Oružje starih Južnih Slavena

Oružje starih Južnih Slavena Izvor: Crnogorska Enciklopedija Skoči na: orijentacija, traži

Slavenski Konjanik

Slavenski Ratnici

Mač kod Slavena

Ostaci Pri proučavanju ranosrednjovjekovnog oružja kod Južnih Slavena najznačajnije mejsto imaju arheološki nalazi, a pisani i likovni izvori, zbog nedovoljne preciznosti u opisu, služe kao dopuna arheološkim nalazima.

Sadržaj [sakrij] • • • • • • • • • • • •

1 Pisani izvori 2 Vojni spisi 3 Istorijski spisi 4 Djela literarnog i liturgijskog karaktera 5 Rodoslovi vladara i žitija svetaca 6 Spisi kancelarijskog i političkog karaktera 7 Arheološki izvori 8 Oružje koje se pominje u likovnim i istorijskim izvorima 9 Strijela i Luk 10 Koplja 11 Mačevi 12 Štitovi

13 Bojne śekire [uredi] •

Pisani izvori Karakteristično je kod svih pisaca, vizantijskih i zapadnih, da izbjegavaju opisnost i da daju veoma sažete, tačnije oskudne podatke o izgledu pojedinih vrsta oružja. Opisi, ma koliko bili kratki, imaju značaj dokumenta jer vijesti potiču od savremenika, a često i od učesnika u borbama koje se opisuju. Po važnosti građe koja je u radu korišćena, pisani izvori se mogu podijelit u nekoliko kategorija: vojni spisi, istorijski spisi, djela literarnog i liturgijskog karaktera, životopisi vladara i svetitelja, spisi kancelarijskog karaktera (zakoni, uredbe, izveštaji) i drugi pisani dokumenti. [uredi]

Vojni spisi Jedna od najznačajnijih kategorija pisanih izvora za upoznavanje ratne vještine i taktike u ranom srednjem vijeku, djela vojnih pisaca, ne daju, kako bi se očekivalo, dovoljno podataka o izgledu i proizvodnji oružja. Osim direktnih, često detaljnih vijesti o

pojedinim bitkama i uputstava o načinu borbe, u ovim spisima se nailazi samo na podatke o vrstama oružja koje upotrebljavaju ratnici pojedinih naroda. Pseudo-Mavrikije u djelu »Strategicon«, u poglavlju »Kako treba postupiti sa Slavenima, Antima i sličnima«, pisanom na osnovu ličnog iskustva, navodi samo vrste oružja, ali ne i njegov izgled. Isti podatak prenosi car Lav VI dajući bliže podatke o štitovima »velikim i dugim, poput tireja« čime bar ukazuje na oblik ove vrste oružja. Oskudnost u opisima oružja nije samo osobenost vojnih pisaca iz ranovizantijskog perioda već i kasnijih autora. Takav metod izlaganja podržava, takođe vojskovođa po profesiji, Kekavmen Katakalen u svim svojim radovima. Po obradi vojnih pitanja njegov »Strategikon«, sastavljen, izgleda, ne razlikuje se od prethodnih. Detaljno opisuje opsade, lukavstvo neprijatelja, daje savjete čitaocu, ali o izgledu oružja ni riječi. Svakako su, u vrijeme postanka ovih spisa, podaci o oružju bili suvišni jer su ih sastavljali vojnici za vojnike, pa se tako može protumačiti i ova oskudnost. [uredi]

