Obrada Otpadnih Voda Industrije Piva

UNIVERZITET U NIŠU TEHNOLOŠKI FAKULTET LESKOVAC

Predmet:

OBRADA OTPADNIH VODA Prof. dr. Ljiljana Takić

SEMINARSKI RAD Tema:

Obrada otpadnih voda industrije piva

Miletić Aleksandar 4672 Ilić Milica 4677

LESKOVAC, 2012 god

Obrada otpadnih voda industrije piva

Sadržaj UVOD ....................................................................................................................................................3 Definicija otpadnih voda ..................................................................................................................3 Vrste otpadnih voda i njihove karakteristike ...................................................................................3 Karakteristike komunalnih otpadnih voda .......................................................................................4 Karakteristike industrijskih otpadnih voda ......................................................................................4 Atmosferske vode.............................................................................................................................4 ZAKONSKE REGULATIVE I STANDARDI ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA ....................................5 Okvirna Direktiva Evropske unije o vodama (Water Framewor Directive EU WFD - 200/60/EC) ...6 Zakonska regulativa u oblasti zaštite voda u Republici Srbiji ...........................................................6 ZAKONSKA REGULATIVA.......................................................................................................................8 GRANIČNE VREDNOSTI EMISIJE ZA OTPADNE VODE .......................................................................8 OPIS TEHNOLOGIJE ...............................................................................................................................9 MESTA NASTANKA OTPADNIH VODA U PIVARI .................................................................................11 Minimizacija zagađenja otpadnih voda pivare ...............................................................................13 Kvalitativno - kvantitativne karakteristike otpadnih voda .............................................................14 TEHNOLOŠKE SHEME POSTROJENJA ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA .....................................15 ZAKLjUČAK ..........................................................................................................................................17 LITERATURA ........................................................................................................................................18

-2-

Obrada otpadnih voda industrije piva

UVOD Voda ne zna za geografske granice, politčke, ekonomske ili druge prepreke. Voda je potreba svakog čoveka bez obzira na boju kože, veru ili naciju. Poseduje magičnu moć života, kao osnovni sastojak svega živećeg na planeti. Ne može se zameniti. To je istovremno najdragoceniji i najugroženiji prirodni resurs. Razdoblje 2005-2015 godina predstavlja međunarodnu dekadu akcije „Voda za život“. Ova akcija je počela 22. marta 2005. godine na Svetski dan voda.[1]

Definicija otpadnih voda Ne postoji opšte prihvaćena definicija otpadnih voda. Jedna od mogućih definicija je sledeća: Voda koja je na bilo koji način zagađena tokom upotrebe predstavlja otpadnu vodu. Otpadne vode mogu biti otpadne vode domaćinstava, produkt ljudskog ili životinjskog zagađenja, zagađenja industrije ili atmosferskih prilika. Uobičajeno se otpadnim vodama smatraju otpadne voda iz naselja. Prema definiciji Federacije za kontrolu otpadnih voda (Water Pollution Control Federation, 1980), otpadne vode iz naselja sadrže 99,94 % težinskih vode. Ostalih 0,06 % predstavlja materijal koji je rastvoren ili suspendovan u vodi. [1]

Vrste otpadnih voda i njihove karakteristike Brz porast stanovništva i dinamičan razvoj industrije uslovljavaju permanetni rast potrošnje vode što dovodi do stalnog porasta količine otpadne vode. S druge strane, zbog širenja industrijske proizvodnje, u otpadnim vodama je sve širi spektar nepoželjnih supstanci, mogućih zagađujućih supstanci. Pod otpadnim vodama podrazumevaju se sve one vode koje nakon upotrebe u naseljima i industrijskoj proizvodnji ili oticanjem atmosferskih padavina sa površine zemljišta, naselja i kompleksa industrije menjaju svoje fizičke, hemijske i biološke osobine, povećavaju sadržaj primesa, koloida i rastvorenih supstanci, koje mogu biti organskog ili mineralnog porekla. Otpadne vode po nastanku su: - komunalne otpadne vode - atmosferske otpadne vode - otpadne vode industrije Osnovni parametri na osnovu kojih se prati kvalitet otpadnih voda su temperatura, boja, miris, vidljive materije, pH, taložne materije, suvi ostatak, žareni ostatak, gubitak žarenjem, suspendovane materije, hemijska potrošnja kiseonika (HPK), biološka potrošnja kiseonika (BPK 5 ) i elektroprovodljivost. Pored navedenih osnovnih parametara predviđeno je prikupljanje podataka o specifičnim karakteristikama u zavisnosti od tipa otpadnih voda odnosno njihovog porekla. Kvalitet ispuštenih otpadnih voda pre ispuštanja u vodotokove-recipijente je zakonski regulisan. Prema poreklu, primese u vodi mogu biti: - živi organizmi - čestice mineralnog porekla - čestice organskog porekla. Prema veličini čestica kao i prema ponašanju pri izdvajanju iz vode, uključujući mineralne i organske materije kao i žive organizme, primese u vodi svrstavaju se u nekoliko kategorija: -3-

Obrada otpadnih voda industrije piva - Suspendovane i plivajuće materije (grubo dispergovane ili mehanicke primese) imaju čestice veće od 10-4 mm - Koloidne ćestice (veličine od 10-6 mm do 10-4 mm) - Pravi rastvori (molekularno dispergovane čestice veličine manje od 10-6 mm) Suspendovane i plivajuće materije (grubo dispergovane ili mehanicke primese) i koloidne čestice obrazuju sa vodom heterogeni sistem sa graničnim površinama između faza. Sastoje se od peska, gline i raznog drugog materijala mineralnog ili organskog porekla. Grubo dispergovane i koloidne čestice čine vodu mutnom. Molekularno dispergovane čestice obrazuju sa vodom pravi rastvor. [1]

Karakteristike komunalnih otpadnih voda Veći deo komunalnih otpadnih voda čine upotrebljene vode iz domaćinstava. Za njih je karakterističan konstantan sastav u jednom regionu u dužem periodu, kao rezultat životnog standarda i načina življenja stanovništva. Karakteristika komunalnih otpadnih voda je prisustvo neorganskih i organskih materija, u čvrstom, suspendovanom i rastvorenom obliku. Neorganske čvrste materije su inertne materije koje nisu podložne raspadanju. Neorganske čvrste materije su pesak, mulj, šljunak, a približno jedna trećina ovih materija odvaja se taloženjem. Od neorganskih rastvorenih supstanci najvažnije su mineralne soli. Organske materije su uglavnom materije koje vode poreklo od mikroorganizama i otpadnih produkata živih bića. Glavne grupe ovih materija su proteini, ugljeni hidrati i masti zajedno sa produktima njihovog raspadanja. Količina svih materija, organskih i neorganskih, određuje kvalitet vode. Nestabilne otpadne vode su one koje sadrže veliku količinu čvrstih materija naročito organskih, dok se voda sa malo organskih čvrstih materija može okarakterisati kao stabilna. Pored toga, komunalne otpadne vode sadrže mikroorganizme, od kojih su neki patogeni.

