Organizacija-All in One

1.

Pojam organizacije i etape razvoja

Prema Urviku (Urwick-1956) upravljanje i rukovođenje je naučna disciplina koja je nastala sintezom inženjerstva, primjene psihologije, ekonomike i društveno-političkih nauka, pri čemu svaka od ovih disciplina posmatra organizaciju jednostrano. Organizacija rada je nauka utoliko ukoliko koristi rezultate i metode ostalih naučnih disciplina kao matematike, fizike, psihologije i fiziologije. Etape razvoja : Prva etapa – od najstarijh vremena do 1675.god., kada je objavljeno prvo sistematsko djelo od Savarija ( Savary- Le parfait negocient) Druga etapa – obuhvata period od 1675. Do 1911 god. To je period tzv. Nauke o trgovini Treće etapa – obuhvata vrijeme od 1911.god.tj., od američkog naučnika Tejlora do danas

2.

Tejlorov sistem organizacije

Tejlor je prvi primjenio sistematsko rasclanjivanje tehnoloskog procesa na pojedine elemente-operacije-postupke i pokrete. Pri tome je vrsio sljedeca proucavanja: - Proucavanje gaktora koji karakterisu posao u pravom smislu rijeci - Proucavanje elemenata za izvodjenje pojedinih operacija, posebno alata - Proucavanje sredine i radnih uslova - Prucavanje materijala koji se upotrebljava za izvrsenje rada. Tejlor je poznat i po svojo koncepciji orgnizacije cija je bitna karakteristika u podjeli posla na pojedine funkcije, po cemu je i dobila naziv „funkcijonalna organizacija“. Osnovni cilj organizacije njegovog tipa je da svaki pojedinac ostvari maksimalni ucinak. Pojedini rukovodioc (poslovodja ) imaju u svom području neograničenu odgovornost, ali se zato ona proteze samo na jednu funkciju u okviru tog podrucja (na primjer na pripremu, proizvodnju, kontrolu,odrzavanje masina...). On odvaja pripremu proizvodnje od same proizvodnje, i ona obuhvata uz studiju vremena i proračun cijene proizvoda. Funkcionalna organizacija se zasniva na sljedeče četiri službe : - Služba pripreme čiji je zadatak da obezbjedi sve potrebne elemente da bi proizvodnja mogla racionalno odvijati - Služba proizvodnje koja se stara o racionalnom korištenju radnika mašina kao i alata, - Služba kontrole čiji je zadatak obezbjeđenje kvaliteta proizvoda i - Računovodstvo,koje treba da utvrdi cijenu prodaje i vođenje sve potrebne dokumentacije.

1

3. Fajolov sisitem organizacije. Metode kojima se Fajol sluzio, bile su:posmatrati, prikupljati podatke, svrstavati ih i zatim proucavati. Po potrebi orgnizovati opite i na bazi tih studija izvlaciti zakonitosti koje treba dalje primjenjivati u praksi. Prema Fajlou svi poslovi koji se obavljaju u nekom preduzeču mogu se svrstati u šest glavnih grupa i to : - Tehnički uslovi,koji se odnose na proizvodnju, fabrikaciju, i preradu - Komerscijalni poslovi koji obuhvataju prodaju,kupovinu i razmjenu i - Financijski poslovi koji se bave obezbjeđenjem i manipulacijom kapitala Ove tri grupe poslova fajlou je smatrao poslovi kojima se stvaraju sredstva, dok je sljedece tri grupe smatrao neproizvodnim poslovima : - Poslovi obezbjedjenja koji obuhvataju zastitu ljudi i imovine, 2

Racunovodstveni poslovi koji obuhvataju statistiku prodajne cijene, izradu bilansa, i staranje o inventaru, i - Poslovi administracije, koji obuhvataju organizacijum predvidjanje ( planiranje) komandovanje, koordinaciju i kontrolu. Pojedine grupe poslova organizaciono su obuhvacene funkcijama koji imaju sljedece zadatke: - Tehnicka funkcije: - Komercijalna funkcija - Financijska funkcija - Funkcija obezbjedjenja - Računovodstvena funkcija - Administrativan funkcija - Organizovanje - Predviđanje - Komandovanje - Koordinacija - Kontrola -

4. Emersonov sistem organizacije. Baza sa koje je Emerson pošao bila je da se predstoji nova epoha u kojoj će uloga čovjeka morati da pretrpi temeljitu izmjenu. Umjesto čovjeka-motora nastaće ćovjek-gospodar,jer jr čovječiji rad odviše skup. Ti njegovi principi su: − − − − − − − − − − − −

Cilj mora biti postavljen I određen. Treba razvijati zdrav smisao za borbu protiv predrasuda i širinu u poslovanju. Treba koristiti praksu profesionalnih savjetovanja. Treba stalno održavati discipline kod svih učesnika, bez obzira na kom su oni nivou. Među članovima kolektiva treba provoditi pravičnost I čestitost. (Odnosite se prema drugima na način na koji bi željeli da se drugi odnose prema vama.) Trba dobro ponavati proizvodnu situaciju. Izvještaji treba da budu neposredni,bez grešaka,precizni I stalni. Treba pripremiti planove proizvodnje da bi se mogao utvrditi red u funkcionisanju I da bi se mogle izbjeći sve smetnje. Treba pripremiti norme,uglede i modele gde god je to moguče. U tu svrhu treba vršiti studiju pokreta I vremena za sve operacije. Treba se prilagoditi uslovina spoljnih faktora. U tu svrhu treba ih svestrano analizirati da bi se njima moglo ovladati. Treba uticati na sardnike da svoje zadatke izvršavaju na najbolji moguči način. Treba se pridržavati propisanog poslovnog reda. Nagrađivanje treba vršiti prema ostvarenom učinku.

5. Naučni pristup i opšta načela organizacije rada i privređivanja (faze istraživanja). 3

Osnovni principi naucno istrazivackog rada su: -

Princip evidencije

-

Princip analize

-

Princip snteze

-

Princip kontrole

NOR koristi dvije osnovne metode istraživanja i to: − Empirijsku metodu, koja se bazira na koriščenju stečenih iskustava uz primjenu tehnike matematičke statistike I teorije vjerovatnoće. − Naučnu metodu,koja koristi naučna istraživanja, upravo onako kako je to i praksa I kod druih prirodnih nauka. Metoda naučnog proučavanja iz oblasti organizacije rada sastoji se iz sljedečih faza: Prva faza

- jasna definicija cilja,tj. onoga što se želi istraživanjem postiči.

Druga faza - treba usvojiti optimalnu tehologiju na bazi proučavanja varijantnih riješenja kako metoda rada tako i mogučih sredstava za rad. Treća faza - treba provesti rasčlanjivanje tehnološkog procesa na sastavne djelove,odabrati optimalna sredstva, optimalan režim koriščenja kapaciteta, kao i izraditi plan akcije i sihronizacije proizvodnih procesa I kapaciteta. Četvrta faza - treba primjeniti pogodan system evidencije I kontrole, kao I analizu poslovanja radi postizanja optimalnih rezultata. Ugledajući se na ostale prirodne nauke, NOR tokom proucavnaja koristi sljedece principe da bi se obezbjedila max racionalnost I ekonomicnost: • • •

•

Princip permanentnog usavršavanja proizvodnje u cilju unapređenja organizacije korišćenja sredstava I dobijanja optimalnih rezultata. Princip ekonomije, pod čime treba razumjeti usvajanje takve organizacije, tehnologije I izbor takvih sredstava za rad koje trebada uz visoku produktivnost obezbijede proizvodnju uz minimalne troškove. Princip analize I sinteze, kojim treba da se na bazi proučavanja elemenata tehnološkog procesa ostvari optimalan odnos međ svim sredstvima za rad koji će obezbjediti odvijanje procesa sa minimalnim utroškom energije I uz minimalne troškove. Princip kontrole I korekcije, kojim treba da se uz stalnu brigu o kvalitetu I otklanjanjesvih smetnji obeezbjedi ostvarenje planirane dinamike I odvjanja posla kvalitetno I na vrijeme.

