Panitikan Ng Mga Umuunlad Na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG MGA ILOKANO

Kilala ang mga Ilokano sa kanilang pagiging marunong at praktikal sa buhay. Litaw na litaw ang pag-uugaling ito sa mga tanyag na personalidad na nagmula sa lalawigang ito tulad ng dating Pangulong Ferdinand Marcos na sa kabila ng kahirapan sa buhay ay kinilala at hinangaan. Noon pa man, hindi na naging madali ang buhay para sa mga Ilokano. Ang lupang kanilang kanilang tinitirhan tinitirhan ay kadalasang kadalasang tigang at hindi magandang pagtamnan. pagtamnan. Dahil sa sitwasyong sitwasyong ito, ito, marami maraming ng Ilokan Ilokano o ang nangib nangibang ang-bay -bayan an sa mga kalapi kalapit-p t-prob robins insya, ya, sa pagnan pagnanasa asang ng umunlad kahit papaano ang buhay. Marami pa rin namang namang nanatili nanatili at nagkasya nagkasya lamang sa kung anong mayroon sila. Untiunti, nagawa nilang pagyamanin pagyamanin ang minsang minsang tigang tigang na lupa. Dahil sa pagsisikap pagsisikap,, unti-unting unti-unting kinilala ang bayan. Sa kasalukuyan, ang Ilocos ang isa sa mga pangunahing lalawigan na pinagkukunan ng iba’t ibang produktong agraryo tulad ng sibuyas, bigas at tabako. Saksi ang mga Ilokano sa makulay na kasaysayan ng kanilang lugar. Isa ang lalawigang ito sa mga lugar na sinakop ng mga Español nang sila’y pumarito sa Pilipinas. Sa pananatili ng mga dayuha dayuhang ng manlul manlulupig upig sa kanila kanilang ng lupain lupain,, at sa pagnan pagnanais ais na manati manatilili ang kanila kanilang ng kapangyarihan sa lugar, hinati nila ang mga Ilokano sa dalawang uri – ang babaknang , o ang mga mayayaman, at ang gagangay , o ang mga pangkaraniwang mamamayan. Naging mahirap ang buhay ng mas nakararaming bilang ng mga Ilokano dahil sa pagkahating ito. Bahagi ng kulturang Ilokano ang kahirapan. Ang mga pagsubok na ito ang nagbibigayhugis at patuloy na humuhubog sa matibay at praktikal na pag-uugali ng mga Ilokano.

1|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG PANGASINAN

Sa Hilagang Kanlurang bahagi ng Luzon makikita ang Pangasinan, ang “lugar kung saan ginagawa ang asin.” Sa baybay ng Bolinao at Dasol matatagpuan ang pinakamataas na uri ng asin. Kilala Kilala rin ang Pangasinan Pangasinan sa bagoong bagoong nito na asin din ang pangunahing pangunahing sangkap. sangkap. Bagoong din ang karaniwang sawsawan para sa inihaw na bangus Bonuan na matatagpuan din sa Pangasinan. Bago dumating ang mga Kastila, ang mga bayan lamang na malapit sa baybayin ang tinatawag na Pangasinan. Caboloan naman ang tawag sa loobang bahagi. Hango ito sa bolo, isang uri ng kawayang sagana doon. Mula sa kawayang bolo, ginagawa ang mga bilao. Sikat din ang Pangasinan tuwing tag-init dahil sa maganda nitong mga beach . Dinadayo rin ang Hundred Islands , isang grupo ng maliliit na isla. Makasaysayan din ang Pangasinan. Mula kay Prinsesa Urduja hanggang kina Andres Malong at Juan dela Cruz Palaris. Ang lahat ng ito ay mga kwento ng pagiging malay ng mga Pangasinense sa mga usaping may kinalaman sa kanilang kapakanan. Matatagpuan din ang pagmamalasakit ng mga Pangasinense sa kanilang kapakanan sa mga nailathala sa Silew  (Ilaw) mula 1934-1943. Naglalaman ang Silew  ng mga sumusunod na akda akda sa wikang wikang Pangas Pangasina inan: n: tongtong  (kwento), anlong  (tula),  pabitla/bonikew  (bugtong), diparan (salawikain), panayam pampamayanan, liham sa patnugot, opinyong medikal, nobelang

de-serye, at mga dula. Marami sa mga akda sa Silew  ay ukol sa epekto ng kulturang Amerikano sa gawi at pag-uugali ng tradisyonal at konserbatibong lipunan. Matatagpuan din dito ang isyu ng aborsyon, eleksyon,at iba pang pagbabago ng pananaw ng mga kababaihang tila nakawala sa tanikala ng makalumang tradisyon. Dalawa sa mga tanyag na pangalan sa Panitikang Pangasinan sina Carlos Bulosan at Francisco Sionil Jose. Sa kanilang mga nobela, inilarawan nila ang mga suliraning piyudal at mahirap na buhay ng mga tagabaryo. Dahil sa paggamit nila ng Ingles sa kanilang panulat, higit nilang naabot ang mas maraming mambabasa. Sa Pangasinan, tila nagsasanib ang mga pahayag na ito na hango sa Ebanghelyo ni San Mateo: “Kayo ang asin ng lupa at ilaw ng sanlibutan.”

2|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG PAMPANGA

“Pampanga’s “Pampanga’s best.” Unang banggit pa lamang ng salitang salitang Pampanga ay ito na marahil marahil ang mga salita salitang ng unang unang papaso papasok k sa isipan isipan ng bawat bawat Pilipi Pilipino. no. Marahi Marahil, l, kakamb kakambal al na ng lalawigan ng Pampanga ang mga produktong tulad ng tocino at longganisa. Isa ito sa mga patunay kung gaano kahilig – at kasarap – magluto ang mga Kapampangan. Ngunit, hindi lamang ito ang mga produktong ipinagmamalaki ng lalawigang ito. Kaba Kabaliligt gtar aran an ng Iloc Ilocos os,, ang ang lala lalawi wiga gan n ng Pamp Pampan anga ga ay bini biniya yaya yaan an ng Diyo Diyos s ng mayamang lupa na napaliligiran ng iba’t ibang yamang tubig tulad ng batis at ilog. Dahil sa yamang ito ng lupa at tubig, naging madali ang pamumuhay ng mga Kapampangan. Hindi na nila kailangan pang mangibang-bayan upang kumita ng pera sapagkat sa kanilang sariling bakuran lamang ay maaari na silang makapagtanim o makapangisda. Sa katunayan, ang palay at asukal ay ilan lamang sa mga produktong ipinagmamalaki ng lalawigang ito. Ito marahil ang dahilan kung bakit kilala ang mga Kapampangan sa kanilang pagiging marangya at galante. Marami silang biyayang natanggap mula sa Diyos kaya naging maluwag rin para sa kanila ang makapagbigay sa kapwa – lalong-lalo na sa mga Ita, ang mga sinaunang tao sa lalawigang iyon. Ayon sa kasaysayan ng lalawigan, napilitang mamundok ang mga Ita ng sakupin at manirahan ang mga Malay sa gilid ng mga batis. Napasok ng mga dayuhang ito ang Pampanga sa pamamagitan ng pamamangka sa mga batis at ilog na nakapaligid sa lalawigan. Ayon pa rin sa mga unang tala tungkol sa lalawigan ng Pampanga, ang sinaunang panitikan ng mga Kapampangan ay binubuo ng mga bugtong, kasabihan, awiting pambayan at pamb pambat ata, a, alam alamat at,, tula tula,, at maik maikliling ng kwen kwento to na nagp nagpap apak akit ita a ng pasa pasasa sala lama matt ng mga mga Kapampangan sa taglay na likas na yaman ng lugar. Tulad ng ibang lugar sa Pilipinas, dumaan din ang lalawigan ng Pampanga sa panahon ng pananakop ng mga Kastila, Amerikano, at Hapon. Sa mga panahong ito lalo pang lumakas ang panitikan ng lalawigan, partikular na ang mga tula na siyang sumasalamin sa pagkatao ng Kapampangan. Ang talento na mga Kapampangan, noon pa man, ay kasinlalim ng mga poso at balon na nagkalat sa kanilang lugar. Mula pa sa panahon ng pananakop hanggang sa kasalukuyang panahon, nanatiling masayahin, mapagbigay, at mapagmahal ang mga Kapampangan. Kitang-kita ito sa uri ng panitikang mayroon sila.

