Panitikang Kapampangan (Gitnang Luzon)

ANG MGA KAPAMPANGAN AT ANG KANILANG PANITIKAN WIKA Ang tawag sa wikang sinasalita ng mga Kapampangan ay “Pampango” o “Kapampangan”. Ito ay miyembro ng Wikang Malayo-Polynesia1. Noong 1571, napag-alaman ng mga Español na ang palapantigan ng wikang ito ay maaring iugat sa wikang Devangari2. Ito ay may sariling ortograpiya at alpabeto. Kapansin-pansin sa alpabetong ito ang kawalan ng titik “h”. Noong 1896, nailimbag ang isang aklat tungkol sa Kapampangang alpabeto sa pamagat na “Alfabeto Pampango” na isinulat ni Alvaro de Benavante.3 Sa kasalukuyan, karamihan ng mga taong nagsasalita ng Kapampangan ay nakatira sa mga lalawigan ng Pampanga at Tarlac subalit mayroon din naman sa ilang bahagi ng Zambales at Bataan4.

BAGO ANG PANANAKOP Bago pa man dumating ang mga Español sa Pampanga, mayroon ng umiiral na sistema ng pamamahala dito. Ayon kay H. Otley Beyer, ang pamayanang nanirahan sa lupain ng Pampanga ay nagmula pa sa Emperyong Madjapahit na namayagpag noong 300-200 B.K. (Bago kay Kristo)5. Sa katunayan, nakalilikha na ng sobrang pang-agrikulturang produkto o “surplus” ang sistemang ito na nagdulot upang magkaroon sila ng pakikipagkalakalan sa iba pang grupo ng tao. Tulad ng maraming grupo ng tao sa bansa, ang mga tao sa Pampanga ay karaniwang naninirahan malapit sa ilog. Dahil dito, ang kanilang pangunahing kabuhayan ay pangingisda na karaniwan nilang 1

Pahina 198, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. Page 4, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 3 Pahina 5, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 4 Pahina 198, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 5 Pahina 5, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 2

ginagawa sa pamamagitan ng paggawa ng mga patibong at pagtatayo ng mga palaisdaan o “fish ponds”. Isa pang dulot ng pamamalagi malapit sa katubigan ay ang paggamit ng mga sasakyang pantubig bilang pangunahing uri ng paglalakbay. Gayunpaman, dahil nga mayaman rin ang Pampanga sa kapatagan, nagagawa rin nilang magsaka partikular na ng mga pananim tulad ng tubo at palay.

6

PANITIKAN Noong mga panahong ito, mayroon ng iba’t ibang uri ng panitikan. Nariyan ang alamat, tumayla, bugtong, kuwentong bayan, salita, kasebian at awiting bayan. Ang

Alamat

ng

Sinukwan

ay

isa

sa

mga

pinakatanyag

ng

Kapampangang alamat. Marami itong bersyon. 7Ang tumayla o tumaila ay hele o awiting pampatulog8. Ito ay maituturing na orihinal sa mga Kapampangan9. Ang bugtong ay kilala rin sa tawag na “Bugtoñgan”. Karaniwan itong binibigkas sa mga lamayan at kasal. Sinasambit din ito sa mga kritikal na panahon kung saan nangangailangan ng mabigat na pagpapasya. Halimbawa, ang pagsagot sa isang bugtong ay maaring maging pahiwatig ng magandang kahihinatnan ng isang pangyayari at mapagpalang kapalaran10. Ang sa ibaba ay mga halimbawa ng bugtong:

6

Metung a butil a pale Sakup ne ing mabilug a bale

(Isang butil ng bigas Sakop ang buong bahay.)

Sagot: Sulu

Lampara

Pahina 9, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 7 Pahina 13-14, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 8 Pahina 5, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981.; Pahina 41, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 9 Pahina 42, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 10 Pahina 13, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975.