6. Racionalizacija proizvodnog procesa. 4

Raconalizacija obuhvata ukupnost organizaciono-tehnickih mjera koje sluze za pronalazenje optimalnih odnosa između primjenjenih sredstava za rad i radnika, kao i između izvršenog rada i utrošene energije. Cilj je d ase moguci gubici svedu na minimmum. Racionalizacija proizvodnih procesa teži da se neki određeni rad ostvari uz minimum ulaganja I energije. Osnovna načela racionalizacije su: −

−

−

−

− −

− − − − − −

Načelo otklanjanja povratnih tokova. (Podrazumjeva se da se tehnološki process odvija u neprekidnom toku u jednom smjeru kretanja.) Načelo ulanjanja štetnih razmaka. (Svaki razmak izmeu sredstava rada osim neophodnog štetan je I predstavlja nepotrebno trošenje vremena I energije.) Načelo korištenja gravitacije( kod dispozicije masina i uređaja, nastoijmo dase one razmjeste da se omoguci max koristenje sile gravitacije, jer je ona besplatna) Načelo težišta.( Prilikom usvajanja svih izvora snadbjevanja (materijal,energija), treba nastojati da se oni postave u težištu potrošnje,kako bi se troškovi transporta sveli na minimum.) Načelo prethodne pripreme.( prije pocetka bilo kog rada, potrebno je prethodno uzvrsiti sve potrebne pripreme) Načelo predviđanja (planiranje).( da vi se neki rad nesmetano odvijao i izvrsavao, neophodno je da se prije pocetka tacno utvrde sve potrebe u sredstvima, da se odredi dinamika kao i poduzmu potrebne mjere da bi se obezbjedila takva dinamika). Načelo podjele rada I zaduženja( Pozznato je pravilo da ukoliko neko ima manje zaduzenja, utoliko ce ih kvalitetnije izvrsavati) Načelo koordinacije.( Nacelo se odnosi na neposrednu proizvodnju i rukovođenje) Načelo ujednačenosti proizvodnje. (Ujednačenost proizvodnje omogučuje racionalno korištenje svih proizvodnih kapaciteta.) Specijalizacija . ( Prelazak sa klasičnih metoda na idustrijske metode građenja.) Kooperacija. (Saradnja večeg broja usko specializovanih preduzeća na izvršenju komplesnog zadatka.) Standardizacija I tipizacija. ( standardni proizvodi su uvijek jeftiniji od nestandardnih, jer se proizvode u velikim serijama).

5

7. Racionalizacija ljudskog rada 1. Organizaciono-tehničku grupu mjera U ovu grupu mjera racionalizacije ljudskog rada dolaze sva proučavanja u vezi sa organizacijom rada, obezbjeđenjem sredstava i uređaja, a sve s ciljem da se postigne što veća produktivnost rada. Tu spadaju sljedeće mjere: — racionalizacija radnih mjesta — racionalan izbor radnika — kategorizacija radova prema njihovim vrstama, u odnosu na njihovu težinu — racionalizacija radnih alata predmet je studije pokreta i vrem., da se poveca produktivnost — poboljsanje metoda rada i tehnologije — mehanizacija radnog procesa najcesce je najefkasnija mjera za povećanje racionalnosti — opšte organiz. mjere obuhvataju kompleks mjera,kao poboljšanje radne discipline..i sl 2. Orgamzaciono-biološka grupa mjera Ovdje su obuhvaćene one mjere koje su u vezi sa fiziološko-biološkim osobinama čovjeka kao izvršioca rada. To su mjere kojima treba da se utvrdi odnos između fiziologije rada i materijalnih uslova izvrsenja u cilju povecanja produktivnosti i postizanja optimuma. To su sljedeće mjere: — raspored rada i odmora; — uticaj radnog ritma; — uticaj automatizacije pokreta; — optimalno opterećenje radnika; — profesionalna orijentacija, koja je polje posebne grane nauke — psihotehnike (uz saradnju ljekara, psihologa, fiziologa i tehničara) —higijenski uslovi na radnom mjestu — moraju biti takvi da ne idu na uštrb zdravlja radnika i njegove radne sposobnosti. — poboljšanje zivotnih uslova 3. Grupa socijalno-ekonomskih mjera Ovamo dolazi ispitivanje pravilnosti nagrađivanja prema radu kao i ispitivanje pravilnosti postavljenih normi, efikasnosti pravilnika o raspodjeli ličnih dohodaka (o nagrađivanju), mjere za nagradivanje posebnog zalaganja na radu (mjere stimulisanja-podsticanja), kao i posebno nagrđivanje za naročite rezultate (novatorstva, racionalizacije i si.). 6

4. Socijalno-psihološka grupa mjera Ovim se obuhvataju proučavanja uticaja koji povoljno deluju na psihu radnika, kao što je pravilan odnos,stimulisanje putem pohvala, priznanja, odlikovanja, unapređenja, vidno isticanje ostvarenih rezultata.

8. Racionalizacija u oblasti upravljanja U oblasti upravljanja u cilju povećanja racionalizacije treba primjenjivati sve one mjere organizacione prirode koje posredno ili neposredno mogu da utiču na povećanje produktivnosti, bilo radnika kao pojedinaca ili preduzeća kao cjeline. Kod toga se treba striktno pridržavati sljedećih deviza: — lice kome se ne može jasno odrediti dužnost i odgovornost nije potrebno preduzeću; — organizacioni postupak cija cjelishodnost nije očigledna ne koristi preduzeću, ometa normalno funkcionisanje i izaziva nepotrebne troškove. Kao pomocno sredstvo primjenjuje se system bodovanja, kojim se unaprijed utvrđenim mjerilima određuje za svako mjesto težina posla, s tim da se kod toga uzimaju u obzir određeni zahtjevi. Te zahtjeve koji se postavljaju za neko radno mjesto možemo svrstati u sledeće grupe: — zahtjevi u vezi sa stručnosti i sposobnošću; — zahtjevi u pogledu odgovornosti; — zahtjevi u vezi s naprezanjem na radu i — zahtjevi u vezi s uslovima radnog mjesta. Prema Fajolu, sa porastom hijerarhijske ljestvice, kao i sa porastom fizičkog obima preduzeća raste važnost kvaliteta sposobnosti za administrativne poslove, dok kod nižih rukovodilaca i manjih preduzeća prevagu nosi kvalitet stručnosti.

9. Osnovni ekonomike proizvodnih procesa Po svojoj prirodi, gubici mogu biti raznovrsni, ali mogu se svrstati u 4 osnovne grupe: ← - gubici radnog vremena radnika; ← - gubici u materijalu I energiji ← - gubici usljed nedovoljnog koristenja mehanizacije I sredstava 7

← - gubici organizacione prirode

10. Gubici radnog vremena radnika, materijala I energije? Gubici radnog vremena radnika: -

slaba organizacija radnog mjesta (upotreba neodgovarajućeg alata dovodi do nepotrebnog utroška rada) loše snadbjevanje materijalom (neblagovremeno snadbjevanje materijalom može dovesti do zastoja u radu ) nedovoljna obuka radnika (upotreba radnika neodgovarajućih kvalifikacija) loši uslovi rada (niska tempetatura, nedovoljno osvjetljenje …) slaba zaštita radnika na radnom mjestu (nedovoljna sigurnost može da dovede do povreda) fluktuacija radne snage (nepovoljni uslovi rada dovode do nezadovoljstva zbog kojeg radnici napuštaju posao, čime gubitak vremena nastaje uvođenjem novih radnika I njihovim obučavanjem) nepodesan raspored rada I odmora (postoje optimalni odnosi dužine trajanja intervala rada I intervala odmora u zavisnosti od težine posla) nepodesan sistem nagrađivanja (nepravilno nagrađivanje dovodi do slabljenja radnog elana) loši odnosi (među samim radnicima ili lošim odnosom pretpostavljenih prema radnicima) razni subjektivni uzroci (neobezbjeđen smještaj radnika …)

Gubici u materijalu I energiji: -

rastur materijala (loše skladištenje ….) loše korištenje materijala (rđava opeka, veće utrošakm cementa) pretjerano nagomilavanje materijala nemarno i nesavjesno rukovanje nedovoljna kontrola (naročito kod novog materijala) neracionalno korištenje otpadaka primjena nepodesnih mašina primjena neodgovarajućeg materijala neodgovarajuća primjena vrste konstrukcije loš raspored I lokacija izvorišta slab kvalitet saobraćajnica I energetskih vodova

8

11. Gubici usljed neiskorištenosti mehanizacije I uređaja, gubici organizacione prirode? Gubici usljed neiskorištenosti mehanizacije I uređaja: -

loš raspored mašina (njihovo loše povezivanje može dovesti do suvišnog rada) rđava organizacija službe održavanja I opravki nestručno I neodgovorno rukovanje (izazove nastajanje kvarova) loše uključivanje svih mašina u rad (ako se kod većeg broja vezanih mašina vrši istovremeno uključivanje u rad one će raditi na prazno dok ne dođe na njih red) nedovoljno poznavanje osobina mašina I uređaja preopterećenje mašina kao I nedovoljno korištenje kapaciteta )

Gubici organizacione prirode: -

nedovoljna priprema proizvodnje nedovoljna koordinacija pojedinih službi u preduzeću slaba organizacija službe evidencije I kontrole odsustvo radne discipline loša organizacija HTZ (higijensko tehničke zaštite) loša evidencija uzroka udesa na radu (neblagovremeno poduzimanje zaštitnih mjera) nepotpuna tehnička dokumentacija (uzrok neblagovremenog sagledavanja svih potreba)

12. Čovjek u procesu proizvodnje (uticaj spoljnih faktora)? U posljednje vrijeme su se razvile nove grane u oblasti naucne organizacije rada kao: •

industrijska tehnika >> proucavaje metoda rad, studija pokreta i vremena u cilju povecanja efikasnosti rada

•

Industrijska psihologija>> proucavanje uticaja tempa rada, monotonije, odnosa prema radu, flutuacije...