Istorijski spisi Po broju očuvanih rukopisa ova kategorija pisanih izvora je najznačajnija. Političke, crkvene i lokalne istorije, hronike i hronologije, mada pisane od autora koji nisu po profesiji bliski ratu, daju, za razliku od vojnih spisa, šire i za proučavanje slavenskog naoružanja u ranom srednjem vijeku značajnije podatke. Većina autora je doživela strahote rata te su lični utisci, još jaki i neposredno primljeni, odlučivali o prostoru datom opisu bitaka, opsadi gradova i izgledu i vrsti oružja. Zajedničko za sve ove izvore je s jedne strane veliki broj opisa iz života slavenskih plemena sa kojima je Vizantija dolazila u sukobe, a s druge mali broj detaljnih opisa oružja. Tacit u svome djelu Germania, već 98. godine n.e. pominje Slavene pod imenom Venedi kao nosioce štita. Prisk objašnjava način izrade monoksila ne upuštajući se u oružje. Najstarije i najznačajnije Prokopijevo djelo De Bellis, naročito tomovi V—VIII (Bellum Gothicum), obiluje vijestima o vrstama oružja korišćenom na našoj teritoriji tokom VI vijeka. U Bellum Gothicum III prvi put saznajemo za »male štitove i [[|Koplje|koplja]]« koje nosi slavenska pješadija, kao i za Slavene koji su »odlični konjanici strelci« za razliku od gotskih konjanika što se bore »samo kopljem i mačem«. Nastavljač Prokopija, pisac djela Historia, Agatije, kao i ostali hroničari ranog srednjeg veka, ne upuštaju se u detaljnije opise oružja. Posredno kroz opise istorijskih zbivanja saznajemo o vrstama upotrebljavanih oružja od strane Vizantinaca, Avara i Slavena, kao i pojedinim detaljima načina utvrđivanja i sredstvima za opsadu, odbranu i prelaz preko rijeka i mora, a takođe i o vrstama vojnih jedinica. [uredi]

Djela literarnog i liturgijskog karaktera U pojedinim ranosrednjovevekovnim spisima literarnog i liturgijskog karaktera (spevovi teološko-filozofskog karaktera, istorijske poeme, teološke besede, propovedi i dr.) nailazimo na ekskurse pojedinih autora đe, osim opisa bitaka, nabrajaju oružje

neprijatelja. Ovi podaci, korisni sa stanovišta ratne istorije, rijetko daju šire opise pojedinih vrsta oružja. Značajniji su radovi Georgija Piside (poema Bellum Avaricum.) i beseda Teodora Sinkela održana 627. godine u kojoj se, kao i u poemi ,opisuje slavenskoavarska opsada Carigrada iz 626. godine. Pisida, govoreći o haganovoj vojsci, pominje vrste oružja: Ta vojska je imala bojne trube, strijele, mačeve, vatru, kornjače, bacače kamenja, drvene kule... Sinkelova homilija dopunjava ove podatke još detaljnijim opisom i podacima o izradi oružja: hagan. Odmah počne da prikuplja varvare, izrađuje oružje, helepole, barke i vrši sve druge pripreme kako bi napao grad. Na jednog našeg vojnika dolazilo je po sto i više varvarskih, sve obučenih u oklope, sve zaštićenih šljemovima i sa svakovrsnim ratnim spravama" Oratio historica, anonimna beseda o opsadi Carigrada, sastavljena između 815. i 860. godine, mada je u cjelosti kompilacija T. Sinkela i Teofana, daje isto podatak o izradi monoksila. [uredi]

Rodoslovi vladara i žitija svetaca Posebna vrsta literarne djelatnosti, relativno najobimnija po broju djela, hagiografije i sastavi o životima vladara, ne daju značajnije podatke o oružju. Vrste opsadnih sprava i, u nekoliko slučajeva, njihov širi opis najznačajniji su detalji u vezi sa ovim pitanjem. Jovan, solunski mitropolit, sastavljač Miracula S. Demetrii I, pored pobožnih tumačenja, često iscjepkanih i jednostranih, ne propušta da na nekoliko mjesta detaljno opiše ratne sprave kojih se, po svoj prilici godine 586, plašio opkoljeni Solun. Najinteresantniji je opis petrobola koji se zbog izuzetno slikovitog opisivanja prenosi u cjelini: Te sprave su četvorouglog oblika, prelazeći iz širih osnova u uže krovove na kojima su imale jako debele cilindre, gvoždem okovane na krajevima. Za ovo su bile prikovane drvene grede, poput onih na velikim kućama, snabdjevene napravom za bacanje. Podižući se u vis ove su neprekidno hitale ogromno kamenje, tako da njihov pogodak nije mogla izdržati ni zemlja, a kamoli ljudska kuća. Štoviše, ovi četvorougli bacači bili su ograđeni sa tri strane daskama, tako da strijele branilaca sa bedema nisu mogle pogoditi članove njihovih posada. Međutim, čim je jedan, daskama obloženi bacač, zapaljen vatronosnom strelom i ubrzo izgorio, varvari uklone sprave i povuku se. Sutradan dovuku ponovo one iste, daskama okovane bacače, ali obložene sirovim kožama, i privuku ih sasvim blizu gradskom bedemu. Gađajući na nas hitali su čitava brda i brežuljke. Kako bi drukčije moglo da se nazove ono ogromno kamenje!« Čuda sv. Dimitrija predstavljaju koristan izuzetak u ovoj kategoriji izvora. Nepoznati autor Miracula S. Demetrii II pripisujući, takođe, sve vojne uspjehe sv. Dimitriju, za razliku od pisca Miracula I, o varvarima piše bez mržnje, ali i oskudnije, navodeći samo vrste neprijateljskih vojnika (strelce, štitonoše, lake pješake. kopljanike, praćkaše, rukovaoce spravama i hoplite). [uredi]