Salita naman ang tawag sa anumang panitikan na nakasulat sa tuluyan. Tulad ng bugtong, ang kasebian o casebian11 ay binibigkas din sa mga pampublikong salu-salo tulad ng lamay at kasal. Ito ang katumbas ng salawikain ng mga Tagalog. Isang halimbawa nito ay ang sa ibaba: Ing asung balabaluktut Butul man e akapulut (Isang asong nakabaluktot buong araw Hindi makahahanap ng buto) Ayon kay Alejandro Q. Perez, maaring hatiin ang awiting bayan ng Kapampangan sa maraming uri12. Ang una ay ang basulto o basultu na karaniwang inaawit ng mga pastol sa bukid13. Maari rin itong awitin habang isinasayaw14. Ito ay pataludtod. Nang lumaon, naging isa na rin itong kompetisyon tuwing pista na sinasabayan ng musika at pagsayaw15. Mga halimbawa nito ay may mga pamagat na

“O Caca, O Caca”(O Brother, O

Brother), “Tinanam Kung Kamantigi”, “Karin Pu Kekami” at “Puntung Biabas”16. Pangalawa ay ang pamuri. Ito ay mula sa salitang “buri” na ang ibig sabihin ay gusto. Ito ay isang awit ng pag-big o “love song”. Ang “Aruy! Katimyas na Nitang Dalaga” (Ay! Kaakit-akit ang Naturang Dalaga) at “Atsing Neneng” ay mga halimbawa nito.17 Ang pangatlong uri ay ang pang-obra. Ito ay isang awit sa pagtatrabaho. Mga halimbawa nito ay ang “Bye Ning Kasamak” (Ang Buhay ng Magsasaka) at “Deting Tatanam Pale” (Itong mga Taong Nagtatanim ng palay). 11

vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. Pahina 15, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 13 Pahina 7, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 14 Pahina 5, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 15 Pahina 15, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 16 Pahina 15, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 17 Pahina 16, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 12

Sa mga nabanggit na halimbawa masisilayan ang panitikan bilang salamin ng pamumuhay ng mga tao – hanapbuhay sa kaso nito.18 Ang pang-apat ay ang paninta na mula sa salitang “sinta” na ang ibig sabihin ay minamahal o pag-ibig. Kung ang pamuri ay para sa isang taong minamahal sa romantikong paraan, ang paninta naman ay para sa pamilya at kaibigan. Ang mga pamagat na “Ecu Pa Kelingwan” (Hindi Ako Nakalimot), “Ing Dalumdum ning Bengi” (Ang Kadiliman ng Gabi) at “Atin Ku Pung Singsing (Mayroon Akong Singsing) ay mga halimbawa nito19. Ang huli ay kinakanta at itinuturo pa rin sa mga paaralan magpahanggang ngayon20. Panglima ay ang karagatan o caragatan. Ito ay isang patulang larong ginagawa

tuwing

may

lamay.

Ito

ay

ginagawa

sa

pamamagitan

ng

pagtatanong at pagsasagot gamit ang tula.21 Pang-anim ay ang diparan. Ito ay tulad ng sawikain ngunit inaawit. Ang pangpito ay ang bulaklakan na isa ring paligsahan gamit ang pagtula kung saan may dalawang grupo – isa ng mga lalaki at isa rin na mga babae. 22 Ang pag-awit ng gawang pampanitikan at pagkakaroon ng tugma ay ang dalawang pangunahing katangian ng panitikang Kapampangan bago dumating ang mga mananakop. Ang tugma ay isang representasyon ng umiiral na kaayusan sa kapaligiran at buhay ng tao. Samakatuwid, para sa mga Kapampangan noong panahong yaon, ang pag-alis ng tugma ay katumbas ng pagsuway sa natural na daloy o galaw ng buhay23.

18

Pahina 17, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 19 Pahina 18-19, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 20 Pahina 15, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 21 Pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 22 Pahina 20, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 23 Pahina 14, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975.

