OSNOVNI POJMOVI O DRZAVI I PRAVU

OSNOVNI POJMOVI O DRZAVI I PRAVU 1. Uticaj drustvene zajednice na drzavu i pravo Država i pravo nastali su kao tvorevina društvene zajednice. Svi odnosi društvene zajednice, države i prava su dvosmjerni jer drustvene pojave uticu na drzavu i pravo a drzava i pravo uticu na drustvenu zajednicu kojoj pripadaju. Pravo obezbjedjuje pravdu u drustvenoj zajednici tako sto podjednako za sve unaprijed propisuje nacin ponasanja i posljedice u slucaju drugacijeg postupanja. Uticaj drustvene zajednice na drzavu i pravo ogranicavaju moralne norme. Pravna norma je osnovni (elementarni) dio prava i njome se regulisu razliciti pravni odnosi. Sistem prava cini logicnu i neprotivrjecnu cjelinu, a odredjuje uze ili sire drustvene odnose. Dakle između pojedinih normi.grapa normi i drugih cjelina uspostavljaju se veze koje sintetizuju dijelove u cjelinu. Pravni poredak je siri pojam koji obuhvata ne samo pravo nego i ponasanje pravnih subjekata po propisanim normama.

2. Teorija drzave i pravo

Pravne nauke su najstarije društvene nauke. Porijeklo doseze do samih pocetaka evropske civilizacije, a sve do 19 vj. nauka o državi se razvijala nezavisno od nauke o pravu, kada su u njemačkoj filozofskoj i naučnoj misli spojene u teoriju države i prava. U antičkoj misli nauka o državi se razvijala u okviru opšte filozofije o prirodi i društvu. Drzava se prvenstveno proucavala kao moralno – politicka ustanova. U okviru te filozofije počela se razvijati nauka o pravu,sa ovog aspekta nauka o državi je starija od prava. U okviru opšte filozofije počelo se razvijati učenje o pravu, čiji je najvažniji rezultat ideja o prirodnom pravu. Do snažnog razvoja nauke o pravu dolazi tek u rimskoj pravnoj misli koje poklanja veću pažnju proucavanju prava nego države. U Rimu je sistematizovano znanje o pravu u pravnu disciplinu koja se proucava kao uvod u pravne nauke, kroz Gajeve Institucije (2.vj), Institucije u Justinijanovom zakoniku (6 vj) i Zakonom od 12. tablica. Tako u antickoj epohi nastaju zaceci buduce teorije drzave i teroije prava u okviru opste filozofije, i zaceci opste teorije prava u okviru samostalne pravne nauke.

3. Odnos prava i drzave S pravnog stanovista država je tvorac prava, ali pravo tek što je stvoreno, nastoji da samostalno postoji i hoće da. živi po svom vlastitom zakonu. To ukazuje na shvatanje da pravni poredak i drzavni poredak nisu identicni. Ideja prava ima tri svoja vida: 1. Svrsishodnost – prvenstveno drzavnog karaktera, za razliku od druga dva vida. 2. Pravdu – izlazi izvan okvira drzave jer zahtjeva da norma bude opsta i jednaka za sve one kojih se tice 3. Pravnu sigurnost – trazi da pozitivno pravo vazi i ako to za drzavu nije svrsishodno (socijalni fondovi) Pravo je za državu samo sredstvo za postizanje njezine krajnje svrhe radi svojih podanika, pa je prema tome pravo podčinjeno. Za pravdu vazi isto sto i za istinu: ono sto je svrsishodno ne mora biti istinito, ali ono sto je istinito eminentno je i svrsishodno pravo ako moze da se razvija bez obzira na ma kakvu svrhu. Pravo je poteklo iz svrhe, a vazenje je nezavisno od svrhe. Država donosi zakone, ali je i ona vezana zakonima u svom ponašanju.Zato se postavljaju pitanja: kako obavezati državu sopstvenim pravom, sta je starije: pravo ili država. Odgovore na te dileme nude sledece teorije :