Spisi kancelarijskog i političkog karaktera

Iz malog broja ovih dokumenata očuvanih do danas, a koji potiču iz srednjeg vijeka, ili se odnose na naš teren u tom periodu, rijetko se mogu koristiti podaci za dobijanje jasnije predstave o oružju. Iz Kapitularija Karla Velikog, izdatih 779, 803, 805. i 811. godine, ne dobijamo opširnije podatke o oružju. Zabrana prodaje mačeva i oklopa Slavenima (Diedenhoferski kapitular), govori samo o izvozu franačkog oružja u »zemlje Slavena i Avara« ali ne i o njegovom izgledu u tom periodu. Od drugih pisanih izvora za upoznavanje ove problematike najznačajniji su putopisi. U svojim izveštajima pojedinci, najčešće iz arapskih zemalja,pored opštih podataka o zemlji u kojoj su boravili, daju i podatke o izgledu, nošnji i oružju pojedinih naroda. [uredi]

Arheološki izvori Tokom VI i početkom VII vijeka, u jeku borbi sa germanskim plemenima, Vizantiju napadaju Slaveni i Avari. Njihovi napadi traju više od jednog vijeka i završavaju se slavenskom dominacijom na dijelu Balkanskog poluostrva, u južnu Panoniju i Istočnim Alpama. Vijesti o ovim borbama su mnogobrojne, međutim kada je reč o slsvenskom ili avarskom oružju, prilično su oskudne i nedovoljne da objasne njegov izgled u periodu intenzivnih borbi protiv Vizantije. Arheološki nalazi oružja iz VI— VIII vijeka, brojnošću iskopanih primeraka, daju vrlo jasnu i dokumentovanu predstavu o naoružanju toga perioda. Posmatrani odvojeno, ni pisani izvori, ni arheološki materijal, sami za sebe, ne mogu da odgovore na pitanje odnosa Slavena i Avara u toku borbi sa Vizantijom i o izgledu naoružanja posebno svakog od ova dva plemena. Savremena istoriografija, zasnivajući većinu zaključaka na pisanim izvorima, prihvatila je kao istorijsku činjenicu zajedničku borbu Slavena i Avara protiv Vizantije, formulišući je kao borbu avarskoslavenskog saveza u kome su Avari imali odlučujuću ulogu, naročito u ratnim akcijama. Isti je metod priijenjen i u arheologiji đe se u tretmanu arheoloških nalaza iz ovog perioda koristi šematska podjela na kulturne grupe. Pri tome su, za period za vreme avarskoslavenskog saveza, svi ostaci materijalne kulture svrstani u tzv. kestheljsku kulturnu grupu, nazvanu i avarsko-slavenska kultura. Sistematizacija oružja po kulturnim grupama onemogućuje etničko opredeljenje nosilaca naoružanja toga perioda za šta postoji dovoljno elemenata (istorijskih i arheoloških), kao i hronološko-tipološku podjelu oružja. Proučavajući arheološke nalaze oružja sa teritorije bivše Jugoslavije i pisane istorijske izvore o Slavenima i Avarima, došlo se do zaključka da se mora odstupiti od ovog u arheologiji već uobičajenog metoda i izvršiti odvojena sistematizacija slavenskog i avarskog oružja. Istorijski pisani izvori su vrlo određeni u vijestima o borbama Slavena protiv Vizantije prije 558. godine. Za ovaj, predavarski, period postoje mnogobrojni pomeni slavenskog oružja. Hronološki pregled samo ovih izvora od Pseudo-Cezarija koji početkom V veka prvi pominje Slavene i upotrebu oružja, do Jovana Malale koji registruje 559. godine prvu zajedničku borbu Avara i Slavena protiv Vizantije, najbolje dokumentuje samostalnost slavenskih upada preko Dunava, tj. postojanje oružja i slavenske vojske. Teoriju o urođenom fatalizmu i neratobornosti starih Slavena (Peisker, Hauptman, Štajn), koja se zasnivala na jednostranom tumačenju izvora, odbacila je većina savremenih istoričara. U prilog tome navodi se prikaz samostalnih borbi Slovena protiv Vizantije u VI veku:

• • • • • •

• • • • •

• • •

•

Pseudo-Cezarije", početak V vijeka: (Sklavini) su slobodni i bez poglavara, pošto svoje vođe i starješine stalno ubijaju. Prisk: 448. godine pominje slavenske barke-monoksile i splavove kojima se služe prilikom savlađivanja vodenih prepreka Prokopije: 533. godine opisuje bitku protiv vizantijske vojske i pogibiju stratega Hilvuda 533. do oko 550. godine: prelazak dunavske granice i upadi na vizantijsku teritoriju oko 540. godine: antsko-slavenski rat sredina VI vijeka: Pri stupanju u borbu kao pješadija navaljuju (Slaveni) na neprijatelja grupno, noseći u rukama male štitove i koplja, a oklop nikada ne oblače 540. godine: opisuje borbenu taktiku Slavena 545. godine: razbijena grupa Slavena u Trakiji 548. godine: vojska Slavena iz Podunavlja prodire do Drača; osvaja tvrđave 549. godine: Slaveni se pominju kao saveznici i plaćenici langobardskog kneževića Ildiga 550. godine: vojska Slavena« (do 3.000) upada u Trakiju, dijeli se na dva odreda, razbija vizantijsku elitnu konjičku jedinicu — posadu grada Curula; iste godine Slaveni zauzimaju utvrđeni grad Toper:mnoštvo strijela, skala, ubijali su niti mačem, ni kopljem 550—551. godine: na zemljište Romeja provali tolika masa Slavena kao nikada prije, Slaveni, u punoj su slobodi vršili pohode po romejskom carstvu jesen 551. godine: Veliko mnoštvo Slavena provalivši u Ilirik, neopisiva zla tamo počini Agatija, 556. godine: U ratu protiv kavkaskih Misijama ističe se junaštvom među Vizantincima... Slaven, po imenu Svarun. On baci koplje na jednog koji je u ratnoj spravi bio slabije zaštićen, i smrtno ga rani. Jovan Malala, 559. godine:provališe Huni i Slaveni u Trakiju ... Stigoše do Carigrada...«

Da su Slaveni bili naoružani i imali svoje odrede pored ovih podataka potvrđuje i njihovo učešće u drugim vojskama (najamnici), a takođe i niz borbi vođenih u zajednici sa Avarima. Ovi izvori naglašavaju vodeću i dominantnu ulogu Avara u toku zajedničkih akcija protiv Vizantije, ali niđe ne negiraju postojanje slavenskih odreda. Zavisnost dijela slavenske plemenske vojske od volje vladajućeg sloja bolje naoružanih avarskih ratnikakonjanika, koja je došla do izražaja u mnogim akcijama sprovedenim na teritoriji Balkanskog poluostrva još je jedan dokaz da je jedan dio Slavena bio potreban Avarima za osvajačke pohode, te su ih kao takve često i iskorišćavali. Na položaj Slavena u toku borbe, tj. da ih Avari koriste i kao najamnike i kao vojničku masu iza koje stoji organizovana avarska vojska, ukazuje nekoliko karakterističnih pomena:Kagan, kralj avarski, poslao je 603. godine langobardskom kralju Agilutfu Slavene pod najam. Fredegarova hronika ističe neravnopravnost i u toku same borbe: kad su Huni išli u boj protiv kog naroda, oni svoju sakupljenu vojsku postavljaju pred tabore, te su u stvari tukli Vinidi.Kad je bilo sigurno za pobjedu, dolazili bi Huni da ugrabe plijen, a kad su pak Vinidi bili svladani, potkrepljeni hunskom pomoći opet su obnavljali napade. Nikifor