Sinasabi na unti-unting naglaho ang pagbigkas ng bugtong, kasebian, kuwentong-bayan at awiting-bayan nang ang paglalakbay sa gabi ay mas naging peligro dulot marahil ng pagdami ng mga masasamang loob24. Sa mga nabanggit na anyo ng panitikan, makikita na ang panitikan ay isang natural na bahagi ng pamumuhay ng mga Kapampangan. Ang panitikan ay hindi isang bagay na ginagamit at nililikha lamang ng mga intelekwal sa paaralan o unibersidad kundi isang elemento na nakatahi sa iba’t ibang gawain ng tao – sa lamay, pagtatrabaho, panliligaw, pagkikipagkapwa, at iba pa. Bukod pa rito, ang panitikan ay nagsisilbing paliwanag at paglilinaw ng iba’t ibang tradisyon. Halimbawa, ang pagbigkas ng bugtong sa mga lamayan ay isang pahiwatig na para sa mga Kapampangan, ang okasyong ito ay isang masayang pagkakataon25, isang pagtingin na maaring taliwas sa paniniwala ng ibang grupo ng tao. Makikita sa mga sinaunang anyo ng panitikang Kapampangan ang kalikasan bilang pangunahing paksa o inspirasyon. Sinasalamin nito ang kaisipang nagpapahayag na ang lahat ay bahagi ng kalikasan26. Mapagtatanto rin na ang sinaunang panitikan ay isang paraan upang maipaliwanag ang mga hindi maipaliwanag na lubos na maaaninag sa mga alamat27. Ang heograpiya rin ay may malaking papel sa paghubog ng sinaung Panitikang Kapampangan. Mapapansin na ang Bundok Arayat o kilala rin sa tawag na Bundok Alaya ay isang popular na paksa ng mga gawang pampanitikan. Dulot ito marahil ng katotohanan na tanaw ang naturang bundok sa 22 bayan ng lalawigan28.

24

Pahina 18, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 25 Pahina 12, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 26 Pahina 9, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 27 Pahina 10, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 28 Pahina 55, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984.

PANANAKOP NG MGA ESPAÑOL Taong 1571 nang mapasailalim sa mga Español ang Pampanga sa pamumuno ni Martin de Goiti29 at nang ito ay maging lalawigan o alcaldia. Naganap ito matapos matalo si Raja Soliman ng Tondo30. Sa maraming pagkakataon, makikita ang mapayapang pakikipagugnayan ng mga Kapampangan sa mga Español. Taong 1574 nang mangyari ang pag-aalsa ni Lumahong, na isang piratang Tsino. Dito, nasaksihan ang paglaban ng mga Kapampangan sa panig ng mga Español. Noong 1603 naman, tuluyang naging bahagi na ng sandatahang lakas ng mga Español ang mga Kapampangan. Ang katapatan ng mga kawal na Kapampangan ay ilang beses na napatunayan sa maraming pagkakataong lumusob ang iba pang banyagang mananakop sa bansa.31 Siyempre, hindi maaring kalimutan ang mga kawal na Macabebe na kilala sa pagiging tapat nila sa mga Español32. Mabilis na lumaganap ang relihiyong Katolisismo sa Pampanga. Dumating ang mga prayleng Agustino sa lalawigan noong 1597. Taong 1600 pa lamang ay mayroon ng 15 kumbento at 1 kolehiyo royal (o royal college) ng mga Heswita ang naitayo dito. Pagdating ng 1650, niyakap na ng karamihan ang Katolisismo.33 Sumunod dito ang malawakang hispanisasyon ng mga Kapampangan. Sa kabila ng kakikitaang katapatan ng mga Kapampangan sa mga Español, maraming pagkakataon din na sila ay nag-alsa. Taong 1571 nang maganap ang kauna-unahang pag-aalsa ng mga Kapampangan. Sa katunayan, sila ang pinakaunang grupo na sumubok na mapalaya ang kanilang mga sarili sa ilalim ng pamamahala ni Gobernador Heneral Don Sabiniano Manrique de Lara34. Noong 1583, pumotok ang pag-aalsa nang tumindi ang kahirapan ng 29

Pahina 4, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 30 Pahina 200, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 31 Pahina 200, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 32 Pahina 201, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 33 Pahina 200, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 34 Pahina 407, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981.

mga Kapampangan dulot ng sapilitang pagtatrabaho at kagutuman35. Noong 1660, naganap ang isa na namang pag-aalsa sa pamumuno ni Francisco Maniago na umabot hanggang 1896. Tulad ng una, may pang-ekonomiyang katangian din ang naging dahilan ng rebelyong ito. Sinasabi na ang pangunahing bagay na nagdulot nito ay ang sapilitang pagputol ng mga troso sa Pampanga at ang malaking pagkakautang ng mga Español dulot ng pagbili nila ng palay na mula sa lalawigan.36 Ang kauna-unahang kuta ng Katipunan sa Pampanga ay itinatag noong Agosto 189737. Mula 1896 hanggang 1898, nakipag-alyansa na ang ilang Kapampangan sa iba pang Pilipino. Sa lahatlahat, naganap ang mga pag-aalasa ng mga Kapampangan sa mga sumusunod na mga taon: 1571, 1585, 1645, 1660-61 at 189838. Dahil sa kalapitan ng Pampanga, dito karaniwan kinukuha ang mga sangkap na materyal na kinakailangan ng Maynila39. Taong 1790 nang buksan ang

Maynila sa pandaigdigang kalakalan. Dahil dito, lumaganap ang

pagtatanim ng tubo sa Pampanga na isa sa mga “cash-crop” ng Pilipinas noong panahong yaon40.

