O ANTIČKOM RUDARENJU NA JASTREPCU

Zoran Janićijević, Kruševac

O ANTIČKOM RUDARENJU NA JASTREPCU

Apstrakt: Na osnovu legendi o postojanju rudnika na Jastrepcu i geološke situacije, autor izosi pretpostavku o vezi kasnoantičkih nalazišta na Jastrepcu sa rudarstvom. Utvrđena kasnoantička i ranovizantijska naselja na severnim padinama Jastrepca, o kojima govori ovaj rad, nisu podignuta na planinskim obroncima samo zbog bolje zaštite i efikasnije odbrane, već je jedan od razloga za takav smeštaj mogućnost rudarenja na Jastrepcu. Ključne reči: Jastrebac, ispiranje zlata, rudarenje, utvrđenja, zgura, Gradac, Gradište. Narodne priče, mitovi i legende nisu česta tema radova i rasprava c arheološkom ili istorijskom tematikom, ali ovaj rad počećemo upravo s dve legende1. Tako smo 2002. Godine zabeležili reči S. Pavlović iz Boljevaca kraj Ribarske Banje sa Jastrepca: „Za vreme Turaka u planini su postojali tuneli i rudnici, koje je narod zatrpao da ne bi morao da radi u njima“. Postoji još jedna legenda, ovaj put s južnih padina Jastrepca, zabeležena u dnevnim novinama Večernje novosti.2 Legenda kaže : „Turci su u početku pokušavali da obnove stare rudnike. Sakupljali su muškarce i decu i odvodili ih u iskopine, odakle se više nikada nisu vraćali. Narod se međutim dosetio kako da stane na put ovom zulumu, pa je počeo da zatrpava rudokope“. Autor ovog novinskog članka na kraju čitavu priču povezuje sa arheološkim lokalitetom iz antičkog doba. Tako on navodi nalazišta: 1 2

Zanimljiv je u tom smislu rad: Z. Kostić. Legende Rasine, Ribarske reke i Zapadnog Pomoravlja, Kruševac, 1991 N. Ilić, Potoci kriju tajnu, Večernje novosti, utorak, 08.01.2002. godine