3|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG BICOLANO

Kilala mo ba ang batikang manunulat manunulat ng pelikulang pelikulang Pilipino na si Ricardo Ricardo Lee? O kaya naman ang walang kakupas-kupas at nag-iisang super star ng bansa, si Nora Aunor? Dahil Pilipino ka, marahil kilala mo sila. Pero alam mo bang ang dalawang tanyag na personalidad na ito ay kapwa nanggaling sa rehiyon ng Bicol? Tanyag din ang Bicol sa dalawa pang bagay: una, ang tanyag na minatamis na pili ng mga Bicolano; at pangalawa, ang kanilang hilig sa mga maaanghang na pagkain na kadalasan ay niluto sa gata tulad ng laing at Bicol Express. Express . Bukod sa mga pagkaing ito, marami na ring naiambag sa kultura at sining ng ating bansa. Isa sa mga kontribosyon ng mga Bicolano ang kanilang panitikan. Noon pa man, mayaman na ang mga Bicolano sa mga kasabihan, bugtong, kanta, at iba’t ibang uri ng tula. Ang mga nabanggit ay kalimitang pagpupugay sa angking kagandahan ng lugar. Maraming beses nang naging inspirasyon ng mga manunulat ang bulkang Mayon, ang tanyag na bulkan na matatagpuan sa lalawigan ng Albay, dahil sa taglay nitong ganda at kakaibang epektong dala-dala nito sa sinumang makakikita sa kanya. Ngunit may isang problema ang panitikan ng mga Bicolano, at ito ang hindi pagtangkilik ng mga mamamayan sa kanilang sariling wika. Sa paglipas ng panahon, paunti nang paunti ang bilang ng mga manunulat na nagsusulat gamit ang wikang Bicolano. Upang maiwasan ang tuluyang tuluyang pagkamatay ng panitikang panitikang Bicolano, ipinatupad ipinatupad ang pagtuturo pagtuturo ng mga kurso tungkol tungkol sa kultura ng Bicol sa iba’t ibang paaralan at unibersidad sa rehiyon. Ginawa ito upang muling ibalik ang interes ng mga Bicolano sa kanilang sariling panitikan, partikular na sa mga akdang nasusulat gamit ang kanilang sariling wika. Nagbunga ang hakbang na ito at hindi nagtagal ay isinilang ang bagong henerasyon ng mga manunulat ng panitikang Bicolano sa katauhan nina Merlinda C. Bobis, Jazmin B. Llana, at Francisco Peña. Muling sumigla ang minsan nang naghihingalong panitikan ng rehiyon. Tulad ng hilig ng mga Bicolano sa maanghang na pagkain, na nanatiling ‘maanghang’ ang pagmamahal ng mga Bicolano sa kanilang panitikan. Ito ang dahilan kung bakit hanggang ngayon ay nanatiling buhay, at patuloy pang lumalakas, ang kanilang sariling panitikan.

4|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG HILIGAYNON

Isang dahilan kung bakit mahirap intindihin at unawain ang panitikan ng iba’t ibang rehiyon sa Pilipinas ay dahil limitado lamang ang kaalaman natin tungkol sa mga rehiyong tinatalaka tinatalakay. y. Tulad marahil ng Panitikang Panitikang Hiligaynon. Hiligaynon. Kaya, bago tayo magbasa magbasa ng halimbawa ng panitikang Hiligaynon, mahalagang alamin muna natin ang mga sumusunod: Hiligaynon ang tawag sa pangkat-etniko na matatagpuan sa probinsya ng Iloilo, Capiz, Guimaras, at Negros Occidental. Bago pa man tawaging Ilonggo ang diyalektong ginagamit sa bahaging ito ng Pilipinas ay mas kilala na ito bilang Hiligaynon. Ginagamit din kasi ang salitang ito upang ilarawan ang wika at kultura ng mga Ilonggo. Kakaun Kakaunti ti lamang lamang ang kaalam kaalaman an ng mga pangka pangkaran raniwa iwang ng Pilipin Pilipino o tungko tungkoll sa mga lalawigang ito sa Visayas. Maliban sa Batchoy ng Iloilo, matatamis na mangga ng Guimaras, asukal ng Negros Occidental at mga kinatatakutang ‘aswang’ ng Capiz, wala nang masasabi pa ang mga tagalabas tungkol sa rehiyong ito. Ayon sa tala at ulat tungkol sa Hiligaynon, may dalawang wikang ginagamit ang mga Panayano Panayano bago pa man dumating ang mga Kastilang Kastilang mananakop: mananakop: ang Bisaya Bisaya at ang Haraya. Haraya. Saksi ang mga wikang ito sa makulay na kasaysayan ng lalawigang ito. Hindi rin pahuhuli ang mga Hiligaynon sa larangan ng sining at panitikan. Noon pa man, mayroon nang tinatawag na binalaybay  at sugilanon ang mga Hiligaynon. Ang binalaybay  ang tawag sa mga tula ng mga Panayano samantalang ang sugilanon naman ay ang tawag sa kanilang maikling kuwento na kalimitang kinabibilangan ng mitolohiya, alamat, parabula, at kwentong bayan. Dito rin umusbong ang sanaysay na kinahihiligan pa ring isulat ng mga Hiligaynon sa kasalukuyan. Sinasabing mas kilala ang Hiligaynon at kanilang sugilanon o maikling kwento. Sa ganitong uri kasi lumalabas ang talento at pagkamapamahiin ng mga Hiligaynon. Sa kasalukuyan, patuloy pa rin ang pagyabong ng panitikang Hiligaynon. Hanggang hindi nauubusan ng talento ang mga tao sa bahaging ito ng Pilipinas, at habang patuloy silang nagsusulat nagsusulat,, asahan asahan nating nating libu-libo libu-libo pang binalaybay  at sugilanon ang ating ating mababa mababasa sa at patuloy na mamamayagpag ang panitikang Hiligaynon sa Pilipinas.

5|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG CEBUANO

Hindi lamang kilala ang Cebu sa kanilang otap, dried mango, daing na dainggit at dekaledad dekaledad na gitara. gitara. Kilala rin ang lugar na ito sa kanilang kanilang makulay na kasaysayan kasaysayan at maging sa kanilang mayamang panitikan. Ang Cebu ang isa sa pinakamatandang lungsod sa Pilipinas. Sa Cebu unang umusbong ang relihi relihiyong yong Kristi Kristiyan yanism ismo. o. Itinat Itinatag ag ito ng kilala kilalang ng manlal manlalakb akbay ay na si Miguel Miguel Lopez Lopez de Legazpi. Ayon sa mga alamat at kuwento tungkol sa kasaysayan ng Cebu, nagsimula ang binyagan para maging Kristiyano ilang araw matapos matuklasan ni Ferdinand Magellan, isa pang tanyag na Kastilang mananakop, ang lalawigan. Si Rajah Humabon, pinuno ng Cebu noong mga panahong iyon, kasama ang kanyang asawa at ilan pang mga kalugar, ay ilan lama lamang ng sa mga mga kaun kauna-u a-una naha hang ng Pili Pilipin pino o na buon buong-p g-pus uson ong g yuma yumaka kap p sa sa reli relihi hiyo yong ng Kristiyanismo. Dahil dito, tinagurian ang bayang ito sa Visayas bilang ‘Lungsod ng Kabanalbanalang Pangalan ni Hesus’ at nagsilbing kabisera ng kolonya ng mga Kastila sa loob ng anim na taon, bago pa man itanghal ang Maynila na kabisera noong 1571. Sa kasalukuyan, ang Cebu ay tinaguriang “Queen City of the South ” dahil ito ang sentro ng kalakalan, edukasyon at kultura ng rehiyon ng Visayas at Mindanao. Tanyag din ang Cebu sa larangan ng turismo dahil sa taglay nitong natural na ganda. Kung gaano kayaman ang kanilang kasaysayan at lugar ay ganoon din ang kanilang panitikan. Dahil sa makulay nitong nakaraan, mayaman ang Cebu sa iba’t ibang uri ng panitikan na nasusulat sa dalawang uri ng wika na kanilang ginagamit: ang kanilang lokal na diyalekto na Cebuano at ang banyagang wikang Ingles. Noon pa man, mahilig na ang mga Cebuano sa pagsulat ng balak , ang tawag nila sa tulang galing sa kanilang lugar. Ang mga tulang ito ay mas nakilala at mas naging tanyag dahil sa  Ang Suga, ang kauna-unang peryodikal na nasusulat sa wikang Cebuano. Naging daan din ang peryodikong ito upang umusbong ang isa pang uri ng panitikan na sadyang kinagigiliwan ng mga Cebuano, ang sugilanon o maikling kuwento. Patuloy ang pag-usbong ng panitikang Cebuano. Ang kanilang pagkamalikhain ay hindi matatawaran at hanggang ngayon mababakas pa rin sa kanilang panitikan ang impluwensiya ng Kristiyanismo at ang kanilang pagiging relihiyoso.

