Partiski Sistem Vo Republika Makedonija

PARTISKI SISTEM VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

VOVED Pluralizmot ili raznovidosta predstavuva osnovna predpostavka za razvojot na sovrremenata demokratija od pri~ina {to demokratijata se hrani so `ivata aktivnost na gra|anite. Sovremenata demokratija ne mo`e da opstojuva i uspe{no da se razviva bez postoewe na raznovidni oblici na organizirawe na gra|anite, odnosno bez postoewe na sopstveni organizacii. Osnoven

dvigatel

na

aktivnostite

na

gra|anite

se

nivnite

konkretni interesi na socijalen, moralen, ekonomski, politi~ki i kulturen plan. Del od ovie interesi gra|anite gi zadovoluvaat sami kako individui, a del od niv so pomo{ na raznovidni asocijacii i zdru`enija. So pomo{ na ovie oblici gra|anite me|usebno se povrzuvaat vo ostvaruvaweto na sopstvenite interesi, so {to nivnoto vlijanie stanuva posilno, a nivniot glas dobiva po{irok prostor. Kako rezultat na raznovidnosta na interesite od edna i klu~nata uloga na gra|anite vo razvojot na demokratijata od druga strana, pravoto na zdru`uvawe na gra|anite se javuva isto taka kako objektivna nu`nost koja ne smee da se ignorira ili da se omalova`uva. Toa prv go zzabele`al Aleksis de Tokvil vo svoeto delo ,,Demokratijata vo Amerika" od 1835 godina: ,,najprirodno pravo na ~ovekot, so pravoto da dejstvuva vo sopstven interes, e pravoto da gi povrzuva svoite te`nenija so te`nenijata na svoite najbliski i da dejstvuva zaedno so niv. Soglasno na toa dojdov do zaklu~ok deka pravoto na zdru`uvawe vo ista merka e neotu|ivo pravo kako i pravoto na li~na sloboda. Nitu eden zakonodavec ne mo`e da go zagrozi ova pravo, a so toa da ne gi zagrozi samite temeli na op{testvoto" Za razvojot na sovremenat demokratija posebno zna~ewe ima politi~kiot pluralizam kako del od op{testveniot pluralizam. Politi~kiot pluralizam se izrazuva preku formite kako {to se: politi~kite partii, politi~kite dvi`ewa, zdru`enijata na gra|ani i interesnite grupi. Osnovna smisla na sive ovie formi e posreduvaweto me|u gra|anite kako li~nosti

1

od edna strana i organite na dr`avnata vlast od druga strana. Ova posreduvawe se vr{i so dve celi: prvo osposobuvawe i organizirawe na gra|anite preku politi~ki partii da u~estvuvaat vo natprevarot za osvojuvawe na vlasta i vtoro, ovozmo`uvawe na gra|anite preku razni zdru`enija i grupi da vr{at vlijanie i kontrola vrz rabotata na dr`avnite organi na vlasta. Vo ramkite na politi~kiot pluralizam spa|aat i nezavisnite pratenici vo parlamentot kako i onie gra|ani koi zaradi politi~ki pri~ini apstiniraat ili pak gi bojkotiraat parlamentarnite izbori. Klu~en faktor na politi~kiot pluralizam se politi~kite partii, a ne politi~kite dvi`ewa i interesnite grupi. Ovoj oblik na politi~ko organizirawe postoi ve}e dva veka i seu{te predstavuva nezamenliv instrument na predstavni~kata demokratija. So

pomo{

na

politi~kite

partii,

politi~kiot

pluralizam

i

demokratija stanuvaat realni kategorii so poznati subjekti i konkretni formi. So drugi zborovi politi~kiot pluralizam i demokratijata nao|aat vo politi~kite partii sredstvo za sopstveno ostvaruvawe vo praktikata kako realni principi. Bez politi~ki partii i demokratijata i politi~kiot pluralizam bi bile samo teoriski i idealni kategorii. So osamostojuvaweto na Republika Makedonija dojde do premin od

