodice nosioci ove traditionskern,

i da u sebi oličavaju

suštinu fiktivnog ali d i n a m i č n o g etničkog identiteta. 6 9 U većini slučajeva to je bilo tačno. Međutim, m o g u ć e je da je razlikovanje porodica održavalo različite ili k o n k u r e n tske verzije tradicija, a da su one bile pokušaj da se nam e t n u njihove verzije, a time i njihova vlast n a d zajednicama na štetu drugih. U n e k i m d r u g i m slučajevima, takve tradicije bile su verovatno daleko raširenije u n u tar društva nego što su bile isključivo vlasništvo pojedinih porodica. N e m a s u m n j e da su oni pojedinci, koji su t o k o m četvrtog i petog veka uspeli da se učvrste na dom i n a n t n i m položajima, polagali prava na ove tradicije ili ih povezivali sa slavnim legendarnim p o r o d i c a m a i mitskim junacima. Na taj način pokušavali su da svoju istoriju poistovete sa istorijom naroda. Ponekad je to uspevalo, a p o n e k a d je ishod bio katastrofalan. D r u g e k u l t u r n e tradicije kao što su jezik, oružje, taktike, odeća i način češljanja 70 , mogle su biti veze koje su ujedinjavale društvene grupacije, ali to su takođe bili pro69.

R e i n h a r d W e n s k u s , Stammesbildung

terlichen

Gentes

(Plemensko

formiranje

C o l o g n e , 1961. Walter Pohl u Ethnicity jovekovnim

studijama),

und

Verfassung:

i uređenje:

das Werden

nastanak

in Early Medieval

der

fruhmittel-al-

ranosrednjovekovnih

Studies

(Etnicitet

it ranim

Gensa), sredn-

Archaeologia p o l o n a 29, 1991: str. 41 u p u ć u j e d a izraz potiče o d H .

M . Chad\vicka, n a j r a n i j e iz 1912. god. 70.

Za g e r m a n s k e v o d e d u g a kosa označavala je visok p o l o ž a j u zajednici, ( p r i m . prev.)

106

menljivi i prilagodljivi načini stvaranja jedinstva ili isticanja različitosti. 71 Čak su i Rimljani priznavali da, iako se p o idealnoj shemi narodi razlikuju p o jeziku, postoji više n a r o d a nego jezika. A izgleda da čak niko pre devetog veka nije prepoznavao lingvističko jedinstvo germanskih jezika koji su govorili m n o g i varvarski narodi. O r u ž j e i taktike razlikovali su se m e đ u varvarima, iako nije sigurno u kojem stepenu je to bilo važno za pojedine varvarske narode kao znak jedinstva. Specifično oružje ili taktike kao, na primer, hunski lukovi, dakijska mala koplja, gotska koplja ili franačke sekire, pojavljuju se u r i m s k i m izvorima, ali bez neke veće doslednosti. Ovi opisi m o ž d a su bili više odraz rimske manije p r e m a klasifikovanju, nego stvarna varvarska praksa. Čak i u slučaju franačke sekire, koja je, čini se, zaista bila karakteristično oružje na kraju petog veka, izgleda da su sami Franci bili m a n j e svesni d a j e ona deo „franačke" tradicije nego njihovi neprijatelji, Vizigoti i Vizantijci. Slično su rimski izvori preuveličavali razlike i z m e đ u skitskih n a r o d a (Gota, H u n a i Avara) koji su bili konjanici, i G e r m a n a i Kelta koji su se borili kao pešaci: sigurno je da su stepski n o m a d i ratovali na konjima, ali tako su ratovali i zapadni germanski ratnici kada im je to o m o gućavalo bogatstvo i status. Staviše, kada su se varvarske jedinice regrutovale u rimsku vojsku, m o ž d a su one dobijale specijalne uloge koje su više odgovarale r i m s k i m vojnim p o t r e b a m a , nego tradicionalnim etničkim sna71.

Walter Pohl, "Telling the Difference: Signs of E t h n i c ldentity", iz Walter Pohl i H e l m u t

Reimetz, Strategies oJDistinction: gije razlike: konstrukcija

Ihe Construction

ciničkih zajednica,

of Ethnic Communities,

300-800),

300-800 (Strate-

Leiden 1998, str. 17- 69.

107

gama. Notitia

dignitatum,

zvanična lista visokih vojnih

i civilnih službenika iz v r e m e n a oko 400. godine, nabraja konjaničke jedinice sastavljene od Alemana i Franaka. Da li su ovi ratnici bili regrutovani u carsku vojsku zbog svojih konjaničkih veština ili su se specijalizovali za rat na konjima, kako su to diktirale potrebe Rima? O d e ć a i ukrasi s i g u r n o su se v e o m a razlikovali i m o gli su biti simboli g r u p n o g identiteta. Kako su se neki p r i p a d n i c i društva oblačili, koju vrstu broševa ili pojaseva su nosili, način na koji su se češljali, sve je to m o glo da ima važno simboličko značenje. Kakvo je bilo to značenje, retrospektivno n a m je n e m o g u ć e otkriti. Rimljani su uživali u raspravi o razlici u odeći i n a č i n u češljanja, ali, ponovo, to je m o ž d a bio više rimski interes za klasifikovanje nego za tačnost p o s m a t r a n j a . Možda je najbolje da zaključimo da se sa ovim karakteristikama m o g l o manipulisati i prilagođavati ih tako da o d g o v a r a j u p r o m e n l j i v i m interesima g r u p n e formacije, pre nego da ih g l e d a m o kao dokaz n e p r o m e n l j i v e kult u r n e solidarnosti. Pravna tradicija - to jest, načini razrešavanja sukoba - bili su produkt verskog i k u l t u r n o g identiteta. Sa vrlo slabom centralnom vlašću, sporovi su se rešavali posredstvom porodičnih starešina, seoskih veća i vojnih lidera. Kontrola je bila u funkciji održavanja mira, ili barem skup pravila prema kojima je neprijateljstvo moglo da b u d e n a j m a n j e razorno p o zajednicu. Konačno, ove verske i kulturne grupe bile su organizovane p o d političkim 108

vodstvom, vodstvom koje je u prvim vekovima dodira sa R i m o m doživelo d u b o k u p r o m e n u . Kada je Rim prvi put došao u kontakt sa keltskim i g e r m a n s k i m narodima, ove populacije većinom su bile pod vlašću naslednih sakralnih kraljeva koji su bili personifikacija identiteta svojih naroda. Tokom prvog i drugog veka, oni koji su živeli u blizini Rimljana, većinom su odbacili svoje tradicionalne sakralne kraljeve u korist ratničkih zapovednika koje su mogli da biraju iz starih kraljevskih porodica ili, isto često, iz redova uspešnih ratnika. O v u p r o m e n u Carstvo je odobravalo jer je Rim m o g a o lakše da utiče na nove vode koji su regrutovani iz oligarhijskih frakcija nego na naslednike starih verskih vlasti. Te vođe uzdigle su njihove heterogene vojske i bile su centar oko koga se mogla razviti nova tradicija političkog i verskog identiteta, i na njih su se, u nekim slučajevima, mogle presaditi starije ideje sakro-društvenog identiteta. Legitimitet ovih vođa u celosti se zasnivao na njihovoj sposobnosti da svoje armije vode u pobede. Pobeda u ratu potvrđivala je njihovo pravo da vladaju i privlačila je sve veći broj n a r o d a koji su ih prihvatali i delili njihov identitet. Harizmatični vođa m o g a o je da postane osnivač novog naroda. V r e m e n o m , vođa i njegovi potomci mogli su da se identifikuju sa starijom tradicijom i da polažu prava na božansko poreklo, koje se dokazuje njihovom srećom u ratovanju, kako bi ovekovečili neki stari „narod" i bili njegovo oličenje. Konstitutivni integritet ovih n a r o d a tako je zavisio o ratu i pobedi za potvrđivanje njihovog identiteta i trajanja. Oni su bili armija, iako 109

su njihove ekonomije i dalje ostale zavisne od pljačkaških p o h o d a i kombinacije uzgoja stoke i poljoprivrede na raskrčenoj zemlji. Poraz, bio o n od ruke Rimljana ili od strane drugih varvara, m o g a o je da znači ne s a m o kraj vladavine vode nego i kraj naroda, koji je o n d a m o g a o da se utopi u drugu, p o b e d n i č k u konfederaciju. M e đ u t i m , do trećeg veka Carstvo je uspelo da p r o m e ni populaciju Evrope koja je živela izvan njegovih granica. Rimska politika diktirala je stvaranje klijentskih tampon-država, koje su mogle da zaštite Carstvo od dodira sa neprijateljskim varvarima i p o m e r e ih dalje od njegovih granica; obezbeđivala je trgovinske p a r t n e r e za snabdevanje stokom, sirovinama i robovima, i regrutaciju p o m o ć n i h odreda. To nije bilo ništa novo. Vekovima je Carstvo podržavalo prijateljske plemenske starešine, dajući im oružje, zlato i žito, kako bi ojačali proriinske frakcije u n u t a r varvarskog sveta. Neki su bili nagrađeni građanskim pravom. Arminije, poznati p o b e d nik n a d Varom u Teutoburškoj šumi, bio je ne s a m o rimski građanin nego je primljen u redove konjaničkog staleža (kasnije vitezova). 72 Uticaj blizine Rima ne s a m o na život varvara duž limesa već i onih iza njih, bio je o g r o m a n . Rimska e k o n o m ska i politička m o ć poremetila je grubu ravnotežu snaga u n u t a r varvarskog sveta, jer je omogućavala p r o r i m s k i m plemenskim starešinama da steknu bogatstvo i m o ć daleko veću od one koju su mogli da steknu ranije. Starešine, koje su dobile pravo građanstva i naučile načine rimskog 72.

Velleius Paterculus, Historiae Romanac

11 0

II, 118, 2 .

oporezivanja, takođe su stekle i vojno i političko iskustvo služeći u r i m s k o m v o j n o m sistemu sa svojim vojnicima kao saveznicima. Istovremeno, strah od Rimljana i njihovih saveznika, nateralo je antirimske frakcije da se ujedine u velike, nestabilne, ali p o n e k a d m o ć n e konfederacije, koje su mogle da nanesu znatnu štetu rimskim interesima sa obe strane granice. O v o se dogodilo u v r e m e Cezara m e đ u Galima, i na kraju prvog veka m e đ u Britima. Krajem d r u g o g veka, široka konfederacija poznata kao M a r k o m a n i , napadala je i p r i v r e m e n o probijala dunavsku granicu. Bilo kada, dakle, u n u t a r ovih širokih konfederacija, brojni pojedinci mogli su da uspostave n e k u vrstu kraljevske vlasti n a d delom „naroda", nudeći da njihove tradicije tvore „jezgro tradicije" oko koje bi se grupa okupila, ili se pozivajući na drugi način n a to da su legitimni nosioci stare zajedničke tradicije. U ovom svetlu, „etnički" identitet m e đ u v a r v a r i m a bio je izuzetno fluidan kako su nove grupe nastajale a stare nestajale. O n o što je opstalo duže bila je vera, koliko god imaginarna, koju je grupa posedovala u staroj i božanski datoj prošlosti.

|

KRIZA

I OBNOVA

Tokom trećeg veka pritisci, kako spoljašnji tako i u n u trašnji, doveli su do temeljnog prestruktuiranja društva i institucija u Carstvu i izvan njega. Rezultati su bili dalekosežni i promenili su ne s a m o društvene strukture na110

roda kasnog starog veka nego i njihovu samopercepciju. Stara solidarnost se gubila, a p o n o v o su se pojavili novi identiteti, neki vraćeni natrag do drevnih v r e m e n a predrimskih identiteta. Kriza trećeg veka bila je složena pojava, nastala zbog sve većih pritisaka na granice Dunava, severnu Afriku i Persiju p o d Sasidom, kao i rastom populacije i krizom vodstva u n u t a r tradicionalnog centra rimske moći u Italiji. Šta god da su bili njeni pravi uzroci, rezultirala je u p r o m e n u ravnoteže snaga koja se iz Italije preselila prema granicama, gde su se vojske suočavale sa izazovom napredovanja varvara. Carevi više nisu birani u starim centrima Carstva, nego su se regrutovali iz graničnih vojski iz redova zapovednika. Kad bi se pokazalo da ovi „imperatori iz kasarni" n e m o g u da ispune zahteve vojske za većom platom, ili da ih vode u p o b e d e n a d protivničkim vojskama ili varvarskim neprijateljima, njihovi sopstveni vojnici su ih ubijali. Između 235. i 284. godine, 17 od 20 imperatora bilo je ubijeno, često posle svega nekoliko meseci osporavane vladavine. Sve skuplje održavanje i neuspešne vojne mašine, postale su prevelik teret za same grupe koje su imale najviše koristi od imperijalnog sistema u prošlosti: provincijske zemljoposednike. O n i su zauzvrat prebacili troškove na svoje zakupce seljake i robove. Rezultat je bio da se Carstvo suočavalo sa sve češćim n e m i r i m a seljaka, povrem e n i m p o b u n a m a i bekstvima. Hajdučija, što je moglo da znači sve, od banditskih hordi do ozbiljnih p o b u n a , dugo je bio tinjajući problem Carstva. Sada su se i koloni 11

0

u m n o g i m p o b u n a m a ujedinili sa robovima, da bi se zaj e d n o usprotivili sve većim očajničkim zahtevima svojih zemljoposednika i gospodara. Zemljoposednici, a p o s e b n o pripadnici lokalnih veća, bili su očajni koliko i njihovi seljaci. Pod pritiskom carskih sakupljača poreza morali su da plate svoje municipalne takse, bez obzira n a to da li su mogli da sakupe sredstva za njih ili ne, a m n o g i su se suočavali sa propašću. Lokalni magnati su carske poreznike iz dalekog i neefikasnog Rima doživljavali kao neprijatelje, opasnije od varvarskih pljačkaških hordi. U evropskim delovima Carstva, o n i m a koji su bili najviše izloženi nasilju i neredima, počele su da se stvaraju nove, separatističke zajednice. Posle neuspelog pokušaja carskog sistema da zaustavi p o s e b n o razorne n a p a d e Franaka i d r u g i h varvara sa one strane Rone, koji su prodrli d u b o k o u Galiju i čak u Španiju 259. godine, galijski vojnici su svog zapovednika Kasija Latina P o s t h u m a izabrali za cara. O n se proglasio zapovednikom Galije, Britanije i delova Španije (takozvanog Galskog carstva), kojima su on i njegovi naslednici vladali do 273. godine. Bilo bi pogrešno videti ovakve separatističke zajednice kao manifestacije razvoja „nacionalnih" identiteta k o d Gala ili na Zapadu. Z a p a d n e aristokrate podržavali su Galsko carstvo jer im je obezbeđivalo izvesnu sigurnost i zaštitu zapadnih provincija. O n o im je takode o m o gućavalo direktniji pristup centrima moći i n e p o s r e d n o uključivanje u politički život nego što je to bilo m o g u ć e u centralizovanom carskom sistemu. Galsko carstvo bilo 110

je tako r a z u m a n odgovor na nerazumne pritiske. Podrška P o s t h u m u i njegovim naslednicima nije čak sugerisala m a n j u o d a n o s t tradicijama Romanitasa.

Ali, iako o n o

nije bilo dokaz „galskog nacionalizma", bilo je rani dokaz da su rimske provincije bile više okrenute praktičnim p r o b l e m i m a da sačuvaju bogatstvo, sigurnost i status lokalne oblasti nego a n a h r o n i m idealima rimskog jedinstva. Na neki način bila je ovo generalna p r o b a za dezintegraciju zapadnog carstva u petom veku. Kriza trećeg veka bila je slična krizi u varvarskom svetu. Nakon m a r k o m a n s k i h ratova, pojavili su se novi varvarski „narodi", naročito duž granica R a j n a - D u n a v tok o m trećeg veka. Rimski pisci kolektivno ih nazivaju G e r m a n i m a , kao što bi zvali sve narode koji su se pojavili na granici Rajne, bez obzira na lingvističke ili druge „etničke" kriterijume. O n i su i dalje pravili razliku između Germana koji su živeli na donjoj Rajni, a koje su zvali Franci, „divlji" ili „slobodni", i onih koji su živeli na gornjoj Rajni a koje su zvali „Alemani" - to jest, „narod". Budući da su oba izraza - Franci i Alemani - g e r m a n ske reči, m o r a da su ih Rimljani naučili od samih pripadnika ovih grupa ili od njihovih suseda koji su govorili germanski. Nijedno ime ne može da se p r o n a đ e m e đ u „drevnim" i m e n i m a originalnih naroda na Rajni. To su bili novi termini. Budući da savremeni istoričari pretpostavljaju da su „novi narodi" morali da o d n e k u d d o đ u , m n o g i su tražili poreklo Alemana u regionu Elbe m e đ u Svevima (Suebima) koje p o m i n j e Tacit. O n i su pretpostavili da se deo Sveva doselio tokom prvih decenija tre110

ćeg veka na rimsku granicu. Verovatnije je da Alemani nisu tu došli iz nekog d r u g o g regiona: oni su naprosto bili koalicija starosedelačkih grupa koje su dugo živele na gornjoj Rajni i koje su dobile novi kolektivni identitet. Franci su bili slična konfederacija naroda na d o n j i m tokovima ove reke. D u ž donjeg Dunava, posle m a r k o m a n s k i h

ratova,

druga konstelacija germanskih, sarmatskih i čak rimskih n a r o d a okupila se p o d v o d s t v o m gotskog Knive. Iza ove konstelacije, na rimskim granicama stajale su još uvek druge grupe, kao Sasi iza Franaka, Burgundi iza Alemana, i Vandali iza Gota. Iako varvari nisu uzrokovali krizu trećeg veka, nesumnjivo je da su joj pridoneli. Tokom 250-ih, na primer, gotski kralj Kniva poveo je svoju mešanu konfederaciju u provinciju Dakiju, dok su gotski gusari napali obalu C r n o g m o r a sa ušća Dunava. Kada su legije, stacionirane duž Rajne, premeštene na istok zbog izbijanja u n u trašnjih i spoljnih problema, varvari su iskoristili priliku da n a p a d n u slabo branjenu granicu. Kada su rimske trupe povučene sa gornjih tokova Rajne i Dunava, bande Alemana (verovatno uz pristanak nekih rimskih provincijskih zapovednika) krenule su na, takozvana, Dekumanijska polja. Franačke armije prodrle su d u b o k o u Galiju i čak Spaniju.

110

|

OBNOVA

I TRANSFORMACIJA

Niz energičnih careva koji su okončali krizu uradili su to uz p o m o ć mera koje su transformisale i rimski i varvarski svet. Prva nužnost bila je da se zaustavi varvarska pretnja. Car Galijen (253-268) i njegovi naslednici odlučno su porazili Franke i Alemane, a car Aurelije (270-275)

po-

razio je Gale u nizu napada koji su razbili njihovu konfederaciju. Napadi su se sporadično nastavili, ali granice su u suštini bile sigurne još jedan vek. Iako ni u Dakiji ni na Dekumanijskim poljima Carstvo nije p o t p u n o povratilo vlast, mere su donele relativnu sigurnost tokom većeg dela četvrtog veka. Za neke varvarske armije poraz je značio kraj njihovog identiteta kao kohezivne društvene zajednice. Nivo razaranja uzrokovan varvarskim napadima na Carstvo bledio je u poređenju sa pustošenjem i masakrima koje su vršile rimske armije u pohodu preko Rajne ili Dunava. Jedan panegirik iz 310. godine opisuje kako se postupilo prema Brukterima posle kaznene ekspedicije koju je Konstantin poveo protiv njih: varvari su bili saterani u područje neprohodne šume i močvaru gde su mnogi ubijeni, stoka im je zaplenjena, a sela spaljena. Svi odrasli bili su bačeni zverima u areni. Deca su, pretpostavlja se, prodana u roblje. Dakle, u svom najekstremnijem obliku, poraz je značio uništenje naroda, p o t p u n prekid njihovih društvenih i političkih veza i njihovo apsorbovanje u rimski svet. U drugim slučajevima, ratnici koji su preživeli bili su primora11

0

ni da služe u rimskoj vojsci. Ovi dediticiji ili laeti, posle ritualne predaje svog oružja, predavali su se na milost i nemilost svojim rimskim osvajačima. Njih su raspoređivali širom Carstva u male jedinice, ili su ih slali u nenaseljena područja, u kojima su služili kao vojnici i u revitalizaciji regiona opustošenih varvarskim napadima i bekstvom poreskih dužnika. Jedna takva jedinica Franaka, upućena na obale C r n o g mora, uspela je u herojskom p o d u h v a t u da pobegne b r o d o m , preplovi Mediteran, p r o đ e kroz Gibraltarski tesnac i, na kraju, stigne kući, ali većina je život provela u službi „melting pota" (mesto spajanja različitih nacija) rimske armije. No, ako je zvanična predaja dediticija bila religijski ritual bezuslovne predaje i nestanka naroda i društva od v r e m e n a Republike, stvarnost se uvek poprilično razilazila sa retorikom rimske trijumfalne ideologije. O d tih ranih vremena, osvojeni i izbrisani narodi nastojali su da u nekoj meri povrate svoj identitet i autonomiju, često sa istom političkom i d r u š t v e n o m elitom. Rimska milost (i politički imperativi) značili su u stvarnosti da je poraženi i „zbrisani" n a r o d preživeo i p o n o v o se konstituisao uz s p o r a z u m ili foedus, obaveze p r e m a caru.

u k o j e m su se navodile njegove 73

U svakom slučaju, poraz je takođe značio velike prom e n e za one varvarske n a r o d e na granicama Carstva koji nisu bili asimilovani u vojsku ili prodati u ropstvo. 73.

G e r h a r d W i r t h , Rome and Its Germanie

germanski gration

partneri

of Barbarians

u četvrtom

Partners

in the Fourth Centitry'{Rim

veku), i Wa]ter Pohl, izd. Kingdoms

in Late Antiquity

(Kraljevstva

u Carstvu:

i njegovi

of the Hmpti e: Jhe

integracija

varifafti

Inte-

ц kasnoj

antici), Leiden, 1997, str. 13-55.

110

Nesposobni da izdržavaju svoje političke i e k o n o m s k e sisteme p o m o ć u pljačkaških napada, poraženi varvarski vojni kraljevi pronašli su alternativu u službi Rimskom carstvu. Posle poraza vandalske armije 270. godine, imperator Aurelije sklopio je s p o r a z u m sa Vandalima kao saveznicima Carstva. Slični sporazumi sa Francima i Gotima sklopljeni su pre kraja veka. Foederati su ih obavezivali da p o š t u j u granice Carstva, da daju vojnike carskoj vojsci i, u n e k i m slučajevima, da d o d a t n o plaćaju u stoci ili d r u g o j robi. Varvarske vođe koje je Rim favorizovao otkrili su da m o g u da osvoje ranije nezamislive visine vlasti i uticaja, ne b o r b o m protiv Carstva, nego za Carstvo. Tako su se, u n u t a r varvarskih konfederacija duž limesa, razvijale „рго" i „anti" rimske frakcije, održavajući stepen tenzije i nejedinstvo u njihovim redovima, što su njihovi rimski susedi aktivno podržavali. Novi oblici relativno stabilne varvarske politike koja se razvila d u ž Rajne i Dunava, pojavili su se kada su ovi „novi" n a r o d i prihvatili nove uslove p o b e d n i č k o g Rima. Koju vrstu identiteta su pripadnici takvih g r u p a sebi pripisivali? Iako n e m a m o direktnih odgovora na to šta su varvari o sebi mislili, i m a m o indikretne nagoveštaje da su pojedinci mogli da istovremeno imaju p o nekoliko identiteta, i da sebe vide i kao deo većih konfederacija i kao deo m a n j i h grupa. Tako su stara „etnička" imena nastavila da žive u izveštajima Rimljana. A l e m a n i su naselili D e k u m a n i j s k a polja, ali su zadržali labavo i d u b o k o p o d v o j e n o osećanje identiteta koje se samo p o n e k a d pokazivalo čvrstim, obično u o č a j n o m strahu 110

od njihovih rimskih suseda. 74 Alemansku konfederaciju koja se borila protiv cara Julijana 357. godine, na primer, vodili su n a v o d n o ujak i sinovac, koji su opisani kao „najveći p o snazi od svih drugih kraljeva", pet kraljeva drugog ranga, deset regales i niz magnata. Iako rimski izvori nazivaju sve ove vođe Alemani,

oni

takođe

p r i m e ć u j u da se Alemani sastoje od takvih g r u p a kao što su Bukinobanti, Lentiensi i Jutunzi, p o d vodstvom svojih sopstvenih kraljeva. Ove p o d g r u p e m o g u se nazvati gentes, što implicira na društvenu i političku strukturu, ili pagi, što sugeriše d a j e njihova organizacija bila barem delom teritorijalna ili, kako je bilo u slučaju Lentiensa, i j e d n o i drugo. Rani Franci su takođe bili sastavljeni od g r u p a kao što su Kamavi, Katuari, Brukteri i Amsivari, i imali su brojne regales i duces koji su komandovali delovima kolektiviteta i m e đ u s o b n o se prepirali oko primata. Štaviše, Franci su mogli da se identifikuju ne samo p o ovim m a n j i m jedinicama i sa širom Franačkom konfederacijom, nego i sa r i m s k i m svetom. Jedna oznaka na grobu iz trećeg veka u Panoniji, p o d i g n u t o m f r a n a č k o m ratniku u rimskoj službi, glasi: „Francus ego cives, miles r o m a n u s in armis" - „Ја sam Frank p o nacionalnosti, ali rimski vojnik p o d oružjem". 75 Ovo nije prosti izraz varvarskog samoidenti-

74.

Vidi opšti o p i s A l e m a n a , G e u e n i c h , Geschichte

75.

C i t i r a o J o a c h i m W e r n e r u knjizi Zitr Entstehung

Beitrag zur Methode o metodi

der friihgeschichtlichen

ranoistorijske

arheologije),

der Alemannen

Archdologie

Archaeologia

(Do nastanke

Geographica

Franz Petri, Siedlung,

Sprache und Bevolk-erungs-struktur

naroda u Franačkom

carstvu),

(Isiorija

Alemana)

der Reihengraberzivilization: grobova

Ein

u nizu:

prilog

l, 1950: 23-32. r e p r i n t u

im Frankenreich

(Jezik i

struktura

D a r m s t a d t , 1973, str. 294

110

teta. Jezik i terminologija otkrivaju kako su rimske ideje o građanskoj pripadnosti d u b o k o prožele ovo ratničko društvo. Da neko može da se nazove franačkim građanin o m , naizgled je kontradiktoran termin, ali sugeriše da se priznavala konstitutivna priroda ovog franačkog saveza. Štaviše, deklarišući se kao ratnik u rimskoj vojnoj službi, ovaj natpis naglašava novu suštinsku realnost koja se pojavila u drugoj polovini trećeg veka: rimska armija i sama se varvarizovala. Varvarski rimski ratnici mogli su koristiti ovaj dvostruki identitet da bi poboljšali svoj položaj i u Carstvu i m e đ u pripadnicima svog naroda. Na kraju četvrtog veka, na primer, franački ratni vođa Arbogast, iako u rimskoj službi, koristio je svoj rimski položaj i progonio franačke regales M a r k o m e r a i Sunoa na transrajnskoj teritoriji. Arbogast je bio jedan u nizu franačkih lidera koji su mogli da manipulišu svojim d v o s t r u k i m identitetom Rimljanin a i Franka. Njihovo napredovanje aktivno su podržavali imperatori, koji su morali da p r o n a đ u najekonomičnija sredstva kako bi odgovorili na dvostruke zahteve rimske vojske, nastale zbog u n u t r a š n j i h sukoba i pritiska sa persijske granice. Regrutovanje varvara bilo je ekonomičnije i efikasnije nego obučavanje tradicionalnih vojnika u sam o m Carstvu. Konstantin I uveo je ovu praksu ne s a m o time što je prisajedinjavao franačke vojne jedinice u carsku a r m i j u u svojstvu p o m o ć n i h odreda nego je i postavljao varvare, k?o što je Franak Bonit, na visoke vojne položaje. Bonit je bio prvi u d u g o m nizu takvih „carskih" Franaka. G o d i n e 355, njegov sin Silvanije, p o t p u n o ro120

manizovan, bio je zapovednik rimskog garnizona u Kelnu, a njegovi vojnici proglasili su ga carem. Silvanije je želeo da se vrati svom f r a n a č k o m narodu, ali bio je svestan da će, ako to uradi, biti ubijen. Ipak, izaslanici cara Konstancija ubrzo su ga ubili. Sledeći varvarski zapovednici, kao Malarik, Teutomer, Malobaud, Laniogaj i Arbogast, naučili su lekciju da je carska titula opasna. Oni su izbegli uzurpaciju, ali su imali o g r o m n u m o ć u zapadn o m Carstvu. Ovi rimski generali većinom su održavali bliske veze sa pripadnicima svojih naroda izvan Carstva. Ubrzo posle Silvanijevog ubistva, Franci su opljačkali Keln, verovatn o u znak o d m a z d e za njegovo ubistvo. Malobauda, koji je učestvovao u Gracijanovoj pobedi nad Alemanima 378. godine, rimski istoričar Amijan nazivao je istovremeno comes domesticorum

i гех Francorum.

Drugi, kao Arbogast,

koristili su svoje položaje u Carstvu i napadali svoje protivnike preko Rajne. Ipak, njihova situacija bila je izuzetno nesigurna, kako u Carstvu tako i izvan njegovih granica. Često su ih njihovi rimski rivali sumnjičili, iako, generalno gledano, ni oni sami nisu bili ništa pouzdaniji nego što su to uglavnom bili visoki rimski zapovednici. Istovremeno, kao rimski službenici i pripadnici rimske vere, hrišćanske ili paganske, uvek su bili na meti antirimskih frakcija kod kuće. Položaj visokog rimskog zapovednika uglavnom je značio odricanje od mogućnosti da se zadrži položaj poglavara varvarskog naroda izvan Carstva. Dalje na istok, Gotska konfederacija sa svojim vojn i m kraljem raspala se p o d pritiskom Rima. Goti, koji 110

su živeli u najistočnijim krajevima, u d a n a š n j o j Ukrajini, prihvatili su vlast kraljevske porodice novog tipa koja je ipak polagala pravo na stari i božanski legitimitet, dok su m e đ u z a p a d n i m gotskim g r u p a m a brojni reiks (ratne vođe) delili i osporavali vlast oligarha. D o četvrtog veka, istočniji gotski narodi, Greutunzi (grubo preveden naziv znači „stanovnici stepa") prisvojili su osobine Skita. U z a p a d n i m p o d r u č j i m a , Tervinzi („šumski narod") potpali su p o d najveći direktni uticaj Rima. I jedni i drugi bili su starosedelačka agrarna društva, iako je kod Greutunga vojna elita bila p r i m a r n o sastavljena od pešadije, dok su kod Tervinga to bili konjanici koji su, u tradiciji starih Skita, činili srce armije. U četvrtom veku, tervinški Goti proširili su svoju heg e m o n i j u n a d širokim s p e k t r o m n a r o d a sa različitim lingvističkim, k u l t n i m i k u l t u r n i m tradicijama. Naseljeni u poljoprivrednim selima i p o d vlašću lokalnih veća sastavljenih o d slobodnih ljudi, stanovnici ove gotske konfederacije ipak su bili podanici oligarhijske vlasti gotskih vojnih lidera samih p o d vlašću n a d kraljevskog sudije ili kindins.

G o d i n e 332, Konstantin i

tervinški sudija Ariarih sklopili su pakt ilifoedus.