6|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG MGA MARANAO SA MINDANAO

Hindi ganap na mulat ang mata ng mga Pilipino sa taglay na ganda ng Mindanao. Kali Kalimi mita tan, n, pawa pawang ng hind hindii maga magaga gand ndan ang g baga bagay y ang ang nasu nasusu sula latt tung tungko koll sa luga lugarr na ito ito sa katimugang bahagi ng Pilipinas. Kaguluhan, pandurukot, at patayan – ito ay ilan lamang sa mga bagay na halos naging kakambal na ng lugar na ito sa paglipas ng panahon. Nakalulungkot isipin na humantong sa ganito ang pananaw ng mas nakararaming bilang ng mga Pilipino tungkol sa isla ng Mindanao at sa mga taong naninirahan dito. Kung sabagay, hindi naman ito dapat ipagtaka sapagkat noon pa man, itinuturing na ang Mindanao na isa sa mga hindi gaanong napahahalagahang lugar sa Pilipinas. Saya Sayang ng.. Mara Marami mi pa nama namang ng baga bagay y tung tungko koll sa Mind Mindan anao ao ang ang maaa maaari ri nati nating ng maipagmalaki. Isa na rito ang panitikan ng lugar, partikular na ang sa mga Maranao. Maranao Maranao ang tawag sa pangkat-etniko pangkat-etniko na matatagpuan matatagpuan sa paligid paligid ng lawa ng Lanao at kapatagan ng Bukidnon at Lanao. Isa lamang ito sa higit sa dalawampung pangkat-etniko na naninirahan sa isla ng Mindanao. Tulad ng lugar na kanilang tinitirhan at ng kanilang relihiyon na Islam, hindi rin gaanong mulat ang mga Pilipino sa panitikan ng mga Maranao. Paano magkakaroon ng isang matibay na panitikan ang isang lugar na hanggang ngayon ay patuloy na niyayanig ng giyera at banta ng hindi pagkakaunawaan? Ngunit lingid sa kaalaman ng karamihan sa atin, ang panitikan ng mga Maranao ay laganap na sa kanilang lugar noon pa man. Patuloy ang pagyabong ng kanilang panitikan sa paglipas ng panahon, tulad ng kanilang mga epiko, maikling kuwento, tula, dula at kanta na kalimitan ay tungkol sa kanilang lugar at relihiyon. Kung bibigyan lamang natin ng pagkakataon ang ating mga sarili na kilalanin at unawain ang mga kapatid natin sa Mindanao ay hindi malayong mabago ang mga negatibo nating pananaw tungkol sa kanila at sa lugar ng kanilang tinitirhan. Iba man sa paniniwala, dapat nating isaisip na sila ay tulad din natin – Pilipino. Kapag naganap ito ay saka pa lamang natin matutuklasan at maipagmamalaki ang mga nakatagong yaman sa Mindanao tulad ng mga Maranao at ang kanilang panitikan.

7|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG PANITIKAN NG TSINA

Hindi lamang sa laki ng bansa at bilang ng populasyon nangunguna ang Tsina. Hindi rin sila pahuhuli sa larangan ng panitikan. Isa ang Tsina sa mga bansa sa Asia na may pinakamayamang panitikan. Sinasabi nga sa mga pag-aaral na kung gaano katanda at kayaman ang sibilisasyon ng mga Tsino ay ganoon din katanda at kayaman ang kanilang panitikan. Mayaman ang Tsina sa iba’t ibang klase ng panitikan, maging ito man ay tuluyan o patula. Nagsimulang umusbong ang panitikan ng mga Tsino noong panahon ng Dinastiyang Zhou (770-221 B.C.) at patuloy pa ring yumayabong sa kasalukuyang panahon. Sino ba naman ang hindi nakakikilala kay Confucius, isa sa mga iginagalang na manunulat at pundasyon ng panitikang Tsino. Sa kanya nagmula, o siya ang nagsilbing inspirasyon sa paggawa ng mga Classics , isa sa mga tanyag na akda na nagmula sa bansang ito.

Patuloy ang pag-unlad ng panitikan ng mga Tsino sa paglipas ng panahon. Kabila-kabila ang mga nagsusulputang manunulat na galing sa Tsina na siyang nagbibigay ng bagong dugo at bagong mukha sa panitikan ng bansa. Saksi sa pag-usbong ng panitikang Tsino ang iba’t ibang dinastiyang naghari sa Tsina noon. Minsan, lantarang pinipigilan ang pagkamalikhain ng mga Tsino dahil na rin sa takot ng ilan na mawawala at tuluyang makalimutan ang mayamang kasaysayan ng bansa. Isa si Lu Xun (na may tunay na pangalang Zhou Shuren) sa mga manunulat na walang takot na nagsulong ng makabagong tema at kaisipan sa panitikan ng mga Tsino. Isa siya sa mga kinilalang lider ng The League of Left-Wing Writers noong taong 1930 na siyang nagsulong na kaisipang socialist realm sa panitikan ng bansa. Sa kasalukuyan, kinikilala si Lu Xun na ama ng modernong panitikang Tsino. Ang kanyang kuwentong   A Madman Madman’s ’s Diary  Diary  ay isa sa mga patunay kung gaano siya kagaling sumulat gamit ang makabagong pamamaraan ng pagsulat. Bukod dito, nakapagsulat na rin siya ng iba’t iba’t ibang ibang tula, tula, sanays sanaysay, ay, kritis kritisism ismong ong pampan pampaniti itikan kan na kalimi kalimitan tang g mababa mababasa sa sa mga pahayagan na kapag pinagsama-sama ay siya namang bumubuo sa kanyang mga libro.

8|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG BUHAY AT PANITIKAN NG INDIA

Sa unang tingin, masasabi nating isa sa pinakamahirap na bansa sa Asya ang India. Malaking bahagi kasi ng kanilang bansa ay balot sa kahirapan at kitang-kita ito sa uri ng kapaligiran kapaligirang g mayroon mayroon sila. Isa rin sa mga problema ng bansang bansang ito ang mabilis na paglobo ng kanilang populasyon. Ngunit kung susuriing mabuti, unti-unting nakikilala ang bansang ito dahil na rin sa taglay na katangian ng mga mamamayang naninirahan dito. Kilala ang mga Indian sa galing nila sa teknolohiya. Sa katunayan, nangunguna ang mga Indian at mga Pilipino Pilipino sa mga kakikitaan kakikitaan ng galing galing sa larangan ng information technology  technology  sa kasalukuyan. Pumapangalawa lang ang Pilipinas sa bansang India kung laki at dami ng call  centers ang pag-uusapan.