PANITIKAN Bukod pa sa ilang uri ng awiting-bayan na mayroon na ang mga Kapampangan bago pa man dumating ang mga Español, nalikha pa ang ilang uri ng awiting-bayan. Isa dito ay tinatawag na “goso”. Ito ay inaawit kasabay ng biyolin at tamburin tuwing gabi bago ang araw ng Todos Los Santos (All Saint’s Day). Ito ay nagtataglay ng tiyak na aral sa buhay at mabagal na tempo.41 Ang sa ibaba ay isang halimbawa nito: Apu kung makibale Maki manuk lalam bale 35

O grandowner of the house With a hen under your dwelling

Pahina 201, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. Pahina 201, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 37 Pahina 202, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 38 Pahina 3, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981.; Pahina 406, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 39 Pahina 200, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 40 Pahina 201, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 41 Pahina 16, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 36

Buri ke sang pakisabi I request that tonight I shall get it Daunan ke potang bengi. To offer fro All Soul’s Day. E mu ne sa daraunan Ing manuk kung pakamalan Seli ke pang aduang dalan

Please don’t offer The hen that I dearly love I have just bought it for two hundred

Kang Marianung baritaklan.

From worthless Mariano.

pesos Nariyan din ang duplo na isang ring uri ng awiting-bayan. Ito ay maaring iugat sa mga Español. Ang duplo ay isang patulang laro. Ito ay tagisan ng galing sa pagpapahayag sa pamamagitan ng tula at kaalaman sa mga bagay na napapatungkol sa kultura.42 Isa pa ay ang sapatya. Ang pangalan nito ay mula sa salitang “tapatio” na tumutukoy sa isang Mehikanong sayaw. Ito ay isinasayaw habang inaawit43. Ito rin ay tagisan sa pagtula.44 Lumaganap din ang panitikang kurido o corrido na nagmula sa corrido ng mga Español. Nagsimula ang anyong ito sa pamamagitan ng pagsasalin ng mga corrido ng Español sa Kapampangan.45 Ang mga corrido ay hango sa mga banyagang alamat at tula. Hindi ito inaawit o sinasayaw46. Nakatanggap ng labis na kritisismo ang anyong ito sapagkat ito raw ay pawang panggagaya lamang ng mga banyagang akda. Gayunpaman, sinasabi na mas malaki ang naging impluwensiya nito sa mga tao kaysa sa mga akdang panrelihiyon47. Halimbawa nito ay ang mga akdang “Conde Irlos” at “Aring Palmarin”. Ang panahon sa pagitan ng ika-17 at ika-18 na siglo ay kilala sa tawag na Panahon ng Liriko48. Sa panahong ito higit na naging talamak ang panggagaya ng istilo at damdamin mula sa panitikan ng ibang kultura. Dito, 42

Pahina 20, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 43 Pahina 8, Torres, Maria Luisa F.Isang-iglap na Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan, 1975. 44 Pahina 20, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 45 Pahina 10, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 46 Pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 47 Pahina 14, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 48 Pahina 21, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n].

nagkaroon

ng

napakaraming

pagsasalin

at

adaptasyon49.