Ariari-

h o v sin Aorih odrastao je u Konstantinopolju i imperator je čak p o d i g a o statuu u gradu u čast sudije. Pod Ariar i h o m , A o r i h o m i njegovim s i n o m Atanarihom, ovi zap a d n i Goti progresivno su se integrisali u rimski imperijalni sistem, obezbeđujući p o m o ć n e t r u p e za istočni region Carstva. Jedan od rezultata ove tesne veze sa Carstvom bila je njihova implikacija u internu imperijalnu 122

politiku i takmičenje. G o d i n e 365, uzurpator Prokopije ubedio je Tervigijance da ga p o d r ž e kao predstavnika dinastije Konstantinopolja nasuprot imperatoru Valensu. Posle Prokopijevog pogubljenja, Valens je k r e n u o u surovi, kazneni napad preko D u n a v a koji se završio 369. godine p a k t o m između Atanariha i imperatora. Vera je bila vezivna snaga u Gotskoj konfederaciji, ali njena heterogena građa stvarala je teškoće u održavanju verskog jedinstva. Hrišćani - od kojih je veliki broj bio inkorporisan u gotski svet sa Krima u v r e m e Kniva, d o k su ostali oterani u transdunavskim pljačkaškim napadim a - pokazali su se kao m a n j i n e koje je bilo najteže asimilovati zbog snažne ekskluzivnosti ove monoteističke vere i zbog važnosti hrišćanstva u političkim strategijama Rimskog carstva. Gotski hrišćani predstavljali su spektar hrišćanskih vera, od ortodoksnih, „pravovernih", ili katoličkih krimskih Gota, preko Audijanijeve sekte m e đ u Tervinzima koja je ispovedala telesnost Boga, d o raznih arijanskih ili poluarijanskih zajednica na gotskom Balkanu. Najuticajniji gotski hrišćanin bio je Ulfila (čije gotsko ime znači „mali vuk"), p r i p a d n i k treće generacije Gota relativno visokog d r u š t v e n o g položaja, čiji su hrišćanski preci bili zarobljeni u n a p a d u na Kapadokiju negde u 260-im. U 330-im, Ulfila je došao u Konstantinopolj kao član j e d n o g izaslanstva, n e k o v r e m e ostao je u Carstvu, a 341. godine bio je posvećen kao „biskup hrišćana u zemlji Gota" na koncilu u Antiohiji, i upućen m e đ u balkanske Gote. Ulfilino posvećenje i njegova misija m e đ u Gotima i d r u g i m n a r o d i m a u Gotskoj konfederaciji, bili 101

su deo carskog gotskog programa, koji je m o ž d a ubrzao prvi progon gotskih hrišćana 348. p o d A o r i h o m , i drugi, koji je počeo 369. p o d A t a n a r i h o m . Tokom p r v o g progona, Ulfila i njegovi sledbenici bili su prognani u rimsku Meziju, gde se on molio na gotskom, latinskom i grčkom pred svojom h e t e r o g e n o m pastvom; pisao je teološke rasprave i preveo Bibliju, sa saradnicima, na gotski. Ulfila i njegovi sledbenici pokušali su da drže srednji kurs između stava katolika i arijanaca o prirodi božanskih lica, stav koji je neizbežno rezultirao u to da su ih b u d u ć e generacije o r t o d o k s n i h hrišćana etiketirale kao arijance. Na kraći rok, m e đ u t i m , Atanarihov progon nije bio efikasan u meri u kojoj su to bili raniji progoni Rima, kojim a su hrišćani bili izloženi. O n je samo u s p e o da podeli gotski narod, što je bila prilika koju je iskoristio gotski aristokrat Fritigern da bi se obratio r i m s k o m caru Valensu i p o n u d i o se da postane arijanski hrišćanin u z a m e n u za p o d r š k u protiv Atanariha.

|

UNUTRAŠNJA

TRANSFORMACIJA

Mere preduzete da se okonča kriza imala je d u b o k e efekte na one koji su živeli u n u t a r granica Carstva, kao i na one koji su živeli van njegove vlasti. U p o k u š a j u da održi produktivnost i kontrolu nad p o r e s k o m b a z o m koja se urušavala, zanimanja u Carstvu postala su nasledna. Kmetovi su bili vezani za i m a n j a na kojima su radili i postali su još ovisniji od svojih vlasnika. Kako je drža124

va postajala sve skuplja, „hajdučija", što je bio eufemizam za n a o r u ž a n e pobune, postala je sve brojnija. Efikasnije i m a n j e opasno bilo je prosto bekstvo: seljaci su bežali sa imanja čije su rente i porezi značili njihovu e k o n o m s k u propast. U Carstvu su počela da se pojavljuju p o d r u č j a zvana „napuštena zemlja" (agri deserti). Nije jasno da li su ova p o d r u č j a bila zaista pusta, nenaseljena kao posledica rata i poreza, ili s a m o ona p o d r u č j a sa kojih carski sakupljači poreza nisu mogli da prikupe namete. Prikupljanje poreza postajalo je sve veći teret za lokalne gradske savetnike ili curiales. Neki curiales bili su dovoljn o moćni i napredovali su kao sakupljači poreza za carsku blagajnu ili fisk, koristeći svoje političke veze ili unajmljene bandite. Za druge, izbor u curiales bila je osuda na finansijsku propast, pošto su curiales morali da sami plate one poreze koje nisu bili u stanju da prikupe. Neki curiales pridružili su se seljacima u bekstvu od ovog carskog n a m e t a i iz gradova se selili na svoja imanja, gde su, zaštićeni privatnom milicijom, mogli da uplaše carske sakupljače poreza i da se odbrane od njih. Tako su, na obe strane društvenog spektra, fiskalni zahtevi oslabili veze lojalnosti koje su lokalne zajednice povezivale sa R i m o m . Predstavnici centralne vlasti, sakupljači poreza i vojska, bili su prvi sa kojima su lokalni curiales dolazili u dodir. I jedni i drugi postajali su sve dalji i sve opasniji za rimsku populaciju tokom četvrtog veka. Birokratska mašinerija koja se ovim f o n d o v i m a servisirala, bila je p o t p u n o rekonstruisana i proširena. Pod Dioklecijanom, stara mešavina civilne i vojne administracije završila se 125

oštrom p o d e l o m . Povećan je broj provincija kako bi se umanjila potencijalna opasnost od uspešne separatističke p o b u n e lokalnih guvernera, a p o t o m su pregrupisane u o g r o m n e provincije (nazvane dieceze) p o d vlašću civilnih službenika. Vojska je takođe bila restruktuisana kako bi bolje odgovarala h i t n i m p o t r e b a m a širom Carstva. U m e s t o starih sistema legija, stvorene su dve jedinice. Prva linija odbrane bili su limitanei, garnizonske trupe stacionirane na granicama da bi održavale status quo u n o r m a l n i m uslovima. Ove t r u p e uglavnom su se regrutovale lokalno, iz granične populacije. Slabo obučeni i slabo opremljeni, limitanei su se oslanjali na masivna utvrđenja koja su podizana duž granice kako bi odbili varvarske n a p a d e preko Rajne ili Dunava. Ukoliko bi granične t r u p e bile n a d jačane, elita, vrlo p o k r e t n e terenske armije zvane comitatenses, stacionirane daleko od granica, mogle su se uputiti na problematične tačke. Ova administrativna i vojna reorganizacija stvorila je efikasniji carski sistem, ali je takođe imala velike implikacije na društvenu transformaciju u Carstvu. Vojna struktura, posebno, transformisala je ovu najrimskiju od rimskih institucija u m o ć a n m e h a n i z a m regionalizacije i varvarizacije. Vojne jedinice stacionirane duž granica, limitanei, pretvorile su se u neku vrstu d o m a ć e straže koju su sačinjavali lokalni regruti, prvenstveno sinovi vojnika. Pošto su oni bili n a j m a n j e romanizovani deo populacije Carstva, ove granične jedinice sve m a n j e su se razlikovale od varvara od kojih je trebalo da čuvaju granice. 126

Comitatenses

su takođe bili sve češće sastavljani od var-

varskih jedinica regrutovanih van Carstva. Vešti gotski konjanici iz stepa sa donjeg toka Dunava uglavnom su služili kao savezničke trupe u istočnim delovima Carstva. U nekim delovima Carstva, izrazi „Got" i „vojnik" imali su isto značenje. Na Zapadu, varvari iz donjeg toka Rajne - Franci - uzdigli su se do važnih položaja u vojnoj hijerarhiji. Prim a r n o sredstvo romanizacije u suštini je bilo varvarsko. Propratna pojava ovih f u n d a m e n t a l n i h p r o m e n a u sastavu i funkcionisanju administracije i vojske, bila je d u b o k a p r o m e n a u k u l t u r n o m identitetu koju je izazvalo preobraćenje Konstantina. Da bi sačuvao verske veze koje su držale na o k u p u rimsko društvo pred brojn i m centrifugalnim silama trećeg veka, Dioklecijan je započeo strog i sistematski p r o g r a m progona hrišćana. Ekskluzivnost hrišćanske posvećenosti n j i h o v o m bogu i njihovo odbijanje starih rituala koji su uspešno apsorbovali bukvalno sve druge verske tradicije, bile su centar ovog progona. U ranijim vekovima, kada su hrišćani bili uglavnom marginalne grupe, njihova isključivost dovodila je do p o v r e m e n i h progona. M e đ u t i m , do sredine trećeg veka, hrišćanstvo se probilo do najviših slojeva rimskog društva: d o senata, suda, pa čak i d o carskog dvora. Bilo je naprosto neprihvatljivo da ovi ljudi odbijaju da se žrtvuju za genius ili d u h a cara. U izvesnom smislu, Konstantin i njegovi naslednici nisu odbacili ovakav način razmišljanja. O n i su ga naprosto okrenuli naglavačke: legalizovali su i podupirali hrišćanstvo, Konstantin je p o k u š a o da obuzda njegov di1 27

n a m i z a m i iskoristi ga za sopstveni carski p r o g r a m . Njegovi naslednici otišli su i dalje, zamenivši do kraja veka tradicionalne kultove Rima sa hrišćanstvom i proganjajući alternative temeljno, kao što su njihovi prethodnici nekada proganjali sledbenike Hrista. No, ovo rešenje izazvalo je iste duboke probleme, kao i one koje je trebalo da reši. Kako je hrišćanstvo postalo državna religija, postavilo se pitanje o d n o s a nitas i Romanitas.

Christia-

Nisu svi koji su živeli u Carstvu bili

hrišćani: da li su, dakle, bili p o t p u n o Rimljani? Štaviše, sami hrišćani nisu bili ujedinjeni. To je značilo m a l o u tradicionalnim politeističkim religijama, ali apsolutna isključivost hrišćanstva zahtevala je p o t p u n u p o d r e đ e nost. Ovo je neko vreme u n a p r e d isključivalo k o m p r o mis m e đ u različitim crkvama i sektama, od kojih su sve bile uverene da s a m o one slede istinski put o r t o d o k s n o sti. Konačno, jačanje identiteta Romanitas

i

Christianitas

stvorilo je i novu dilemu jer su, do kraja trećeg veka, postojali hrišćanski varvari i rimski pagani. Konverzija Carstva pretila je da dovede d o još veće regionalizacije i fragmentizacije njegovog stanovništva. D o k su raspravljali o ovim pitanjima, Rimljani i njihovi varvarski susedi suočili su se sa daleko većom krizom: n a j e z d o m H u n a .

128

GLAVA Novi

VARVARI

ČETVRTA I NOVI

RIMLJANI

Političke i verske n a p e t o s t i i z m e đ u r i m s k o g i varvarskog sveta, k a k o je o p i s a n o u Glavi trećoj, i z n e n a d a su postale n e b i t n e pred n a j e z d o m H u n a . H u n i su bili stepska, n o m a d s k a k o n f e d e r a c i j a p o d s r e d n j o a z i j s k i m v o d stvom, n a s t a n j e n a u c r n o m o r s k o m p o d r u č j u 375. godine. H u n i su bili n a r o d k a k a v ni Rimljani ni njihovi susedi n i k a d a ranije nisu videli: sve - o d n j i h o v o g

fizičkog

izgleda d o n j i h o v o g n o m a d s k o g života i n a č i n a ratovanja - bilo je s t r a n o i u ž a s n o za Stari svet. Iako su kao p o seban n a r o d postojali nešto d u ž e o d j e d n o g veka, n j i h o v dolazak u b r z a o je velike p r o m e n e , k u l m i n i r a j u ć i u stvar a n j u v a r v a r s k o g kraljevstva u z a p a d n o j p o l o v i n i R i m skog carstva. Rezultat je bila d r a m a t i č n a p r o m e n a u načinu n a koji su ovi varvari koji su osvojili vlast, i njihovi rimski p o d a n i c i , videli svoj položaj. H u n s k a k o n f e d e r a c i j a bila je p r v a u d u g o m n i z u stepskih p o k r e t a koji će u ž a s n u t i Kinu i E v r o p u u p e r i o d u o d četvrtog d o 15. veka. Č a k i više o d varvarskih n a r o da Z a p a d a , o n i su bili u s t a n j u da se b r z o razviju o d m a l e jezgre ratnika p o d h a r i z m a t i č n i m v o d s t v o m i rašire eksp l o z i v n o m s n a g o m , stapajući se sa p o r a ž e n i m n o m a d 129

skim ratnicima. Kasnije, jedan turski natpis opisuje kako se proces odvijao: „Moj otac, kagan, otišao je sa 17 ljudi. Kada su čuli vest da on odlazi, oni koji su bili u gradovima otišli su u planine, a oni koji su bili u planinama sišli su (odatle); tako su se okupili i brojili 70 ljudi. Zahvaljujući Nebu koje im je davalo snagu, vojnici mog oca, kagana, bili su poput vukova, a neprijatelji poput ovaca. Odlazeći i vraćajući se iz pohoda, on je okupljao ljude; a bilo ih je sedam stotina. Nakon što ih je bilo sedam stotina (moj otac, kagan) organizovao je i upravljao ljudima koji su izgubili svoje države i njihovim kaganima, ljudima koji su pretvoreni u robove i sluge, ljudima koji su izgubili turske institucije, u skladu sa vladavinom mojih predaka."76 Ovaj opis daje n a m samu srž procesa kojim se n o m a d ska konfederacija p o p u t h u n s k e i, kasnije, mongolske, mogla pojaviti tako iznenada i dobiti tako o g r o m n u važnost. Ratnički lider uspeva, kroz niz pobeda, da privuče druge ratnike. Banda postaje vojska. Vojska m o ž e da preživi s a m o stalnim osvajanjem i i n k o r p o r a c i j o m svojih žrtava u vojne snage. Tada, u ključnom trenutku, ova vojska se pretvara u narod, kroz stvaranje pravne i institucionalne strukture i, možda, polaže pravo na specijaln o božansko poreklo. O n i m o g u biti novoformirani, ali vuku svoju legitimnost na osnovu prava da predstavljaju obnavljanje stare tradicije. 76.

Tariat Tekin, A Grammar

1 30

of Orkhon

Turkic, B l o o m i n g t o n , 1968, str. 265

S obzirom na o g r o m n a p o d r u č j a na kojima su konfederacije operisale, prava centralizacija uvek je bila efem e r n a , većinom sa r o d b i n o m i njihovim bliskim saradnicima koji su delili vlast n a d delovima brzo pokretljivog i promenljivog carstva. O s i m u kratkom p e r i o d u vladavine Atile (444-453), H u n i nikada nisu bili ujedinjen i centralizovan narod. Pre su bili odvojene grupacije ratničkih bandi, koje su imale zajedničku n o m a d s k u kulturu, vojnu tradiciju konjaničkog napada i izuzetnu sposobnost da a p s o r b u j u narode koje su osvojili u svoje konfederacije. Neverovatan vojni uspeh dugovali su izvanrednim konjičkim taktikama, veštini baratanja kratkim, dvostrukim lukovima, koji su im omogućavali da precizno, dok jašu, o d a p n u salve s m r t o n o s n i h strela i svojoj sposobnosti da koriste stepe i ravnice zapadne Azije i srednje Evrope i pojave se bez upozorenja, naprave užasna razaranja i nestanu na pašnjacima brzo kao što su i došli. Tokom jedne generacije, ove n o m a d s k e ratničke bande uništile su varvarske konfederacije na koje su naišle na r u b o v i m a Rimskog carstva. O n e su prisajedinile, najpre, Istočno gotsko i Greutunško kraljevstvo, a p o t o m i Z a p a d n u gotsko-tervinšku konfederaciju. Uništenje vlasti gotskog vodstva, nateralo je grupe koje su sačinjavale stare gotske konfederacije da odluče da li da se p r i d r u že h u n s k i m b a n d a m a ili da se obrate caru za dozvolu ulaska i naseljavanja u Rimsko carstvo. Većina se odlučila, ili bila p r i m o r a n a , na prvu soluciju.

101

|

HUNSKA

KONFEDERACIJA

Za većinu Gota koje su H u n i porazili, ulazak u H u n sku konfederaciju bio je jedini izlaz posle poraza. Iako je jezgro ratnika iz srednje Azije postavljalo svoje vode na čelo hunskih armija u prvoj generaciji, n a r o d i koje su osvojili lako su se asimilovali, a da u Konfederaciji nisu n u ž n o izgubili svoje zasebne identitete. Ovaj očigledni paradoks bitan je za razumevanje krhkosti i brzog vraćanja etničkih identiteta u periodu seoba. Dobri ratnici, bilo Goti, Vandali, Franci, pa čak i oni poreklom iz Rima, mogli su brzo da napreduju u hunskoj hijerarhiji. Čak i u centralnom vodstvu bio je vidljiv polietnicitet. Jedan hunski vođa, Edika, koji je istovremeno bio i H u n i Skirijan, posle propasti H u n s k o g carstva, vladao je kratkotrajnim Skirijskim kraljevstvom severno od C r n o g mora. Najveći od svih hunskih vođa, Atila, i m a o je gotsko ime (ili titulu): n a gotskom, Atila znači „otac". N a njegovom dvoru govorili su se gotski, grčki i latinski u p o r e d o sa h u n s k i m , a njegovi savetnici bili su ne samo v o đ e raznih varvarskih n a r o d a nego čak i bivši Rimljani. Neko vreme u p e t o m veku, panonski aristokrat Orest - otac poslednjeg rimskog imperatora na Zapadu, Romula Augustula - služio je kod hunskog kralja. U č u v e n o m izveštaju jedne ambasadorske misije na dvoru Atile, neki istočnorimski emisar koji se zvao Prisk, priča kako je sreo bivšeg grčkog trgovca kojeg su H u n i zarobili, ali koji se istakao u bici i uzdigao do slobodnog statusa, oženio se H u n k i n 1 32

jom i, na kraju, zauzeo p o č a s n o mesto u Atilinom užem krugu. 7 7 No, p o t p u n a asimilacija nije bila suđena svim žrtvam a hunskih osvajanja. Takva asimilacija bila je dostupna s a m o izuzetnim ratnicima. Hunskoj vojnoj eliti bila je takođe p o t r e b n a p o t p u n o p o d r e đ e n a populacija koja ih je snabdevala h r a n o m i popunjavala redove njene armije. Narodi kao što su bili Goti služili su ovoj svrsi. Njihova p o t p u n a asimilacija u H u n e bila bi m a n j e korisna. Tako izgleda da, iako su H u n i uglavnom razorili centralne političke institucije naroda koje su pokorili, oni su dozvolili n e k i m p o j e d i n c i m a koje su zarobili da „postanu Huni", a ostavili neke starosedelačke starešine da kontrolišu njihove žrtve. Ove starosedelačke starešine razmenile su zakletve n a odanost, u z a m e n u za lični opstanak i opstanak zajednice. Posle toga, H u n i su gledali na ove p o d r e đ e n e elemente kao na integralne jedinice svoje Konfederacije, kako u pogledu vojne službe tako i za snabdevanje proizvodima koje sami nisu proizvodili. Ovakvi a r a n ž m a n i nisu se uvek završavali o n a k o kako su to H u n i očekivali. Prisk beleži kako je, zbog ovakve h u n s k e prakse, izbila p o b u n a u h u n s k o m kontigentu rimske armije u 460-im, u v r e m e n a p a d a Atilinog sina Dengizika. Hunski zapovednik podsetio je gotske starešine u armiji da H u n i „ne vode brigu o poljoprivredi, ali kao vukovi napadaju i k r a d u gotske zalihe hrane, a rezultat je da ovi potonji ostaju u položaju sluga i sami 77.

Priscus, izd. C a r o l u s Mulier, Fragmenta

historicorum

Graccorum

IV, Pariz, 1851, fr. 8

133

pate zbog nestašice hrane". 78 Izazvani ovakvim o d n o s o m , Goti su se okrenuli protiv H u n a i poubijali ih. D o k su tokom hunskih osvajanja neke p o r a ž e n e grupe v r e m e n o m mogle p o t p u n o da izgube identitet, Rimljani su primetili da postoji tendencija pojedinaca, bandi i većih grupa da se otcepe i pokušaju da p r e b e g n u u sigurnost rimske teritorije. Takve grupe nisu n u ž n o bile celi „narodi" niti čak žrtve hunskih osvajanja. O n e su se sastojale od malih bandi, pojedinaca, čak i H u n a koji su se otcepili od sopstvenih vođa. Takvi gubici bili su pretnja hunskoj vladavini, kako svedoče redovni zahtevi Atile, da se izbeglice vrate u skladu sa skopljenim paktovima. Lidere ovih prisilno vraćenih grupa čekala je izvesna smrt na raspeću ili nabijanje na kolac. Kako bi održali jedinstvo heterogene Hunske konfederacije, n j e n i m starešinama bio je potreban stalan priliv bogatstva, čiji je glavni izvor bila pljačka Carstva ili služba kod cara u borbi protiv njegovih drugih neprijatelja, u z a m e n u za godišnji prihod. U početku, pljačkaški napadi na granice Ilirije i Trakije, koje su bile carske provincije, obezbeđivale su većinu plena. Ove pljačke događale su se na početku, d o k carevi nisu počeli da daju h u n s k i m zapovednicima godišnje plate, kako bi prekinuli takve upade. Tako postaje jasno zašto je sposobnost izvođenja uspešnih vojnih operacija bila osnov opstanka hunskih vođa. Tokom prve decenije H u n s k e konfederacije, vodstvo su delili članovi kraljevske porodice, ali 444. godine Atila 78.

Priscus, izd. Miiller, fr. 39. Za analizu e t n i č k i h implikacija o v o g teksta vidi Peter

Heather, Disappearing Strategies

134

of Distinction

and Reappearing [Strategije

Tribes ( N e s t a n a k i nastanak

razlikovanja),

str. 300

plemena),

u P o h l u , izd.

je uklonio svog brata Bleda kada su hunski uspesi počeli da slabe, i ujedinio H u n e p o d svojom vlašću. Pod Atilom, godišnja plata koju je davao car Teodosije II povećana je sa 350 na 700 funti zlata, a kasnije na 2.100, što je bila o g r o m n a s u m a za varvare, ali ne i n e m o g u ć teret za Carstvo. Teodosije je očito zaključio da je jeftinije da isplati Atilu, nego da formira armiju za o d b r a n u od hunskih p o hoda. Štaviše, H u n i su se pokazali kao korisni saveznici i izvan Carstva i, kada je to bilo potrebno, u n u t a r granica. Posle smrti Teodosija II, 450. godine, njegov naslednik Marcijan odbio je da plaća povlašćeni t r e t m a n dogovoren sa H u n i m a . Pošto je izvor blaga presušio, Atila je zaključio da je ipak previše slab da bi izvukao odgovarajući plen p o h o d i m a na istočnu Evropu, pa se o k r e n u o Z a p a d n o m carstvu Valentinijana III. Predvodio je armije na zapad u dva duga p o h o d a . Tokom prvog, 451. godine, p r o d r o je d u b o k o u Galiju pre nego što je zaustavljen u bici na Maurikijevom polju i z m e đ u Troyesa i Chalonssur-Marnea. Tu je Atilina vojska - verovatno sastavljena prvenstveno od p o d r e đ e n i h pripadnika germanskih n a r o d a iz zapadnih p o d r u č j a p o d njegovom vlašću, Sveva, Franaka i Burgunda, z a j e d n o sa Gepidima, G o t i m a i p o t o m c i m a srednjoazijskih H u n a - bila zaustavljena jedn a k o h e t e r o g e n o m a r m i j o m sastavljenom od Gota, Franaka, Bretonaca, Sarmata, Burgunda, Saksonaca, Alana i Rimljana p o d k o m a n d o m patricija Aecija, starog prijatelja i bivšeg saveznika H u n a . Po svemu sudeći, ove dve armije bilo je bukvalno n e m o g u ć e razlikovati, ako p o s m a trač nije bio d o b r o upoznat s time ko je ko. 135

Drugi p o h o d dogodio se naredne godine, kada je Atila predvodio drugu armiju na Italiju. Ponovo, u skladu sa hunskim prioritetima, pohod je, pre svega, preduzet zbog pljačke, a ne radi nekog trajnog političkog cilja, i završio se u blizini Verone kada je vojska, oslabljena bolešću i daleko od poznatog terena, krenula u povlačenje. Tek kasnije, ovo povlačenje se pripisalo naporima pape Leona I. U stvari, vojnici su verovatno jedva dočekali da se vrate u svoju stepu. Suštinska krhkost jedne ovakve imperije kao što je bila Atilina, pokazala se n j e n i m brzim r a s p a d o m posle njegove smrti. Stepsko carstvo, izgrađeno na pobedi, ne može da izdrži poraz. Separatistička koalicija p o d vodstvom Gepida Ardariha pobunila se protiv Atilinih sinova. Pobunjenici su uspeli, i poraz Atilinih sinova doveo je do raspada stare konfederacije i novih procesa etnogeneze. Pored saveza Gepida, pojavili su se Rugi, Skiri i Sarmati duž Dunava, kao i Ostrogoti koji su okupili ostatke Greutunga i ušli u rimsku službu kao foederati.

Neki o d Atili-

nih sinova i dalje su predvodili otpadničke grupe, pojedini su otišli natrag u južnu Rusiju, a drugi u službu u rimskoj vojnoj aristokratiji. Tokom nekoliko generacija oni i njihovi sledbenici postali su Ostrogoti, Gepidi ili Bugari.

|

VARVARSKE

ETNOGENEZE

UNUTAR

CARSTVA

Drugačiju sudbinu doživeli su varvari koji su izbegli h u n s k o krvoproliće 375. godine. D o k se većina Greutunga i Alana apsorbovala u n o v u H u n s k u konfederaciju, m a n j i n a , kojoj su se pridružili prebegli Huni, bežala 136

je p r e m a limesu. Isto je uradila i većina Tervinga, koji su napustili vodstvo Atanariha i pobegli sa Fritigernom preko D u n a v a . Bekstvo Tervinga u Carstvo pokrenulo je odlučnu transformaciju identiteta Fritigernovih sledbenika. Iz rimske perspektive oni su bili samo dediticiji,

poraže-

ni neprijatelji, koji su primljeni u Carstvo p o d zapovedništvom rimskih voda. Bilo im je dozvoljeno da se nasele u Trakiji, gde se od njih očekivalo da se izdržavaju p o ljoprivredom i da daju vojnike. U stvarnosti, p o kvalitetu i kvantitetu, situacija tervinških izbeglica veoma se razlikovala od one ranijih dediticija. Najpre, ovi Goti bili su daleko brojniji od ranijih varvarskih bandi kojima je bio dozvoljen ulazak u Carstvo, i tako su nadmašivali sposobnosti rimske administracije. Drugo, Rimljani ih nisu prisilili da polože oružje, kako je to bila uobičajena praksa. Kada su rimsko maltretiranje i gotska glad naterali ove izbeglice na oružani otpor, rezultat je bio niz gotskih pobeda. Uskoro se izbeglička konjica Greutunga, Alana i H u n a pripojila Tervinzima, a isto su uradile i gotske jedinice koje su već bile u rimskoj armiji, trački rudari, varvarski robovi i sirotinja. Gotske pobede dostigle su vrhunac 378. godine, kada su p o t p u n o porazili carsku armiju kod Adrijanopolja i kada je u m r o car Valens. Posle Adrijanopolja, Rim više nije m o g a o da se o d n o si p r e m a ovim Gotima kao p r e m a p o r a ž e n o m i podređen o m n a r o d u . U paktu sklopljenom 382. godine, priznati su kao federalni n a r o d i bilo im je dozvoljeno da se nasele i z m e đ u Dunava i balkanskih planina, p o d upravom sopstvenih guvernera, što je, u stvari, značilo da su bili 133

država u državi. Prihod od poreza koji se tradicionalno skupljao za izdržavanje vojske preusmeren je za p o m o ć varvarima. Zauzvrat, od varvara se tražilo da daju vojnu p o d r š k u Carstvu, ali p o d svojim sopstvenim zapovednicima, koji su bili p o d r e đ e n i rimskim generalima. Istovremeno, n e z a p a m ć e n uspeh Tervinga i njihovih saveznika vodio je do suštinske transformacije ove raznolike b a n d e izbeglica u Vizigote, novi n a r o d sa novim kulturološkim i političkim identitetom. Vizigoti su brzo usvojili konjičku taktiku koju su tako efikasno koristili Greutunzi, Alani i H u n i u svojim p o h o d i m a protiv Valensa, pretvarajući se u vrlo pokretne konjaničke jedinice u stepskoj tradiciji. Fritigern i većina njegovih sledbenika bili su arijanski hrišćani, izbor koji je verovatno bio povezan sa njegovim prvim pokušajima da udovolji caru Valensu. Posle Adrijanopolja, ova arijanska vera postala je integralni deo vizigotskog samoidentiteta - način na koji se ovaj novi narod razlikovao od većine ortodoksnih hrišćana unutar Carstva. U sledećoj generaciji, Vizigoti su se borili da se održe kao gotska konfederacija i, istovremeno, kao ruska armija. N j i h o v kralj Alarih koji je tvrdio da pripada kraljevskom klanu Balta, tražio je priznanje i danak, kao vladar federativnog n a r o d a i kao visoko rangirani general ili magister militum

u carskoj službi sa de facto k o m a n d o m

nad civilnom i v o j n o m birokratijom u oblastima p o d njegovom k o m a n d o m . O n je oba ova cilja postigao tako što je p o v r e m e n o služio u p o h o d i m a protiv istočnih i zapadnih careva i njihovih varvarskih k o m a n d a n a t a . 133

U insistiranju na svojoj dvostrukoj ulozi, Alarih je stajao kao suprotnost drugom, starijem modelu varvarstva u Carstvu, oličenog u Stilihonu, v r h o v n o m vojnom zapovedniku Zapada i, povremeno, svom k o m a n d a n t u , savezniku ali i ljutom neprijatelju. Stilihon je bio vandalskog porekla ali je on, poput paganskih franačkih i alemanskih rimskih zapovednika pre njega, prekinuo veze sa narod o m iz kojeg je poticao. Bio je rimski građanin, ortodoksni katolik, i delovao je isključivo u skladu sa r i m s k o m tradicijom, naizmenično služeći i manipulišući imperijaln o m p o r o d i c o m kao čuvar i, kasnije, tast cara Honorija, i varvarskih saveznika kao Alariha. Stilihonov p u t pokazao se fatalnim kada nije uspeo da održi integritet rajnskih i dunavskih limesa. Poslednjeg dana 406. godine, bande Vandala, Sveva i Alana prešle su G o r n j u Rajnu i opustošile Galiju, prodrevši čak u unutrašnjost Španije. U isto vreme, gotske bande koje su bežale pred H u n i m a napale su Italiju iz Panonije. Uprkos t o m e što je na kraju Stilihon ipak uspeo da pobedi gotske napadače, ova dva katastrofalna događaja išla su n a r u k u njegovim neprijateljima. G o d i n e 408, bio je smenjen i pogubljen p o naređenju svog zeta. Posle njegove smrti, poubijano je na hiljade drugih asimiliranih varvara koji su živeli u Italiji. D o početka petog veka, rimski politički i građanski identitet nije više bio dovoljan za politički opstanak na Zapadu. Preživeli varvari u Italiji okupili su se oko Alariha, čija je dvostruka uloga, kao varvarskog kralja i rimskog kom a n d a n t a , pružala korisniji i, istovremeno, trajniji m o del identiteta. Njegovi napori da b u d e priznat i da dobi139

je platu za zaštitu svojih sledbenika, rezultirali su njegovim n a p a d o m na Italiju 408. godine. Loši pregovori doveli su, posle brojnih prevara, do osvajanja i pljačke Rima od 24. do 26. avgusta 410. godine, događaja koji je izazvao šok širom Carstva. Iako je njegov kasniji pokušaj da povede svoj narod d o p l o d n e Afrike propao, a on u m r o u južnoj Italiji, Alarih je učvrstio trajni oblik varvarskorimske politike. Alarihov naslednik i zet, Ataulf, izveo je Gote iz Italije u Galiju. Poput d r u g i h varvarskih k o m a n d a n a t a , i on je težio da ga prihvate i da se asimilira u rimsku carsku elitu. Kod N a r b o n e 414. godine, oženio se sestrom cara Honorija, Galom Plasidijom, koju je u Rimu uzeo za taoca, u nadi da će tako ući u carsku porodicu Teodosija. Zamisao o osvajanju političkih p o e n a p u t e m ženidbe u carsku p o r o d i c u (iako se u suštini radilo o slabo prikrivenom silovanju), biće česta pojava tokom sledećeg veka; Atila je polagao prava na presto ž e n i d b o m sa H o n o r i j o m , sest r o m Valentijana III, a vandalski pretendent H u n e r i h , sa sličnim planom, oženio se Eudokijom, k ć e r k o m Valentinijana, koja je takođe bila talac. Nijedan od ovih pokušaja nije d o n e o ni mir ni ravnopravnost sa Rimskim carstvom. Carstvo se, na kraju krajeva, za razliku od varvarskih kraljevskih armija, nije moglo naslediti. Ataulf je ubijen i, posle neuspelih pokušaja, najpre da p o n o v o u đ u u Italiju, a o n d a da odatle stignu d o severne Afrike, njegovi naslednici prihvatili su novi pakt uz obavezu da očiste Španiju o d provincijskih p o b u n j e n i k a , kao i od Vandala i Alana. Po povratku u Tuluz 418. godine, 140

Vizigoti su počeli da formiraju političku i društvenu organizaciju koja će karakterisati njihovo kraljevstvo i ostale federalne varvare, pre svega Burgunde i Ostrogote. Varvari su, bez obzira na svoje originalno etničko poreklo, formirali malu, ali snažnu vojnu m a n j i n u u n u t a r m n o g o šire rimske populacije. Kao konjanici, težili su da se smeste u strateškim graničnim p o d r u č j i m a svojih teritorija ili u političkim centrima. Ove varvarske armije izdržavale su se tako što su dobij ale deo tradicionalnog prih o d a od poreza koji je prikupljan za državnu blagajnu, pa je teret varvarske okupacije na rimsku zemljišnu aristokratiju bio sveden na n a j m a n j u m e r u , a profesionalni ratnici bili su oslobođeni vojne službe. Prikupljanje i raspoređivanje ovih poreza ostalo je u r u k a m a municipalnih upravnika ili curiales, što je d o d a t n o pogodovalo zemljišnoj aristokratiji koja je monopolizovala ove urede. Tako barem izgleda aranžman sa vizigotskom a r m i j o m 418. godine, Burgundima 443. i Ostrogotima u Italiji tokom 490-ih. U d r u g i m slučajevima, kao što je bilo sa g r u p o m Alana naseljenim oko Valensije 440. godine, varvarima je dodeljen poreski prihod koji više nisu prikupljali carski službenici. Preko ovih poreza, varvarski kraljevi mogli su da izdržavaju svoje sledbenike, a da ih ne sile da odlaze u unutrašnjost kako bi kontrolisali upravljanje imanjima. U tradiciji Alariha, varvarski kraljevi nisu bili s a m o zapovednici svog naroda nego, istovremeno, i visoko pozicionirani rimski zvaničnici (magister militum,

patricius

itd.). O n i su vršili vrhovnu vlast nad civilnim a d m i n i strativnim sistemom na svojoj teritoriji, efikasno uprav101

ljajući sa dva elementa rimske države koji su još od vrem e n a Dioklecijana bili odvojeni. Iz perspektive samovoljnih rimskih provincijskih zemljoposednika, prisustvo varvara bilo je mešani blagoslov. Varvarske armije bile su jeftinije za održavanje i, očigledno, m a n j e štetne po poljoprivredu od stalne provincijalne vojske. Takođe, varvarski zapovednici bili su spremniji da pregovaraju sa lokalnom aristokratijom od svojih rimskih p a n d a n a .

|

RIMSKE

PROVINCIJE

U PETOM

I ŠESTOM

VEKU

Već s m o videli da su pripadnici provincijske aristokratije na Z a p a d u u trećem veku bili s p r e m n i da stave svoje lokalne interese ispred e f e m e r n o g ideala carskog jedinstva. U četvrtom i p e t o m veku, ova tendencija postala je još izraženija. Na v r h u društva, m e d u b o g a t o m provincijskom aristokratijom, p o n o v o je otkrivena, ili m o ž da izumljena, veza sa d r e v n o m , p r e d r i m s k o m prošlošću, kao snažan izvor regionalne samosvesti. U m e đ u v r e m e nu, na d n u društvene lestvice, m e đ u seljaštvom, očajni ljudi bili su s p r e m n i da p o s t a n u pobunjenici ili varvari da bi preživeli. Negovanje provincijskog identiteta najvidljivije je u književnosti koja je nastala u Galiji od četvrtog d o ranog šestog veka. U p i s m i m a i poeziji, provincijske aristokrate, kao Ausonije (oko 310-395) - sin doktora iz Bordeаиха, koji je bio tutor b u d u ć e m caru Gracijanu, a kasnije 142

konzul - i Sidonije (oko 430-484) - aristokrata iz Lvona - izrazili su najdublja osećanja ne p r e m a Rimu, pa čak ni prema Galiji, nego prema svojim gradovima. 7 9 Ausonije peva pohvale svom voljenom Bordeauxu, dok Sidonije svoju ljubav usmerava na Auvergne. Sirom Galije, izrazi ljubavi p r e m a patriji fokusiraju se ne na Rim, pa čak ni na neku fantastičnu „Galiju", koju su tako voleli francuski nacionalistički istoričari nego pre na Marseille, Narbonne, Trier, Lyon ili druge civitates. Nisu se ovi aristokrati n u ž n o identifikovali kao sukobljeni Rimu. Prema Ausoniju: „Ovo (Bordeaux) je moja zemlja; no Rim je iznad zemlje. Ja volim Bordeaux, Rimu se divim; ovde sam građanin, u obe sam (zemlje) konzul; ovde je moja kolevka, tamo moj kurijska (konzularna) stolica."80 U istom smislu u k o m e ratnik može da b u d e i Franak i Rimljanin, tako konzul m o ž e da b u d e i Rimljanin ili žitelj Bordeauxa. Dva identiteta se m e đ u s o b n o ne isključuju, ali bi okolnosti mogle da o d r e d e koji će nadvladati. U isto v r e m e dok su plemeniti pesnici pevali hvale svojim patriae,

svojim gradovima, počela su da oživlja-

vaju p r e d r i m s k a imena galskih plemena koja su nastanji79.