Nagkakamarka na rin ang India sa larangan ng showbiz. Kinikilala sa iba’t ibang bansa ang ang mga mga peli peliku kulan lang g gali galing ng sa Indi India; a; sa bans bansan ang g ito ito nang nangga galiling ng at naus nauso o ang ang sali salita tang ng ‘Bollywood .’ .’ Malaki ang sakop at impluwensiya ng musika na galing sa kanilang bansa at matagal ng humanga at naging saksi ang buong mundo sa ganda at talino ng mga kababaihan na ipinapadala ng kanilang bansa sa iba’t ibang timpalak- kagandahan. Hindi ito nakapagtataka nakapagtataka sapagkat noon pa man, kilala na ang India sa pagkakaroon pagkakaroon ng mayamang kultura. Ang bansang ito ang isa sa may pinakamaagang sibilisasyon sa buong mundo. Sa bansang ito rin umusbong at nakilala ang dalawa sa pinakamalaking relihiyon sa Timog Asya, ang Hinduismo at Buddhismo. Sa usapin naman ng panitikan sa bansang ito nagmula ang dalawang epikong Sanskrit, ang “Mahabharata” at “Ramayana.” Makulay ang kasaysayan ng bansang India kaya marami ang paghuhugutan ng mga Indian ng talento at inspirasyon. Isa sa pundasyon ng panitikang Indian ang bantog na manunulat na si Rabindranath Tagore. Malaking bilang ng kaniyang mga isinulat ang tula ngunit mayroon din namang mga nasusulat sa anyong tuluyan. Kalimitang tungkol sa patriyotismo ang tema ng mga akdang kanyang isinulat. Dalawa sa mga kantang ginawa niya ang ginamit na pambansang awit ng dalawang bansa, ang “ jana gana mana” mana” ng India at “aamaar sonar baanglai ” ng Bangladesh.

9|Panitikan ng mga Umuunlad na Bansa

ANG KULTURA AT PANITIKANG HAPON

Malapit Malapit sa puso ng mga Pilipino Pilipino ang bansang bansang Hapon. Kahit hindi naging maganda ang nakaraan sa pagitan ng dalawang bansa, nanatiling malapit ang dalawang bansa sa isa’t isa hanggang sa kasalukuyan. Patuloy na tinatangkilik ng mga Pilipino ang ilang produktong Hapon (o may kinalaman kinalaman dito) dito) tulad tulad ng mga  Anime, ang fast food  na Tokyo Tokyo, ang pagkaing sushi , ang larong Game Boy Advance , at mga palabas na may kinalaman sa kultura ng bansa.

Sa kabilang banda, walang sawang tinutulungan ng bansang Hapon ang ating bansa sa patuloy nitong pakikipaglaban sa kahirapan. Isa Isa sa pina pinaka kama maun unla lad d na baya bayan n sa Asya Asya ang ang bans bansan ang g Hapo Hapon. n. Isa Isa rin rin ito ito sa pinakakilalang bansa sa Asya. Nangunguna ang bansang ito sa larangan ng teknolohiya at hindi hindi pahuhu pahuhulili kung kung pagpap pagpapaus auso o ang pag-uus pag-uusapa apan, n, lalung lalung-la -lalo lo na sa mga makaba makabagon gong g kaga kagami mita tan. n. Hind Hindii naka nakapa pagt gtat atak aka a kung kung baki bakitt maya mayama man n ang ang bans bansan ang g ito ito sapa sapagk gkat at hind hindii matatawaran ang pagiging malikhain ng mga Hapon. Kitang-kita rin ang kagalingan ng mga Hapon sa sining at ang kanilang pagkamalikhain sa pamamagitan ng kanilang panitikan. Noon pa man, ang panitikan ng mga Hapon ang isa sa pinakaginagalang na panitikan sa buong Asya. Ito ay kalimitang nasa anyo ng tula, dula ta kuwento. Malaki rin ang impluwensiya ng relihiyong Shintoismo sa kanilang panitikan. Ilan sa mga tanyag tanyag na halimbawa halimbawa ng panitikan panitikan ng mga Hapon ay ang Man’yoshu Man’yoshu (The Collection of Ten Thousand Leaves ) at ang sikat na nobela ni Murasaki Shikibu na Tale of  Genji .

Nagmula rin sa bansang hapon ang tanyag na Dulang Noh. Isa itong uri ng dulang pantanghalan na hinahaluan ng Sarukagi (Shinto rituals ) at Dengaku (acrobatics with juggling ). ). Ang mag-amang sina Kanami at Zeani ang sinsabing nagpasikat ng dulang ito. Iba ang dulang ito sa pangkaraniwang dula sapagkat kalimitan itong ginagamitan ng pamayp pamaypay ay at maskar maskara a habang habang itinat itinatang anghal hal.. Kapans Kapansinin-pan pansin sin din ang kakaib kakaibang ang ayos ayos ng entabl entablado ado sa dulang dulang ito na may tatlon tatlong g pasuka pasukan n at labasa labasan. n. Kalimi Kalimitan tan ding ding makiki makikita ta ang larawan ng puno ng pino sa entablado. Ang musika naman ng dulang ito ay nagmumula sa mga musikerong tumutugtog sa loob mismo ng entablado, gamit lamang ay plawta at tambol. Sa kabuuan, ang Dulang Dulang Noh ay maituturing maituturing na hindi gaanong ‘madramang’ ‘madramang’ dula. Ang kagandahan nito ay makikita sa kakaunti at pinong galaw ng mga nagtatanghal at sa musika at sayaw na naghahari sa entablado kapag ito’y itinatanghal.

10 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG INDONESIA AT ANG PILIPINAS

Ang Indone Indonesia sia ang pinaka pinakamal malaki aking ng kapulu kapuluan an sa mundo. mundo. Ito ang pinaka pinakamal malaki aking ng Islamikong bansa sa buong daigdig at ito rin ang isa sa pinakamataong bansa sa buong mundo. Kung kasaysayan naman ang paksa, ang Indonesia ang isa sa mga sinaunang sentro ng sibilisasyon . Ang bansang ito rin ang isa sa bansang pinakabiniyayaan ng likas na yaman sa

buong mundo, mula sa kape hanggang sa gas at langis. Ang Indonesia rin ang isa sa may pinakamakulay na kasaysayan. Sa kabila ng mga “pinaka-“ na ito, hindi pa rin makaungos nang todo ang bansang Indonesia. Kung ikukumpara sa Thailand o Malaysia, masasabi nating nakauungos ito noon kung kasiglahan ng ekonomiya ang pagbabatayan. Ngunit dahil sa hindi matapus-tapos na akusas akusasyon yon ng katiw katiwali alian an sa pamaha pamahalaa laan, n, at ang hindi bahagi bahagi ng kapulu kapuluan an nito nito tulad tulad ng nangya nangyayar yarii sa Pilipi Pilipinas nas,, bumaga bumagall ang pag-unl pag-unlad ad ng bansan bansang g Indone Indonesia sia.. Sa kasalu kasalukuy kuyan, an, mahahanay ang bansang ito sa may pinakamabagal na pag-unlad sa kabuuan ng Asya. Malaki ang pagkakatulad ng bansang Indonesia sa bansang Pilipinas. Mas malaki man ang bansang Indonesia sa Pilipinas. Halos pareho naman ang kasaysayang pinagdaanan ng dalawa dalawang ng bansa. bansa. Kung Kung mataga matagall na napasa napasaila ilalim lim ang Pilipi Pilipinas nas sa mga Kastil Kastila, a, Hapon, Hapon, o Amerikano, matagal ding nagdusa ang mga taga-Indonesia sa pamumuno ng mga Olandes. Pinamumunuan din ang bansang Indonesia ng iisang Pangulo sa loob ng mahabang taon. Tulad ng Pilipinas, hanggang ngayon ay nakikipaglaban pa rin ang bansang Indonesia sa banta ng terorismo, terorismo, katiwalian katiwalian sa pamahalaan, pamahalaan, digmaan dahil sa relihiyon relihiyon at paniniwala, paniniwala, lumalaking lumalaking bilang ng populasyon at laganap na kahirapan. Malaki ang potensyal ng bansang Indonesia na umunlad dahil sa likas na yaman nitong taglay. Hindi tulad ng mga kapitbahay nito sa Timog-Silangang Asya, ang Indonesia ay may malaking deposito ng langis na maaari nitong pagkakitaan. Ngunit bago maging ganap ang pagunla unlad d ng bans bansan ang g ito, ito, kail kailan anga gan n muna munang ng ayus ayusin in ang ang mga mga baga bagay y na nagi nagigi ging ng sanh sanhii ng problema sa loob ng pamahalaan.