Zoran Janićijević „Gradac“ kraj Bresničkog jezera, Krnji grad, Furmiš, Jošanička reka, Donja Bresnica; takođeisti autor pominje „nepravilne i duboke brazde uz potoke“, „ogramne nanose zemlje stvorene ispiranjem zlata“ i „brda šljake, što je znak da se tu nekada topila ruda...“ Najpre da kažemo nekoliko reči o planini Jastrebac. To je planinsko područje u srednjoj Srbiji, između Zapadne i Južne Morave, Toplice, Blatašnice i Rasine. Glavno sljeme ima uglavnom uporednički pravac i pruža se oko 45 km u dužinu. Od njega se odvajaju široke kose prema Moravi i Toplici. Kao prostrani horst, sastavljen pretežno od kristalastih iskonskih škriljaca i preinačen abrazijom i rečnom erozijom, Jastrebac se uzdigao iznad Topličke, Južnomoravske, Zapadnomoravske i župske tercijalne kotline. Kroz kristalaste škriljce probila se južno od Oštrozuba veća, a severno od njega manja masa andezitsko-dacitskih stena. Lučni greben stvoren je na mestima gde su se u nazadnoj eroziji suprostavile čvrste eruptivne stene. Jastrebac je danas poznat kao planina čiji potoci nose zlato, ali gde nije moguća masovna eksploatacija. Međutim na osnovu geološke literaturemožemo izvući čitavniy podataka, koji nas mogu uputiti na razmišljanje rudarenja na Jastrepcu u prošlim vremenima, kada su možda i manje količine bile dovoljne za ekonomsku eksploataciju. Tako znamo da na Jastrepcu postoji asocijacija granitskogranodioritskih formacija. Uz granite javlja se stvarno veliki broj minerala, ali i metali i rude cija je eksploatacija isplativa. Uz granite moguća je i pojava zlata. Ono je raspoređeno u kvarcu, koji preseca grabitne mase, i golim okom najčešće se ne može uočiti. Poznata su ležišta i pojave zlata u našem kraju, i to su: individualna pojava zlata na lokalitetu Pečeni grob, nanosna ležišta i pojava zlata u područiju Veluća, nanosna ležišza i pojava zlata u reci Rasini i nanosna ležišta i pojavazlata u Ribraskoj reci. Naš region pripada Srpsko-makedonskoj metalgebetskoj provinciji, a Jastrebac pripada zoni Lece-Hakidiki. Ova zona se prostire i dalje na sever, preko župe aleksandovačke, trsteničkog kraja, zaključno sa Gledićkom planinom. Takođe u ovom područiju nalazimo veći broj kasnoantičkih i ranovizantijskih utvrđenja. Kad podatke o geološkom sastavu planine i mogućem rudarenju ili bar ispiranju zlata poveženi sa arheološkim nalazištima na samom Jastrepcu, tada možda možemo načeti jednu izuzetno bažnu arheomataluršku problematiku. Kada govorimo o istoriji rudarenja bilo kojeg područija, uvek je jedna od najvažnijih osnova istraživanja takve delatnost poznavanje naseljenosti i rasporeda naselja. U ovom radu osvrnuti ćemo se na arheološka nalazišta na severnoj strani planine V. Jastrebac, strani koja gravitira kruševačkom kraju. Najbrojniji evidentirani arheološki lokaliteti na Jastrepcu i u njegovoj okolini potiču iz vremena kasne antike i rane Vizantije. Navešćemo lokalitete: „Kale“, smešteno na prevoju Grebac iznad sela Vukanja, „čukar“ kraj sela Boljevac, „Gradac“ iznad sela Zlatari, „Grad“ i „Gradište“ u selu Razbojna.3 Svi ovi lokaliteti se nalaze na dominantnim položajima, zodnim za odbranu, i svi su, osim „čukara“ u Boljevcu, 3

D. Rašković, Ranovizantijski arheološki lokaliteti i komunikacije u širem kruševačkom okružju, Treća jugoslovenska konferencija vizantiloga, Kruševac, 2000. 40-54.