Isang

napakahalagang halimbawa ng adaptasyon ay ang “Mga Kuwento ni Juan”. Maraming pinasimulan ang akdang ito. Una, ito ang nagpasimula ng paggamit ng lokal na lugar o eksena sa isang anyong pampanitikan matapos itong makalimutan ng mga Kapampangang manunulat mula noong napasailalim sila sa mga Español50. Dito rin maiuugat ang simula ng maikling kuwento sa Kapampangan. Ito ay bukambibig lamang at hindi nakasulat.51 Ang karaniwang tema nito ay ang ordinaryong pamumuhay ng isang tao sa Pilipinas52. Matapos ng mga kuwento ni Juan, namayagpag naman ang dulang moro-moro na tinatawag ding Cumidya o Kumidya. Ito ay nagmula sa kastilang “comedia”. Mula sa ordinaryong tema na makikita sa kuwento ni Juan, muling nagtungo sa likhang-isip ang panitikang Kapampangan.53 Hindi ito nagustuhan ng mga intelektwal noong mga panahong yaon54. Gayunpaman, masasabi na ito ang nagbigay-daan sa kauna-unahang Kapampangang pagtatanghal sa entablado55. Ang moro-moro ay isang melodrama na kinatatampukan ng mga Muslim at Kristiyanong tauhan. Ito ay pataludtod at may musika. Isa pang anyong pampanitikan ng nagmula sa corrido ay ang kuriru. Hango sa kastilang “corrido”. Mayroon itong 12 o mas mababa sa 12 pantig bawat linya. Isang halimbawa nito ay ang “Corrido King Bye nang Keralanan ning Prinsipe king Imperio Francia ila ning Princesa Adriana king Kayaria’ning Antioquia” (Corrido tungkol sa Buhay ni Prinsipe Felix ng Kaharian ng Espanya at ng Emperatris Valeriana ng Kaharian ng Persia).56

49

Pahina 22, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. Pahina 23, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 51 Pahina 24, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 52 Pahina 25, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 53 Pahina 26, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n].; pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 54 Pahina 27, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 55 Pahina 44, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 56 Pahina 28, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 50

Isa pang uri na panitikan noon ay ang pasion. Ito ay mula sa mga Español. Ito ay kilala rin sa tawag na “pabasa”57. Isang akda ng pasion ang itinuturing

na

kauna-unahang

gawang

pagsasalin ito ay ginawa ni Rev. P. Banda.

naisalin 58

sa

Kapampangan.

Ang

Puni naman ang tawag kung ang

pasion ay ginagawa bilang isang pampublikong aktibidad59. Mayroon ding tinatawag na cenaculo. Ito ay itinuturing na mas mahalaga kaysa sa moro-moro. Binibigyang diin nito ang makasaysayan at pangheograpiyang katotohan na taglay ng isang gawang pampanitikan. Ito ang nagbigay-daan sa pagkakalikha ng zarzuelas dahil sa makukulay na kasuotang ginagamit dito. Isa pang mahalagang palabas na kaugnay sa cenaculo ay ang salubong. Itinatampok nito ang kuwento ng pagkikita ni Kristo at ni Inang Maria matapos ang muling pagkabuhay ng una. Tulad ng cenaculo, ito rin ay makatotohanan. 60 Nariyan din ang mga liham. Hindi ito isang talaarawan o talambuhay61. Maraming uri ng Kapampangang liham subalit masasabi na hindi ito orihinal sa kanila62. Mula ika-18 at 19 na siglo laganap pa rin ang pagsasalin sa Kapampangan. Nangunguna rito ang pagsasalin ng mga akdang panrelihiyon na nakasulat sa Español o Latin63. Ang pagsasalin ay karaniwang ginagawa ng mga edukadong taong layko. Ang mga produkto ng kanilang mga pagsasalin ay kilala sa pagiging tiyak at eksakto, at pagtataglay ng ganda at laman64. Sa mga panahon ding ito, ang pagbabasa ay isang pangunahing libangan sa mga taong marunong nito65.

57

Pahina 29, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. Pahina 29, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 59 Pahina 30, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n].; pahina 22, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 60 Pahina 33, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 61 Pahina 35, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 62 Pahina 36, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 63 Pahina 6 Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. at 12, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 64 Pahina 13, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 65 Pahina 13, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 58

Sumulpot din ang harana na pinaniniwalaang nagmula sa mga Español66. Ito ay mga awit ng pag-ibig na kinakanta kasabay ng instrumentong pangmusika. Karaniwan, ito ay hango sa orihinal na komposisyon67. Mayroon ding tinatawag na dalit na tumutukoy sa mga pangkaraniwang awitin68. Awit naman ang tawag sa isang metrikong akda na hango sa mga kabalyerong romansa ng mga Español69. Mga halimbawa nito ay ang “Kasulatang Gintu” at “Napun Ngeni at Bukas” (Kahapon, Ngayon at Bukas) ni A. Tolentino. Ang kauna-unahang aklat na nakasulat sa Kapampangan ay nalimbag noong 173270. Kung sa kasalukuyan ay may nagaganap ng paghahalo ng wikang Tagalog at Ingles sa isang akda na tinatawag na Taglish, nagkaroon din ng paghahalo ng Kapampangan at Español sa isang gawa71. Gayundin naman, kung may carillo ang mga Tagalog, mayroon namang potei o kikimut ang mga Kapampangan. Ito ay isang dulang gumagamit ng anino ng mga tauhang kahoy (“shadow play”).