a) Teorija o identičnosti države i prava (Hans Kelzen) O prioritetu drzave i prava ne smije se uopste pitati, jer je to dvoje jedno te isto. Drzava postoji kao tvorac i ukupnost svojih zakona. Kao poredak kojji uredjuje zakonodavstvo je drzava, kao poredak koji je uredjen, ono je pravo. Drzava i pravo odnose se jedno prema drugome kao organizam i organizacija. Oni se doduse mogu razlikovati, ali se ne mogu razdvojiti. Drzava kojia cini nepravo vise ne bi bila drzava, policijska drzava i nije pravna drzava. Odnos izmedju pravnog pojma i stvarnosnog u drzavi je taj sto umjesto formalnog subjekta prava nosilac suverenog prava postaje jedan stab ljudi koji je tu da bi iznudio prava,a samo suvereno pravo postaje sansa da ce zapovijesti tog staba fakticki biti smatrane legitimne i fakticki biti izvrsavane. b) Ucenje o samoobaveznosti drzave u odnosu na njeno pravo (Georg Jelinek) Obavezni subjekt (drzava kao pravna stvarnost) i subjekt koji obavezuje (drzava kao ukupnost svoga prava) su razliciti. Pravo na donošenje zakona država ima samo da bi osigurala važenje svojih zakona. Ta sigurnost bi bila osujećena ako bi država mogla samu sebe da oslobodi od obaveznosti tim zakonima. Sa stanovista prirodnog prava kao naddrzavnog prava, koje jednako obavezuje sve subjekte, pravo je iznad drzave i prethodi joj. Sa stanovista pozitivnog prava postoje tri razlicita stava: • Drzava prethodi pravu • Pravo prethodi drzavi ili je odredjuje • Drzava i pravo predstavljaju dvije strane iste pojave, one su tijesno vezane u neraskidivu cjelinu

Rasprostranjeno i prihvatljivo teorijsko stanoviste je da su drzava i pravo dvije strane iste pojave, jer drzava bez prava i nije drzava. U takvoj skupini moze da vlada samo nered, nesigurnost, narusavanje sloboda...Pravo bez drzave je nezasticeno, ne ostvaruje se, pa ga stoga i nema.

4. Pojava prvih zakona Obicaji su u prvobitnoj zajednici bili osnovni regulator ponasanja. Odnose unutar grupa regulisao je splet nepisanih pravila, koja su nastajala dugotrajnim ponavljanjem ponasanja kroz vise generacija. Ona tako prerastaju u praksu, u ponasanje koje zajednica ocekuje od pojedinca i koje smatra za normalno. Ovakva obicajna pravila ponasanja su u jednom stepenu razvoja prvobitne zajednice dobila i odgovarajucu drustvenu sankciju. Primitivno pravo podrazumjeva skup pravila ponasanja kojim se regulisu prvobitni drustveni odnosi u preddrzavnoj zajednici. Ono se srece tamo gdje su jaki tragovi proslosti, proizvodnja skromna, privreda naturalna, pravo razvijeno, vezano za religiju, puno formalizma i simbolike. Sto se tice razgranicenja obicaja i prava, obicaji su bili vezani za plemensku zajednicu dok se pravo odnosilo na vece teritorije odrzavajuci uze interese vladajuceg sloja. Tabu je poseban oblik prve drustvene zabrane, odnosno prva pravila ponasanja u primitivnim drustvenim zajednicama (tabu – propis). Prve drzave bile su formirane kao mali samostalni gradovi tj. drzave. U Sumeru u III milenijumu p.n.e. najpoznatiji su bili: Ur, Uruk, Eridu. Nesto sjevernije, u srednjem toku Eufrata i Tigrisa, u oblasti Akad semitska plemena formirala su svoje prve gradovedrzave. Za vrijeme akadskog vladara Sargona u Medjurjecju stvorena je prva ujedinjena drzava, i tako je epohu gradova-drzava smjenjuje epoha carstva. Prvo pismo bilo je klinasto pismo Sumerejaca u juznoj Mesopotamijji. Pojavom pisma steceni su uslovi za izradu pisanih tekstova pravnih normi. Za vrijeme vladavine Ur-Namu (Sumer) pojavio i njegov prvi zakonik, prvi u istoriji svijeta, 2100. godine p.n.e. pod nazivom Ur-Namu zakonik. Hamurabijev zakonik donesen je u vrijeme vladavine cara Hamurabija oko 1680. godine p.n.e., rusenjem Sumerskog carstva i nastankom Vavilonskog carstva. Pronadjen je tek 1901. godine i cuva se u muzeju u Luvru. Ispisan na crnom kamenu visokom preko dva metra, to je najznacajniji klinasti pravni spomenik i jedan od najpotpunijih pravnih izvora starog vijeka. Zakonik nema religijske sankcije, kazne su po principu taliona i kompenzacije – imovinske. Izmedju ova dva zakonika nastala su jos dva klinasta zakonika: Zakonik Lipit – Ištar (1930. god. p.n.e.) i Ešunski zakonik (oko 1720. god. p.n.e.) 5. Značaj rimskog prava za državu i pravo Savremeni kontinentalni (evropski) pravni sistemi nastali su pod uticajem rimskog prava. Pravne sisteme mozemo podijeliti u dvije grupe: 1. One koji su nastali na principima rimskog prava (zemlje „civilnog prava“)