O ANTIČKOM RUDARENJU NA JASTREPCU koji je na 620 m, na nadmorskoj visini od 360 do 460 m iznad mora. Radi se o naseljima podignutim na srmim brežuljcima, pristupačnim samo sa jedne strane. Strmi teren i brazde planinskih rečnih tokova štite ih sa tri strane, a četvrta, ona pristupačna strana, brani se bedemom i rovovima. Nadomak ovih planinskih lokaliteta su položaji na kojima nalazimo ostatke prastarih ravničarskih naselja smeštenih na samom početku planinskih grebena: „Selište“ u Zdravinju, „Kisela voda“ u Lomnici, „Groće“ u selu Naupara, „Odaje“ u Jablanici, o lokalitet kasnoantičkih peći u selu Suvaja. Na njima, ili njihovoj neposrednoj blizini, pored tragova iz antičkog perioda nalazimo i praistorijsku keramiku, što nam jasno svedoči o kontinuitetu naseljenosti.4 Neizbežno je pitanje formi i nameni ovih utvrđenih naselja. Utvrđenja na visovima pogodnim za odbranu javljaju se praktično u svim netabilnim, ratnim epohama. Što se tiče perioda Seobe naroda u 5. i 6. veku razlikujemo tri osnovna tipa naselja: refugije, kastele i opidume. Napominjemo da po opidumama ustvari smatramo najznačajnije kastele. U našem regionu ocenjujemo da su najznačajnija utvrđenja, najpre zbog svog smeštaja uz glavne puteve ali donekle i po svojoj veličini, dva opiduma, „Ukosa“ na sastavu Zapadne i Južne Morave, i „Grad Nestrus“ na Južnoj Moravi kraj Vitkovca. Važno je primetiti da su oba ova utvrđenja grebenskim putevima spojena sa lokalitetima na Jastrepcu.5 Kasteli su po obimu manja, ili možemo čak reći i sasvim mala utvređenja. Postavljenja su na izrazito dominantnim punktovima, odakle su kontrolisali uže ili šire okolno područije. Njihova funkcija je bila da vide i da budu viđeni. Imaju jake zidove sa mnogo maltera i obično jednu kulu, izuzetno retko i više njih. Kontrolisali su puteve na granicama provincija, na planinskim prelazima, u blizini rudnika ili neposredno iznad većih naselja, preostalih gradova i nezaštićenih vikusa. Po našoj proceni ovde se mogu svrstati „Kale“ sa prevoja Grebac, „Veliko Gradište“ iz Petinske reke, „Gradište“ iz Zlatara, i lokaliteti „Grad“ i „Gradište“ u Razbojni. Zbegove odnosno refugije raspoznajemo po tome sto su podignuti na zabačenim i nepristupačnim mestima. Za razliku od kastela, refugiji su uvučeni među brazde planinskih potoka i zakolonjeni su susednim kosama i grebenima. Obično ih otkrivamo sa malog rastojanja, samo sa jedne strane. Zidovi, zidani u malteru ili samo u blatu ili u suhozidu, postavljeni su na rubove strmine, a najčešće naležu na strminu kao podzid, tako da su iznutra u nivou terena. Linije zidova krivudaju prema reljefu tla i nemaju kule. Najčešće zatvaraju uzane i duge poteze, što je zgodno za odbranu. Njihovo čelo se obično oslanja na neku stenu, a ispred njih je probijen rov. Mnogi refugiji su do kraja antičkog perioda zadržali funkciju zbega, ali su se na mnogima naselili okolni stočari, ili planinci-zemljoradnici, na šta ukazuju tragovi intezivnog življenja: mnogo grnčarije, crepa, i lako uočljive osnove kuća. Lokaliteti u Srndaljskoj reci, Petinskoj reci, i Lomničkoj reci mogu se svrstati u ovu kategoriju objekata.6 4

E. Tomić, Pozlatska reka-Pozlata naselje bronzanog doba, Arheološki pregled 10, Beograd 1968, 30-31. E. Tomić, Arheološka iskopavanja u dolini donjeg toka Zapadne Morave i problemi etnogeneze Dardanaca, Glasnik SAD 4, 1987, str. 131. A. Palavestra, Pozlatska reka i Globoder – starije gvozdeno doba na područiju Kruševca, Arheološka nalazišta Kruševca i okoline, Kruševac-Beograd 2001, 195-203. 5 O lokalitetima u okruženja donjeg toka Južne Morave, pa i o lokalitetu Ukosa u Grad Stalaću detaljnije u radi: M. Đorđević, D. Rašković, Nalzišta i nalazi primskog perioda na donjem toku Južne Morave, Saopštenja, XXXVXXXVI/2004, u štampi 6 Podela na dva karakteristična oblika ranovizantijskih utvrđenja po uzoru na: I. Mikulić, Kasnoantička utvrđenja u SR Makedoniji-pokušaj kvalifikaije-, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Novi Sad, 1986, 101-123.