Karakteristike industrijskih otpadnih voda Za razliku od komunalnih otpadnih voda, kvalitativno kvantitativne osobine industrijskih otpadnih voda mogu da variraju u jako širokom opsegu, čak i u otpadnoj vodi istog industrijskog objekta tokom dana. To je posledica određene dinamike nastajanja otpadnih voda unutar samog proizvodnog postupka, ali i različitog inteziteta rada industrije. Posebno se ističu udarna ispuštanja otpadnih voda, što predstavlja ispuštanje veće količine otpadne vode u relativno kratkom vremenu. U otpadnim vodama industrije može se pojaviti veliki broj raznovrsnih zagađujućih materija. Usled pojave novih sintetičkih materija, njihov broj stalno raste. Zagađujuće materije su obično neorganske soli, kiseline, razne organske materije, suspendovane materije, plivajuće čvrste i tečne materije, radioaktivne i penušave materije, kao i mikroorganizmi i topla voda.

Atmosferske vode Atmosferske vode predstavljaju padavine koje sa slivnih površina naselja i industrije odnose različite zagađujuće materije. U urbanim sredinama-gradovima, kvalitativne karakteristike atmosferskih voda čine neorganski materijali (pesak), suspendovane materije, mala koncentracija ukupne organske i biorazgradive materije. U industrijama atmosferske vode mogu biti vrlo zagađene što zavisi od tehnološkog procesa proizvodnje. Zagađenje nastaje manipulacijom sirovina i gotovih proizvoda na otvorenom prostoru, gde dolazi do prosipanja i procurivanja opasnih materija. Kišom opasne materije se spiru sa industrijskih platoa i odlaze kao otpadne vode. [1] -4-

Obrada otpadnih voda industrije piva

ZAKONSKE REGULATIVE I STANDARDI ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA •

Zaštita voda od zagađivanja sprovodi se radi omogućavanja neškodljivog i nesmetanog korišćenja voda, zaštite zdravlja ljudi, životinjskog i biljnog sveta i zaštite životne sredine;

•

Zaštita voda od zagađivanja sprovodi se zabranom, ograničavanjem i sprečavanjem unošenja u vode opasnih i štetnih komponenti, propisivanjem i preduzimanjem drugih mera za očuvanje i poboljšanje kvaliteta voda;

•

Zabranjeno je ispuštanje u podzemne i površinske vode otpadnih voda koje sadrže opasne i štetne komponente u masenim protocima, odnosno koncentracijama iznad propisanih graničnih vrednosti, kao i vršenje drugih aktivnosti koje mogu pogoršati propisani kvalitet vode u recipijentu;

•

Preduzeća iz čijih se objekata, uređaja i postrojenja ispuštaju otpadne vode dužna su da obezbede sistematsku kontrolu kvaliteta tih voda, merenje njihove mase i ispitivanje njihovog uticaja na recipijente na propisan način.

Ministarstvo za poslove vodoprivrede propisuje: •

koje se komponente u otpadnim vodama i u kojim masenim protocima smatraju opasnim i štetnim,

•

način i rokove merenja i evidencije podataka o utvrdenom kvalitetu otpadnih voda, sadržinu izveštaja o utvrđenom kvalitetu otpadnih voda i njihovom uticaju na recipijent, rokove za dostavljanje podataka, kao i organe kojima se podaci i izveštaji dostavljaju,

•

metodologiju za izradu i vođenje katastra zagađivača voda,

•

karakteristike zagađujućih komponenata koje se ispuštaju u recipijent moraju biti takve da obezbede propisani stepen čistoće vode vodotoka.

Zato je neophodno znati sposobnost samoprečišćavanja vodotoka. Na osnovu toga se određuje mogućnost korišćenja vodotoka kao prirodnog recipijenta, kao i potreban stepen prečišćavanja otpadnih voda. Sistematizovani podaci da se u svetu troši oko pedeset posto raspoloživih zaliha pitke vode, procenjuje se da bi već za dve decenije potrošnja dostigla i 80% svih kapaciteta. Potreba racionalnog pristupa u potrošnji zaliha pitke vode na globalnom nivou sve je izraženije kroz mnoge apele i kampanje, uz opsti zaključak da se na svetske rezerve vode definitivno ne može gledati jednako kao i na zalihe nafte. Naime, za naftu je već poznato (i primenjuje se) nekoliko alternativnih rešenja dok za pitku vodu nema zamene. Stav UN je da voda postaje sve više strateška sirovina 21. veka. Evropska unija je, takođe usvojila zajednički osnov upravljanja vodama kroz dokument ,,Okvirna direktiva o vodama EU”, koju mnogi popularno nazivaju ,,evropski ustav o vodama”. Ključni princip tog dokumenta izražen je tvrdnjom da ,,voda nije komercijalni proizvod kao neki drugi, nego nasleđe koje treba čuvati, zaštiti i shodno tome postupati”. [3] -5-

Obrada otpadnih voda industrije piva

Okvirna Direktiva Evropske unije o vodama (Water Framewor Directive EU WFD 200/60/EC) Stupila je na snagu 22. decembra 2000. godine objavom u Official Journal of the European Communities, a polaziste joj je u direktivama, uredbama i standardima u sektoru voda nastalim poslednjih deset gonina na nivou EU. Direktiva propisuje okvire vodne politike, uvažavanjem principa održivog razvoja i integralnog upravljanja vodama. Direktiva daje zakonski okvir za sprovođenje zaštite svih voda i to: •

sprečavajući dalje zagađenje, štiteći i unapređujući status vodenih resursa,

•

promoviše održivu upotrebu vode zasnovanu na dugoročnoj zaštiti resursa,

•

unapređuje zaštitu i poboljšava stanje kvaliteta vodene sredine kroz specifične mere progresivne redukcije izliva, emisija i gubitaka prioritetnih supstanci i potpunog ukidanja bilo kakve emisije prioritetnih hazardnih supstanci,

•

omogućava progresivno smanjenje zagađenja podzemnih voda i zaštitu od daljeg zagađenja i

•

doprinosi ublažavanju štetnih efekata suša i poplava [3].