72

Ang bayan ng Bacolor ang itinuturing na Athens ng Pampanga noong mga panahong ito. Ito rin ang sentro ng lalawigan hanggang 1903.73

REBOLUSYON AT PANAHON NG MGA AMERIKANO UNANG GRUPO NG MGA MANUNULAT 66

Pahina 36, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. Pahina 44, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 68 Pahina 42, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 69 Pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 70 Pahina 11, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 71 Pahina 19, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 72 Pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 73 Pahina 55, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 67

Masasabi na nagsimula lamang ang pag-usbong ng patriotismo sa Pampanga 20 taon lamang bagong naganap ang rebolusyon ng 189674. Ang unang kuwarto ng ika-20 siglo ang tinaguriang Ginintuang Panahon ng Panitikang Kapampangan75. Sa panahong ito sumikat ang zarzuela. Ito ay isang dulang inaawit na may halong diyalogo. Dinala ito ni Alejandro Cubero sa Pampanga mula sa España noong 188076.

Noong una,

tinanggihan ito ng mga Kapampangan dulot ng pagnanais ng mga bagay na katutubo o filipinisasyon77. Subalit, nang lumaon ay lumaganap din ito at pagdating ng 1902, halos lahat na ng bayan sa Pampanga ay may lokal na grupong nagpapalabas ng zarzuela. Seteyembre 13, 1900 nang ipalabas ang kauna-unahang zarzuela sa wikang Kapampangan – “Alang Dios”.78 Inilalarawan ang panahong ito bilang bago, malikhain at orihinal. Binansagan ito bilang Panahon ng mga Dramang Kapampangan. Dito sa unang pagkakataon, lumabas ang mga musikal na komedya at trahedya. Ang kaunaunahang gawang komedya ay isinulat ni Mariano Proceso Pabalan-Byron.79 Ang drama ay naging behikulo ng makabayang mensahe at kaisipan80. Ang mga kilalang manunulat sa panahong ito ay sina J.C. Soto, M.P. Byron, F.N. Galura, lahat ay mula sa bayan ng Bacolor. Subalit, si Fr. J.A. Fajardo ang itinuturing na tagapagpauna ng panahong ito.81 Sa pagitan ng mga taong 1907 at 1916 iniuugat ang simula ng peryodismo sa Pampanga. Ang mga kilalang peryodista noong mga panahong ito ay sina J.C. Soto, F.N. Galura, Liongson, A. Tolentino, Z. Hilario, P. Gozun at 74

Pahina 45, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. Pahina 6, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981.; Pahina 30, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 76 Pahina 29, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 77 Pahina 30, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 78 Pahina 7, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 79 Pahina 47, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 80 Pahina 48, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. 81 Pahina 7, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 75

J.G. David. Ang kauna-unahang diyaryo ay nailimbag noong 1907 na may pangalan na “Ing Emañgabiran” sa ilalim ng patnugot na si V. Neri. Ang ilan pang pangalan ng mga diyaryong naitatag noon ay ang “Ing Balen” (Ang Bansa), “Ing Bandila”(Ang Bandila), “Ing Katimawan” (Kalayaan), “Ing Alipatpat” (Ang Alitaptap), “Ing Catala” (Ang Loro) at “Ing Katiwala”. Ang dalawang naunang pamagat ay tumutukoy sa mga diyaryong maituturing na pinakapampanitikan.82 Ang mga Kapampangang diyaryo ay maaring isinulat sa Kapampangan o sa Español83. Sa kasamaang palad, marami rito ang hindi masyado nagtagal.