Zoran Janićijević Znajući istorijske okolnosti koje je u kasnoj antici preživeo naš kraj, kao i sve zemlje srednjeg i istočnog Balkana, na primer provale i pustošenje gradova u 6. i 7. deceniji 3. veka, iznosimo pretpostavku da tada nastaju i naši refugiji.7 To je vreme kada stanovništvo počinje da se povlači i na isturene terene, lake za odbranu. Često na ista mesta koja su bila posednuta u fvozdenom dobu – tzv. „Gradišta“. O tome nam svedoče brojni arheološki nalazi sa terena. U kasnom 4. veku ponovo je porastao pritisak varvara sa Dunava.8 Obnova i izgradnja utvrđenja na granici, ali i u unutrašnjosti, dostigla je vrhunac u vreme Valentinijana I, koga savremenici nazivaju „oppidorum et limitum conditor tempestivus“ Posle uništenja rimske vojske kod Hadrianopola 378. god. gotski odredi su neometano krstarili po unutrašnjosti Balkana. Sela i polja su ostala na milost i nemilost varvarima koji ih polako i trajno naseljavaju. U 5. deceniji 5. veka Balkan je doživeo razaranja Huna. Većena gradova bila je zauvek uništena. 9 Kasteli i refugiji su ostali osnova forma bezbednih naselja: dograđivani su i obnavljani, a neki su poprimili i urbana obeležija. U 6. veku dolazi do upada Avara, Slovena i Bugara na Balkan. Prokopije iz Kajsareje nam je ostavio dugi spisak utvrđenja koje je Justinijan obnovio ili ponovo izgradio u centralnom i istočnom Balkanu. U našem, kruševačkom kraju, ih je dvadestak. Ni ovaj veliki odbrambeni sistem nije dugo izdržao. Kako govore nalazi novca, samo u nekoliko strateški najvažnijih utvrđenja život se produžio do 7. veka.10 Za poznavanje ovih lokaliteta na područiju Jastrepca i oupšte šire kruševačke okoline moramo zahvalati vrednom radu ekipe Narodnog muzeja iz Kruševca, pod vođstvom arheologa D. Raškovića, o čemu nas on redovno izveštava u svojim radovima i raspravama publikovanim u arheološkoj stručnoj literaturi. Iz ovih članaka stičemo uvid u nalaze sa ovih lokaliteta, koij su relativno brojni s obzirom na vrlo malo arheoloških iskopavanja. Da navedemo u kratkim crtama stanje istraženosti ovih nalazišta: -

-

7

Sa „Čukara“ – Boljevac potiče skupni nalaz metalnih predmeta iz vremena keltskog prisustva u Pomoravlju, među njima je jedan republikanski denar datovan u 101. god. pre Hrista. Nalazi odlomaka tipične keramike, metalni predmeti za svakodnevnu upotrebu, i ostaci kule sa mnogo maltera dokaz su postojanja utvrđenja na čukaru i u kasnoantičkom i ranovizantijskom periodu.11 „Gradac“ kod Sv. Petke iznad sela Buci – muzej u Kruševcu poseduje ranovizantijske gvozdene fibule V i VI veka, zatim dva bronzana komada novca Balentinijana II sa kraja IV veka, zatim nekoliko gvozdenih strelica, količine zgure, nastale topljenjem rude gvožđa. Interesantan je nalaz manje srednjovekovne mamuze karakteristične za kraj XIII do XIV veka.12

O nestabilnostima trećeg veka videti kod M. Vasić, Ostave 247 i 254. godine, u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološki vesnik, XXIII, 1972. 8 N. Zečević, Vizantija i Goti na Balkanu u IV i V veku, Beograd, 2002. 9 A. Mocsy, Gessellschaft und Romanisation in der romischen Provinz Moesia Superior, Budapest 1970. P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš, 1999. 10 O istorijskim dešavanjim u tom periodu videti, Vizantijiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, Beograd, 1955. 11 D. Rašković, Stanje istraženosti ranovizantijskih utvrđenja na severozapadu oblasti Naisa, Niš i Vizantija, Niš, 2005, 183-194. 12 D. Rašković, isto.