2. One koje su se razvile pod uticajem engleskog precedentnog prava (common law).

Rimsko pravo je stvorilo pravnu tehniku i terminologiju, dalo riješenje problema koji se mogu pojaviti u svakom pravnom sistemu (stvarno, obligaciono i nasljedno pravo). Kada se pocela razvijati trgovina, Evropa u srednjem vijeku preuzela je rimsko pravo, a prve gradjanske kodifikacije su potomci zbornika rimskog prava, sastavljenog za vrijeme vladavine vizantijskog cara Justinijana tzv. Corpus iuris civilis. Rimsko pravo se razvilo od pravnog poretka malog latinskog grada u univerzalno pravo svjetskog carstva Pod rimskim pravom podrazumjevamo pravo koje je vazilo kao pravni poredak u rimskoj drzavi od njenog pocetka (osnivanja Rima 754. god. p.n.e.) do cara Justinijana (527-575. god. p.n.e.). Izvore rimskog prava možemo podijeliti na: • Pravne - zbornici, zakoni, djela pravnika, sacuvani dokumenti • Vanpravni -spisi istoričara, književna djela, knjige filozofa, retora i gramaticara. Značajniji izvori rimskog prava počinju sa Zakonom od 12 tablica,a naziv je dobio po tome sto je bio ispisan na 12 bronzanih tablica. To je najstariji rimski zbornik donijet 451. u 450. godine p.n.e. Pretstavlja kodifikaciju obicajnih normi gensova i plemena koji su osnovali rimsku drzavu i on je osnov gradjanskog rimskog prava. Karakteristike: mali broj ustanova koji regulisu razmjenu, teske sankcije, strogi formalizam postupka, vezanost za religiju. Znacajnije kodifikacije rimskog prava su: 1. Institucije rimskog profesora Gaja, iz 2. vijeka 2. Kodifikacija za vrijeme cara Justinijana, iz 6. vijeka (najuspjesnija) Rimsko pravo nije propalo sa propašću rimske države.Ono je odigralo važnu istorijsku ulogu time sto je postalo pozitivnim pravom mnogih evropskih zemalja. Tri osnovna nacela rimskog prava su: 1. Neograniceno privatno vlasnistvo 2. Ugovorna sloboda 3. Sloboda raspolaganja testamentom Recipirano rimsko pravo zove se „opste pravo“ ili „pandektno pravo“. Ono je negdje prije a negdje kasnije prestalo da vazi kao pozitivno pravo te je zamjenjeno gradjanskim kodifikacijama (Francuska – Code civil 1804. i Njemacka – Gradjanski zakonik 1900.) Novi građanski zakonici preuzeli su pravne pojmove, tehniku i znatan broj normi, naročito za obligaciono pravo. Temelje pravne nauke postavili su rimski klasicni pravnici i dovrsili glosatori i postglosatori u Italiji, zatim francuski pravnici srednjeg vijeka, te nejmacki i holandski pocevsi od 16. vj.