11 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG PAGBANGON NG VIETNAM

Isa sa mga pinakamasalimuot na kasaysayan sa buong Timog-Silangang Asya ang bansang Vietnam. Saksi ang bansang ito sa iba’t ibang digmaan, na ang pinakatanyag ay ang Vietnam War. Malaking bilang mga taga-Vietnam ang lumikas sa iba’t ibang bansa tulad ng Pilipinas sakay ng Bangka, hindi alintana kung anong klaseng buhay ang naghihintay sa kanila sa banyagang lupain. Sa loob ng mahabang panahon, nabalot ng kahirapan ang buong bansa dahil na rin sa hindi matapus-tapos na digmaan. Sa panaho panahon n ng digmaa digmaan, n, lumaba lumabas s ang tunay tunay na katang katangian ian at pagkak pagkakaki akilanl lanlan an ng Vietnam. Dama ng mga bansa sa Kanluran tulad ng United States at France ang katapangan ng mga taga-Vietnam nang pabagsakin nila ang puwersang Amerikano sa kanilang sariling lupain. Hindi inaasahan ng lahat ang nangyari, napilitang lisanin ng mga sundalong Amerikano ang lupain ng Vietnam. Ipinakita rin ng Vietnam ang katatagan ng loob ng mga Asyano. Sa kabila ng mahabang panahon ng digmaan, unti-unting bumangon ang Vietnam at muling nanumbalik ang siglang matagal nang nawala sa bansa. Tulad ng Pilipinas sa dumaan din sa mahabang panahon ng pananakop, muling nabuhay ang ekonomiya ng Vietnam. Sa kasalukuyan, kilala ang bansang Vietnam bilang isa sa mga umuunlad na bansa sa Asya. Nababago na rin ang pangit na pagkakakilanlan ng bansa dahil sa tagumpay ng mga Vietna Vietnaese ese sa iba’t iba’t ibang ibang larang larangan. an. Sa SEA Games Games na ginana ginanap p sa Pilipi Pilipinas nas noong noong 2005, 2005, pumang pumangala alawa wa ang Vietna Vietnam m sa Pilipi Pilipinas nas sa pinaka pinakamar marami aming ng ginton gintong g medaly medalyang ang nakami nakamit. t. Kahanga-hanga ito sapagkat matagal nangulelat ang bansang ito sa larangan ng isports sa buong Timog-Silangang Asya. Kasabay ng pagbangon ng bansang Vietnam, unti-unti ring sumigla ang panitikan ng mga taga-Vietnam. Ang mga talentong pansining na matagal ding hindi nasilayan dahil sa giyera ay unti-unti na namang nararamdaman sa buong bansa. Kung pangitain ang kasiglahan ng panitikan sa kinabukasan ng isang bansa, masasabi nating sigurado na ang pag-unlad ng bansang Vietnam.

12 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

SI AUNG SAN SUU KYI NG BURMA

Nitong mga huling taon, naging laman ng pahayagan ang pangalang ito. Nahati rin ang ASEAN dahil sa usaping may kinalaman kinalaman sa kanya. kanya. Si Aung San Suu Kyi ay ang Nobel Peace Laureate na galing sa bansang Burma na kasalukuyang isinailalim sa house arrest . Siya ang

nakiba nakibakan kang g maibal maibalik ik ang demokr demokrasy asya a sa kanyan kanyang g mga isinul isinulong ong,, marami marami siyang siyang taong taong nakabangga. Isa na rito ang makapangyarihang militar ng Burma. Isa lamang si Aung San Suu Kyi sa mga personalidad na nagbibigay-kulay sa bansang Burma. Nakakalungkot lang, marami sa ating mga Pilipino ang walang alam tungkol sa kanyang bayan. Masuwerte na nga kung may mga Pilipinong nakakikilala sa kanya. Ang Burma ay kabilang sa mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Napalilibutan ito ng bansang Laos, China, Thailand at Bangladesh. Malaking bahagi ng bansa ay pinamumunuan pa rin ng militar at marami ang nagsasabing ito ang dahilan kung bakit hindi maging ganap ang kalayaan ng bansa. Dahil dito, patuloy na inuulan ang bansang ito ng mga batikos mula sa iba’t ibang bansa. Isa sa mga pagkakakilanlan ng bansang ito ang magagandang pagodang nagkalat sa bansa. bansa. Ang mga ito ay impluw impluwens ensiya iya ng domina dominante nteng ng relihi relihiyon yon ng mga taga-Burm taga-Burma, a, ang Buddhismo. Tulad ng Thailand, pinamumunuan din ng mga hari ang ilang lugar sa Burma. Kilala Kilala ang bansan bansang g Burma Burma bilang bilang Myanma Myanmarr sa kasalu kasalukuy kuyan. an. Pinali Pinalitan tan ito ng mga miyembro ng militar na namumuno sa bansa noong 1989. Tulad ng dapat asahan, maraming hindi sumang-ayon sa pagbabagong ito sa loob at maging sa labas ng bansa. Sa katunayan, ilan sa malalaking kumpanya na tagapaghatid ng balita tulad ng BBC ang gumagamit pa rin ng Burma dahil hindi sila naniniwala sa pagbabagong isinusulong ng junta ng mga militar sa bansang ito.

13 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG SULTANEYT NG BRUNEI DARUSSALAM

Isang Isang nagsas nagsasari arilin ling g sultan sultaneyt eyt ang Brunei Brunei na nasa nasa pagita pagitan n ng estado estadong ng Sabah Sabah at Sagrawak ng Malaysia. Hindi ito sumali sa Federasyon ng Malaysia; sa halip, pinili nito ang maghintay ng sariling kasarinlan, na ipinagkaloob ng Britain noong 1984. Samakatwid, ang Brunei ang pinakabatang bansa sa Timog-Silangang Asya. May sukat na 5,270 kilometro kuwadrado ang Brunei, 75% ay nagugubatan. Malaki lamang nang kaunti sa Cebu (5088 km2) at maliit nang kaunti sa Pangasinan (5,369 km2), kumikita ang Brunei ng kamangha-manghang $6.8 bilyon taun-taon mula sa kanyang mga saganang deposito ng langis, sapat upang gawin ang bansang ito na pinakamayaman sa Timog-Silangang Asya. Ang Bandar Seri Begawan ang kabisera ng Brunei. Sa 76 mily milyon on na popu popula lasy syon on ng Brun Brunei ei,, 67% 67% rito rito ang ang Mala Malay. y. Nagt Nagtat atra raba baho ho ang ang karamihan para sa pamahalaan o sa kompanya ng langis. Sa $23,600   per capita income ($5,000 para sa mga Pilipino) ng mga taga Brunei, nagtatamasa sila ng isa sa pinakamataas na pamantayan ng pamumuhay sa buong daigdig. Walang buwis sa kanilang kinikita. Naglaan ang estado estado ng libreng pagkalingan pagkalingang g medikal medikal at dental, dental, libreng pag-aaral hanggang sa antas pangunibersidad, at libre o may-tulong-pinansiyal na pabahay. Libu-libong Pilipino ang nagtatrabaho sa mga industriyang konstruksyon at panserbisyo. Si Sir Hassanal Bolkiah ang kasalukuyang sultan at punong minister ng Brunei. Ang naghaharing pamilya niya ang may hawak ng politikal at ekonomikong kapangyarihan sa bansa. Itinayo ang maharlikang palasyo ng sultan (Istana Nurul Iman) noong 1983 sa halagang $300 milyon. Ang Pilipinong arkitekto na si Leonardo Locsin ang nagdisenyo nito. Noong ikalabinlima hanggang ikalabimpitong siglo, naging pangunahing kaharian ng Brunei na sakop ang pulo ng Borneo at katimugang Pilipinas. Subalit noong ikalabing-anim na siglo, nanggulo ang mga mananakop na Europeo sa sultan ng Brunei. Unti-unti, ang kanyang imperyo ay nahati-hati.