Zakonska regulativa u oblasti zaštite voda u Republici Srbiji Zakonske odredbe koje važe u Republici Srbiji, a u vezi sa ispuštanjem otpadnih voda, slične su zakonskoj regulativi u Zapadnoj Evropi. Trenutno važeća zakonska regulativa u oblasti zaštite voda od zagađivanja u Republici Srbiji obuhvata: •

Pravinik o opasnim materijama koje se ne smeju unositi u vode («Sl. list SFRJ» br. 3/66, 19.01.1966, str. 61-63);

•

Uredba o klasifikaciji vodotoka («Sl. glasnik SRS» br. 5/68, 03.02.1968, str. 61 - 64);

•

Uredba o klasifikaciji voda («Sl. glasnik SRS» br. 5/68, 03.02.1968, str. 64 - 68);

•

Pravilnik o opasnim materijama u vodama («Sl. glasnik RS» br. 31/82);

•

Pravilnik o načinu i minimalnom broju ispitivanja kvaliteta otpadnih voda («Sl. glasnik SRS» br. 47/83, 03.12.1983, str. 2110).

•

Zakon o vodama («Sl. Glasnik RS» br. 46/91, 31.07.1991, str. 1827-1841);

•

Zakon o zaštiti životne sredine 2743);

•

Pravilnik o jugoslovenskim standardima za kvalitet voda («Sl. glasnik RS» br. 45/94);

(«Sl. glasnik RS» br. 66/91, 06.11.1991, str. 2730-

-6-

Obrada otpadnih voda industrije piva • Pravilnik o uslovima koje moraju da ispunjavaju preduzeća i druga pravna lica koja vrše odredjena ispitivanja kvaliteta površinskih i podzemnih voda kao i ispitivanja kvaliteta otpadnih voda.(«Sl. glasnik SRS» br. 41/94); •

Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće («Sl. list SRJ» br. 42/98, 28.08.1998, str. 4-10);

•

Zakon o režimu voda («Sl. list SRJ» br. 59/98, 04.12.1998, str. 43-45);

•

JUS STANDARDI ZA KVALITET VODA.

Pravilnikom o jugoslovenskim standardima za kvalitet vode (Službeni glasnik SRJ br.45/94), propisuju se standardi koji imaju sledeće nazive i oznake: •

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja rastvorenog kiseonika. Jonometrijska metoda. JUS ISO 5813;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja rastvorenog kiseonika. Metoda jona sa selektivnom elektrodom. - JUS ISO 5814;

•

Kvalitet vode. Određivanje biohemijske potrošnje kiseonika posle pet dana BPK 5 . Metoda razblaživanja i rasejavanja. - JUS ISO 5815;

•

Kvalitet vode. Određivanje hemijske potrošnje kiseonika. - JUS ISO 6060;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja nitrata. Deo 1 : Spektrofotometrijska metoda sa 2,6-dimetilfenolom - JUS ISO 7890-1;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja nitrata. Deo 2: Spektrofotometrijska metoda sa 4fluorfenolom posle destilacije - JUS ISO 7890-2;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja nitrata. Deo 3: Spektrofotometrijska metoda sa sulfosalicilnom kiselinom - JUS ISO 7890-3;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja slobodnog hlora i ukupnog hlora. Deo 1: Titrimetrijska metoda sa N.N.-dietil-1,4-fenilendiaminom - JUS ISO 7393-1;

•

Kvalitet vode. Određivanje sadržaja slobodnog hlora i ukupnog hlora. Deo 2: Kolorimetrijska metoda sa N.N. - dietil - 1,4 - fenilendiaminom za rutinsku kontrolu JUS ISO 7393-2;

•

Kvalitet vode. Smernice za određivanje sadržaja ukupnog organskog ugljenika (TOC) JUS ISO 8245;

•

Kvalitet vode. Kalibracija i ocenjivanje analitičkih metoda ispitivanja i karakteristika metoda. Deo 1: Statističko ocenjivanje linearne kalibracione funkcije. - JUS ISO 8466-1.

Navedeni jugoslovenski standardi sastavni su deo gore navedenog pravilnika i objavljuju se u posebnom izdanju Saveznog zavoda za standardizaciju. [3] -7-

Obrada otpadnih voda industrije piva

ZAKONSKA REGULATIVA Na osnovu člana 93. stav 2. tačka 1) Zakona o vodama („Službeni glasnik RS”, broj 30/10) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka 101/07, 65/08 i 16/11), Vlada donosi UREDBU o graničnim vrednostima emisije zagađujućih materija u vode i rokovima za njihovo dostizanje Prilog 2.

GRANIČNE VREDNOSTI EMISIJE ZA OTPADNE VODE 38. Granične vrednosti emisije otpadnih voda iz objekta i postrojenja za proizvodnju piva Granične vrednosti emisije navedene u ovom odeljku se odnose na otpadne vode čije zagađujuće materije potiču uglavnom od proizvodnje piva. Mogu se primeniti i na integrisane sladare, pod uslovom da pokrivaju zahteve pivare. Tabela 1. Granične vrednosti emisije na mestu ispuštanja u površinske vode(II)

(I) Vrednosti se odnose na 2-časovni uzorak. (II) Ne primenjuje se na vode iz indirektnog rashladnog sistema i sistema za pripremu procesne vode. (III) Granična vrednost za azot (amonijačni-azot) i granična vrednost za ukupan neorganski azot se primenjuje kada je temperatura efluenta iz biološkog prečistača 12oC i kada je opterećenje ukupnog ulaznog azota, koje je dato u dozvoli veće od 100 kg/dan. Efekat prečišćavanja se računa u odnosu na ulazni ukupni azot (organski i neorganski) i izlaznu vrednost ukupnog azota u toku reprezentativnog vremenskog perioda koji nije duži od 24 časa. (IV) Zahteve za ukupni fosfor treba primeniti tamo gde opterećenje sirove vode ukupnim fosforom na kome se bazira dozvola za ispuštanje efluenta dostiže 20 kg/dan. (V) U efluentima kanalizacionih laguna, dizajniranih sa vremenom zadržavanja od 24 časa ili više u kojima dnevna zapremina otpadne vode, na kojoj je bazirana dozvola za ispuštanje, ne prelazi 500 m3, gde je uzorak očigledno obojen usled prisustva algi, HPK i BPK5 treba određivati iz uzorka koji ne sadrži alge. U