6. Novi pravac u razvoju prava

a) Skola prirodnog prava (Holandjanin Hugo Grocius) vladala je u 18.

vijeku. Prema ucenju postoji „prirodno pravo“ koje vrijedi za sva vremena, samo ga treba racionalnim putem iznaci. Na ovim osnovama doneseni su njemacki Gradjanski zakonik i Code civile u Francuskoj. b) Njemacka istorijska skola (Karl fridrih Savinji) javila se u 19. vijeku. Prema ucenju pravo je produkt nacionalne istorije i „narodnog duha“ u kojem se neprimjetno razvija na „unutrasnjim silama i narodnog bica“. Protivila se donosenju zakona putem zakonodavne intervencije. Dio romanista jos uvijek slijedi ucenje istorijsko – pravne skole, a nisu iscezle ni ideje skole prirodnog prava, kao ni pandektisticki pristup. c) Skola „analista“ nastala je u Francuskoj, prema kojoj treba prestati sa istorijom vladara i bitaka. Ustorija mora da bude „totalna“, da vodi racuna o drustvu u cjelini, o covjeku, o svim vidovima ljudske egzistencije u proslosti. To je socijalizovana istorija. Nove tehnicke mogucnosti i kompjuterska obrada podataka pruzile su zanimljive rezultate obradom djela klasicnih pravnika.

7. Pojam drzave 7.1. Nastanak termina

Termin koji oznacava modernu drzavu nastao je u doba renesanse u Italiji. Raniji termin „res republica“ (Italija) oznacavao je politicku zajednicu. U drugoj polovini 13. vj. doslo je do promjene drzavnog uredjenja, zavladali su nasljedni plemici signori. Bili su okupljeni u organu koji je nosio ime Signoria. Oni su stvorili jedan civilni i vojni aparat sopstvene uprave, koji je zavisio od gradskih plemica i zvao se lo stato. (latinska rijec status – politicko-drustveno stanje ili uredjenje). Od rijeci status izvedena je rijec koja oznacava drzavu. 7.2. Elementi drzave

Prema Konvenciji o pravima i duznostima drzava iz Montevidea (26. decembar 1933) drzava kao subjekt medjunarodnog prava mora posjedovati sledeca svojstva: a) stalno stanovnistvo b) odredjenu teritoriju c) vladu d) sposobnost da uspostavi odnose s drugim drzavama Suverenitet je bitan element drzave - ljudi, zemljiste i vlast koji u nepromjenjenom obliku cine suverenitet drzave. On se ogleda u suprematiji vlasti drzave ( svi su obavezni da slusaju zapovjesti drzave) 7.3. Postanak drzave

Iz plemenske zajednice, kao krvne zajednice na odredjenom stepenu drustvenog razvitka, razvila se drzava. Drzava nije nista drugo nego jedno pleme koje je izraslo iz svoje plemenske organizacije. Drzava je pocela kao vojna zajednica, Prva vlast bila je vlast vojnih starjesina i prvi drzavni cilj bio je da se jednom plemenu zastiti zivot od spoljasnih napada. Medjutim, miran zivot mogao je biti poremecen i unutrasnjim razmiricama, pa je bilo prirodno da se drzavna vlast stavi u pokret protiv unutrasnjih nemira. Time drzava dobija i pravnu misiju. Dugo vremena ona je bila vojna i sudska organizacija. Nije radila na kulturnom razvitku naroda, medjutim nakon nekog vremena javila se i ta kulturna misija. Danas je prevazidjena teorija o neogranicenom suverenitetu drzave i njezinoj vojnoj misiji. Stvaranje regionalnih organizacija ekonomskog, vojnog i politickog karaktera odraz su teznji za opstom gllobalizacijom svijeta. 7.4. Pojava prvih drzava