14 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG MODERNONG KATHANG TSINO

Mula noong Literary Revolution Revolution ng 1917, ang mga akdang pasalaysay na ang naging pinakapopular na uri ng panitikang Tsino. Sa mga taong 1917 hanggang 1937, halos lahat ng may pagkiling sa panitikan ang sumubok sa pagsulat ng mga kuwento. Nagbunga ito ng mga paglaganap na ito ng mga manunulat at mambabasa ay nakaimpluwensiya nang husto sa mamamayang Tsino. Nagmula rin sa panahong ito ang piankamagagaling na manunulat ng Tsina, tulad ni Lu Xun, Mao Tun, Pa Chin Chin,, Lao Lao She, She, Ping Ping Hsin Hsin,, Shen Shen Ts’u Ts’ung ng-w -wen en,, at iba iba pang pang bata batang ng manu manunu nula lat. t. Kapa Kapag g pinagsamang lahat ang kanilang mga likha, bagaman naiiba sa estilo at pamamaraan, ay sumasalamin sa kanilang nagkakaisang pakikibaka sa panahon ng panlipunan at pampulitikang kagu kagulu luha han, n, nagt nagtut utun ungg ggal alia iang ng pagp pagpap apah ahal alag agan ang g etik etikal al,, at sa mga mga hina hinain ing g ng isan isang g nakababatang henerasyon sa gitna ng mabilis na nagbabagong lipunan. Si Lao She ay nobelista, kuwentista, makata, at mandudula. Nagmula siya sa angkang Manchu at ipinanganak sa Beijing. Nag-aral siya sa unibersidad bago tumungong London School of Oriental Studies, at pagbutihin ang kanyang Ingles. Nasulat niya ang mga comic  novel  na pinamagatan pinamagatang g “The Philosophy Philosophy of Lao Chang ” at Chao Tze-yueh . Ipinakikita ng

dalawang nobelang ito ang namumukod-tanging satirical humor  na mababanaag din sa iba pa niyang mga katha. Habang siya’y nasa London, sinulat niya ang Erh Ma (The Two Mas ), isang nobela ukol sa buhay ng isang pamayanang Tsino sa London na batay sa kanyang mga karanasan. Marahil ang pinakasikat niyang nobela ay ang naisalin sa Ingles bilang “Rickshaw Boy .” .” Ito’y trahedya ng isang tagahila ng rickshaw sa Beijing noong 1920. Tulad ng ibang mga intelektuwal sa Tsina, nakaranas siya ng pagmamaltrato noong Cultural Revolution Revolution ng dekada 60. Kinitil niya ang kanyang sariling buhay noong 1966 ngunit

may mga nagsasabing namatay raw siya sa matinding pambubugbog ng mga Red Guards.

15 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG MGA GEISHA NG BANSANG HAPON

Kahanay ng mga Mt. Fuji, ng samurai at ng sushi , ang geisha ay isa sa mga itinuturing itinuturing na simbolo ng bansang bansang Hapon magmula magmula nang muli nitong ibukas ang bansa sa pandaigdig pandaigdig na kalakalan noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo. Sa pagkawala ng mga samurai , at pagdagsa ng impluwensiyang Kanluranin sa bansang Hapon, tanging ang geisha at ang kanilang mundo ang nananatiling hiwaga hindi lamang sa mga dayuhan kundi maging sa mga Hapones. Ang geisha sa kanyang mapusyaw ng puting mukha, maiitim na mata, kulay-dugong maliliit maliliit na labi, nakapusod nakapusod na buhok at matingkad na kimono ay nagpapahiwat nagpapahiwatig ig ng hiwaga hiwaga at kagandahan. Bagaman kakaunti na lamang ang mga tunay na geisha, makikita pa rin ang kanilang larawan sa mga pelikula, sa telebisyon, at sa mga bahay-aliwan kung saan ginaya ang kanilang kasuotan at pagkilos. Ang literal na kahulugan ng salitang “geisha” sa wikang Hapon ay “artist” – isang alagad ng sini sining ng.. Ang Ang mga mga geis geisha ha (o Geiko sa wikang Kyoto) ay mga propesyonal na babaeng tagapagbigay ng aliw na nagtatanghal ng mga tradisyonal na sining ng Hapon sa mga bangkete at sa mga O-chaya o inuman ng tsaa ( teahouse ). Sinasanay sila sa mga tradisyonal tradisyonal na sining sining tulad ng pagsasayaw, pagkanta, pagtugtog ng mga instrumento tulad ng samisen, pag-aayos ng bulaklak o ikebana , pagsusuot ng kimono, seremonya ng tsaa, kaligrapiya, pakikipag-usap, wastong pagsisilbi ng alak (hindi ng pagkain) at higit pa. Upang maging isang geisha, kinakailangang anak ka ng isang geisha o matanggap ka sa isang isang O-chay O-chaya. a. Karani Karaniwan wang g ibineb ibinebent enta a ng isang isang kamagkamag-ana anak k sa isang isang O-chay O-chaya a ang magagandang batang babaeng naulila sa magulang o nagmula sa naghihikahos na pamilya. Mamumuhunan naman ng malaking halaga ang O-chaya upang sanayin ang mga batang ito at bihisan sila ng kimono. Tinuturuan ng okamisan (“mother” ng O-chaya) ang mga babae. Kapag narating nila ang susunod na antas pagdating nila ng gulang na 15 hanggang 19, nagiging mga ang mga mga bata batang ng baba babae. e. Suma Sumasa sama ma ang ang maik maiko o sa mga mga geis geisha ha upan upang g higi higitt na maiko ang makasanayan ang kanilang trabaho. Sa gulang na 20, kailangang magpasya ang maiko kung magiging geisha siya. Kung nais niyang magpakasal, hindi siya maaaring maging geisha. Tang Tangin ing g mga mga dati dati nang nang paro paroky kyan ano o sa mga mga O-ch O-chay aya a ang ang tata tatang ngki kililiki kin n ng mga mga tagapamahala nito (okasan) . Hindi maaaring pumasok sa mga O-chaya nang di ipinakikilala. May iba’t ibang uri ng ugnayan ang mga geisha sa lalaki. Hindi sila mga kalapating mababa ang lipad. Hindi mali para sa mga geisha ang pagkakaroon ng isang tagatangkilik (danna), na kaugnayan niya sa larangang emosyonal, pinansyal, at sekswal. Gayunman, nasa geisha na ito kung gusto niyang magkaroon ng danna o hindi. 16 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

Noong 1920, may humigit-kumulang 20,000 geisha, ngayon mga 1,000 na lang sila. Dahil sa kanilang de-kahong pamumuhay at mabigat na pagtuon sa tradisyonal na sining, at dahil dahil na rin sa impluw impluwens ensiya iya ng Kanlur Kanluran an sa kultur kulturang ang Hapon, Hapon, kakaunti kakaunti na lamang lamang ang nakaaabot sa istandard ng propesyonal na geisha. Gayunpaman, ginagampanan nila ang isang mahalagang papel sa pagpapalaganap ng kultura at kasaysayang Hapon.

17 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG KOREA AT ANG PILIPINAS

Kung pagbabatayan natin ang bilang ng mga Pilipinong kasalukuyang nahuhumaling sa mga palabas pantelebisyong pantelebisyong gawa sa Korea, masasabi masasabi nating napukaw napukaw ng mga Koreano Koreano ang damdamin at atensyon ng masang Pilipino. Sa kasalukuyan, hindi lang isang Koreanovela ang ipinala ipinalabas bas sa telebi telebisyo syon. n. Karami Karamihan han sa mga draman dramang g ito ay ipinal ipinalala alabas bas sa gabi gabi ngunit ngunit mayroon din namang sa araw ipinalalabas. Kung dati-rati’y si Thalia ang bukambibig ng taongbayan, ngayon ay pawang mga Koreanong artista na ang laman ng kanilang kuwentuhan arawaraw. Ngunit ano ba ang dahilan kung bakit malapit sa puso ng mga Pilipino ang mga palabas galing Korea? Kung Kung titi titing ngna nan n nati natin n ang ang pani paniti tika kan n ng bans bansan ang g Kore Korea, a, masa masasa sabi bi nati nating ng may may pagkakatulad ito sa panitikan ng mga Pilipino kung tema ang pag-uusapan. Tulad ng mga Korean Koreano o sa mga usapin usaping g may kinalama kinalaman n o tungko tungkoll sa pag-ib pag-ibig. ig. Karami Karamihan han ng kanila kanilang ng panitikan ay may ganitong temang dala-dala at mababakas ito sa mga palabas na kasalukuyan nating pinanonood. Isa ang bansang Korea sa mga mayamang bansa sa Asya. Maraming kompanya na kilala sa buong mundo ang nanggaling sa bansang ito. Tulad ng mga Hapones, malikhain at masipag ang mga Koreano. Sinisiguro nila ang na lahat ng kanilang ginagawa ay tunay na maipagmamalaki at de-kalidad. Isa rin ito marahil sa mga dahilan kung bakit kinagigiliwan ng mga Pilipino ang mga palabas palabas na gawa sa Korea. Maliban Maliban kasi sa nasungkit nasungkit nito ang temang temang gustong-gus gustong-gusto to ng mga Pilipino, kitang-kita rin na pinagkagastusan nang husto ang mga palabas na kanilang ginagawa. Kung mahal ng mga Pilipino ang mga palabas na gawang Korea, mahal naman ng mga Koreano ang Pilipinas dahil sa taglay nitong likas na kagandahan. Humahanga rin ang mga Koreano sa kagalingan ng mga Pilipinong magsalita ng Ingles. Dahil dito, parami nang parami ang mga turistang Koreanong bumibisita sa bansa upang magbakasyon o kaya’y mag-aral.