Patrijarh, za borbu na drugom kraju Balkana, daje sličnu ocjenu položaja Slavena: »Pošto Avari dovedoše i mnoštvo Slavena i uvedoše ih u zajednički boj. Novija tumačenja avarsko-slavenskog saveza, pitanje stepena podređenosti i samostalnosti pojedinih plemena, analiza odnosa Slavena i Avara, kao i zaključak o postojanju slavenske plemenske vojske, potvrđeni su arheološkim iskopavanjima. Zatvorenost Avara i ostalih hunsko-turskih plemena u svoje tumene, njihova odvojenost, poznata po pisanim izvorima, od slavenskih naselja, našla je svoju potvrdu otkrivanjem niza zatvorenih nekropola sa skeletnim grobovima mongoloidnih karakteristika na prostoru bivše Jugoslavije i Panonsko-karpatskoj kotlini đe je bio centar avarske države. Pod nazivom slavensko oružje, u domaćoj i stranoj literaturi tretira se oružje svih slavenskih plemena iz VI—VIII vijeka, kao i oružje iz kasnijeg perioda formiranja i nastanka ranofeudalnih država. Ovakav tretman u periodizaciji slavenskog oružja veoma je neprecizan, i dovodi, sa već u nauci prihvaćenom podjelom na kulture (martinovska, kestheljska, belobrdska i dr.), do apsolutnih nejasnosti i nelogičnosti u rješavanju pitanja naoružanja i opšte materijalne kulture Slavena tog doba. L. Niederle je naglasio strane uticaje na slavensko naoružanje što je kasnije prihvatio niz autora kod nas ili u inostranstvu ne upuštajući se u analizu stvarne arheološke građe vezane za slavenska plemena VI—VIII vijeka. Međutim, ova periodizacija ne odgovara stvarnom razvoju naoružanja kod pojedinih slavenskih plemena. Nedostatak dokumentovanih podataka o tačnim okolnostima nalaza, o mestu gde je iskopano oružje i materijalu za niz predmeta vojnog karaktera, naročito u muzejima Hrvatske i Srbije, onemogućava da se mnogobrojni prijmerci ovog oružja atribuiraju Slavenima. Veliki broj strijela slučajno je nađen sa podacima samo o mjestu nalaza, a često i bez naznake lokaliteta. Za nalaze sa teritorije Jugoslavije pretpostavlja se da pripadaju Slavenima iz više razloga. Npr. u prilog slavenskog porijekla nosilaca kratkih kopalja govore podaci iz pisanih izvora i nedostatak skeleta na mjestu njihovog nalaza. Po dva do tri laka koplja za bacanje, prema Pseudo-Mavrikiju, Lavu VI, Jovanu Efeskom, Mihailu Sirijskom, i Ibn Rostehu osnovno su naoružanje slavenskih ratnika. Agatija pominje bacanje koplja kao posebnu vještinu, ističući hrabrost slavenskog ratnika-najamnika, dok Teofilakt Simokata zapaža brojnost bačenih kopalja od strane vlaških Slavena 595. godine (Varvari, naime, zaspu kopljima Romeje}. O spaljivanju mrtvih Slavena početkom VII vijeka, sem njihovog savremenika Teodora Sinkela, govore i kasniji pisci: Ibn Rosteh, Lav Đakon, Masudi, Al Behri, pisac Kijevske hronike i Thietmar. Ovo potvrđuju arheološki nalazi tragova spaljivanja (Smrdelj kod Knina, Pančevo) kao i na širem području od Rumunije do Poljske đe su živjeli Slaveni. [uredi]

Oružje koje se pominje u likovnim i istorijskim izvorima Slavenski ratnici su u VI i VII vijeku upotrebljavali sledeće vrste oružja: luk i

[uredi]

Strijela i Luk Vizantijski pisci, savremenici slavenske kolonizacije, kao i zapadni hroničari, smatraju Slavene dobrim strijelcima. Car Lav VI u svom vojničkom spisu Tactica detaljnije od drugih autora opisuje slavenske lukove i strijele: služili su se i drvenim lukovima i imali strijele namazane otrovom. Masovnost upotrebe ovog oružja najrečitije se vidi iz teksta Miracula S. Demetrii II: I taj oblak strijela stvarao je sasvim neobičan prizor, kao što gusti grad zasenjuje sunčeve zrake, tako i oni zamračiše dan bacanjem streijla i hitanjem kamenja«.Jovan, mitropolit solunski: »Njihovi strijelci strijelama su podražavali zimskom snijegu«. [uredi]