-8-

Obrada otpadnih voda industrije piva tom slučaju vrednosti prikazane u tabeli se smanjuju na 15 mgO2/l za HPK i na 5 mgO2/l za BPK5. U slučaju taložnih laguna, zahtevi se odnose na slučajni uzorak. Ne treba smatrati da se zahtevi odnose i na slučaj kada je taložna laguna isušena pre postizanja zadatih nivoa. [5]

OPIS TEHNOLOGIJE Proizvodnja piva je dugotrajan i složen tehnološki proces sastavljen od niza tehnoloških operacija i tehnika: Prijem i priprema sirovina za proizvodnju piva Za proizvodnju piva potrebne su četiri osnovne sirovine: ječmeni slad, hmelj, voda i kvasac. Deo ječmenog slada može se zameniti žitaricama i proizvodima od žitarica (kukuruzna krupica), dodacima na bazi skroba i šećera. Kvalitet ovih sirovina ima odlučujući uticaj na kvalitet gotovog proizvoda. Osiguranje odgovarajućih uslova prilikom manipulacije i skladištenja sirovina preduslov je kvalitetnog gotovog proizvoda. Proizvodnja ohmeljene sladovine Ohmeljena sladovina osnova je za kvalitetan gotovi proizvod. Osim toga sadržaj suve materije (ekstrakt) u sladovini određuje tip piva, odnosno utrošak energije potrebne za proizvodnju sladovine. Celokupan proces proizvodnje ohmeljene sladovine izvodi se u 5 procesnih koraka: 1. Komljenje usitnjenih sirovina (prekrupe/krupice) 2. Izdvajanje sladovine iz ošećerene komine 3. Kuvanje sladovine s hmeljom 4. Bistrenje sladovine 5. Hlađenje i aeracija sladovine Alkoholno vrenje i zrenje (odležavanje) piva U postupku vrenja i dozrevanja piva dolazi do pretvaranja fermentabilnih šećera (ekstrakta) pomoću pivskog kvasca u etil alkohol, CO 2 , nusprodukte vrenja i biomasu kvasca kod povišene temperature (fermentacija ili vrenje) te modifikovanje nusprodukta vrenja pomoču zaostalog kvasca pri niskoj temperaturi (dozrevanje ili odležavanje). Celokupan proces odvija se u anaerobnim uslovima pri temperaturi 6-16°C i izvodi se u 5 procesnih koraka: 1. Inokulacija pivskog kvasca u hladnu sladovinu, 2. Glavno vrenje sladovine, 3. Uklanjanje (sakupljanje) kvasca 4. Hlađenje mladog piva 5. Dozrevanje (odležavanje) mladog piva Dorada piva Pivo je nakon završetka procesa odležavanja još uvek mutno, odnosno nedovoljno bistro za plasman. Zbog toga je potrebno pivo izbistriti i pripremiti za otakanje u ambalažu u skladu sa deklaracijom proizvoda. U postupku dorade piva izvode se finalne korekcije karakteristika piva zavisno od primenjenog tehnološkog procesa. Postupak dorade piva vrši se u 4 procesna koraka: 1. Stabilizacija piva 2. Filtracija piva 3. Korekcija udela sastojaka piva -9-

Obrada otpadnih voda industrije piva 4. Skladištenje filtriranog piva[2] Ambalažiranje piva Pre prodaje pivo se mora napuniti u ambalažu koja se razlikuje po zapremini (0,2 l do 50 l) i materijalu izrade (staklene boce, bačve od nerđajućeg čelika), pa je zavisno od toga, kao i od toga radi li se o novoj, nepovratnoj ili povratnoj ambalaži i sama priprema ambalaže i postrojenja za punjenje piva u ambalažu (ambalažiranje) različita. Rukovanje pivom i ambalažom mora biti optimirano i ispunjavati osnovne preduslove za ispravan gotov proizvod. Otakanje piva u ambalažu je vrlo složen proces koji se sastoji od sledećih tehnoloških operacija: -

Priprema ambalaže, Pranje ambalaže, Kontrola oprane ambalaže, Punjenje i zatvaranje, Biološka stabilizacija (pasterizacija boce i piva), Etiketiranje i označavanje

Skladištenje gotovog proizvoda Nakon opremanja ambalaža se pakuje zavisno o vrsti u PVC nosiljke (povratne boce), kutije (nepovratne boce i limenke), foliju (nepovratne boce), slažu na palete (paletizatori) i odvode u skladište gotovih proizvoda. Palete s gotovim proizvodima se čuvaju u skladištu opremljenom s opremom za kondicioniranje vazduha (hlađenje/grejanje). Ostali korisni procesi Pomoćni (korisni) procesi neposredno vezani za proces proizvodnje piva definisani su osnovnim karakteristikama tehnološkog procesa proizvodnje piva i sastoje se od: Pripreme tehnološke vode - Voda se primarno koristi kao sirovina (89 - 93% vode u proizvodu), te za ispiranje ekstrakta iz tropa, hlađenje sladovine, pripremu naplavnog filtera piva, pasterizaciju piva, pranje i dezinfekciju tehničko-tehnološke opreme i radnih površina, održavanje opšte higijene, pranje i dezinfekciju ambalaže, proizvodnju pare, kondenzaciju amonijaka u rashladnim postrojenjima, hlađenje vazdušnih i amonijačnih kompresora i dr. Proizvodnje vodene pare - Para se proizvodi u kotlarnici koja ima funkciju proizvodnje tehnološke pare pritiska 6-8 bara. Glavni deo potrošnje pare odvija se u procesu proizvodnje sladovine (komljenje, kuvanje sladovine), filtracije (sterilizacija filtera) te punjenja u ambalažu (pranje boca) i pranje (CIP pranja) Proizvodnja rashladne energije - Rashladno postrojenje je neophodno za vođenje tehnološkog postupka proizvodnje piva. Rashladni medijum je amonijak koji kruži u zatvorenom sistemu predaje hladno u medijima (voda ili propilen glikol) koji se u odvojenim sistemima dovode do potrošača hladnoće. Proizvodnja komprimovanog vazduha - Postrojenje za proizvodnju komprimovanog vazduha za pivare čine vazdušni kompresori s vodenim ili vazdušnim hlađenjem. Kapacitet kompresora mora zadovoljiti sve potrebe instalirane opreme i tehnoloških procesa Pranje i dezinfekcija - Cilj pranja i dezinfekcije je osiguravanje neophodnih higijenskih preduslova u svim fazama proizvodnje piva. Pranje i dezinfekcija procesne opreme i radnih površina su zbog visokih higijenskih zahteva učestali te iziskuju velike troškove radne snage, tehničke opreme, sredstava za čišćenje, vode i energenata. Pranje i dezinfekcija unutrašnjih površina procesne opreme se radi CIP („Cleaning in Place“) postupkom zatvorenog, kružnog pranja i dezinfekcije koriste i vodu i različita sredstva za pranje (alkalna, kisela i dezinficirajuće). Doziranje CO 2 - Ugljen dioksid je uobičajeni nusproizvod alkoholnog vrenja pivske sladovine. Na početku vrenja iz fermentora izlazi smesa ugljen dioksida i vazduha, koja se ispušta u -10-