David Frye, Gallia,

(Galija, patrija,

Patria,

Francia:

Ethnic

Tradition

Erancija: etnička tradicija i transformacija

and

Transfonnation

in

Gaul

u Galiji), n e o b j a v l j e n a d o k t o r s k a

disertacija, D u k e University, 1991, str. 89 i dalje. Iako se p o s e b n o „etničko" t u m a č e n j e koje koristi u o v o m m a t e r i j a l u m o ž e osporavati, zahvalan s a m prof. Fryeu n a d o p u š t e n j u da p r o č i t a m delove njegove disertacije. 80.

A u s o n i u s , Ordo urbiitm

nobilium

20, H u g h G. Wvelyn VVhite, prev, C a m b r i d g e , M A ,

1985, 39-41. Vidi t a k o d e Frye, Gallia, Patria, Francia, str. 104

143

vala ovaj region pre Cezarovog osvajanja. Neki bi mogli doći u iskušenje da ovo vide kao snažni dokaz opstanka predrimskih plemenskih osećanja kroz vekove. To nije moguće. Verovatnije da je u pitanju n a m e r n a književna arhaičnost, r o m a n t i č n o pozivanje na d r e v n u tradiciju. Kada Ausonije kaže d a j e njegov deda p o majci iz gensa HaeduaHi, a baka p o majci iz Tarbelijana ili, da on sam potiče od gensa viviskuanskog, to je m a n j e dokaz žilavog opstanka galskog tribalizma nego arhaizacije regiona. Regionalizam je nastavio da jača tokom sledećeg veka. To se vidi u pojavi cele liste porodičnih i m e n a izvučenih iz plemenskih imena kasne antike. 82 I z m e đ u ostalih tu su „Alobrogicin" od Alobroga, „Arvernik" od Arvernija, „Morin" od Morinija, „Rem" od Remija i „Trever" od Treverija. Ista ova plemenska imena pojavila su se kao autohtoni nazivi rimskih gradova osnovanih u njihovim regionima. Tako se Lutectia

Pariziorum

nije pojavila u

starodelačkom nazivu kao Lutesija, već kao Pariz. Ova književna nostalgija p r e m a drevnoj prošlosti, koliko god veštačka u smislu predrimskog plemenskog identiteta, bila je vrlo realna indikacija jačanja regionalizma. Z n a č a j n o je da je to bio regionalizam koji je s p r e m n o identifikovao prefinjene aristokrate sa nizom „plemenskih" (mogli b i s m o reći „gentile") karakteristika koje su, tradicionalno, grčko-rimski etnografi pripisivali varvarima. Ausonije opisuje svoju m a j k u kao osobu 81.

A u s o n i u s , Praefatiunculae

82.

liro Kajanto, The Latin Cognomina,

95-96

144

1.5. Vidi t a k o đ e Frye, Gallia, Patria, Francia, Helsinki, 1965: Frye, Gallia, Patria,

str. 104 Francia,

str.

„mešane krvi" (sanguine mixto), jer joj roditelji potiču od različitihgentes. Sidonije analizira poreklo nekog Lupusa, koji sa očeve strane potiče od Nitiobroga, a od majčine - od Vesunicija. 83 Kako se identitet vratio lokalnim gradovima, on nije tražio inspiraciju u rimskim administrativnim oblastima, koliko u predrimskoj plemenskoj ili „gentilskoj" tradiciji. Ako se provincijska aristokratija mogla tako kategorizovati i analizirati, o n d a se ona nije mogla razlikovati od varvara, koji su sve više dominirali političkom i vojnom scenom. Na d r u g o m kraju društvenog spektra, robovi, slobodnjaci, coloni i sitni zemljoposednici takođe su eksperimentisali novim identitetima. Mali broj dokaza sugeriše da su oni otkrivali predrimske plemenske korene i kovali osećanje solidarnosti sa regionalnom zemljišnom aristokratijom, tako zaljubljenom u svoje tobožnje plemensko poreklo. Verovatnije je da su tražili zaštitu kod tradicionalnih bandita, koji su bili opšta pojava u r i m s k o m svetu ili k o d varvarske milicije. U p e t o m veku, b a n d e takozvanih bagaudaea

postale

su opasnost za rimsku administraciju i fiskalne operacije u j u ž n o j Galiji i Spaniji. Naziv, koji verovatno vuče poreklo iz keltske reči za rat, o d n o s i o se na seoske p o b u njenike još od trećeg veka. Ovi bagaudae iz petog veka, za razliku od ranijih bandita, bili su presek provincijske populacije koja se osećala p r o g o n j e n o m ili zanemar e n o m u Carstvu, i fokusirali su svoju m r ž n j u i na skupljače poreza i na velike zemljoposednike. Poput varvar83.

Frye, Gallia, Patria, Friuichi, str. 92-93; Sidonius, izd. 8.11.1.

145

skih armija, bagaudae su pustošili u unutrašnjosti zemlje, p o n e k a d u d r u ž e n i u o d b r a n i svog regiona od varvarskih pljačkaških p o h o d a kada nije bilo rimskih vojnika, a ponekad su se udruživali sa varvarskim a r m i j a m a u opsadi gradova, užasavajući elitu. Prema j e d n o m izveštaju, u r a n o m p e t o m veku bagaudae A m o r i k e najpre su isterali varvarske osvajače, a p o t o m i rimske magistrate. Region je smiren 417. godine. 8 4 Bagaudae,

pored straha koji su uterali i m u ć n i m su-

narodnicima, nisu uspeli da stvore d u g o t r a j n e nezavisne političke i zajedničke identitete. Ugušila ih je, bez izuzetka, carska intervencija, često uz p o m o ć varvarskih saveznika. Tako su varvarski saveznici postali korisni ne s a m o u zaštiti granica Carstva od spoljnih napadača, nego i u zaštiti iznutra. Nedugo n a k o n što su Vizigoti opustošili Rim, upućeni su u j u ž n u Galiju protiv bagaudae. U 430-im, protiv bagaudae j u ž n o o d Loare poslati su i Huni. Varvari nisu bili s p r e m n i da tolerišu provincijske ustanke bagaudae

ništa više od carske vlasti. Naposlet-

ku, varvari su takođe bili saveznici i zavisili su od redovnog prikupljanja poreza za svoje izdržavanje. Često je u provincijama kojima su harali bagaudae

cilj varvara,

carskih vlasti i senatorske aristokratije bio isti. M e đ u t i m , varvarske armije i dalje su ostale mešovite b a n d e ratnika 84.

Z o s i m u s , Historia

Empire

284-602

(Kasno

nova, VI, 5, k o j u p r e p o r u č u j e A. H. M. Jones, The Later Rimsko

Vidi t a k o đ e H e r w i g W o l f r a m , The Roman i njegovi germanski

narodi),

k o j o j se o d n o s i n a Britance.

146

Roman

carstvo od 284. do 602 ), t o m I, Baltimore, 1986, str. 187. Empire and Its Germanic

Peoples (Rimsko

carstvo

Berkeley, 1997, str. 240, koji s u m n j a u izveštaj, b a r e m u m e r i u

i, kao takve, privlačile su nezadovoljne i očajne provincijalce isto koliko i b a n d e p o b u n j e n i k a . Neki ljudi su očito šetali od jedne do druge grupe, pokušavajući da kod bagaudae ili varvara n a đ u rešenje svoje teške situacije. Prem a j e d n o j hronici iz petog veka, lekar Eudoksije najpre se pridružio bagaudae, a posle Hunima. 8 5 Sredinom petog veka, hrišćanski moralista Salvijan tvrdio je da obični provincijalci u Španiji i Galiji m o g u da b u d u bezbedniji ako se identifikuju sa varvarima nego sa Carstvom: „Oni (najsiromašniji Rimljani) traže medu varvarskim Rimljanima humanost jer ne mogu da

podnesu

nehumanu surovost koju vide kod Rimljana ... Tako oni odlaze ili kod Gota ili kod bagaudae ili drugih varvara gde su oni jači... A tako ime rimskog građanina, nekada ne samo visoko cenjeno nego kupovano po visokoj ceni, sada se umesto toga odbija i odbacuje." 86 Tako se, istovremeno d o k su rimske provincijske elite kultivisale identitet koji ih je povezivao sa o d a v n o nestalim galskim plemenima, provincijske mase, osećajući se o d b a č e n i m a od Carstva i iskorišćavane od aristokratiie, tražile su nove identitete m e đ u varvarskim napadačim a i saveznicima. Nijedna g r u p a nije videla p o s e b n u korist u t o m e da b u d u samo Rimljani.

85.

Chronica

86.

Salvian, De gubernatione

Gallica a n n o 452, 133 dei V 5, 21 - 2 3

147

|

NOVA

ZEMLJA

I NOVI

IDENTITET

Naseljavanje varvarskih armija u zapadni deo Carstva ubrzalo je dalje p r o m e n e u društvenom i etničkom identitetu. Jedno je bio varvarski narod koji se kreće - takva armija bila je porozna i s p r e m n o je regrutovala vojnike svih vrsta i porekla. Varvarsko kraljevstvo bilo je nešto sasvim drugo - ono je težilo da odredi granice između svoje teritorije i teritorija većine lokalnog stanovništva. Kada su se ustoličili u bivšim rimskim provincijama, varvarski kraljevi počeli su da transformišu kulturološki p o t p u n o različite pripadnike svojih armija u jedinstven narod koji ima zajednički zakon i zajedničko osećanje identiteta. Istovremeno, bili su više skloni da drže izvesnu distancu prema većinskom rimskom stanovništvu u svom kraljevstvu, nego da iz tog stanovništva regrutuju nove članove. Identitet koji su ponudili pripadnicima svog „naroda" v u k a o je koren iz maglovitih porodičnih tradicija koje su se, u novoj situaciji u kojoj su se našli, tumačile na novi način i transformisale u novi oblik. Uglavnom su se uspešni vladari ovih novih kraljevstava pozivali na svoje uzvišeno poreklo od drevnih kraljevskih ili plemenitih porodica, bez obzira na to da li su takve tvrdnje bile legit i m n e i da li su njihove porodice u prošlosti uopšte zapovedale većim varvarskim armijama. Za Vizigote, porodica Balt bila je centar takve tradicije. Za Vandale, bila je to porodica Hasdingsa, za Ostrogote - Amali. Uspešni kraljevi projektovali su zamišljenu prošlost svojih porodica na narod kao celinu, stvarajući time zajedničko osećanje 148

0 poreklu cele vojne elite, dok su istovremeno gušili sve druge aspiracije na legitimnu vlast. U m a n j e m stepenu, varvarski kraljevi su tako u stvaranju zajedničkog identiteta koristili religiju. Gotske kraljevske porodice, poput vandalskih, b u r g u n d s k i h i onih kod d r u g i h naroda, bile su uglavnom arijevske, a ova h e t e r o d o k s n a verzija hrišćanske vere identifikovala se sa kraljem i njegovim n a r o d o m . Arijanstvo 8 7 nije bila ni prozelitska niti proganjana vera. U najboljem slučaju, arijanci su tražili da dobiju na korišćenje j e d n u ili više crkava za svoje obrede. Inače, arijanstvo nije ni zabranjivalo ni proganjalo o r t o d o k s n e hrišćane. Izgleda da je iznimka bilo Vandalsko kraljevstvo u severnoj Africi, ali su, čak i tamo, progoni i konfiskacija imanja o r t o d o k s n i h hrišćana više bili u vezi sa o t i m a n j e m zemlje i represijom nad političkim protivnicima nego razlika u doktrini. Varvarski kraljevi takođe su se oslanjali na p r a v n u tradiciju kako bi stvorili novi identitet za svoje narode. Ništa se n e zna o najranijim fazama varvarskih zakonika: najraniji, Eurikov Vizigotski 87.

edikt, potiče iz perioda

Arijanstvo, a r i j a n i z a m je u č e n j e a l e k s a n d r i j s k o g sveštenika Arija o trojstvu p r e m a ko-

j e m se p o r i č e j e d n a k o s t p r v e i d r u g e o s o b e trojstva i tvrdi da sin božji, Hrist, nije p o s t o j a o o d u v e k , „bez početka", niti je p o suštini j e d n a k Bogu ocu, n e g o ga je ni iz čega stvorio Bog o t a c k a o n a j s a v r š e n i j e biće. Arijevo u č e n j e bilo je o s u đ e n o na s a b o r u u Nikeji 325. pa je Arije e k s k o m u n i c i r a n i p r o t e r a n u Ilirik. Iako je car K o n s t a n t i n sazvao Prvi vaseljenski s a b o r u Nikeji i p o d r ž a v a o n j e g o v u o d l u k u i d o g m u o k o n s u p s t a n c i j a l n o s t i , n j e g o v sin i n a s l e d nik K o n s t a n c i j e b i o je arijanac. U toku Seobe n a r o d a arijanska varijanta bila je bliža varvars k o m d u h u i stoga raširenija m e d u v a r v a r s k i m p l e m e n i m a , G e p i d i m a , G o t i m a , V a n d a l i m a . A l e m a n i m a , L a n g o b a r d i m a . U n a š i m k r a j e v i m a c e n t a r arijanstva bio je u S i r m i j u m u , d a n a s S r e m s k o j Mitrovici, g d e su ilirski biskupi arijanci Valens iz Murse, d a n a s Osijeka, H r v a t s k a , 1 Ursacije iz S i n g i d u n u m a , d a n a s Beograda, održali i z m e đ u 351. i 359. četiri c r k v e n a sabora i formulisali četiri redakcije verovanja p o z n a t e k a o Formulae

Sirmiana

( E n c i k l o p e d i j a lek-

sikografskog zavoda, Zagreb, 1967.). ( p r i m . prev.)

149

od 470. d o 480. godine. Iako su, naizgled, varvarski edikti bili u oštroj suprotnosti sa rimskim pravom - sa svojim sistemom tarifa za uvrede (wergeld), p o l a g a n j e m zakletvi i f o r m a l n i m u s m e n i m p o s t u p k o m - takve tradicije se d o petog veka m o ž d a i nisu m n o g o razlikovale od lokalne n a r o d n e pravne prakse u velikim delovima zapada. 8 8 Ovi zakoni su u opštim c r t a m a opisivali prava i odgovornosti varvara i Rimljana. To su bili teritorijalni zakoni, predviđeni da se p r i m e n j u j u j e d n a k o i na varvare i n a Rimljane, iako nisu isključivali d r u g e n a r o d n e rimske pravn e tradicije, koje su postojale na teritorijama d o d e l j e n i m varvarskim armijama. Napori kraljeva da stvore nove i trajne etničke i političke identitete svojim n a r o d i m a u n u t a r ovih kraljevstava, imali su različiti uspeh. Jaz između varvarskih vojnih i političkih m a n j i n a n a jednoj, i rimske populacije na d r u g o j strani, ostao je najizraženiji u vandalskoj Africi. Vandali su, za razliku od većine drugih varvarskih naroda u Carstvu stvorili kraljevstvo, ali nisu iskoristili prednosti koje bi im d o n e o pakt sa Carstvom, i naveliko su vršili zaplenu imovine starosedelaca. O v i m zaplenama navukli su n a sebe trajnu m r ž n j u aristokratskih zemljoposednika, kao i afričke o r t o d o k s n e crkve koja je imala dugu tradiciju političke aktivnosti tokom decenija bor88.

Što se tiče krivičnili dela, r i m s k o p r a v o p r e d v i d a telesne kazne, a v a r v a r s k i „ z a k o n i "

p r i z n a j u p r i n c i p n o v č a n e odštete, wergeld ili c e n u krvi, u s r a z m e r i sa d r u š t v e n i m položaj e m , a n e e t n i č k o m p r i p a d n o š ć u žrtve. Wergeldje

za F r a n k a viši n e g o za R i m l j a n i n a , jer Ri-

m l j a n i n n e snosi teret osvete k a o što je to k o d G e r m a n a , (prim. prev.)

150

be sa D o n a t o v i m šizmaticima. 8 9 M n o g i od ovih aristokratskih zemljoposednika su ili pobegli ili bili prognani zajedno sa katoličkim biskupima, i uspeli su da se vrate tek u 520-im. Iako je Carstvo naposletku priznalo vandalskog kralja, vlast Vandala ostala je slaba. O m r a ž e n i i izolovani od ostale populacije, Vandali su bili neočekivano lak plen osvajanja kada je car Justinijan uputio vojsku u severnu Afriku 533. godine. U dve odlučne bitke, ovo Vandalsko kraljevstvo je uništeno, a ostatak Vandala je deportovan ili se utopio u razne federalne armije n a istočnom Mediteranu. Za m a n j e od jedne decenije, Vandali su p o t p u n o nestali. Ostrogotsko kraljevstvo u Italiji, koje je osnovao Teodorih Veliki u 490-im, izgledalo je da ima velike izglede na uspeh, ali je i o n o palo pred Vizantom. Ostrogoti su se pojavili na ruševinama H u n s k o g carstva kao jedna od germanskih frakcija, p o v r e m e n o u savezu, a povr e m e n o u neprijateljstvu sa Istočnim Carstvom. G o d i n e 484, Teodorih, koji se pozivao na poreklo od p r e d h u n s k e kraljevske porodice Amala, ujedinio je izvestan broj ovih grupa p o d svojim zapovedništvom. Četiri godine kasnije, poveo je, u ime cara Z e n o n a , svoju polietničku vojsku na Italiju, protiv Odoakara, varvarskog k o m a n d a n t a koji se proglasio gospodarem Italije. O d o a k a r je bio varvarski rimski zapovednik starog kova - kralj bez naroda. Poput 89.

D o n a t i s t i su bili sledbenici b i s k u p a D o n a t a koji su p o č e t k o m č e t v r t o g veka o s n o v a -

li h r i š ć a n s k u sektu i p r o p o v e d a l i da v r e d n o s t s a k r a m e n t a zavisi o d m o r a l n e čistote sveštenika koji ih daje. D o n a t i s t i č k o u č e n j e o s u đ e n o je n a s i n o d i m a u Arlesu 314. i Kartagi 411. g o d i n e . Iako na p o č e t k u s a m o rigidni d o g m a t i č a r i , donatisti su k a s n i j e p o s t a l i skloni revol u c i o n a r n i m p o k r e t i m a , p o s e b n o n e k a n o m a d s k a p l e m e n a . U Africi su se o d r ž a l i d o sedm o g veka. ( p r i m . prev.)

101

Stilihona pre njega, O d o a k a r je vladao Italijom i k o m a n dovao vojskom koja je bila sastavljena od ostataka rimskih regularnih vojnika i savezničkih odreda. Nije bio ravan Teodorihu i njegovim Gotima. Godine 493, Teodorih je osvojio vlast nad poluostrvom, naredio da se O d o a k a r ubije i preuzeo rimski fiskalni i administrativni sistem. Teodorih je nastojao da transformiše svoju heterogenu p o k r e t n u varvarsku vojsku u stabilni, stalno naseljeni gotski narod, koji bi bio sposoban da m i r n o koegzistira sa r i m s k o m Italijom. Njegov cilj bio je „građanstvo" (civilitas), to jest, da ubedi svoje Gote da usvoje rimske principe vladavine zakona i rimske tradicije tolerancije i konsenzusa u g r a đ a n s k o m društvu, koje je trebalo da štite svojom v o j n o m sposobnošću. Ipak, njegova naraera bila je da Gote i Rimljane drži odvojeno, kao dve posebne zajednice, j e d n u vojnu a d r u g u civilnu, obe zavisne j e d n u od druge, p o d njegovom v r h o v n o m vlašću. Na taj način Teodorih je težio da ostvari o n o što se zove „etnografska ideologija", koja je razlikovala vojnike (Gote) i građane (Rimljane) ili, m o g l o bi se čak reći, vojnike i poreske obveznike koji su ih izdržavali. 90 Dva nationes, prem a ovakvoj ideologiji, živela su zajedno u j e d n o m p o p u lusu, poštujući vladavinu zakona a ne oružja, i ujedinjeni zajedničkom dobrobiti. Ipak, Teodorihova vlast zasnivala se na realnoj gotskoj vojnoj moći. Iako je Teodorih dobio iskrenu p o d r š k u 90.

О o v o m p i t a n j u vidi: Patrick А т о г у , People and Identity

in Ostrogothic

Italy

489-554,

C a m b r i d g e , 1997, p o s e b n o gl. 2, „The R a v e n n a G o v e r n m e n t a n d E t h n o g r a p h i c Ideology: F r o m Civilitas to Bellicositas" („Vlada Ravene i e t n o g r a f s k a ideologija: od g r a đ a n s t v a d o ratništva"), str. 43-85

1 52

rimskih

administratora,

pa

čak i bliskih

savetnika

Odoakara, kao što je bio senator Kasiodor, on je p o p u t ostalih varvarskih kraljeva težio da ojača gotski element svoje vlasti imenujući svoje lične poverioce, ili

comites,

koji su nadgledali i intervenisali u celoj rimskoj birokratiji. Davao je p r e d n o s t arijanskoj crkvi kao „crkvi gotskog zakona", ali je vodio računa da ona ostane manjinska crkva, zabranivši preobraćanja vernika koji su pripadali o r t o d o k s n o j većini. U naglasku na gotski element svoje vlasti, kako u Italiji tako i van njenih granica, Teodorih se sve više pozivao na poreklo od legendarne kraljevske porodice Amala, iako se verodostojnost ovih tvrdnji, pa čak i n a d m o ć ove porodice nad drugima u prošlosti, ne može potvrditi. Posebno u odnosima sa spoljnim gentes, kao Burgundima, Vizigotima, Francima i Turinzima, on nije isticao ni civilitas ni Romanitas

nego rodbinsku povezanost m e d u kraljevskim

porodicama - bilo to zajedničko poreklo, bračni savez ili usvajanje - kako bi naglasio da neguje osećanje jedinstva. Štaviše, tvrdio je da ga slavna krv Amala uzdiže n a d ovim drugim, nižim kraljevima. 91 Vremenom, ovakvo pozivanje na amalsku tradiciju bilo je sve učestalije u njegovoj unutrašnjoj propagandi, a vratilo se p u n o m snagom u vreme vladavine njegovog unuka Atalariha. Teodorihov pokušaj da utvrdi novu gotsku etnogenezu, zasnovanu na arijanskoj veri i amalskom poreklu, nije uspeo. Granice između ostrogotskih ratnika i r i m skih građana gubile su se kako su m n o g i varvari posta91.

P. А т о г у , Peopie and Identity,

str. 63-64. citat, n a pr. C a s s i d o r u s , Variae 4.1 i 4.2.

153

jali zemljoposednici, sve više zaokupljeni istim e k o n o m skim i regionalnim p r o b l e m i m a kao i njihovi rimski susedi. Sledeća generacija Gota, obrazovana na tradicijama rimske elite, još više se udaljila od ratničke kulture. Istovremeno, neki Rimljani napredovali su u vojsci i usvojili su gotsku tradiciju, učili gotski jezik i ženili se gotskim ženama. Patricije Kiprijan, na primer, otišao je tako daleko da je svoju decu p o d u č a v a o u gotskom stilu, što znači da su dobili vojnu obuku, i čak je dao da uče gotski jezik. 92 Tokom vladavine Atalariha, Rimljani su stekli pravo da im se sudi p o gotskom zakonu ako su na to pristajale obe rimske strane u sporu, što je dovelo d o nesnošljive zbrke, koja je bila rezultat principa odvojenosti uveden p o d Teodorihom. 9 3 Kao reakcija na ovo nestajanje razlike i z m e đ u Gota i Rimljana, m e đ u p r i p a d n i c i m a vojske došlo je d o porasta antirimskih osećanja zbog brze romanizacije njihovih redova. Napetosti su se povećale posle Teodorihove smrti i kulminirale u ubistvu njegove kćerke Amalasunte, 535. godine. Car Justinijan je ovo ubistvo iskoristio kao razlog da odbije da prizna legitimnost gotskog kralja Teodahata, Teodorihovog sinovca, i n a p a d n e Italiju. M e đ u tim, za razliku od uspešnog povraćaja Afrike, za koji su bile dovoljne dve uspešne bitke, ovaj rat je p o t r a j a o gotovo dve decenije i opustošio Italiju više nego svi varvarski p o h o d i t o k o m p r e t h o d n a dva veka. Na kraju, sudbina Ostrogota u Italiji bila je ista kao i sudbina Vandala u se92.

Ibid, str. 73; var. 8.21.6-7.

93.

Ibid, str. 72.

154

vernoj Africi. Ostrogoti su nestali i kao društvena zajednica i kao narod. M e đ u t i m , nisu s a m o Ostrogoti nestali u krvoproliću tokom p o n o v n o g (Justinijanovog) osvajanja. „Rimljani" -

naime, velike senatorske porodice koje su sarađivale

sa T e o d o r i h o m u pokušaju da stvori kraljevstvo zasnovan o na r i m s k i m civilitas i gotskom oružju - nestali su zaj e d n o sa njima. Identiteti i jednih i drugih postali su tako složeni i isprepleteni da su Justinijanove armije bile fatalne i za prve i za druge. Niti su im verovali „Rimljani", zapravo carski vojnici iz Konstantinopolja ni Goti. Tokom opsade Rima 537. godine, na primer, rimski zapovednik Belasarije svrgnuo je p a p u Silverija iz straha da ovaj tajno pregovara sa Gotima o izdaji. Belasarije ga je izgnao, zajedno sa n e k i m od najuglednijih senatora, m e đ u kojim a je bio i Flavije Maksim, carskog porekla, jer je ovaj ranije bio oženjen gotskom princezom. Tokom ove opsade, gotski kralj Vitiges bio je tako ogorčen da je d a o da se pogube svi senatori koje je držao kao taoce u Raveni. 94 Godine 552, posle velikog poraza Gota u bici k o d Buste Gal o r u m , Goti koji su se povlačili masakrirali su usput sve Rimljane, a kralj Teja naredio je da se ubiju svi senatori u Kampanji, m e đ u kojima i Flavija Maksima, kojeg je sumnjičavi Belasarije prognao. N e d u g o posle toga, Teja je p o u b i j a o 300 rimske dece koje je Totila uzeo za taoce. 95 Kako su i Carstvo i varvari bili sumnjičavi p r e m a staroj 94.

P r o c o p i u s V, X X V - V I

95.