edno

partisko

op{testveno

ureduvawe

kon

pove}epartiski

pluralisti~ki sistem, {to se temeli na ustavno zagarantirana kategorija. Ustavot na republika Makedonija spa|avo grupata na onie ustavi vo svetot koi{to politi~kiot pluralizam go predviduvaat izre~no kako ustavna kategorija, a ne implicitno preku slobodata na politi~koto zdru`uvawe kako {to toa e slu~aj so ustavite so zemjite so podolga tradicija vo razvojot na predstavni~kata demokratija. Ova ustavno formulirawe na politi~kiot pluralizam be{e usloveno od dve pri~ini: prvo politi~kiot pluralizam be{e nova kategorija, nepoznata vo prethodniot razvoj na Makedonija i vtoro, ovaj princip predstavuva{e klu~na predpostavka za transformacija na prethodniot socijalisti~ki sistem vo sistem na pluralisti~ka demokratija Vo izminatiov period kaj nas se sozdadeni objektivni i mentalni predpostavki za razvoj na gra|anskoto op{testvo i funkcioniraweto na instituciite na sistemot niz parlamentarnata demokratija i deka e vo tek

2

proces na oformuvawe na nova duhovna matrica na politi~ki i op{testveni vrednosti.

POLITI^KI PARTII Zborot partija etimolo{ki proizleguva od francuskiot glagol partir {to zna~i da se dr`i opredelena strana ili ne{to da se deli na pove}e delovi. Ovoj zbor implicira postoewe na edna opredelena grupa na lu|e koja nastanuva so delewe od druga grupa i dr`i sopstvena strana na interesi i se nao|a vo konflikt so grupata od koja proizlegla. Pripadnik na ovaa grupa vo sovremeniot francuski jazik se ozna~uva so terminot partisan, so {to zna~eweto na glagolot partir stanuva u{te pojasno. Politi~kite partii se pojavuvaat so po~etokot na predstavni~kata demokratija kon krajot na 18-tiot vek, a posebno so pro{iruvaweto na op{toto izbira~ko pravo vo 19-tiot vek. Prethodnici na politi~kite partii se gvelfite i gibelinite vo Firenca, jakobincite i `irondoncite vo Francija i drugi. Politi~ki partii so svoja programa

i

~lenstvo

se

javuvaat

duri

po

zacvrstuvaweto

i

pro{iruvaweto na izbira~koto pravo, a posebno so pojavata na razvieni izborni sistemi vo pogolem broj zemji. Politi~kite partii nastanuvaat zaradi

potrebata

od

posreduvawe

me|u

izbira~koto

telo

i

predstavni~kite institucii. Politi~kata partija ima ~etiri konstitutivni elementi: -

taa e postojan oblik na politi~ko organizirawe na gra|anite;

-

partijata ima svoja ideologija izrazena vo posebna programa;

-

partijata dejstvuva vrz celata dr`avna teritorija;

-

taa se bori za osvojuvawe na vlasta na demokratski na~in po pat na op{ti izbori;

Poa|aj}i od ovie elementi politi~kata partija mo`e da se definira kako: organizirana dobrovolna grupa na predstavnici od odredeni socijalni grupi sozadadena za osvojuvawe na politi~kata vlast po pat na izbori, a so cel da se obezbedi dominacija na, ideite, celite i interesite definirani vo nejzinata politi~ka programa i na nejzinoto ~lenstvo, ili pak da se vlijae vo vr{eweto na vlasta.

3

Poimot na politi~ka partija e pojasen vo kotekst na razlikite na naea vo odnos na politi~kite dvi`ewa, intersnite grupi, zdru`enijata na gra|ani i vooru`enata grupa koja nasilno se bori za osvojuvawe na vlasta. Politi~koto dvi`ewe e oblik na heterogeni subjekti bez cvrsta organizacija i edinstvena ideologija. Interesnata grupa e grupa na gra| ani so isti materijalni ili duhovni interesi, a so razli~ni idejni pogledi i bez aspiracija za osvojvawe na vlasta.