Obrada otpadnih voda industrije piva atmosferu prvih dvadest sati dok udeo CO 2 u izlaznim fermentacionim gasovima ne dostigne 95,0 do 99,5 %. Tada se izlazni fermentacioni gasovi uvode u postrojenje (stanicu) za prikupljanje, pročišćavanje i doziranje CO 2 . Postrojenje za dobijanje dozirnog CO 2 služi s jedne strane za uskladištenje CO 2 koji kontinuirano izlazi iz fermentora dok traje vrenje piva, a s druge strane za njegovo čišćenje i doziranje, kako bi se pročišćeni ugljen dioksid mogao upotrebiti za određene tehnološke operacije. Kontrolna laboratorija - Proces proizvodnje piva neophodno je nadzirati u svakom procesnom koraku kako sa fizičko-hemijskih karakteristika sirovina, poluproizvoda i gotovih proizvoda tako i mikrobiološku opreme, cevovoda, poluproizvoda, kvasca, gotovih proizvoda.[2]

MESTA NASTANKA OTPADNIH VODA U PIVARI U pivarama se voda koristi za ekstrakciju slada u postupku dobijanja sladovine i ispiranja tropa, pranje posuda varionice fermentora, tankova za odležavanje pritisnih tankova, bačvi i boca, održavanje čistoće ostalih delova opreme, cevovoda, te radnih površina, hlađenje, proizvodnju pare itd. Samo manji deo te vode ulazi u sastav gotovog proizvoda, dok se veći deo nakon upotrebe pojavljuje kao otpadna voda iz pogona. Otpadne vode se mogu svrstati u dve grupe: - uslovno čiste (voda iz friždera, kondenzatora i slično) - tehnološkke otpadne vode. Tehnološke otpadne vode sadrže u suspenziji smesu sladovine, pivskog i hmeljnog tropa, proteinskog taloga, piva, kvasca, dijatomejske zemlje, sredstava za pranje i dezinfekciju.

Ove vode se razlikuju po količini i sastavu od pogona do pogona, zbog specifičnosti i različitosti proizvodnih procesa u pojedinim pogonima, stepena savremenosti primenjene tehnologije i stepena recikliranja nusproizvoda i otpadnih materija tehnološkog procesa. Osim toga, tim razlikama doprinose veličina pogona i tip kanalizacione mreže, tj. da li su i u kojoj meri atmosferske -11-