Koplja Prema postojećim, dokumentima slavenska koplja su se dijelila na dva osnovna tipa: kratko, lako za bacanje i dugo, teško za bod i borbu. Koplje za bod i borbu, tj. duže i teže, ukoliko se ne izdvaja u pisanim izvorima od lakog, pominje se samo kao jedno. To čine Prokopije, Agatija i Pavle Đakon: Is cum de equs eictus esset, et eum unus e Sclavis subito invadeens eius manus fune conligasset, ipse manibus ligatis lanceam ab eiusdem Sclavi dextera extrahens...(Hist. Langob. VI) Pored ove dvije vrste, izdvajala su se, u vremenu od V do VIII vijeka prema namjeni i obliku, lovačka koplja. Na diptihonu izrađenom početkom V vijeka prikazana je scena lova đe se vidi dvostruka namjena ovih kopalja: za bod i za bacanje. [uredi]

Mačevi Poznato je da su 537. godine u vizantijskoj vojsci, između 1600 konjanika povedenih u borbu protiv Gota, bili i Sloveni, što ukazuje na mogućnost upoznavanja upotrebe mača. Mač kod Slovena (Vinida) izričito pominje Fredegar,dok u odgovoru slavenskog vođe Daurentija (578/579. godine) kaganu Bajanu, mač dobija i simboličnu vrednost: Navikli smo da, naime, vladamo tuđim, a ne drugi našim. U to smo sigurni dok bude ratova i mačeva (Menandar). Da je mač bio značajan dio naoružanja govori i zabrana Karla Velikog (Capitularia I). Jedini podatak koji direktno omogućava dobijanje predstave o maču, koji su upotrebljavali Slaveni od VI do VII vijeka, jeste bronzana statueta konjanika iz śeverne Grčke. J. Verner (J.Werner) je grupu ovakvih statueta poslije svestrane analize datirao u VII vijek n.e. smatrajući da su u pitanju originali izrađeni u radionicama makedonskih Slavena. Mač koji konjanik drži u lijevoj ruci rustično je obrađen i pripada grupi kratkih

mačeva sa jednom oštricom koja je nalažena na većem broju sistematski ispitanih nekropola. [uredi]

Štitovi O izgledu slavenskih štitova nema detaljnijih podataka ni u arheološkim ni u pisanim izvorima. Navode se samo veličine štitova, ređe oblik. Tacit prvi navodi da Venedi et scuta gestant. Prokopije objašnjava kako Slaveni, stupajući u borbu kao pješadija, navaljuju na neprijatelja grupno, noseći u rukama male štitove. , Pseudo-Mavrikije i Lav VI daju isto objašnjenje o ovoj vrsti oružja: Oružaju se dobrim, ali teško nosivim štitovima, odnosno štitovima velikim i dugim, poput tireja. Statueta konjanika iz śeverne Grčke na kojoj je ratnik-pješak sa bojnom śekirom i štitom, prikazuje mali štit koji opisuje Prokopije. Na osnovu likovnih prikaza može se zaključiti da su slavenski ratnici oba vida (konjanici i pešaci) bili naoružani istim tipom štita, samo sa tom razlikom što je konjanički štit po dimenzijama znatno veći. [uredi]

Bojne śekire Da su Slaveni upotrebljavali śekire kao oružje ima dokaza i u pisanim i likovnim izvorima. Pavle Đakon, opisujući langobradski napad na slavenski tabor, pominje kamenje i śekire kojima se Slaveni služe kao oružjem: et magnis lapidibus ac securibus quam armis contra eos pugnantes(Hist.Langob.VI, s.24). Od vizantijskih spisa jedino se śekire pominju u Miracula S. Demetrii I. Po ovome, a i prema očuvanoj bronzanoj statueti slavenskog ratnika iz śeverne Grčke, upotreba śekire u ratne svrhe potpuno je dokazana. Śekire sa povijenim, produženim sječivom nalažene su u većem broju zemalja i vremenski nisu vezane samo za Slavene. Nalazi sa germanskih, avarskih i ranofeudalnih nekropola, kao i primerak sa lokaliteta Let, govore o velikoj rasprostranjenosti ovog tipa bojne śekire u širem vremenskom periodu. Dobavljeno iz "http://wikii.itam.ws/index.php/Oru%C5%BEje_starih_Ju %C5%BEnih_Slavena"