18 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG BUDDHISMO SA THAILAND

Isang pinag-isang Kahariang Thai ang itinatag noong kalagitnaan ng ika-14 na siglo. Kilala bilang Siam hanggang 1939, ang Thailand ang tanging bansa mula sa Timog-Silangang Asya ang hindi nasakop ng mga mananakop na Europeo. Sa pangkalahatan, agrikutural ang bansa ngunit may mga industriya sa malalaking siyudad. Nobenta’y singko porsyento ng populasyon ay Buddhista, at mga kaisipang Buddhista ang pinag-ugatan ng kultura at mga kaugalian. Lubhang mahalaga ang papel ng Buddhismo sa buhay ng tao. Sa pagsilang ng isang bata, itinakda na ang kanyang relihiyon. Lumalaki siya sa piling ng mga monghe at templo, kantahan at mga ritwal. Karaniwan ang pag-oordina sa batang lalaki sa pagkanobisyado, lalo na sa oras ng pagkamatay ng isang nakatatandang kamag-anak, magulang o nuno. Sa nobisyado, nabibigyan ng pagkakataon ang isang batang lalaki na makatuntong sa mas mataas na pagaaral. Kadalasan, nanatiling nobisyado ang isang batang lalaki hanggang sa magbinata siya, at sa gulang sa dalawampu, hindi malayong piliin niya ang pagmomonghe. Karaniwang idinaraos ang pagmomonghe sa panahon ng Phansah (Rains Retreat) , kung kailan nagreretiro ang mga monghe para sa tag-ulan. Higit Higit na nagigi nagiging ng mabuti mabuting ng mamama mamamayan yan ang pamumu pamumuhay hay-mo -mongh nghe. e. Ang tapat tapat na tagasunod ni Buddha ay kusang-loob na nabubuhay ayon sa limang aral nito - mga aral na papatnubay sa kanya sa proseso ng pagsilang at muling pagsilang, at mailigtas sa kanya sa mga paghihirap. Walang gantimpala o parusa, langit o impiyerno para sa mga sumusunod o susuway sa mga aral, pero malinaw na ang mga ginagawa nila’y magreresulta lang ng dapat mangyari, bukas-makalawa. Ito ang tinatawag na karma. Ang karma ng tao ang nagtatakda nagtatakda ng magiging kondisyon ng pang-araw-araw na buhay niya, at anumang karma ang matira sa oras ng kama kamata taya yan n ay dada dadalh lhin in sa susu susuno nod d na buha buhay y at mags magsis isililbi bing ng kond kondis isyo yon n sa muli muling ng pagkabuhay. Sa edad beynte-uno, obligadong magpatala sa army ang isang lalaki ngunit sa paraang palabunutan. Kung mabunot ng binata ang pulang pitsa mula sa kahon, magseserbisyo siya sa loob ng dalawang taon; kung itim, nakalibre siya. Ang serbisyo, na kadalasang nagaganap pagkaraan ng pagmomonghe, ay nagpapalubos sa pagkalalaki ng isang binata, at naghahanda sa kanya sa pag-aasawa.

19 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG PANITIKANG CAMBODIAN

Ang Ang sent sentro ro ng Pani Paniti tika kang ng Camb Cambod odia ia ay ang ang mga mga mito mito at alam alamat at na naip naipas asa a sa pamamagitan ng salindila. Karamihan nito ay mga kuwento ukol sa mga naunang buhay ni Buddha at mga epiko mula sa India. Nang maipakilala ng mga Pranses sa Cambodia ang limbagan noong mga 1930s, sumulpot na rin ang mga nobela. Nagsimula muna ang mga nobela sa anyo ng mga serye sa pahayagan hanggang sa tuluyang ginamit ang mga ito sa mga paaralan at nagawan pa ng bersyon ng mga ito sa pelikula. Noong simula ng dekada 70, limampung nobela isang taon ang nailathala sa Cambodia. Sa panahon ng Khmer Rouge noong 1975-1979, nalimitihan ang mga panitikan sa mga tula ukol sa agrikultura, mga magsasaka, at mga rebolusyonaryong awit. Walang mga nobelang naisulat sa Cambodia. Ang ilang mahahalagang akda ay nasulat ng mga refugee sa Pransya at Thailand. Sinira rin ang mga kagimbal-gimbal na mga taong iyon ang sinaunang panitikan ng Cambodia. May dalawa hanggang apat na milyong Cambodian ang namatay sa ilalim ng kalupitan ng rehimeng Khmer Rouge na pinamumunuan ni Pol Pot. Daan-daang libo ang tumakas sa Thailand at iba pang bansa. Sa pagsisikap na magtatag ng isang komunistang lipunang pantaypantay, malupit na pinatay ng Khmer Rouge ang mga nasa panggitna at mataas na uri. Kabilang dito ang mga opisyal, negosyante, at edukadong propesyonal. Pilit na pinagtrabaho sa mga komyun (commune) sa lalawigan ng mga tagalungsod. Nahati ang mga pamilya. Ipinasara ang mga paaralan, monasteryo, bangko, tanggapan at aklatan. Kinumpiskang lahat ng mga pribadong pribadong pag-aari. Pinawi ng Khmer Rouge ang lahat ng makapagpapa makapagpapaalala alala sa nakaraan nakaraan ng Cambodia kabilang na ang mga libro at panitikan at kung tutuusin, gayon na rin ang dalawang libong taon na kasaysayan ng Cambodia. Matapos Matapos ang 1979, unti-unti unti-unti nang muling binuhay ang panitikang panitikang Cambodia. Cambodia. Bagaman Bagaman noong dekada 80, pawang mga propaganda lamang ito ng estado, may mga refugee na rin na nagsikap na muling ilimbag ang mga klasikong akdang pampanitikan tulad ng mga kuwentong bayan.

20 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG DISIPLINA NG SINGAPORE

Pinatunayan ng Singapore na hindi batayan ang laki ng isang bansa upang masukat kung gaano sila kaunlad. Para sa kanila, maliit man ang kanilang bansa, ito ay nakapupuwing din. Kakaiba sa maraming bagay ang bansang Singapore. Isa ito sa pinakamaliit na bansa sa buong mundo ngunit isa rin sa pinakamayaman. Kilala ito sa kalinisan at kaayusan. Isa rin ang bansang ito sa may pinakamababang bahagdan ng korupsyon sa buong mundo. Ang dahilan kung bakit maunlad ang bansang Singapore ay hindi nakasalalay sa likas na yamang taglay ng kanilang bansa. Napakaliit nito at kung ikukumpara sa kung ano ang mayroon ang Pilipinas, wala pa ito sa kalingkingan. Ang kanilang pag-unlad ay bunsod ng disiplina ng kanilang mamamayan. Ano pang bansa ang alam mo maliban sa Singapore ang may batas na bawal kumain ng bubble gum dahil ayon sa mga namamahala rito, posible itong makadagdag makadagdag sa dumi sa kapaligiran kapaligiran? ? At saang bayan ka makakikita makakikita na lahat ng mamamayan mamamayan ay tumatalima sa ganitong uri ng batas? Disiplina. Iyan ang isang bagay na kailangan pang hasain nating mga Pilipino upang umunla umunlad d ang ating ating bansa bansa tulad tulad ng kapitb kapitbaha ahay y nating nating Singapore Singapore.. Naging Naging armas armas nila nila ang kanilang disiplina upang makaahong muli bilang isang malayang bayan. Tulad ng Singapore. Inspirasyon ng marami ang mabilis na pag-unlad ng bayang ito, mula sa isang mahirap na bansa noon 1800s hanggang sa pagiging industriyalisadong bansa sa kasalukuyan. Bakas na bakas ang disiplina sa iba’t ibang aspekto ng kultura ng Singapore. Kitang-kita rin ito sa ilang panitikan na nagmula sa kanilang munting bansa. Maraming aral ang maaring natutuhan ng ibang bansa sa Singapore, lalung-lalo na sa larangan ng disiplina at pamamalakad sa pamahalaan. Isa ang bansang ito sa mga karapatdapat tularang bansa sa buong Asya, at maging sa buong mundo.

