Opća Psihologija- Doc. Dr. Hfz. Aid Smajić

Islamska zajednica u BiH Univerzitet u Sarajevu Fakultet islamskih nauka

Skripta iz „ Opće psihologije „

Radili : Semir Jahić Samir Mehić

1. Definicija psihologije? (Opšta psihologija- Nikola Rot) Etimološki: psihe (duša) logos (nauka)- nauka o duši. Terminološki- empirijska nauka o psihičkom životu čovjeka. Sistematsko izučavanje psihičkog života ljudi i životinja, a na osnovu naučnog proučavanja objektivnog ponašanja i neposrednog iskustva. 2. Šta je predmet izučavanja psihologije? Predmet izučavanja psihologije je: a) duša (psiha kao duhovna supstanca), b) psihički život kao sveukupna cjelina psihičkih procesa i osobina nekog čovjeka (subjektivni doživljaji i karakteristike pojedinca), c) ponašanje (behavior) tj. svaki vanjski znak živog bića koji se može opaziti golim okom ili pomoću nekog instrumenta (npr. govor, kretnje prilikom diskusije, jačina glasa, lupanje srca, lučenje hormona). 3. Zaokružiti za čije ime se vezuje nastanak psihologije kao samostalne nauke? To su: Njemačka: Wundt, Objasni koja je razlika u viđenju psihičkih pojava kod običnog čovjeka, a kakvo kod današnje psihologije? Često postoje o zakonitostima psihičkog života ljudi opšteraširena shaćanja koja nisu tačna ili koja su možda tačna, ali nisu provjerena. Raširena su naprimjer shvaćanja da su genijalni ljudi redovno nastrani ljudi, da samo kod ljudskih bića a ne i kod životinja postoje procesi mišljenja; da oni koji brzo uče brzo i zaboravljaju. A ni jedno od ovih shvaćanja nije tačno. Psihologija kao nauka razlikuje se od takvih opštih shvaćanja o psihičkom životu upravo po tome što ona provjerava naučnim postupkom da li su ta shvaćanja tačna ili nisu i prihvata kao dio psihološke nauke samo ono što je ispitivano i provjeravano. 4. Šta su to psihički procesi a šta psihičke osobine? Psihički život čine psihički procesi i psihičke osobine. Psihički procesi kod ljudi mogu biti intelektualni procesi, kao što su opažanje, učenje, pamćenje i mišljenje; mogu biti emocionalni procesi ili osjećanja; mogu biti konativni ili voljni procesi kao što su motivacija i voljne radnje. Pod psihičkim osobinama podrazumijevamo relativno trajne osobine pojedinaca, kao što su navike, sposobnosti, temperament, potrebe, interesi i druge osobine ličnosti. 5. Objasni naučnu metodu psihologije? (str. 6) Psihologiju kao svaku nauku, karakteriše izučavanje pojava prema utvrđenim postupcima: naučnim metodama i tehnikama, kao i povezivanje novih saznanja sa već stečenim saznanjima. Posebna je karakteristika psihologije, kao i ostalih empirijskih nauka, da ona svoje zaključke izvodi na osnovu brižljivog prikupljanja i provjeravanja činjenica. Upravo po tim karakteristikama psihologija se kao nauka razlikuje od opšteg shvatanja o psihičkim pojavama, od prikazivanja psihičkog života u umjetničkim djelima, od umjetnosti u ophođenju sa drugim ljudima i od filozofskog razmatranja psihičkih pojava. 6. Koji je to teorijski a koji praktični značaj psihologije-zadaci psihologije? (str. 6-7) Teorijski zadatak psihologije sastojao bi se u upoznavanju karakteristika i zakonitosti psihičkog života, odgovarajući na pitanja: a) opisati (odgovoriti na pitanje: „Šta?“), b) objasniti („Kako?“) i c) predvidjeti („Zašto?“). Praktični zadatak psihologije sastoji se u primjenjivanju rezultata psiholoških istraživanja, radi što uspješnijeg obavljanja različitih ljudskih djelatnosti. 7. Koja su to dva razdoblja u razvoju psihologije? (str. 7) U razvitku psihologije možemo razlikovati dva razdoblja: a) prvo razdoblje zahvata period od početka interesovanja za psihičke pojave pa do sredine 19. stoljeća (prednaučno razdolje)- filozofsko teorijsko razmatranje psiholoških fenomena na temelju zamišljanja i „usputnih“ opservacija je osnovni princip u 2

izučavanju psihičkog života kod ljudi (Sokrat, Demokrit, Platon, Aristotel i mislioci renesanse Dekart, Lock i Hume), kada se psihologija formira kao nauka, b) drugo traje od sredine 19. stoljeća pa do danas- a ovaj period karakteriše proučavanje psihičke stvarnosti i iz nje proisteklog ponašanja izvodi se na temelju sistematskog posmatranja i istraživanja u skladu sa rigoroznim principima naučne metode (Weber, Fechner, Wundt). 8. Nabroj dvije primijenjene i dvije teorijske grane psihologije? (str. 9-10) Neke od važnijih teorijskih psiholoških disciplina su: a) Opšta ili generalna psihologija b) Fiziološka psihologija, c) Razvojna ili genetička psihologija d) Socijalna psihologija e) Psihometrija se bavi pitanjem mjerenja psihičkih procesa i osobina, f) Pedagoška psihologija g) Psihologija rada h) Mentalna higijena i)Klinička psihologija Što se tiče primijenjene psihologije tu se javljaju psihološke discipline koje se bave savjetovanjem kako da se uspostave dobri odnosi sa drugim osobama kao što su: a) Školska psihologija b) Profesionalna orijentacija 9. Koji su to psihološki pravci-prije? (str. 10-11) Postoji nekoliko psiholoških pravaca: a) Pravac strukturalne psihologije (strukturalizam). Predstavnik je Wundt (umro 1920.). Osjeti, njihove reprodukcije (predstave) i jednostavna osjećanja predstavljaju najjosnovnije elemente svih psihičkih procesa i pojava, b) Geštaltistički pravac (Wertheimer, 1943.)- čovjek draži (objekte) doživljava kao „organizovane cjeline, a ne kao odvojene elemente, npr. mi prvo vidimo drvo, pa tek onda lišće i deblo, c) Biheviorizam (Watson, 1958.)- Naše ponašanje je određeno objektivnim podražajima (nagradama, kaznama) koji potkrepljuju ili podstiču određene postupke, d) Psihoanaliza (Freud, 1939)- Naše ponašanje, mišljenje i sojećanja su određene nesvjesnim, konfliktnim (suprotstavljanje našem samopoimanju i društvenim vrijednostima) nagonima i željama čije su poruke pririvene e) Funkcionalizam (James, 1910.)Psihički život je u funkciji čovjekovog snalaženja i prilagođavanja njegovim životnim okolnostima. 10. Koji su to psihološki pravci-danas? To su: a) biologistički pristup (organske osnove-nervni sistem, geni, i hormoni) psihičkog života i ponašanja), b) kognitivistički pristup (način na koji mentalno obrađujemo podatke), c) humanističko-egzistencijalistički pristup (subjektivno iskustvo), d) psihodinamski pristup (nesvjesni procesi, rano dječije iskustvo i konflikti), e) pristup sa stajališta učenja (utjecaj okoline na ponašanje, učenje opažanjem), f) socijalno-kulturalni pristup (uticaj socio-kulturalnih faktora na psihičke karakteristike i ponašanje). 11. Šta psiholozi rade? Psiholozi rade: a) istraživanja (temeljna i primijenjena), b) savjetovanje (pacijenti i klijenti), c) podučavanje. 12. Koje su to grane pshilogije? Specijalizirana područja psihologije su: a) klinička i savjetodavna psihologija, b) školska i obrazovna psihologija, c) razvojna psihologija, d) personologija, socijalna psihologija i psihologija okoliša, e) eksperimentalna psihologija, f) industrijska i organizacijska psihologija. 13. Koje su dvije osnovne metode istraživanja? (str. 13-15) Postoje: a) Eksperimentalno istraživanje čije su karakteristike: namjerno izazivanje pojave koja se želi ispitati, ponavljanje pojave i kontrola uslova u kojima se ispitivanja pojava javlja, a suštinska odlika eksperimentalnog istraživanja jeste sistematsko i namjerno mijenjanje uslova u kojima se neka pojava javlja. Prema jednom eksperimentalnom istraživanju od strane Dženkinsa i Dalenbaha „zaboravljanje u toku spavanja je sporije nego u budnom stanju“. Postoje četiri vrste eksperimentalnog istraživanja i to: 1) objektivni eksperiment prati fiziološke promjene u organizmu, pokrete, brzinu reagovanja pokretom itd., i 2) introspektivni eksperiment, kada se registruju doživljaji ispitanika na kome se vrši ispitivanje, 3) laboratorijski eksperiment i 4) prirodni ili terenski eksperiment, b) Neeksperimentalno istraživanje ili sistematsko posmatranje mora počivati na posmatranju koje se vrši s ciljem, sa planom, sistematski i 3

kontrolisano, (npr. ispitujući inteligenciju testovima inteligencije, može se redovno utvrditi da je prosjek inteligencije gradske djece viši od prosjeka inteligencije seoske djece). Razlikujemo: 1) objektivno sistemsko neeksperimentalno istraživanje i 2) introspektivno posmatranje., 3) strukturirano, 4) nestruktuirano posmatranje, 5) istraživanje na osnovu uzorka. 14. Šta podrazumijevamo pod introspekcijom? (str. 17) Pod introspekcijom ili samoposmatranjem podrazumijevamo posmatranje sopstvenih doživljaja. 15. Koje su tehnike psihološkog istraživanja? (str. 18) Takve su tehnike: a) upitnik (upitnikom se naziva prema određenim principima sastavljen sistem pitanja, čija je podesnost za ispitivanje određenih psihičkih pojava utvrđena prethodnim provjeravanjem); b) intervju (usmeno postavljanje unaprijed pripremljenih pitanja; c) skala procjene (jedan ili više procjenjivača treba da ocijene neki psihički proces ili neku osobinu na taj način što će označiti mjesto koje im po njihovom mišljenju pripada u nekoj ljestvici ili skali); d) anketiranje (kad upitnik ili intervju ili skale procjene koristimo na izabranom uzorku stanovništva, a radi toga da bismo saznali o određenim stavovima ili motivima ili ubjeđenjima stanovništva koje ovaj uzorak predstavlja, govorimo o anketiranju); e) sociometrijski postupak (od članova grupa zahtijeva se da označe ostale članove grupe koje najviše ili najmanje vole); projektivni postupci i testovi; f) projektivne tehnike (ispitaniku se pokaže neki nedovoljno određen i nedovoljno jasan materijal i od njega se zahtijeva da ga tumači). 16. Karakterisitke i vrste testova? Testovi služe za dijagnostičke svrhe. Pomoću njih se nastoji utvrditi da li pojedinci imaju određene osobine i, ako ih imaju, u kom stepenu ih posjeduju. Test bismo mogli odrediti kao niz zadataka, izabranih prema određenim principima, koji omogućavaju da se na objektivan način ispituju određene osobine ili neki psihički procesi. Karakteristike koje test mora da ima jesu: valjanost, pouzdanost, osjetljivost i objektivnost. Vrste testova: a) testovi sposobnosti (ako njima ispitujemo opštu sposobnost ili inteligenciju i posebne sposobnosti); b) testovi ličnosti (ako njima ispitujemo određene osobine karaktera ili temperamenta); c) testovi znanja. 17. Koje su to mjere statističkog zaključivanja? (str. 26) To su: a) koeficijent korelacije (određenim postupcima statističkog zaključivanja mi možemo doznati da li između dviju posmatranih pojava postoji povezanost i zavisnost); b) standardne greške (određenim statističkim postupcima mi možemo utvrditi u kojoj mjeri dobivene statističke vrijednosti (aritmetička sredina ili standardna devijacija) važi i za druge grupe iste kategorije stanovništva; c) statistička značajna razlika. 18. Koje su to organske osnove psihičkog života? To su: a) receptori i efektori; b) nervne ćelije (neuroni); c) nervni sistem; d) genetska osnova i nasljeđivanje. 19. Šta je to psihofiziologija? (str. 28) Proučavanjem zavisnosti psihičkih pojava od organskih osnova u cjelini, a posebno od procesa u nervnom sistemu, bavi se posebna disciplina koja se naziva psihofiziologija. Najznačajniji organi za psihički život jesu receptori (čulni organi), efektori (mišići i žlijezde) i prije svega nervni sistem. 20. Šta su receptori i kako ih dijelimo? (str. 28) Receptori ili čulni organi predstavljaju posebne organe koji su se u toku evolucije izgradili za registrovanje promjena koje se zbivaju u spoljašnjem svijetu, a i u našem sopstvenom organizmu. Prema položaju u tijelu dijelimo ih na: a) ekteroceptore (smješteni su vani i služe za vid, sluh, miris, ukus, dodir itd.), b) proprioceptori (smješteni u mišićima, zglobovima, unutrašnjem uhu), c) interoceptori (nalaze se u unutrašnjosti tijela). 21. Dvije vrste efektora? (str. 29) 4

To su: a) mišići (glatki, prugasti ili skeletni i srčani mišić), b) endokrini sistem ili žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. 22. Šta su žlijezde i koje žlijezde postoje? Obilježiti na slici žlijezde (slika na strani 28) Žlijezde luče određene hemijske supstance, potrebne za različite tjelesne funkcije. Prema tome kamo luče svoje sekrete dijele se na: a) egzokrine i b) endokrine žlijezde. Egzokrine luče određene hemijske supstance u šupljine tijela, kao npr. što pljuvačke žlijezde luče pljuvačku u usnu šupljinu. Endokrine žlijezde luče svoje sekrete, koji se nazivaju hormonima, neposredno u krv. Neke od najvažnijih endokrinih žlijezda su: a) tiroidna ili štitna žlijezda se nalazi u tkivu vrata. Stvara hormon tiroksin koji utiče na aktivnost organizma i metabolizam, b) pituitarna žlijezda ili hipofiza („glavna žlijezda“) reguliše rad drugih žlijezda preko više hormona, c) adrenalne ili nadbubrežne žlijezde ili pankreas (gušterača) se nalaze pored bubrega. Luči hormone koji su vrlo važni za emocionalno ponašanje. Također reguliše i nivo šećera u krvi i inzulin. Među ostalim luči hormon adrenalin, od koga zavisi i pritisak u krvi. i d) gonade ili polne žlijezde. Služe za reprodukovanje vrste i na druga ponašanja koja se aktiviraju sa pubertetom, e) pinea luči melatonin koji reguliše ciklus spavanja i budnost. 23. Najvažnije uloge nervnog sistema? (str. 31) Ima tri osnovne funkcije: a) da reguliše rad pojedinih organa i usklađuje rad organizma u cjelini, b) omogućava vezu organizma sa spoljnim svijetom i c) predstavlja glavnu fiziološku osnovu za cjelokupni čovjekov psihički život. Nervni sistem obezbjeđuje povezivanje i usklađivanje aktivnosti svih organa. 24. Od čega se sastoje neuroni? (str. 32) Neuron se sastoji od nervne ćelije i njenih produžetaka-nervnih vlakana (razlikuju se dvije vrste produžetaka-vlakana: a) mnogobrojni i razgranati produžeci koji liče na grane drveta, pa se zbog toga i zovu dendritima i oni prenose informacije sa drugih neurona do tijela nervne ćelije i b) jedan duži produžetak koji nije toliko razgranat i koji se zove neurit ili akson). Obično je više nervnih vlakana u jednom skupu i takvi se skupovi zovu nervi ili živci. Mijelinska ovojnica izolira akson i ubrzava nervni impuls. Neuron ima dvije osnovne funkcije: osjetljivost i sprovodljivost. 25. Šta je sinapsa? Sinapsa je spojno mjesto neurona sa drugim neuronom, mišićem ili žlijezdom. 26. Neki neurotransmiteri? Nervno uzbuđenje se iz jednog neurona prenosi u druge neurone posredstvom neurotransmitera ili nervnih prenosnika. Tako postoji: a) acetilkolin (Ach)- oslobađa se neuro-muskularnim sinapsama, kontrolira kontrakcije mišića i važan je za pažnju, b) dopamin utiče na neurone povezane s voljnim pokretima, bitan je za učenje, memoriju i emocije. Manjak dopamina izaziva gubitak kontrole nad mišićima, podrhtavanje mišića i nekoordinirane pokrete (Parkinsonova bolest), a višak izaziva halucinacije i mentalno-emocionalne poremećaje (šizofrenija), c) serotonin- ima ga u svim dijelovima mozga i povezan je s emocionalnom pobuđenošću, manjak izaziva depresiju (tjeskobu, poremećaje raspoloženja i nesanice), d) noradrenalin djeluje na ubrzan rad srca, pobućenost, učenje i pamćenje. Kokain i amfetamin (speed) pospješuju oslobađanje noradrenalina i sprečava njegovo reapsorbiranje u sinaptičke mjehuriće, e) endorfini smanjuje bol isključenjem (inhibiranjem) neurona koji prenose informaciju o boli. 27. Glavni dijelovi nervnog sistema? Str. 34-35) To su: 1. Periferni nervni sistem i 2. Centralni nervni sistem čija su dva glavna dijela: a) kičmena moždinasloženi snop živaca koji povezuje mozak s ostatkom tijela (koja je smještena u šupljini kičme i ima dvije glavne funkcije: sprovođenje nervnih impulsa između mozga i periferije i regulisanje jednog broja refleksa) i b) mozak, 5