•

Fiziologija radnog ambijenta>>proucava uticaje toplote, hladnoce, buke, prasine u smislu uticaja na zdravlje i radnu sposobnost radnika

•

Indrustrijska medicina>> sanitarna id tehnika, kao i tehnika bezbjednosti pri radu... 9

Radi mogucnosti sistematskog proucavanja destava pojedinih faktora, obicno se vrsi njihova klasifikacija na: 1) Spoljne faktore ( manje vise objektivne prirode) 2) Subjektivne faktore ( vezani za prirodu covjeka) 3) Faktore vezane uz organizaciju proizvodnje 4) Spoljnji faktori: Obuhvataju klimatsko meteoroloske uslove kao sto su temperatura, vlaznost vazduha, promajam, osvjetljenje, buka i sumovi, prasina... Svi ovi fakotori utici ukako na rad tako i na produktivnost radnika i postoje određeni uslovi kada je moguce postici optimalne radne uslove. -

-

-

klimatsko-meteorološki uslovi (spreg temperature vazduha, njegove vlažnosti I atmosferskog pritiska, gdje pretjerano niske ili visoke vrijednosti ovih faktora smanjuju radnu sposobnost) temperatura, vlažnost I promaja ( svi ovi faktori mogu imati uticaja kako na radnike tako I na primjenjenu tehnologiju) osvjetljenje na radnom mjestu (dnevno osvjetljenje je povoljnije od vještačkog ali I vještako mora da je što sličnije dnevnoj svjetlosti, ne smije da zasljepljuje, ne smije da stvara sjenke) buka I šumovi (jaka buka I šumovi izazivaju nervni I fizički zamor) prašina (prašina neposredno djeluje na sluznice nosa I organa za disanje, kao i na oči)

13. Klimatsko meteoroloski uslovi

Optimalne temperature radne okoline zavise od vrste i težine posla i iznosi za pojedine slučajeve: -

Za veoma lak rad oko 18ºC( ovdje spada i umni rad) Za lak rad, 16 – 18 ºC Za intezivan fizicki rad, 13-16 ºC

Mjere protiv negativnog uticaja klime su: -

Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana Primjena zaštitnih mjera i uređaja (npr.kao paravana protiv sunca) 10

-

Primjena aklimatizovane radne snage za određene radne uslove( obično lokalna radna snaga)

14. Čovjek u procesu proizvodnje uticaj temperature, vlage ... Slično dejstvo kao ono izazvano klimatskim faktorima može nastati na radnom mjestu i usljed specifičnosti primjenjene tehnologije npr. kod termičke obrade betona zaparivanjem, njegovanjem svježih betonskih proizvoda vodenom prašinom i sl. Nepovoljno dejstvo može imati i pretjerano strujanje vazduha u sprezi sa vlagom i temperaturom. U ovakvom slučaju treba poduzeti sljedeće mjere -

-

Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana Primjena zaštitnih mjera i uređaja (npr.kao paravana protiv sunca) Primjena aklimatizovane radne snage za određene radne uslove( obično lokalna radna snaga)

Pored ovih treba primjeniti mjere koje će spriječiti sljedeće: -

da relativna vlažnost vazduha ne pređe preko 70% da brzina kretanja vazdušne struje ne bude veća od 6 do 8m/min po zimi, dok leti može biti i veća dovod svježeg vazduha po jednom radniku ne smije da bude manji od oko 28,5 m3/ smjenu

15. Čovjek u procesu proizvodnje uticaj osvjetljenja, buke, šumova, prašine

Osvjetljenja na radnom mjestu Da bi osvjetljenje radnog mjesta bilo ispravno treba da budu zadovoljeni slj.zahtjevi: -

-

Vještačko osvjetljenje treba da je što ličnije dnevnoj svjetlosti. Ne smije da zaziva zasljepljivanje, tj. Ne smije da ima suviše veliki intanzitet Položaj sjetlosnih treba da je takav da se postiže povoljno osvjetljavanje iz svih pravaca, da se ne stvaraju nezgodne sjenke. 11

Buka i šumovi velikog intenziteta mogu negativno i štetno da utiču na čovječiji organizam i ono se prvenstveno odražava tako što djeluje na psihu razdražujuće, te kvari raspoloženje, jer jaka buka i šumovi izazivaju nervni i fizički zamor. Njihovo neg.dejstvo ima za posljedicu smanjivanje pažnje i koncentracije radnika, što sve može da dovede i do povećanja broja nesrećnih slučajeva i udesa na radu, koa i opadanja kvaliteta proizvoda. Štetno dejstvo buke neposredno se odražava na organ sluha i na nervni sistem. Međunarodna jedinica za mjerenje jačine zvuka je fon, ili bel. Borba za sprječavanje štetnog dejstva buke obuhvata sljedeće mjere: -

Periodičnu promjenu radnih mjesta, kako bi se radnici odmorili i oporavili od dejstva jake buke Izolovanje pojedinih odjeljenja gdje vlada velika buka Izradu zvučne izolacije i izolacinih pojaseva Ugrađivanje uređaja za prigušivanje zvukova Izolovanje radova koji stvaraju buku vremenskom raspodjelom posla

Prašina Dejstvo prašine je štetno. Javlja se kod pojedinih vrsta radova, npr. istovara cementa iz vreća, kod izvršenja zemljanih radova, kod minerskih radova u tunelima. Mjere koje se trebaju poduzeti u borbi protiv prašine su: -

Evakuacija prašine ekshaustorima, odnosno hvatanje pomoću ciklona Upotrba ličnih sredstavazaštite( naočale, maske) Primjena, tzv.vodenih zavjesa

16. Uticaj faktora u vezi sa prirodom čovjeka: pol, starost, umor, monotonija

Na prirodu čovjeka utiču fenomeni kao što su monotonija, pojava zamora i umora kao i položaj tijela tokom rada. Računa se da radna sposobnost radnika traje od njegove dvadesete do šezdesete godine života. U toku tog perioda po pravilu rastu iskustvo i stručna sposobnost, dok fizička sposobnost opada.Ipak se smatra da proizvodni ucinak vremenom raste zahvaljujuci tome sto radnici povecavaju strucnu sposobnost, nagomilavaju i profesionalno iskustvo, kao i rutinu u radu, cime dok su mlađi ne raspolazu. Kod mladih radnika uslijed nedovoljnog iskustva broj nesretnih slučajeva veći, dok kod starijih dolazi do češćih slučajeva oboljenja i bolovanja. 12

Po pravilu su žene kao radnice pogodnije za poslove manje-više automatskog karaktera, dok su muškarci pogodniji za složenije poslove za koje pokazuju veće interesovanje. U pogleedu tempa rada, po pravilu treba odvajati mlade radnike u posebne radne brigade, jer starijim vise odgovara laganiji i ustaljen tempo rada. Umor Fenomen umora je posljedica hemijskih promjena u organizmu, koje nastaju tokom rada. Pretvaranjem potencijalne energije u kinetičku stvaraju se nusprodukti koji imaju toksično dejstvo na organizam. Pojava zamora manifestuje se nizom simptoma kao što su bezvoljnost, razdražljivost, mlitavost, smanjena brzina rada, kao i razni organski poremećaji. Postoje razni stimulatori koji sluze da se smanji osjecaj umora. Najbolji su fizioloski stimulatori kao sto je osvježenje umivanjem svježom vodom, pogodna gimnastika, duboko disanje i sl. Psiholoski stimulatori su prijatna radna atmosfera, dobro izabrana muzika, ljubav prema radu i sl. Monotonija Nove metode raščlanjivanja proizvodnih procesa na proste operacije kod radnika brzo stvaraju osjećaj zasićenosti. Efikasne mjere za spriječavanje monotonije su promjena posla tokom radne smjene, podizanje svjesti za zajednički rad, kao i pogodna diskretna muzika. Nepovoljan polozaj tijela tokom rada Kao nepovoljan položaj tijela smatra se svaki onaj položaj u kome se radnik tokom rada mora nalaziti. Takvo stanje se nepovoljno odražava na funkcionisanje pojedinih organa i dijelova tijela, uslijed čega može doći do deformacije tijela i oboljenja pojedinih organa.

17.

Uticajni faktori vezani sa organizacijom proizvodnje

U ovu grupu faktora dolaze uticaji trajanja radne smjene, rasporeda intervala rada i odmora, vremena u kome se radi, radnog ritma i pretjeranog naprezanja radnih organa. Prekoračenje optimalnog trajanja radnog vremena dovodi do smanjenja radnog učinka i nepovoljno utiče na zdravlje radnika jer iznuruje organizam, narocito ako se primjenjuje kroz duze vrijeme. Takođe produktivnost radnika osim duzine radne smjene zavisi i od dana tokom sedmice. Opravdan je prelazak na 42 casovnu nedjelju i petodnevnu 13

nedjelju, jer se pod uticajme kontinualnog rada subotom, radni ucinak smanjuje. Vrijeme rada Nije svejedno kako je radna smjena raspoređena tokom dana. Ispitivanja su pokazala da se najveća produktivnost ostvaruje tokom popodnevne smjene, a najniža tokom noćne smjene. Varijacije produktivnosti u sve 3 smjene iznose oko 8,5%. Stalan rad u nocnoj smjeni, nepovoljjno utice na raspolozenje i zdravlje radnika, kao i na radnu sposobnost. Zato se u praksi primjenjuje rotacija smjena. Radni ritam Pod radnim ritmom podrazumjeva se brzina izvođenja rada. Kod izvjezbanih radnika, radni ritam je ujednacen i u skladu je sa disanjem, usljed cega se oni manje zamaraju. U pogledu radnog ritma, kod uvježbanih radnika on je ujednačen i u skladu je sa disanjem uslijed čega se oni i manje zamaraju. Kod radnika početnika radni ritam je neujednačen i oni se znatno više zamaraju od uvježbanih radnika. Do pretjeranog naprezanja pojedinih organa može doći kod nekih vrsta radova i to može da predstavlja njihovu zloupotrebu. U svakom pojedinom slučaju treba preuzeti takve mjere koje će efikasno spriječiti nastajanje bilo kakvih deformacija i oštećenja.