a) Robovlasnistvo Robovlasnistvo je prva drustveno-ekonomska formacija. Prve robovlasnicke drzave nastale su na prelazu 4. u 3. milenijum p.n.e. u Mesopotamiji i Egiptu, a poslednje na obalama Sredozemlja. Iscezavaju u 5. vijeku kada ih zamjenjuje feudalizam. Dva su tipa robovlasnickih drzava: 1. Istocnjacke – nastale u Aziji i Africi oko velikih rijeka (Nila, Tigra, Inda, Ganga, Jancekjanga, Hoang Hoa). To su drzave: Asirija, Vavilon, Indija, Kina, Persija i Egipat. Svi robovi i sav zemljisni fond bili su u vlasnistvu drzave. Razvijen irigacioni sistem. 2. Anticko ropstvo – Grcka i Rim. Rodovske starjesine i vjerski poglavari prisvajali su sebi najbolje oranice, livade i stoku. U pocetku su zarobljene vojnike pretvarli u robove, a zatim i duznike. Vlasnici robova bile su porodice. Privreda je naturalna. U gradskim centrima razvijalo se robovsko zanatstvo. Za zastitu od pobune robova izgradjivana je mocna drzava strogih pravila. Sitni zemljoposjednici postaju osnovni izvor prihoda. Rasparcavanjem velikih latifundija nastaju kolonati. Prvi gradovi su centri u kome su zivjele starjesine, svestenici , vojskovodje, aristokratija, trgovci i zanatlije. Oko gradova formirana su sela. Postepeno su se gradovi-drzave spajali, obicno silom. Kazne su bile imovinske. 7.5. Feudalne drzave

Feudalizam (6. vijek – 18. vijek tj. do velike Francuske revolucije) nastaje sa pojavom prvih varvarskih drzava, na rusevima rimske robovlasnicke drzave. Prosao je kroz nekoliko faza razvoja: 1. Rani feudalizam (izmedju 5. i 10. vijeka) – patrimonijalne drzave; Vezan je za velika preseljavanja stanovnistva (Germani, Sloveni i Madjari) 2. Zreli feudalizam (izmedu 10. i 15. vijeka) – monarhije; Nadirali su Normani, Tatari i Turci, zbog slabijeg kretanja naseljeni narodi se sredjuju i brojcano povecavaju. To je period razvoja mehanizacije, zanatstva i unutrasnje i medjunarodne trgovine. Naturalna privreda prelazi u robnonovcanu, i razvojem privrede formiraju se