a koji se opet sastoji iz tri dijela i to: 1) Zadnji (kojeg čine: produžena moždina-gdje se nalaze centri za regulisanje disanja i za rad srca i mali mozak-centar za usklađivanje pokreta) 2) Srednji- u kojem se nalaze razna jedra važna za funkcionisanje nervnog sistema i organizma u cjelini, i 3) Prednji (koga čine: a) međumozak- u njemu su značajni talamus i hipotalamus (Talamus je važan jer se u njemu skupljaju aferentni nervi odakle se dalje šire nervni impulsi ka moždanoj kori. Hipotalamus je centar za kontrolu mnogih reakcija u utrobi i ima važnu ulogu u emocionalnom reagovanju, svjesno ponašanje, glad, žeđ i tjelesna temperatura, direktno je odgovoran za emocije) i b) veliki mozak ili moždana kora- gdje se nalaze mnogobrojni neuroni). 28. Zone moždane kore? (str. 37) Postoje tri zone: a) prvu zonu nazivamo senzornom zonom i u njoj se završavaju senzorna nervna vlakna i nervno uzbuđenje se ovdje pretvara u osjete i opažaje, b) druga zona se naziva motornom zonom i iz nje polaze motorna nervna vlakna koja prenose nervno uzbuđenje u mišiće, c) treću oblast čine asocijativne zone, sastavljene od nervnih ćelija i vlakana koje nisu neposredno povezane ni sa čulnim organima ni sa mišićima nego koje povezuju različite dijelove moždane kore i tako omogućavaju različite složene oblike ponašanja. 29. Kako se dijeli periferni nervni sistem? (str. 38) Periferni nervni sistem dijeli se na: a) autonomni ili vegetativni i b) somatski. Autonomni se zove tako jer djeluje nezavisno od ostalog nervnog sistema. Vegetativni nervni sistem čine centri u mozgu i kičmenoj moždini i grupe nervnih ćelija duž kičmene moždine, autonomne ganglije. Vegetativni nervni sistem sastoji se iz dva dijela: 1) simpatički dio dovodi do ubrzanog rada srca, pojačanog krvnog pritiska, povećanog lučenja adrenalina u nadbubrežnim žlijezdama, do širenja zjenica i dr. Ove promjene nastaju kada se nalazimo u emocionalnom uzbuđenju, 2) parasimpatički dio utiče na funkcionisanje pojedinih organa kad se nalazimo u mirnom, neuzbuđenom stanju. Njegova funkcija je da održava normalan rad pojedinih organa. Somatski nervni sistem sadrži senzorne (aferentne) i motorne (eferentne) neurone koji povezuju mozak i tijelo. Aferentni neuroni prenose poruke iz senzornih organa do kičmene moždine i mozga. Eferentni neuroni prenose informacije iz kičmene moždine ili mozga do mišića i žlijezda. 30. U kojem periodu se kod djeteta razvija inteligencija prema Pijažeu, zaokružiti? (str. 67) Mladalačko doba je period kada se prema Pijažeu razvija inteligencija. 31. Koji su to saznajni procesi? To su: opažanje, učenje i mišljenje. 32. Zbog čega je opažaj složen proces? (str. 73) Opažanje je složen proces jer uključuje u sebe više različitih procesa. Prije svega, čovjek ne reaguje na sve draži na koje bi mogao da u datom trenutku reaguje. On je stalno izložen djelovanju izvanredno velikog broja draži, a između tog velikog broja on stalno reaguje na veoma ograničen broj, opaža samo mali broj draži. Na druge draži ne reaguje, ne zapaža ih. On vrši izbor ili selekciju između draži koje u svakom trenutku djeluju na njegova čula. Ali i one draži na koje reaguje on prima na određeni način. Ne prima ih svaku sa sebe ili kao prostu sumu draži nego ih prima i zapaža kao određene cjeline. Tim cjelinama on daje na osnovu svoga iskustva određeni smisao i opaža ih kao sasvim određene predmete i pojave u svojoj sredini. Opažanje je, dakle, složen proces koji se sastoji od izbora ili selekcije između draži koje djeluju na naša čula, njihovog organizovanja u cjelini i tumačenja tih cjelina. 33. Šta su to opažaji i osjeti? (str. 74) Kada na naša čula djeluju predmeti okoline i mi konstatujemo da je ono što zapažamo knjiga ili sto, automobil ili čovjek-govorimo o opažajima. Subjektivna slika predmeta koji djeluje na nas; svijest o predmetima i njihovim svojstvima kada djeluju na naša čula. 6

Ako zahvaljujući čulima, konstatujemo postojanje samo nekog svojstva na predmetima oko nas, na primjer crvene boje neke knjige ili jačinu zvuka koji proizvodi automobil-govorimo o osjetima. 34. Vrste draži i čula? (str. 75) Draži možemo razlikovati s obzirom na vrstu fizičko-hemijskih procesa, pa možemo razlikovati mehaničke draži, svjetlosne draži, termičke draži i hemijske draži. Draži možemo razlikovati i prema porijeklu, pa razlikujemo spoljašnje draži, koje potiču iz svijeta koji nas okružuje i unutrašnje draži, kao što su fizičko-hemijske promjene u našem tijelu. Organe osjetljivi na pojedine vrste draži nazivamo čulnim organima. Danas se razlikuje više različitih čulnih organa, kao što su čulo vida, sluha, mirisa, dodira itd. 35. Pragovi draži? Najmanji intenzitet draži koji je potreban da bi došlo do osjeta naziva se apsolutnim pragom draži. Čim je manji prag draži, osjetljivost čula je veća, a čim je prag draži veći osjetljivost čula je manja. Čulni organi mijenjaju osjetljivost kad su duže vrijeme u akciji ili pod uticajem aktiviranja drugih čula. Ovo mijenjanje osjetljivosti čulnih organa nazivamo adaptacijom i senzibilizacijom. Pod čulnom adaptacijom podrazumijevamo promjenu u osjetljivosti čula, redovno smanjenje njegove osjetljivosti, usljed duže aktivnosti (stimulacije) čula. O senzibilizaciji govorimo kad usljed djelovanja draži na jedan čulni organ dođe do povećanja osjetljivosti drugog čula. 36. Šta je psihofizika? Postoji posebna grana psihologije koja se bavi proučavanjem odnosa između draži i osjeta. Ova se oblast naziva psihofizikom. Ona se bavi istraživanjem između jačine draži i jačine osjeta izazvane dražima. 37. Kako se dijele slušni osjeti? Dijele se na dvije velike grupe: a) tonove (muzika-jednoliko talasanje neke materije). Kod tonova razlikujemo tri različite osobine: visinu ili kvalitet tona, jačinu i boju. Visina zavisi od broja talasa vazduha u sekundi, jačina zavisi od visine ili amplitude talasa, a boja tona zavisi od pratećih tonova koji se javljaju uz osnovni ton, i b) šumove (prasak, škripanje, zujanje-talasi različitih frekvencija). 38. Cjelovitost i predmetnost opažaja? Reagujemo samo na one draži na koje smo iz određenih uzroka obratili pažnju. Ove draži ne opažamo kao skup draži nego kao sistem draži organizovan u jednu cjelinu. Predmetnost opažanja podrazumijeva da uvijek opažamo predmete: sto, knjigu, sutomobil. Utvrđene su zakonitosti opažanja na osnovu kojih mi povezujemo i grupišemo draži i doživljavamo ih kao povezane cjeline koje predstavljaju predmete. Geštalt psihologija je škola mišljenja osnovana na ideji da je cjelina drugačija od prostog zbira njenih dijelova. 39. Koji su principi grupisanja draži u cjeline? To su: a) princip blizine ukazuje nam na to da kod ljudi postoji spremnost da prostorno i vremenski bliske draži opažaju kao da pripadaju zajedno, da čine cjelinu, b) princip grupisanja draži po sličnosti kazuje da se u cjeline grupišu draži koje se ocjenjuju kao međusobno slične, c) princip simetričnosti pokazuje se u tendenciji da draži koje obrazuju neku pravilnu figuru opažamo kao cjeline. Ako su figure jednostavnije i pravilnije one se većom snagom nameću, d) princip kontinuiteta ogleda se u našoj sklonosti da u početku posmatranja zapaženu formu opažamo kao formu koja se produžuje i nastavlja. 40. Napisati primjer kako iskustvo utiče na opažanje? Naše iskustvo i znanje utiču na naše opažanje. U opažaj se redovno uključuje znanje koje pojedinac ima, njegovo prethodno iskustvo. Bez takvog znanja mi ne bismo određene sisteme draži opažali kao određene predmete. Čovjek koji nikada nije vidio avion niti čuo za taj predmet neće ga opažati kao avion, nego kao 7

određenu grupu draži. Primjer 1: geolog će idući planinom zapaziti veći broj draži koje obavještavaju o sastavu zemljišta i više detalja na njima i ocijeniti te draži kao određenu vrstu zemljišta; primjer 2: Botaničar će zapaziti više draži koje označavaju biljke i prepoznati ih kao određene biljke; Primjer 3: uloga iskustva u opažanju posredno dolazi do izražaja i preko jezika, a posebno leksičkog fonda nekog jezika (bogatstva rječnika nekog jezika). Pripadnici jezičke zajednice koja ima više izraza za pojedine vrste pojava opažat će više pojava te vrste i manje razlike među njima nego pripadnici jezičke zajednice koja ima toliko termina za ovu vrstu pojava. Eskimi, na primjer, zbog toga što imaju posebne izraze za razne vrste snijega razlikuju lakše i češće mnogobrojne vrste snijega nego narodi koji nemaju takve izraze. Zahvaljujući iskustvu, mi možemo da pojedine sisteme draži opažamo kao predmete. Zvukove koje čujemo mi ne opažamo samo kao sistem zvukova već kao zvuk automobila, jer znamo da automobili proizvode takve zvukove. 41. Motivacija i opažanje? Ne samo iskustvo nego i potrebe, želje i očekivanja utiču na opažanje. Gladan čovjek će zapaziti mnoge predmete i situacije koje su u vezi sa zadovoljenjem potrebe za hranom, a koje sit čovjek ne primjećuje. Istraživanja su isto tako pokazala i da mi ono što izrazito ne volimo i što izbjegavamo teže zapažamo od onoga što volimo, pa i od onoga prema čemu smo ravnodušni. 42. Šta je iluzija i kako je dijelimo? O iluzijama govorimo kada opažaj koji imamo nije u skladu sa drugim podacima o istom objektu, a koji su se kroz praksu pokazali kao vredniji i važniji za naše snalaženje. Možemo razlikovati dvije vrste iluzija: a) one koje su izazvane osjećanjima, željama i očekivanjima i koje se ponekad nazivaju iluzijama apercepcije (neko usljed straha vidi od nekog predmeta čovjeka koji se sprema da ga napadne), b) one koje su izazvane određenim odnosom datih draži, a koje se nazivaju čulnim obmanama (svi ljudi opažaju štap uronjen u vodu kao prelomljen). 43. Koji faktori izazivaju pažnju? Dvije su grupe činilaca koje dovode do usmjeravanja naše mentalne aktivnosti na određene draži ili do pažnje. Prvu grupu čine osobine draži: njihova veličina, intenzitet, kretanje, njihova razlika od okolnih draži. Pažnju izazvanu pomenutim osobinama draži nazivamo nenamjernom ili spontanom pažnjom. Drugu grupu činilaca koji izazivaju pažnju čine unutrašnji činioci: potrebe, interesi, postavljeni zadatak. Neko ko je gladan obraća pažnju na predmete kojima će moći utoliti svoju glad. Ovakva pažnja je namjerna ili hotimična pažnja. Na izbor draži pri opažanju utiče i naše iskustvo i na iskustvu zasnovano naše očekivanje. Ovo nam potvrđuje i često zapažena pojava da mi i pogrešno napisane riječi čitamo kao pravilno napisane, ne zapažajući pogrešku. Postoji i kombinovanje oba ova faktora. Npr. reklama sistematski koristi i sticanje određenih karakteristika draži i djelovanje na motivaciju, a s namjerom da izazove pažnju što većeg broja ljudi. Reklama se često služi i apelovanjem na unutrašnje, motivacijske faktore: uz robu koja se oglašava prikazuje se slika lijepog i zdravog djeteta, lijepe djevojke, ističe korist za zdravlje.

44. Učenje i pamćenje? Učenje i pamćenje čine jedinstveni proces. Učenje, koje se sastoji u sticanju novih navika, znanja i osobina, pretpostavlja pamćenje, to jest zadržavanje onoga što je stečeno. Važnost učenja: sve ono u ponašanju što nije dato biološkim naslijeđem stečeno je učenjem. Učenje predstavlja proces koji je ne samo neophodan da bi se čovjek održao nego i proces kome zahvaljujemo za razvitak čovjeka i formiranje njegove ličnosti, kao i cjelokupni razvitak čovječanstva. 8

Definicija učenja: vrlo često se pod učenjem podrazumijeva namjerno zapamćivanje verbalnog (riječima izraženog) materijala putem ponavljanja. Zbog toga što je ova definija uska, mi moramo pod učenjem podrazumijevati relativno trajne promjene ponašanja na osnovu aktivnosti pojedinca. 45. Učenje uslovljavanjem? Osnovni pojmovi uslovljavanja: pojam prirodne draži (hrana) i bezuslovnog refleksa (lučenje pljuvačke) i pojam uslovne draži (zvuk) i uslovnog refleksa (lučenje pljuvačke). Suština uslovljavanja sastoji se u tome da poslije određenog broja ponavljanog javljanja prirodne draži sa nekom drugom neutralnom draži organizam i na neutralnu draž reaguje kao što je ranije reagovao samo na prirodnu draž. Pavlovljev je vršio ispitivanje na psu. Lučenje pljuvačke na hranu je urođena reakcija. Pavlov je više puta kratko vrijeme prije davanja hrane izazivao zvuk zvona ili izazivao neko svjetlo. Pošto je takvo zajedničko javljanje draži više puta ponovio, opazio je da je pas lučio pljuvačku i onda kada je čuo samo zvuk zvona. Ono što je čovjek naučio, a prije svega kao malo dijete, uči se i naučeno je prije svega uslovljavanjem. Roditelji uz određenu dječju reakciju vezuju kaznu, a uz drugu nagradu. Dijete zadržava načine ponašanja za koje se nagrađuje, a izbjegava one za koje slijedi kazna. Uslovljavanje višeg reda: Moguće je koristiti jednu već stvorenu uslovnu reakciju da bi se obrazovala nova uslovna reakcija. Ako psu koji je već naučio da reaguje na zvuk zvona lučenjem pljuvačke, više puta uz zvuk zvona izložimo neku vizuelnu draž, pas će poslije izvjesnog broja ponavljanja i na samu vizuelnu draž reagovati lučenjem pljuvačke. Ovakvo uslovljavanje naziva se uslovljavanjem drugog reda. Kad bismo, na primjer, psa pogladili postigli bismo da pas počne lučiti pljuvačku i na dodir. U tom slučaju imali bismo uslovljavanje trećeg reda. Uslovljavanje drugog, trećeg reda, kao i svako dalje, nazivamo jednim imenom uslovljavanjima višeg reda. I mnoge forme neurotičnog ponašanja možemo objasniti ovakvim oblikom učenja. Neurotično ponašanje se naziva fobijom, a to je intenzivan i bezrazložan strah od predmeta ili situacija koje normalno ne izazivaju strah. Jedan profesor nije smio otići daleko od svoje kuće. Razlog tog straha je da je u djetinjstvu otišao van grada i dok je šetao pored pruge opržila ga je para od lokomotive. Ta situacija je postala uslovna draž (drugoga reda). Generalizacija uslovnog reagovanja: Istraživanjem je utvrđeno da se uslovljavanjem stiče nova, uslovna reakcija ne samo na određenu uslovnu draž nego i na draži koje su slične njoj ili u nekoj vezi sa njom. Pavlov je ovu pojavu nazvao generalizacijom uslovnog refleksa. Takav proces generalizacije je vrlo važan za snalaženje ljudi jer omogućava da reagujemo na naučeni način ne samo na ponovljenu raniju situaciju nego i na slične nove situacije. Pojačavanje i gašenje uslovnog refleksa: Da bi pas naučio da luči pljuvačku na zvuk zvona, nije bilo dovoljno jedanput povezano izložiti bezuslovnu draž, hranu i zvuk zvona. Bilo je potrebno to više puta učiniti da bi došlo do lučenja pljuvačke i na zvuk zvona. Ponavljano davanje bezuslovne draži uz uslovnu draž, da bi se učvrstio ili naučio uslovni odgovor, naziva se pojačavanjem ili potkrepljivanjem. Ali ako se više puta daje samo uslovna draž a uz nju ne javi i bezuslovna draž, dakle, ako nema pojačavanja uslovne draži, bezuslovna draž počet će da se gubi dok se konačno sasvim ne izgubi. Ovakvo slabljenje i nestajanje uslovnog refleksa naziva se gašenjem uslovnog refleksa. 46. Mehaničko učenje? Mehaničko učenje počiva na asocijativnim vezama među nizovima datih podataka. Dok su pri uslovljavanju date draž za koju postoji naslijeđen utvrđen način reagovanja (bezuslovni refleks) i nova, dosad neutralna draž, pri mehaničkom učenju imamo seriju draži za koje ne postoji nikakav urođen način reagovanja. U takvom mehaničkom učenju zadatak je zapamtiti redom podatke koji su dati u nizu. Ovi podaci mogu biti riječi, brojevi i pokreti. Kod čovjeka su to veoma često verbalni podaci, nazivi riječi ili brojeva. Ebinghaus je vršio eksperimentalno proučavanje procesa učenja i pamćenja. Koristio je najčešće slogove bez smisla. Utvrdio je 9