18.

Psihologija, fiziologija i energetika rada.

Psihologija rada se bavi proučavanjem uticaja rada na psihu čovjeka kao i iznalaženjem takvih radnih uslova pri kojim je moguće postići optimalne rezultate. Tim proucavanjima se bave specijalisti – psiholozi. Njihova osnovna djelatnost je: -

Profesionalna orjentacija kadrova

-

Profesionalna selekcija kadrova

-

Pomoc kod usavrsavanja tehnike uzdizanja kadrova

-

Istrazivanje najpovoljnijih radnih uslova.

Najcesce se ispituju i provjeravaju sljedeca svosjtva radnika: 1) Narocito izrazen talenat 14

2) Sposobnost koncentracije 3) Vid i sluh 4) Stabilnost 5) Fizicka snaga 6) Istrajnost 7) Odnos prema radu 8) Opsta inteligencija 9) Logika rasuđivanja

10)

Sposobnost reagovanja

11)

Pokretljivost

12)

Iskustvo i umesnost

13)

Otpornost

14)

Poznavanje posla

Fiziologija rada Zadatak fiziologije rada je proučavanje uticaja rada na život čovjeka i njegove životne procese. Svaki živi organizam vrši dvije vrste rada, i to unutrašnji i spoljni rad. Svrha proučavanja u oblasti organizacije rada se svodi na preuzimanje takvih mjera koje će utrošak energije svesti na najmanju mjeru, tj. omogućiti da rad bude što ekonomičniji. Kod neuvježbanih radnika dolazi do ukrućenja mišića, brzog zamaranja i utroška više energije.

19. Općenito o proizvodnim faktorima i njihov uticaj na proizvodnju Svaka proizvodnja, pa i građevinska, izložena je uticaju spoljnih faktora koji mogu imati manji ili veci uticaj na odvijanje toka proizvodnih procesa. Broj ovih faktora je vrlo velik i njihov uticaj se cesto ispreplice. Iz tog razloga su od interesa samo oni faktori ciji je uticaj dominantan i takve faktore nazivamo kljucnim ili karakteristicnom faktorima. Proizvodne faktore svrštavamo u pet grupa : -prosječni stepen umješanosti ( obučnosti) radnika. -stepen razvitka nauke i njene tehnološke primjenljivosti u organizaciji 15

proizvodnje -društvena organizacija procesa proizvodnje. -obim i efikasnosti sredstava za proizvodnju ( stepen mehaničke opremljenosti, stanje i kvalitet mašina). - prirodni uslovi pod kojima se izvode radovi.

20. Proizvodnja u graditeljstvu : pojedinačna, serjiska, masovna.

Pojedinačna proizvodnja : Ovakav tip proizvodnja specifično je krakterističan za graditeljstvo, a u industrji za tzv. zanatsku proizvodnju. Ovakva proizvodnja je najneracionalna iz sljedećih razloga: -

Proizvodni procesi nisu i ne mogu biti ustaljeni te je neophodno da se radnici stalno premještaju s jednog posla na drugi. Na taj način ne postoji mogućnost da oni steknu rutinu u radu, pa prema tome i visoku proizvodnost

-

Troškovi pripreme su veći i neracionalni, jer oni ne rastu proporcionalno sa veličinom zadatka

-

Kod pojedinačnih objekata obično se primjenjuje mahanizacija tzv. univerzalnog tipa, jer nije izvjesno kakvi će se radovi kasnije izvoditi. Takva mehanizacija je jeftinija od specijalnih mašina, ali je zato i znatno manja produktivnost.

-

Kod pojedinačnih objekata i radova stepen razrade tehničke dokumentacije ne može biti nikada takav kao da se radi o većem broju istih objekata, jer se tada i isplati viši stepen obrade i razrade. 16

-

Zahtjevi u pogledu kvalifikacije radnika znatno su oštriji jer su s jedne strane radovi manje mehanizovani, a sa druge strane radi nemogućnosti uvođenja prakse raščlanjivanja radovi su kompleksniji.

-

Radi nekompletnosti tehničke dokumentacije često dolazi do raznih improvizacija što onemogućuje potpuno iskorištenje sredstava za rad.

Serjiska proizvodnja: Ovaj tip proizvodnje je znatno ekonomičniji od pojedinačne proizvodnjejer ona podrazumjevaseriju jednakih proizvodnja u ograničnom broju. U ovoj proizvodnji klasifikacija radnika može biti i niža zbog pojednostavljene proizvodnje. Osnovne karakteristike ove proizvodnje su: -

Priprema rada vrši se odjednom za cijelu seriju objekata, a ne više samo za jedan, te prema tome može biti i veoma racionalno.

-

Tehnički procesi, tipovi konstrukcija, kao i vrste radova se ponavljaju, te postoje uslovi i mogućnost da se radnici po dovršenju jedne vrste posla na jednom objektu prebaci na drugi objekat opet na istu vrstu posla. Na taj način se omogućuje da oni stalno izvršavajući isti posao usljed efekta ponavljana steknu visoku rutinu u radu, pa prema tome i produktivnost.

-

Tehnološki proces se odmah razrađuje za cijelu seriju i zato on može biti i bolje obrađen i detaljnije prostudira.

-

Moguće bolje korištenje mašina i uređaja, jer se one mogu koristiti ravnomjernije, dijelom i kontinualno.

-

Tehnička dokumentacija može biti daleko bolje razrađena jer zato postoje svi uslovi. To u dobroj mjeri može da otkloni uzroke zastoja radi čekanja na obradu detalja i sl.

Masovna proizvodnja: Je ona proizvodnja kod koje se proizvodi u veoma velikim serijama, praktično neograničenim. Da bi se mogla ostvariti potrebno je da se obezbjede preduslovi kao što su veoma veliki obim radova dugog trajanja, sistem dugoročnog finansiranje i povoljan plasman proizvoda na tržištu. 17

Osnovne karakteristike masovne proizvodnje su: -

Pojedina radna mjesta mogu biti potpuno specijalizovana i to zahvaljujući mogućnosti potpunog rašćlanjivanja tehnoloških procesa i praksi uprošćavanja rada

-

Na svakom radnom mjestu radi se samo po jedna operacija

-

Oprema može biti visokospecijalizovana, pa prema tome i visokoproduktivna

-

Put (tok) materijala može biti najkraći, jer je moguće mašine rasporediti prema toku tehnoloških procesa

-

Stepen razrade tehničke dokumentacije i pripremu je moguće provesti do savršenstva, i time obzbjediti maksimalno moguću racionalizaciju

-

Moguća je primjena djelimične, a nekada i pune automatizacije u proizvodnji

21. Radna snaga kao ljudski faktor, materijal i energija u proizvodnji

Karakteristični faktor u vezi sa čovjekom kao radnom snagom su sljedeći: -

Stručnost radnika, kao izvršioca u proizvodnji

-

Uvježbanost i njegova produktivnost

-

Stanje radne sposobnosti radnika

-

Pravilan izbor zvanja i profesionalna orijentacija

-

Pravilan raspored i korišćenje kadrova

-

Uslovi pod kojima rad treba da se izvodi

-

Radna atmosfera

-

Zalaganje radnika 18

-

Način isplate

-

Odnos radnika prema radu

-

Zainteresovanost radnog kolektiva za izvršenje zadatka

Kod materijala i pogonske energije bitno su faktori : -

Obim, vrsta i razuđenost radova

-

uslovi snabdjevanja,

-

•

ekonomska opravdanost primjene

-

Režim eksploatacije mašina i uređaja

-

Uslovi dopreme mašina u uređaja

-

Tehnički uslovi projekta i uslovi konstrukcija

-

Mogućnost primjene prefabrikovanih elemenata u cilju racionalizacije

-

Racionalno koristenje otpadaka

-

Racionalno koristenje skladista I deponija

-

Racionalnost vrste i sistema manipulacije.

U građevinarstvu materijale dijelimo na osnovne, pomocne i pogonske.