Zdru`enijata na gra|ani se

formira zaradi za{tita i unapreduvawe na profesionalnite interesi i drugi nepoliti~ki interesi, a ne zaradi osvojuvawe i vr{ewe na dr`avnata vlast. Vooru`enat grupa so nasilni i nedozvolivi sredstva se bori za ru{ewe na postojnata vlast i nejzina zamena so druga vlast. Vo odnos na politi~koto dvi`ewe, pliti~kata partija se razlikuva so pocvrsta organizacija i ideologija, vo odnos na interesnite grupi i zdru`enijata na gra|ani so svoite politi~ki interesi, a vo odnos na vooru`enata grupa so svoite demokratski metodi i po~ituvawe na postojniot sistem na vlast. Pravnata priroda na politi~kata partija ima dvoen karakter: od edna strana taa e privatno zdru`enie na gra|ani, a od druga strana dr`aven organ so javni ovlastuvawa. Funkciite na politi~kite partii mo`at da se podelat vo tri grupi: -

utvrduvawe i oformuvawe na voljata na izbira~koto telo;

-

selekcija i disciplinirawe na izbranite predstavnici;

-

obu~uvawe na izbira~koto telo i negovo informirawe;

Preku ovie funkcii mo`e mnogu lesno da se vidi ulogata na politi~kite partii kako posrednik pome|u gra|anite od edna i dr`avniot aparat od druga strana i nivnata uloga kako faktor na demokratijata. Ovie grupi na funkcii na politi~kite partii mo`at globalno da se svedat na {est oddelni funkcii: -

regrutirawe i selektirawe na kadrovskiot sostav na dr`avniot aparat;

-

sozdavawe na vladina programa programa za upravuvawe so op{testvoto;

-

koordinacija i kontrola na dr`avnite organi;

-

globalizacija na poedine~nite barawa i intersi na izbira~koto telo vo opredelena ideologija;

4

-

socijalizacija i op{testvena integracija na izbira~ite kako oddelni individui;

-

osporuvawe na postojniot i izgradba na noviot sistem so demokratski metodi.

Od druga strana ovie {est funkcii francuskiot politikolog @or` Lavo gi sinetetizira vo tri funkcii: kanalizirawe na energijata na izbira~koto telo vo konstruktiven pravec; vozdignuvawe na novi lu|e i idei na upravuva~kite funkcii i obezbeduvawe na legitimnost na vladea~kiot sistem.

PARTISKI SISTEM Partiskiot sistem predstavuva sistem na odnosi pome|u partite {to postojat vo edna zemja. Vo ovoj sistem vleguvaat site me|upartiski odnosi, kako onie na sorabotka na partite taka i onie {to imaat karakter na konflikt i opozicija. Partiskiot sistem ima tri bitni karakteristiki: -

partiski sistem mo`e da postoi samo vo onie zemji vo ~ij politi~ki sistem funkcioniraat pove}e politi~ki partii;

-

partiskite odnosi mo`at da imaat kooperativen ili opozicionen karakter i

-

partiskiot sistem obi~no e globalen sistem na odnosi situiran na dr`avno, a ne na lokalno nivo;

So pomo{ na ovie tri karakteristiki na partiskiot sistem mo`e mnogu lesno da se analizira funkcioniraweto na politi~kiot sistem vo edna zemja, iako stanuva zbor za mnogu {iroka kategorija. Toa prv go zabele`al Xejms Brajs analiziraj}i go partiskiot sistem vo Anglija, Francija, [vajcarija i drugi dr`avi vo po~etokot na dvaesettiot vek. Partiskiot sistem mo`e da postoi kako sistem na odnosi samo vo uslovi na postoewe na dve ili pove}e partii. Terminot edinstvena partija e nespoiv so utvrdeniot termin na partiski sistem. Ova e potvrdeno so praktikata vo porane{nite socijalisti~ki zemji vo koi{to postoele bukvalno monopolisti~ki partii, a ne partiski sistem. Ednopartskiot

5

sistem e kontradiktoren so partiskiot sistem nezavisno dali se javuva vo monopolska ili dr`avna partija ili pak vo bezpartiska demokratija. Sekoja politi~ka partija nastojuva da bide organizirana na lokalno, regionalno i dr`avno nivo. Politi~kite partii