zavisnost učenja od obima i vrste materijala koji se uči, utvrdili su brzinu kojom se odvija učenje i kojom se odvija zaboravljanje i druge zakonitosti učenja. Učenje uslovljavanjem i mehaničko učenje počivaju na asocijacijama- stvaranju veza među dražima na osnovu njihovog istovremenog ili vremenski bliskog događanja. Važnu ulogu pri takvom učenju ima ponavljanje. 47. Učenje pokušavanjem? Pri učenju pokušavanjem pokušavamo sa različitim reakcijama, da bismo najzad našli onu koja će najviše odgovarati i koja će dovesti do uspjeha. Zato se takvo učenje i naziva učenjem na osnovu pokušavanja ili učenjem na osnovu pokušaja u pogreškama. Ako životinju stavimo u lavirint, ona će iz više pokušaja pronaći put iz lavirinta. Veliki broj takvih ogleda vršio je psiholog Torndajk. On je vršio istraživanja na mački koju je stavio u kavez, a izvan kaveza je stavio hranu. Kavez je bio tako kontruisan da ga je neka od poluga otvarala. Iz više pokušaja mačka bi nalazila put iz kaveza i do hrane. Da bi ovakvo učenje bilo uspješno pokazalo se da je potrebno da životinja bude motivisana, a to je u ovom slučaju hrana. Torndajk je zaključio da će doći do uspjeha u učenju samo u tom slučaju ako pokušaji budu doveli do zadovoljenja potrebe, i ovaj osnovni uslov nazvao je zakonom efekta. U stručnoj literaturi govori se o važnosti pojačavanja ili potkrepljivanja učenja. Razlikuju se dvije vrste potkrepljivanja: a) o primarnom potkrepljivanju ili nagrađivanju govorimo onda kada naučeno ponašanje dovodi do neposrednog zadovoljenja potrebe, b) kada nas nešto podstiče na učenje ne zbog toga što nam to neposredno koristi ili neposredno zadovoljava neku potrebu, nego zato što je uslov za zadovoljenje potrebe, što je povezano sa nečim što želimo ostvariti-govorimo o sekundarnom potkrepljivanju. Kod ljudi je češće sekundarno potkrepljivanje i često je to novac koji nas podstiče na učenje. Instrumentalno učenje i pokušavanje imamo pri sticanju različitih motornih vještina. Učvršćuju se i ostaju naučeni oni koji su korisni, koji predstavljaju uspješno sredstvo za postizanje nekog cilja. 48. Učenje uviđanjem? Kod čovjeka je učenje uviđanjem redovni oblik učenja. Učenje na osnovu uviđanja razlikuje se od učenja uslovljavanjem, mehaničkog učenja i učenja pokušavanjem, s obzirom na tri momenta: a) do rješenja se dolazi naglo, b) kad jedan način postupanja dovede do uspjeha, ne ponavljaju se više neodgovarajući načini i neuspjeli pokušaji koji su korišteni prije, c) što se načinom postupanja koji dovodi do uspjeha koristi ne samo u istim situacijama nego i u sličnim situacijama. Učenje uviđanjem počiva na mišljenju. Čovjek uči razmišljajući o tome šta uči i šta treba učenjem da postigne. 49. Verbalno i motorno učenje? S obzirom na to da li se uči gradivo izraženo verbalnim simbolima (riječima i brojevima) ili se uče pokreti, razlikujemo verbalno i motorno učenje. Opšte zakonitosti učenja važe i za verbalno i za motorno učenje. Učenje verbalnog smislenog materijala: Brže i lakše se uči tekst koji ima smisla nego slogovi koji nemaju smisla često se o učenju materijala koji nije smislen govori kao o mehaničkom učenju, a o učenju materijala sa smislom o logičkom učenju. Logičko učenje je znatno brže i lakše od mehaničkog učenja. Mi nastojimo da unesemo neki smisao i u takav materijal koji je sam bez smisla. Postoji posebna tehnika da se u nizove bez smisla, na primjer nizove brojeva, unese smisao, da se vještački pronađe neki smisao. Ovaj postupak konstruisanja nekog smisla radi lakšeg učenja naziva se mnemotehnikom. Motorno učenje: učenje obavljanja pokreta i povezivanja već postojećih i od ranije naučenih u jedinstvene sisteme pokreta nazivamo motornim učenjem. Motornim učenjem stičemo motorne navike ili vještine kao što su vještina trčanja, skakanja, pisanja, vještina vožnje na biciklu itd. Plato učenja: Proces sticanja navika, i uopšte proces učenja, ne odvija se jednolično. Moguće je razlikovati tri faze: 1) početno napredovanje koje je vrlo često relativno brzo, jer se koristi ranije znanje, 2) usporavanje napredovanja jer je potrebno ono što je do tada naučeno povezati u nove cjeline, 3) ponovno ubrzano 10

napredovanje do koga dolazi pošto je utvrđeno i međusobno povezano ono što je prethodno naučeno. Period usporenog napredovanja ili prestanka napredovanja u učenju naziva se platoom ili zastojem u učenju. Dva su osnovna uzroka zastoja u napredovanju: 1) teškoća da se pređe na složenije oblike obavljanja neke aktivnosti dok se ne poveže i ne učvrsti ono što je do tad naučeno, 2) slabljenje interesovanja za rad i dalje učenje ili zbog toga što ono što se uči više ne privlači time što je novo ili zato što je usporeno napredovanje u učenju pa je smanjen podsticaj za dalje ulaganje napora. 50. Transfer učenja? Prenošenje dejstva ranijeg učenja na kasnije naziva se transferom učenja. Ako ranije učenje pomaže da kasnije učenje bude brže i lakše govorimo o pozitivnom transferu, na primjer, učenje jednog jezika (latinskog) olakšava učenje drugog jezika (francuskog). Ako, međutim, ranije učenje ometa i otežava novo učenje, govorimo o negativnom transferu ili interferenciji, na primjer, kad usvojeni način govora, lokalni dijalekt, koji smo naučili u djetinjstvu, otežava da savladamo književni govor. Teorija formalnih disciplina: Vjerovanje da određene naučne discipline unapređuju neke psihičke osobine, na primjer, pamćenje će se bolje razvijati ukoliko češće budemo učili napamet, mišljenje će postati uspješnije ako budemo rješavali više zadataka koji zahtijevaju mišljenje. Tri eksperimentalne grupe: Grupa koja je dobivala uputstva da treba učiti u cjelinama, da treba koristiti pri zapamćivanju slogova bez smisla povezivanje u ritmičke cjeline, da se treba preslušavati, da treba tražiti smisao u materijalu koji se uči, pokazala je najbolje rezultate. Vrste transfera: Pozitivan transfer se ostvaruje na dva načina. Prvi je transfer na osnovu identičnih ili sličnih elemenata u materijalu koji se učio prije i u materijalu koji se uči kasnije (učenje jednog romanskog jezika, francuskog, olakšava učenje drugog, italijanskog). Drugu i važniju vrstu transfera predstavlja transfer koji se sastoji u korištenju pri naknadnom učenju principa, metoda i tehnika učenja koji su usvojeni u toku prethodnog učenja. Pozitivnom transferu doprinosi i usvajanje određenih stavova koje treba primijeniti pri posmatranju, mišljenju ili pri učenju (da svaki predmet ili pojavu treba pažljivo i detaljno osmotriti, da treba učiti neki materijal sa pažnjom i tražeći njegove smislene veze, da se treba uzdržati od naglog suđenja i imati kritički stav prema iznijetim trvdnjama itd.). Pamćenje se može vježbati, ali ne čistim učenjem napamet, nego usvajanjem uspješnog načina učenja. 51. Pamćenje i vrste pamćenja? Karakteristike pamćenja: Ako nakon izvjesnog vremena reprodukujemo nešto što smo naučili, kažemo da smo zapamtili ono što smo učili. Zato dok učenje određujemo kao relativno trajno mijenjanje jedinke na osnovu iskustva, pamćenje možemo odrediti kao relativno trajanje ove promjene. Pamćenje je složen proces jer ga čini više različitih psihičkih procesa: zadržavanje onog što smo naučili, zaboravljanje-jer se redovno ono što je naučeno ne zadržava u potpunosti, zatim prepoznavanje i obnavljanje sadržaja koje smo naučili. Pamćenje ima i svoju fiziološku osnovu koju čine promjene u kori velikog mozga. Ono što smo naučili ostavlja neku promjenu, trag u moždanoj kori, a o kojoj se promjeni govori kao o engramu ili mnemogramu. Vrste pamćenja: a) s obzirom na namjeru (namjerno i nenamjerno), b) s obzirom na zapamćeni materijal (motorno koje se odnosi na zadržavanje i obnavljanje naučenih pokreta i mentalno se sastoji u zadržavanju i obnavljanju različitih intelektualnih doživljaja), c) prema vremenu dešavanja (retrospektivno i prospektivno), d) s obzirom na trajanje (senzorno-ispod 1 do nekoliko sekundi (do 5 elemenata), kratkoročno/radno-ispod 20 sekundi (između 5 i 9 elemenata), dugoročno-iznad 30 sekundi). Rezultati ispitivanja ukazuju na to da postoji jedan opšti faktor pamćenja, ali da pored njega postoje i drugi faktori: grupni i specifični.

11

Važna odlika predstava u odnosu na opažaje jeste i njihova uopštenost, a to je uopštavanje iz većeg broja različitih opažaja (na primjer sto opažamo uvijek u sasvim određenim uslovima, pri određenom osvjetljenju, sa određenim stvarima na njemu, iz određenog položaja). Patološke promjene pamćenja: a) hipomnezija je veoma smanjena sposobnost da se nauči novi materijal ili da se ono što je ranije naučeno obnovi. Javlja se kod mnogih duševnih oboljenja, ali se kao zakonita pojava javlja sa starenjem, jer stari ljudi redovno teže uče i slabije zadržavaju novi materijal, b) amnezija je potpuno izgubljena sposobnost pamćenja. Može biti potpuna i tada čovjek zaboravlja sve što se ranije s njim dogodilo, a može biti i djelimična ili parcijalna kada ne može da se sjeti samo nekih perioda iz svoga života, c) paramnezije su lažna sjećanja; čovjek je uvjeren da je doživio nešto što nije doživio niti je bilo moguće da doživi, d) hipermnezija je nesposobnost da se zaborave neki doživljaji i zadržavaju mnogobrojni detalji svih događaja. 52. Zadržavanje i zaboravljanje? Pojavu da ono što smo učili možemo kasnije, poslije dužeg ili kraćeg vremena proteklog od učenja, da koristimo-nazivamo zadržavanjem ili retencijom. Promjene do kojih dolazi u toku zadržavanja proučavao je engleski psiholog Bartlet koji razlikuje tri vrste promjena u toku procesa zadržavanja: 1) prvu vrstu promjena nazvao je uprošćavanjem sadržaja, a ona se ogleda u gubljenju znatnog dijela detalja i u povezivanju preostalih dijelova u jednu povezanu ali detaljima siromašniju cjelinu, 2) drugu vrstu promjena nazvao je racionalizacijom sadržaja; ona se sastoji u konstruisanju objašnjenja za ono što nije jasno, u zamjenjivanju nepoznatog i neobičnog sa poznatijim i uobičajenijim, 3) treću vrstu promjena nazvao je naglašavanjem. Neke pojedinosti i neki momenti koji u originalnom sadržaju nisu bili istaknuti posebno se ističu pri obnavljanju onog što je naučeno. Pod zaboravljanjem podrazumijevamo potpuno ili djelimično, trajno ili privremeno gubljenje onoga što smo naučili. Uzroci zaboravljanja: Dugo vremena je smatrano da do zaboravljanja dolazi usljed toga što se tragovi u mozgu postepeno gube, da se gube kao što se zatire staza kojom ljudi ne hodaju. Prema shvatanju Frojda i psihoanalitičara glavni uzrok zaboravljanja jeste u potiskivanju koji su nam iz nekog razloga neprijatni (npr. zaboravimo da odemo na sastanak na koji ne želimo da odemo). Međutim, danas je usvojeno mišljenje da je glavni uzrok zaboravljanja u tome što naša aktivnost poslije učenja ometa obnavljanje onoga što smo učili prije. Naknadna aktivnost djeluje unatrag, retro-aktivno, i koči, inhibira, ono što je ranije naučeno. Glavni uzrok zaboravljanja leži, kaže se, u retroaktivnoj inhibiciji. Postoje posebni uslovi koji utiču na stepen djelovanja retroaktivne inhibicije, to su: 1) Sličnost ranije naučenog gradiva i gradiva koje se uči. Što je veća sličnost veće je i zaboravljanje, 2. Vrijeme proteklo između učenja dva gradiva. Ako je vrijeme duže manje se zaboravlja, 3. Stepen naučenosti gradiva. Ukoliko su gradiva bolje naučena utoliko će se manje ometati, 4. Stepen organizovanosti gradiva. Ukoliko je gradivo bolje povezano u smislenu cjelinu, utoliko će biti manje interferencije, 5. Isticanje specifičnosti svakog od gradiva. Pored retroakitvne inhibicije uzrok zaboravljanja može biti i proaktivna inhibicija. O proaktivnoj inhibiciji govorimo kad aktivnost koju smo vršili prije učenja izaziva zaboravljanje onoga što kasnije učimo. Djeca lakše memoriraju različite vrste tekstova jer je manja količina njihovog ranijeg znanja. 53. Činioci koji utiču na uspjeh učenja i pamćenja? Grupe faktora koje utiču na uspješnost učenja: to su: a) fiziološki faktori (struktura nervnog sistema, zdravstveno stanje, odmorenost), b) fizički faktori (temperatura u prostoriji u kojoj učimo), c) faktori u vezi sa karakteristikama materijala (obim, vrsta, smislenost), d) psihološki činioci (motivacija, aktivnost pri učenju i osmišljavanje materijala koji se uči), e) činioci u vezi sa načinom i organizacijom učenja (tehnika učenja). 12

Motivacija: Redovno učenje zavisi prije svega od ineteresovanja i volje da se nešto nauči, od motivacije. Do neuspjeha učenika u školi dolazi prije svega zbog nedovoljne motivacije za učenje. Slabljenje motivacije često je usljed ličnih problema i emocionalnih smetnji koje se javljaju kod učenika. Ako nema namjere da se nešto nauči, i veoma veliki broj ponavljanja ne daje gotovo nikakve rezultate. Ukoliko je namjera određenija, utoliko je uspjeh učenja veći.. Aktivnost: Ovdje se ne misli na opštu aktivnost, nego se misli na konkretan rad na gradivu koje se uči, od čega poseban značaj ima preslišavanje, tj. pokušaj da se reprodukuje ono što se dotad učilo. Uviđanje smisla: Mnogo brže se uči i duže pamti smisleni materijal nego materijal bez smisla. Neobično je važno shvatati smisao onoga što se uči, da učenje bude logičko, a da ne bude mehaničko. Novo gradivo treba povezivati sa ranije stečenim znanjem. Tehnika učenja: Rezultati ispitivanja nedvosmisleno pokazuju prednost učenja raspodijeljenog u vremenu nad koncentrisanim učenjem. Veći će biti uspjeh u učenju ako u toku nekoliko dana dva do tri puta ponavljamo neki materijal nego ako sva ponavljanja vršimo jedno za drugim. Mišljenje Karakteristike procesa mišljenja: Kada govorimo o mišljenju imamo u vidu prije svega mentalnu aktivnost kojom nastojimo da svladamo neku aktuelnu teškoću, neki problem pred kojim smo se našli, koristeći pri tom naše prethodno iskustvo. Mnogi stručnjaci govore o mišljenju samo kao o mentalnoj aktivnosti koju koristimo kad treba da se snađemo u novim i nepoznatim situacijama. Oni ograničavaju pojam mišljenja na pojam razmišljanja. Nekoliko je karakteristika procesa mišljenja i po kojima se on razlikuje od ostalih psihičkih procesa. Prije svega, to su tri momenta: operisanje opažajima, predstavama, riječima, pojmovima i drugim rezultatima iskustva kao sredstvima ili znacima (simbolima), a što nam omogućava da mišljenjem saznajemo više nego što je tim doživljajima dato; usmjerenost takvog korišćenja iskustva zadatkom koji želimo da riješimo i problemom pred kojim se nalazimo; i najzad, uviđanje odnosa i veza koje prije nismo uočavali i čije uviđanje upravo predstavlja rješenje zadatka ili problema pred kojima smo se našli. Mi bismo zato mišljenje mogli definirati kao usmjereno operisanje znacima ili simbolima pomoću koga dolazimo do uviđanja odnosa. Dok opažaji, predstave i drugi reprezentanti iskustava kojima se koristimo pri mišljenju čine neposredno saznanje, mišljenje je posredno saznavanje pri kome se koristeći iskustvo saznaje više nego što je dato njima samima. Operisanje znacima: Mišljenje je simbolička aktivnost. Mi pri mišljenju kombinujemo znakove ili simbole, manipulišemo sa njima i povezujemo ih u različite veze da bismo tako došli do rješenja problema pred kojim smo se našli. Dok opažaji, predstave i drugi reprezentanti iskustava kojima se koristimo pri mišljenju čine neposredno saznanje, mišljenje je posredno saznavanje pri kome se koristeći iskustvo saznaje više nego što je dato njima samima. Uviđanje odnosa: Nešto shvatiti znači uvidjeti odnose i veze koje dotad nismo uočavali. Mi mišljenjem utvrđujemo neke veze i odnose. Kad shvatimo neki tekst koji nam je bio u početku nerazumljiv, mi ga shvatamo zato jer smo uočili veze u sadržaju koje nam prije toga nisu bile jasne. Dosta se često u toku mišljenja ovakvo uviđanje veza i odnosa javlja naglo i ističe kao poseban doživljaj. Jedan psiholog nazvao je takav istaknuti doživljaj uviđanja odnosa i veza koje prije nismo uočavali „aha-doživljajem“. Poslije pokušavanja da se shvati, na primjer, dotad nerazumljivi tekst, njegov smisao kao da odjednom bljesne, odjednom postaje jasan. Odnosi i veze koje utvrđujemo mišljenjem mogu biti opšti odnosi koji predstavljaju zakonitosti zbivanja i stvarnosti. Ali mogu biti i odnosi koji važe samo za konkretni sadržaj o kome razmišljamo. A mogu biti i odnosi koji ne odgovaraju stvarnosti i koji predstavljaju pogrešne zaključke. 13