22. Mehanoopremljenost, industrijalizacija i automatizacija u proizvodnji. Mehanička opremljenost (mehanoopremljenost) predstavlja odnos mase amortizacije osnovnih sredstava i mase ličnih dohodaka za određeni posao u određenom vremenskom periodu. Mehanizacijom radova postiže se redovno maksimalna racionalizacija proizvodnje, jer se skupi i niskoproduktivni ljudski rad zamjenjuje visokoproduktivnim radom mašina. Osnovni faktori koji utiču na rad mašina i njihovo korištenje su: -

vrsta i obim građevinskih radova, uslovi dopreme i montaže, uslovi snadbjevanja pogonskom energijom, organizacija održavanja i popravki, nivo organizacije ekspoatacije mašina i uređaja, 19

-

fizičko stanje mašina i opreme (dotrajalost), režim i stepen korištenja, stručnost i uvježbanost kadra rukovalaca, racionalnost izbora vrste i veličine mašina, radni uslovi i organizacija na random mjestu.

Primjena industrijalizacije uslovljava viši stepen projektovanja, tehnologije proizvodnje, kao i viši oblik organizacije i poslovanja privrednih organizacija. Industrijalizacijom je moguće maksimalno povećati produktivnost i sniziti cijenu proizvoda, tj. ostvariti viši stepen ekonomičnosti. Bitni i odlučujući faktori koji utiču na industrijalizaciju su: - obim i vrsta radova, -

-

sposobnost radova u smislu mogućnosti pretvaranja istih u montabilan sistem, tj. mogućnost raščlanjivanja konstrukcije u sistem jednakih dijelova tako da postane sposoban za primjenu montažnih metoda građenja, kontinuitet radova, tj. obezbjeđenje dugoročnog planiranja, finansiranja i izvođenja, stepen kompletiranja i razrade tehničke dokumentacije, stepen razrade tehnološkog procesa i njegova mehanizovanost, specijalizacija izvođača i kooperacija, nivo organizacije i sinhronizacije proizvodnje, posebno planiranja, situacija na tržištu – konjunktura i konkurencij, kao i mogućnost plasmana proizvoda.

Automatizacija predstavlja najveći stepen organizacije proizvodnje, a moguća je onda kad je već sprovedena potpuna mehanizacija tehnološkog procesa i kada se radi o velikim serijama istovjetnih proizvoda.

24. Faktor vrijeme, kontinuitet proizvodne veličine i obim radova, nivo organizacije, spoljni faktori u procesu proizvodnje.

Faktor vrijeme – pod faktorom vrijeme u građevinarstvu se obično podrazumjeva uticaj koji ono može da ima ukoliko njegova vrijednost varira. Skraćenje vremena građenja možemo postići: •

Uvođenjem prekovremenog rada,

•

uvođenjem višesmjenskog rada,

•

primjenom skupljih, produktivnijih materijala,

•

povećanjem broja mehaničkih sredstava, 20

•

primjenom skupljih metoda i tehnologija.

Kontinuitet proizvodnje – Kontinuitet radova pruža vanredne mogućnosti za povećanje produktivnosti usljed povoljnih uticaja. Kontinuitet radova pruža vanredne mogucnosti za povecanje produktivnosti usljed povoljnih uticaja koji se odrazavaju na sljedeci nacin: 1) omogucava se ustaljenje radne snage, njeno usmjeravanje I bolje koristenje 2) usljed uticaja uigravanja, postize se vanredna rutina u radu a time I visoka produktivnost 3) postoje svi uslovi da se privredna org specijalizuje I usmjeri na izvrsavanje određene vrste posla 4) postoje svi preduslovi za primjenu savremenih ind metoda građenja Veličina i obim radova – Obim i veličina radova sadrže u sebi određene elemente kontinuiteta i faktora vremena. Veliki obim radova omogućuje privrednim organizacijama određeno usmjeravanje u smislu specijalizacije i opremanja. Radovi velikog obima privlače stručne kadrove, je rim omogućavaju stručnu afirmaciju, kao i stručno usavršavanje i uzdizanje, pružaju bolje radne i životne uvjete i pozitivno djeluju na njihovo ustaljenje. Nivo organizacije – Napredak tehnologije i industrije u oblasti organizacije se odražava na formiranje, kadrovsko učvršćavanje i podizanje kvaliteta rada odjeljenja za pripremu i unapređenje proizvodnje, kako bi se omogućilo ostvarivanje stremljenja savremene tehnologije. Spoljni faktori – grupa prirodnih faktora na koje se uglavnom ne može uticati. Spoljni faktori mogu imati odlučujući uticaj na godišnji fond radnih časova, kao i na vrstu, obi mi kvalitet pripremnih radova. Klimatsko-meteorološki ulosvi odražavaju se oštrinom podneblja, što se izražava srednjom godišnjom temperaurom i njenim varijacijama. Geološko-geomehanički uslovi mogu uticati na izbor metoda u zavisnosti od vrste mehanizacije i veličine mašina, izbor sistema transporta, kao in a lokaciju objekta iz oblasti pripremnih radova. Hidrološki i hidro-geološki uslovi imaju utjecaja naročito ako se radovi izvode u blizini vodotoka, a obuhvataju kompleks nadzemnih i podzemnih voda. Topografija terena podrazumjeva razuđenost i ima uticaja kod rješavanja kompleksa pripremnih radova.

25. Priprema proizvodnje.Općenito? Pripremu proizvodnje možemo da podijelimo na dva dijela: tehničku i operativnu. 21

Tehnička priprema obuhvata proučavanje elemenata koji predstavljaju tehničke i tehnološke karakteristike proizvodnje kao i osnovne organizacijske problem. Operativna pripremaproizvodnje služi neposredno u operativne svrhe i ona je vezana za djelatnost tehničke pripreme. Osnovne elemente vezane za pripremu proizvodnje cine studija tehnološkog procesa i pokreta i vremena,kao i kontrola kvaliteta. Pod tehnološkim procesom podrazumijevamo način i redoslijed izvršavanja pojedinih operacija koje sačinjavaju taj process.Skoro je uvijek moguće da se jedan te isti zadatak izvrši na nekoliko načina,pri čemu možemo primjenjivati različite tehnološke procese.Optimalan teh. proces biće onaj kod koga se troši najmanje živog opredmećenog rada tj. radne snage,materijala i energije.Svrha studije tehnološkog procesa je iznalaženje najpovoljnijeg odnosa sredstava za proizvodnju u cilju njegove racionalizacije.I reba da se teži da put proizvodnje bude najkraći,a raspored proizvodnih kapaciteta takav da omogući takav put.Studija the procesa obuhvata sljedeće korake: -ocjenu realnosti mogućih procesa -određivanje kvalifikacione structure radne snage -izbor optimalnih mašina i uređaja - izbor optimalnih transportnih sredstava -izbor najracionalnijeg sistema transporta -raspored i organizaciju radnih mjesta -određivanje potrebnog radnog vremena Kod studije teh, procesa efikasno se mogu primjenitidvije osnovne metode, i to: metoda dijagrama toka(flow diagram) i metoda karte procesa (process chart). Kod metode dijagrama teh. proces se prikazuje ucrtavanjem pojedinih kapaciteta i prikazivanjem međusobnog rasporeda,kao i načina transporta materijala tokom procesa.Dijagram može predstavljati presjek ili situaciju objekta odnosno radova koji se izvode.Kod mnogih teh. procesa teško je prikazivati redoslijed operacija metodom dijagrama toka.Tada se koristi metoda karte procesa. Ova metoda se razlikuje od prethodne po tome što se umjesto mašina i uređaja unose podaci o samim operacijam.Takve karte procesa imaju naročitu vrijednost za one koje treba podučavati,kao i onda kada se radi o planiranju neodomaćene vrste posla.Karta procesa sastoji se od reda stepenica predviđenih za izvršenje nekog posla tako sređenih da se operacije transporta, simultane operacije kao I njihova međusobna zavisnost mogu momentano uočiti. Svaki se korak prikazuje jednim simbolom koji ga karakteriše, tako da se cijeli process prikazuje slikovito. Karta se može iscrtavati ručno radi olakšavanja rada i ne mora biti u razmjeri.

22

26. Općenito o studiji pokreta i vremena? Studiju vremena je uveo Tejlor,a pokreta Gilbert. Studija pokreta predstavlja analizu svake komponente neke operacije ili postupka sa ciljem da se uklanjanjem nepotrebnih,neefikasnih ili suvišnih pokreta svedu teškoće i troškovi na minimum. Studija vremena treba da utvrdi najpovoljinije vrijeme izvršenja nekog zadatka. Ove dvije studije su produbljene analize metode izvršenja materijala,mašina i alata kao i grupe radnika koji učestvuju,ili će, u radu.