21 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG PANITIKAN NG MALAYSIA

Sinasabing nagsimula ang modernong panitikang Malay sa mga hikayat , isang akdang akdang romantiko sa tuluyan. Isa sa mga pangunahing impluwensiya sa pag-unlad ng modernong kathang kathang Malay ang mga panulat panulat ni Abdullah Abdullah bin Abdul Kadir Munshi (1797-1856). (1797-1856). Sa kanyang kanyang paglalakbay sa arkipelagong Malay, itinala niya ang kanyang mga personal na obserbasyon at krit kritis isis ismo mo ukol ukol sa trad tradis isyo yona nall at kont kontem empo pora rary ryon ong g lipu lipuna nang ng Mala Malay. y. Ang Ang pina pinags gsam aman ang g indibidwalismo at realismo sa panulat ni Abdullah ay bago sa mundo ng panitikang Malay. Bago noon, tanging ukol sa mga makabalaghang prinsipe’t prinsesa sa mga makalangit na kaharian ang mga namayaning katha. Noong mga 1920-1930, unang nalathala ang mga nobela’t maikling kuwento. Sa simula, walang layuning pamapanitikan ang mga ito, maliban sa layuning didaktibo o pagkintal ng mabubuting aral. Pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, umiral ang isang bagong pagmumulat pampanitik pampanitikan. an. Mula sa Unibersidad Unibersidad ng Malaya, nabuo ang samahang Asas ’50 na nagpasigla nagpasigla sa klimang pampanitikan at nagbigay-daan sa diskurso at eksperimentasyong pampanitikan. Naging islogan ng Asas ’50 ang “Sining para sa Lipunan.” Bagaman patuloy na sumulat ang mga manunulat ukol sa mga suliranin ng lipunan, hindi nila tinalikuran ang pansining na aspekto ng pagsusulat. Ang Kuala Lumpur ang naging sentro ng modernong panitikang Malay noong dekada 60. Hindi nalalayo sa ating Carlos Palanca Award for Literature, nagbigay-daan ang Dewan Bahasa Dan Pustaka sa panghihikayat na malimbag at mabigyan ng parangal ang mga katha

ng batika batikang ng manunu manunulat lat.. Ilan Ilan sa mga makaba makabagon gong g manunu manunulat lat na namumu namumukod kod-ta -tangi ngi sina sina Shahnon Ahmad at si Anwar Ridhwan. Mababanaag sa mga nobela ni Ahmad ang kuwento ng buha buhay y ng mga mga mags magsas asak aka a mula mula sa isan isang g nagk nagkak akau auna nawa waang ang pana panana naw w at sa para paraan an ng pagsasalaysay sa masidhi at makapangyarihan. Sa mga maikling katha ni Ridhwan, mabisa niyang nagamit ang pamamaraang eksperimental at makabago upang umayon sa karanasang Malay.

22 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

ANG UGAT AT PAG-USBONG NG NOBELANG TAGALOG

Sa kasaysayan ng Nobela sa Kanluran, may namamayaning pagtuturing sa anyong ito bila bilang ng isan isang g uri uri ng reak reaksi siyo yon n sa sery seryos oson ong g himi himig g ng mga mga trad tradis isyo yona nall na roma romans nse, e, na pumapa pumapaksa ksa sa iba’t iba’t ibang ibang kabaya kabayanih nihan an at kadaki kadakilaa laan. n. Ganito Ganito ang naging naging pagpap pagpapaha ahalag laga, a, halimbawa, sa mga obra maestrang itinuturing na ninuno ng Nobela: ang Don Quixote ni Miguel de Cervan Cervantes tes,, ang Gargantu Francois is Rabela Rabelais, is, at ang Decame Decameron ron ni Gargantua a at Pantagr Pantagruel  uel  ni Franco Giovanni Boccaccio. Sa kasays kasaysaya ayan n naman naman ng Nobela Nobela sa Pilipi Pilipinas nas,, hindi hindi iilan iilan ang mga manana mananaysa ysayypampanitikan na nagsasabing mauugat ang pagkatha sa mga sinaunang epiko, at kalauna’y sa naging naging paglag paglaganap anap ng iba’t iba’t ibang ibang Pasyon Pasyon noong noong Panaho Panahon n ng panana pananakop kop ng mga Kastil Kastila. a. Binibigyang-diin sa ganitong pag-uugat ang pagtataglay ng tiyak na naratibo o salaysay ng epiko at pasyon na siya ring pangunahing nagtatahi sa kabuuan ng Nobela. Magkakaroon ng suliranin ang ganitong uri ng pag-uugat sa kaso ng Nobelang Tagalog sapagk sapagkat at wala wala silang silang naisal naisalbang bang epiko epiko sa kasays kasaysaya ayan, n, hindi hindi tulad tulad ng ibang ibang katutu katutubo bo sa Pilipinas gaya ng mga Ifugao (na may Hudhud  at  Alim) o ng mga Manobo (na may Ulahingan ). Kaya naman, nagiging higit na makatwiran ang pagbabalik ng mga Tagalog sa mga tinaguriang Proto-Nobela na nakasulat na sa prosa. Sa hanay ng mga ito, unang nalathala noong 1708 ang Barlaan at Josaphat na isinalin ni Fray Antonio de Borja sa Tagalog mula sa orihinal na Griyego ni San Juan Pamasceno. Subalit higit na naging mahalaga ang Urbana at Feliza ni Modesto de Castro at Si Tandang Basio Macunat  ni Padre Lucio Miguel y Bustamante, Bustamante, na kapwa nagtuon sa bisa ng edukasyon. Kinikilala Kinikilala naman ang Nena Nena at Neneng  Neneng  ni Valeriano Hernandez Peña bilang siyang unang naisaaklat na nobela na nalimbag noong 1904. Naging popular ito sa bayan dahil naging halos kapanabay nito ang umaangat na bilang ng mamamayang nagiging aral at marunong bumasa, bukod pa sa nauna nang sekularisasyon ng mga palimbagan. Naging pangunahing bukal ng mga kabilang sa unang henerasyon ng nobelistang Tagalog ang kani-kanilang karanasan, lalo na ukol sa pagpapalit ng sistemang kolonyal mula sa pananakop ng mga Kastila hanggang sa mga Amerikano. Kaya naman, bagaman malaki ang bilang bilang ng mga nobela nobelang ng pumapa pumapaksa ksa sa pag-ib pag-ibig ig at ugnaya ugnayang ng pampam pampamily ilya, a, madala madalas s na nakalunan ito sa mga tiyak na pangyayari sa kasaysayan, kaya’t nagiging historikal ang moda ng akda. Dito kinilala ang halaga ng nobelista bilang mananaysay din. At bilang mananaysay, nagbigay ng tuon ang mga nobelistang ito sa isang uri ng realismo na higit na sosyalista ang

23 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a

oryentasyon oryentasyon,, at nakita nakita bilang halimbawa halimbawa ang Banaag at Sikat  ni Lope K. Santos na nalimbag noong 1906. Gayu Gayunp npam aman an,, sa mga mga sumu sumuno nod d na deka dekada da,, higi higitt na magt magtut utuo uon n sa part partik ikul ular ar at indibidwal na karanasan ang mga akda. Mabibihisan ng higit na romantikong oryentasyon ang mga realistikong akda ng mga unang dekada ng ikadalawampung dantaon. Sa mga panahon ding ito, higit na napalaganap ang mga nobelang Tagalog sa mga pahayagan at lingguhang magasin, gaya ng Liwayway , na itinatag noong 1922 at mabibili’t mababasa pa rin hanggang sa kasalukuyan.

24 | P a n i t i k a n n g m g a U m u u n l a d n a B a n s a