Mišljenje i motivacija: Aktivnost usmjerena ka nekom cilju preko čijeg ostvarenja pojedinac zadovoljava svoje motive koji ga pokreću, održavaju i usmjeravaju samo mišljenje zove se motivacija. Prvu grupu motiva čine opći motivi: želja da se nešto postigne, ljubav prema nekom i dr. Drugu grupu čine motivi proistekli iz uočavanja problema (težnja da se riješi problem). Treću grupu čine stvaralački motivi, tj. težnja da se sazna nepoznato. Četvrta grupa su intelektualna osjećanja, kao što su osjećaj čuđenja, radoznalosti, sumnje, zadovoljstva zbog napredovanja i uspjeha u rješavanju problema i nezadovoljstva zbog teškoće i neuspjeha u njegovom rješavanju. Sredstva mišljenja: Sredstva mišljenja su: predstave, pojmovi i govor. Česta sredstva koja koristimo pri mišljenju jesu predstave. Psiholozi asocijacionisti su tvrdili da se cio psihički život može svesti na čulne elemente, osjete i opažaje i njihove reprodukcije, i da svakom sudu i svakom pojmu i uopšte svakoj misli odgovaraju određene predstave. Nema mišljenja bez predstava i ono se može svesti na povezivanje predstava. Proces formiranja pojmova: Osnovni procesi pri formiranju pojmova jesu apstrakcija (ili apstrahovanje) i generalizacija. Apstrakcija znači izdvajanje na osnovu upoređivanja i razlikovanja određenih karakteristika grupe predmeta, a zanemarivanje drugih svojstava predmeta koja se ocjenjuju kao nebitna. Generalizacija ili uopštavanje sastoji se u povezivanju apstrakcijom odvojenih karakteristika u jednu cjelinu, a uz znanje da se te odvojene odlike mogu naći i u drugim slučajevima i da ćemo uvijek kad budu te karakteristike zajedno date, imati posla sa istom vrstom predmeta ili pojava. Mi veliki broj pojmova formiramo na osnovu upoznavanja velikog broja novih predmeta i pojava za koje utvrđujemo zajedničke osobine. Ali mnogi novi pojmovi stiču se i putem učenja definicija. ZAKLJUČIVANJE I SUĐENJE U psihologiji govorimo o zaključivanju kad iz datih podataka i saznanja kojima raspolažemo mišljenjem dolazimo do novih saznanja. Kad od pojedinačnog znanja o pojedinim predmetima dolazimo do uopštavanja o tim predmetima, do saznanja neke pravilnosti koja važi za sve te predmete, govorimo o induktivnom zaključivanju. Kad, međutim, od znanja o opštem, o tome koje su odlike određenog pojma, dolazimo do saznanja da i pojedine nove predmete treba uključiti pod taj pojam, govorimo o deduktivnom zaključivanju. Psihološke greške u zaključivanju: Naša osjećanja i naši motivi značajno utiču na naše zaključivanje. Često i ometaju ispravno zaključivanje. Predrasude, simpatije i antipatije utiču na naše zaključivanje i suđenje. Na nelogično zaključivanje navodi nas u velikoj mjeri i naše vaspitanje, posebno religiozno vaspitanje, jer učenja svih religija sadrže nelogično i antilogično objašnjenje mnogih pojava. Psihološka istraživanja pokazala su dva posebna uzroka pogrešnog zaključivanja. Jedan od njih je takozvani efekat atmosfere (svi A su C, svi B su C, zaključujemo da su i svi A=B) iako takav zaključak nije logički ispravan („Sve ptice su kičmenjaci“, „Sve ribe su kičmenjaci“, nije opravdano izvesti zaključak „Sve ptice su ribe“). Drugi vrlo česti uzrok pogrešnom zaključivanju i suđenju naziva se u psihologiji halo-efektom. Pod tim se podrazumijeva sklonost da se na osnovu opšteg suda ili opšteg utiska o nekoj pojavi u cjelini donosi sličan sud i o pojedinostima, ili da se na osnovu suda o jednom detalju neopravdano zaključuje da sličan sud važi i za ostale detalje. Suđenje: Sud je završni proces zaključivanja. Sud kao psihološki proces karakterišu prije svega dva momenta. Prvo, on predstavlja konstatovanje nekog odnosa i drugo praćen je doživljajem uvjerenosti u tačnost ili netačnost odnosa koji se sudom iznosi. Psihološka je podjela sudova prema tome na kakvoj vrsti psihičkih procesa sudovi prvenstveno počivaju. Prema ovom mjerilu možemo razlikovati pet vrsta sudova, a koji se međusobno razlikuju po stepenu uvjerenosti koji im se pridružuje. Te vrste sudova jesu: 1) sudovi koji počivaju na aktuelnim opažajima o spoljnjem svijetu ili sudovi na perceptivnoj evidentnosti (opažajnoj očiglednost), npr. „Olovku kojom pišem držim u ruci“, 2) sudovi koji počivaju na uviđanju logičke nužnosti ili sudovi na logičkoj evidentnosti. 14

Imaginativno mišljenje: Ako se u procesu mišljenja koristimo prvenstveno opažajima i njihovim reprodukcijama, govorimo o konkretnom ili opažajnom mišljenju. Ako prvenstveno koristimo apstraktne pojmove kao simbole kojima operišemo govorimo o apstraktnom mišljenju. Ako je rezultat našeg misaonog procesa nešto novo za nas, nešto što dotada nismo uopšte znali, govorimo o produktivnom mišljenju, a ako je taj rezultat i društveno značajan, kao što su, na primjer, naučna otkrića, govorimo o stvaralačkom mišljenju. Postoje još i realistično i imaginativno mišljenje. Imaginativno mišljenje se razlikuje od realističkog po tome što je slobodnije u kombinovanju veza, manje zavisno od uobičajenog načina rješavanja problema i više pod dejstvom ličnih potreba i želja nego realističko mišljenje. Mašta: O imaginativnom mišljenju može se govoriti kao o mašti ili maštanju. Pod maštanjem se podrazumijeva slobodno kombinovanje predstava. Često se govori o dvije vrste imaginativnog mišljenja: a) o imaginativnom mišljenju usmjerenom na stvaranje proizvoda, kao što su umjetnička djela, b) o imaginativnom mišljenju koje je prije svega izraz želja, kao naprimjer sanjarenje kada sebe zamišljamo kao poznate i neobične ličnosti. INTELIGENCIJA Definicija inteligencije: Sposobnost uspješnog rješavanja novih problema i snalaženja u novim situacijama važnih u nekom kulturnom okruženju naziva se inteligencija. Postavlja se pitanje da li je opšta sposobnost koja dolazi do izražaja kod bilo koje aktivnosti koja se može nazvati inteligencijom ili postoje više nezavisnih vrsta inteligencije. Svi se istraživači slažu u tome da pored opšte sposobnosti postoje i posebne. Moguće je navesti tri shvatanja o prirodi i vezi ovih sposobnosti. Spearmen (Spirman) ističe značaj jedinstvene opšte sposobnosti. Zatim je prevladalo shvatanje da za inteligentno ponašanje značajnu ulogu ima određeni broj posebnih ili primarnih sposobnosti. Takvo je mišljenje zastupao Terston. Neki autori, prije svega Gilford, zaključuju da postoji veoma veliki broj različitih sposobnosti. Postupak faktorske analize pri ispitivanju prirode ili strukture inteligencije sastoji se u zadavanju velikog broja različitih vrsta zadataka, redovno testova inteligencije. Prvi je ovakav postupak faktorske analize primijenio engleski psiholog Spearmen (Spirmen). On je postavio teoriju dvaju faktora. Uspjeh u svakom poslu zavisi od dvaju faktora: od jednog opšteg ili generalnog faktora, koji odgovara onome što nazivamo inteligencijom, i od više posebnih ili specifičnih faktora važnih za uspješno obavljanje određenih vrsta poslova. Opšti ili g (generalni) faktor predstavlja ono što se obično naziva inteligencijom. On je najvažniji za inteligentno ponašanje. Spirman je zaključio da postoji i treća vrsta faktora , a to su grupni faktori. Po Catellu postoje dvije vrste inteligencije: 1) fluidna predstavlja prirodnu, biološku opštu sposobnost i nezavisna je od učenja i iskustva, 2) kristalizirana intelignecija realizuje se u skladu sa učenjem i spoljnim uslovima. Mjerenje inteligencije: Testovima inteligencije mjerimo rezultat djelovanja učenja na naslijeđem dat urođeni kapacitet inteligencije. Prvi test inteligencije konstruisali su francuski naučnici Bine i Simon (A. Binet i T. Simon) 1905. godine. Količnik inteligencije izračunava se po jednostavnoj formuli: IQ=MU/KUx100, gdje je IQ količnik inteligencije, MU mentalni uzrast, a KU kalendarski uzrast. Ako se za nekoga utvrdi da se njegov mentalni uzrast tačno podudara sa kalendarskim uzrastom, onda će njegov IQ biti 100 (7/7x100). Ako naprimjer dijete od 7 godina pokazuje umni uzrast od 8 godina, onda će njegov IQ iznositi preko 100, a ako pokazuje umni uzrast djeteta od 6 godina onda je njegov IQ ispod 100. Testovi inteligencije mogu biti: a) verbalni su testovi u kojima su zadaci formulisani riječima i kod kojih treba riječima i odgovarati na zadatke, b) neverbalni pri kojima ne treba koristiti govor nego se zadaci rješavaju putem rukovanja predmetima ili slikama. Testovi inteligencije mogu biti i: a) individualni pomoću kojih ispitivač ispituje inteligenciju svakog ispitanika ponaosob, b) grupnim testovima moguće je istovremeno ispitivati inteligenciju čitave jedne grupe ispitanika. 15

Uloga naslijeđa i sredine: Stepen inteligencije zavisi i od naslijeđa i od učenja i uslova u kojima je on živio. Tamo gdje se može pretpostaviti da je nasljedna osnova sličnija imamo i veću sličnost u inteligenciji. Ispitivanja su pokazala sljedeće korelacije: a) roditelja i djece (r=0,49), b) braće i sestara (0,58), c) neidentičnih blizanaca (0,63) i d) identičnih blizanaca (0,88). Ovome se istraživanju prigovara zbog toga što porodica živi u istim uslovima, jer sličnost u inteligenciji može biti posljedica sličnih uslova života. Međutim, pokazalo se da djeca koja su odvojena od roditelja imaju sličnu inteligenciju njima, a ne svojih staratelja. Također i sredina utiče na razvitak inteligencije, jer kad su djeca iz slabijih uslova za razvitak došla u bolje uslove inteligencija je prilično porasla. Bolji uslovi više podstiču razvitak inteligencije. OSJEĆANJA (EMOCIJE) Funkcionalna definicija: Osjećanja se obilježavaju kao doživljaj našeg vrednovanja i subjektivnog odnosa prema stvarima, ljudima, događajima i prema sopstvenim postupcima. Strukturalna definicija: Promjena u stanju aktivnosti organizma, a koja se manifestuje u karakterističnim fiziološkim promjenama, određenim pokretima i karakterističnom doživljaju. Postoje tri osnovne karakteristike osjećanja: 1) za emocije karakteristične fiziološke promjene u funkcionisanju pojedinih unutrašnjih organa (organa za krvotok, za disanje, za varenje i drugih), 2) promjene u pokretima (a posebno u pokretima lica-mimika, tijela-pantomimika, i glasa, 3) karakteristični doživljaji koje imamo pri emocionalnom reagovanju i opažajima, predstavama ili mislima uz koje se emocije vezuju. Primjer učenja uslovljavanjem poznat je pod nazivom „slučaj Albert“ vezan za psihologa Votsona. On je izveo ogled sa devetomjesečnim dječakom Albertom. Njemu su davali da se igra sa laboratorijskim pacovima prema kojima nije osjećao nikakav strah. Međutim, kada se Albert igrao sa pacovima psiholog je u nekoliko navrata proizvodio glasan zvuk koji je plašio Alberta. Poslije toga Albert se počeo plašiti bijelih pacova, i ne samo da se nije više igrao sa njima, nego je i sama njihova pojava kod njega izazivala strah identičan onom strahu koji je izazivao zvuk. Votson je na osnovu ovog primjera zaključio da čovjek specifične emocije uglavnom uči. Vrste tjelesnih promjena: Mi često kod osoba koje su u emocionalnom stanju možemo primijetiti crvenilo ili bljedilo, drhtanje ili znojenje. Najizrazitije i najčešće ispitivane tjelesne promjene pri emocijama su promjene u krvotoku, disanju i u sprovodljivosti električne struje kroz kožu, promjene u radu srca, u broju otkucaja pulsa i u krvnom pritisku. Javljaju se i mnoge druge promjene u emocionalnom stanju od kojih su najvažnije promjene u krvotoku, promjene u disanju, promjene u radu nekih žlijezda sa unutrašnjim lučenje (posebno nadbubrežne koja luči adrenalin), promjene u radu organa za varenje, promjene u veličini zjenice, u količini lučenja pljuvačke, u napregnutosti mišića, u hemijskom sastavu krvi i mokraće (posebno u količini šećera u krvi). Funkcija različitih tjelesnih promjena jeste da se organizam osposobi za povećani napor u situaciji koja je izazvala emocije. Detektor laži: Na mogućnosti da se pomoću određenih aparata registruju promjene u pojedinim unutrašnjim organima i na taj način konstatuje da li postoji emocionalno stanje ili ne postoji počiva i korišćenje takozvanog detektora ili otkrivača laži. Detektor laži je aparatura sastavljena od više instrumenata za mjerenje pojedinih vrsta tjelesnih promjena; redovno promjena u radu srca, u disanju i u sprovodljivosti električne energije kožom. Detektor laži ne registruje neposredno da li neko laže ili ne laže. Detektor laži može samo pokazati da li je neko uzbuđen ili nije. Psihosomatski poremećaji: Oboljenja izazvana ili podstaknuta čestim neprijatnim emocijama nazivaju se psihosomatskim (prema grčkim riječima psihe=duša i soma=tijelo) oboljenjima. Danas se smatra da trajne napregnutosti, stalne brige i stalno osjećanje odgovornosti dovodi do javljanja čira u stomaku i do pojave mnogih drugih tjelesnih oboljenja, do oboljenja u radu srca, organa za disanje i varenje. Imajući u vidu negativan uticaj čestih intenzivnih emocija na zdravlje, u mentalnoj higijeni, psihološkoj disciplini koja se bavi 16