prvi srednjovjekovni gradovi. Doslo je do odvajanja Istocne (pravoslavne) crkve 1504. godine. 3. Kasni feudalizam (izmedju 15. i 18. vijeka) – revolucije dovode do kapitalizma; Drzave kao Vizantija, Srbija, Bosna i Bugarska prestaju da postoje, i na tim prostorima vlada Turska cijeli ovaj period. Hriscanstvo je odigralo znacajnu ulogu u formiranju prvih ranofeudalnih drzava. U ovim drzavama od izbornog vojskovodje postao je nasljedni monarh. Skupstina je polako gubila znacaj kao vrhovni organ vlasti. Smatralo se da je vladar vrhovni sopstvenih cjelokupne drzave. Cinovnici su upravljali manjim teritorijalnim jedinicama, zemljiste koje je cinovnik dobijao od vladara, prema kome je imao vazalni odnos nazivalo se beneficijum. Spajanjem vazaliteta i beneficija nastaje feud, ide zajedno sa sluzbom i gubi se sa gubitkom sluzbe, nakon cega se vraca vladaru. Feudalne drzave: a) Francuska – Centralizacja vlasti sasvim je sprovedena. Kraljevska vlast je ojacala toliko da su drzavu identifikovali sa svojom licnoscu (Luj XIV). Uloga plemstva je opala, a unutrasnje klasne suprotnosti su zaostravane. Uvodjeni su novi vidovi poreza za seosko i gradsko stanovnistvo. Sve to dovelo je do Velike francuske revolucije 1789. godine. b) Engleska – Pojacan privredni razvoj. Razvijaju se manufakture sa kapitalistickim nacinom proizvodnje, kao i pomorska trgovina i moreplovstvo. Do kraja 16. vijeka bila je jaka centralna vlast Tjudora, nakon cega je pocela da smeta. Sukobi izmedju vladara i predstavnika plemstva nove gradjanske klase u parlamentu okoncani su Burzoaskom revolucijom sredinom 17. vijeka. Dolazi do dubokih promjena u oblasti ideologija i kulture, narocito u formi renesanse (humanisticka ideologija).Nakon velikih geografskih otkrica, razvijaju se u 15. vijeku medicina, geografija i astronomija. Reformacija je zadala narocit udarac srednjovjekovnom katolicizmu i papstvu. U periodu od 16. do 17. vijeka oformile su se NACIJE.Nakon prvobitnog procvata nastao je period prvobitne akumulacije kapitala od 17. do 18. vijeka, i to je period osvajanja teritorija i apsolutnih monarhija. 7.6. Osnovni pojam drzave u savremenom drustvu. Drzava se javlja kao: 1. Vlast na odredjenoj teritoriji 2. Organizacija koja vrsi izvjesne drustvene poslove, koji su svima vise ili manje korisni. Iza svakog pojedinacnog drzavnog organa, koji primjenjuje nasilje, stoji daleko jaci aparat za nasilje, oruzani vojni aparat. Drzava je organizacija za prinudu, koja obuhvata veoma veliki broj ljudi, „organa“, koji su svi medjusobno povezani i zasticeni oruzanom silom kojom raspolazu i koja je najveca u datom drustvu. Spoljna strana drzave vidi se kao prinuda, organizacija vlasti zasnovana na prinudi (organizacija u kojoj jedan dio drustva upravlja, a drugi se pokorava). Unutrasnja strana drzave:

• •

I grupa teoreticara: sustina drzave je da ostvaruje opstedrustvene interese. II grupa teoreticara: postojanje opsteg interesa kojeg ostvaruje drzava svojim zapovjestima, ali pored tih opstih interesa pojedini ljudi, grupe, klase... imaju i svoje posebne interese, koji mogu biti suprotni medju sobom kao i u odnosu na opste interese. U sukobu interesa mora da postoji drzavna prinuda.

U socijalistickom drustvu, drzava je organizacija vladajuce klase za zastitu klasnih interesa putem monopola fizicke prinude. 7.7. Podjela vlasti u modernim (savremenim) drzavama U svakoj modernoj drzavi organizacija vlasti izvedena je podjelom na: 1. Zakonodavnu 2. Izvrsnu 3. Sudsku Postoje dva razloga podjele: a) Tehnicki – Razlog specijalizacije. Svaka funkcija trazi organe koji ce se iskljucivo njoj posvetiti i koji ce svoje umijece i moralne osobine njoj prilagoditi. b) Pravni – Bez podjele vlasti nije moguca pravna drzava. Donosenje zakona ne smije se povjeriti istim ljudima koji ih izvrsavaju. Isto tako, da nosioci upravne vlasti ne bi izigrali zakonska ogranicenja, tumaceci zakone kako im kad treba odvaja se sudska vlast. U radu funkcija mora da postoji saglasnost i jedinstvo, i veza medju funkcijama ne smije se prekidati. Zakonodavna vlast je ta koja daje pravac, upravna i sudska dejstvuju po zakonima koje je zakonodavna vlast propisala (sudska ih primjenjuje, a upravna izvrsava). 7.8. Oblici drzava