Ibid, VIII, X X X I V

155

rimskoj aristokratiji u Italiji, ona se nikada više nije ponovo pojavila kao važniji učesnik na italijanskoj sceni. U Galiji, Gotsko kraljevstvo Tuluza i B u r g u n d s k o kraljevstvo doživeli su istu sudbinu. O b a su i dalje b i l a f e d e r a ti i učestvovali su, na primer, u bici protiv H u n a na Katalaunijskim poljima u kojoj je Atila poražen. Takođe, iskoristili su slabost Carstva i proširili svoje teritorije. Goti su kasnije proširili vlast na sever do Loare i na jug, na Španiju, dok su se Burgundi proširili n a istok odakle su ih natrag potisli Gepidi. Ipak, Vizigoti su ostali mala arijanska skupina i nestali su u Galiji posle j e d n o g jedinog poraza koji su im 507. naneli Franci. Burgundi su brzo izgubili svaki kulturni, verski ili genealoški identitet koji su eventualno imali i, do šestog veka, izgleda da je izraz Burgund označavao s a m o vlasništvo nad zemljom koja je nekada dodeljena na obrađivanje varvarskim vojnicima.

|

ETNOGENEZE

SEVERNIH

VARVARA

Tip varvarske političke zajednice koju su uveli Vizigoti, a koju su uglavnom prihvatili i Vandali i Vizigoti to jest, stvaranje i održavanje dveju zajednica, j e d n e ortodoksne, rimske i civilne, a druge arijanske, varvarske i vojne, p o d jedinstvenom k o m a n d o m varvarskog kralja koji je imao carsko odobrenje - završila se neuspešno. Trajnija se pokazala ona vrsta kraljevstava koju su formirali Franci u severnoj Galiji, kao i mali kraljevi Britanije, u kojima su rimske i varvarske razlike brzo nestajale. 156

Za to je postojalo nekoliko razloga. Delom, njihova udaljenost od srca vizantijskog sveta značila je da ih je Carstvo do početka petog veka već smatralo nevažnim, a u šestom veku nalazila su se izvan dohvata Julijanovih ponovnih osvajanja. Drugim delom, takođe, transformacija rimske civilne administracije m o ž d a je već toliko uznapredovala da je varvarskim kraljevima ostao mali izbor oko toga da li će nešto da prihvate ili ne. U slučaju Franaka, rimska civilna adminstracija izgleda da je opstala samo na nivou pojedinačnih civitates. U slučaju Britanije, izgleda da nije opstao čak ni birokratski sistem na lokalnom nivou koji bi novi vladari mogli da inkorporišu u svoju vlast. Konačno, sami varvari m e đ u s o b n o su se razlikovali. Iako su Franci i Saksonci u početku služili kao saveznici Carstva, oni nisu imali direktnog iskustva sa mediteranskim svetom Konstantinopolja, pa čak ni Italije. O n i su, kao i provincijski Rimljani koje su apsorbovali, bili daleko od kulturnih i administrativnih tradicija Teodoriha ili Kasiodora. Rezultat je bila jednostavnija ali, na dugi rok, temeljnija transformacija ovih naroda u nove društvene i kulturološke forme. Početkom petog veka, Britanija i severna Galija, koje su dugo bile od perifernog značaja za Ravenu i Konstantinopolj, bile su primorane da se same brinu o svojoj zaštiti i organizaciji. U oba područja, regionalne sklonosti počele su da dobijaju prevagu n a d širom rimskom organizacijom i pojavile su se nove političke konstelacije rimskih, gotskih i germanskih elemenata. U Britaniji, rimska centralizovana vlada se ugasila, a zamenilo ju je m n o š t v o m a 157

lih, m e đ u s o b n o neprijateljskih kraljevstava. Krajem petog i početkom šestog veka, germanski saveznici, poreklom iz saksonskih, frizijskih, franačkih i drugih obalskih regiona, dominirali su u m n o g i m od ovih kraljevstava, pre svega na jugoistoku. Iako je seoba sa obalskih regiona kontinenta bila širokih razmera, posebno u šestom veku, često pojavljivanje keltskih imena u genealogijama ranih „anglosaksonskih" kraljevstava, kao i opstanak hrišćanskih zajednica u ovim kraljevstvima, ukazuju na to da su anglosaksonske etnogenealogije rezultat postepenih spajanja starosedelačkog stanovništva sa raznoraznim doseljenicima p o d političkim vodstvom porodica koje su, vrem e n o m , počele da sebe smatraju p o t o m c i m a mitskih germanskih junaka. U stvari, većina anglosaksonskih kraljevskih genealogija sledila je poreklo koje je sezalo do boga rata Vodena ili čak do samog „Boga", Geata/Gauta. Franačko društvo bilo je rezultat sličnog spajanja koje se događalo u severnim delovima Galije, onih najudaljenijih od interesa Mediterana. Tokom petog veka, niz rivalskih kraljevstava nikao je na ruševinama rimske provincijske administracije, svako p r e d v o đ e n o r a t n i m zapov e d n i k o m ili kraljem. Neke od ovih vođa bili su franački kraljevi koji su zapovedali uglavnom varvarskim jedinicama, sa vezama na obe strane Rajne. Drugi su bili pripadnici galsko-rimske aristokratije i imali podršku mešanih rimskih provincijskih i varvarskih armija. M e đ u ovim prvima bili su pripadnici Merovinga, koji su komandovali varvarskim o d r e d i m a poteklim od salijskih Franaka, koji su se verovatno naselili u Carstvo krajem petog veka. Et158

ničke rodbinske veze bile su daleko m a n j e važne u ovim konstelacijama o d političke koristi: sledbenici franačkog kralja Hilderika, koji se obogatio i postao m o ć a n u službi Carstva, na primer, izgleda da su bili p o t p u n o spremni da se zakunu na vernost rimskim aristokratskim ratnim zapovednicima, ako je to odgovaralo njihovim interesima. O d početka 486. godine, Hilderikov sin Klovis proširio je svoju vlast sa očevog kraljevstva, koncentrisanog oko Turnaja, na jug i istok. Osvojio je Soissons, administrativni centar Belgica Secunda, p r i v r e m e n o p o d d o m i nacijom Turinga, i porazio A l e m a n e između 496. i 506. godine. G o d i n e 507, porazio je i ubio vizigotskog kralja Alariha II i započeo proces osvajanja vizigotskog kraljevstva severno od Pirineja. N e m a tragova da je bilo koje od ovih osvajanja bili zasnovano n a o d o b r e n j u ili paktu sa Konstantinopoljem ali, posle njegove p o b e d e n a d Alar i h o m II, emisari cara Anastasija dali su m u n e k u vrstu carskog blagoslova, verovatno u f o r m i počasnog konzula. Klovis je t o k o m svoje poslednje godine života (oko 511) iz sopstvene porodice uklonio druge franačke kraljeve i rivale, koji su vladali kraljevstvima sličnim o n i m a njegovog oca, u Kolonji, Kambriji i drugde. Etnogeneza se drugačije razvijala u Klovisovom fran a č k o m kraljevstvu nego u ostrogotskoj Italiji ili vizigotskoj Akvitaniji. O n nije zasnivao svoja osvajanja na direktnom carskom odobrenju, niti je pokušao da stvori neku vrstu dvostrukog društva kakva su gradile ranije generacije varvarskih kraljeva. Salijski Franci dugo su bili u Galiji, d u b o k o uvučeni u imperijalne i regionalne 159

političke borbe kroz generacije. Klovisovu vlast priznali su predstavnici galo-rimske aristokratije, kao što je biskup Remegije od Remsa, posle smrti njegovog oca 486. godine i dugo pre njegovog prelaska na hrišćanstvo. Tako je apsorbovanje rivalskih centara moći dovelo do daleko m a n j e dramatičnih p r o m e n a nego što je to bilo k o d ranijih varvarskih kraljeva. Klovis je n e s u m n j i v o preuzeo ostatke rimske civilne administracije ali ona je, kako smo videli, ostala na nivou pojedinačnih

civitates.

Štaviše, malo toga potvrđuje da su Franci imali ili nameravali da stvore tako snažan i istaknut osećaj identiteta u o d n o s u na rimsku populaciju, kao što su to pokušali da urade Teodorih ili drugi gotski zapovednici. Klovisova porodica očigledno se pozivala na neko polubožansko poreklo i ubrajala neku minotaursku zver m e đ u svoje pretke, ali franačka genealoška predaja mogla je da bude ravna generacijama junaka i bogova u gotskoj tradiciji. Franci su više naglašavali svoje zajedništvo nego svoje stare tradicije odvojene od Rima: već u šestom veku, Franci su se m o ž d a pozivali na svoje trojansko poreklo, povezujući se na taj način genealoški sa svojim rimskim susedima. Franci su bili spremni ne samo da dele zajedničko poreklo sa Rimljanima nego i zajedničku veru. Pre šestog veka, neki Franci bili su hrišćani, arijanci ili pravoverci, d o k su drugi, uključujući Klovisovu porodicu, zadržali pagansku versku tradiciju. Klovis je verovatno koketirao sa arijanstvom svog m o ć n o g suseda Teodoriha, ali na kraju je prihvatio o r t o d o k s n o krštenje, iako tačan d a t u m kada se ovaj događaj odigrao ostaje otvoren za diskusiju. 1 60

Ujedinjeni zajedničkom verom i zajedničkom legend o m o poreklu, Klovisove Franke i rimske provincije iz kraljevstva ništa nije sprečavalo da stvore zajednički identitet. To su vrlo brzo i uspeli. Za svega nekoliko generacija, populacija severno od Loare postala je uglavn o m franačka i, iako su se rimske pravne tradicije zadržale na jugu, a burgundski i rimski pravni status zadržao u starom kraljevstvu Burgundije koje su Klovisovi sinovi osvojili u 530-im, ove različite pravne tradicije nisu bile osnova za odvajanje društvenog ili političkog identiteta. Velika snaga franačke sinteze bilo je stvaranje jedinstvenog društva, koje se zasnivalo na nasleđu rimskih i varvarskih tradicija.

|

ZAKLJUČAK:

STARA

IMENA

I NOVI

NARODI

U četvrtom i petom veku dogodile su se f u n d a m e n t a l ne p r o m e n e u evropskom d r u š t v e n o m i političkom tkivu. U ovom procesu nestale su velike konfederacije, kao što je bila Gotska, da bi se pojavile transformisane u kraljevstva u Italiji i Galiji. Drugo, poput Hunskog carstva ili Vandalskog kraljevstva, pojavile su se gotovo ni od kuda i p o t p u n o nestale za nekoliko generacija. Treće, ranije opskurni narodi, kao što su Angli i Franci, razvili su se i stvorili trajne zajednice. No, bilo trajne ili efemerne, društvene realnosti iza ovih etničkih imena pretrpela su brzu i radikalnu transformaciju u svim oblicima. Šta god da je Got bio u kraljevstvu Kniva u trećem veku, realnost 101

Gota u Španiji šestog veka bila je p o t p u n o drugačija, u jeziku, veri, političkoj i društvenoj organizaciji, čak i u p o reklu. Franci koje je car Julijan porazio u četvrtom veku, i oni koji su sledili Klovisa u šestom veku, bili su gotovo n e i z m e r n o udaljeni jedan od d r u g o g u svakom pogledu. Isto važi za Rimljane, čija transformacija u istom t o m periodu nije bila ništa m a n j e dramatična. Sa stalnim prom e n a m a vazalnosti, m e đ u s o b n i m brakovima, transform a c i j a m a i pripajanjima, izgleda da su od svega ostala samo imena, a ona su mogla da dobiju različit sadržaj u različito vreme. Imena su izvori koji se m o g u obnavljati; ona imaju potencijal da ubede ljude u kontinuitet, čak i kada je očigledn o da realno postoji radikalni diskontinuitet. Stara imena, bilo drevnih naroda kao što su Goti ili Svevi (Suebi) ili slavnih porodica kao što su Amali, m o g u se povratiti, prilagođena novim okolnostima, i koristiti kao obnovljeni pozivi na novu vlast. Takođe, imena malih, relativno nevažnih, grupa m o g u se proširiti o g r o m n o m snagom. Franci su najbolji primer. U trećem veku, bili su m e đ u m a n j e važnim rimskim neprijateljima. D o šestog veka ime Franak bilo je iznad imena ne samo Gota, Vandala i Sveva, nego i samog Rimljanina u većem delu zapada.

162

GLAVA POSLEDNJI

PETA VARVARI?

Stvaranje novih kraljevstava u bivšem Rimskom carstvu t o k o m šestog veka izmenilo je p r i r o d u n a r o d a koji su svoje ime dali ovim regionalnim politikama, i „novih" varvara koji su se doselili n a granična p o d r u č j a koja su ove g r u p e napustile. U ovom poglavlju ispitaćemo kako je naseljavanje u Galiji, Italiji, Španiji, na Balkanu i čak u Britaniji, značilo brisanje razlike i z m e đ u Rimljana i varvara, ako ne i njihovo p o t p u n o nestajanje.

|

STAPANJE

UNUTAR

ZAPADNIH

KRALJEVSTAVA

L A N G O B A R D S K A (LOMBARDIJSKA) ITALIJA

Langobardska (lombardijska) Italija počela je k o n f u zijom i nasiljem. Krvavi rat i z m e đ u Vizantije 96 i armija Ostrogota ostavio je Italiju iscrpljenu i zrelu za osvajanje. G o d i n e 568, Alboin, kralj koji se pozivao (s kojim prav o m nikada n e ć e m o znati) n a poreklo od kraljevske porodice Gauti, poveo je na Italiju šaroliku vojsku sastavlje96. Vizantijci, koje je Zapad više doživljavao kao osvajače nego kao oslobodioce, posle Justinijanove smrti 565. godine napustili su svoj san o obnovi starog Rimskog carstva, (prim. prev.)

163

nu od provincijskih Rimljana iz Panonije, Sveva, Sarmata, Herula, Bugara i Gepida, kao i Saksonaca i Turinga. Neki su bili arijanci, drugi ortodoksni hrišćani, a neki, verovatno, još pagani. Ove grupe imale su sopstvene vode, koji su i sami bili pripadnici kraljevskih ili slavnih porodica, l j u b o m o r n e j e d n e na druge i na langobardskog kralja. To nije bila saveznička armija koja se doseljavala u rimsku provinciju p o carskoj zapovesti; radilo se o krvav o m i nasilnom osvajanju. Nasilje je bilo još gore zbog svoje decentralizovane prirode, p o s e b n o kada je Alboin ubijen, na podsticaj sopstvene žene, a pojedine vojvode osnivale su a u t o n o m n a vojvodstva širom Italije. Pred vratima Rima i Napulja pretrpele su poraz kada ih je odbacio rimski (mogli b i s m o reći i vizantijski) k o m a n d a n t Ravene, d o k su b u r g u n d s k e i franačke armije - nastavivši dalje posle razornih pljački Lombardije i Burgundije - osvojile pijemontske doline Aoste i Suse, i odvojili ih od lombardijske Italije. Na svojim vojvodstvima, Langobardi (koji verovatn o nisu predstavljali više o d pet do osam odsto populacije n a teritorijama koje su okupirali) nisu ostavili m e sta za zvaničnu političku ulogu onih ostataka rimske elite koja je preživela vizantijsko osvajanje. Jedan savremenik, pišući o z a p a d n i m Alpima, beleži da je Alboinov naslednik Klef „ubio m n o g e visokog i srednjeg ranga". 97 Slično, istoričar iz osmog veka, Pavle Đakon, pozivajući se na blisku istoriju s kraja šestog veka, navodi da je „(Klef) 97.

M a r i u s of Avenches, a. 573 M G H AA 11, 238.

164

ubio m n o g e m o ć n e Rimljane, a druge proterao". 98 Posle Klefove smrti, Pavle piše: "U ovim danima ubijeni su zbog pohlepe mnogi plemeniti Rimljani. Ostali su razdeljeni medu c gostima i pretvoreni u poreske obveznike, tako da su morali da plaćaju trećinu žetve Langobardima." 99 Uzeti zajedno, ovi pasusi pokazuju da su tokom osvajanja m n o g i rimski zemljoposednici bili ubijeni ili prognani, verovatno u one oblasti koje su još uvek bile p o d kontrolom Carstva. Njihove zemlje su verovatno konfiskovane i zadržane kao kraljevske i vojvodske zemlje, ako nisu razdeljene m e đ u Langobardima. Drugi zemljoposednici su bili p r i m o r a n i da plaćaju visoke poreze osvajačima, u visini trećine svojih prihoda, verovatno vojvodama i kralju. Ovakve m e r e jasno p o d r e đ u j u preostalu rimsku elitu n j i h o v i m langobardskim osvajačima. Ipak, iako teško opterećeni porezima, oni nisu bili svedeni na robove ili kmetove. Mala vojna elita teško da je imala n a m e r u da eliminiše ceo viši sloj rimskog društva, čak i kada bi takav potez bio moguć. Za njih je bilo daleko bolje da većinu njih zadrži kao poreske obveznike. Život p o d Langobardima m o ž d a je bio težak za preživelu r i m s k u elitu, ali ne m n o g o teži nego za one koji su nastavili da žive p o d zaštitom vizantijskog guvernera, koji je držao važne položaje n a o b a l n o m delu i u srednjoj 98.

Historia

99.

Ibid 2,32.

Langobardorum

2,31.

165

Italiji, između Ravene i Rima. U stvari, život p o d Langobardima m o ž d a je bio i bolji nego p o d „Rimljanima". Papa Grgur Veliki, u zapisu s kraja šestog veka, žali se na zemljoposednike na Korzici koji pokušavaja da p r e b e g n u kod Langobarda, a trebalo bi da beže od njih, kao i da d r u g d e pojedinci iz svih klasa izgledaju p o v r e m e n o više skloni da žive p o d langobardskom vlašću nego p o d nem i l o s r d n i m pritiskom državnih poreznika. 1 0 0 Sve u svemu, rimska populacija koja je preživela opsade i pljačke ranih decenija izgleda da je našla svoje mesto u langob a r d s k o m n o v o m poretku. V r e m e n o m (koliko dugo, ne m o ž e m o da b u d e m o sigurni), rezultat je bilo stapanje langobardskog i rimskog društva. Izvori koji govore o rimskoj populaciji u Langobardskom kraljevstvu u s e d m o m veku veoma su oskudni. M e đ u t i m , arheološki i retki pisani izvori nagoveštavaju stapanje heterogene populacije u kraljevstvu. Najpre, različite grupe koje su učestvovale u invaziji, zgusnule su se u novi, jedinstveni langobardski identitet. O n d a su se ovi „novi" Langobardi i njihovi b r o j n o n a d m o ć n i j i r i m ski susedi stopili u jedno. Zakon je, u početku, bio glavno sredstvo stvaranja langobardskog naroda. Od sredine sedmog veka pa nadalje, očekivalo se da heterogeni varvarski ratnici koji su služili kraljevstvu poštuju langobardski zakon, ukoliko im kralj 100.

О

raznim

izvorima

koji sugerišu

doprinose

koje su

nametnuli

b a r e m n e k i m d e l o v i m a italijanskog d r u š t v a , vidi W i c k h a m , Early Medieval srednjovekovna

166

Italija),

str.67

Langobardi, Italv

(Rana

nije dozvolio da koriste alternativnu pravnu tradiciju. 101 Nesumnjivo, langobardski pravni identitet nije bio pitanje rođenja, nego pitanje kraljevske odluke. Pod kraljevim pritiskom da se postigne jedinstvo, navođenje celog spektra grupa koje su sačinjavale armiju Alboina, nestalo je u korist pojednostavljenog langobardskog identiteta u zajednici sa rimskim. No, ova dihotomija takođe je počela da bledi. Postepeno, Langobardi su prihvatili rimsku odeću, počeli su da se služe rimskom grnčarijom i drugim proizvodima i, iako su naši dokazi posredni, međusobno su se ženili na svim nivoima. Najjasniji dokaz da su Langobardi prihvatili rimsku tradiciju bio je njihov odnos prema gradu. Različita vojvodstva, osnovana širom kraljevstva (možda čak 35. prema Pavlu Đakonu), sva su odabrala rimske gradove za svoje centre. 102 D o 700-ih, kada su u Italiji počeli da se pojavljuju pisani izvori, spajanje Langobarda i Rimljana već je daleko odmaklo. Porodice su svojoj deci davale rimska i langobardska imena. Neki su čak mešali elemente imena u germanskoj tradiciji i dobijala hibridna imena kao Davip r a n d ili Paulipert. 103 Rimske i langobardske pravne tradicije takođe su se ispreplele. Langobardski zakon, pisan p o k o m a n d i različitih kraljeva između 650-ih i 750ih, postojao je paralelno sa rimskim zakonom i pokazi101.

R o t h a r i 367, M G H LL 4. Vidi k n j i g u Brigitte Pohl-Resl, „Legal Practice a n d E t h n i c

Identity in L o m b a r d Italy" („Pravna p r a k s a i etnički identitet u l a n g o b a r d s k o j Italiji"), k o d Pohl, Strategies

of Distinction:

'Ihc Construction

of Ethnic Communities,

300-800,

Lajden,

1998., str. 209. 102.

Historia

Langobardorum

103. W i c k h a m , Early Medieval

2, 32. ltaly, str. 6 8 - 6 9

167

vao izvestan uticaj rimske prakse, uključujući, najvažnije, koncept samog pisanog zakonika. Zakon o zemlji ostao je p o t p u n o rimski i, dok je zakon o nasleđu sledio d r u gačiju tradiciju, p r i m e n a j e d n o g ili drugog zakonika m o gla se izabrati. U o s m o m veku, Langobardski zakon bio je d o s t u p a n svima. Poglavlje zakona kralja Liutpranda to j a s n o pokazuje: „U slučaju pisara zapovedamo da oni koji pripremaju poglavlja moraju da ih pišu ili prema zakonu Langobarda - za koji se dobro zna da je svima otvoren - ili prema onom Rimljana; ne smeju da urade drugačije nego što je sadržano u ovim zakonima i ne smeju da pišu suprotno zakonu Langobarda ili Rimljana."104 Edikt nastavlja i kaže da zajedničkim p r i s t a n k o m ljudi m o g u da ne p r i m e n j u j u nijedan od ova dva zakona, nego da sklope zajednički privatni sporazum. M e đ u t i m , što se tiče nasleđa, d o k u m e n t i m o r a j u da b u d u p r i p r e m ljeni u skladu sa zakonom. Neki su protumačili ovu poslednju rečenicu da „samo kada se radi o stvarima koje se tiču nasleđa svi m o r a j u da se strogo drže svog zakona".105 Ipak, m o ž d a se radi o preterivanju. Tekst jednostavno kaže da, u slučaju da se radi o nasleđu, pisari m o r a j u da pišu „u skladu sa zakonom", to jest, j e d n o m ili d r u g o m 104.

L i u t p r a n d , 91, izd. B l u h m e , M G H LL 4. P r e v o d K a t h e r i n e Fischer Drevv, 7he Lorn-

bard Lows, Philadelphia, 1973, str. 183-184. Vidi t a k o d e Pohl-Resl, Legal Practice and nic Identity, 105.

209-210

Pohl-Resl, Legal Practice and Ethnic ldentity,

168

str. 209

Eth-

zakonu koji im je na raspolaganju. Pretpostavka je da bi privatni s p o r a z u m bio n e p r i m e r e n u ovim okolnostima jer bi imao dejstvo na treću stranu, to jest, potencijalne naslednike koji nisu pristali na privatni dogovor. Zakon ne navodi da oporučitelji n e m a j u izbor za koji zakon će da se opredele. Zakon je postao sredstvo, a n e činjenica koju o d r e d u j e rođenje. Pisana poglavlja p o kojima su pojedinci prebacivali vlasništvo n a d zemljom, pokazuje individualni izbor za jedan ili drugi zakon, koji se razlikovao čak i u n u t a r istih porodica. Dva primera, koja je analizirala Brigitte PohlResl, govore za sebe. U povelji iz 767. godine, grupa ljudi dala je donaciju opatiji Svetog Salvatora u Bresci. Povelja, ne sadržavajući pravnu razliku koja se odnosila na pravni položaj donatora i činjenicu da su delili imanje koje se davalo kao donacija, sugeriše da su bili u rodu. Ipak jedan, i samo jedan od njih, koji je slučajno imao latinsko ime Benenatu (što znači „dobrog roda") naveo je posle svog potpisa da očekuje da dobije uzvratni poklon ili launegild „prema langobardskom zakonu". 106 Očigledno se Benenatu, jedini od svog roda, odlučio da se pozove na langobardski zakon koji je kralj Liutprand svima ponudio. Takođe, 758. godine, žena koja je nosila zvučno langobardsko ime Gunderada, ali je posebno označena kao Rimljanka (Romana mulier), dala je na poklon, ili prodala, k o m a d imanja uz pristanak svog supruga. Ovaj pristanak bio je normalan i p r i m e r e n za ženu koja je živela p o d langobardskim zakonom. Pod rimskim zakonom, taj bi pristanak 106.

(bid, str. 210.

1 69

bio suvišan. Što god da je naziv „Rimljanka" značio, ona i njen suprug postupili su u skladu sa langobardskom prav n o m tradicijom. Očigledno, ili se G u n d e r a d a više nije držala rimskog prava, ili je činjenica da je bila Rimljanka značila malo u p r a v n o m kontekstu. 107 Ovi primeri jasno sugerišu da, do osmog veka, p r i m e n a jednog ili drugog prava malo govori o n e č e m što bi se moglo nazvati „etničkim" identitetom italijanskih zemljoposednika. Relativno lako spajanje Rimljana i Langobarda m o ž d a je bilo olakšano h e t e r o g e n o m p r i r o d o m osvajača, njihov o m decentralizovanom vlašću i, takođe, m e š a n i m verskim identitetima. Sredinom šestog veka, j e d n a delegacija k o d imperatora Justinijana opisala je Langobarde kao o r t o d o k s n e hrišćane. D o n a p a d a na Italiju, langobardska armija sastojala se od o r t o d o k s n i h hrišćana, pagana i arijanaca. 108 Alboin je izgleda bio arijanac, ili b a r e m pagan naklonjen arijanstvu, iako je njegova prva žena - Klotsuinda, kćerka franačkog kralja Hlotara - bila o r t o d o k s n a hrišćanka. Kasniji su kraljevi mogli da b u d u arijanci ili pravoverci, a veliki deo langobardske populacije nastavio je da praktikuje paganstvo sve d o kraja šestog veka. Sa izuzetkom kralja Autarija (584-590), koji je p o k u š a o da spreči da Langobardi p r i m e o r t o d o k s n o hrišćanstvo, langobardski vladari nisu ozbiljnije pokušavali da n a m e t n u istu veru svom narodu. Lokalne vojvode bile su u položaju da podržavaju ili se protive usvojenoj veri ili d a j e pot107.

11 Ibid.

108.

S t e p h e n C. Fanning, Lombard

janstvo),

170

Speculum

Arianism

56, 1981, 241-258

Reconsidered

(Novi uvid u langobardska

ari-

p u n o ignorišu. D o kraja s e d m o g veka, langobardski vladari i, verovatno, šira populacija, k o n a č n o su primili ortodoksnu veru većine italijanske populacije bez veće dram e ili sukoba. Stapanje Rimljana i Langobarda nije značilo gubitak langobardskog identiteta. Naprotiv: bez obzira na biološko poreklo ili na činjenicu da li je nečiji p r e d a k zaista stigao u Italiju sa Alboinom, d o o s m o g veka društvena elita se identifikovala sa Langobardima. Samo su Langobardi mogli da vladaju i da se bogate, no to nije značilo da su Rimljani bili p o d r e đ e n i Langobardima nego pre da su Rimljani postali Langobardi. Značenja oba naziva izmenjivala su se na vrlo složen način. Langobardski identitet pozivao se na tradiciju vojne elite koja je prva ušla u kraljevstvo, bez obzira na tadašnje realno stanje. Biti Langobard značilo je, b a r e m teoretski, biti slobodan ratnik i vlasnik imovine. To je slika koju p o k a z u j u langobardski zakoni o s m o g veka. Vojnik (ex-ercitalis na latinskom, arimannus

n a latinizova-

n o m langobardskom) prototip je slobodnog čoveka p o zakonu kralja Luitpranda (712-744). 1 0 9 U v r e m e njego109.

W i c k h a m , Early Medieval

Italy, str. 72-73. VVickham se poziva n a p o d a t k e i analize

G i o v a n n i j a Tobacca, Dai possessori dell'eta carolingia medievali

o d m a k l a . U s v o m n o v i j e m delu, Strugglefor cal Rule

agli esceritali dell'eta longobarda,

Studi

x . l , 1969: 221-268. M e đ u t i m , T o b a c c o s u m n j a d a je asimilacija R i m l j a n a d a l e k o (Borba za vlast u srednjovekovnoj

Power in Medieval Italiji: strukture

ltaly: Structures

političke

vlasti),

of Politi-

Cambdridge,

1989, T o b a c c o d o p u š t a d a „ m o ž d a nije n e m o g u ć e d a je n a kraju s e d m o g veka, k a d a je p o k r š t a v a n j e L a n g o b a r d a u katoličanstvo bilo skoro završeno, njihova koegzistencija u n utar iste d r u š t v e n e klase sa o s t a c i m a klase r i m s k i h z e m l j o p o s e d n i k a , m o g l a da d o v e d e da toga da neki R i m l j a n i prihvate p r a v n u tradiciju d o m i n i r a j u ć e g naroda..." M e đ u t i m , o n i dalje s u m n j a da je p o s t o j a l a bilo kakva „ z n a č a j n i j a l a n g o b a r d s k a p r a v n a i vojna asimilacija s l o b o d n e r i m s k e populacije." (96-97)

101

vog naslednika kralja Aistulfa (749-756) identitet je suptilno obrnut. Biti imućan čovek značilo je biti ratnik: „Čovek koji ima sedam dvorova neka ima svoj oklop i drugu vojnu opremu a neka ima konje i drugu opremu. Isto, oni ljudi koji nemaju dvorove nego imaju 40 iugera zemlje moraju da imaju konja, štit i koplje... Isto, što se tiče onih ljudi koji su trgovci i koji imaju novčano bogatstvo: oni koji su veći i moćniji neka imaju oklop i konje, štit i koplje; oni koji ih prate neka imaju konje, štit i koplje, a oni koji su niži, neka imaju tobolac za strele i luk."110 D r u g i m rečima, ako je osoba dovoljno bogata, m o ž e da traži da se opremi kao pravi Langobard, bez obzira na svoje p o r o d i č n o poreklo. A šta je sa „Rimljanima"? U Aistulfovom zakonik u još uvek postoje Rimljani, ali edikt izjednačuje Romanus ne sa o n i m a koji potiču iz starosedelačke p o p u lacije Italije, pa čak ni sa o n i m a na koje se p r i m e n j u j e rimsko pravo, nego sa s t a n o v n i k o m one teritorije Italije koju kontroliše carska vlast, bilo direktno preko Ravene ili p r e k o pape. Z a k o n zabranjuje trgovcima da trguju sa „ o n i m Rimljaninom" koji n e m a kraljevu dozvolu, p o d p r e t n j o m teške kazne, uključujući brijanje glave i kretanje p r a ć e n o p o v i k o m : „Ovako će proći oni koji posluju sa R i m l j a n i m a bez kraljevske dozvole kada s m o 110. Edictus Langobardorum, 77(i? Lombard

172

Laws, str. 228.

Aistulfi

Leges, 2,3. Engleski p r e v o đ K a t h e r i n e Fischer Drew,

sa n j i m a u ratu". 111 Jasno da vrsta „Rimljanina" na koju se ovde misli nije stanovnik Langobardskog kraljevstva - takvi i m u ć n i trgovci na m a l o i veletrgovci sada su p o definiciji svi Langobardi - nego „stranac" sa italijanske teritorije koja je p o d k o n t r o l o m Konstantinopolja. Slično, sudski slučajevi iz o s m o g veka govore o „vremenu Rimljana" kao o dalekoj prošlosti, pre nego što su langobardski kraljevi zavladali Italijom. 112 Pojavila se nova langobardska etnogeneza, u kojoj je mogla da učestvuje celokupna zemljišna elita kraljevstva, dok je

Romanum

postala pripisivana politička i teritorijalna oznaka, tesno identifikovana sa vlašću vizantijske države. VLZIGOTSKA ŠPANIJA

Gotsko kraljevstvo, stvoreno u Galiji 418. ili 419. godine, sledilo je model kasnog rimskog naseljavanja saveznika kakvo s m o videli u p r e t h o d n o m poglavlju. Prvih pedeset godina gotske vlasti (vladavine), gotski kraljevi su dejstvovali u okviru ove tradicije rimskih saveznika. Goti, čiji se broj procenjivao čak i z m e đ u 80.000 i 200.000 ljudi, žena i dece, nikada nisu činili više od tanke manjine populacije u svom kraljevstvu. Prvenstveno su bili naseljeni u Galiji, oko svoje prestonice Tuluza, a bili su prisutni s a m o u n e k i m v o j n i m o d r e d i m a južno od Pirineja. Daleko brojniji Rimljani i dalje su živeli u skladu sa rimskim p r a v o m i institucijama, sigurni u svoj zakon i svoju 111.

Ibid, str. 228-229.

112.

Codice Diplomatico

Longobardo,

izd. Luigi Schiaparelli, I, Rim, 1929. br. 17, str. 48.

i b r . 20, str. 81.