pitanjem čuvanja duševnog zdravlja, savjetuje se da treba voditi računa o usklađenom psihičkom životu, izbjegavati česta i jaka uzbuđenja (a naročito poslije jela kada su organi varenja već opterećeni), kloniti se situacija koje mogu kod nas izazvati konflikt, izbjegavati uopšte situacije za koje znamo da će kod nas izazvati jaka neprijatna osjećanja, a kojih nećemo moći lahko da se oslobodimo. Izražavanje osjećanja Vrste emocionalnog izraza: Emocije se manifestuju u različitim pokretima, a prije svega u izrazu lica, u pokretima tijela i u promjenama glasa. Najčešće se kao izraz emocija javljaju pokreti lica (mimike). Na osnovu ovih pokreta formiraju se karakteristične razlike u izrazu lica pri pozitivnim i pri negativnim osjećanjima. Pri zadovoljstvu podignuti su mišići oko očiju i usta, a pri nezadovoljstvu su opušteni. Česte karakteristične pokrete pri emocijama predstavljaju i pokreti tijela (pantomimika), za strah su, na primjer karakteristični pokreti udaljavanja od onoga što je izazvalo strah. I glas čovjeka je veoma izrazit znak emocija. Jecanje i plač, na primjer, karakteristični su za žalost, smijeh za radost, nagli vrisak za strah i iznenađenje. Pri gnjevu glas je po pravilu povišen, duže riječi se skraćuju, a pauze između govornih cjelina se smanjuju. Kod žalosti je tempo govora usporen i pauze između pojedinih riječi produžene. Ocjenjivanje emocija na osnovu izraza: Istraživanja su pokazala da mi na osnovu izraza lica sa relativnom sigurnošću možemo ocijeniti postojanje pozitivnih odnosno negativnih osjećanja. Američki psiholog Vudvort izradio je na osnovu rezultata većeg broja istraživanja o tačnosti ocjenjivanja emocija skalu koja sažeto prikazuje nalaze o mogućnosti razlikovanja emocija na izrazu, on je podijelio emocije na šest grupa: 1) ljubav, sreća, veselost, 2) iznenađenje, 3) strah i ljutnja, 4) gnjev i odlučnost, 5) gađenje i odvratnost, 6) prezir. Pojedine vrste osjećanja: Emocije se mogu klasificirati u grupe prema različitim mjerilima. Prema njihovoj važnosti i prema učestalosti javljanja razlikuju se primarne emocije, kao što su strah, gnjev, radost i žalost od ostalih. Osjećanja se javljaju uz neki intelektualni doživljaj i kažemo da imaju svoju intelektualnu osnovu. Kao posebna grupa osjećanja razlikuju se osjećanja vezana uz pojedine vrste čulnih utisaka, uz osjete, i nazivaju se čulnim osjećanjima. Na osnovu sadržaja intelektualnih procesa mogu se razlikovati osjećanja koja se odnose na sopstvenu ličnost, osjećanja koja se odnose na druge ljude i estetska osjećanja. Po trajanju se razlikuju raspoloženja, kao emocionalna stanja koja duže traju, od kratkotrajnih emocionalnih stanja. Intenzivne emocije često se izdvajaju pod nazivom afekat. Strah: Od primarnih emocija najčešća i najvažnija je emocija straha. Osjećanje straha se po pravilu javlja kao reagovanje na situacije koje se ocjenjuju kao opasne za nas, a mi se ne osjećamo spremnim da se toj prijetećoj opasnosti suprotstavimo. Kod odraslih su različite situacije koje mogu izazvati strah: opasnost da će se izgubiti voljena osoba, imovina, položaj, ugled i mnoge druge situacije. Ako se opasnost produžava strah se uvećava i prelazi u doživljaj užasa. U stanju straha dolazi do izrazitih fizioloških promjena: ubrzanog i neravnomjernog disanja, povećanog krvnog pritiska, suvoće grla, ježenja kože, širenja zjenica i do drugih promjena. Strah utiče na mnoge psihičke procese. Posebnu vrstu straha predstavljaju fobije, pod čime se podrazumijeva strah od određenih objekata i situacija (vode, zatvorenog prostora, mnoštva ljudi), a koje ne predstavljaju stvarnu opasnost. Gnjev: Gnjev, kao i druge slične emocije, ljutnju, srdžbu, bijes-izaziva ometanje zadovoljenja naših motiva i ostvarenja naših ciljeva. Kada je izvor gnjeva osoba prema kojoj je za nas opasno i štetno da ispoljimo agresivnost, mi agresivnost ispoljavamo na drugim osobama, najčešće na članovima porodice. Kad se agresivnost izazvana gnjevom ne manifestuje otvoreno, dolazi do gomilanja osjećanja agresivnosti, do trajnih agresivnih sklonosti u ličnosti. Osjećanje neprijateljstva prema ljudima uopšte ili prema pojedinim grupama ljudi, često je posljedica takvih agresivnih tendencija koje su postale karakteristika ličnosti pojedinca. 17

Radost i žalost: Radost se javlja obično kad postižemo postavljeni cilj. Radost je veća ako je za ostvarenje cilja trebalo uložiti više napora i ako je cilj postignut neočekivano i naglo. Čulna osjećanja: Javljaju se prije svega uz čulne utiske koji su biološki važni, uz organske osjete, osjete ukusa, a prvenstveno uz osjete bola, osjeta toplog, hladnog, i uz osjete vida i sluha. Kad je osjet bola slabe jačine, on ne izaziva uvijek doživljaj neprijatnosti. Intenzitet ovog doživljaja naročito povećava strah. Ako povjerujemo da je bol rezultat neke teže bolesti, na primjer raka, doživljaj neprijatnosti će biti veći. Ima osjeta koji redovno izazivaju prijatnost: slatko, umjereno toplo, neki određeni miris, a drugi izazivaju redovno neprijatnost: gorko, osjeti bola, doživljaj mučnine itd. Osjećanja upravljena ka sopstvenoj ličnosti: Postoji veliki broj emocija koje se javljaju povezano sa sadržajima naših misli i predstava. Između ovih osjećanja veoma često su osjećanja uspjeha i neuspjeha. Ova će osjećanja zavisiti u velikoj mjeri od zahtjeva koje sebi sami postavljamo (od nivoa aspiracije). Kad svoje prošle postupke ocjenjujemo kao neispravne, ili kao postupke koji su donijeli štete nama ili drugome, govorimo o osjećanju kajanja. Osjećanja upravljena ka drugim osobama: Najvažnije između osjećanja upravljenih ka drugim osobama jeste osjećanje ljubavi. Postoje različite vrste ljubavi: materinska ljubav, ljubav djeteta prema majci, romantična ljubav zaljubljenih. Pored osjećanja ljubavi, česta osjećanja iz ove grupe jesu: osjećanje ljubomore, zavisti, mržnje, osjećanje simpatija, sažaljenja, prezira, zluradosti i mnoga druga. Suština ljubomore jeste da voljena osoba od koje očekujemo da svoju ljubav i pažnju usmjeri prema nama i to (prema našoj ocjeni) ne čini nego ih upravlja na druge osobe. Osjećanje zavisti se javlja kad neka osoba posjeduje nešto što bismo željeli za sebe, a naročito kad smatramo da mi na to imamo više prava nego ta druga osoba. Kad uz osjećanje neprijateljstva postoji i želja da se drugoj osobi naškodi, da se ona uništi-govorimo o osjećanju mržnje. Mrzi se obično osoba koja ima neki značaj za nas, koja nam je psihološki bliska. Sentimenti: Sentimenti predstavljaju stečenu složenu dispoziciju za emocionalno reagovanje u vezi sa nekom osobom ili nekim objektom. Zavisno od situacije u kojoj se nalazi objekt javljaju se i vrste emocija. Ljubav prema nekoj osobi, kao i mržnja ili patriotizam jesu sentimenti. Afekti i raspoloženja: Afektima se obično označavaju intenzivna emocionalna stanja koja se naglo javljaju, imaju buran tok i praćena su izrazitim promjenama. Svaka emocija, a naročito primarna emocija, postaje afekat kad se razvije do velikog intenziteta. Primjeri afekata su bijes, paničan strah, neobuzdana radost. I najdublja žalost zbog gubitka voljene osobe vremenom izblijedi. Ova pojava naziva se zasićenostu ili saturacijom osjećanja. Druga zakonitost emocionalnog ponašanja koja nam pomaže da razumijemo mnoge reakcije ljudi jeste pojava prijenosa ili iradijacije osjećanja. Sa jednog intelektualnog sadržaja osjećanje se prenosi na drugi zbog toga što se ovi sadržaji povezuju. Često nam je neka osoba, iako je prvi put vidimo, simpatična ili antipatična. To je zbog toga što nas podsjeća na neke ljude koje volimo ili ne volimo. Mjesto u kojem smo doživjeli veliku prijatnost postaje nam i samo prijatno. Emocionalna stanja koja relativno dugo traju i daju emocijama ton svem našem doživljavanju zovu se raspoloženjima. Postoji veliki broj različitih raspoloženja koja se sva mogu svrstati u dvije velike grupe: u grupu pozitivnih i u grupu negativnih raspoloženja. Fiziološki osnovi osjećanja: Fiziološku osnovu emocionalnog ponašanja čini u stvari čitav organizam, a posebno vegetativni nervni sistem sa endokrinim sistemom, hipotalamus i moždana kora. Vegetativni nervni sistem ima važnu ulogu kod emocionalnih reakcija. On reguliše i rad žlijezda sa unutrašnjim lučenjem. Rad ovih žlijezda utiče na funkcionisanje rada pojedinih organa i reguliše njihovu aktivnost. Od endikrinih žlijezda kod emocionalnih reakcija naročiti značaj ima nadbubrežna žlijezda, a od hormona koje ona 18

luči hormon adrenalin. Ovaj hormon djeluje, među ostalim, na povećanje šećera u krvi i na taj način na stvaranje viška energije u organizmu. Hipotalamus čini grupa nervnih ćelija smještena u dnu mozga. Preko talamusa (koji predstavlja nervnu formaciju koja se nalazi neposredno do hipotalamusa) i hipotalamusa idu nervni impulsi iz receptora i unutrašnjih organa u koru, kao i iz kore u unutrašnje organe, pa preko njih organizam ostvaruje kontrolu nad različitim fiziološkim procesima. Ako se hipotalamus neposredno draži električnim putem, javit će se reakcije organizma, slične onima koje se javljaju u emocijama, na primjer kod emocije bijesa. Mačka kojoj se podraži na taj način hipotalamus pokazuje sve spoljnje znake bijesa: frktanje, nakostriješenu dlaku, borbeni položaj tijela. Teorije osjećanja: Da bi se objasnilo emocionalno ponašanje ljudi u cjelini mogu se razlikovati dvije grupe teorija. Jednu grupu čine opšte teorije kojima se želi pokazati u čemu je smisao javljanja osjećanja u ljudskom životu i koju ulogu ona imaju u snalaženju i prilagođavanju čovjeka na stvarnost. Drugu grupu čine posebne teorije koje težište polažu na objašnjenje uloge pojedinih neurofizioloških procesa koji se odvijaju pri emocinalnom reagovanju. MOTIVACIJA I AKTIVNI ŽIVOT Pojam motiva i vrste motiva: Čovjekovo ponašanje zavisi od za pojedinca karakterističnih unutrašnjih faktora koji ga pokreću na aktivnost. Proces pokretanja aktivnosti radi ostvarenja određenih ciljeva, usmjeravanja aktivnosti na određene objekte i regulisanja načina na koji će se postupiti nazivamo motivacijom. One unutrašnje činioce koji pokreću na aktivnost, koji je usmjeravaju i njome upravljaju-radi ostvarenja određenih ciljeva-nazivamo motivima. Izvor motiva su potrebe. Pod potrebama podrazumijevamo nedostajanje nečega. Ako je to nedostatak nečega u organizmu govorimo o organskim potrebama. Ako taj nedostatak nije organski, nego je manje ili više neodređena težnja ili više jasna i svjesna želja za određenim objektima ili situacijama, mi govorimo o psihološkim potrebama. Objekte i situacije kojima očekujemo da ćemo zadovoljiti doživljenu potrebu nazivamo ciljevima. Proces motivacije odvija se sljedećim redom: javljanje potrebe-aktiviranje organizma-doživljaj potrebe-zamišljanje cilja kojim se potreba može zadovoljiti. Pojam motiva treba razlikovati i od pojma podsticaja. Pod podsticajem podrazumijevamo takve objekte i situacije koji izazivaju javljanje motiva, podstiču da se motivi aktualiziraju, da ožive. Nagrade i pohvale su na primjer podsticaji. Jedan od veoma čestih podsticaja je novac, budući da on omogućava zadovoljenje različitih naših motiva. Motivacija i osjećanja: Različite navike, interesi, stavovi i druge osobine ličnosti mogu djelovati također kao motivi. Naročito su za motivaciju ljudi važna osjećanja. Mi mnoge stvari činimo radi prijatnosti koju nam pružaju. Mnoge postupke vršimo i radi toga da bismo izbjegli neprijatna osjećanja koje bi njihovo neizvršenje moglo imati za posljedicu. Osjećanja i motivi su uvijek tijesno povezani Pokušaji klasifikacije motiva: Motivi se razlikuju prema tome da li počivaju na urođenim potrebama ili na stečenim potrebama, pa se razlikuju urođeni (motiv za hranom) i stečeni motivi (sticanje imovine). Motivi se dalje dijele na primarne i sekundarne. Motivi važni za biološku i socijalnu egzistenciju čovjeka (motiv za društvom, sigurnošću itd.). Najčešća je podjela motiva na biološke, socijalne i personalne. Pod biološkim motivima podrazumijevaju se oni koji počivaju na tjelesnim potrebama. To su po pravilu urođeni motivi. Socijalnim motivima se nazivaju motivi koji počivaju na psihološkim potrebama (na potrebama koje nisu izazvane nedostatkom nečega u organizmu), a za čije ostvarenje je neophodan kontakt sa drugim ljudima i njihovo prisustvo i koji su zajednički većem broju ljudi. Personalni motivi su takvi motivi koji počivaju na psihološkim potrebama i koji su usmjereni prije svega na razvoj i interese vlastite ličnosti. Shvatanja o motivima: Pored urođenih bioloških motiva postoji određen broj i urođenih nebioloških motiva, instikata. Cjelokupno ponašanje čovjeka svodi se na određeni broj naslijeđem datih instikata koji predstavljaju 19

pokretače svih aktivnosti čovjeka. Mek Dugal ponašanje ljudi objašnjava sa osamnaest vrsta instikata. Ali prema drugom shvatanju, pored ograničenog broja urođenih motiva postoji veoma veliki broj motiva koji ne počivaju na tjelesnim potrebama i koji nisu urođeni nego su se razvili u toku individualnog života pojedinaca. Postoji i hedonističko shvatanje a to je da je težnja za zadovoljstvom opšti i osnovni motiv. Biološke potrebe i motivi Princip homeostaze: Usljed nedostatka ili suviška dolazi do poremećaja u funkcionisanju organizma. Prema mišljenju Cannona, organizam automatski teži da u njemu nastalu neravnotežu otkloni i da uspostavi ravnotežu. Radi uspostavljanja ravnoteže automatski se javlja aktivnost organizma, koju Cannon naziva homeostazom. Postoje dvije vrste potreba na principu homeostaze. Jednu vrstu čine potrebe izazvane nedostatkom neke materije u organizmu. Drugu čine organske potrebe izazvane nekim suviškom u organizmu. Agresivnost: Agresivnost se manifestuje u sklonosti i zadovoljstvu u tom da se napadnu drugi ljudi, fizički ili riječima, i u težnji da se nanose razne vrste štete drugima. Postoje autori koji smatraju da je agresivnost urođeni motiv, a to obrazlažu tvrdnjom da oduvijek među ljudima postoje sukobi i ratovi. Mnogi psiholozi zastupaju suprotan stav: da agresivnost i borbenost u odnosima više predstavljaju u društvu naučen način zadovoljavanja motiva nego samostalan motiv. Treba razlikovati između motiva agresivnosti i agresivnog reagovanja na napad na nas, ili na ometanje zadovoljenja naših motiva. Agresivnost se prirodno javlja kad nas neko ugrozi, napadne fizički ili povrijedi našu ličnost i omalovaži našu vrijednost. Agresivnost se javlja kao reakcija na ometanje zadovoljenja motiva prije svega pod određenim uslovima, a to su: kad ocjenjujemo da zadovoljenju naših motiva smeta neka druga osoba postupajući nepravedno i samovoljno prema nama i kad se agresivnim ponašanjem uspijeva otkloniti smetnja zadovoljenju motiva. Ispitivanja su pokazala da stepen agresivnog ponašanja zavisi u velikoj mjeri od vaspitavanja djeteta i od reagovanja sredine na ispoljenu agresivnost. Moguće je da roditelji i nenamjerno razvijaju agresivnost, kao na primjer kada majka popušta djetetu i čini mu po volji da bi umirila njegovu agresivnu reakciju (bijes, vikanje). Personalni momenti motivacije: Ljude pored općih, pokreću na aktivnost i mnogi posebni, na osnovu njihovog specifičnog ličnog iskustva formirani motivi koje nazivamo personalnim motivima. Takvi su: različiti interesi, razne lične sklonosti, različiti lični stavovi, stečene navike itd. Hijerarhija motiva: Po Maslovu će biološki motivi, ukoliko se jave istovremeno sa ostalim motivima, dobiti prvenstvo, i to motiv žeđi, pa potom motiv gladi, a onda ostali biološki motivi. Poslije bioloških motiva dolazi motiv sigurnosti. Treći u ovom hijerarhijskom redu je motiv za emocionalnom vezanošću, a zatim motiv za samopotvrđivanjem, za ugledom. Kao posljednji i najviši motiv navodi Maslov je motiv za samoaktualizacijom. On se sastoji u tome da ispoljimo ono što umijemo i ono što jesmo. Zadovoljavanje i ometanje zadovoljenja motiva Posljedice zadovoljenja motiva: Zadovoljavanjem motiva koji je dotad bio nezadovoljen dolazi do prestanka napetosti koju je izazvala nezadovoljena potreba. Dok su motivi nezadovoljeni, oni dobivaju centralno mjesto u našim doživljajima. Zadovoljivši motiv čovjek može da upravi svoju aktivnost na ostvarenje novih ciljeva i zadataka. Druga važna posljedica uspješnog zadovoljenja određenih motiva jeste mijenjanje snage i značaja tog motiva za ponašanje pojedinca. Agresivnost koja se nagrađuje može postati karakteristično ponašanje čovjeka. Može se desiti da efekat čestog zadovoljenja motiva bude suprotan. Može se desiti da u takvom slučaju čovjek prestane težiti njihovom zadovoljenju da dođe do zasićenosti motiva. Čovjek čija je potreba za ugledom zadovoljena neće težiti da se u svakoj prilici istakne. Lahko zadovoljavanje raznih motiva može imati i drugih negativnih posljedica. 20