vo pove}eto

evropski dr`avi se prisutni na site nivoa, od najmalite op{tinski soveti do federalnite odnosno centralnite dr`avni organi. Od aspekt na brojot na politi~kite partii, partiskite sistemi se delat na dve grupi: dvopartiski i pove}epartski. Dvopartiskiot sistem se javuva vo pove}e vidovi i toa: ~ist dvopartiski sistem, nepotpoln dvopartiski sistem i sistem na dve i pol partii. ^ist dvopartiski sistem predstavuva sistem sostaven od dve golemi partii koi{to naizmeni~no se smenuvaat od vlasta vo uslovi na primena na mnozinskiot izboren sistem. Vo ovoj sistem postoi cvrsta partiska disciplina so ~ija pomo{ se obezbeduva sigurno parlamentarno mnozinstvo. Vakov sistem postoi vo Anglija. Nepotpoln dvopartiski sistem predstavuva sistem na vladeewe na dve golemi partii, no bez cvrsta partiska disciplina i sigurno parlamentarno mnozinstvo. Vakov sistem ima vo SAD. Sistem na dve i pol partii predstavuva sistem na dve golemi partii plus edna mala partija koja so svoeto koalicirawe so edna od dvete golemi partii go ovozmo`uva parlamentarnoto mnozinstvo. Vo ovoj sistem vsu{nost vladeat naizmeni~no dvete golemi partii, no ne samostojno tuku so pomo{ na tretata politi~ka partija. Ovaa treta partija iako e mala, igra zna~ajna uloga vo funkcioniraweto na dvopartitniot sistem, bidej}i od nejzinoto priklonuvawe kon edna ili druga partija zavisi karakterot na vladea~kata koalicija. Pove}e partiskiot sistem se javuva vo tri oblika: integralen, polariziran i pove}epartiski sistem so dominantna politi~ka partija. Za razlika od bipartizmot koj ima ednobojna vlada i vidlivo sprotivstaveno mnozinstvo i opozicija, pove}epartizmot ima koaliciona vlada i nedovolno struktuirana opozicija. Pritoa pove}epartizmot se javuva vo pogolem broj na formi od bipartizmot.

Za

razlika

od

dvojnata

forma

na

bipartizmot,

pove}epartizmot teoretski mo`e da se javi vo golem broj na simetri~ni i asimetri~ni formi. Sepak vo praktikata dominiraat tri oblika: asimetri~na multipolarnost kade dominira edna partija vrz pogolem

6

broj na mali i me}usebno skarani partii; simetri~na bipolarnost kade partite

se

grupiraat

na

dva

sprotivstaveni

bloka

i

simetri~na

multipolarnost kade pove}e mali i sredni partii reflektiraat na razli~ni polovi.

PARTISKIOT SISTEM VO REPUBLIKA MAKEDONIJA Politi~kiot

pluralizam

vo

Republika

Makedonija

e

ustavna

kategorija. Ustavot isto taka izre~no gi predviduva i politi~kite partii kako najoptimalen oblik za ostvaruvawe na politi~kiot pluralizam. Politi~kiot pluralizam vo Republika Makedonija za prvpat se vovede so ustavnite amandmani od 1990 godina, vrz osnova na koi amandmani se sprovedeni prvite pove}epartiski izbori vo Republika Makedonija, a vedna{ potoa konstituirano e i Sobranieto na Republika Makedonija kako prv pove}e partiski parlament na makedonskata dr`ava. Za da mo`eme da go analizirame partiskiot sistem vo Republika Makedonija

potrebno

e

da

napravime

kratka

analiza

na

makedonskoto op{testvo i politi~kite partii -

Socijalna matrica na politi~kite partii vo RM

Vo po~etokot na devedesettite godini po~na raspadot na op{testvenata sopstvenost kako op{tetsvena i stratifikaciska podloga. No nasproti otvorenite op{testveni procesi so brzata transformacija na neza{titenata op{testvena sopstvenost se prodlabo~i ekonomskiot jaz i poizdiferencirano se istakna odnosot bogati-siroma{ni. Identitetot na politi~kite

partii

e

zavisen

od

brzinata

na

diferenciraweto

na

sopstveni~kite odnosi i na vospostavuvaweto na mehanizmite na pazarnata ekonomija. Kolku pobrzo tie }e se vospostavat vo celost