O ANTIČKOM RUDARENJU NA JASTREPCU -

-

-

-

„Gradac“ iznad sela Petina – keramika ukrašena češljastim nizovima tipičnim za ranovizantijski period, jednostavne gvozdene fibule karakteristične za VI vek, gvozdeni noževi, gvozdena zgura, kovačka klještamgvozdena dleta, gvozdena zvona-klepetuše, gvozdeno koplje, vrhovi strelica, izduženi strelasti raonik.13 Od novca imamo loše očuvan komad kovanja Justinijana i Sofije, kao i jedan zlatnik kovanja cara Justinijana I iz prve turske vladavine. U samom podnožiju „Gradca“ pronađeno je 8 kom. srebrnog novca – kovanja poljskog kralja Sigismunda III Baze, 1587 – 1642, god. Georga Vilhelma V, Markrofa od Brandeburga iz 1625, god. dva primerka kovanja iz Dubrovnika i jedna turska aspra.14 „Gradac“ iznad sela Srndalje – u podnožju „Gradca“ je, prilikom prošireja puta od strane meštana, pronađena ostava od nekih 80-tak komada rimskog srebrnog novca u kome dominira kovanje Septimija Severa sa početka III veka.15 „Groće“ u Nauparu – nailazimo na keramiku, tegule i brojan građevinski materijal koji nam svedoči o objektu pravilne, gotovo četvorougaone osnove. Sam naziv „Groće“, po lokalnoj legendi, potiče od rudara-Sasa, izveden iz dve reči Grosse i kuće u jednu reč Groće. Vezan za samo selo Naupara zanimljiv je podatak da su u XIX veku u selu i okolini pronađeni ostaci topionica, mnogo zgure, isto tako da su u neposrednoj okolini samog manastira, između velike količine zgure, nađeni i komadi livenog bakra.16 „Odaje“ u selu Jablanica- uzvišeni položaj lokaliteta i nalazi poneke tegule prilokom oranja govore o antičkom lokalitetu. U neposrednoj blizini je pronađena velika ostava rimskog srebrnog novca, koja opet rečito govori o nemirnom III veku,17 a iznad „Odaja“, na Mijajlovoj kosi nađen je jedan solidus Justinijana I, što nam svedoči da lokalitet, pored antičke, ima i ranovizantijsku fazu života.18 Umesto zaključka

Na osnovu svega navedenog upućujemo na razmišljanje da legende o jastrebačkim rudnicima sa početka ovog teksta nisu bez osnova i da se moraju uzeti u ozbiljna razmatranja. Naročitu mažnju treba obratiti na vezu kasnoantičkih nalazišta na Jastrepcu sa rudarstvom. Smatramo da ta utvrđena naselja nisu podignuta na planinskim obroncima samo zbog bolje zaštite i efikasnije odbrane, već da je jedan od razloga za takav smeštaj mogućnost rudarenja na Jastrepcu. Naravno ovo je samo upozorenje na navedenu problematiku koja će se moći rešiti samo nakon arheoloških i arheometalurških istraživanja.

13

D. Rašković, Antičko oruđe od gvožđa u zbirci Narodnog muzeja Kruševac, Kruševački zbornik, 9-10, Kruševac, 2003, 91-99. 14 D. Rašković, M. Trifunović, Kasnoantička i ranovizantijska arheološka nalazišta Jastrepca, Zaštita prirode, 55/1-2, Beograd, 2004, 69-82. 15 D. Rašković, Nalazi rimskog srebrnog novca u širem okruženju grada Kruševca, Radionice i kovnice srebra (Akta naučnog skupa održanog od 15. do 18. novembra 1994. godine u Narodnom muzeju u Beogradu), Monografije Narodnog muzeja u Beogradu, 9, Beograd, 1995, 197-206. 16 Lj. Popvić, N. Đokić, M. Stević, Prilog poznavanju istorije manastira Naupare, Rasinski anali, 3, Kruševac 2005. 32. 17 M. Vasić, Ostava iz Jablanice (Kupaca), Starinar, 19, Beograd, 1967, 63-82. 18 D. Rašković, Pojadinačni nalazi rimskog i vizatijskog novca Narodnog muzeja Kruševac, Numizmatičar, 21. Beograd, 1998.