Frustracija i izvori frustracija: Ljudi obično ne zadovoljavaju lahko sve svoje motive. Kad naiđu na teže prepreke, onda dolazi do frustracije i različitih posljedica frustracije. Frustracijom nazivamo sprečavanje, osujećenje zadovoljenja motiva. Psihološko stanje u kome se nalazi pojedinac kad nešto sprječava zadovoljenje njegovih motiva nazivamo frustracionom situacijom. Ljude možemo razlikovati prema tome da li su više ili manje otporni prema neuspjehu. Otpornost prema neuspjehu naziva se u psihologiji frustraciona tolerancija. Postoji više uzroka frustracije: objektivne fizičke prepreke ili barijere, smetnje socijalne prirode, uzrok u samoj ličnosti i sukobi različitih motiva u čovjeku. Sukobe motiva nazivamo konfliktima. Vrste konflikata: Psiholog Levin ukazao je na postojanje tri tipa konflikata. Prvi tip, koji se naziva konfliktom dvostrukog privlačenja, imamo kad treba da se opredijelimo između dva cilja a oba nas privlače. Na primjer mladiću koji želi da se oženi dopadaju se dvije djevojke. On ne zna koju da odabere pa je upao u konfliktnu situaciju. Drugi tip konflikata imamo kad se nalazimo pred izborom da učinimo jednu od dvije stvari, a obje su nam neprijatne. Ovaj tip konflikata naziva se konfliktom dvostrukog odbijanja. Treći tip konflikta, a koji se naziva konfliktom privlačenja i odbijanja, imamo kad u isto vrijeme jedan isti predmet privlači i odbija ili kad obje situacije koje možemo izabrati kao cilj sadrže i privlačne i odbojne strane. Primjer ovog konflikta imamo kod djevojke koja voli slatkiše ali se boji da se od njih ne udeblja. Reagovanje na frustracije: Na frustracije i na konflikte moguće je reagovati na dva načina: realistički i nerealistički. Realistički način reagovanja imamo kad neko ko je naišao na prepreku u ostvarenju određenog cilja ponovo pokušava, ulažući ovog puta veći napor. Neko ko je pao na ispitu bolje se priprema za sljedeći izlazak na ispit. O nerealističkom reagovanju na frustraciju govorimo onda kad situaciju koja je izazvala frustraciju pokušavamo da riješimo na taj način što tražimo, bez svjesne namjere da to činimo, različite načine da pred sobom prikrijemo neuspjeh u ostvarenju određenih ciljeva. Posljedice frustracije: Posljedice frustracije su, pored toga što ima i pozitivnih, većinom negativne. Prije svega posljedica takvih frustracija je javljanje agresivnosti. Kad čovjek mora da se odrekne zadovoljenja nečega čemu je težio, on postaje ljut i svoju ljutnju ispoljava napadom prije svega na uzrok frustracije, na primjer napadom na suparnika koji je zauzeo željeni položaj. Vrlo često čovjek napade druge osobe koje nemaju nikakve veze sa uzrokom njegove frustracije. Tada se govori o pomjeranju agresije. Posljedica jakih frustracija može biti i dezorganizovano ponašanje. U takvom slučaju ponašanje postaje manje cjelishodno. Gube se složeniji i finiji načini reagovanja, pri kojima se vodi računa o specifičnosti situacije a javlja se često vraćanje na jednostavnije i primitivnije oblike ponašanja. Vrlo često reagovanje u frustracionoj situaciji postaje nerealističko i rigidno (kruto). Najznačajnija negativna posljedica frustracije jeste anksioznost: osjećanje nespokojstva, nesigurnosti, tjeskobnosti, strepnje, neodređenog straha. Ovakvo stanje postaje utoliko intenzivnije ukoliko se češće javi frustracija snažnih i za pojedinca važnih motiva. Anksioznost se prije svega javlja zbog ugroženosti osjećanja samopoštovanja. Anksioznost i agresivnost međusobno su povezani i uzajamno se pojačavaju. Osjećanje nesigurnosti samo po sebi izaziva agresivnost. Jedna od posljedica frustracija jeste i učestalo korišćenje takozvanih odbrambenih mehanizama, a najteže posljedice trajnih intenzivnih frustracija su psihosomatski poremećaji i poremećaji psihičkog života poznati pod nazivom neuroza. Odbrambeni mehanizam: Frojd (Freud) je otkrio veliki broj različitih postupaka kojima se čovjek služi u odbrani samopoštovanja, a koji su nazvani odbrambenim mehanizmima ili odbranama našeg ja. Odbrambeni mehanizmi se koriste da bismo pred sobom i pred drugima sakrili neuspjeh u ostvarivanju različitih ciljeva i otklonili pomisao da je naša nesposobnost, naša inferiornost, uzrok tih neuspjeha. Njihov izvor je prije svega u anksioznosti koja je posljedica frustracije. Oni treba da pokažu nama samima i drugima da nismo nesposobni i slabi i zbog toga lično odgovorni za neuspjeh ili da mi nemamo takve sklonosti koje društvo osuđuje. Čovjek odbrambene mehanizme koristi ne znajući da ih upotrebljava. Kad čovjek zna da su razlozi 21

koje navodi netačni, kad zna da lažno prikazuje svoje želje i sklonosti-mi nemamo posla sa odbrambenim mehanizmima nego sa svjesnom obmanom. U psihološkoj literaturi se spominje veliki broj različitih odbrambenih mehanizama: racionalizacija, identifikacija, projekcija, maštanje, represija, regresija, kompenzacija i sublimacija. Racionalizacija je odbrambeni mehanizam kojim ličnost da bi pravdala svoje ponašanje umjesto pravih razloga ponašanja iznosi iskonstruisane, lažne razloge. Osoba koja je pala na ispitu rijetko će navesti da je pao na ispitu zato što nije bio sposoban da nauči, a često će reći da je pao jer je profesor bio pristrasan ili da nije imao sreće. Razlikuju se dvije vrste racionalizacije: jedna je nazvana tipa „kiselo grožđe“. U slučaju kad za motive koje nismo mogli ostvariti tražimo i nalazimo zadovoljenje u ostvarenjima drugih, tada govorimo o identifikaciji. Mi se poistovjećujemo sa drugima radi toga da bismo u uspjehu drugih vidjeli i sopstveni uspjeh a koji nismo bili u stanju da postignemo sami. Veoma se često djeca identifikuju sa svojim roditeljima. I roditelji se često identifikuju sa svojom djecom. Oni svoje neostvarene ambicije nastoje da zadovolje kroz životni uspjeh djece. Ako neku želju ne možemo ostvariti zato što bi takav motiv naišao na osudu, zadovoljavamo se time da tu želju pripisujemo drugoj osobi kao da ona ima tu želju. Tada se govori o mehanizmu projekcije. Mehanizam projekcije imamo i kad neku izrazito negativnu sopstvenu osobinu pripisujemo drugima. O represiji govorimo kada motive koji su u suprotnosti sa društvenim normama potiskujemo iz svijesti ili kad uopšte ono što nam je neugodno da znamo na neki način učinimo da ne znamo, da zaboravimo. Zaboravljanje da se dođe na dogovoreni sastanak jer se u stvari ne želi doći na taj sastanak, zaboravljanje da se vrati pozajmljena knjiga jer se želi zadržati. Regresija se sastoji u vraćanju na načine reagovanja koji su bili karakteristični u jednom ranijem periodu našeg razvitka, u prelasku sa zrelijeg na primitivniji način ponašanja. Kad čovjek u slučaju da nije u stanju da riješi neki problem ili zadovolji neki svoj motiv počne da psuje on se također vraća na primitivniji način ponašanja. Njima se služi i žena koja ne može da riješi bračne probleme, pa bježi svojoj majci, dakle postupcima koje je radila kada je bila dijete. Kompenzacija se sastoji u zamjeni ciljeva koje je teško ostvariti sa onim lakše ostvarljivim. Djevojka koja nije u mogućnosti da se istakne ljepotom može da se istakne ukusom u odijevanju ili svojim obrazovanjem. Vrstu kompenzacije predstavlja i sublimacija. O sublimaciji govorimo kad ličnost neki svoj motiv koji ne može zadovoljiti ostvarenjem cilja koji je neposredno, direktno, zadovoljenje motiva, taj motiv zadovoljava ostvarenjem drugih, posrednih ciljeva, i to takvih koji su društveno cijenjeni. Žena koja ne može da zadovolji svoj materinski motiv, pa se posvećuje radu s djecom-koristi ovu formu reagovanja na frustraciju. VOLJNJA RADNJA Karakterisitke voljnje radnje: Pojedine akte i postupke čovjeka koje on preduzima prema unaprijed zamišljenim i prihvaćenim ciljevima nazivamo voljnjim radnjama, a povezani sistem voljnjih radnji nazivamo djelatnošću. Psihološke analize voljnje radnje pokazuju da su za nju karakteristična četiri momenta. Prva je karakteristika znanje o ciljevima koji se radnjom namjeravaju ostvariti. Druga je karakteristika znanje o mogućnostima ostvarenja cilja. Treća karakteristika je prihvaćanje određenog cilja kao cilja radnje. Četvrta karakteristika je pristupanje realizaciji voljnje radnje. LIČNOST Pojam ličnosti: Moguće je uočiti izvjesnu dosljednost u ponašanju svakog pojedinca. Dosljednost ponašanja dolazi do izražaja u sličnom ponašanju i sličnim situacijama. Mi tu dosljednost u ponašanju konstatujemo navodeći za pojedinca da je marljiv ili lijen, veseo ili ozbiljan, sebičan ili nesebičan. Ljudi nisu potpuno dosljedni, ali ipak jesu toliko da se o pojedincu može govoriti kao osobi sa određenim osobinama čije se ponašanje može predviđati sa izvjesnom vjerovatnoćom. 22

Značajna karakteristika ponašanja svske pojedine osobe jeste i njena osobenost. Posmatrajući ponašanje ljudi, možemo vidjeti da svaki pojedinac pokazuje u izvjesnoj mjeri osoben, za njega karakterističan način ponašanja. Svaki se čovjek, ako se posmatra njegovo ponašanje u cjelini, razlikuje po svom ponašanju od svih drugih ljudi. Svaki čovjek ima svoj stil ponašanja, koji na različite načine dolazi do izražaja: u pokretima, držanju, hodu, rukopisu. Da bismo mogli razumjeti pojedinca, treba prije svega utvrditi njegovu osobenost, različitost od svih drugih-smatra psiholog Olport. Problemi koje proučava psihologija ličnosti: Postoje tri flavne grupe problema psihologije ličnosti: a) prvu grupu u izučavanju ličnosti čine pitanja prikazivanja i opisivanja ličnosti i strukture ličnosti., b) pitanja o dinamici ličnosti (motivacija), c) problemi razvitka ličnosti (razvitak ličnosti zavisi od mnogih činilaca: od nasljednih osnova, od aktivnosti pojedinca i velikog broja raznih faktora sredine). Postoje i drugi važni problemi kojima se bavi psihologija ličnosti: o ekspresiji ili izrazu ličnosti i osobina ličnosti kroz razne spoljnje tjelesne manifestacije, kao što su crte lica, držanje, rukopis itd. STRUKTURA LIČNOSTI Ličnost kao organizacija osobina: Dva najčešća načina na koja se opšti način ponašanja ljudi prikazuje i pojedina ličnost opisuje jesu: 1. Navođenje nekih pojedinih opštih osobina ili crta i 2. Razlikovanje određenih tipova ličnosti i svrstavanje pojedinih osoba u neki od razlikovanih tipova. Mi smo ličnost odredili kao jedinstvenu organizaciju osobina i to takvih osobina koje određuju širok obim aktivnosti osobe. Takve opšte osobine ličnosti mogu biti motivi, stavovi, vrijednosti, navike, kao i kompleksi na koje nailazi u životu. Crte ličnosti: Pod crtama ličnosti podrazumijevamo tendenciju da na isti način djelujemo ne samo u jednakim situacijama nego i u svim situacijama koje procjenjujemo kao slične. Posmatramo li aktivnost nekog pojedinca tokom dužeg vremena, zapazit ćemo da kod njega postoji veća ili manja dosljednost u ponašanju. Poznavajući opšte osobine, crte ličnosti nekog pojedinca, možemo sa izvjesnom vjerovatnoćom predviđati kako će se ponašati u različitim prilikama. Crte ličnosti mogu biti više ili manje uopštene ili generalizovane. Pod generalizovanošću ili uopštenošću osobina podrazumijeva se obim aktivnosti u kome se pojedina osobina ogleda. Na primjer, nervoznost, samokontrola, aktivitet manifestuju se gotovo u svim postupcima pojedinaca koje te osobe posjeduju. Crte ličnosti mogu, nadalje, biti više ili manje univerzalne (opšte). Te crte ličnosti možemo naći kod znatnog broja pojedinaca, na primjer, tjelesne osobine. Broj i vrste crta ličnosti: Lijen, marljiv, uporan, sebičan, nesebičan, nagao, osjetljiv, neosjetljiv, vedar, hladnokrvan, pokoran, silovit, miran-neki su primjeri takvih termina kojima označavamo crte ličnosti. Ovaj veliki broj termina stručnjaci pokušavaju svesti na dva načina: prvo, svođenjem na ograničen broj osnovnih osobina od kojih zavise i s kojima su povezane mnoge druge osobine-kao što se to čini putem faktorske analize osobina ličnosti, i drugo, grupisanjem ovih osobina ili crta u nekoliko kategorija ili vrsta crta. Faktorska analiza crta ličnosti: Faktorska analiza je poseban računski postupak koji omogućava izračunavanje korelacije (stepena, povezanosti) između velikog broja podataka. Korišćenjem faktorske analize moguće je svesti veliki broj crta ličnosti na manji broj međusobno nezavisnih faktora ili primarnih osobina ili crta. Temperament: Temperamentom označavamo prije svega koliko se lahko, koliko često, sa kojim intenzitetom i sa kojim trajanjem javljaju osjećanja, kao i to koji emocionalni ton (emocije prijatnosti ili neprijatnosti) se češće javlja. Temperament bi, prema tome, predstavljao dispozicije za način emocionalnog reagovanja. Temperament bi se mogao odrediti i kao za pojedinca karakterističan način reagovanja na različite draži i situacije. Hipokratova klasifikacija razlikuje četiri tipa temeramenta: kolerični, sangvinični, flegmatični i melanholični. Kolerični temperament se ogleda u jakim osjećanjima, lahkom rješavanju na akciju i čestom uzbuđivanju. Lahko se naljuti i lahko i jako manifestuje svoju ljutnju, pa zato često dolazi u sukobe sa drugim ljudima. Karakterišu ga nagle i jake reakcije. 23