27. Pravila uređenja radnog mjesta •

• • • • •

• •

Za sav ala I material na random mjestu treba odreediti stalno mjesto deponovanja Sav alat, mat I kontrolne sprave treba das u smjestene u blizini radnika I to neposredno ispred njega Snabdijevanje radnog mjesta treba da se vrsi gravitacijom Gdje god je moguce treba da se gravitacijom vrsi I otprema gotovog proizvoda Mat I alat treba tako smjestiti da se obezbijedi najpovoljniji raspored pokreta Dobro osvjetljenje je prvi preduslov da se ostvari pregled koji mora biti obezbjeđen Visina radnog mjesta I sjedala treba das u tako podeseni da se tokom rada moze vrsiti smjenjivanje sjedeceg I stojeceg polozaja tijela Svakom radniku treba osigurati sjedalo takvog tipa da mu bude obezbjeđen dobar polozaj tijela

28. Oprema I tehnika studije pokreta vremena Tehnika provođenja studije pokreta I vremena obuhvata sljedećih 5 faza: 1. Snimanje radnih operacija da bi se registrovale karakteristike. Snima

se onoliko ciklusa koliko je potrebno da bi se dobila reprezentativna slika rada. Poslje snimanja pristupa se analizi filma. U tu svrhu treba da se izradi na bazi ciklograma redosljed pokreta sa opisom rada I to se sve unosi u operacioni list. Simultani pokreti se unose u simogram. 2. Sljedeća faza je proučavanje operacionih listova I simograma.

Analizom simograma može da se uoči kolika je efikasnost pokreta. 23

3. Kad je jednom pronađen najekonomičniji način proizvodnje pristupa se standardizaciju postupka. 4. Provođenje studije vremena slijedi poslje utvrđivanja standardne metode. U tu svrhu treba da se obuhvati sve potrebno vrijeme koje je upotrebio izvođač. 5. Kao posljednja faza dolazi obuka radnika za osvajanje nove metode. Ako se radi o malom broju radnika upotrbljava se prilikom obuke instrukcioni list, a obučavanje većih grupa radnika se vrši odvojeno od proizvodnje. Neophodan je trening radi uvježbavanja radnika.

Metoda trenutnih opažanja Ona se zansiva na zakonima vjerovatnoce i njena sustina se sastoji u uzimanju uzoraka iz velikog skupa nasumice. Svaki dio skupa mora imati jednake izglede da ve bti opazen kao i bilo koji drugi dio. U tu svrhu se primjenjuju metode mat statistike i teorije vjerovatnoce kao i kod studije pokreta i vremena. Postupak snimanja: 1) Treba utvrditi koja se tacnost zeli postici sto ce odrediti potreban br opazanja 2) Treba prethodno odrediti na bazi iskustva procentualnu frekvenciju rada i zastoja koji ce se mjeriti Prednosti ove metode: • Rad je znatno jeftiniji od rada na studiji pokreta i vremena • Simultano snimanje veceg br radnika moze obaviti samo jedan osmatrac • Manji izgledi da ce s edobiti netacan rezultat ako se radnik ne posmatra dugo • Nije potrebno angazovanje strucnih analiticara • Snimanje moze da se prekine u bilo kom momentu bez uticaja na tacnost Nedostaci: • Metofa je neekonomicna za studiju pojedinacnih izvođača razmještenih na većim udaljenostima • Snimanje hronometrom kod studije pokreta i vremena omogucuje diniju raspodjelu rada i zastoja • Izvođač može da izmjeni način svog rada cim ugleda osmatraca, moze dati pogresne rezultate • Ako se snima grupa radnika, rezultat ce biti prosjek bez podataka o individualnim razlikama • Prilikom snimanja ne prave s ebiljeske o metodi kojom radnik radi • Postoji opasnost da osmatrac umanji vaznost strogog pridrzavanja principa na kojim se zasniva metoda trebutnih opazanja

29. Kontrola kvaliteta u modernoj proizvodnji

24

Prilikom provođenja kontrole kvaliteta primjenjuju se metode matematske statistike I teorije vjerovatnoće. Primjena ovih metoda omogucuje sljede prednosti: • Uticanje na kvalitet tokom proizvodnog procesa • Kontrolu standardnosti gotovih proizvoda • Sistematsko prikupljanje apdataka o uticaju karakt.faktora na kvalitet • Omogucuje racionalizaciju proizvodnje i kontrole

30. Mjerenje i normiranje rada i nagrađivanje ( system nagrađivanja ). Općenito. Svrha mjerenja I normiranja rada je dvojaka: s jedne strane ona treba da omogući ostvarivanje principa nagrađivanja prema radu, a sa druge strane da pruži potrebne elemente za planiranje potreba u sredstvima za rad, kao I potreba u radnoj snazi. Uz mjerenje radnog vremena radnika I mašina vrši se I mjerenje utroška materijala I pogonske energije. U tu svrhu kod nas su u upotrebi Privremene norme u građevinarstvu. Imamo sljedeće norme : 1. Građevinske norme vremena ( GNV ) – koje za pojedine vrste

radova koji se izvršavaju na tačno definisani način I pod tačno utvrđenim uslovima daju potrebno ( normirano ) vrijeme za izvršenje jedinice proizvoda. 2. Građevinske norme učinka ( GNU ) – daju vrijednost količine rada u

naturalnim pokazateljima ( m3, m2, .. ) koju radnik određene kvalifikacije izvrši za jedinicu vremena. 3. Građevinske norme utroška materijala – služe da bi se utvrdila

potreba u materijalu za jedinicu proizvoda. Za sve slučajeve kad se izvode radovi koji nisu obuhvaćeni normama, mogu da se izrade tzv. gradilišne norme ito prema potrebama svake pojedine organizacije za sebe. 25

NAGRAĐIVANJE Direktno utiče na zalaganje I produktivnost radnika. Osnovni principi nagrađivanja treba da budu da se ono vrši proporcionalno izvršenom radu, a visina nagrađivanja treba da se vrši u skladu sa društvenom koristi takvog rada I uloženim trudom. Sistemi nagrađivanja su:  Nagrađivanje po vremenu  Nagrađivanje prema učinku Osim ovih oblika nagrađivanja korisno je I stimulisanje na uštedama u materrijalu. Pored stimulisanja pojedinca vrlo efikasno može da bude I kolektivno stimulisanje I nagrađivanje. Prednosti kolektivnog stimulisanja I nagrađivanja su leže u tome što se razvija drugarstvo I kolektivni duh, kao I uzajamno povjerenje. Da bi bilo koji system nagrađivanja bio što efikasniji potrebno je da od primarne je važnosti da se isplata zarada obavi što prije, nakon što je obavljen posao.

31. Metode mjerenja radnog vremena. Osnovne metode mjerenja radnog vremena zavise od toga da li se vrši mjerenje vremena radnika ili mjerenje vremena rada mašina. Za svaku vrstu postoje specifične metode. Za mjerenje rada radnika primjenjuje se tzv. hronometraža, fotopregled, kao i metoda koja se primjenjuje kod studije vremena (filmska kamera sa 1000 snimaka u minuti). Za rad mašina pored hronometraže se mogu koristiti i specijalni mjerni satovi i to kako za mašine tako i za vozila. Uz navedene metode može korisno da se primjeni i metoda trenutnih opažanja, kod koje se mjerni uzorci uzimaju nasumice bez uticaja osmatrača,sa jednakom vjerovatnoćom pojave.

32. Sistem operativnih istraživanja. Tehnika rada. Formulisanje problema. Konstruisanje modela. Operativna istraživanja su skup metoda kojima se vrši analiza uzajamnih veza između tehničkih i psiholoških faktora u namjeri da se pripremi odluka 26

koju treba poduzeti da bi se omogućilo postizanje racionalnih rješenja najveće moguće efikasnosti. Tehnika rada – Predmet rada operativnih istraživanja obuhvata formulisanje i proučavanje problema neke organizacije u cilju dobijanja potrebnog rješenja. Potrebne su sljedeće faze rada: -

formulisanje problema

-

konstruisanje modela koji treba da predstavlja problem

-

iznalaženje rješenja na bazi modela

-

testiranje modela i dobijenog rješenja

-

uspostavljanje kontrole rješenja

-

primjena rješenja u praksi

Formulisanje problema – Kod faze koja obuhvata formulisanje problema potrebno je da tome predhodi detaljno proučavanje njegovih komponenti. Na prvom mjestu, nužno je da postoji donosilac odluke. Kod donošenja odluke treba jasno izraziti šta se želi, odnosno cilj treba da bude jasno definisan. Sljedeća komponenta su potrebna sredstva (sistem). Da bi se neki problem mogao rješavati potrebno je da postoje dva pravca akcije, odnosno da postoje i altrernativni pravci mogućih akcija. Konstruisanje modela – sistem se može prikazati simbolima, kao što je to slučaj kod matematičkih modela. Njihova primjena je najsloženija,ali zato i najefikasnija. Nakon upoznavanja sistema, pristupa se izradi matematičkog modela. S obzirom da su sistemi koje proučavamo obično složeni, tako je i mehanizam rada komplikovan. Iz toga razloga se modelom, umjesto kompletnog sistema, predstavljaju njegove najbitnije karakteristike. Kod izrade modela za svaku od komponenti se usvaja po jedna promjenjiva koje definišu sistem. Promjenjive se mogu podjeliti u dvije grupe i to: -

promjenjive na koje se može uticati donošenjem odluke

-

promjenjive na koje se ne može uticati.