7.8.1. MONARHIJA Monarhija je nastala postupnim preobrazavanjem anticke u stalesku monarhiju, a osnovnu crtu ovog procesa pretstavlajla je usredsredena vlast kod monarha. Uporedo sa industrijom i trgovinom razvijali su se kreditni poslovi i bankarstvo a monarh je postao apsolutni vladar. a) Engleska – Monarh je preuzimao glavnu rijec, a parlament je potiskivan u drugi red. To je bilo tipicno za Henriha VIII, koji je zanemario zakonsku odredbu koja je propisivala da poslanik izabran u parlament mora imati prebivaliste na teritoriji izbornog sreza u kome je izabran. Odvojio je anglikansku crkvu od Rima i papskog uticaja. Parlament je 1534. donio Zakon o suprematiji (engleski kralj je postao vrhovni poglavar engleske crkve). b) Francuska – Prva moderna, nacionalna drzava u Evropi. Luj XIV smatra se najpoznatijim apsolutnim monarhom u istoriji svijeta. Ojacao je vlast intendanata u provincijama i razgranao toliko svoju vlast da mu je pripisana izreka „Drzava, to sam

ja“ (ukinuo samoupravu opstina i pokrajina, sudove podlozio svojoj kontroli, progonio hugonote). c) Njemacka – Pri uspostavljanju preplitala su se dva procesa: 1) Potiskivanje drzavnih staleza i njihovih prava i 2) Usredsredjivanje vlasti kod monarha. Prosvijeceni apsolutizam – Pod uticajem prosvjetiteljske filozofije u 18. vijeku, narocito u Njemackoj nastao je reformni oblik apslutisticke drzave, koja je vezana zakonom i pravima podanika. Ovaj pravac oslanjao se na ucenje o prirodnom pravu. Cilj drzave bio je da obezbjedi blagostanje i stvori sigurnost kod podanika. Kralj je postao samo prvi sluga drzave, i od nosioca drzave pretvarao se u jedan drzavni organ. Organi uprave stvarani su kao direktorijumi, koji su se kasnije pretvarali u ministarstva sa ministrom – pojedincem na celu. Put razvoja monarhija: • Anticka (Vavilonsko, Egipatsko, Sirijsko, Rimsko carstvo) • Staleska (Viazntija, Engleska kraljevina) • Apsolutna (Tursko, Francusko, Rusko carstvo) • Ustavna (Kraljevine SHS, i Rumunija) • Ustavno-parlamentarna (Kraljevine Spanija i Svedska) Monar na vlast dolazi na tri nacina: samoizborom, izborom i nasledjem. Kod prva dva rijec je o dozivotnoj poziciji. 7.8.2. REPUBLIKA Ogleda se iz predsjednika republike, koji se bira iz reda uglednih gradjana. On se bira na odredjeno vrijeme (obicno mandat od 4 godine), i moze biti ponovo biran samo za jos jedan mandat. Izbor predsjednika: • U predsjednickim sistemima: vlast biraju neposredno gradjani • U parlamentarnim (skupstinskim) sistemima: predsjednika bira parlament. Nacin izbora predsjednika ukazuje na stanje ostvarivanja ljudskih prava i nivo demokratije. Ovlastenja su odredjena Ustavom, i krecu se od slabih veza i ovlastenja, pa sve do autokratskih rezima. Razlikujemo: 1. Predustavni period: sef drzave nije nikome odgovarao, bio je: vrhovni komadant vojske, vrhovni sudija i zakonodavac, branilac vjere, gospodar svih gradjana. 2. Ustavni period: Prvi ustavi utvrdjuju mjesto i ulogu sefa drzave, nacin izbora, nadleznost, odgovornost te mjesto i ulogu drzave. U SAD-u gradjani biraju predsjednika putem izbora elektora (izbornika), u Francuskoj pravo na izbor ima svaki punoljetan gradjanin, dok se u BiH bira kolektivno tijelo od tri lica.