7

tolku pobrzo se diferenciraat interesnite i politi~kite preferencii na politi~kite partii. Sociopoliti~kata mo} se koncentrira vo ekonomski i politi~Ki centri institucionalizirani vo ramkite na zna~jani ekonomski subjekti, bankarski institucii, fondovi, novi sopstvenici i struktura na vlast. Vakvata distribucija i koncentracija na mo} se u{te nema socijalna podloga vo smisla na vlijanie na opredeleni grupni interesi, taka {to i samite politi~ki partii ne se po{iroko socijalno zasnovani. Od tradicionalnite faktori na socijalnata stratifikacija kako najzna~ajni se javuvaat u~estvoto vo distribucijata i proizvodstvoto na materijalnoekonomskata osnova, razvojnite procesi, belezite na etni~kata i sociokulturnata pripadnost kako i u~estvoto vo distribucijata na politi~kata mo}. Novite socijalni grupi {to se formiraat vo Makedonija se onie koi se povrzani so sopstveni{tboto i raspolagaweto so sredstvata na kapitalot, so funkciite na upravuvawe i izvr{nata vlast. Site politi~ki partii vo Makedonija vo edna neizdiferencirana socijalna matrica baraat poddr{ka od site sloevi {to e nonsens za pluralizmot ili pak socijalnite interesi se supstituiraat so verski ili etni~ki. -

Zakon za politi~kite partii

Bidej}i pluralizam

politi~kite

vo

Republika

partii

se

osnoven

Makedonija,

oblik

na

politi~kiot

Sobranieto

na

Republika

Makedonija donese Zakonot za politi~kite partii. Zakonot

za

politi~kite

partii

partite

gi

opredeluva

kako

organizirani grupi na gra|ani koi se zalagaat za u~estvo vo vlasta. Vakvoto definirawe na politi~kite partii napolno odgovara na teoriskiot poim, zatoa {to te`i{teto go stava na elementot u~estvo vo vlasta. Politi~kite partii vo Makedonija neposredno korespondiraat so vlasta, odnosno tie postojat isklu~ivo zaradi toa da se borat da dojdat na vlast ili da vr{at pritisok vrz vlasta so demokratski metodi. So toa zakonot pravi jasna razlika pome|u politi~kite partii od edna strana i zdru`enijata na gra|ani od druga strana. Imeno politi~kite partii postojat zaradi natprevar za vlasta, a zdru`enijata zaradi ostvaruvawe i

8

za{titan

a

socijalnite,

ekonomskite,

kulturnite

i

drugi

prava

i

uveruvawa na gra|anite. Politi~kite partii spored ovoj zakon funkcioniraat na teritorijalen princip, i za niv va`i na~eloto na samoorganizirawe, odnosno gra|anite sami odlu~uvaat za formirawe na svoja politi~ka organizacija. Zakonot go voveduva i institutot zabarana za postoewe na polit~ka partija. Spored zakonot politi~kata partija ne mo`e da dejstvuva vo tri slu~ai: -

nasilno urivawe na ustavniot poredok;

-

pottiknuvawe ili povikuvawe na voena agresija i

-

razgoruvawe

na

nacionalna,

verska

ili

rasna

omraza

i

netrpelivost. Site tri slu~ai ednovremeno se i ustavni normi za zabrana za dejstvuvaweto na politi~kata partija. Partiskiot sistem vo Republika Makedonija e sostaven od pribli`no triesetina pogolemi ili pomali partii. Ovaj broj varira pa taka na izborite vo 1994 godina u~estvuvale 38 politi~ki partii iako vo sudskiot register bile registrirani 67 politi~ki partii. Vo 1995 godina brojot na registrirani partii se namaluva na 31. Vo

pogled

na

izborniot

proces

vo

Republika

Makedonija

politi~kite partii imaat opredeleni dr`avni funkcii po svojot karakter. Toa se predlagaweto na kandidati od svoite redovi za pratenici, sovetnici vo sovetite na lokalnata samouprava i za pretsedatel na dr`avata. Vo pogled na partiskiot sistem vo raboteweto vo Sobranieto na Republika Makedonija, generalno partenicite od edna parlamentarna partija ja so~inuvaat parlamentarnata grupa. Parlamentarnata grupa kako grupa na partiski istomislenici

ima svoj koordinator, koj

e

zadol`en za pra{awata vo vrska so delovnikot za rabotata na Sobranieto i gi iznesuva stavovite na prateni~kata grupa. Parlamentarnata grupa isto taka vr{i zna~ajni funkcii vo rabotata na Sobranieto kako {to se: -

predlagawe na ~lenovi na sobraniskite komisii i anketnite odbori;

9

-

predlagawe na to~ki na dnevniot redna parlamentot;

-

u~estvo vo dogovarawe za rabotata na komisiite;

-

izbor na ~lenovi na parlamentot za predstavuvawe pred drugi doma{ni i stranski politi~ki tela (Evroparlamentot i sl.)