33. Metoda linearnog programiranja. Općenito. Simpleks metoda. 27

Kod linearnog programiranja izrada matematičkog modela predstavlja glavni i najteži dio zadatka. Matematički model predstavlja zbir matematičkih odnosa koji definišu mogući problem. Kod izrade modela važe sljedeći principi: - proporcionalnost - nenegativnost -

sposobnost sabiranja

-

linearna funkcija cilja

Konstruisanje modela se vrši po koracima (postupno): - polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline, te se zatim utvrđuju vrste predmeta koje se troše, odnosno proizvode - utvrđuju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i posebno se odabire tzv. dragocijena jedinica kojom će biti izražena dobit -

treba da se ustvrde tokovi ulaza i izlaza kao i jednačine materijalnog bilansa.

Simpleks metoda – Simpleks metoda predstavlja iteracioni postupak kojim se poslije konačnog broja iteracija dolazi do optimuma (minimalizacije ili maksimalizacije rješenja).Iteracioni postupak po simpleks metodi zahtjeva transformaciju matrice po određenom sistemu. Proračun sadrži dvije faze. Prva faza obuhvata zamjenu baznih promjenjivih sve dok sve vrijednosti u redu (d) ne budu jednake ili veće od nule. U drugoj fazi proračuna se postupa kao u prvoj fazi. Određivanje ključnog stuba se vrši tako da se uzima najniža vrijednost u redu (c) , i to dok sve vrijednosti u redu (c) ne budu jednake ili veće od nule. Tada je postupak proračuna po simpleks metodi završen, a rješenje predstavlja optimum (minimalizaciju ili maksimalizaciju).

34. Metode metoda

linearnog

programiranja

,Transportna

 Kod linearnog programiranja izrada matematičkog modela predstavlja glavni i najteži dio zadatka. Matematički model kod toga predstavlja zbir matematičkih odnosa koji definišu mogući program. Kod izrade modela važe sljedeći principi: 28

-proporcionalnost ( tok ulaza proporcionalan toku izlaza) -nenegativnost -sposobnost sabiranja -linearna funkcija cilja  Konstruisanje modela vrši se po koracima: 1. polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline 2. utvrđuje se tzv. Koeficijenti ulaza i izlaza 3. utvrđuju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i odabira se tzv. Dragocjena jedinica kojom će biti izražena dobit 4. utvrđuju se tokovi ulaza i izlaza kao i jednačine materijalnog balansa

Transportna metoda  Ako se transportni problem posmatra sa matematićkog gledišta postoje osnovne teoreme: - za svaki transportni zadatak postoji rješenje - rješenje ne smije da sadrži više od (m+n-1) pozitivnih prevoza koji su međusobno linearno nezavisni; -ako se količine ne negativni cijeli brojevi, onda će i svako bazno tj.sadržavati samo cijele brojeve - transportni zadatak ima optimalno rješenje.  Prije početka rada na rješavanju transportnog problema treba jasno definisati cilj koji se želi postići. Kako se mogu postaviti razni ciljevi, to ne znači kako će se uvijek ostvariti minimalizacija troškova, međutim za postavljeni zadatak treba tačno utvrditi sve elemente od kojih zavise troškovi transporta i na bazi toga uzeti u obzir optimalan izbor transportnih sredstava i na bazi trajanja ciklusa transporta i koštanja sata transportnih sredstava izračunati vrijednosti troškova transporta za svaku relaciju.

35. Osnovni principi planiranja

 Planiranje proizvodnje jedno je od osnovnih načela organizacije rada koje omogućuje sagledavanje budućih događaja, te preuzimanje potrebnih mjera da se oni savladaju. 29

 Planiranje obuhvata: 1* detaljno poznavanje zadatka tj. Investiciono-tehničke dokumente 2* izradu spiska pozicije radova 3* specifikaciju potreba u radnoj snazi, mehanizaciji i materijalu 4* utvrđivanje logičkih redosljeda radova 5* utvrđivanje dinamike, te proračun vremena trajanja svake vrste rada 6* sistem evidencije i kontrole izvršenja radova Prilikom planiranja treba se pridržavati sljedećih osnovnih principa: 1* Uključivanje sredstava treba da bude postupno. 2* Treba težiti ka što većoj paralelizaciji radova 3* Treba izbjegavati skokove kod uključivanja i isključivanja sredstava 4* Korištenje svih sredstava treba da bude optimalno 5* Plan treba da zadovolji uslove tržišta 6* Planiranje treba da bude usklađeno sa opštim privrednim planiranjem i razvojem proizvodnih snaga 7* Planovi treba da budu realni 8* Treba što više koristiti savremene naučne metode iz oblasti organizacije rada  Da bi planiranje bilo ralno treba da odgovara proizvodnim mogućnostima, da počiva na konkretnim podacima i da koristi sistematizovana stečena iskustva.  Efekat planiranja će zavisiti od tačnosti usvojenih pretpostavki na kojima budući plan treba da počiva. Da bi se planiranje moglo uspješno provoditi neophodno je stalno praćenje i analiziranje , kao i sprovođenje principa što boljeg usavršavanja.

36. Podjela planova (statički i dinamički) Kod planiranja razlikujemo planiranje ukupnih potreba za dovršenje nekog objekta neovisno od vremena (tzv. Statičko planiranje) , kao i vremenski raspored tih potreba i radova po određenoj dinamici – vremenskom rasporedu ( tzv. Dinamičko planiranje). 30

Prvu fazu u izradi planova predstavljaju statički planovi koji su u stvari bilans potrebnih sredstava za rad. Statički planovi se izrađuju u vidu tabelarnog prikaza. Poslije izrade statičkih planova pristupa se izradi dinamičkih planova tj. Planova vezanih za vrijeme izvršenja radova (dinamiku). Dinamički planovi obuhvataju izvršenje cijelog objekta i operativne dinamičke planove, koji služe za potrebe neposrednog izvođenja radova. Postavljaju se šemom:

37. Metode izrade planova. Numerički planovi Kod numeričkih planova unose se planirane količine radova za pojedine vremenske intervale izražene brojevima. Uobičajeno je da se uz podatke o 31

planiranim količinama za pojedine vrste radova unosi prateća rubrika sa podacima o izvršenju kao i rubrika koja izražava procenat izvršenja u odnosu na planirane količine. Uz to se daju i podaci o kumulativnim iznosima za veće vremenske intervale. Na taj način je moguće povezati planiranje sa evidencijom, što omogućuje dobru kontrolu i mogućnost praćenja ostvarenja planirane dinamike. Nedostatak numeričkih planova je taj što oni ne daju uvid u tačan početak i završetak radova, kao i to što ne pružaju uvid u intenzitet odvijanja rada.

38. Metode izrade planova. Grafički planovi Grafički planovi mogu da se izrađuju na dva načina i to: -da se tok radova prikazuje paralelnim linijama bilo jednake debljine ili u zavisnosti od intenziteta rada. To su tzv. Gantovi planovi ili gantogrami (paralelni dinamički planovi). -da se tok radova prikazuje u koordinatnom sistemu i oni se zovu ortogonalni planovi. Kod objekata linijskog karaktera kao što su saobraćajnice, tuneli, kanali i dr. daleko je povoljnija primjena ortogonalnih grafičkih dinamičkih planova od paralelnih, jer se zahvaljujući prikazivanju u koordinatnom sistemu daje tačan uvid u intenzitet odvijanja radova kao i tačan položaj mjesta rada u zavisnosti od vremena.

39. Proračun trajanja radova Izrada planova obuhvata proračunavanje potrebnog vremena izvršenja za pojedine vrste radova. Na bazi tablica za proračun potreba u radnoj snazi, materijalu i mehanizaciji te na osnovu količine radova proračunava se ukupan potreban broj radnih sati po kvalifikacijama radnika. Ujedno se unose i podaci o predviđenim mašinama i uređajima. Ovdje je neophodno vršenje kompleksnog proučavanja u vezi sa frontom rada. Potrebno vrijeme izvršenja zavisiće od intenziteta rada tj od broja i količine angažovanih sredstava (radne snage i mašina). Front rada prema primjenjenoj metodi može biti različit i može diktirati kako broj mašina tako i broj radnika. Pri utvrđivanju broja i sastava radnih brigada mogu nastupiti slijedeća tri karakteristična slučaja: 1. U radu učestvuju mašine. Njihov broj biće određen na bazi mogućeg fronta rada za određanu vrstu radova i fazu radova. U zavisnosti od broja mašina utvrdiće se i potreban broja radnika. 32

2. Ako u radovima ne učestvuju mašine broj radnika koji istovremeno mogu da učestvuju u radu utvrđuje se prema mogućem frontu rada, kod čega treba voditi računa i o ekonomskom efektu. 3. U slučaju kada je rad potpuno mehanizovan postupak se vrši kao u prvom slučaju. Čitav postupak proračuna potrebnog broja radnih dana može da se obavi tabelarno te sa tako proračunatim vremenom trajanja svake vrste radova ulazimo u izradu dinamičkih planova.