173

tradiciju. Kraj ove tradicije došao je tek 466. godine, kada je kralj Eurik poništio pakt sa Carstvom i k r e n u o u osvajanje južne Galije i Provanse na istoku i Španije na jugu. Takva p r o m e n a politike bila je rezultat koliko oslabljene političke situacije u Galiji i Italiji toliko i novog gotskog ideološkog programa. D o 460-ih, carska vojna i politička vlast na Zapadu nije više postojala, a Eurik je samo reagovao p o p u n j a v a n j e m ove praznine u vlasti. Novi osvajački gotski p r o g r a m izazvao je žestoku reakciju m e d u starosedelačkom populacijom, p o s e b n o u Auvergneu i južno od Pirineja, u Tarakonenziji i celoj dolini reke Ebro. Sukob se nije isključivo ograničio na Rimljane i Gote: u nekim p o d r u č j i m a , Goti su imenovali bivše rimske zapovednike n a važne položaje. Ipak, lokalni aristokratski zemljoposednici pružili su otpor koristeći svoje varvarske federate kao i sopstvene vazale. Borbe su bile p o s e b n o surove u dolini Ebra, gde su lokalni interesi došli u opasnost ne s a m o zbog okončanja Rimsko-galskog pakta nego i zbog rasta broja gotskih doseljenika, koji su počeli da se prvi put u 490-im naseljavaju u Španiju. Ipak, čak i u ovom p e r i o d u m a k s i m a l n o g trvenja i z m e đ u Gota i njihove p o d r e đ e n e populacije, saradnja između Gota i Rimljana se nastavila. Kralj Alarih II (484-507) preuzeo je inicijativu i zatražio naseljavanje sa svojim rimskim p o d a n i c i m a . Alarih se uhvatio u koštac sa dva goruća galsko-rimska pitanja u svom Kraljevstvu. Prvo je bilo pitanje pravne strukture u n u t a r koje bi rimski podanici gotskog 174

kralja mogli da rešavaju pravne probleme m e d u sobom. O d n o s i i z m e đ u Gota i Rimljana verovatno su se rešavali u skladu sa ediktom koji je d o n e o Alarihov otac Eurik, a koji se p r i m e n j i v a o na sve stanovnike Gotskog kraljevstva. 113 Kakav zakon je m o g a o da se p r i m e n j u j e u transakcijama u rimskoj zajednici? Alarih je resio ovo pitanje tako što je d o n e o verziju savremenijeg i skraćenog Teodosijevog zakonika,

osnovnog rimskog zakona od njego-

vog objavljivanja 438. godine. Rezime, poznat kao Alari-, hov kodeks (brevijar), postao je kraljevski zakonik za njegove rimske podanike, bolje prilagođen stvarnosti u Vizigotskom kraljevstvu. D r u g o pitanje bio je problem koji se odnosio na činjenicu da granice crkvenih dieceza, utvrđenih pre gašenja carskog zakona, nisu više odgovarale geografskoj podeli južne Galije između Franaka, Burgunda i Gota. Godine 506, iako i sam arijanac, Alarih je sazvao crkveni sabor u Agdeu, kako bi smirio o r t o d o k s n o sveštenstvo i resio problem izazvan novom političkom situacijom na početku šestog veka. O v i m svojim potezima Alarih je uspeo da obezbedi lojalnost galo-rimskih zemljoposednika u svom kraljevstvu. Bili su m u lojalni čak i o r t o d o k s n i biskupi, a 507. godine važan kontingent Rimljana, p o d zapovedništvom sina j e d n o g od najgorljivijih antigotskih lidera p r e t h o d ne generacije, borio se uz gotskog kralja protiv Franka Klovisa k o d Vouillea. 113. Wolf Liebeschuetz, „Citizen Status a n d Law" („Građanski status i zakon"), k o d Pohla, izd. Strategies of Distinction

(Strategije

razlikovanja),

str. 141-143

175

M e đ u t i m , u toj bici Alarih je doživeo poraz i poginuo, a sa njim se ugasilo Gotsko kraljevstvo Tuluz i m o g u ć nost brzog zbližavanja i z m e đ u Gota i Rimljana. Preživeli su sa p o r o d i c a m a i vazalima prešli preko Pirineja u centralnu Španiju, a obnovljeno Gotsko kraljevstvo postalo je još beznadežnije i antagonističnije. Španija u koju je gotska armija prenela svoje kraljevstvo, kulturološki se razlikovala od ostalih rimskih administrativnih provincija. O n a je uključivala, zajedno sa većinskim hispanorimskim stanovništvom, veće populacije Grka, Sirijaca, Afrikanaca i Jevreja. O n i su živeli većinom u lučkim gradovima kao što su bili Taragona, Tortosa, Elke, Kartagena ili Narbona, prestonica uskog pojasa obale između Pirineja i Rone, koju su Goti još držali posle 507. godine. Takođe, Svevi su i dalje vladali Galicijom, a tu su živele i zajednice starosedelaca kojih se vekovi n o m i n a l n e rimske okupacije nisu m n o g o dotakli, m e đ u n j i m a su bili i Baski na severu i drugi u Orospedi i Kantabriji. U ovim divljim i ekonomski izolovanim p o d r u č j i m a ,

Romanitas

nije značilo ništa više od p o v r e m e n o g vojnog prisustva, a paganstvo je i dalje bilo opšteprisutno gotovo do polovine s e d m o g veka. Tamo gde su rimske tradicije bile najjače, kao u dolini Ebro, Vizigoti su takođe naišli na najjači otpor p r e t h o d n i h generacija. Poražena gotska armija, koja se vraćala preko Pirineja 507. godine, suočavala se sa o g r o m n i m izazovom u želji da ujedini Iberijsko poluostrvo. Stvaranje Vizigotskog kraljevstva u centralnoj Španiji m o ž e se videti kao konačan kraj gotskih seoba. U še176

stom veku, Goti su krenuli da konsoliduju svoj položaj u Španiji, čak iako je to p o d r a z u m e v a l o m o d u s vivendi sa r i m s k o m zemljoposedničkom elitom, koja je nastala p o d Eurikom i Alarihom. Istovremeno, pokušali su da zadrže svoj odvojeni identitet z a b r a n o m m e đ u s o b n i h brakova i zadržavanjem svoje arijanske vere. M e đ u o d r e d b a m a Teodosijevog zakonika,

koji je pri-

hvaćen i uključen u Alarihov kodeks, bila je i zabrana brakova i z m e đ u Rimljana i varvara. U Teodosijevom

zako-

niku, glavna briga bio je vrlo realan problem da se spreči kovanje zavera rimskih provincija sa njihovim varvarskim rođacima. 1 1 4 Čak i strože odredbe zabrane u Kodeksu, p o kojima se zabranjuje brak između Rimljana i „varvara", m o ž d a čak ne znače da se Goti ubrajaju u „varvare": prava n a m e r a možda je bila da se osujete f r a n k o - r i m ski bračni savezi, koji su se smatrali opasnim za vizigotske interese. 115 Možda se radilo o n a m e r i da se zaštiti gotski identitet, kojem su pretile dve generacije daleko brojnije populacije. No, možda je njegova n a m e r a bila da zaštiti rimska prava, jer je očigledni način da se stekne vlast nad rimskim imanjima bilo više-manje prisilno sklapanje brakova između rimskih naslednica i m o ć n i h Gota. Kakva god da je bila njegova prvobitna namera, j e d n o m kada se Vizigotsko kraljevstvo povuklo u Španiju, zabrana je dobila novo značenje u n o v o m kontekstu. Sada se 114.

Liebeschuetz,

Citizen

Status

and

Law,

str.

139-140; vidi Hagith

Šivan,

„The

A p p r o p r i a t i o n of R o m a n Law in Barbarian H a n d s ; R o m a n - B a r b a r i a n M a r r i a g e in Visigothic G a u l a n d Spain" („Varvarsko p r i h v a t a n j e r i m s k o g prava: r i m s k o - v a r v a r s k i b r a k u vizigotskoj Galiji i Španiji"), k o d Pohla, izd. Strategies of Distinction, str. , i 8 9 - 2 0 3 . 115.

Šivan, The Appropriation

of Roman

l.aw (Prihvatanje

rimskog prava), str. 195-199

. -

1 77

zabrana shvatala kao prepreka za brak između pripadnika Gota i Rimljana. Posle Vouillea, Kodeks je karakterisao zajednički pokušaj da se gotska vojna elita drži dalje od rimske populacije. Ova zabrana ostala je na snazi pedeset godina. Želju da se održi odvojeni identitet delio je i hispano-rimski verski vrh, koji je zabranjivao o r t o d o k s n i m katolicima da stupaju u brak sa pristalicama arijanstva. Arijanstvo je, naime, bilo drugi element gotskog identiteta. Tokom šestog veka, Goti su sačuvali svoje verske tradicije i, u ovom istom periodu, o n o ih je odvajalo od o r t o d o k s n e rimske populacije i nudile p l o d n o tlo za vizantijske ili istočno-rimske spletke. Ipak, gotske vođe su smatrale da su ovakve kulturne granice nužne, pa su čak uvodili i nove. Početkom šestog veka, na primer, arheološki nalazi sugerišu da su Goti m o ž d a n a m e r n o počeli da se oblače ili b a r e m da oblače svoje preminule na način koji ih je razlikovao od njihovih rimskih suseda. 116 Koliko su ovi pokušaji da se održi poseban gotski identitet bili uspešni n e m o g u ć e je utvrditi. N e s u m n j i v o je da su neki brakovi ipak bili sklopljeni i z m e đ u Rimljana i Gota, pa su verske barijere p r e m o š t e n e p r o m e n o m vere. Značajnije je da, dok su Rimljani i dalje zadržali svoja imovinska prava, ostali su izvan političke vlasti, a to je verovatno ohrabrilo neke ambiciozne pokušaje prom e n e identiteta. Kako jedan istoričar ističe, d o k su ove m e r e uvedene da se sačuva razlika između Gota i Rimljana, „gotski zakoni nisu definisali šta je Got". 117 Po svoj 116.

Liebeschuetz, Citizen Status and Law, str. 149.

117.

Ibid, str. 141.

178

prilici, gotski kraljevi nisu mogli da odluče ko se m o ž e smatrati G o t o m , a neki prelasci preko ovih barijera n e samo da su bili mogući nego čak i nužni za gotsku vojsku kako bi zadržala kontrolu u kraljevstvu koje se prostiralo na tako širokom p o d r u č j u . Nesumnjivo, dok god su Goti bili mala, odvojena vojna elita, njihova sposobnost da kontrolišu celu Španiju bila je vrlo ograničena. D o sredine veka, m o n a r h i j u su potresala ubistva, rivalstva i otcepljenja provincija. Pobunjenici su čak pozvali cara Justinijana da interveniše; rezultat je bila vizantijska okupacija jugoistočne obale i pretnja da se ponovi krvavo osvajanje koje je uništilo ostrogotsku Italiju. D o 570-ih i 580-ih, m e đ u t i m , sva tradicionalna sredstva za održavanje podvojenosti između Gota i Rimljana nisu više imala uspeha. Energični kralj Leovigild ( 5 6 9 586) ojačao je i proširio kraljevsku vlast širom Španije. Ugušio je p o b u n e u Kordobi i Orensu, stavio udaljene provincije, kao Kantabriju i Asturiju, p o d kraljevsku kontrolu i čak, u izvesnoj meri, smirio Baske. Utemeljio je stalnu prestonicu u Toledu; to je bilo v r e m e kada su kraljevi drugih varvarskih kraljevstava još uvek imali ,,šetajuća" kraljevstva, bez stalnog centra vladanja. U periodu od 584. d o 585. godine pobedio je Svevsko kraljevstvo Galiciju, i pripojio ga svom Kraljevstvu. Kao deo program a centralizacije, počeo je da uklanja tradicionalne barijere koje su razdvajale njegove podanike. U k i n u o je zabrane m e đ u s o b n i h brakova, koje su se do sada n e s u m n j i vo shvatale kao zabrane rimsko-gotskog jedinstva. Prava svrha ovog njegovog poteza m o r a da je bila želja da ohra179

bri katolike da sklapaju brakove sa arijancima, pošto su zakoni katoličke crkve zabranjivali takve veze. Tako su ovi brakovi, koje je k r u n a dozvoljavala ali crkva ne, mogli biti važni samo kada je katolički p a r t n e r bio spreman da ignoriše crkveni zakon. Leovigild je i dalje pokušavao da p o d stakne katoličke konverzije na gotski oblik hrišćanstva i održao je koncil u Toledu, na kojem je izmenio arijansku doktrinu, tako da je ona prihvatila jednakost Oca i Sina (ali ne i Svetoga duha) i ukinula zahtev da konvertiti moraju da se krste p o drugi put. Očito, Leovigild je pokušavao da Rimljanima olakša da postanu Goti. 118 Leovigildovi n a p o r i da skloni barijere i z m e đ u R i m ljana i G o t a nisu imali u s p e h a zbog snažnog o t p o r a ort o d o k s n i h biskupa. Njegov sin, Hermenigild, shvatio je da p o s t o j e efikasnija sredstva konsolidacije. U v r e m e p o b u n e protiv oca, H e r m e n i g i l d je prešao na katoličanstvo, očigledno u nadi da će t i m e dobiti p o d r š k u katoličke većine. Iako je H e r m e n i g i l d o v a p o b u n a u g u š e n a , a on sam završio u izgnanstvu, gde je i umro, njegov brat Rekared je posle očeve s m r t i u r a d i o isto što i H e r m e nigild. Prešao je na katoličanstvo 587. godine i sproveo b r z u konverziju preostalih arijanskih biskupa i cele crkve na koncilu u Toledu, 589. godine. N a p o k o n je većina populacije mogla da se b r z o asimiliše. Cilj je bio, kako ga je sam Rekared nazvao, ništa m a n j e nego stvaranje n o v o g jedinstvenog d r u š t v a - „društva sledbenika Hri118.

Roger Collins, Earfy Međieval

180

Europe, N e w York 1991, str. 145.

sta, koje se uzdiglo iznad tradicionalne gotsko-rimske dihotomije"." 9 Konverzija Gota otklonila je barijere za d r u š t v e n u i k u l t u r n u asimilaciju. Ako se gotski jezik i koristio negde izvan arijanske liturgije (što je malo verovatno na početku s e d m o g veka), ubrzo je p o t p u n o nestao. Odevanje i materijalna kultura Gota i Rimljana, ionako u suštini bez razlike, postala je p o t p u n o ista. 120 Poslednji vidljivi tragovi različite pravne tradicije kod Gota i Rimljana nestali su u p e r i o d u od 643. d o 644. godine, kada je kralj Kindasvint proglasio zakon koji je važio za sve stanovnike kraljevstva. 121 Iako su razlike između Gota i Rimljana nestale gotski identitet se zadržao. M e đ u t i m , upravo kako je oznaka Langobard

u Italiji postala oznaka klase i bogatstva, u

Španiji je pozivanje na gotske pretke značilo samo slavn o poreklo. O n o što je bilo važno, bilo je bogatstvo, vlast i identitet sa kraljevstvom, a ne poreklo. Kraljevi, p r e m a k a n o n u Šestog koncila u Toledu 638. godine, morali su da budu „od gotskoggensa i časnog karaktera". No, ovo je naprosto značilo da Franci ili Akvitanci nisu mogli da b u d u kraljevi. 122 Kralj Ervig, koji je nasledio presto 680. godine, bio je sin prognanog Rimljanina iz Vizantijskog carstva. 119.

P. D. King, Law and Society in the Visigothic Kingdom

kraljevstvu), 120.

(Zakon

i društvo

u

Vizigotskom

C a m b r i d g e 1972, str. 132.

D i e t r i c h C l a u d e , „ R e m a r k s a b o u t Visigoths a n d H i s p a n o - R o m a n s in the Seventh

C e n t u r y " ( „ N a p o m e n e o Vizigotima i H i s p a n o - R i m l j a n i m a u s e d m o m veku"), citira rad Volkera B i e r b r a u e r a i dr., k o d Pohla, izd. „Strategies of Distinction", 121.

King, Law and Society ( Z a k o n i d r u š t v o ) , str. 18.

122.

Concilium

Hispano-Romans

toletanum

str. 119, n a p o m e n a 23.

6, 17, str. 244-245. Vidi C l a u d e , Remarks

in the Seventh

Century,

about

Visigoths

and

str. 127-129

101

Iako teško Got u etničkom smislu, ipak je bio Got, jer je bio rođen u Vizigotskom kraljevstvu i mogao se pozivati na plemenito poreklo p o ocu, koji je oženio rođaku kralja Kindasvinta. Tako je ispunjavao uslov koncila. Biti „Got" značilo je biti pripadnik vizigotske kraljevske elite. Katolička hijerarhija uključila se u p o d r š k u ove nove vizije - i gotskih kraljeva koji su je zastupali - sa izuzetnim žarom. P r o g r a m ujedinjenja društva p o d katoličanstvom vođen je t o k o m s e d m o g veka, na koncilima u Toledu, od kojih je šesnaest o d r ž a n o između 589. i 702. godine. M e đ u t i m , iako je konverzija olakšala ujedinjenje Gota i „rimske" populacije na poluostrvu, ona nije uzela u obzir realnost da „rimska" populacija poluostrva nikada nije bila jedinstvena ni p o kulturi ni p o veri. Decenije vizigotske arijanske kontrole doprinele su pojednostavljenju heterogenog sastava i Gota i Rimljana. U prvoj fazi, različiti arijanski Svevi, Vandali, Alani i ostali spojili su se u jedan jedini Populus

Gothorum,

dok su orto-

doksni Grci, Sirijci i Severoafrikanci u Španiji bili uterani u jedan jedini Populus Romanorum.

Kada je gotski

kralj napustio arijanstvo, ova dva „naroda" mogla su p o stati jedan. M e đ u t i m , proces je isključio veći deo rimske populacije Španije: Jevreje. Tokom šestog veka Jevreji su ubrzano gubili rimski identitet kada su se ortodoksni hrišćani i Romanitus

čv-

ršće povezali. Tako su bili p r i m o r a n i na sopstvenu etnogenezu, onu koja ih je pretvorila u prezren i p r o g a n j a n n a r o d u očima njihovih katoličkih suseda. Sve veća m a r ginalizacija Jevreja u društvu koje je videlo jedinstven 182

hrišćanski identitet kao definirajuću karakteristiku, odvijala se paralelno sa d o g a đ a n j i m a u Vizantijskom carstvu. I tamo, d o k je ortodoksno hrišćanstvo postajalo državno pitanje, Jevreje su sve više marginalizovali i proganjali. U Vizigotskom kraljevstvu ovakav stav prema Jevrejima bio je čak drastičniji nego u Konstantinopolju. Posle konverzije Gota, d o k su nestajale razlike između njih i Rimljana, različitost Jevreja postajala je sve vidljivija i uznemiravala je hrišćanske kraljeve. Vizigotska Španija donela je tada prve strašne zakone sa n a m e r o m da natera jevrejsku populaciju Kraljevstva u societas

fidelium.

Jevreji, suočeni sa pokrštavanjem ili surovim kaznama, trpeli su užasne pritiske, ograničena su im putovanja i našli su se p o d strogom p a s k o m hrišćanskog klera; poštovanje jevrejskih zakona o ishrani, obrezivanje i prozelitizam kažnjavani su bičevanjem, skalpiranjem, sakaćenjem i konfiskovanjem imovine. Ali, iako su ove m e r e imale za cilj da dovedu d o preobraćenja, kraljevski zakon p o d r a z u m e v a o je da čak i preobraćeni Jevreji ostaju neprijatelji hrišćanstva. N a kraju, antijevrejski zakoni dostigli su stepen na kojem je kralj Ervig naredio porobljavanje svih Jevreja, preobraćenih i nepreobraćenih. 1 2 3 Žestina sa kojom su kraljevi, uz p o d r š k u klera

-

uključujući Julijana iz Toleda, koji je i sam bio jevrejskog porekla - pokušavali da unište Jevreje bila je u oštrom kontrastu sa njihovom s t v a r n o m sposobnošću da sprovedu drakonske mere koje su propisali. Populacija u celini nije delila ovu otrovnu m r ž n j u i pokazalo se da sama 123.

King, Law and Society, op.cit.p.p. 130-144.

183

oštrina zakona n e m a p o d r š k u za propisane mere. Ipak, odlučnost vladara da unište ovaj „novi" n a r o d koji je stvorila njihova politika ostavila je strašno nasleđe u Španiji gde se, na početku m o d e r n o g doba, ova fanatična briga o čistoj krvi p o n o v o razmahala. |

FRANAČKI

IDENTITET

DO OSMOG

VEKA

Severno od Loare, u šestom i s e d m o m veku, odvijao se sličan proces, tokom kojeg je većinski deo populacije usvojio identitet vladajuće manjine. U tom svetu, daleko od kulturnih i političkih centara Carstva, proces je bio brži i temelj nij i nego drugde. Bilo kao proračunata mera kako bi se obezbedila galsko-rimska podrška protiv Vizigota, bilo kao, takođe proračunato, suočavanje sa ostrogotskom hegemonijom, ili pak kao lična odluka kralj a-ratnika koji je tražio najdelotvornijeg boga, Klovisovo pokrštenje nesumnjivo je olakšalo brzo stapanje Franaka i Rimljana. Klovisovi sinovi i unuci takođe su proširili svoju hegemoniju na istok bez etničkih ili verskih tenzija. Asimilacija Rimljana i Franaka nije značila nestanak ideja o delimičnom preklapanju identiteta u kraljevstvu. Isti regionalni identiteti koji su se oslanjali na lokalni ponos u civitates, vidljiv u p e t o m veku, nastavio se i u franačkom svetu. Franački coup d'etat nije u m a n j i o ovaj regionalizam, iako je pripadnost Regnum

Francorum

do-

dala novi sloj m o g u ć i m identitetima i lojalnostima. Klovis i njegovi naslednici prihvatili su administrativne podele rimskih civitates i osnovali svoje prestonice u starim 184

rimskim administrativnim centrima. Tako su ovi isti civitates ostali centar regionalnog ponosa i identiteta, isto onako kako su to bili u kasnoj antici, sa lokalnim elitama, koje su sada uključivale p o t o m k e regionalne aristokratije i posrednike franačkog kralja, koji su se identifikovali sa svojim gradom. Merovinška vojna organizacija d o d a t n o je ojačala ove identitete, pošto su vojne jedinice bile organizovane p o d zapovedništvom lokalnih gospodara. Ova vojna organizacija takođe je produžila druge, kasne r i m ske oblike identiteta, posebno onaj varvarskih vojnih jedinica stacioniranih širom Galije. Ova mala naselja zadržala su svoju vojnu k o m a n d u i time svoj specifični identitet tokom s e d m o g veka. Tako je izgleda bilo i sa Saksoncima u Вауеихи, Taifalima u Poitou, Kamavarima u Langresu, Škotima u Besanpi u prvom

milenijumu

Origin of Central Europe, Przemyslaw U r b a n c z v k ed, v\ .irsavv 1997, str. 65-78.

194

narod

u

M u n i c h 198», str. 18-19 Millenium

n.e)., t a k o đ e

kanske granice Carstva i da monopolizuju ime Avar do neverovatnog stepena. Nekih dvadeset godina, Baian, vladar ili kagan Avara, borio se protiv Utigura, Anta, Gepida i Slovena, dok nije stvorio veliku polietničku konfederaciju. Posle odlaska Langobarda, Baian je učvrstio svoju vladavinu u Panoniji. G o d i n e 582, osvojio je staru ilirsku prestonicu Sirmijum. 1 3 9 Njegovi sinovi osećali su se toliko snažnima, da su krenuli na osvajanje Konstantinopolja: godine 626. o g r o m n a armija sastavljena od avarskih konjanika i slovenskih brodova, napala je na grad, zajedno sa persijskim saveznicima. O p s a d a je trajala nešto duže od jedne nedelje i završila se p o r a z o m Avara. Ovakva katastrofa mogla je lako označiti i kraj avarske hegemonije. U stvari, neke od p o d r e đ e n i h grupa pokušale su da posle poraza krenu svojim p u t e m , ali se jezgro održalo uprkos t o m e što je bilo znatno smanjeno. Vek kasnije, avarski konjanici krenuli su u p o h o d na zapad, na Bavarsku i Italiju, dok se konačno nisu sukobili sa daleko n a d m o ć nijim neprijateljem oličenom u Karlu Velikom. Karlo Veliki je p r o d r o do centra avarskog kraljevstva u današnjoj Mađarskoj i tako uništio svaku mogućnost da Avari održe svoju polietničku konfederaciju. Tokom jedne generacije i bez veće bitke, Avari su nestali iz isto rije. Iako je Avarska konfederacija nestala ostavivši za sob o m samo bogate grobove širom istočne Austrije i Mađarske, ona je ipak odigrala ključnu ulogu u stvaranju važnijeg i trajnijeg f e n o m e n a Istočne Evrope: brzu i p o t p u n o slovenizaciju srednje i istočne Evrope. 139.

S r e m s k a M i t r o v i c a ( p r i m . prev.)

195

Između petog i sedmog veka, istočni delovi područja koje se dugo smatralo Germanijom, kao i balkanske i crnomorske provincije Carstva od Baltika do Mediterana, dospela su pod vlast Slovena. Ova transformacija dogodila se bez fanfara, bez priča o m o ć n i m kraljevima poput Atile, Teodoriha ili Klovisa, bez junačkih seoba ili očajničkih bitaka. Bio je to proces o kojem sami Sloveni nisu ostavili pisane dokaze, a vizantijski i latinski posmatrači čak su i manje primećivali i razumeli njegovu unutrašnju dinamiku od procesa germanske etnogeneze zapadne Evrope. A ipak, rezultat slovenizacije imao je daleko dublji značaj. Na zapadu, varvarske federalne trupe apsorbovale su rimske sisteme vladavine, vere i naseljavanja. O n i su, na kraju, postali p o t p u n i Rimljani, čak iako su p o t p u n o izmenili ono što je taj naziv značio. Slovenske seobe nisu prihvatile niti su se nadovezivale na rimske sisteme oporezivanja, poljoprivrede, društvene organizacije ili politike. Njihova organizacija nije se zasnivala na r i m s k i m modelima niti su njihovi lideri bili uopšte zavisni od r i m skog zlata da bi krenuli u svoje poduhvate. Tako je njihov efekat bio daleko potpuniji od bilo čega što su Goti, Franci ili Saksonci ikada postigli. Gotovo sve u vezi prvih Slovena - poreklo, društvena i politička struktura i njihov o g r o m a n uspeh - i dalje je zagonetka. Naučnici su dugo raspravljali o „pradomovini" Slovena. Pitanje porekla verovatno je besmisleno postavljati u vezi sa Slovenima, kao što je to i sa poreklom drugih varvarskih naroda, koji su nastali spajanjem onog što r i m ski izvori nazivaju skitskom ili sarmatskom ili germans196

kom populacijom u regionima istočno od Elbe, a koja je tu ostala za vojnim leitima, koje su osnovale germanske armije krećući se prema Carstvu. Naučnici novijeg vremena ubeđeni su da se „rađanje" Slovena odvijalo duž vizantijske granice p o d vizantijskim vojnim i ekonomskim pritiskom, uglavnom onakvim kakav su vekovima ranije na zapadu trpeli Franci i Alemani duž Rajne. 140 M e đ u tim, slovenska kultura bila je daleko bliža tlu i tešnje vezana za poljoprivredu nego što su to bile franačke i alemanske armije koje su se brzo kretale i postale rimski federati a, kasnije, i osvajači. Sa svojim lakim plugovima, sitnom poljoprivredom i malim, često individualno organizovanim društvenim jedinicama, Sloveni nisu jednostavno došli kao armije koje kupe porez, nego kao seljaci koji o b r a đ u j u zemlju koju su osvojili. Ali jesu osvajali. Njihovo širenje bilo je sporo ali nasilno, i posle njega sledila je apsorpcija autohtonih populacija u njihove lingvističke i društvene strukture. No, ovo širenje nije bilo usklađeno i bilo je radikalno decentralizovano. Na v r h u n c u srednjeg veka, slovenski jezik i materijalna kultura predstavljali su neverovatno jedinstvo u celoj istočnoj Evropi, ali to je bilo u radikalnoj suprotnosti u odnosu na takođe radikalan nedostatak autohtone političke centralizacije. Vizantijski istoričar iz šestog veka, Prokopije, opisuje kako su bili „ne p o d vlašću jednog čoveka, nego su od starine živeli u demokratiji i prema tome sve 140. О p o r e k l u Slovena, vidi p r v e n s t v e n o Pohl, Die Awaren, Making

of the Slavs: History and Archaeology

(Poreklo Slovena:

istorija i arehologija

str. 94-128, i Florin C u r t a , The

of the Lower Danube

Podunavlja,

oko 500-700),

Region, ca. 500-700.

AD

C a m b r i d g e 2001.

197

što se tiče njihovog blagostanja, bilo u dobru ili zlu, bilo je prepušteno narodu". 141 Ova decentralizacija je m o ž d a bila ključ njihovog uspeha. Bez kraljeva ili velikih poglavica koji su se mogli podmititi na saradnju ili potući i tako ih primorati na služenje, Vizantijsko carstvo nije imalo m n o go šansi da ih uništi ili ih kooptira u carski sistem. Postepeno, tokom sedmog veka, slovenski ratnici-zemljoradnici krenuli su preko Dunava na Balkan. H r o n o logija nije sasvim jasna, što se može i pretpostaviti: proces je bio tako decentralizovan i fluidan da je teško odrediti vreme kada se on odvijao ili ga potkrepiti d o k u m e n t i m a . Pojedinačne p r o m e n e smera zbog vizantijske kontraofanzive, nisu mogli da zaustave proces tako širokih razmera niti je osvajanje jednostavno značilo prenos poreskih prihoda, kao što je to bilo sa žrtvama germanskih osvajanja dva veka ranije: Sloveni su ili ubijali vojnike koje bi zarobili ili bi ih menjali za otkupninu. Oni koji su ostali, m o gli su da p o b e g n u ili da se utope u slovensko seljaštvo. U ovom društvu vojnika-seljaka nije bilo drugih opcija. Kada je ipak došlo do hijerarhijskog organizovanja slovenskih grupa u velikim razmerama, bilo je gotovo neizbežno da se to dogodi prema vladajućim strukturama koje su došle spolja. To su mogli da budu germanski ili central no-azijski lideri, čiji je model etnogeneze omogućavao širu koncentraciju vlasti i veću podređenost pojedinaca i grupa. Avari su odigrali ključnu ulogu u ovom procesu. Slovenizacija širokog pojasa od Elbe do donjeg toka Dunava, prilično je o d m a k l a pre dolaska Avara. Avar141.

Procopius, History of the wars VII (Istorija ratova, VII) xiv, 22.

198

sko naseljavanje m o ž d a je povećalo pritisak Slovena na vizantijsku granicu, pošto su slovenske bande bežale od ovog novog stepskog carstva. To može da objasni rane slovenske n a p a d e na grčko poluostrvo u drugoj polovini šestog veka, posle kojih su brzo stigle slovenske armije p o d k o m a n d o m Avara. Drugi su se apsorbovali u njih i postali trajni deo Avarskog kraljevstva. Avari su od svojih Slovena, već p r e m a potrebi, tražili da im obezbede zimska boravišta, uzimali od njih konje, zalihe h r a n e i žene. U vreme rata, koristili su slovenske podanike kao pešake, a t o k o m opsade Konstantinopolja, kao mornare. M e đ u tim, izgleda da su bili spremni da se prema n e k i m slovenskim zajednicama ponašaju suzdržanije i n e k i m njihovim poglavarima nudili su darove u zamenu za vojnike i podršku. Vizantijski hroničari opisuju Slovene kao pokorene p o d a n i k e Avara; zapadni posmatrači opisuju Avare i Slovene kao saveznike, pre nego kao gospodare i podanike. Verovatno su u pravu i jedni i drugi. Avarske političke i vojne strukture omogućile su kontekst za etnogenezu specifičnih slovenskih grupa. Na početku s e d m o g veka, verovatno posle poraza p o d zidin a m a Konstantinopolja 626. godine, veliki delovi avarske periferije su se pobunili, osnivajući a u t o n o m n e politike između Avarskog kaganata - Franaka na zapadu; Vizantije na istoku. U regionu koji je verovatno danas Češka Republika, Franak Samo, organizovao je b a n d u Slovena m e š a n o g roda, koji su se kao prilično jak savez pobunili protiv Avara. Prema j e d n o m z a p a d n o m izvoru, Sloveni su izabrali 199

Samoa za kralja i on je vladao Slovenskim kraljevstvom 1 4 2 duže od 35 godina.1*13 Odvajanje Samoovih Slovena iz Avarske konfederacije posle poraza Avara pred Konstantinopoljem 626. godine, verovatno je bila jedna od nekoliko takvih p o b u n a protiv poraženog avarskog kagana. Različite grupe poznate u desetom veku, kao Hrvati i Srbi, verovatno vuku poreklo iz ovog istog perioda unutrašnje krize u kaganatu. N e m o g u ć e je u celosti rasvetliti ranu istoriju Hrvata, koja se gotovo u celini zasniva na priči vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita (905959). 144 Konstantin je napisao za svoje naslednike raspravu o t o m e kako se upravlja carstvom, u kojoj je posebnu pažnju posvetio susedima Slovenima. U t o m e m u je poslužilo iskustvo savremenika i danas izgubljeni materijali carske arhive, koji su bili stari vekovima, ali n e m o g u ć e je tačno znati od kada on datira ili, u stvari, koliko je o n o što on govori tačno. Konstantin govori o dve grupe Hrvata, onih koje naziva „Belim" Hrvatima, a koji žive kraj Franaka, i o Hrvatima u Dalmaciji. Konstantin pruža mitološku genealogiju prema kojoj su nekada davno Hrvati živeli „iza Bavarske", ali porodica od petoro braće i dve sestre se odvojila od njih, povela svoj narod u Dalmaciju, gde su pobedili Avare i p o t o m se dalje delili u različite grupe. U stvari, hrvatsko ime pojavljuje se u različitim p o d r u č j i m a na periferiji bivšeg avarskog kaganata, na p o d r u č j u 142. Ili S a m o v o kraljevstvo, koje se s m a t r a p r v o m o r g a n i z o v a n o m z a j e d n i c o m Slovena ( p r i m . prev.) 143.

Fredegar, 4, 48; Pohl, Die Awaren,

144.

C o n s t a n t i n e P r o p h y r o g e n i t u s , De Administrando

gl. 29 i 30.

200

str. 256-261. Imperia

(O upravljanju

državom),

današnje Nemačke, Češke Republike, Austrije, Moravske, Slovenije i Grčke, kao i u današnjoj Hrvatskoj. Pokušaji da se dokaže neko etničko jedinstvo svih ovih grupa, možda i pre dolaska Avara, nisu dali rezultate. Naziv Hrvat (Kroat) ne pojavljuje se ni u j e d n o m izvoru pre sredine devetog veka kao oznaka naroda ili plemena. Izraz Hrvat (Kroat) verovatno je prvobitno označavao ili društveni sloj ili je to bila titula regionalnog položaja u n u t a r kaganata. 145 To bi objasnilo zašto ovaj izraz, koji nije slovenska reč, može da eventualno označava slovenski „narod", a da ne m o r a da se zamišlja kako je nekada, u davna v r e m e n a postojao neslovenski hrvatski narod. O n takođe objašnjava pojavu „Hrvata" na suprotnim stranama kaganata, a da se ne m o r a j u zamišljati velike seobe bilo porodice bilo braće, od kojih svaki osniva različiti deo hrvatskog naroda. Verovatno su se tokom osmog i devetog veka, ove otcepljene grupe koje je njihovo vodstvo ili organizacija u avarskom kraljevstvu identifikovala kao „Hrvat" (Kroat), p o s t e p e n o spojile u odvojene društvene zajednice sa izmišljenim etničkim identitetom i maštovitom genealogijom. Konstantin, na isti način na koji povezuje „Bele" Hrvate sa H r v a t i m a u Dalmaciji, priča o srpskom poreklu u n a r o d u p o z n a t o m kao „Beli" Srbi, koji žive iza zemlje Huna, na granici sa Franačkim kraljevstvom i „Belom" Hrvatskom. 1 4 6 Tu se ponovo navodi genealoška legenda: 145.