-

u~estvo vo rabotata na komisii i plenarnite sednici i drugo

Partiskiot sistem na Republika Makedonija opfa}a politi~ki partii so razli~na ideolo{ka orientacija iako toa ne e tolku vidlivo bidej}i re~isi site politi~ki partii se deklariraat za demokratski. Vo osnova dominiraat dva kriteriuma za struktuirawe na partiskiot sistem vo Republika Makedonija: gra|ansko-socijalen i etni~ko-dr`aven kriterium. Partite {to se struktuirani vrz gra|ansko-socijalen kriterium se zalagaat dr`avata da se razviva kako gra|anska i socijalna dr`ava, a partite {to se struktuirani vrz vrz osnova na vtoriot kriterium se zalagaat Republika Makedonija da se razviva kako nacionalna dr`ava vo etni~ka forma. Partiite od prvata grupa nastojuvaat da bidat medijatori me|u gra|anskoto i politi~koto op{testvo, a partiite od vtorata grupa sakaat da bidat posrednici me|u etnicitetot i dr`avnata vlast. Ideolo{ko profilirawe postoi i vo ramkite na polariziranite blokovi na partiskiot system. Na primer vo gra|anskiot blok postojat partii so social-demokratska, liberalna i socijalisti~ka orientacija. Od druga strana pak vo nacionalniot blok postojat partii {to se zalagaat Republika Makedonija da se izgraduva isklu~ivo kako nacionalna dr`ava vo unitarna forma ili vo slo`ena forma. Ideolo{koto

profilirawe

na

politi~kite

partii

vo

republika

Makedonija se odlikuva so slednive karakteristiki: -

naglasena segmentacija na makedonskoto op{testvo;

-

nepostoewe na pocvrsta interesna fizonomija na politi~kite partii;

-

preferirawe na partiskite interesi na {teta na me|usebnata sorabotka i koalicirawe na partite;

Prvata karakteristika se manifestira prekuformirawe na golem broj

politi~ki

partii

{to

e

voedno

i

karakteristika

i

na

site

postsocijalisti~ki zemji.

10

Vtorata karakteristika e vidliva po toa {to postoi golema sli~nost me|u partiskite programi iako postojat krupni ideolo{ki razliki me|u partite. Tretatata karakteristika se ogleda niz `elbata na partite da dejstvuvaat isklu~ivo vo interes na partiskite interesi duri i vo slu~aj na postoewe na partiski koalicii. Vo osnova ovie karakteristiki se posledica na prethodniot rigiden partiski

sistem

na

monizam,

neizgradenosta

na

sopstveni~kiot

pluralizam i naglaseniot partiski partikularizam. Od aspekt na brojot na politi~kite partii partiskiot sistem kaj nas e pove}e partiski. Pove}e partiskiot sistem koj se javuva vo tri varijanti: -

integralen pove}epartiski sistem;

-

polariziran pove}epartiski sistem

-

i pove}epartiski sistem so dominantna politi~ka partija;

kaj nas e zastapen vo dosega{nata praktika preku dva oblika i toa integralen i i polariziran. Za site ovie sistemi karakteristi~no e nestabilno parlamentarno mnozinstvo, partisko koalicirawe i proporcionalen izboren sistem vo ~ista ili kombinirana forma so mnozinskiot sistem. Integralniot pove}epartiski sistem predstavuva sistem na partii, od koi nitu edna partija ne e vo sostojba da osvoi pove}e od 30% glasovi na parlamentarnite izbori. Kako posledica na toa partiite mora da sklu~uvaat razli~ni koalicii i da imaat zaedni~ka nestabilna vlada. Vakov slu~aj imavme za vreme na prviot mandate na Sobranieto na Republika Makedonija (1991-1994). Vo ovoj period vo Republika Makedonija

postoe{e

nestabilan

(tehni~ka

i

politi~ka

vlada)

i

koaliciona vlada sostavena od pogolem broj politi~ki partii. Polariziran

pove}e

partiski

sistem

postoi

vo

slu~aj

koga

pogolemiot broj na partii se grupiraat vo dva bloka odnosno vo dve osnovni i sprotivstaveni koalicii. Vakvoto grupirawe mo`e da bide obusloveno od pove}e celi: 1. pobeda na izborite; 2. bojkotirawe na izborite; 3. formirawe zaedni~ka vlada;

11

4. formirawe na silna opozicija; Po pravilo, polariziranite blokovi se formiraat okolu edna sto`erna ili vrzuva~ka partija. Ovoj partiski sitem kaj nas re~isi stana pravilo po izborite

vo

1994

godina.