40. Dinamički planovi izvršenja radova ? Baza izrade dinamičkih planova napredovanja radova jeste proračun vremena trajanja, odnosno kalendarskih dana. Za svaku vrstu rada unosimo grafički podatak (bilo da se radi o paralelnim, ortogonalnim ili drugim planovima). Ovdje dolazi do punog izražaja poznavanje tehnologije, kao i iskustvo, tako da se dobije jasan uvid kojim redom će se pojedini radovi odvijati, gdje je moguća paralelizacija, i kakve su međusobne zavisnosti. Jednom usvojen dinamički plan napredovanja radova diktira i dinamiku svih potreba (kao radne snage, materijala, mehanizacije, i financijskih sredstava). Osim dinamičkih planova izvršenja radovam, razlikujemo i sljedeće dinamičke planove : ‐ Dinamički planovi radne snage, ‐ Dinamički planovi potreba u mehanizaciji, ‐ Dinamički planovi materijala, ‐ Dinamički planovi ulaganja financijskih sredstava;

41. Dinamički planovi resursa ? Dinamički planovi izvršenja ne mogu se izraditi odjednom. U duhu prakse optimalizacije (programiranja) rad treba da bude potpuno približavanje optimalnom rješenju. Iako bi na prvi pogled dobijeno rješenje moglo da izgleda idealno, tek nakon planiranja sredstava (resursa) mogu da iskrsnu potrebe za dopunskim korekcijama, poboljšanjima, jer će biti potrebno da se izglade pretjerani skokovi u potrebama, bilo radne snage, mehanizacije, materijala ili financijskih sredstava. =>> ‐ Dinamički planovi radne snage podrazumijevaju planiranje radnika koje se vrši prema njihovim vrstama i kvalifikacijama.

33

‐ Dinamički planovi potreba u mehanizaciji podrazumijevaju planiranje mašina i sredstava, a neophodno je i voditi računa o potrebnom vremenu za njihovu dopremu, montažu i puštanje u rad. ‐ Dinamički planovi materijala podrazumijevaju odredjivanje količina potebnih materijala, podatke o tempu isporuke, vodeći računa o obezbjeđenju nužnih rezervi (zaliha). ‐ Dinamički planovi ulaganja financijskih sredstava se izrađuju posle cjelokupnog završetka planiranja i treba da uključe sem troškova za izvođenje glavnih radova i sve ostale troškove (za pripremne, prethodne i završne radove).

42. Tehnika ciklogramskog planiranja ? Ciklogrami su specifična vrsta ortogonalnih planova koja je posebno pogodna i adaptirana za prikazivanje i planiranje radova koji se odvijaju kontinualno, odnosno ciklički. Planiranje se vrši kao i kod ortogonalnih planova u koordinatama (vrijeme;prostor). Podjela ciklograma : -- linijski ciklogrami, -- paralelni ciklogrami, -- kružni ciklogrami, -- vektorski ciklogrami;

43. Tehnika mrežnog planiranja. Općenito. Počev od 1957. god. naovamo razvijena je u SAD nova tehnika planiranja specijalno za potrebe projekta Polaris za istraživanje svemira (NASA). Danas postoji više od trideset srodnih varijanata. Sve one imaju zajedničku karakteristiku, a to je tzv. mrežni plan. Zato se ta nova tehnika planiranja naziva zajedničkim imenom: Tehnika mrežnog planiranja Nova tehnika planiranja pokazala je velike prednosti nad dosadašnjim »klasičnim« metodama planiranja. Suština se sastoji u tome da nova metoda omogućuje iznalaženje i uočavanje onih radova (aktivnosti) od kojih zavisi rok izrade investicionog objekta (tj. Projekta). 34

Troškovi planiranja primenom TMP su nešto veći od onih kod primene klasičnih metoda planiranja, ali su zato ekonomske prednosti znatno veće. U slučaju remećenja plana lako je moguće vršenje potrebnih korekcija, pri čemu se dobija jasan uvid gde leži uzrok i gde treba da se vrše ispravke, kao i efekat izvršenih ispravki. Tehnika mrežnog planiranja obuvata sledeće tri faze rada: I fa za

–A n a lizastru k tu re

II faza – Analiza vremena III faza

- Optim alizacijatroškova

44. Redosljed rada na TMP. Analiza strukture. Polazna baza je kao i kod ostalih vrsta planiranja, tj. projekat treba prvo raščlaniti na njegove sastavne delove - aktivnosti. Prvo se sastavlja spisak svih aktivnosti.Nakon izrade spiska svih aktivnosti i utvrđivanja njihovih 'međusobnih za visnosti (prethodna aktivnost, naredna aktivnost, uporedna aktivnost) prelazi se na konstruisanje mrežnog plana. Potrebno je da se ispita i utvrdi sledeće: - koje aktivnosti mogu otpočeti neposredno posle neke posmatrane aktiv nosti, - koje aktivnosti mogu da se odvijaju uporedo - koje aktivnosti moraju prethodno da budu završene da bi posmatrana aktivno st mogla da započne i da li se može neka od aktivnosti podeliti na više pojedinačnih aktivnosti. Ovo je od posebnog značaja jer predstavlja paralelizaciju radova. Konstruisanje mrežnih planova može da se vrši na dva načina, i t o: -pomoću strelica (arrow diagram), - pom oćukrugova(circle diagram, odnosno precedence diagram). Sledeći rad na izradi mrežnih planova je numerisanje aktivnosti u mrežnom planu.

45. Redosljed rada na TMP. Analiza vremena. Početak rada na II fazi TMP zahteva proračun trajanja izvršenja za svaku pojedinu aktivnost. U tom pogledu postupak je potpuno isti kao i kod klasičnog planiranja. Davanje vremenske dimenzije mreznom planu, tj.proračun trajannja izvrsenja projekta , može da se vrši na više načina, i to: postupkom 35

racunanja napred-nazad,što se vrši neposredno pomoću mreže, ili bez neposrednog uvida u mrežu pomoću matrice , pomoću tablice i, na kraju, pomo ću računa. Jedino proračun pomoću ta blice, koji odgovara i radu računara, pruža pun uvid u veličinu i vrstu pojedinih vremenskih rezervi i predstavlja potpun proračun, dok su proračuni na mreži i pomoću matrica više orijentacione prirode. Kod TMP je u primeni specijalna terminologija za pojedine pojmove. U praksi u tom pogledu vlada veliko šarenilo. Radi lakšeg praćenja literature (izvorne) pri meniće se oznake iz američke prakse za pojedine termine: najraniji početak neke aktivnosti (earlier start) arlier start (ES) _ najkasniji početak neke aktivnosti (last start) last start (LS) -

najraniji završetak (earlier fini sh) arlier finiš (EF)

-

najkasniji završetak (last f'inish) last finiš (LF).

Kod toga važe sledeći odnosi: ES = LEF (PA)

Najraniji početak neke aktivnosti jednak je najkasnijem od svih najranijih završetaka prethodnih aktivnosti. EF = ES+t n Najraniji završetak neke aktivnosti jednak je zbiru vremena najranijeg početka i vremena trajanja te aktivnosti. LF = ELS LS = LF-tn Najkasniji završetak neke aktivnosti jednak je najranijem od svih najkasnijih početaka narednih aktivnosti. (NA) Ukupna vremenska rezerva Tu = LS-ES = LF - EF Slobodna vremenska rezerva T = EES (NA) - EF

36

46. Terminiranje mrežnih planova. Izglačavanje potreba u resursima. Da bi se proračuni mogli primjeniti pri izvođenja radova treba povezati rezultati sa datumima, važno je odredit početni datum.kao baza za terminiranje se uzima godišni fond radnog vremena; vodi se računa o uslovi rada i vrijeme rada i praznici itd. U okviru terminiranje mogu da se utvrđuju značajni datumi (milestone), kojim se treba predržati; završetak neka faza rada odnosno početak neka druga.

47. Optimalizacija mrežnog plana. Optimalizacijom odnosa vrijeme-troškovi omogućuje utvrđivanje najpovolnjig roka građenje;iznalaženje nekog kraćeg roka uz najmanje povećanje troškova. Za veće projekte to se vrši pomoću računara, dok za manjih objekata ručno se računa postupnim približavanjem.Polazna faza je iznalaženje zavisnosti troškova u funkciji vremena,ta zavisnost je linearna, polazi se od normalno vrijeme; vrijeme ako se uzima optimalnu mehanizaciju i organizaciju i tehnologiju.. Mjere koje se poduzimaju za optimalizaciju trebaju da budu što ekonomičniji; što manji dodatnih troškova (uvođenje prekovremenskog rada,više smijenskog rada, primjene visokoproduktivnih materijala,primjene efikasne metode rada,primjena većeg broja osnovnih sredstava)

48. Probalističko planiranje. PERT metoda. U koliko se radi o potrebi da se izvedu neki radovi koji do sada još nisu izvođeni(novo iskustvo) primjenuje se ta metoda. 37

U prvoj fazi polazi od mrežnog plana na bazi analizu strukture(kao TPM), dok u drugoj fazi se razlikuje od (TPM) u utvrđivanja vremena trajanje pojedinih aktivnosti; sa (a) obilježi optimističko vrijeme, sa (b) pesimističko vrijeme, dok sa (m) najvjerovatnji vrijeme i računa se očekivano vrijeme sa sljedečom formulom . Tc = (a+4m+b)/6. Proračuna se vjerovatnoća odvijanje događajapomoću faktora vjerovatnoće, pa ako : P