Obrada otpadnih voda industrije piva i sanitarno-fekalne vode odvojene od otpadnih tehnoloških voda. Bez obzira na to što se u pivarama pojavljuju vremenski intervali u kojima praktično nema znatnije potrošnje, a kroz to i ispuštanja otpadnih voda, moramo naglasiti da poređenja u pogonima pokazuju da moderne pivare rade s optimalnim iskorišćenjem postrojenja, tj. sva mesta su istovremeno u pogonu, a kroz to se osetljivo smanjuju maksimalne vrednosti. S obzirom na to da je količina otpadnih voda pivara zavisna u prvom redu od količine utrošene tehnološke vode, odnosno da zavisno od rešenja samo 10-20% tehnološke vode ne odlazi kao otpadna voda, pojačan je značaj racionalnog trošenja i kontrole utroška tehnološke vode. Racionalno trošenje vode nije značajno samo sa aspekta cene tehnološke vode koja je uvek niska, niti nadoknade za obradu ispuštene vode koja nije adekvatna, nego iz zbog savremenije proizvodnje u kojoj se voda koristi u cirkulacionim sistemima uz korišćenje svih mogućnosti iskorišćenja nusproizvoda nastalih u toku proizvodnje piva. Sve vode koje se ispuštaju u kanalizaciju iz pogona u kome se proizvodi sladovina, smatramo otpadnim vodama proizvodnje sladovine. Otpadne vode proizvodnje sladovine su kako u kvalitativnom tako i u kvantitativnom smislu rezultat primenjene tehnologije kao i specifičnosti karakterističnih za svaku pojedinu sredinu. Potrošnja tehnološke vode kao i sistemi u kojima se ona koristi, od presudnog su značaja za količinu i zagađenost otpadnih voda. Samim izborom tehnološke operacije ne utičemo na potrošnju vode već i na racionalno trošenje energije, a samim tim i smanjujemo količinu otpadnih voda koje ispuštamo u kanalizaciju. Isto tako i izborom opreme sistema tehnološkog procesa. Ipak u odnosu na ukupnu količinu otpadnih voda pivare ispada da se 15% ispušta iz procesa proizvodnje sladovine. Ima nekoliko karakterističnih postupaka u tehnologiji proizvodnje sladovine kod kojih dolazi do tehnološki nužnog ispuštanja otpadnih voda. Znamo da je cilj svih proizvoda pa samim tim i proizvoda sladovine što veće iskorišćenje svih faktora u procesu. Kod stvaranja otpadnog proizvoda iz objektivnih ili subjektivnih razloga gubi se energija nepovratno i takav proces je neekonomičan što se odražava na tehnološki proces i kvalitativne i kvantitativne karakteristike otpadnih voda. U procesu sladovanja znatnije se količine tehnološke vode koriste za namakanje zrna slada, pri čemu se suvišna količina vode često ispušta u kanalizaciju. Ove otpadne vode osim slada nose sa sobom i čestice organskog i neorganskog porekla, otpadne vode prilikom pranja posude ili filtracije komine ili tropa, nose u sebi zaostale materije kao skrob, celulozu, belančevine, ugljene hidrate, gorke materije i ostale komponente ili materije koje nastaju u toku samog tehnološkog procesa. Otpadne vode ispuštene pri proizvodnji piva, koje nose sve materije u procesu vrenja, naknadnog vrenja i odležavanja, kao i obrade piva nazivamo otpadnim vodama vrenja i obrade gotovog piva. Karakteristika ovih otpadnih voda je vrlo visoka zagađenost, uz znatne varijacije apsolutnih vrednosti zagađenja. U kvalitativnom smislu zagađenost otpadnih voda vrenja, naknadnog vrenja, odležavanja i obrade gotovog piva posledica je sadržaja organske materije, dospele u otpadnu vodu kroz gubitke u tehnološkom procesu ili pranjem posuda sa zaostalim količinama poluproizvoda i proizvoda. Te otpadne materije čine: sladovina, kvasac nastao u procesu glavnog i naknadnog vrenja, belančevine, dijatomejska zemlja izmešana sa ćelijama kvasca, mlado pivo kao i gotovo pivo koje se gubi u toku procesa. Otpadne vode ispuštene iz pogona za punjenje piva u staklenu ambalažu (flašara) su relativno sa niskim sadržajem organske materije i sa vrlo visokim varijacijama pH vrednosti, koja je rezultat tehnološkog zahteva za upotrebom baza i baznih sredstava za pranje boca. Zagađenja koja u otpadne vode flašare (punionice boca) dospevaju dnevnim i nedeljnim pranjem mašina i prostora jesu razna ulja i masti za mašine i sanitarni čvor. Vrlo često u otpadnim vodama nalazimo čvrst otpad bez obzira što se po pravilu izvođenja iskorišćene etikete i stakleni lom izdvaja i odlaže na otpad. Postupak etiketiranja boca, korišćenje dekstroznog lepila, kao i gubici gotovog proizvoda takođe su potencijalni izvori zagađenja organskim materijama. Uticaj na neželjene pH vrednosti ima i ispuštanje iskorišćenog baznog rastvora od pranja boca, kao i od učestalosti od tog ispuštanja. Bez obzira na jednostavne mogućnosti regeneracije i neutralizacije takvog rastvora, još uvek mnogi pogoni imaju visoke pH vrednosti otpadnih voda iz punionice zahvaljujući upravo -12-

Obrada otpadnih voda industrije piva slabom rešavanju tog problema. Kako je pri punjenju piva u staklenu ambalažu, bez obzira na tehnički nivo pojedine punionice, zaposlen veliki broj ljudi unutar jednog pogona, sanitarna otpadna voda čini značajan izvor zagađenja.

Podaci se odnose na pivaru u kojoj se trop prodaje u svežem stanju a višak kvasca iz vreonog podruma se ne ispušta u kanalizaciju. Prema tome, ovaj prikaz nije univerzalan i naveden je ovde samo kao primer kako bi trebalo klasifikovati otpadne vode u vlastitom pogonu, pre nego se pokuša smanjiti nivo njihove zagađenosti, ipak se vidi da najviše otpadnih voda potiče od pranja, da varionica i punionoca imaju najveći uticaj na 20°C BPK 5 vrednost ukupnih otpadnih voda te da varionica i obrada piva daju najviše suspendovanih materija. [4]

Minimizacija zagađenja otpadnih voda pivare Zbog svega navedenog potrebno je izvršiti modifikaciju tehnološkog procesa u cilju recirkulacije tehnološke vode i reciklaže nusproizvoda i otpada, to se može ostvariti na sledeći način: a) smanjenjem nivoa zagađenosti otpadnih voda varionice U cilju smanjenja uticaja otpadnih voda varionice na zagađenost ukupnih otpadnih voda pivare preporučuje se: - talog iz whirpoola direktno vraćati u bistrenik; - trop prodavati u vlažnom stanju; - trop konzervirati s ureom i prodavati u vlažnom stanju; - kod sušenja tropa vodu ceđenja vratiti u varionicu; - filterski kolač sa obrade piva direktno prebaciti u komovnjak (pozitivno utiče na izluživanje pri ispiranju tropa i povećavaiskorišćenje ekstrakta). Činjenica je da pojedine naše pivare suše trop koji pre sušenja cede, što je važno sa stanovišta uštede energije, ali vrlo nepovoljno se stanovišta pokazatelja zagađenosti otpadnih voda. Naime ceđenjem se iz 100 kg vlažnog tropa dobija, do 40 kg tečne faze koja sadrži do 5% suve materije (40% proteini, 9% masti, 18% šećeri, 5% linolna kiselina, 3,5% celuloza, 0,5% smole, 0,4% tanini). Praktično to znači da bi se dobila 1 tona osušenog tropa, ceđenjem treba ukloniti oko 1000 kg tečne faze koja opterećuje otpadne vode varionice sa dodatnim 50 kg suve materije, što se odražava na opterećenost ukupnih otpadnih voda. To je svakako nedopustivo pa bi vodu od ceđenja trebalo vratiti u varionicu. Poteškoća je što bi ovu vodu trebalo čuvati u posebnom spremniku na relativno visokoj temperaturi (80-84oC) kako bi se sprečilo kvarenje i što postupak dolazi u obzir samo ako varionoca radi 24 časa, svih 7 dana u nedelji. Uobičajeno je u ovaj spremnik dovesti i poslednju vodu od ispiranja tropa te vodu od ispiranja posuda varionice. Sve vode se tada propuštaju preko dekantera. Dobijeni talog 25% suve materije se meša sa -13-