Voobi~aeno

imame

koaliciona

vlada

sostavena od tri partii (Dve od makedonskiot blok i edna od albanskiot) kako eden pol i opozicionite partii kako vtor pol. Ovaa priroda na partiskiot sistem e ulovena od nu`nosta na postoewe na opozicija. Bez opoziciona partija nema partiski sistem, bidej}i bez postoewe na silna opozicija pove}epartsikiot sistem se sveduva na ednopartiski sistem, iako formalno postojat pove}e partii. Me|upartiskite odnosi kaj nas kako i voobi~aeno se izrazuvaat preku: sorabotka ili konflikt. Sorabotkata na makedonskite partii glavno se izrazuva preku formirawe na razli~ni vidovi partiski koalicii. Tie se formiraat pred izborite (,,Za Makedonija" koalicijata na nekolku partii na ~elo so SDSM koja be{e formirana predizborno) ili posle izborite za formirawe na vlada. Nezavisno od toa koga se formirani ovie odnosi imaat isto zna~ewe za prirodata na partiskiot sistem i za ostvaruvaweto na funkciite na politi~kite partii. Iako se nositeli na pluralizmot, a parlamentarnata pove}e partiska demokratija e relativno mlada, politi~kite partii kaj nas mnogu brzo zabolea od negativnite pojavi koi {tetno se odrazuvaat vrz razvojot na demokratijata i politi~kiot pluralizam. Vo grupata na nagativni pojavi najzna~ajni se slednive: -

forsirawe

na

nezavisno

partiskite

od

nivnata

kadri

na

stru~na

visoki dr`avni funkcii, sposobnost

i

moralna

odgovornost; -

donesuvawe na partiski odluki od mal broj lu|e;

-

slu`ewe so demagogija i nevistini zaradi doveduvawe vo zabluda na izbira~koto telo;

-

pretvarawe na prateni~kiot mandat vo partiski mandat i

-

stimulirawe na partikularizmot na {teta na op{tite interesi

-

pretvorawe

na

parlamentot

vo

glasa~ka

ma{ina

na

vladea~akata partija ili koalicija;

12

Ovie negativni pojavi se zabele`ani re~isi kaj site politi~ki partii vo svetot i kaj site politi~ari. Na primer u{te Isokrat i Demosten vo III vek p.n.e ja zabele`ale demagogijata kaj atinskite politi~ari. Denes site politi~ki partii pa i makedonskite {iroko se koristat so demagogija i lagi za vreme na izborite. Tie na izbira~ite im go ka`uvaat ona {to tie sakaat da go slu{nat, no ne i ona {to e nepopularno, a korisno za op{tetstvoto. Denes taa demagogija e u{te posilna bidej}i taa se {iri so pomo{ na javnite mediumi. Isto taka specifi~na negativna pojava vo partiskiot sistem vo Republika Makedonija e pretvoraweto na prateni~kiot mandat vo partiski mandat. Ovaa pojava poka`uva deka na delo postoi partiska a ne predstavni~ka demokratija. Vakvoto reducirawe zna~i ogromno ograni~uvawe na narodniot suverenitet i negovo transformirawe vo partiski suverenitet. Partiskiot partikularizam ja predstavuva politi~kata partija kako vistinsko parcijalno op{testvo vo dr`avata. Ovoj vid partikularizam e opasen ako se izrazuva na militanten na~in kako ekskluziven interes {to ne trpi nikakvo osporuvawe od drugite subjekti vo op{testvoto. Vo