PANGALAWANG GRUPO NG MGA MANUNULAT Karamihan ng mga manunulat na kabilang sa grupong ito ay mula sa mga bayan Sexmoan at Guagua tulad nina Jacinto at Aurelio Tolentino,F. Simpao, at M. Mercado. May ilan din namang nagmula sa bayan ng Bacolor gaya nina Jose Gutierrez David, Eduardo Gutierrez David, Z. Hilario, I. Gomez, at E. Joven na namayagpag noong 1910 – 1930. Sina Brigido Sibug, F. Bautista, Urbano Macapagal, S. Navarro Jr., C. Gwekoh, Agustin Bustos-Zabala, C. Pineda, at E. Cunanan ay maibibilang din sa grupong ito84.

PANGATLONG GRUPO NG MGA MANUNULAT Ang mga manunulat na kabilang dito ay nakilala noong dekada 1940. May mga manunula tulad nina Amado Yuzon, S. Punsalan, P. Macapagal, R. Reyes, B. Navarro, S. Tumang, F. de Castro, at R. Talavera at pati na rin mga manunulat ng zarzuela gaya nina J. Yonzon, B. Talao, S. Talao, at J. Gallardo. Kaiba ng dalawang naunang grupo, mula sa iba’t ibang bayan ang mga manunulat dito.85

82

Pahina 70, Calixto, Eufrosina D. A Criticism of Pampango Literature.[S.l. : s.n., 19--n]. Pahina 10, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 84 Pahina 8, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 85 Pahina 9, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 83

Mula 1921 hanggang 1941, itinuturing na buhay na buhay ang panitikang Kapampangan. Ang karaniwang tema ng mga seryosong manunulat sa panahong ito ay patriotismo. Ang Magalang at Bacolor ay kilala bilang mga bayan kung saan masigla ang panitikan.86 Maraming mga nobela at maikling kuwento ay nalikha sa panahong ito87. Sa maikling kuwento, nangunguna diyan si J.F. Sanchez. Mayroon ding mga sanaysay kung saan tanyag naman si S. M. Punsalan.88 Mula 1942 hanggang 1982, kapansin-pansin ang pagkawala ang mga lirikong tula. Sa panahon ding ito, ang zarzuela ay higit na itinuring bilang isang anyo ng libangan.89 Noong 1924, nagkaroon ng maraming welga sa Pampanga nang magkaroon ng alitan sa pagitan ng mga may-aring lupa at mga kasama. Naitayo din ang Aguman ding Maldang Talapagobra (AMT) na isang sosyalistang samahan. Nagkaroon din ng HUKBALAHAP90 Malaki ang naging dulot ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Nagkaroon ng paglipat ng wika ng panitikan mula sa Kapampangan at Español patungo sa Ingles.91 Dito rin napansin ang pag-unti ng mga taong nagbabasa. Sa kabila ng katamlayang ipinamalas sa huling mga dekada, ang mga taong 1977 hanggang

1979

ay

kinakitaan

ng

muling

pagkabuhay

sa

Panitikang

Kapampangan.92

86

Pahina 55, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 87 Pahina 46, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 88 Pahina 55, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 89 Pahina 235, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984. 90 Pahina 204, vol. II, CCP Encyclopedia of Philippine Art. Manila: CCP, 1994. 91 Pahina 10, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 92 Pahina 11, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981.

Noong 1978, itinatatag ang Don Gonzalo Puyat Memorial Awards, isang

parangal

para

sa

mga

natatanging

gawang

pampanitikan

sa

Kapampangan. Ito ay isang taunang parangal.93 May

ilan

Kapampangang Talasulat

ding

samahang

manunulat.

Kapampangan

Noong o

pampanitikan 1964, 94

AGTAKA .

ang

naitayo

naitatag

ang

ng

Aguman

mga Ding

Mula noong 1921 hanggang

1941maraming mga panulaang samahan din ang napasiyanan tulad ng “Munag-Munag” (Bukang-liwayway), “Tagimpan Ning Talasulat” (Panaginip ng Manunulat), “Sulu at Panyulat” (Liwanag at Panulat) – ang mga nabanggit ay nakabase sa Magalang, Pampanga – “Aslag” (Sinag ng Araw) at “Lira Pampangueña” (Kapampangang Lira) – na nakabase naman sa Tarlac. Nariyan din ang “Akademya ning Amanung Kapampangan” (Academia Pampangueña de Artes y Letra)95

93

Pahina 119, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 94 Pahina 119, Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila : University of the East Press, c.1981. 95 Pahina 61, Lacson, Evangelina Hilario. Kapampangan Writing : A Selected Compendium and Critique. Manila : National Historical Institute, 1984.