Pohl, Die Awaren,

str. 266.

146. Za a p s t r a k t o v o g t r a d i c i o n a l n o g o b j a š n j e n j a vidi, n a p r i m e r , John Fine, TheEarly

Bal-

kans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century

pre-

gled od šestog do kasnog dvanaestog

(Rani Balkan: kritički

veka), En A r b o r , 1983, str. 52-53.

20 1

dva brata sa s o b o m su povela polovinu n a r o d a i zatražila zaštitu cara Heraklija. Car je p o t o m naselio ove Srbe u provinciju Tesaloniku (Solun). Kasnije, oni su odlučili da se vrate u svoju d o m o v i n u i, kada su zatražili dozvolu od Heraklijevog 1 4 7 zapovednika Beograda, dobili su zemlju u današnjoj Srbiji. Ova legenda, poput one o Hrvatima (Kroatima) smešta poreklo Srba u period Avarskog poraza p o d Konstantinopoljem, objašnjava prisustvo Srba na udaljenim krajevima avarskog kraljevstva i objašnjava pojavu novog „naroda" koji nosi d r u g o neslovensko ime na Balkanu. Bolje nego da se kopa p o ovoj legendi da bi se našao istorijski dokaz o poreklu Srba, bilo bi da se ona vidi kao deo verovatno brzih centrifugalnih sila, koje su cepale avarski kaganat posle njegovog poraza. Slično poreklo m o ž e se videti i kod Bugara. Rimljani su sretali n a r o d e ovog i m e n a još od petog veka, oko C r n o g mora. Oni su, zajedno sa d r u g i m g r u p a m a čiji su nazivi zvršavala sa gur, kao što su Kutriguri, O n o g u r i i Oguri, pripadali, kako su ih Rimljani videli, H u n i m a , to jest centralno-azijskim stepskim ratnicima. Posle 626. godine, m e đ u t i m , p o b u n j e n i k e protiv kagana uvek su zvali Bugarima. Ponovo, kao u slučaju Hrvata (Kroata), različitost Bugara objašnjena je kasnije u legendi o p e t o r o braće, sinova O n o g u r a Kuvrata, koji se p o b u n i o u 630-im, zbacio vlast Avara i ujedinio Bugare oko C r n o g mora. U isto vreme, bugarske izbeglice posle neuspešne p o b u n e u zap a d n i m regionima kraljevstva pobegli su u Bavarsku, gde ih je franački kralj Dagobert najpre dočekao dobrodoš147. Vizantijski car ( p r i m . prev.)

202

licom a p o t o m , kada su se tokom zime rasporedili u m a n je grupe, naredio da ih n a p a d n u i pobiju. 148 Sledeća generacija Bugara, p o d vodstvom Kuvera, pobunila se protiv Avara, i on se stavio na čelo mešane populacije p o t o m a k a rimskih zatvorenika, koji su pre pedeset godina bili naseljeni u Avarskom kraljevstvu j u ž n o od Tesalonike. 149 Moguće je, da su u s e d m o m veku imena Kuvrat, Kuver i Kroat poticala od titule i, tek v r e m e n o m , počela da označavaju pojedince ili narode. U svakom slučaju, nijedna od ovih grupa - bilo Samoovo kraljevstvo, Hrvati (Kroati) ili Kuverovi Bugari - nisu bili narodi koji su već postojali i koji su se pobunili protiv avarskog gospodara. Pre bi se reklo da su oni bili narodi u nastajanju, udruženi protiv Avara, ali organizovani na neki način p r e m a institucij a m a ili principima preuzetim od njihovih gospodara. U toku sledećih vekova, ove grupe, čija neslovenska imena m o ž d a vuku koren od avarskih titula, razvile su se od političkih jedinica, formiranih kao otpor avarskim gospodarima u „narode", zajedno sa p o d a c i m a o genealoškom mitskom poreklu koji su objašnjavali njihova porekla u etničkim, a ne u t e r m i n i m a političke organizacije. D o početka osmog veka, dakle, populacije na prostorim a na kojima je nekada bilo Rimsko carstvo karakterisali su pre politički nego etnički identiteti. Kod onih n a r o d a koji su bili dovoljno važni da b u d u opisani u retkim pisan i m izvorima tog vremena, njihova identifikacija sa geografski definisanim kraljevstvom odredila je način na koji 148.

Fredegar, 4, 72.

149. Miracles of St. Demetrius

II, 5.

203

su označeni i, u velikoj meri, kako su opisivali sami sebe. Naravno, ova terminologija počivala je na ranijim vekovima, iako su se društvene realnosti koje je označavala potp u n o promenile. Franci su bili elita Franačkog kraljevstva: Langobardi su im bili p a n d a n u severnoj Italiji, a Goti u Španiji dok Iberijsko poluostrvo nisu osvojile berberske i arapske armije 711. godine. Slobodni stanovnici engleskih kraljevstava bili su Saksonci. Rimljani su bili stanovnici onih područja u Italiji koja su bila p o d papskom i vizantijskom vlašću ili su, drugde, bili stanovnici Galije južn o od Loare. Regionalni identiteti, naravno, i dalje su bili važni kao što su to bili oduvek. Franački vladari vladali su nad Turinzima, Bavarima, Frizima i Alemanima, iako su to bile provincijske, a ne rodovske oznake. Iza ovih stabilnih političkih zajednica, svet je više ličio na peti vek. Saksonci, kolektivno ime za decentralizovane paganske germanske narode, naseljavali su severne granice franačkog sveta, dok je na istoku o g r o m n o polietničko Avarsko carstvo obuhvatalo Vizantiju i zapad, rađajući „nove" n a r o d e - Hrvate (Kroate), Srbe i Bugare. Ove grupe - Saksonci, Avari i njihovi potomci - bili su novi varvari, jedini varvari preostali u Evropi, upravo kao što su jedino Rimljani bili stanovnici Rima.

204

GLAVA ŠESTA PREMA

NOVIM

EVROPSKIM

NARODIMA

D o početka o s m o g veka, iako su se drevna i m e n a nekih n a r o d a koji su se pojavili u kasnoj antici i dalje koristila, njihov sadržaj i značenje radikalno su se promenili. Relativno stabilna kraljevstva pojavila su se širom Evrope, kraljevstva čija su i m e n a vodila poreklo od starih „gentilskih" imena, ali su uključivala sve njihove hrišćanske stanovnike u n u t a r tako označene zajednice. Čak ni savremenici nisu jasno razlikovali etničku, političku i teritorijalnu terminologiju: Regnum Francorum

nije bilo u ce-

losti p o d r u č j e Francije. Neki sveštenik m o g a o je da prevede Germaniju

kao Francoland,150

Istovremeno, t e r m i n i

Francija i Galija mogli su se koristiti naizmenično. U n u tar ovog regiona, male vojne kolonije Saksonaca, Alana i drugih širom Galije, koji su zadržali neku vrstu vojnog identiteta od v r e m e n a petog i šestog veka, nisu p o t p u n o nestale. N a r o d i su postali p o n o v o o n o što su bili za Plinija: teritorijalne jedinice geografske i političke organizacije, a ne društvene ili kulturne grupe. 150. О terminologiji ove vrste vidi Walter Pohl, Zur Bedeutung geti in der friihen ranom karolinškom

Karolingerzeit,

Studien zur Sachsenforschung

ethnischer

(O značenju

Unterscheidunetničke razlike u

dobu) 12, 1999: 193-208, p o s e b n o str. 199.

205

N a k o n što su Berberi i Arapi 711. i 712. godine brzo pokorili Španiju, slika j u ž n o od Pirineja se promenila. S jedne strane, religija je postala novi karakteristični elem e n t iberijskog identiteta što nije bilo od v r e m e n a preobraćanja Vizigota u ortodokse. S druge strane, iako muslimanski osvajači nisu pokazali interes za preobraćanje hrišćanske i jevrejske populacije, elita je kratko posle osvajanja počela da prelazi na islam i, d o desetog veka, Španija je imala većinsko muslimansko društvo. D r u g d e , do 720-ih, zapadna polovina starog rimskog sveta razvila se u a u t o n o m n a sitna kraljevstva p o d vladav i n o m malih kneževa ili regionalnih moćnika, koji su često uzimali titulu vojvode, titulu koja je naglašavala nezavisnu vojnu k o m a n d u . Na kontinentu, u Neustriji, starom srcu zemlje Frankonije, vojvodske porodice održavale su svoje marionetske kraljeve merovinške dinastije. No, u Austraziji, Istočnom f r a n a č k o m carstvu, naglo uzdignute vojvodske porodice dominirale su u političkoj areni i takođe polagale pravo na vladavinu Z a p a d o m . Drugi regioni Franačkog kraljevstva krenuli su svojim p u t e m : u Akvitaniji i Bavarskoj, a u t o n o m n e vojvode poigravale su se svojim polaganjem prava na kraljevsku vlast; u Britaniji, Friziji, Saksoniji, Turingiji, Alemaniji, Burgundiji i Provansi, vojvode i vojvodama ravni patriciji vladali su p o v r e m e n o u ime Merovinga, a p o v r e m e n o p r e m a njim a pokazivali gordi prezir. Ove jedinice bile su slične aut o n o m n i m langobardskim vojvodstvima, koja su karakterisala centralnu i j u ž n u Italiju, ili sitnim kraljevstvima koja su sačinjavala politički okvir anglosaksonske Engle206

ske i Velsa. Svuda su lokalne političke elite dominirale politikom u m a l i m razmerama. Njihov položaj se m o ž d a žestoko osporavao u n u t a r lokalne strukture vlasti, ali se rivalstvo zasnivalo na istrebljenju aristokratskih rivala, a ne na k u l t u r n o j ili etničkoj različitosti. Izgledalo je da regionalizam p o b e đ u j e . U d r u g o j polovini o s m o g veka, širenje Franačkog carstva na istok, sever i jug obuhvatilo je većinu d o n j i h zemalja, z a p a d n u i istočnu Germaniju, Langobardsko kraljevstvo, Kataloniju, a m o ž d a se očekivalo da i dalje nastavi da stiče etnički, politički i geografski identitet. Uraesto toga, osvajački ratovi koje je Franačko kraljevstvo vo, dilo p o d karolinškim kraljevima doneli su Evropi novu etničku i p r a v n u diferencijaciju kao jedan od k a m e n a temeljaca Carstva. Bila je p o t r e b n a jedna generacija da bi se uzdigla austrazijska vojvodska porodica Pipina II i njegovog sina Karla Martela, koja je porazila svoje neustrijske protivnike i konsolidovala svoju vlast u starom srcu Francije. Pot o m su krenuli da osvajaju i pripajaju periferna vojvodstva oko njih. To su ostvarili n e m i l o s r d n i m v o j n i m p o h o dima, ali takođe i k o o p t i r a n j e m frakcija m e đ u lokalnim uglednicima, kojima su obećavali u d e o u vlasti i zadržavanje njihovih visokih položaja koje im je garantovao lokalni zakon. Tako, istočno od Rajne, dok su vojvodstva padala p o d franačku vlast, istovremeno su im garantovani njihovi sopstveni zakoni koji su štitili njihove p o d a ničke, ali p o s e b n e identitete. Ovi zakoni su se zasnivali 207

delom na lokalnoj tradiciji i priznavali regionalnu praksu, ali su se p r i m a r n o oslanjali na franačku vlast. Većina ovih kodifikacija odvijala se u o s m o m veku, p o d vlašću Karolinga. M e đ u t i m , oni su se pozivali na dalje pretke, sa početka šestog veka, u vreme v r h u n c a m e r o vinške kraljevske vlasti p o d Klotarom II (584-623) i Dag o b e r t o m (623-639). Tako se, istovremeno sa garantovanjem da lokalne zajednice m o g u da sačuvaju svoj pravni identitet, isti identitet stvarao projektovanjem natrag u daleku mitsku prošlost, kako bi m u ona dala legitimnost ispunjavajući ga d r e v n o m aurom. Uvod u zakonik,

Bavarski

na primer, tvrdi da je taj Zakonik bio sastavljen

negde p o č e t k o m sedmog veka, u d a n i m a kralja Dagoberta Velikog. Možda je zaista postojala bavarska p r a v n a tradicija od s e d m o g veka, ali Zakonik koji se poziva na svoju drevnu prošlost napisan je u o s m o m veku. Slični uvodi obojeni a r h a i z m o m kod d r u g i h zakonika, iako m o ž d a odražavaju neki element p r e t h o d n o g zakona, uglavnom maskiraju novije poreklo ovih pravnih kompilacija. 1 5 1 Z a p a d n o od Rajne, u Burgundiji, Provansi, Septimaniji i Akvitaniji, Karolinzi su išli istim p u t e m . O v d e su lokalne elite, koje su sarađivale sa novim vlastima, mogle da sačuvaju autonomiju zadržavajući rimski, b u r g u n d ski ili gotski zakon p o d zaštitom f r a n a č k i h vlasti. Takve garancije bile su posebno važne u p o d r u č j i m a koja su se 151.

О b a v a r s k o m z a k o n u vidi W i l f r i e d H a r t m a n n , „ D a s Recht

ren von Severin

bis Tassilo (Bavari

od Severina

(„Pravo"), u Die

H . D o p s c h , M u n i c h , 1988, p o s e b n o str. 266; i J o a c h i m Jahn, Ducatus bairische Herzogtum 118. i 130-131.

208

der Agrilolfinger

(Bavarska

Bajuwa-

do Tassila), 488-788. izd. H . D a n n h e i m e r i vojvodina

Agilolfinger),

Baiuvariorum.

Das

Stuttgart 1993, str.

graničila sa islamskom Španijom i Langobardijom, pošto je lokalna saradnja bila ključna za f r a n a č k u stabilnost. No, franačka zakonodavna politika bila je mač sa dve oštrice: iako je garantovala legalne tradicije novopripojen i m regionima Carstva, ova politika je dozvoljavala kraljevim zastupnicima, gde god oni bili, da zadrže svoju pravnu autonomiju. Tako su kraljevski zvaničnici i vojnici mogli da se nasele u udaljenim oblastima, a da ne m o r a ju da žive u skladu sa lokalnim pravnim običajima. Poput evropskih predstavnika Carstva u 19. veku, oni su uživali eksteritorijalni status gde god se nalazili. Ovaj „lični princip" doživeo je veliku ekspanziju kada su Franci osvojili Langobardsko kraljevstvo 773-774. godine. Uskoro, franački, b u r g u n d s k i i alemanski „kolonisti" etablirali su se u osvojenom kraljevstvu, p o n o s n o zadržavajući svoj posebni pravni status i prenoseći ga na svoju decu. Ova smeša pravnih sistema, p o k o m e se od svakog pojedinca koji bi se pojavio na sudu tražilo da se pozove na svoj zakon, d u g o je nadživeo karolinški politički sistem. U l i . veku, porodice su se p o n o s n o pozivale na poseban pravni status dugo n a k o n što su njihove veze sa regionom iz kojeg su njihovi preci emigrirali davno nestale. Karolinška regionalna politika kooptiranja lokalnih elita - garantovanjem javnih položaja i posebnog zakona dok su postavljali carske predstavnike širom svog ogromnog carstva - stvorila je novu vrstu evropskog etniciteta. Ovaj identitet više se temeljio na zakonskim privilegij ama, nego na poreklu ili kulturi. O n nije ljude definisao kao etnitete p o sebi, nego samo u smislu određenih prava. 209

Ova restriktivna f o r m a pravnog identiteta, razvijena u kontekstu karolinške imperijalne ekspanzije, dugo je nadživela Karolinško carstvo. O n o je postalo m o d e l koji se koristio u kolonizaciji slovenskog sveta u 12. i 13. veku, d o k je „saksonskim" seljacima garantovala ne s a m o njihovu zemlju nego i pravo da žive p r e m a svom zakonu, p o p u t ostrva u sveže „smirenim" istočnim p o d r u č j i m a . V r e m e n o m , pravo na pozivanje na saksonski ili g e r m a n ski zakon postao je pravo na specijalnu privilegiju, koja se mogla garantovati svakom, bez obzira na poreklo. 152 M e đ u t i m , karolinška imperijalna politika istovremen o je stvarala nova značenja za stare oznake. Karolinška ideologija je za njih smišljala drevne genealogije. Upravo o n a k o kako je nova kodifikacija regionalnih zakona naglašavala njihovo d r e v n o poreklo, karolinška istoriografija pokazala je izuzetan interes za r a n u istoriju ovih novih društvenih i pravnih etniteta, p o s e b n o samih Franaka, ali takođe i Langobarda i drugih, projektujući ih u daleku prošlost. Tako je karolinški carski sistem stvorio sopstveno opravdanje kroz genealogije n a r o d a i svoje „zamišljene zajednice", d o k je za franački n a r o d potvrđivao prava na univerzalnost i božansku misiju koja je nadvisivala misiju Rima. Uspeh ove dovitljivosti nadživeo je Franačko carstvo duže o d celog milenijuma: od vremena krstaša do 12. veka, Franak je bilo ime kojim su Grci i m u s l i m a n i nazivali Evropljane. 152.

Vidi n a p r i m e r garancije Germanskog

u Ihe Making

of Europe: Conquest,

nje Evrope: osvajanje, 1 130-131.

210

kolonizacija

zakona

Colonization i kulturna

u Poljskoj koje n a v o d i R o b e r t Bartlett

and Cultural

promena

Change

950-1350),

950-1350.

(Stvara-

P r i n c e t o n 1993, str. 118

|

ZAKLJUČNE

PRIMEDBE

Dakle, ono što vidimo kao rezime je dugotrajna, isprekidana upotreba određenih oznaka koje su počele da se koriste kao „etničke". Klasični etnografi, čak i onda kada su duboko svesni heterogene prirode svojih sopstvenih društava, spremno projektuju ove kvaziorganske biološke slike na „druge", „varvare". Čovek se pita da li bi se zajednice i društva na obodima rimskog sveta mogla prepoznati u stereotipima koje su kreirali rimski hroničari. Međutim, od četvrtog veka nadalje, vojne bande prisvojile su ove kategorije i koristile su ih kao napadački zov na zajedničku akciju. Imena naroda bila su tako m a n j e opisi a više tvrdnje - pozivi na jedinstvo p o d vođama koje su se nadale da m o g u da monopolizuju i personifikuju tradicije povezane s tim imenima. Istovremeno, ovi lideri su prisvajali različite tradicije i izmišljali nove u obliku kraljevskih i svetih genealogija, legendarnih bitaka i junačkih dela ovih naroda. Uspeh nekih od ovih vojnih grupa da se institucionalizuju u provincijama Rimskog carstva, doveo je d o o g r o m n i h p r o m e n a u korišćenju ovih izraza u društvenoj stvarnosti koju su proklamovali. Sa p o b e d o m i teritorijalizacijom, jasno pozivanje na prava stvorilo je stvarnost koju su dokazivali i, za nekoliko generacija, društvene i političke g r u p e sa p o t p u n o različitom prošlošću, vrednostima i kulturama prihvatile su pravo

pobednika

da za njih stvori uverljivu zajedničku istoriju. Mitovi o zajedničkom poreklu i istoriji, mitovi stvoreni m a n j e starosedelačkom u s m e n o m tradicijom, a više klasičnim 1 15

idejama nacije, maskirale su radikalni diskontinuitet i heterogenost koji su karakterisali kasnu antiku. Teritorijalizacija i osvajanje u o s m o m i devetom veku, kooptirali su regionalne elite i pogodovale carskim predstavnicima, čiji su status i privilegije bili zaštićeni n o v i m f o r m a m a ličnog zakona i maskirani starim interesom za eventualnu drevnu prošlost koja je mogla da opravda ideologiju o posebnosti. Kakve veze sve ovo ima sa savremenim oživljavanjem etničkog nacionalizma sa kojim s m o počeli ovu knjigu? Kratak odgovor bio bi: „Nikakve". Tok i kompleksnost starog veka pripadaju različitom svetu od pojednostavljenih vizija ideologija. Ali takav odgovor isuviše je jednostavan. Kada se savremeni nacionalisti pozivaju na istoriju, njihova ideja istorije je statična: oni gledaju onaj trenutak p r i m a r n e akvizije, k a d a je „njihov n a r o d " najpre stigao u ostatke Rimskog carstva, utvrdio svoju svetu teritoriju i svoj nacionalni identitet. Ovo je s a m a antiteza istorije. Istorija evropskih n a r o d a u k a s n o m starom i na p o č e t k u srednjeg veka, nije priča o p r i m o r d i jalnom času nego o t r a j n o m procesu. To je priča o političkom prilagodavanju i m a n i p u l i s a n j u sa n a s l e đ e n i m i m e n i m a i predstavama prošlosti da bi se stvorila sadašnjost i budućnost. To je istorija stalne promene, radikalnih diskontinuiteta i političkih i k u l t u r n i h k r i v u d a n j a , m a s k i r a n i h n a n o v o ponovljenim prilagođavanjima starih reči da bi se definisale nove realnosti. Franci „rođeni pokrštenjem Klovisa" nisu Franci Karla Velikog ili onog francuskog n a r o d a za koji se Jean Le Pen nadao da će ga 1 214 5

okupiti oko svog političkog pokreta. Srbi koji su se pojavili na r a s p a d n u t i m ostacima avarskog carstva nisu narod koji je p o r a ž e n u bici n a Kosovu 1389. godine niti su to Srbi koje je Slobodan Milošević pozvao na nacionalno širenje. Albanske žrtve Miloševićeve Srbije nisu Iliri Balk a n a iz šestog veka. Niti je ovaj proces završen: n a r o d i Evrope su u procesu razvoja i tako m o r a uvek i biti. Istovremeno, istorija evropskih naroda i sama je deo p r o b l e m a evropskog etniciteta. Mi, istoričari, n u ž n o snosimo krivicu za stvaranje trajnih mitova o n a r o d i m a , mitova koji opstaju i koji su opasni. Stvarajući stalnu linearnu priču o n a r o d i m a Evrope, m i p o t v r đ u j e m o pokušaje vojnih k o m a n d a n a t a i političkih lidera koji tvrde da oni zaista sadržavaju drevne tradicije naroda. Prihvatanjem mitova, koje su stvorili pisci kasnog starog i srednjeg veka, kao istorijskih činjenica, mi isuviše često propagir a m o i p o n a v l j a m o takve tvrdnje. Na kraju našeg pregleda evropskog porekla nacija, hajde da p o k u š a m o da nakratko iskoračimo iz našeg zapadnjačkog fokusa i pogled a m o istoriju j e d n o g d r u g o g naroda, na j e d n o m d r u g o m k o n t i n e n t u . Pokušajmo da u p o r e d i m o evropske n a r o d e i jedan o d velikih n a r o d a A f r i k e - Zulu.

|

EVROPLJANI

KAO

ZULU

O s n o v n a prepreka za svaki pokušaj da se p r o m e n i mišljenje rašireno m e đ u evropskim n a r o d i m a je činjenica da su ova shvatanja prodrla tako d u b o k o u evrop1 215 5

sku svest da se ne prihvataju kao rekonstruisanje istorije, nego pre kao k o m p o n e n t e evidentne same p o sebi i ključne za nacionalni identitet. Ova shvatanja leže izvan dom e n a istorije, u o n o m delu kolektivne m e m o r i j e koja je utoliko snažpija jer je mitska. Možda je najbolji način da se p o b e g n e od vekova pretpostavki i konfuzija koje su se gomilale u vezi sa identitetom evropskih n a r o d a pokušaj da, b a r e m nakratko, p o b e g n e m o iz Evrope. U tu svrhu, ispitaćemo r a đ a n j e j e d n o g d r u g o g naroda u j e d n o m dalekom regionu, n a r o d a Zulu u južnoj Africi. M e đ u t i m , kako ć e m o videti, lakše je p r o m e n i t i nečiju geografsku perspektivu, nego analitičke kategorije. Pokušaj da se razume rana istorija Zulua nailazi na iste probleme, a za m n o g e i iz istih razloga, kao što je pokušaj da r a z u m e m o ranu istoriju evropskih naroda. Sličnost između Zulua i Franaka, Gota ili Srba odvija se na dva nivoa: najpre, i m a m o prve tekstove koji pokušavaju da zabeleže istoriju njihovih kretanja i koji su pisani p o d uticajima sličnim onima u judeo-hrišćanskoj i klasičnoj tradiciji. Tako, „klasična" istorija etnogeneze Zulua obuhvata iste mitske, književne i klasične motive koje nalazimo u evropskoj istoriji. Razlog za ovu sličnost je da su ljudi koji su prvi pokušali da napišu istoriju Zulua bili evropski misionari, d u b o k o privrženi biblijskim i klasičnim konceptima etnogeneze. U tome oni najviše liče na „pripovedače varvarske istorije" koji su pričali iste priče, iz sličnih perspektiva, u šestom, s e d m o m i o s m o m veku. 153 153.

Walter G o f f a r t , u s v o m delu Narrators

of Barbarian

History

(Pripovedaći

varvarske

istorije), p o k a z u j e koliko m a l o ti takozvani „ n a c i o n a l n i " istorićari iniciraju ili p o d r ž a v a j u bilo koju vrstu n a c i o n a l n e istorije.

20 1

Drugo, čak i kada se uklone pretpostavke i projekcije autora „nacionalne istorije" Zulua, sasvim različita slika etnogeneze Zulua koja se pred n a m a pojavljuje ima različite, ali ništa m a n j e upadljive, sličnosti sa m o d e r n i m i n a u č n i m analizama evropskih etnogeneza. Ove sličnosti sugerišu da iza mitskih priča o etnogenezi u Evropi i izvan nje, m o ž d a dejstvuju izvesne slične društvene i p o litičke snage koje utiču na stvaranje ovih vrlo različitih društava. O n e takođe m o g u da sugerišu da konstrukcije i analogije, koliko god iskrivljene, jesu neizbežan deo razumevanja istorije. Neki Evropljani m o g u da se nakostreše na s a m u ideju da se poreklo njihovih etničkih i političkih g r u p a izjednačava sa poreklom nekog od južnoafričkih naroda. Kod m n o g i h , razlog m o ž e da b u d e ne toliko rasizam koliko d u b o k o u k o r e n j e n o verovanje da, dok „istorija" jednog afričkog naroda m o ž e da b u d e obična kulturološka konstrukcija, njihova sopstvena prošlost ipak je na neki način „stvarna". Pozvao bih čitaoce da nakratko zaborave na svoj kulturni šovinizam i razmisle o m o g u ć n o s t i da se ne razlikuju od miliona Južnoafrikanaca, koji svoje poreklo prate u prošlost d o Šake KaSenzangakona, osnivača nacije Zulu, koji u istoriji svog n a r o d a ima isto m e sto koje k o d Francuza ima Klovis, k o d Hrvata Krobat i kod Bugara Isperih. Zulu su jedan od najvećih i najsamosvesnijih j u ž n o a fričkih naroda. Preko Inkata oslobodilačke partije, istovr e m e n o k u l t u r n o g pokreta i političke partije Zulua, uticaj skoro pet miliona Zulua daleko prevazilazi njihovu 12175

aparthejdsku d o m o v i n u KvaZulu, osnovanu 1971, koja danas čini provinciju KvaZulu-Natal. Identitet Zulua usko je povezan sa njihovim istorijskim sećanjem, sećan j e m koje se proteže u prošlost do 1830, kada je Kraljevstvo Zulu bila n a j m o ć n i j a nezavisna afrička država u južn o m delu ovog kontinenta, i dalje od početka 19. veka u prošlost do njihovog davnog porekla u 17. i 18. veku. Ovo sećanje bi trebalo Evropljanima da b u d e vrlo blisko. Otac istorije Zulua, m e đ u t i m , nije bio Zulu. To je bio A.T. Bryant (1865-1953), hrišćanski misionar koji je, decenijama posle smrti Šake KaSenzangakona, prvi napisao dugu povest o istoriji Zulua. Prema Bryantu, ova istorija počinje u 17. veku, kada je n a r o d Nguni, m e đ u kojima su bili preci Zulua, sa severa i severozapada, a m o ž d a , kako neki Zului misle, sa dalekog severa, današnjeg Sudana, k r e n u o u oblast jugoistočne Afrike. Kako su se N g u n i selili na jug, tako su se širili u veći broj „klanova", osnovnih političkih i društvenih jedinica društva. Ovi klanovi su vodili poreklo od zajedničkog pretka i n j i m a je vladao njegov direktni živi p o t o m a k . D o početka 16. veka, Nguni su živeli oko gornjeg toka reke Vaal, gde su se podelili u dva dela. G r u p a je najpre krenula dalje na severozapad i v r e m e n o m se utopila u Sote, koji su se selili sa severa. Drugi, čistokrvniji klanovi Ngunija, Ntungva, M b o i Lala - koji su svi imali isto poreklo i k u l t u r u - krenuli su na jug u oblast Fongolo - Mzimkulu, gde su se naselili otprilike u isto vreme. N t u n g v a su se naselili u današnji središnji deo Zulua, gde su osnovali svoje brojne klanove, p o d uglavnom nezavisnim poglavarima. O k o 1670. 1 218 5

jedan od lidera klana, Malandela, ili barem njegova p o rodica, prešao je reke M p e m b e n i i M k u m b a n u , preko visoravni Mtonjanei, i doselio se u dolinu Mfule. O v d e se, nekoliko generacija kasnije, rodio Zulu, p o t o m a k Malandele i eponimički osnivač klana Zulu. Negde u 18. veku, nekoliko poglavica naglo je počelo da centralizuje svoju političku vlast i širi svoju teritorijalnu vlast na susedne klan ove. O v a nagla p r o m e n a objašnjava se kao posledica ekološke p r o m e n e ili demografskog rasta, koji su doveli do nestašice hrane. Ovo je moglo da se dogodi jer su se pojavili izuzetno nadareni i ambiciozni lideri, od kojih je najpoznatiji bio Šaka KaSenzangakon, voda Zulua koji je, zajedno sa Dindžisvajoom, v o đ o m Mtetva, p o k o r i o gotovo sve susedne klanove i njihove mladiće regrutovao u a r m i j u Zulua. Jedini izuzetak bili su Ndvandve, krajnje centralizovano vojničko osvajačko društvo, slično Zuluima. O k o 1817, Ndvandve su pobedili Mtetve i ubili Dindžisvajoa. U b r z o posle smrti Dindžisvajoa, Šaka je porazio N d vandve i, u b r z o m nizu osvajanja, učvrstio vladavinu Zulua na velikom p o d r u č j u jugoistočne Afrike. Čak ni ubistvo Šake 1828. - od r u k u dvojice njegove polubraće, nav o d n o zbog rasta nezadovoljstva njegovom d e s p o t s k o m vladavinom - nije uništilo državu Zulua koju je o n stvorio. Kraljevstvo Zulu, iako je p o s t e p e n o oslabilo u sukobima sa d r u g i m nacijama, a p o s e b n o sa Burima i Britancima, zadržalo je svoju koheziju i snažno osećanje etničkog identiteta, čak i posle k o n a č n o g poraza koji su im Britanci naneli krajem 19. veka. Ipak, i dan danas, etnički 1 219 5

identitet Zulua - koji čuva ovo zajedničko sećanje na njihovu nezavisnost i jedinstvo u prošlosti i koje simbolizuje inkata ili spirala od upletene trave - ostaje snažna m o tivaciona sila u južnoj Africi. Ovo sećanje je zaista m o ć n o , ali o n o je takođe imaginarno. „Istorija" etnogeneze Zulua je savremena tvorevina, sazdana na osnovu ličnih pogleda na svet kakav bi on trebalo da bude, i spoljnih viđenja o t o m e kako bi istoriju j e d n o g n a r o d a trebalo videti. A. T. Bryant, sastavljač „istorije" Zulua, u n e o je u svoj rad osnovne pretpostavke o prirodi svojih izvora, o subjektu svog opisa i širem okviru shvatanja događaja, što je u osnovi transformisalo Zulue u „narod". Način na koji je on obradio u s m e n e tradicije koje je prikupio, počivaju na dve m e đ u s o b n o povezane pretpostavke. 1 5 4 Prva je naivni prilaz s a m i m u s m e n i m tradicijama, za koje je o n pretpostavio da bi trebalo da se u z m u kao istorijska činjenica, m o ž d a n e p o t p u n a i k o n f u z n a , ali kvalitativno ista kao što je opšta priča koju je Bryant na njoj gradio. O n je pretpostavio da m o r a da postoji j e d n a jedina „prava" verzija prošlosti Zulua, ali da su različiti pojedinci m o ž d a pričali manje-više iskrivljene verzije istorijske istine. Tako je zadatak istoričara bio da p o p u n i praznine, poveže n e p o vezane deliće podataka i uskladi n e p o d u d a r n o s t i . Ulo154.

J. B. VVright i С. A. H a m i l t o n , „Tradition a n d Transformations: T h e P h o n g o l o - M z i m -

k h u l u Region in the Late Eighteenth a n d Ear!y N i n e t e e n t h Centuries" („Tradicija i transformacije: oblast F o n g o l o - M z i m k u l u na kraju 18. i n a p o č e t k u 19. veka"), u izd. A. D u m m y i B. Guest, Nalal andZululand: najranijih

vremena

From Earliest Times to 1910: A NewHistory

rolyn A n n e Hamilton, Terrific Majesty: Invention

(Čudesno

1 220 5

(Natal) i Zululand:

od

do 1910: nova istorija), P i e t e r m a r i t z b u r g 1989, str. 49-57. Vidi t a k o d e C a veličanstvo:

The Power of Shaka Zulu and the Limits of

moć Shake Zulu i granice istorijskog

izmišljanja.