Sangvinični nalazimo kod čovjeka koji brzo reaguje, ali čija osjećanja nisu izrazito jaka i ne traju dugo. Takav čovjek lahko mijenja raspoloženje, brzo prelazi iz negativnog u pozitivno raspoloženje, a sklon je vedrom raspoloženju. Karakterišu ga brze ali slabe reakcije. Flegmatični temperament ima onaj čovjek koji reaguje rjeđe, reakcije su mu spore a osjećanja slaba i slabo se manifestuju. To je po pravilu miran, staložen, slabo osjetljiv i slabo pokretljiv čovjek. Karakterišu ga slabe i spore reakcije. Melanholični temperament bi posjedovao čovjek koji rijetko reaguje ali kada reaguje, onda to čini intenzivnim osjećanjima koja dugo traju. Reaguje prije svega na ono što je u vezi sa njegovom ličnošću. Teško se odlučuje, slabo je pokretljiv a preovlađuju kod njega neprijatna osjećanja, osjećanje tuge i zabrinutosti. Reakcije su rijetke, spore, ali jake. Karakter: Pod karakterom treba podrazumijevati sistem crta ličnosti koje pokazuju kako pojedinac postupa i djeluje u vezi sa moralnim principima i moralnim shvatanjima društva u kome živi. Karakterne osobine su prema tome one karakteristične crte pojedinca kojima se izražavaju istovremeno i njegove voljne osobine i njegov odnos prema društvenim etičkim principima. Postoji dobar i loš karakter. Dobar karakter bi imao čovjek koji se odlikuje moralnim osobinama ali koji ne mora istovremeno da se odlikuje i odlučnošću u ponašanju. Loš karakter bi imao čovjek koji se ne drži moralnih principa iako pokazuje odlučnost u svojim postupcima. Čvrst karakter bi imao onaj koji pored moralnih principa pokazuje i energičnost i upornost u svom ponašanju, a slab karakter onaj koji doduše može da posjeduje i neke pozitivne moralne osobine ali nema odlučnosti da ih primjenjuje. Sposobnosti: Mi pod sposobnostima podrazumijevamo one crte ličnosti od kojih zavisi razlika u uspješnom obavljanju određenih poslova-a ako oni koji obavljaju te poslove imaju slično iskustvo i ako su podjednako motivisani da te poslove uspješno obave. Razlikuju se tri vrste sposobnosti: a) intelektualne ili više mentalne sposobnosti ili ukratko inteligencija, b) psihomotorne sposobnosti i c) senzorne sposobnosti. Postoji više vrsta motornih sposobnosti: ručna sposobnost (vještina ruku), spretnost prstiju, sposobnost brzog motornog djelovanja itd. Tjelesne osobine: Tjelesne osobine mogu biti: morfološke (visina, oblik glave, dužina udova ili mišićavost), i fiziološke (osobenosti vegetativnog nervnog sistema, endokrinog sistema). TIPOVI I TIPOLOGIJE LIČNOSTI Pojam tipa: Dok crtama ličnosti prikazujemo samo pojedinačne karakteristike osobe, tipovima obuhvatamo veliki broj karakteristika. Pojam tipa se definiše kao sistem osobina koji se može razlikovati od drugih sistema i koji služi kao model u koji se svrstavaju pojedini slučajevi. Razlikovanje određenog broja tipova u koje se pokušavaju svrstati sve ili dio osoba naziva se tipologijom. Jungovi tipovi: Švicarski psihijatar i psiholog Jung razlikuje dva osnovna načina ponašanja kod ljudi: introvertno i ekstravertno. Introvertnu ličnost (okrenutu unutra, prema sebi) karakterisala bi sklonost ka razmišljanju, povučenost, uzdržljivost u ispoljavanju emocija, rjeđi i slabiji kontakti sa ostalim ljudima, bavljenje spostvenim doživljajima. Ekstravertnu ličnost (okrenutu spoljnom svijetu, prema stvarnosti i prema ljudima) karakteriše otvorenost ponašanja, spremnost na neposrednu akciju, realističnost, interesovanje za fizičku i socijalnu sredinu u kojoj živi, dobri kontakti sa drugim ljudima. SAMOSVIJEST Samosvijest možemo odrediti kao znanje o sebi kao jedinstvenoj i osobenoj jedinici, a uz koje se znanje pridružuju i određena osjećanja i težnje: ponos samim sobom ili nezadovoljstvo, kao i nastojanje da svoje osobine razvijemo ili da ih izmijenimo, što odgovara Mek-Dugolovom pojmu ja-sentimenta. RAZVITAK LIČNOSTI 24

Biološki osnovi ličnosti: Postoje tri tipa bioloških faktora koje čine osnove ličnosti. To su: nervni sistem, endokrini sistem i tjelesna konstitucija. Socijalni faktori razvitka ličnosti: Formiranje ličnosti ostvaruje se prvenstveno pod uticajem socijalnih faktora. Tek socijalizacijom ljudske jedinke, to jest putem socijalnog učenja (učenja pod dejstvom socijalnih faktora) formira se ljudska ličnost. Puno je socijalnih faktora koji utiču na formiranje ličnosti: porodica i porodični uslovi u kojima se podiže dijete, škola, grupa vršnjaka, rođaci i poznanici, organizacije u društva, literatura koju čita itd. TEORIJE LIČNOSTI Postoji veliki broj teorija ličnosti, a tri su najuticajnije: Frojdova psihoanalitička teorija ličnosti, Olportova teorija crta i Fromova socijalna teorija ličnosti. Frojdova psihoanalitička teorija: Psihički život, izlaže Frojd, nalik je ledenom brijegu koji plovi morem. Kao što samo mali dio brijega vidi iznad površine, a njegova se ogromna masa nalazi pod vodom, tako je i od psihičkih procesa samo neznatan dio svjestan, a ogroman broj pripada oblasti nesvjesnoga. Snage nesvjesnoga su nagoni ili instikti. Frojd govori o dvjema grupama instikata: instiktima života i instiktima smrti. Prve služe održanju jedinke i održanju vrste. Među njih se ubrajaju nagon gladi, nagon za vodom i seksualni nagon. Energija koja goni na zadovoljenje ovih instikata jeste libido. Drugu grupu instikata čine instikti smrti ili razarački (destruktivni instikti). U ovom instiktu leži izvor sklonosti ljudi ka agresiji i razaranju, uzrok ratova, međusobnih proganjanja i zlostavljanja. Olportova personalistička teorija ličnosti: Olportova teorija ličnosti naziva se i teorijom crta zbog toga što on ličnost prikazuje kao organizaciju relativno trajnih opštih osobina ili crta ličnosti. Crte ličnosti su osnovna realnost psihološke strukture ličnosti. Sve su osobine individualne. Osobine imaju i motivacioni karakter. One pokazuju ne samo kako se neko ponaša nego i podstiču ličnost na određenu aktivnost. Kad kažemo za nekoga da je socijalan mi time ne izražavamo samo način njegovog ophođenja sa ljudima nego označavamo i cilj njegovog ponašanja. Samo novorođeno dijete je biće kojim upravljaju nasljedni faktori. Kasnije se učenjem formira zrela individua koju pokreće sistem osobina formiranih u toku života. Čovjek po pravili zna šta radi i zašto radi. Samo kod onih pojedinaca koji trpe od poremećaja, nesvjesna motivacija ima važnu ulogu. Stepen u kome odrastao čovjek izbjegava nesvjesnu motivaciju i u kome su njegove osobine relativno nezavisne od bioloških potreba-pokazuje stepen normalnosti i zrelosti. Fromova socijalna teorija ličnosti: Prednost Fromovog shvatanja je u tome što ličnost razmatra uzimajući u punoj mjeri u obzir, pored psiholoških momenata, i sociološke i filozofsko-etičke momente. Specifične ljudske potrebe, po Fromu, su potreba za vezanošću, za emocionalnom vezom s drugim ljudima, potreba da nađe svoje mjesto i svoju ulogu u svijetu, da bude dio društva, punopravan, priznat i prihvaćen njegov član itd. Ove specifične ljudske potrebe ne stiču se u toku života pojedinca, nego su se formirale u toku ljudske evolucije. Ličnost je rezultata prilagođavanja ljudskih potreba uslovima života. Centralni pojam kojim se objašnjava veza između određenog društva i pojedinca jeste pojam socijalnog karaktera. Pod tim podrazumijevamo dio ličnosti koji je sličan kod većine pripadnika određene kulture u određenom periodu društvenog razvitka. Funkcija socijalnog karaktera jeste da članovi društva, njegovih klasa i slojeva, usljed toga što su pod uticajem društvenih uslova razvile određene osobine ličnosti, žele da upravo djeluju onako kako je potrebno da djeluju da bi se društvo održali i funkcionisalo. Kad god se društvo značajnije mijenja to ima krupne posljedice i za ličnost.. Osnovno osjećanje čovjeka koji je živio u dosad poznatim društvenim formacijama, a posebno čovjeka u kapitalizmu, jeste osjećanje osamljenosti. Marksova shvatanja ličnosti: Ono što čini čovjeka osobenim, to su, po Marksu, dvije karakteristike: stvaralaštvo koje se ogleda u stalnoj aktivnosti u uspješnom mijenjanju prirode i ovladavanju njome i težnja 25

čovjeka da razvije mnogostruke ljudske mogućnosti koje leže u njemu. Čovjek ima potrebu za slobodnim, svjesnim radom, težnju da ga obavlja jer ga želi, jer je to njegova suštinska potreba. Klasno društvo u kapitalizmu dovodi do otuđenja čovjeka. Čovjek ne može razviti ono što je njemu kao čovjeku svojstveno nego mora činiti i razvijati ono što mu nameće postojeći društveni sistem i ono što je njemu kao čovjeku tuđe. Od tog ekonomskog otuđenja proizilazi i političko i psihološko otuđenje. Psihološko otuđenje sastoji se u tome da čovjek sebe više ne doživljava kao aktivno biće koje slobodno stvara i djeluje, da mu svijet postaje nešto što je van njega i protiv njega. SOCIJALNA PSIHOLOGIJA Problemi socijalne psihologije: Socijalnu psihologiju, možemo u najkraćim crtama, odrediti kao naučno proučavanje ponašanja pojedinca u društvu. Postoje tri grupe problema koje izučava socijalna psihologija. Prvo su to proučavanja uticaja socijalnih faktora na pojedine psihičke procese i na ličnosti u cjelini (proučavanje procesa socijalizacije). Drugu grupu problema čini proučavanje ponašanja ljudi u različitim socijalnim situacijama (u odnosima sa drugim ljudima) ili problem socijalne interakcije. Treću oblast problema čini proučavanje uticaja psiholoških momenata na pojedine vrste društvenih pojava: na jezik, na politički život, na odnose među ljudima i državama.

OPAŽANJE DRUGIH OSOBA Proces opažanja drugih osoba: Opažanje drugih osoba ulazi u takozvano socijalno opažanje, a pod kojim se podrazumijeva opažanje različitih socijalnih situacija, a posebno opažanje i ocjenjivanje osoba sa kojima dolazimo u dodir. Pored korištenja podataka koje dobijamo putem čula koristimo i naše iskustvo i služimo se zaključivanjem. Mi koristimo podatke dobivene posredstvom čula i između tih podataka vršimo selekciju ili izbor draži. To će zavisiti od naše usmjerenosti, naše motivacije i kulture. Druga zakonitost koja važi za opažanje drugih osoba je zakonitost opažanja cjeline. Važnu ulogu u izboru draži imaju naša osjećanja, naši motivi, naša shvatanja i kultura kojoj pripadamo. Drugačije kod nekih osoba opažamo neke osobine ako ono što te osobine čine predstavlja za nas korist, a drugačije ako predstavlja za nas štetu. Važnu ulogu u opažanju drugih osoba ima takozvano stereotipno gledanje na ljude. Pod stereotipnim opažanjem ili stereotipijama mi podrazumijevamo uprošćene, često sasvim neosnovanme slike o pojedinim grupama ljudi: pripadnicima određenih profesija, stanovnicima određenih krajeva, određenim narodima i rasama. Mi pojedinu osobu obično opažamo kao člana neke od tih grupa i pripisujemo joj osobine koje, obično bez dovoljno osnova pripisujemo čitavoj grupi. Činioci koji utiču na tačnost opažanja osoba: Činioce možemo svrstati u dvije velike grupe. Prvu grupu čine osobine onoga koga opažamo i ocjenjujemo. Među ove se ubraja otvorenost u ispoljavanju osobina, sličnost onoga koga opažamo nama samima, izrazitost osobine koja se ocjenjuje. U drugu grupu ubrajaju se karakteristike onoga koji ocjenjuje, prije svega iskustvo koje imamo o ponašanju ljudi, zatim inteligencija, složenost sopstvene prirode, kritičnost prema samima sebi itd., zatim spol ima izvjesnog uticaja na opažanja, pa je dokazano da žene bolje ocjenjuju druge osobe. Mi vrlo često pogrešno ocjenjujemo. Jedna od takvih grešaka je halo-efekat, a sastoji se u našoj sklonosti da ocjenjujemo bilo prema prvom opštem utisku, bilo prema jednoj osobini koju smo upoznali-sve osobine neke ličnosti. Čest izvor grešaka je da druge ocjenjujemo prema sebi: ako smo sami uredni, lahko ocjenjujemo druge kao neuredne. Zatim greška koja se naziva metaforička generalizacija, a sastoji se u sklonosti da opažene fizičke osobine prenosimo i na ocjenjivanje psihičkih oosbina, za nekoga ko ima nisko čelo da smatramo da ima nisku inteligenciju itd. 26

SOCIJALNI STAVOVI Pojam i karakteristike: Stavove bismo najjednostavnije mogli odrediti kao spremnost da se bilo pozitivno bilo negativno reaguje na određene objekte ili pojave. Prva karakteristika stava jeste da stavovi predstavljaju dispozicije (da stavovi imaju svoju fiziološko-nervnu osnovu). Druga je karakteristika stavova da su stečene dispozicije (stavovi su formirani na osnovu iskustva u toku života). Treća je karakteristika što stavovi imaju direktivno dejstvo, a pored toga često i dinamično dejstvo (pokazuju da li je neko za nešto ili protiv nečega, pojedinac prema svojim stavovima i djeluje, zato su stavovi pokretačke snage, motivi koji izazivaju postupke). Stavovi predstavljaju povezanost, integraciju, triju osnovnih mentalnih funkcija: saznajne, emocionalne i voljne. Postoje personalni i socijalni stavovi. Personalni stavovi su karakteristični samo za određenog pojedinca i ne odnose se na pojave od opštedruštvene važnosti. Socijalni stavovi su stavovi prema društveno važnim pojavama, a koje nisu karakteristični samo za pojedinca nego koje nalazimo više ili manje izražene kod svih ili kod većine članova nekog društva ili neke grupe. Predrasude kao vrsta stavova: Stavove koji nisu zasnovani ni na kakvim činjenicama ili opravdanim razlozima, koji su redovno praćeni jakim emocijama i koje je teško mijenjati-nazivamo predrasudama. Predrasude mogu biti pozitivne ili negativne. Negativnim predrasudama, ili predrasudama u užem smislu, označavamo takve predrasude koje uključuju negativan odnos prema osobama ili pojavama. Ako su to neosnovani negativni stavovi prema pojedinim narodima, govorimo o etničkim predrasudama. Etničke i rasne predrasude veoma otežavaju odnose među pojedincima i narodima i služe kao sredstvo razvijanja sukoba i neprijateljstva. Formiranje stavova: Obrazovanje stavova zavisi od velikog broja različitih faktora koje možemo svrstati u tri kategorije. Prvu kategoriju svih faktora čini grupa kojoj pojedinac pripada i shvatanja karakteristična za tu grupu. Kakve će stavove pojedinac imati zavisi od toga kojoj grupi pripada i kakvi se stavovi u toj grupi zastupaju. Drugu kategoriju faktora od kojih zavisi formiranje stavova čine lično iskustvo i informacije o pojavama prema kojima postoji stav. Prema teoriji kognitivne neusklađenosti ili kognitivne disonancije ljudi nesklad između saznanja osjećaju kao izrazitu neugodnost i uočeni nesklad ili disonancija djeluje kao motiv, pokreće na to da se nesklad otkloni. Treću kategoriju faktora čine motivi i crte ličnosti pojedinca. Djelovanje stavova: Stavovi djeluju na naše opažanje, pamćenje, mišljenje, kao i na naše postupke. Zbog toga što stavovi utiču na naše postupke utvrđivanjem stavova moguće je predviđati ponašanje ljudi. Mijenjanje stavova: Stavovi se teško mijenjaju. Najteže se mijenjaju predrasude. Između ostalih uzroka da se stavovi ne mijenjaju ni brzo ni lahko jesu: selektivni karakter našeg opažanja i osjećanja, izazvana postojećim stavovima, zatim namjerno izbjegavanje da se upoznamo sa podacima i činjenicama koje su u suprotnosti sa našim stavovima, potom želja ljudi da njihovi stavovi budu u skladu sa stavovima grupe kojoj pripadaju, i najzad, korišćenje različitih odbrambenih mehanizama da bismo umanjili vrijednost podataka koji su u suprotnosti sa našim stavovima. Najvažniji uzrok što se stavovi, a posebno predrasude, teško mijenjaju jeste njihov funkcionalni karakter. Stavovi često služe za zadovoljenje raznih želja i motiva. Predrasude često predstavljaju način ispoljavanja potisnute i nagomilane agresivnosti, a mnogo puta služe i za zadovoljenje društveno neprihvaćenih i osuđivanih impulsa i želja. Propaganda: Sistematsko nastojanje da se formiraju određeni stavovi kod pojedinaca i grupa a radi toga da bi se kontrolisala njihova akcija. Kad je cilj propagande uspješnija prodaja neke robe, govori se o reklami. Da bi propaganda bila uspješna potrebno je izazvati pažnju, a to se postiže težnjom za imovinom, za zdravljem, za seksualnim motivom, motivom za važenjem. Propaganda koristi veliki broj tehnika, kao što su: isticanje nekih ideja, izbor određenih sadržaja, uporno ponavljanje određenih tvrdnji, ali i isključivanje i izmišljanje podataka. 27