Obrada otpadnih voda industrije piva ispresovanim tropom i suši. Voda sa 1-1,1% suve materije se čuva na 80oC i koristi za ukomljavanje. Tropu se pre ceđenja po ovom konceptu mogu dodati hmeljni trop, vrući i hladni talog, a nakon ceđenja još filterski kolač sa obrade sladovine i piva. Ovo je značajno jer specifičnoj potrošnji od 100 do 150 g dijatomejske zemlje nastaje 0,5-0,6 kg filterskog kolača po 1 hl piva. Ispušten u kanal povećava 20°C BPK 5 za 5%, a dokazano je da ne utiče na kvalitet tropa. Prema nekim podacima filterski kolač se može vratiti u komovnjak bez ikakvih štetnih posledica, naprotiv, on povećava izlučivanje ekstrakta iz tropa prilikom ispiranja i povećava iskorišćenje. Opisani postupak se može modifikovati tako da se umesti dekanter-centrifuge postavi cilindrično-konusni tank taložnik u kojem se brzo iztaloži oko 90% suspendovanih sastojaka koji se pridružuju tropu a izbistrena voda čuva na 70oC i koristi za ukomljavanje uz predhodno mešanje sa aktivnim ugljem (50-100 g hl-1). b) smanjenjem nivoa zagađenosti otpadnih voda iz vreonog i ležnog podruma Otpadne vode iz vreonog i ležnog podruma manje će uticati na zagađenost ukupnih otpadnih voda ako se pivarski talozi (tj. otpadni kvasac) ne ispuštaju direktno u kanalizaciju, već se prikupljaju o odvojene spremnike i kvasac se zatim: - koristi u svežem stanju, u ishrani životinja (do 0,5% biološki aditiv); - inaktivira toplotom i konzervira propionskom kiselinom te koristi kao proteinski dodatak krmima (do 10%); - pomeša sa melasom u razmeri 1:1, čime mu se povećava trajnost do 7 dana i koristi kao dodatak krmima; - reciklira u varionici (smanjenje normativa sirovina, povećanje α-aminoazota, uštede hmelja, ubrzanje vrenja, povećanje količine i hranljive vrednosti tropa); - ugusti na dekanteru, pivo vrati u whirpool, vreoni ili ležni podrum, ali ostaje problem izdvojenog kvasca, ako se on ne može osušiti pa to zahteva primenu jednog od prva tri rešenja; - osuši. c) smanjenjem i kontrolom alkalija i alkalnih voda Visoka potrošnja alkalije (do 0,8 kg 50% NaOH na jedan hektolitar piva) će se smanjiti, a otpadne vode od pranja manje će uticati na pH vrednost od ukupnih otpadnih voda ako se: - alkalija iz mašine za pranje pročišćava taloženjem u posebnom spremniku (dodatak sredstava za flokulaciju) i reciklira ili se kontinualno prečišćava filtracijom; - alkalija pre ispuštanja neutrališe otpadnim CO 2 iz podruma za vrenje ili dimnim gasovima iz kotlarnice; - alkalija, odnosno alkalne otpadne vode postepeno ispuštaju i dozirano razređuju, kiselim otpadnim vodama (iz vreonog podruma); - tople alkalne vode koriste za potapanje ječma. [4]

Kvalitativno - kvantitativne karakteristike otpadnih voda Količina i zagađenost ukupnih otpadnih voda pivare varira u širokim granicama, zavisno od ranije spomenutih faktora. Otpadne vode nastale pranjem boca sadrže male koncentracije organskog zagađenja ( 20°C BPK 5 od 200 do 400 mg/l). Koncentracije kojima se peru rezervoari za fermentaciju i filtri dostižu 20°C BPK 5 3000 mg/l , a u vodama kojima se peru cisterne za čuvanje piva čak i 16000 mg/l. Takođe, visoka potrošnja alkalija, 0,8 kg 50% NaOH na jedan hektolitar piva, čini otpadne vode od pranja boca agresivnim. Prosečna organska opterećenja izražena preko parametara 20°C BPK 5 i HPK, kao i koncentracije amonijaka i suspendovanih materija su takve da se ovi efluenti -14-

Obrada otpadnih voda industrije piva ne smeju direktno ispuštati bez prečišćavanja u recipijente. Prisutnost ugljenih hidrata i proteina čini ove vode pogodnim za biohemijsko prečišćavanje aerobnog i anaerobnog tipa. U tabeli 7.48. prikazan je prosečan sastav (koncentracija relevantnih pokazatelja) zbirnih otpadnih voda AD Pivare - Niš. [4]

TEHNOLOŠKE SHEME POSTROJENJA ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA Na slici 7.67. prikazana je tehnološka shema za predtretman otpadnih voda iz industrije za proizvodnju piva, kada je njihov prijemnik gradska kanalizacija.

Linija vode: 0 Tehnološki proces za proizvodnju piva; Influent - neprečišćene zbirne otpadne vode iz tehnološkog procesa za proizvodnju piva 1 Fina rešetka (sito) za uklanjanje sirovine iz tehnološkog procesa i zaštitu opreme na postrojenju (merač protoka, pumpe itd.); 1a kontejner za materijal uklonjen sitom koji se prerađuje na liniji mulja; 1b merač protoka;

-15-

Obrada otpadnih voda industrije piva 2 egalizacioni bazen za ujednačavanje kvalitativno - kvantitativnih karakteristika zbirnih otpadnih voda; egalizacioni bazen sadrži opremu za mešanje, odnosno uduvavanje dovoljne količine vazduha, da ne bi došlo do taloženja suspendovanih materija i anaerobnih procesa; 3 reaktor za intenzivno fizičko - hemijsko prečišćavanje u kome se vrši flotacija vazduhom uz ukrupnjavanje čestica koagulacijom (Al 2 (SO 4 ) 3 ) i flokulacijom (PAA); 3a kontejner za flotirani materijal koji se prerađuje na liniji mulja; 4 primarni cilindrično - konični taložnik izrađen od čeličnog lima i efluent - prečišćene zbirne otpadne vode iz tehnološkog procesa proizvodnje piva, koje se upuštaju u gradsku kanalizaciju. Linija mulja: 5 zgušnjivač mulja; 6 kondicioniranje mulja sa (Al 2 (SO 4 ) 3 ) i organskim polielektrolitima (PAA); 7 stabilizacija mulja krečom (Ca(OH) 2 ) i 8 odlaganje stabilizovanog mulja na deponiju. Neprečišćene otpadne vode (influent) se najpre proceđuju kroz fine rešetke za uklanjanje krupnijeg grubo dispergovanog i delom suspendovanog materijala. Uklanjanjem krupnijih čestica, koje bi mogle da oštete merač protoka, otpadne vode se uvode u egalizacioni bazen gde se vrši ujednačavanje protoka i sastava. Nakon toga se otpadne vode uvode u reaktor za intenzivno fizičko-hemijsko prečišćavanje, gde se pored uklanjanja 20°C BPK 5 , HPK i suspendovanih materija vrši smanjenje pH vrednosti otpadne vode zbog kisele hidrolize aluminijumsulfata. Mulj iz primarnog taložnika, zatim materijal odvojen na finim rešetkama, kao i flotirani materijal idu na zgušnjavanje, hemijsko kondicioniranje i stabilizaciju krečom (linija mulja). Na slici 7.68. prikazana je tehnološka shema postrojenja za potpuno prečišćavanje zbirnih otpadnih voda iz industrije za proizvodnju piva, kada su prijemnici reke II klase. S l i k a 7.68. Tehnološka shema postrojenja za potpuno prečišćavanje zbirnih otpadnih voda iz industrije za proizvodnju piva:

Linija vode: 0 tehnološki proces za proizvodnju piva; Influent - neprečišćene zbirne otpadne vode iz tehnološkog procesa proizvodnje piva 1 Fina rešetka (sito) za uklanjanje sirovine iz tehnološkog procesa i zaštitu opreme na postrojenju (merač protoka, pumpe itd.); 1a kontejner za materijal uklonjen sitom koji se prerađuje na liniji mulja; 1b merač protoka; -16-

Obrada otpadnih voda industrije piva 2 egalizacioni bazen za ujednačavanje kvalitativno - kvantitativnih karakteristika zbirnih otpadnih voda, egalizacioni bazen sadrži opremu za mešanje, odnosno uduvavanje dovoljne količine vazduha, da ne bi došlo do taloženja suspendovanih materija i anaerobnih procesa; 3 reaktor za intenzivno fizičko - hemijsko prečišćavanje u kome se vrši flotacija vazduhom uz ukrupnjavanje čestica koagulacijom (Al 2 (SO 4 ) 3 ) i flokulacijom (PAA); 3a kontejner za flotirani materijal koji se prerađuje na liniji mulja; 4 primarni cilindrično - konični taložnik izrađen od čeličnog lima; mulj iz taložnika ide na preradu na liniji mulja; 5 bioaeracioni bazen sa aktivnim muljem (produžena aeracija, pri čemu dolazi i do procesa nitrifikacije); 6 sekundarni taložnik iz koga se deo mulja recirkuliše u bioaeracioni bazen a višak mulja ide na preradu na liniji mulja; 7 bazen za hlorisanje iefluent - prečišćene zbirne otpadne vode iz tehnološkog procesa proizvodnje piva, koje se upuštaju u reke sa većim ekološkim zahtevima. Linija mulja: 8 zgušnjivač mulja; 9 digestor mulja (anaerobno truljenje i dobijanje biogasa kao korisnog proizvoda); 10 polja za sušenje stabilizovanog mulja i 11 dispozicija mulja (korišćenje stabilizovanog mulja u poljoprivredi). Potpuno prečišćavanje otpadnih voda pivare podrazumeva i sekundarni tretman u bazenu sa aktivnim muljem sa malom opterećenošću mase (produžena aeracija). Uz uspešan predtretman efekat biohemijskog prečišćavanja je 95% po osnovu 20°C BPK 5 . Voda se potom hloriše, zbog postojanja bakterija i različitih mikroorganizama. S obzirom da postoji mulj iz sekundarnog taložnika to zahteva potpunu stabilizaciju ovog mulja sa primarnim muljem, flotiranim materijalom i krupnijim česticama koje su odvojene na sitima. Prerada ima za posledicu dobijanje biogasa koji predstavlja ekološko gorivo. Nakon potpunog tretmana efluent se nesmetano može upuštati u prirodne recipijente sa većim ekološkim zahtevima (reke II klase). [4]

ZAKLjUČAK U skladu sa trendom o drživom razvoju, očuvanju svih prirodnih resursa koji su nam na raspolaganju i zaštiti životne sredine, ovim radom smo dali sveobuhvatnu karakterizaciju otpadne vode iz industrije piva, konkretno Pivare AD Niš. Kao i konkretna rešenja postrojenja za preradu i prečišćavanje otpadne vode. Na osnovu višegodišnjih fizičko-hemijskih analiza zbirne otpadne vode urađene experimentalno, utvrđeno je veliko organsko zagađenje (HPK iz KMnO 4 I 20°C BPK 5 ), i visoka koncentracija suspendovanih materija. Na osnovu kvalitativno kvantitativnih karakteristika otpadne vode, zakonskih regulativa i uredba definisan je potreban stepen prečišćavanja po relevantnim polutantima. Na osnovu kog su data dva rešanja tehnologija za prečišćavanje otpadnih voda, sa razlikom u stepenu prečišćenosti krajnjeg efluenta koji se ispušta u recipijent. Rešenja se razlikuju u tome što je kod drugog projektovano biohemijsko prečišćavanje čime se dobija viši kvalitet vode. Proučavanjem samog tehnološkog procesa proizvodnje, uspeli smo da ponudimo rešenja kojima bi se izvršila recirkulacija sirovina i postigla njihova ušteda, a samim tim i smanjilo organsko i mineralno opterećenje otpadnih voda. Primenom procesa recirkulacije i rešenja za prečišćavanje otpadne vode zatvaramo krug tehnologije, i možemo postići cilj zelene tehnologije sa održivom budućnošću.

-17-

Obrada otpadnih voda industrije piva

LITERATURA 1. http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D 0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B5 2. PRELIMINARNI TEHNOLOŠKI PROJEKAT POVEĆANJA KAPACITETA PROIZVODNJE PIVA ZA 20% U FABRICI “PIVARA NIŠ” 3. Sanja Zlatanović, Legislativa u sektoru voda Srbije i harmonizacija sa evropskim direktivama, odbranjen seminarski rad (15.04.2009.) na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu iz predmeta Pravo zaštite čovekove okoline. Predmetni nastavnik Dr Stevan Lilić, red prof. 4. Miodrag P. Stanisavljević, monografija, Tehnologije prerade otpadnih voda i industrijskog opasnog otpada, Požarevac 2010. 5. ZAKONSKA REGULATIVA - Na osnovu člana 93. stav 2. tačka 1) Zakona o vodama („Službeni glasnik RS”, broj 30/10) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka 101/07, 65/08 i 16/11)

-18-