Historical

ga istoričara bila je, kako je rekao, „da jednostavno spoji, na j e d n o m mestu i izvesnim sistematskim r e d o m , sve one p o d a t k e koji se o d n o s e na Ranu plemensku domorodaca

Zululenda

istoriju

155

i Natala".

Njegova d r u g a pretpostavka bila je da su ove u s m e n e tradicije istorije etnički ujedinjenih klanova „Nguni", koji su opstali, uz male izmene, stotinama godina i koji imaju svoje sopstvene političke, društvene i boravišne granice. Njegova istorija o u s p o n u kraljevstva Zulu, znači, bila je istinita priča o spajanju ovih zasebnih entiteta u klan Zulu. Tako je on pretpostavio d a j e prošlost suštinski stot i n a m a godina ista, i da se strukture klana u 19. veku m o g u projektovati unazad u najraniji period Ngunija. Bryant ne samo da nije postavljao pitanje istorijske tačnosti legendi koje je sakupio, nego ih je obradio u skladu sa sopstvenim već u n a p r e d stvorenim intelektualnim i k u l t u r n i m zaključcima, zaključcima za koje je pretpostavljao da čine deo p r i r o d n o g toka. Bryant je bio hrišćanski misionar koji je pisao, kako kaže, zbog osećanja da je njegova altruistička dužnost „prema n a š e m nep i s m e n o m c r n a č k o m bratu, da za njega spase o d p o t p u n o g zaborava, pre nego što b u d e prekasno, one o d njegovih jednostavnih tradicija koje se još m o g u spasti, koliko god o n e n a m a bile bezvredne." 1 5 6 Stigao je u Južnu Afriku 1883, nekih pedeset godina posle smrti Šake. Tako nije i m a o znanje iz prve r u k e o istoriji o kojoj je pisao, 155. A. T. Bryant, Olden Times in Zululand

and Natal (Nekada

davno u zemlji Zulua

i Na-

talu), L o n d o n 1929, str. VIII 156.

Ibid, str. IX

1 221 5

pa je u m e s t o toga sakupljao o n o što je m o g a o o d kraljevih sinovaca i njihove generacije. Ove podatke, koje opisuje kao „fragmentarne, nepovezane i često p o t p u n o bez značenja za one neupućene" 1 5 7 , kombinovao je u j e d n u sliku na način koji je uporedio sa n a č i n o m na koji u m e t nik stvara mozaik 1 5 8 n a m e n j e n evropskoj čitalačkoj p u b lici. Bryant je imao nisko mišljenje o evropskim čitaocim a koje je opisao kao publiku „kojoj je svaka istorija p o pravilu nezanimljiva" i kojoj je, stoga, on n u ž n o m o r a o da predstavi ovaj materijal na način na koji bi „čitanje moglo da b u d e snošljivo, i da održi njihov interes." 159 Rezultati Bryantove misionarske pozadine, njegovi izvori i publika vidljivi su u mozaiku koji je sačinio od svojih fragmenata. Najpre, kao hrišćanin sa klasičnim obrazovanjem, on je obradio ovaj materijal tako da b u d u jasne paralele između Zulua i lutanja hebrejskog n a r o d a u Izlasku i legendarnog lutanja Langobarda, G o t a i Slovena na početku srednjeg veka. Bryant u p o r e đ u j e odnose i z m e đ u podeljenih Bantua, čiji deo čine Nguni, sa „onim koji postoji u Evropi i z m e đ u Engleza, N e m a c a i Skandinavaca nordijske rase." 160 Malandelu eksplicitno u p o r e đ u j e sa Mojsijem, a dinje, koje je njegova porodica našla na putovanju, „ m a n o m u njihovoj divljini." 161 Pop u t Mojsija, Malandelina „sudbina bila je da vidi Obeća157.

Ibid, str. VIII

158.

Ibid, str. X

159.

Ibid, str. VII-IX

160.

Ibid, str. IV

161.

Ibid, str. XVII

220

n u zemlju i da umre." 1 6 2 Tako je Bryant svesno stavio istoriju Zulua u kontekst biblijskih modela i, još uopštenije, u kontekst evropske istorije. Ako priča o seobi Zulua liči na priču p o z n a t u evropskim čitaocima, to je delom i zato što joj je to bila i namera. Drugo, Bryant nije s a m o izgradio istoriju Zulua kao hebrejske i evropske etnogeneze, onako kako ih je on shvatao, već je i način na koji je pripisivao motivaciju i značenje odražavalo evropske tradicije. To je, takođe, bilo sa n a m e r o m . Najpre zato što je pretpostavljao da će njegova evropska publika smatrati d a j e materijal „nezanimljiv" i „stran njihovom shvatanju", on je objavio svoju n a m e r u da: „... ovo istorijsko štivo učini razumljivim i prijatnim prihvatajući uglavnom lagan i kolokvijalan stil; stvarajući tu i tamo pravu „atmosferu"; kreirajući potrebnu „pozadinu"; stvarajući pravo raspoloženje pozivom na patos; oblačeći „suve koske" istorije u prijatan osmeh; ujedinjujući nepovezane detalje ponavljanjem naših sopstvenih znanja o životu i karakteru domorodaca." 163 Veći deo ovih napora da nešto što je strano približi evropskim čitaocima, sastojalo se od stalnog povlačenja paralela sa evropskim k u l t u r n i m tradicijama. Dindžisvajo, na primer, postaje „plemeniti vitez" i Bryant sa o d o b r a v a n j e m u p o r e đ u j e njegovu izgradnju Carstva sa o n i m 162.

Ibid, str. XIX

163.

It>id, str. IX

22 1

vođama koji su gradili drevni Egipat, Persiju, Grčku i Rim: „Samo je moderna Engleska uspela da se uzdigne do ovih visina stvaranja imperije i zato je celi svet smatra izuzetno mudrom. Crnci, međutim, koji su uradili upravo to isto, i davno pre, nikada se nisu smatrali nečim većim od običnih neprosvećenih divljaka'."164 Šaka je, p o Bryantovom viđenju, bio Julije Cezar Zulua; naslov poglavlja u kojem priča o ubistvu Šake glasi: „Cezar pada i tiranija je mrtva". Rezultat svega toga je da, kako u priči o seobi i centralizaciji tako i u k u l t u r n o m smislu u kojem koristi ove dokaze, Bryant ne beleži niti čuva pravu unutrašnju prirodu Zulua. O n ga pre stvara, prilagođavajući deliće tradicije Zulua „pravoj istoriji", to jest smislenoj pripovesti koja svoje značenje vuče iz istorije par excellence - to jest iz judeo-hrišćansko-rimskog sveta. Bryant sigurno nije bio prvi etnograf koji je opisao poreklo j e d n o g „naroda" u smislu da ga je izvukao iz biblijskog i klasičnog prototipa i gradio priču u skladu sa k u l t u r n i m pretpostavkama i p r e d r a s u d a m a svojih čitalaca. Ovo je upravo o n o što su uradili autori sa kraja starog i početka srednjeg veka kada su pisali priče o poreklu Gota, Langobarda, Franaka, Anglosaksonaca i, kasnije, Srba, Hrvata i Mađara. Kako s m o videli u p r e t h o d n i m poglavljima, autori kao Jordan, istoričar Gota; Grigorije Turski, koji je pisao o Francima; ili Konstantin Porfiroge164.

222

Ibid, str. 101.

nit koji je opisivao Slovene, tvrdili su, ili direktno ili se to podrazumevalo, da prenose drevne u s m e n e tradicije, d o k su svoje n a r o d e smeštali u rimsko-hrišćanske kategorije. Imena lidera, podela n a r o d a u plemena ili p o r o d i č n e zajednice, epohalne bitke i legendarna lutanja sve je to nosilo veliku simboličnu vrednost i često se povezivalo sa istorijom priče o hebrejskom Izlasku i tradicijama grčkorimske etnografije. Ovakve istorije nisu nikada bile prave „nacionalne" istorije, sa n a m e r o m da prenesu tumačenje autohtone prošlosti naroda. O n e su se pre temeljile na autorovim političkim i k u l t u r n i m shvatanjima i bile prestruktuisane tako da prenesu autorovo razmišljanje. Štaviše, ovi autori, ništa m a n j e nego sam Bryant, teško da su bili nekritični, autohtoni svedoci u beleženju tradicija sopstvenih naroda. Iako su se neki, kao Jordan i langobardski istoričar Pavle Đ a k o n , i mogli pozivati na poreklo od n a r o d a koje su opisivali, oni su k u l t u r n o p o t p u n o pripadali rimskoj hrišćanskoj kulturnoj tradiciji, kroz koju su gledali materijal kojim su se bavili. 565 S obzirom na Bryantov prostodušan pristup njegov o m p r e d m e t u i izvorima i njegovom j a s n o m pokušaju da preoblikuje prošlost Zulua p r e m a e v r o p s k o m m o delu, mogli b i s m o da zaključimo da njegovi napori, ne samo da nisu doveli do toga da u p o z n a m o istoriju Zulua, nego su učinili da n a m ostane nepoznata. Njegova priča je m a n j e mozaik a više dvorana ogledala, od kojih svako 165.

О k u l t u r n o j i političkoj p o z a d i n i četvorice o d ovih r a n i h s r e d n j o v e k o v n i h istoričara

vidi Walter G o f f a r t , Narrators

of Barbarian

History (Pripovedači

varvarske

istorije), koji tvr-

di da je n j i h o v specifični politički i verski interes o d r e d i o s a d r ž a j i f o r m u n j i h o v i h istorija.

odražava neki vid njegove sopstvene kulturne i političke perspektive, ne dozvoljavajući bilo kakav dublji uvid u samu etnogenezu Zulua. Ako ovako gledamo na Вгуапta, o n d a se m o ž e zaključiti da n a m Nekada davno u zemlji Zulua i Natala govori m n o g o o hrišćanskim mision a r i m a u kolonijalnoj Africi, ali ništa o istoriji Zulua. U stvari, upravo je ovo tema rasprave o istoričarima ranog srednjeg veka. Ipak, ovakav radikalni skepticizam nije opravdan. Bryantov mozaik m o ž d a jeste fikcija, ali pojedini delovi to nisu. 166 Drugi načini razumevanja i korišćenja ovih delova u stvaranju slike o praistoriji Zulua, p o s e b n o u kombinaciji sa arheologijom, o m o g u ć u j e istoričarima da shvate na različit način prošlost Zulua, uprkos Вгуапtovoj maštovitoj tvorevini. Afrički istoričari su nedavno počeli da prave skicu „rekonceptualizovane istorije" oblasti Fongolo-Mzimkulu, tumačeći na drugačiji način u s m e n u tradiciju koju je Bryant prikupio, na osnovu dva suštinski drugačija kriterijuma. Najpre, oni prihvataju da u s m e n e tradicije nisu s a m o priče o činjenicama, nego pre „političke" izjave, koje na prošlost prenose obrasce značenja čija je svrha da se obezbedi zakonitost za p r o g r a m e u sadašnjosti i budućnosti. Niti ove tradicije odražavaju vrednosti samo jednog vladara. Često su one proizvod borbi m e đ u različitim frakcijama i sadrže nepovezane i m e đ u s o b n o 166.

О izvorima 19. veka, k a k o evropskih tako i afričkih, koji govore o v e l i k o m vodi Zu-

lua Šaki, vidi VVilliam Worger, „Clothing D r y Bones: The M y t h of Shaka" ( „ O d e v a n j e starih kostiju: mit o Šaki"), Journal

of African

A n n e H a m i l t o n , Terrific Majesty,

p o s e b n o gl. 2, 7he Origin of the lmage of Shaka

lika Šake), str. 36-71.

224

Studies, t o m 6, br. 3, 1979: 144-158; i C a r o l y n (Poreklo

suprotstavljene obrasce u p o k u š a j u da se neutrališe antagonizam i z m e đ u rivalskih frakcija. Istoričari m o g u da „raspakuju" ove nelogičnosti i tako otkriju neke političke sukobe koji su d o njih doveli, primenjujući n e k u vrstu tekstualne arheologije, koja skida slojeve tvrdnji i protivtvrdnji koje leže skrivene u jeziku tradicije, a koji su zvanične verzije pokušavale da prikriju. 167 Drugo, oni priznaju da jedinice analize, „plemena", „klanovi" i d r u g e političke i društvene zajednice, nisu stabilne, objektivne i trajne realnosti. O n e su pre političke zajednice prošlosti i sadašnjosti koje stalno m e n j a ju svoj sastav, u n u t r a š n j u organizaciju, kulturu, tradiciju, etničku p r i p a d n o s t i granice. 168 Ni N g u n i ni Zulu ne m o g u da se u z m u kao objektivno živi i stabilni učesnici istorije. O n i su pre njeni sastavni elementi, čija se priroda i samo postojanje m o r a j u stalno preispitivati. Istorija koja se pojavljuje iz ovih preispitivanja dokaza, zasnovanih n a p r e l i m i n a r n i m uslovima, radikalno se razlikuje od o n i h koje je stvorio Bryant i koje su tadašnji Zulu prihvatili kao svoje sopstvene. H o m o g e n a etnička grupa koju je Bryant nazvao N g u n i nije nikada postojala. Nguni, slično Germanima,

ima značenje isključivo kao

lingvistička oznaka, a nikada kao politička, k u l t u r n a ili društvena grupacija. Tako Ntungva, M b o i Lala, koje on vidi kao drevne podele Ngunija, verovatno su bile nepovezane grupe čije je f o r m i r a n j e počelo u procesu konsolidacije Kraljevstva Zulu u 1820-im. Štaviše, seoba koju 167.

W r i g h t i H a m i l t o n , Traditions

168.

Ibid, str. 53

and Transformations,

str. 52

225

Bryant opisuje u biblijskom značenju, nikada se nije dogodila. Arheološki nalazi i pažljivo čitanje legendi Zulua ne dokazuju da je bilo velikih kretanja populacije u 17. i 18. veku ništa više nego što m i m o ž e m o da prihvatimo legende o gotskim seobama iz Skandinavije ili f r a n a č k i m lutanjima od D u n a v a d o Rajne. Izgleda verovatnije da su se grupe, koje će v r e m e n o m postati Zulu, formirale iz autohtone populacije na t o m p o d r u č j u . Priče o seobama su sredstva za projektovanje mitskih „osnivačkih povelja" na društvene zajednice 19. veka. Pre političkih transformacija u 19. veku, populacija regiona živela je u brojnim malim zajednicama različitih veličina i političke strukture. Neke su bile male grupe sa poglavicama koje su obavljale ritualnu vlast, ali nisu imale m o ć prinude. Druge su bile veće, sa p o d r e đ e n i m poglavicama i v r h o v n i m poglavicom, koji je imao veliku vlast nad svojim podanicima. D o k se politička kohezija održavala preraspodelom danka koji su poglavicama plaćali njihovi sledbenici, druge vrste veza, uključujući rodbinske, štićeničke, bračne i komšijske, prelazile su ove političke granice. Rezultat je bio da su zajednice i poglavice bili p r o m e n ljivi, stalno u porastu, cepanju, nestajanju i preoblikovanju, kako m i r n i m tako i nasilnim sredstvima, kao elementi mešavine koja se preusmeravala u skladu sa okolnostima. Vlast poglavice bila je ograničena fluidnošću ovih grupacija, n e d o s t a t k o m institucija p o m o ć u kojih bi on m o gao dugotrajnije da vlada n a d pripadnicima svoje grupe i da spreči njihovo odvajanje te, zbog nesposobnosti vladajuće grupe, da stekne isključivu kontrolu n a d osno226

vnim e k o n o m s k i m resursima plemena, prvenstveno zemlje. Ova ograničenja su takođe sprečila pojavu oštrih klasnih granica, koje se zasnivaju na pristupu e k o n o m skim resursima. Čak i v r h o v n a vlast, ili vlast poglavica koje su imale vlast nad d r u g i m poglavicama, bila je ograničena n e s p o s o b n o š ć u poglavice da zakonski ili silom p r i m o r a p o d r e đ e n e poglavice na bilo šta sem na plaćanje danka i p o v r e m e n e mobilizacije. Takođe, zbog nedostatka trajnih glavnih organa kontrole, v r h o v n a vlast je bila nestabilna i stalno je p o p r i m a l a nove oblike. P r o m e n e u drugoj polovini 18. veka, koje su-omogućile rast snažnih centralizovanih društvenih zajednica kao što su M a b h u d u , Mtetva i Zulu, ne m o ž e se objasniti jednostavnom pojavom velikih vojnih voda, p o p u t Dindžisvajoa i Šake, ili naprosto takvim m e h a n i č k i m objašnjenjima kao što su klimatske promene, ekološke krize ili spontani rast populacije. Pre će biti da je do toga došlo pojavom j e d n o g velikog faktora spolja, to jest prisajedinjenja oblasti Fongolo-Mzimkulu u evropski trgovinski sistem. Ovo prisajedinjenje započelo je p r o d o r o m evropskih trgovaca slonovačom u ovo područje. Trgovina je omogućila poglavicama, koje su mogle da kontrolišu trgovinske puteve i isporuku slonovače, a kasnije i stoke, da prošire svoju vlast kroz distribuciju evropske robe, p o s e b n o odeće i metala. Ova p r o m e n a relativne moći, poremetila je tradicionalnu ravnotežu u n u t a r sistema rasta, konkurencije, dezintegracije i transformacije, koji su karakterisali promenljive društvene i političke strukture u regionu. 227

Rezultat n a d m e t a n j a poglavica za sticanje kontrole profita od m e đ u n a r o d n e trgovine vodila je d o brze transformacije društvenog i političkog organizovanja vlasti poglavica. Najpre, poglavice su pretvorile amabuto

ili ob-

redne škole - grupe mladića uglavnom istih godina, koji su su se periodično okupljali p o d poglavicom i prolazili kroz rituale inicijacije - u sredstva širenja svoje vlasti. Ove grupe, koje su bile lojalne vođi i imale svoj identitet, najpre su dobijale zadatak da hvataju slonove za poglavicu, zbog slonovače, pa su tako povećavale njegovo bogatstvo, k r u g mušterija i njegovu m o ć prisile da uteruje danak. Pošto je znatan deo ovog bogatstva m o g a o da usmeri na amabuto,

proces je jačao i njegovu kontrolu n a d ovim

mladim ljudima. V r e m e n o m , oni su se militarizovali i postajali borci u sukobima sa rivalskim poglavicama, kontrolisali su p o d r e đ e n e i sakupljali d a n a k od neposlušnih podanika. Kako je rasla zavisnost poglavica od njihovih amabuta,

tako je rasla i njihova potreba za stokom kojom

su ih nagrađivali, a ta potreba mogla je da se ispuni samo n a p a d i m a na druge plemenske vođe i, v r e m e n o m , teritorijalnim osvajanjem da bi se obezbedili dobri pašnjaci. Specifična sredstva kojim su se osvojene susedne grupe apsorbovale, razlikovala su se: od smeštanja već postojećih poglavica u izmišljene izvorne tradicije d o izolovanja poraženih kao t r a j n o p o d r e đ e n i h vladajućoj frakciji, čime su se stvarala dva društvena sloja. D o početka 19. veka, ovaj proces vojnog širenja i političke konsolidacije stvorio je određen broj velikih društvenih zajednica, i doveo d o sukoba između Ndvandvea, 228

visoko centralizovane i militarizovane države, i Mtetva, m a n j e centralizovane zajednice predvođene Dindžisvajoom, u kojoj su p o d r e đ e n e poglavice, uključujući zuluškog Šaku, i dalje imali znatnu autonomiju. Oko 1817. godine, N d v a n d v e su porazile Mtetve i ubili su Dindžisvajoa, delimično i zato što je Šaka povukao p o d r š k u Zulua njihovom v r h o v n o m poglavici. Šaka, koji je tako sačuvao ratnike, m o g a o je da iskoristi svoju snagu i pobedi Ndvandve, a p o t o m da brzo proširi svoju vlast n a d celim regionom. Sistem političke kontrole koju je Šaka uveo, bila je prilagođena vrsta sistema koji su koristile p r e t h o d n e vrhovne poglavice. Mladi ljudi p o d r e đ e n i h poglavica prisiljeni da p r i p a d a j u zuluškom amabutu,

morali su da žive u

o d v o j e n i m kraljevskim domaćinstvima i bilo im je zabran j e n o da se žene bez kraljeve dozvole. Ovaj sistem oslabio je tradicionalne veze koje su spajale mlade ljude i stariju generaciju i, ritualno i politički, sa kraljem Zulua. Mlade žene su takođe smeštane u amabuto,

kroz koji je kralj

m o g a o da kontroliše žensku r a d n u snagu, kao i ženidbe, koje su bile dozvoljene s a m o sa o d r e đ e n i m p r i p a d n i c i m a o d r e đ e n o g m u š k o g amabuta

koji su opet imali dozvolu

za ženidbu. Takođe, m l a d e žene visokog statusa, koje su darivane kralju u znak poštovanja, živele su u o d v o j e n i m kraljevskim o d a j a m a kao „kćerke" i „sestre" kralja, tako da ih je m o g a o udavati za m o ć n e ljude kao z n a k kraljevske zaštite. Rezultat je stvaranje troslojnog društva Zulua. Vrhovni sloj se sastojao od kralja i aristokratije, pripadnika vla229

dajuće kuće Zulua, onih koji su u nju prihvaćeni u najranije doba ekspanzije, i poglavica p o d r e đ e n i h plemena. Drugi sloj se sastojao od amabuta,

glavnog oslonca vla-

sti. Da bi se učvrstila njihova povezanost, nastojalo se da se svi identifikuju kao potomci Ntungva i tako dele zajedničko poreklo i prošlost. Upravo kao što su pripadnici drugog sloja bili n a m e r n o ujedinjeni pozivom na etničku solidarnost, pripadnici najnižeg sloja - sastavljeni od osvojenih ljudi sa margina kraljevstva, kojima su bile n a m e n j e n e uloge sluga i koji su bili isključeni iz amabuta

- opisani su kao etnički

različiti i inferiorni u o d n o s u na Ntungve. Šakina osvajanja i konsolidacija odvijali su se strahovito nasilno. G r u p e koje su bežale pred n j i m selile su se dalje od oblasti Fongolo-Mzimkulu, stvarajući talas za talasom nestabilnosti širom regiona. Šakina konsolidacija naišla je i na veliki u n u t r a š n j i otpor što je kulminiralo njegovim ubistvom 1828. godine. M e đ u t i m , institucije koje je stvorio ostale su dovoljno jake i preživele su njegov nestanak, a kraljeva vlast je, bez ozbiljnijih incidenata, prešla na Dingana, njegovog polubrata koji je učestvovao u ubistvu. Stvaranje mita o fiktivnom poreklu društva Zulua bilo je tako efikasno, da su se s r e d i n o m veka Evropljani žalili da čak i p o t o m c i p l e m e n a koje je Šaka p o k o r i o sebe vide kao direktne p o t o m k e Zulua koji su porazili njihove dedove.

230

|

ZULU

I

EVROPLJANI

O b e verzije istorije Zulua morale bi biti bliske Evropljanima. Legende o velikim seobama, p o s t e p e n o cepanje etnički h o m o g e n i h klanova, iznenadna brza politička p r o m e n a p o d demografskim pritiscima i pojava snažne vojne države, morali bi da zvuče poznato svakom ko iole poseduje n e k o znanje o p e r i o d u velikih seoba u evropskoj istoriji. To je priča ne s a m o o Zuluima, nego i o germ a n s k i m i slovenskim n a r o d i m a . Ne treba m n o g o mašte da se vidi u Malandeli ili Šaki ostrogotski kralj Teodorih, langobardski vođa Alboin, franački Klovis, hrvatski Krobat, bugarski Isperih. To je delom zbog starih i srednjovekovnih autora na čije su se reči istoričari oslanjali, jer je njihova istorija bila upravo u istom o d n o s u p r e m a p r e d m e t i m a izučavanja, kao što je Bryantova bila u odnosu na Šaku. Grigorije Turski, Jordan, Beda i Pavle Đakon, na primer, bili su svi hrišćanski autori, koji su pravili implicitna i eksplicitna p o r e đ e n j a m e đ u „ n a r o d i m a " o kojima su pisali i „narodima" par excellence, Hebrejima i Rimljanima. Tako je sam proces pisanja istorije, koji je uključivao ove narode, značio pokušaj da ih i n k o r p o r i š u u „istoriju": to jest, univerzalnu istoriju koja je za njih jedino mogla da znači istoriju Rima. Naravno, Bryant nije jednostavno imitirao autore od pre hiljadu godina. Kao osoba koja je pripadala k a s n o m 19. i početku 20. veka, on je pre modelirao istoriju na prim e r u evropskih istoričara, koji su takođe bili očarani biblijskim i srednjovekovnim m o d e l i m a društvene i kul22 1

t u r n e analize. Jedan od razloga što je njegov rad bio tako opšteprihvaćen, bio je što je njegova slika istorije Zulua bila u skladu sa o n i m kako su Evropljani i evropeizovani Afrikanci zamišljali da su društva najverovatnije nastala. Revidirane interpretacije istorije Zulua, koje su napisali naučnici kao što su bili Wright i Hamilton, obrnule su ovakvu tendenciju. O n i su počeli da istražuju šta je iza t u m a č e n j a evropske etničke mitologije, kako bi r a z u m e li složenije i dinamičnije snage koje su dovele do pojave Zulua. Njihov rad, koji nije toliko zavisan od evropskih modela, n u d i alternativni m o d e l za r a z u m e v a n j e porekla Zulua i time, takođe, stvaranja evropskih naroda. Čitalac m o ž e da vidi slaganje i z m e đ u načina na koji evropski istoričari m e n j a j u svoje shvatanje srednjovekovnih etnogeneza ili stvaranja n a r o d a i načina na koji A f r i k a n ci prilaze svojoj istoriji. Efekti Rimskog carstva, sa njegovim v o j n i m i p o s e b n o komercijalnim vezama u varvarskom svetu, sve se više vide kao glavna snaga destabilizacije koja je dovela d o p r o m e n a u varvarskom svetu. Novi oblici vojne organizacije i vlasti, koju su sprovodila lokalna plemena, a koji su mogli da stvaraju bogatstvo i o b e z b e đ u j u vojnu p o d r š k u Rima, omogućilo je rađanje novih i izuzetno m o ć n i h zajednica. M n o g e od njih su bile kratkog veka. D r u g e su uspele da nadžive svoje osnivače, da a p s o r b u j u druge rivalske grupe i stvore jedinstveni mit o n a r o d u , mit koji je projektovao taj n a r o d u daleku slavnu prošlost i opravdavao prava n a veliku i m o ć nu b u d u ć n o s t . 232

Ako su mitske istorije evropskih naroda i Zulua slične, o n d a su takve i političke upotrebe ovih istorija. Prošlost Zulua je snažno o r u đ e u savremenoj Južnoj Africi, na koju se pozivaju sve političke frakcije u KvaZulu-Natalu. G o d i n e 1994, u d r a m a t i č n o m sukobu o d i g r a n o m , delom, uživo pred televizijskom k a m e r a m a , nacionalistički premijer Zulua i vođa Inkate, Mangosutu Butelezi, pokušao je da spreči zbližavanje novoizabranog južnoafričkog predsednika i lidera Afričkog nacionalnog kongresa Nelsona Mandele i kralja Zulua, Gudvila Zvelitinija, tako što je blokirao učešće Mandele na tradicionalnoj proslavi D a n a Šake. Butelezi je p o k u š a o da odbrani nacionalistički stav, pozivajući se na istoriju Kraljevstva Zulu od vrem e n a Šake. Ovakav pokušaj da se istorija stavi u službu politike, podseća na evropske nacionaliste kao što je bila manipulacija Slobodana Miloševića p o v o d o m godišnjice Kosovske bitke ili pokušaji Jean Marie Le Pena da se okoristi godišnjicom pokrštenja Klovisa. Pre nekoliko godina, jedan američki novinar koji je putovao grčkom provincijom M a k e d o n i j o m , n a k o n što ga je njegov zvanični vodič vodio p o b r o j n i m arheološkim nalazištima da bi „dokazao" da je Makedonija o d u vek bila i m o r a da ostane grčka, komentarisao je važnost istorije sa svojim d o m a ć i n o m . G r k m u je odgovorio: „Vi A m e r i k a n c i ne shvatate. N a m a je istorija sve." N o istorija koja se n e menja, koja svodi sve složenosti vekova društvenih, političkih i kulturoloških p r o m e n a na jedan jedini večiti m o m e n a t , nije istorija. 233

O n i koji tvrde da su njihovi potezi opravdani ili istorijski uslovljeni ne shvataju p r o m e n u koja čini s a m u suštinu ljudske istorije. Istorija n a r o d a Evrope u r a n o m sredn j e m veku ne m o ž e se koristiti kao argument za ili p r o tiv bilo kojeg političkog, teritorijalnog i ideološkog pokreta današnjice ništa više nego što budućnost KvaZulu-Natala m o ž e da leži na „korektnoj" interpretaciji života kralja Šake. Naravno, prošlost je važna, a složen, često nasilan i čak nejasan proces kojim su evropski narodi i nacije stigli d o danas, ne m o g u se odbaciti privlačnim parolama kao što su „imaginarne zajednice" ili „izmišljene tradicije". No, kako s m o videli, slika koju s m o nasledili iz istorije 19. veka u službi nacionalizma, nije više ona prava. U r i m skom svetu i izvan njega, društvene i političke grupe uvek su bile složene zajednice koje su neprekidno menjale i u kojima su pripadnost, ciljevi i identiteti bili stalno otvoreni za pregovore, osporavanje i transformisanje. O d p o četka, varvarski narodi preko Rajne i Dunava nisu nikada bile h o m o g e n e jezičke i kulturne grupe povezane p o reklom ili čak zajedničkom tradicijom. Umesto toga, bile su u svakom pogledu isto toliko složene koliko su bili i sami Rimljani. Kako su se granice i z m e đ u Rimljana i varvara gubile, o n o što danas nazivamo „politikom identiteta" postalo je j e d n o od sredstava organizovanja i motivisanja sledbenika. Nove konstelacije pozivale su se na imena „drevnih" naroda. Stare političke zajednice nestajale su u smeši gotskih, hunskih i franačkih vlastelinskih oblasti. Neke se nikada više nisu pojavile. Heterogene g r u p e 234

avanturista i poraženih neprijatelja izabrale bi zajedničkog lidera i, v r e m e n o m , zajednički identitet. U d r u g i m okolnostima, protivničke vođe, tvrdeći da su personifikacija drevne tradicije naroda, verovatno su vodile svoje sledbenike u osvajanje i novu b u d u ć n o s t ili u propast. Stalna tendencija bila je da su uspešne grupe osnivale teritorijalna kraljevstva, u kojima su politički značajni elementi društva sve više prihvatali identitet svog vođe. Kako su seljaci i robovi videli sebe u svemu t o m e nikada n e ć e m o znati. Ali oni stanovnici kraljevstva koji su se borili z a j e d n o i koji su kao slobodni ljudi, bilo na kraljevskim dvorovima ili skupštinama, priznavali su zajedništvo sa svojim kraljem. No, takav identitet u a u t o n o m n o m kraljevstvu bio je samo jedan aspekt. Kada se Franačko carstvo proširilo t o k o m o s m o g i devetog veka, regionalni identiteti mogli su da se t r a n s f o r m i š u u o r u đ e carstva. Višestruki identiteti za različite svrhe i u različitim okolnostima, bili su neki od resursa evropske elite. Proces p r o m e n e nije završavao pojavom prepoznatljivih srednjovekovnih kraljevstava. Istorija n a r o d a Evrope nije gotova - niti će ikada biti. Etnogeneza je proces sadašnjosti i b u d u ć n o s t i isto koliko i prošlosti. Pokušaji romantičara, političara ili naučnika ne m o g u da sačuvaju j e d n o m i zauvek suštinsku d u š u n a r o d a ili nacije niti bilo koji p o k u š a j m o ž e da osigura da nacije, etničke grupe i zajednice d a n a s p o t p u n o n e s t a n u u budućnosti. Prošlost je m o ž d a postavila parametre u n u t a r kojih čovek m o ž e da gradi b u d u ć n o s t , ali ona n e m o ž e da odredi b u d u ć nost. N a r o d i Evrope, p o p u t n a r o d a Afrike, Amerike ili 235

Azije, jesu procesi koje istorija formira i preoblikuje, a ne atomske strukture same istorije. Heraklit je bio u pravu: niko ne m o ž e dva p u t da uđe u istu reku. Ove reke koje čine n a r o d e nastavljaju da teku, ali vode prošlosti nisu vode sadašnjosti i budućnosti. Evropljani m o r a j u da p r e p o z n a j u razliku i z m e đ u prošlosti i sadašnjosti da bi gradili b u d u ć n o s t .