Javno mnenje: Pod tim pojmom podrazumijevamo stavove i shvatanja stanovništva ili dijela stanovništva o pojedinim društveno važnim pitanjima. Posebnu ulogu u stvaranju javnog mnenja stanovništva imaju masovna sredstva komunikacije: novine, radio, televizija. Ova sredstva djeluju dvostepeno. Djeluju neposredno, direktnim čitanjem novina ili gledanjem televizije, ali djeluju i posredno, tako što pojedinci koji su neposredno gledali taj sadržaj prenose ga na osobe s kojima dolaze u dodir. PONAŠANJE U GRUPI Pod grupom podrazumijevamo veći ili manji broj pojedinaca koji imaju neku zajedničku karakteristiku. Kad su u malim grupama veze među članovima mnogostruke, redovno i emocionalne, grupe se nazivaju primarnim grupama. Primarne grupe su porodica, krug prijatelja itd. I male grupe u kojima ne postoji izrazita emocionalna povezanost među pripadnicima grupe, kao i sve velike grupe, nazivaju se jednim imenom sekundarnim grupama. Male grupe mogu se podijeliti i prema tome da li je unaprijed utvrđen sistem odnosa koji će postojati u grupama, ili se tek taj sistem stvara u toku djelovanja grupe. Prve se nazivaju formalnim, a druge neformalnim grupama. Veći broj u sistem povezanih manjih grupa naziva se organizacija. Mala se grupa definiše kao socijalna jedinica koju čine ograničeni broj pojedinaca, a sa određenom strukturom i određenim normama ponašanja. Vrste struktura: Postoji više struktura, a najvažnije su struktura moći, komunikaciona struktura i sociometrijska ili afektivna struktura. Pod strukturom s obzirom na moć podrazumijevaju se razlike u stepenu uticaja koji ima svaki od članova grupe na ostale članove. Jedni imaju veći uticaj a drugi manji. Postoji pet tipova moći: prva je moć nagrađivanja (obezbjeđuje veću platu), drugi je moć prisile, treća je legitimna moć, četvrti tip je referentna moć (autoritet), peta vrsta je stručnjačka moć (pojedinac pojeduje posebna znanja). Komunikaciona struktura ogleda se u položajima i ulogama s obzirom na to sa koliko je drugih članova grupe svaki pojedinac u neposrednom saobraćaju i koliko informacija prima i daje. Sociometrijska ili afektivna struktura izražava privlačnost i odbojnost među članovima grupe. Rukovođenje grupom: Da bi grupa djelovala organizovano i usklađeno mora imati nekoga ko će upravljati grupom, ko će preuzeti ulogu vođe. U nekim grupama je predviđeno postojanje nekog rukovodioca, a koji se postavlja sa strane, i takve grupe se nazivaju formalnim grupama, a vođe u njima formalnim vođama. Grupe u kojima ne postoji unaprijed utvrđen sistem položaja u grupi-nazivaju se neformalnim grupama, a pojedinac koji ima najveći uticaj iako nema formalni status vođe, naziva se neformalnim vođom. Postoje dvije grupe zadataka koje vrši vođa. Načini rukovođenja: Postoje dva međusobno izrazito različita načina rukovođenja: autokratsko i demokratsko. Pri autokratskom ili autoritativnom rukovođenju vođa sve rješava sam, on određuje dalje i bliže zadatke grupe, određuje načine njihovog ostvarenja, malo se ili nimalo savjetuje sa članovima grupe. Pri demokratskom rukovođenju članovi učestvuju u postavljanju i zadataka i načina na koji će se ostvariti, imaju mogućnost da utiču na izbor poslova itd. Ličnost vođe: Od sastava grupe, od vrste zadataka koje grupa treba da izvrši i od drugih okolnosti zavisi ko će postati vođa i to nije samo jedna unaprijed predodređena osoba nego je moguće da više osoba između članova grupe s uspjehom rukovode. Ipak, postoje neke osobine koje se relativno često nalaze kod onih koji dobijaju ulogu vođe, na primjer, veća inteligencija od prosječne u grupi, sigurnost u sebe, uspješnost u rješavanju zadataka grupe, dobar kontakt s ljudima a i lična težnja da se bude vođa. Efikasnost grupe: Za grupu koja uspješno obavlja poslove radi kojih je formirana kažemo da je efikasna i uspješna grupa. Efikasnost se može ogledati u većoj ili boljoj proizvodnji, u donošenju pravilnih i dobrih odluka. Levin je promjene ponašanja pojedinaca u grupi nazvao dinamikom ponašanja. On je utvrdio da se lakše mijenjaju stavovi i potpunije sprovode odluke kad se koristi slobodna grupna diskusija. Grupno rješenje je 28

superirornije, a to je iz dva razloga: jer pri grupnom rješavanju dolazi do više ideja, pogrešne ideje se lakše otkrivaju i odbacuju itd., i zbog toga što se odluke bolje i upornije sprovode kad su donesene na osnovu zajedničkog razmatranja i zajedničke odluke. PSIHOLOGIJA RADA Disciplina koja se bavi proučavanjem uloge psihičkih činilaca pri radu. Veliki je broj pitanja kojima se bavi psihologija rada, a mogu se podijeliti u četiri velike grupe. Prvu grupu čini proučavanje prirode rada, fizioloških i psihičkih procesa pri radu, kao i opštih faktora od kojih zavisi uspješnost rada. Drugu grupu problema mogli bismo nazvati problemima prilagođavanja čovjeka radu. Treću grupu problema predstavljaju problemi u vezi sa organizovanjem radnih uslova. Četvrtu grupu problema obuhvataju pitanja uloge različitih posebnih psiholoških faktora pri radu: motivacije, odnosa među ljudima, psiholoških činilaca pri nesrećama pri radu. Osnovne karakteristike rada: Svaki rad je psihofiziološki proces pri kome se troši energija. Rad pri kome preovladava angažovanje mišića naziva se tjelesnim radom, a onaj pri kome je posebno povećana aktivnost nervnih ćelija u moždanoj kori-mentalnim ili umnim radom. Između ovih vrsta radova i nema neke razlike jer se pri svakom radu koriste mišići i razne psihičke funkcije. Radni učinak: Količina i kvalitet postignuća ostvarenih radom naziva se radnim učinkom ili efektom rada. Efekat rada zavisi od mnogih činilaca: fizičkih uslova (temperatura, vlažnost), od sredstava za rad (alat), od sposobnosti i umješnosti onoga koji radi i dr. I pored svih uslova učinak rada nije isti. Ovo kolebanje radnog učinka zavisi prije svega od četiri faktora: od urađivanja (prilagođavanje), početnog elana, od umora, i od završnog elana. Umor: Umor ima svoju fiziološku i svoju psihološku stranu. Fiziološku stranu čine određene biohemijske promjene u organizmu usljed kojih dolazi do promjena u raznim fiziološkim funkcijama (povećanje potrošnje kiseonika, povećanje krvnog pritiska). Psihološku stranu čini osjećanje neprijatnosti i nelagodnosti, kao i (kad je umor veoma veliki) osjećanje iscrpljenosti. Posljedice umora ogledaju se u smanjenju uspješnog rada, u manjoj količini proizvoda, njihovom slabijem kvalitetu. Odmaranje: Dva su glavna načina borbe protiv umora: odmaranje i korišćenje raznih sredstava za podsticanje aktivnosti (raznih stimulatora). Odmaranje može biti aktivno-kad poslije završetka nekog posla radimo neki drugi, i pasivno kada potpuno mirujemo. Najpotpuniji oblik odmaranja jeste spavanje. Stimulatori su razna sredstva koja djeluju na nervni sistem i omogućavaju da se radna aktivnost produži pa čak i da se radna aktivnost poveća. Stimulatori mogu biti farmakološki (razni aklaloidi: kahva i razni hemijski preparati: fenamin), fiziološki (lahka gimnastika, umivanje lica), psihološki (podizanje interesovanja za posao, povećanje zadovoljstva s poslom). Profesionalna selekcija i profesionalna orijentacija: Kada se između većeg broja onih koji traže neki posao biraju pojedinci za koje se pretpostavlja da će taj posao najuspješnije obavljati govorimo o izboru za posao ili profesionalnoj selekciji. Pod profesionalnom orijentacijom podrazumijeva se aktivnost kojoj je cilj da se pomogne pojedincima u što uspješnijem izboru zanimanja. Profesionalna orijentacija pomaže ljudima pri njihovom izboru zanimanja. PSIHOPATOLOGIJA I MENTALNA HIGIJENA Psihopatologija-normalno i nenormalno ponašanje: Psihologija (psihopatologija) se bavi proučavanem raznih vrsta duševnih poremećaja. Ona izučava nenormalno i normalno ponašanje. Dva su uglavnom mjerila koja se koriste da bi se razlikovalo normalno od nenormalnog ponašanja; odstupanje od oblika ponašanja koje srećemo kod pretežne većine stanovništva i prisustvo, odnosno, nepostojanje određenih osobina. Pogodniji je način za razlikovanje normalnog od nenormalnog utvrđivanjem postojanja i nepostojanja određenih osobina. Veoma se često navodi da normalnu osobu karakterišu emocionalna, intelektualna i socijalna zrelost. Možemo 29

reći da pod intelektualnom zrelosti podrazumijevamo: pravilno ocjenjivanje svoje sredine i sebe samog, kritičnost u rasuđivanju i relativnu samostalnost u donošenju odluka. Pod socijalnom zrelosti podrazumijevaju se: postojanje interesa za društvene probleme, sposobnost za saradnju sa drugima, tolerantnost u odnosima i sklad između ličnih i društvenih interesa. Karakteristike emocionalne zrelosti su: realističnost u ocjenjivanju svojih sposobnosti i mogućnosti, sposobnost da se sa drugim osobama uspostave situaciji primjereni emocionalni odnosi i da se drugi vole, odsustvo pretjerane agresivnosti i anksioznosti. Psihičke teškoće i psihički poremećaji: O poremećajima govorimo onda ako pojedinac za duže vrijeme ili trajno pokazuje ponašanje koje ne možemo smatrati korisnim i normalnim. Duševnih poremećaja ima različitih vrsta, a dvije velike grupe mentalnih poremećaja jesu: lakši duševni poremećaji koji se nazivaju neurozama ili psihoneurozama i teži duševni poremećaji koji se nazivaju psihozama ili duševnim bolestima. Dosta često se kao o trećoj vrsti govori o karakternim poremećajima ili psihopatijama. Karakteristike ponašanja i psihičke reakcije su vrlo često: neobičnost (neuobičajenost), krive percepcije i tumačenja realnosti (halucinacije i deluzije), izrazito intenzivne psihičko poteškoće (depresija, strah), samorazarajuće ponašanje, opasno ponašanje, socijalno neprihvatljivo ponašanje. Neuroze: Neuroze su blaži poremećaji kod kojih je za određeno vrijeme smanjena sposobnost snalaženja u pojedinim situacijama i prilagođavanja ljudima. Stručnjaci kao glavne karakteristike neurotičnog stanja navode: osjećanja tjeskobe, neodređenog straha, strepnje (anksioznosti), manju frustracionu toleranciju (tj. smanjenu otpornost da racionalno reaguju u teškoćama) i sistematsko korišćenje određenih odbrambenih mehanizama. Miller i Dollard kažu da je za sve neurotične osobe karakteristično: 1) da se osjećaju nesrećnim i nesigurnim, 2) da se ponašaju nerealistički u određenim situacijama, da ne reaguju na način koji situaciji odgovara i 3) da pokazuju različite oblike ponašanja, različite simptome, koje kao trajne ne nalazimo kod normalnih osoba. Takvi nenormalni oblici ponašanja mogu biti: reakcije anksioznosti, fobijske reakcije, konverzione ili histerične reakcije, opsesivno-kompulsivne reakcije i neurasteničke reakcije. O fobijskim reakcijama govorimo kad postoji intenzivan, logički neobrazložen strah od određenih pojava i situacija. Ponekad se kao glavni simptomi neuroza javljaju znakovi tjelesnog oboljenja, iako nema nikakvih organskih promjena. Javlja se ukočenost pojedinih udova, drhtavica, sljepilo, padanje u nesvijest, o takvim reakcijama govorimo kao o konverzivnim ili histeričnim reakcijama, koje treba razlikovati od psihosomatskih reakcija, kod kojih dolazi do stvarnih organskih promjena i oboljenja pod djelovanjem psihičkih uzroka. Opsesivno-kompulzivne reakcije se ogledaju u mislima i idejama koje uporno prate bolesnika i kojih se ne može osloboditi i u obavljanju nekih aktivnosti koje stalno ponavlja iako nemaju smisla. O neurasteničkim reakcijama govorimo kad preovladava osjećanje trajne zamorenosti, neisgurnosti i nesposobnosti da se koncentriše pažnja. Uzrok neurozama leži u neuspjehu pojedinca da zadovolji određene, kod njega veoma snažne motive ili da se oslobodi konfliktne situacije u koju je zapao. Neuroza je pokušaj, nerealističan i neuspjeo, da se oslobodi pritiska nezadovoljenog motiva i teškog stanja u kome se nalazi usljed konfliktne situacije u koju je došao. Psihoze: Psihozama se obuhvataju različite vrste poremećaja kojima je zajedničko da su: teški duševni poremećaji, da je kontakt sa stvarnošću veoma ograničen ili sasvim prekinut, da bolesnici nisu u stanju da obavljaju svoja zanimanja, da pokazuju izrazito nenormalne oblike ponašanja, da često mogu postati opasni za sebe i svoju sredinu i da ih je često potrebno za duže ili kraće vrijeme smjestiti u posebne institucije (duševne bolnice). Dijele su na: organske i funkcionalne. Organske psihoze su one kojima je prvenstveni uzrok u organskim promjenama, u poremećajima u mozgu ili drugim dijelovima nervnog sistema. Mogu ih izazvati pojedine bolesti kao na primjer sifilis, povrede mozga, hemijska trovanja materijama unijetim u organizam (u 30

slučajevima teškog alkoholizma). Mogu biti i posljedica starenja u nekim slučajevima, kao što je to kod takozvane senilne psihoze. Funkcionalnim psihozama nazivamo duševna oboljenja kod kojih organski uzroci nisu jedini, a obično ni prvenstveni uzroci poremećaja. To je posljedica nemogućnosti da se pojedinac snađe u određenoj životnoj situaciji, da riješi konflikte koji su postali veoma oštri i teški za njega. Dva su osnovna oblika funkcionalnih psihoza: shizofrenija i maničko-depresivno duševno oboljenje. Shizofrenija je najčešće duševno oboljenje, a kao njene karakteristike navode se poremećen kontakt sa stvarnosti i odvajanje od nje, javljanje reakcija i postupaka koji nisu u skladu sa situacijom na koju se reaguje, opadanje mentalne sposobnosti i često javljanje halucinacija (doživljaja osjeta i opažaja iako nema draži za njih) i deluzija (ideja, misli i ocjena suprotnosti sa činjenicama). Kad su ove zadnje istaknute, na primjer o vlastitoj izuzetnoj vrijednosti i veličini ili zavjeri i proganjanju-govorimo o paranoidnoj formi shizofrenije. Drugu glavnu vrstu duševnog oboljenja predstavlja manijakalno-depresivno duševno oboljenje. Za njega su karakteristične promjene i poremećaji prije svega u emocionalnom ponašanju. Razlikuju se dva stanja: a) manijakalno i b) depresivno ili stanje melanholije. Psihopatije: Veliki broj različitih poremećaja je teško svrstati bilo među neuroze bilo među psihoze, pa se nazivaju karakternim poremećajima (alkoholizam, uzimanje droga, razni oblici seksualne nastranosti). Psihopatije karakterišu impulsivni postupci (nastojanje da se neposredno zadovolje neke kod psihopatske ličnosti posebno izražene potrebe). MENTALNA HIGIJENA Liječenje duševnih oboljenja: Mentalna ili duševna higijena je aktivnost usmjerena na to da se očuva duševno zdravlje i spriječi njegovo narušavanje i da se uspostavi i opet stekne ako je poremećeno. Moguće je razlikovati dvije vrste liječenja: fiziološko liječenje, pri kom se bolest liječi fizičkim i hemijskim sredstvima kojima se neposredno utiče na fiziološke promjene u organizmu i liječenje psihološkim sredstvima, pri kome terapeut nastoji da utiče na bolesnika, putem kontakta s njime, da on promijeni svoj odnos prema drugima i svoja shvatanja o stvarnosti. Najrasprostranjeniji postupak liječenja psihološkim sredstvima je psihoanalitiča terapija koju je započeo Frojd. Po ovoj teoriji vlada shvatanje da je uzrok duševne bolesti neki poremećaj iz djetinsjtva. Terapeut izaziva u svijest nesvjesno potisnute doživljaje. Kada bolesnik to uoči nastupa proces liječenja. Nedirektivna terapija koju je uveo Rodžers. Glavno je nastojanje terapeuta da podstakne bolesnika da sam iznosi svoje teškoće i sam dođe do uvida u njihov uzrok i u mogućnost njihovog otklanjanja. Postupak grupne psihoterapije karakteriše da veći broj pacijenata iznosi svoje teškoće i diskutuju o njima. Ova terapija pretpostavlja da je glavni uzrok duševnih oboljenja poremećen odnos sa drugim ljudima. Egzistencijalna psihoterapija polazi od shvatanja da je suštinski problem savrmenog čovjeka alijenacija, otuđenje od svijeta u kome živi i nedostatak osjećanja sopstvenog identiteta i vezanosti za svoju sredinu i druge ljude. Neki principi mentalne higijene: Da bi se čuvalo i očuvalo duševno zdravlje, nije dovoljno da se samo drugi o tome staraju. Potrebno je da se i sami potrudimo da očuvamo duševno zdravlje na principima mentalne higijene. U svojim postupcima važno je da vodimo računa o našim emocionalnim reakcijama. Česta i jaka uzbuđenja mogu dovesti do organskih poremećaja. Zato je potrebno da se izbjegavaju emocije kad bi one mogle postati štetne za organizam. Prije svega treba izbjegavati sporove i konflikte sa osobama koje volimo. Treba kod sebe razvijati frustracionu toleranciju, sposobnost da podnesemo privremeni neuspjeh i da se nosimo sa teškoćama. Treba sebe navikavati da na poteškoće ne reagujemo bijesom i agresijom i da svaki svoj neuspjeh 31

ne pokušavamo pravdati traženjem uzroka neuspjehu u drugima i uopšte tamo gdje taj uzrok ne postoji. O sebi treba stvoriti realističnu sliku. Treba same sebe prihvatiti onakvim kakvi jesmo.

32