na{iot

partiski

sistem

dlaboko

e

vgradeno

na~eloto

razultatite od izbornata pobeda da im pripadnat na onie partiski kadri koi imaat najgolemi zaslugi za osvojuvaweto na vlasta, nezavisno od upotrebenite metodi za vreme na izborite i od stru~nite i moralnite sposobnosti na tie kadri. Vo partiskite sistemi na sekoja makedonska partija {iroko e razraboten sistemot na dodeluvawe na razli~ni nagradi i privilegii na partiskite ~lenovi, a osobeno na partiskite rakovoditeli. Simptomati~na pojava vo razvojot na makedonskata demokratija e pretvoraweto na Sobranieto na Republika Makedonija vo glasa~kas ma{ina na vladea~kata partija ili koalicija koj slu`i kako instrument za dnevno-politi~kite potrebi na vladea~kata kasta. Ova se povrzuva i so pretvoraweto na prateni~kiot vo partiski mandat. Mnogu ~esto pratenicite koi se vo parlamentarno mnozinstvo vo Sobranieto bez razmisluvawe glasaat za zakonskite i drugite predlozi na Vladata, nezavisno kolku tie predlozi se sporni ili ne, iako vo Ustavot vlasta vo Republika Makedonija e podelena i Vladata e samo izvr{en organ, a ne

13

i zakonodaven, gledaj}i ja parlamentarnata praktika se dobiva vpe~atok deka e sosema sprotivno.

ZAKLU^OK Politi~kite partii postojat zaradi potrebata od legitimirawe na dr`avnata vlast po pat na op{ti izbori i zaradi kontinuirana zamena na nositelite na upravuva~kite funkcii vo opredeleno op{testvo. Od aspekt na pluralisti~kata demokratija, oblicite na partiskiot sistem mo`at da se vrednuvaat na sleden na`in; prvo ednopartsikite i pove}e partsiskite sistemi so dominantna polit~ka partija zna~at oblici na za{tita na edinstvoto na vlasta, odnosno ovie oblici ne doveduvaat do delewe na vlasta me|u pove}e subjekti; vtoro dvopartsikite sistemi zna~at naizmeni~na promena na vlasta, odnosno ovie oblici ne dozvoluvaat dr`avnata vlast da bide dolgo vreme vo racete na edna

14

partija; i treto pove}epartiskite sistemi zna~at oblici na delewe na vlasta me|u pove}e subjekti, odnosno ovie oblici zna~at disperzija na vlasta vo horizontalna linija. Sledstveno na toa pove}e partiskiot sitem vo

integralna

varijanta

najmnogu

pridonesuva

za

razvojot

na

predstavni~kata demokratija kako oblik na pluralisti~ka demokratija. Partiskiot sistem vo Republika Makedonija seu{te se nao|a vo proces na dooformuvawe i definirawe na politi~kiot sibjektivitet kako i vo proces na zaokru`uvawe na socijalnite, intersni i drugi osnovi na svojot identitet. Identitetot na makedonskite politi~ki partii e usloven pred se od opi{aniot stepen na razvienost ili nerazvienost na gra| anskoto op{testvo. Sepak dvovekovnoto iskustvo od postoeweto na politi~kite partii i partiskite sistemi potvrduva deka se u{ten e e najdeno podobro re{enie od politi~kite partii i pove}epartiskiot sistem. Me|utoa toa ne zna~i deka partite se sekoga{ demokratski institucii. ,,Politi~kite partii mo`at da se ocenat kako lo{o re{enie za demokratijata, no ne i polo{o od ednopartiskiot sistem i bezpartiskata demokratija" - Vinston ^er~il

SODR@INA: 1. Voved..........................................................................................1

2. Politi~ki partii..............................................................................3

3. Partiski sistem.............................................................................5

15

4. Partiski sistem vo Republika Makedonija....................................7 - Socijalna matrica na politi~kite partii vo RM............................7 - Zakon za politi~ki partii............................................................8

5. Zaklu~ok.....................................................................................14

KORISTENA LITERATURA:

1. D-r Cane Mojanoski ,,Socijalen i politi~ki profil na politi~kite partii vo Makedonija" Liber, Skopje 1996; 2. M-r @ivko Nedelkovski ,,Politikata kako komunikacija" Studentski zbor, Skopje; 3. D-r Svetomir [kari} ,,Ustavno pravo" Skopje 4. Nikolo Makijaveli ,,Vladetelot" Kultura, Skopje

16

5. Zakon za politi~ki partii Sl. Vesnik na RM 6. Ustav na RM 7. Dijalog spisanie za op{testvena kritika i teorija Skopje

17