236

POGOVOR NACIONALIZAM

I MITOLOŠKE

KONSTRUKCIJE

Patrick J. Geary (1948), profesor istorije na američkom univerzitetu UCLA, u knjizi Mit o nacijama (The Myth of Nations), koja se prvi put pojavila 2002. godine u izdanju Princeton University Pressa (Princeton and Oxford), te koja ovim izdanjem stiže i u ruke naših čitalaca, poduhvatio se jednog složenog naučno-istraživačkog zadataka. Metodom generalizujuće istoriografske analize, koja se kreće kroz bogatu istorijsku građu i sam njen materijalitet, od istorijskog stanja današnje Evrope unazad prema helenskim temeljima evropske civilizacije, pa opet povratno prema savremenoj epohi, Geary pokušava da rasvijetli smisao i značenje povezanosti između mitova o evropskim narodima i talasa nacionalizama od kojih nije imuna ni današnja Evropa. Preliminarno ukazivanje na sadašnji istorijski kontekst Evrope, u kome se ispod stabilizirajućeg političkog mira, integrativnih procesa i uvjerenja da su rješenja tzv. nacionalnih pitanja stvar manje ili više daleke prošlosti, o d m a h raspršuje današnji vrlo rasprostranjeni stereotip o tome da su mitomanski nacionalizmi par excellence balkanska, odnosno, južnoslovenska stvar. Geary nizom argumenata po237

kušava da dokaže da je i u Zapadnoj Evropi još uvijek na djelu, u najrazličitijim manifestnim oblicima, mitološko porijeklo različitih nacionalizama. U traženju razloga zbog kojih se poseže za tim porijeklom i njegovom destruktivnom snagom u životnom održanju savremenih nacionalizama, Geary je proveo nužnu interpretativnu redukciju na jedan jedini faktor. Značenje toga faktora nametnulo mu se iz uvjerenja da je u današnjoj Evropi na djelu svojevrsna kriza evropskog identiteta, koja prouzrokuje održavanje i oživljavanje nacionalizma, etnocentrizma i rasizma. Takvo uvjerenje može biti podložno kritičkom preispitivanju zbog toga što iz sume savremenih evropskih ambivalentnih procesa izdvaja samo jedan i daje mu veliko značenje. Ipak, izdvajanje etničkog faktora u prvi plan, odnosno nacionalnog identiteta, omogućava uspostavljanje jedne dobre interpretativne istoriografske baze za razumijevanje dejstva mitova o nacijama za uspostavljanje modernih nacionalnih identiteta, ali i nacionalizama. U smisaonom središtu te interpretativne baze nalazi se Gearyjeva ideja o odlučujućem dejstvu samouspostavljanja etničkih identiteta evropskog ranog srednjeg vijeka na izgradnju modernih nacionalnih i etničkih identiteta. Zapravo, to odlučujuće dejstvo analizira se u svom povratnom inverzivnom karakteru, koji se pokazuje kao proces konstituisanja modernih nacionalnih država i modernih nacionalnih svijesti iz oslonca na duhovne i etničke procese u srednjem vijeku. Ta Gearyjeva teza je dobro zasnovana na kritičkoj analizi same duhovne i istoriografske građe 18. i 19. vijeka, koja pokazuje mitološko porijeklo mehanizama stvaranja grupnih nacionalnih identiteta pojedinih evropskih naroda. 238

Osobito se uvjerljivim pokazuje rodno mjesto tih mitoloških konstrukcija u uticajnim djelima samih istoričara vremena, komparativnih filologa i etnoarheologa. Njihove mitološke konstrukcije, sa svim mogućim prividima naučne objektivnosti, bile su odlučujući faktor izgradnje nacionalnih identiteta, vremenom postajući svojinama opštih nacionalnih svijesti do današnjih dana, pa i svojevrsnom pokretačkom snagom za današnje nacionalizme. Da bi svojoj tezi dao neophodnu naučnu snagu Geary je preduzeo i dva dodatna i opsežna istraživanja. Sa jedne strane, usredsredio se na načine, procese, oblike i sadržinu samih grupnih identiteta, kako su se oni uspostavljali u evropskoj povijesti od Herodota do danas. Demonstracijom dobrog poznavanja problema, on je pokazao smisao i sadržinu konstituisanja identiteta kod Helena, Rimljana, hrišćana, te tokom ranog srednjeg vijeka u Evropi. S druge strane, ključno metodološko utemeljenje svojim stavovima o procesu izgradnje nacionalnih identiteta dao je vrlo uspjelom komparativnom analizom procesa izgradnje grupnog identiteta afričkog naroda Zulu. Za našeg čitaoca biće posebno instruktivnim u Gearyjevoj knjizi ne toliko pominjanje slovenskih etnogeneza (rasprava o etnogenezi Srba, Hrvata ili Bugara), koliko nuđenje dobrog ključa za razumijevanje povezanosti mitova o nacijama i naših vlastitih nacionalizama. Tim se ključem bez velikih teškoća može doći do osnovnog uvida o tome da su svi mogući mehanizmi mitotvorne svijesti i proizvodnje mitotvorne sadržine, koji čine sami sukus naših današnjih nacionalizama, već odavno nadugačko i naširoko primjenjivani u procesima konstituisanja nacionalnih identi239

teta drugih evropskih naroda. Utješno je, koliko i frustrirajuće da nas Gearyjeva knjiga učvršćuje u uvjerenju da nijedan balkanski nacionalizam nije originalan u bilo kom svom elementu. Naprotiv, kao i u svim drugim stvarima, naši nacionalizmi su jadne kopije davno proživljenih evropskih nacionalnih i nacionalističkih mantri.

Prof. dr Milenko Perović N o v i

240

S a d

INDEKS A

Aecije (rimski zapovednik), str. 187 Afrika, Vandalsko kraljevstvo, str. 139-140, 149-150; vidi takođe Zulu Agrikola, str. 75-77 Aistulf (kralj), str. 171 Alani, str. 85, 137-139 Alarih, str. 55, 138-140 Alarihov brevijar, str. 175-176, Alarih II, str. 159, 173-175 Alboin, str. 53, 163-164, 170-171, 231 Alemani: Amijanov opis, str. 83-85; u Langobardskom kraljevstvu, str. 209; u severnoj Galiji, str. 159, 189193; prema rimskoj klasifikaciji, str. 113-114; poraz i transformacija Rimljana, str. 116-124; oružje i taktike, str. 107 Allegre, Claude, str. 21 Amabuto, društveno organizovanje kod Zulua, str. 228-230 Amalasunta, str. 154 Amali, kraljevska porodica, str. 148, 151-155, 162 Amijan Marcelin, str. 72-75, 8284, 121

А т о г у , Patrick, str. 153, 187f Anali, str. 40 Anastasije (car), str. 159 Anderson, Benedict, str. 28, 46f Anglo-saksonsko poreklo: uloga u američkom etničkom identitetu, str. 16-17; entogeneza postrimske Britanije, str. 158-161 Aorih, str. 122-125 Apulej, str. 97 Arbogast, str. 120-121 Ardarih, kralj Gepida, str. 136 Ariarih, str. 122 Arijanstvo, arijanizam, str. 123-124, 138, 149, 153-154, 161; u gotskoj Španiji, str. 178-182; u Langobardskom kraljevstvu, str. 170 Arminije, str. 37, 40, 110 Atalarih, str. 153 Atanarih, str. 122-124, 137 Ataulf, str. 140 Atila, str. 132-136, 140, 196 Audijanijeva sekta, str. 123 Aurelije (car), str. 116, 118 Ausonije, str. 143-145 Austrazija, franačko kraljevstvo, str. 185-186 Austrija: etnička politika, str. 18; problem izbeglica, str. 15

22 1

Autarije (kralj), str. 170 Avarska konfederacija, str. 59, 191, 193-195, 198-204

в Bagaudae, provincijalni identitet, str. 146-147 Baian, str, 195 Balkan: „radnici na privremenom radu u inostranstvu", str. 13; Seobe Slovena, str. 198-199 Balkanski region, građanski rat, str. 11 Balti, kraljevska porodica, str. 148 Bantu, str. 220 Banjac, Ivo, str. 29 Baski, str. 176 Bavarska, str. 189, 208 Bebel, Heinrich, str. 36 Bečki kongres, str. 42 Beda, Prečasni, str. 231 Belasarije (rimski zapovednik), str. 155 Belgica Secunda, str. 159 Belgija, izbeglice, str. 15 Biblija, etnička klasifikacija, str.

Bryant, A.T. str. 216-230 Bugari, str. 202-204; raspad Hunske konfederacije, str. 136 Burgundi: odumiranje, str. 156, 161; etnogeneza, str. 141, 149, 153; Galsko kraljevstvo, str. 175; osvajanje Italije, str. 164, 208 Burgundija, Franačko kraljevstvo, str. 185-190 Burgundski zakonik, str. 186 Busta Galorum, bitka, str. 155 C

Capet, Hugh, str. 34 Celtis, Conrad, str. 36 Comitatenses, vojna formacije kod Rimljana, str. 126 Condillac, Etienne Bonnot de, str. 41 Coquille, Gui de, str. 34 Curiales, skupljanje poreza u Rimskom carstvu, str. 125 Curta, Florin, str. 34, 197 f

č

78-79 Bleda, str. 135 Bonit, str. 120 Bopp, Franz, str. 44 Borba za vlast u srednjovekovnoj Italiji: strukture političke vlasti, str. 171f Bosna, etnički sukob, str. 12 Boulainvilliers, Henri de, str. 34 Briti: Rimsko carstvo, str. 111; Taci-

Dagobert (kralj), str. 202, 208 Dediticiji, str. 117,137 Dengizik (voda Huna), str. 133 Dindžisvajo, str. 217, 221, 227-229 Dingan, str. 230

tova klasifikacija, str. 75-77 Brukteri, odnos Rima, str. 116

Dioklecijan (car), str. 100, 102, 125 Donatovi šizmatici, str. 151

242

Čečenija, rat, str. 13

D

Društvena pokretljivost: u Rimskom carstvu, str. 100-101; kroz službu u rimskim strukturama vlasti, str. 101-103 Društvene elite: varvarski etnički/ društveni identitet, str. 148-156; Varvari u Rimskom carstvu, str. 109-111,140-142; dinastija Karolinga, str. 208-210; kriza trećeg veka u Rimskom carstvu, str. 111 -115; u franačkim kraljevstvima, str. 185-191; u Hunskoj konfederaciji, str. 132133; Langobardsko osvajanje Italije i opstanak, str. 164-173; u severnim galskim kraljevstvima, str. 156-161; kod Ostrogota, str. 153-156; provincijska aristokratija u petom i šestom veku, str. 142-148; uloga u rastu nacionalizma, str. 28-32; u Rimskom carstvu, str. 94-103, 119-124; u Španiji, uloga gotskog porekla, str. 180183; nepoverenje Vandala, str. 150151; poredenje između Zulua i Evropljana, str. 226-236 Društvo za stariju nemačku istoriju (Gesellschaft fiir altere deutsche Geschichtskunde), str. 42, 44

E

Edika (vođa Huna), str. 132 Eichhorn, Karl Friedrich, str. 40 Engleska, rasprava o članstvu u Evropskoj zajednici, str. 10 Ense, Varnhagen von, str. 39 Epitome rerum Germanicarum, str. 36

Ervig (kralj), str. 181-183 Etničke manjine, ponovno oživljavanje, str. 11-13 Etnički identitet: varvara, poraz Rimljana i transformacija, str. 118124; nastajanje u 18. veku, str. 2746; etnoarheologija i njeno proučavanje, str. 53-54; istorijski koreni, str. 17, 19-22; „jezgro tradicije", str. 106-107, 111, 107f; pravni identitet, str. 210; razvoj u 19. veku, str. 27-61; severna galska kraljevstva, str. 159-161; oživljavanje, str. 1112; kod Zulua, str. 218-236 Etnički model nastanka naroda, formiranje, str. 79-80 Etnoarheologija: razlika između kulture i jezika, str. 57-61; razvoj, str. 53-54 Etnogeneza: varvari u Rimskom carstvu, str. 137-142; poredenje između Evropljana i Zulua, str. 213-236: Herodotove teorije, str. 65-69, 73 Etnografija: seobe varvara, str. 8285; rano hrišćanstvo, str. 79-82; pojava građanskog koncepta, str. 86-90; grčko- rimske teorije, str. 69-73, 222-223; Herodotove teorije, str. 65-69; judaističke teorije, str. 78-79; politička struktura i ideologija Ostrogota, str. 151-153; provincijska aristokratija u petom i šestom veku, str. 144-148; identitet u Rimskom carstvu, str. 92-101 Eudokija, str. 140 Eudoksije, str. 147 Eurik (kralj) str. 149, 174, 176

243

Evropska zajednica: etnička politika, str. 20-21; problemi emigracije, str. 14-16; dominacija Zapadne Evrope, str. 9-11 Evropski narodi: klasifikacija u kasnoj antici, str. 86-90; poređenje sa narodom Zulu, str. 213-236

F Fichte, Johann Gottlieb, str. 40-42, 46, 63 Filologija: francuski nacionalizam, str. 47-49; uticaj na nemački nacionalizam, str. 44-45; nacionalistička ideologija, str. 46-51; kao oruđe nacionalizma, str. 47-52 Flandrijsko-valonski antagonizam, str. 10 Flavije Maksim, str. 155 Foederati, u Rimskom carstvu, str. 118, 136 Foedus (pakt sa Rimom), str. 122 Franci: građanski sloj, str. 119; etnički identitet, str. 153, 159-161; ekspanzija u osmom veku, str. 184191, 203-204, 206-207, 235; francuski grupni identitet, str. 3234; galska kraljevstva, str. 156161, 175; nemački nacionalizam i njegova manifestacija, str. 4445; napad na Italiju, str. 164-165; pljačkaški pohodi u vreme krize trećeg veka, str. 113-115; rimska klasifikacija Germana, str. 114-115; rimski poraz i transformacija, str. 116-124, 197; u rimskoj vojnoj hijerarhiji, str. 127-128; povezanost

244

Saksonaca, str. 192-194; poraz Vizigota, str. 155-156; oružje i taktike, str. 106-107; poređenje sa narodom Zulu, str. 213-236 Francia, lingvističko tumačenje, str. 204 Francuska: etničke manjine, str. 13-14; grupni identitet, str. 32-34; istorijski koreni nacionalizma, str. 29-30; filologija i nacionalizam, str. 47-49; revolucija i nacionalizam, str. 35-36 Francuska revolucija, nacionalizam, str. 35-37 Francusko-pruski rat, uticaj na nacionalizam, str. 47-52 Fritigern, str. 124, 137-138 Frye, David, str. 143f

G Gala Plasidija, str. 140 Galerije (car), str. 100 Gali: varvarske elite, str. 156; pitanje granice, str. 175; francuski grupni identitet, str. 32-34; stvaranje Galskog carstva, str. 113115; Gotsko kraljevstvo, str. 138139, 173-174; Julije Cezar, str. 111; provincijski identitet, str. 142147; rimsko pravo i identitet, str. 86-87; Tacitova klasifikacija, str. 75-77 Galicija, kraljevstvo Sveva/Sueba, str. 175-177, 179-180 Galijen (car), str. 116 Gauti, dinastija, str. 163-164 Gautier, Leon, str. 47

Gentes, varvari u Rimskom carstvu, str. 104, 119; rimska klasifikacija, str. 72-75 Gentiles, etnografska klasifikacija, str. 78-79 Geografska diferencijacija; kao osnova za klasifikaciju naroda, str. 65-69 Gepidi, str. 135-136, 156, 195 Germani, rimska klasifikacija, str. 114-115 Germama illustrata, str. 36 Germanija, str. 36, 40, 75-77 German Posthum, str. 89 Getica, str. 89 Giscard d'Estaing, Valery, str. 15, 20 Goethe, Johann Wolfgang fon, str. 43 Gottingen, intelektualci, nemački nacionalizam, str. 29-30, 36-37, 43 Goffart, Walter, str. 223f Goti: Kasiodorovo viđenje, str. 8889; Knivova koalicija, str. 115; etnogeneza u Rimskom carstvu, str. 137-142, 154-156; galska kraljevstva, str. 156, 173-176; nemački nacionalizam, str. 44-45; uticaj Hunske konfederacije, str. 132134; seoba iz Galije u Španiju, str. 174-176; Prokopijeva klasifikacija, str. 83-84; verski identitet, str. 148149; rimski poraz i transformacija, str. 116-117, 122-124; prisustvo u rimskoj vojnoj hijerarhiji, str. 127128; Španija, asimi'acija, str. 175183, 203-204; poređenje sa narodom Zulu, str. 214, 220 Gracijan (car), str. 121, 143

Grad Božji, str. 80-82 Građanstvo: asimilacija varvara, str. 92-101, 119-124; uloga vojne službe, str. 102-103; rimski koncept, str. 86-91 Grčka: etnografske teorije, str. 6973, 88-91; članstvo u Evropskoj zajednici, str. 7 Greutunzi, str. 122, 131, 137-138 Grgur Veliki (papa) str. 166 Grigorije Turski, str. 34, 190-191, 222, 231 Grimm, Jakob i Wilhelm, str. 43 Grupni identitet, koreni nacionalizma, str. 32-35 H

Hajdučija, u Rimskom carstvu, str. 125 Hasdingsi, kraljevska porodica, str. 148 Hegel, G. F. W., str. 24 Heider, Jorg, str. 17 Helsinška povelja, nacionalne granice, str. 10 Heraklije (car), str. 201-202 Herder, Johann Gottfried, str. 3638, 46, 63 Hermenigild, str. 180 Herodot iz Halikarnasa, kritika, str. 69-72; etnografske teorije, str. 6569, 74, 104 Hilderik, str. 159 Honestiores, u Rimskom carstvu, str. 94-95 Honorija, supruga AtiJina, str. 140 Honorije (car), str. 139-140

245

Hrišćanski stari vek, etnografske teorije, str. 79-85, 87-88 Hrišćanstvo: uticaj na etnički identitet varvara, str. 148-156; predrasude vezane za istoriju Zulua, str. 218-221; kod Franaka, str. 160-161; u Gotskoj konfederaciji, str. 123-124; u gotskoj Španiji, kod arijanaca, str. 176-183; u Langobardskom kraljevstvu, str. 170; religijski identitet u Rimskom carstvu, str. 98-101; konverzija Saksonaca (Sasa), u Britaniji, str. 192193, 192f; transformacija rimskog društva, str. 127-128 Hrvati, etničko poreklo, str. 200-204 Hrvatska, konflikt sa Srbima, str. 12 Humboldt, Wilhelm von, str. 43 Hunerih, str. 140 Huni: Bugari, str. 202-204; konfederacija i politička struktura, str. 129131; kulturni identitet, str. 129, 194; nastanak i nestanak, str. 161162; bagandae, str. 145

„Imaginarne zajednice", nacionali zam, str. 28 Indoevropska filologija; uloga u nemačkom nacionalizmu, str. 4352; kao oružje nacionalizma, str. 50-51 Inkata oslobodilački pokret, str. 215-216 Intelektualci: nemački politički nacionalizam, str. 37-46; uloga u nacionalizmu, str. 29-31

246

Isperih, str. 56, 215, 231 Istorijski spomenici Nemačke (Monumenta Germaniae Historica), str. 43-46 Italija: albanske izbeglice, str. 15; vladavina Lombarda, str. 163-173 Izlazak (Exodus), str. 222-223

Japan, kao partner Evropske zajednice, str. 10 Jeflferson, Thomas, str. 14 Jeronim, etnografske teorije, str. 80-81

„Jezgro tradicije", etnički identitet varvara, str. 106-107, 110-111 Jezik: varvarski etnički identiteti, str. 107; osnov za klasifikaciju naroda, str. 65-69; kultura, str. 57-61; etnoarheologija, str. 53-54; francuski nacionalizam, str. 36, 41, 4748; nemački nacionalizam, str. 3738; istorijska konfuzija, str. 55-59; indo-evropska filologija, str. 41-42; fikcije kao oružje nacionalizma, str. 49-52; koncept primarne akvizicije, str. 52, 55; slavenska kultura, str. 196-199; novi nastanak, str. 58-61; kao oruđe nacionalizma, str. 47-52 Jones, sir VVilliam str. 43 Jordan, str. 89, 222-223, 231 Judejstvo: etnografske teorije, str. 78-79, 84, 88; u gotsko-rimskoj Španiji, str. 182-183; verski identitet u Rimskom carstvu, str. 97-101; poredenje sa seobama Zulua, str. 220-221

Julijan (car), str. 83-84, 103, 162, 193 Julijan iz Toleda, str. 183 Julije Cezar, str. 77; poredenje sa Šakom KaSenzangakonom, str. 222 Justinijan (car), str. 89,151, 154155, 170, 178 K

Kagan (vođa Avara), str. 199, 203 Kamavari, str. 185 Karakala (car), str. 92 Karlo Veliki, str. 186, 193, 195, 212 Karolinško carstvo, str. 207-210 Kasiodor, str. 88-89, 153 Kasna antika: kulturne pretpostavke i predrasude, str. 222-223; etnografske teorije, str. 82-85; klasifikacija evropskih naroda, str. 86-90; savremena evropska etnička politika, str. 211-213; društvene strukture i klasni identitet, str. 100-101, 111-115; plemenska imena i provincijski identitet, str. 144-148 Katolička crkva, u Španiji, asimilacija gotskih arijanaca, str. 176-182 Kelti: mala kraljevstva u postrimskoj Britaniji, str. 158, 192-193, 206; oružje i taktike, str. 107 Kindasvint (kralj), str. 181 Kindins u Gotskoj konfederaciji, str. 122 Klasna struktura u Rimskom carstvu, str. 92-101 Klef, str. 164-165

Klotsuinda, str. 170 Klovis (kralj), str. 56, 159-161, 175, 184-185, 195,215, 231-232 Kniva (kralj), osnivač konfederacije, str. 115,123, 162 Kolombani, str. 190 Koloni, vidi: Zakupci zemlje Koncil u Toledu, str. 181 Konstantin (car), str. 103, 116, 120-127 Konstitutivni model naroda, str. 81-83 Kosovo: albansko stanovništvo, str. 12, 17, 20-21; Srbi, str. 10,213 Kosovo polje, Miloševićev politički skup, str. 17 Kossinna, Gustaf, str. 53, 57 „Krimski Goti", indoevropska filologija i njeno proučavanje, str. 44 Krobat, str. 215, 231 Kulturni identitet, vidi: Religijski identitet: varvari u Rimskom carstvu, str. 105-111; osnova za klasifikaciju naroda, str. 65-69; novi nastanak, str. 57-61; u Rimskom carstvu, str. 96-101 Kulturni nacionalizam: nemački nacionalizam, str. 36-40; jezik kao sredstvo, str. 50-51; lingvistička istorija, str. 57-61 Kutriguri, str. 202 Kuver (voda Bugara), str. 202 Kuvrat (vođa Onogura), str. 202 KvaZulu-Natal, provincija, str. 216, 233-234

Klopstock, Friedrich Gottlieb, str. 38 Klotar II/Hlotar/ (kralj), str. 208

247

L Lala, narod, str. 216, 225 Langobardska Italija: spajanje Rimljana, str. 163-173, 191, 171f; Avara, str. 194-195; franačka viast, str. 209; italijanska vojvodstva, str. 206; poređenje sa narodom Zulu, str. 220-221

Langobardski zakoni/pravo, Laniogaj, str. 121 LeMond, str. 21

str. 171

Lentiensi, rimska klasifikacija, str. 119 Leon I (papa), str. 136 Leovigild (kralj), str. 179-181 Le Pen, Jean Marie, str. 17, 213, 233 Lessing, Gotthold Ephraim, str. 38 Lex Ribuaria, str. 186-187 Liber Constitutionum, str. 187 „Lični princip", str. 209 Lied der Deutschen, str. 45 Limitanei, rimske vojne formacije,

Mandela, Nelson, str. 233 Mangosutu Butelezi, str. 233 Marko Auerlije, str. 84 Markomanska konfederacija, str. 111, 115 Marsijan (car), str. 135 Martel, Charles, str. 193, 207 M b o narodi, str. 216, 225 Merovinzi: osvajanja, str. 188, 193, 208; vojna organizacija, str. 184185; u severnim galskim kraljevstvima, str. 159-160, 206 Metamorfoze, str. 97 Migracijski obrasci: Hunska konfederacija, str. 132-136; uloga u evropskoj istoriji, str. 20-21, 53-55; uloga rimske vojne službe, str. 102103; poređenje naroda Zulu i Evropljana, str. 218-236 Mikronacionaiistički pokreti, devolucija, str. 10 Milošević, Slobodan, str. 17, 213, 233

str. 126-127 Lingvistički slojevi, novo formiranje, str. 58-61 Liutprand (kralj), str. 168, 171 Livije, etnografske teorije, str. 7475, 77

Mongoli, konfederacija i politička struktura, str. 130 Mtetva narodi, str. 217, 227-229 Muslimani: u Bosni, str. 12; u Francuskoj, str. 15-16; u Španiji, str. 206

M

N

Mabhudu, str. 227 Madarik, str. 121 Mađarska: rasprava oko granice, str. 12; rasprave oko Transilvanije, str. 18 Makedonija, str. 233 Malandela, str. 217, 231 Malobaud, str. 121

248

Nacionalizam: Evropska zajednica, str. 10; grupni identitet kao uvod, str. 32-34; nezavisni pokreti, str. 29-31; u 19. veku, str. 27-61; povratak, str. 11-12 Nacionalni jezik kao ideološki koncept,, str. 49-52

Nacionalni obrazovni programi, stvaranje „nacionalnog" jezika, str. 49-50 Nacionalni suverenitet, ponovno

Odoakar, str. 151-152, 192 Oguri, str. 202 O jeziku i mudrosti Indijaca der), str. 43

Napoleonovi ratovi; uticaj na nemački nacionalizam, str. 37-39 „Napuštene zemlje" (agri deserti) u Rimskom carstvu, str. 125 Nasledna zanimanja, u Rimskom

(Uber

die Sprache unde weisheit fer In-

rađanje, str. 11-13

Onoguri, str. 202 Orest, str. 132 Originesgentium

teorija, str. 89-90

Oružje: izraz varvarskog etničkog identiteta, str. 107; Hunska konfe-

carstvu, str. 124-125

deracija, str. 132; izraz saksonskog

„Naučne" stipendije, nemački stan-

identiteta, str. 191-192

dardi, nacionalizam, str. 43-44,

Oslobođeni robovi: provincijski

46-56

identitet u kasnoj antici, str. 145;

Ndvandve, društvo, str. 217-218,

društveni status u Rimskom car-

228-229

stvu, str. 94-101

Nekada davno u zemlji Zulua i Natala, str. 219f, 224

Ostrogoti: rat sa Vizantijom, str.

Nemačka: etničke manjine, str. 13-

163; stvaranje etničkog identiteta,

115; etnocentrizam, str. 11-12;

str. 151-156; etnogeneza, str. 140-

grupni identitet, str. 32; istorijski

141; društvena elita, str. 148

koreni nacionalizma, str. 29; filologija i razvoj nacionalizma, str. 4352; politički nacionalizam u postNapoelonovo doba, str. 37-46;

P

Pagi, rimska klasifikacija, str. 119

prethodnice nacionalizma, str. 34;

Paideia (rimska kutlura), str. 96

rasističko divljanje, str. 14; oružje i

Panslavizam, politički nacionali-

taktike plemena, str. 107-108 Neustrija, franačko kraljevstvo, str. 186, 206-207

Pavle Đakon, str. 223, 231

Nguni narodi, str. 216-217, 219221,226 Notitia dinitatum,

zam, str. 46-47 Patria, galski naziv, str. 142-145 Peculium (imovina robova), str. 94 Pipin I, str. 190

str. 108

Ntungva narodi, str. 215, 226

Pipin II, str. 207 Plinije Stariji, str. 71-75, 77, 82, 205 Pohl-Resl, Brigitte, str. 169-170 Pokreti za nezavisnost, nacionali-

o

zam, str 30-31

Odevanje, kao simbol varvarskog etničkog identiteta, str. 108

Polietničke imperije: nemački nacionalizam, str. 36; istorijski koreni

249

nacionalizma, str. 29; Hunska konfederacija, str. 133 Političke strukture; varvarski etnički identitet, str. 150-156; Herodotove teorije, str. 68-69; Huni, str. 129-130; nepostojanje u slovenskoj kulturi, str. 198-200; poređenje između Zulua i evropske strukture, str. 229-236 Politički nacionalizam: nemački kulturološki nacionalizam, str. 3640, 43-46; u postrimskoj Evropi, str. 203-204 Poljska: grupni identitet, str. 33, 34; „radnici na privremenom radu" u Nemačkoj, str. 14; nacionalizam, str. 12 Populus Gothorum, sastavni elementi, str. 182 Populus Romanus: varvari, str. 8790; formiranje, str. 74-77 " Porez, način sakupljanja u Rimskom carstvu, str. 124-125; varvarsko učešće, str. 141-142, 147-148 Porfirogenit, Konstantin str. 200201, 222 Posthum, Kasije Latin, str. 113-114 Poznavanje prirode, str. 73 Pravna tradicija; varvarski etnički identitet, str. 107-108, 150-151; u Bavarskoj, str. 208; Alarihov zakonik /brevijar!, str. 175-176, 189; u franačkim kraljevstvima, str. 206210; Galo-Rimljani, str. 174-176; u gotskoj Španiji, str. 176-183; pravni identitet, pojava, str. 209-210; Liber constituitionum, str. 187; u Langobardskom kraljevstvu, pri-

250

mena rimskog prava, str. 166-173 ; kod Ostrogota, str. 151-152; Ripurijanski zakonik, str. 186-187; Salikov zakonik, str. 186; Teodosijev zakonik, str. 175,189 Predorijentalističke etnografske teorije, str. 71 Pre Francuske i Nemačke, str. 22 Prirodni narodi, klasifikacija i karakteristike, str. 65-69 Prisk, str. 82-83, 132-133 Prokopije, str. 82-853, 122-123, 197 Proverbia Germanica, str, 36 Provincijski identitet, pojava, str. 142-148

R Radikalni monoteizam u Rimskom carstvu, str. 97-98 Radnici na privremenom radu u inostranstvu, antagonizam u Nemačkoj, str. 14 Rana plemenska istorija starosedelaca Zululenda i Natala, str. 218-220 Rasizam, u Evropi, str. 11 Rask, Rasmus, str. 43 Reformacija, nemački nacionalizam, str. 36 Regionalni identitet: vidi: Provincijski identitet: u provincijama u petom i šestom veku, str. 142-148; u franačkim kraljevstvima, str. 188-191; u postrimskoj Evropi, str. 203-204; u Rimskom carstvu, str. 92-101; teritorijalizacija i osvajanje, str. 211-213

Regnum Francorum, str. 184, 205

str. 129-162; unutrašnja politička

Rekared, str. 180

transformacija, str. 124-128; pravni

Religijski identitet: varvarski et-

sistem, uticaj na varvarske zajedni-

nički identitet, str. 148-150; ber-

ce, str. 108-109; obrasci seoba, str.

bersko i arapsko osvajanje Španije,

55-56, 60; etnogeneza i raspad se-

str. 206; kod Franaka, str. 160-161;

vernih varvara, str. 156-161; pro-

u Gotskoj konfederaciji, str. 123-

vincijska aristokratija u petom i še-

124; u Lombardiji, uloga u stapa-

stom veku, str. 142-147; ropstvo

nju sa Rimljanima, str. 170-173; u

i oslobođeni robovi, str. 93-101;

Rimskom carstvu, str. 92-101 Remegije (biskup Remsa), str. 159-

društvene elite, str. 101-111 Ripuarijanski

zakonik, str. 186-187

Rodbinske veze: etničko-društve-

160, 186

ni identitet varvara, str. 148-156;

Revolucionarna ideologija: fran-

v-arvarske rodbinske strukture, str.

cuska revolucija i francuski nacionalizam, str. 35-36; nacionalizam,

104-111; Hunska konfederacija,

str. 28-31

str. 130-131; u Rimskom carstvu, str. 99-101

Rimljani: asimilacija u gotskoj Španiji, str. 175-183; klasifikacija i ka-

Romantizam, francuski i nemački

rakteristike, str. 65-69; etnografske

nacionalizam, str. 47-48

teorije u kasnoj antici, str. 84-85,

Komu] Augustu! (car), str. 132

154-156; franačka asimilacija, str.

Ropstvo: identitet u Rimskom car-

184-190; u Galiji, str. 173-183; klasifikacija na gentes/populus,

stvu, str. 92-101; regionalni identi-

str. 74-

tet, str. 146-148

77; zakon i građanstvo, koncepti,

Rousseau, Jean-Jacques, str. 22

str. 86-90; asimilacija Langobarda,

Rugi, str. 136

str. 163-173, 171f; asimilacija Slo-

Rumunija, privremeni radnici u

vena, str. 196-199

Nemačkoj, str. 14; Mađarskoj, str.

12

Rimsko carstvo: varvarska etnogeneza, str. 137-142; podređivanje Varvara, str. 116-124; osvajanje i pijačka Rima, str. 140; klasni, re-

s

gionalni i verski identitet, str. 92-

Said, Edvvard W, str. 71

101; kriza trećeg veka, str. 111-115;

Saint-Simon, Louis de, 34

disolucija, str. 17, 140; etnografske

Saksonci/Sasi: u Beju, str. 185; se-

teorije, str. 69-77, 79-80; francu-

verna etnogeneza, str. 156-158; u

ski nacionalni identitet i okupacija,

severnoj Evropi, str. 191-194, 203-

str. 35; nemački politički naciona-

204,210

lizam, str. 40-41; Huni i disolucija,

Salignac de Fenelon, Fran