Novak Kilibarda Lik Vuka Mandusica u Gorskom Vijencu

Novak Kilibarda

Lik Vuka Mandušića u Gorskom vijencu Tema Gorskog vijenca potiskuje one psihološke profile likova koji ne zavise od konkretnog ideološko-političkog i etičko-istorijskog angažovanja. To je otuda što se pjesnikov posao na planu građenja likova ispoljio više u naporu da se književno iskaže njihova istorijska aktivnost nego u nastojanju da se istraži njihova antropološka kompleksnost sa kojom su ušli u konkretni istorijski čin. Vladiku Danila, igumana Stefana i Vuka Mićunovića, na primjer, maksimalno apsorbuje konkretna istorijska zauzetost. Njegoš ne priugotovljava podatke koji bi psihološki obilježavali njihove likove i na prostorima koje ne hvata velika ideja. Svi njihovi ljudski sadržaji koji su interesovali pjesnika usmjereni su na iskazivanje njihove snage da se posvete ideji, a ne pak na iskušenje psihološko-bioloških sadržaja koji bi se ispoljili povodom realizacije te ideje. Jedini lik u Gorskom vijencu koji je psihološkobiološki determinisan jeste Vuk Mandušić. U njemu "imamo pravog protagonistu lične drame" - primjetio je Jovan Deretić. Nemogućnost istorijskog događaja da potisne intimni život Vuka Mandušića jeste pjesnikova mogućnost za građenje Mandušićeve psihološke konkretnosti. Svako pojedinačno učestvovanje Vuka Mandušića u realizovanju istrage poturica ima dva značenja u djelu: konkretno značenje u lokalnom sižeu i, drugo, značenje u okviru psihološkog portreta koji se iskazuje samo u vezi sa ljubavnim snoviđenjem kao kulminacionom tačkom u procesu formiranja portreta. Značenje Vukovih misli koje se uklapaju u opšte rezonovanje o centralnoj istorijskoj ideji, što se iskazuje prije ljubavnog sna, ne zanima čitaoca kao oblik ispoljavanja jednog psihološkog stanja koje nije uslovljeno tom idejom. Vukova priča o snahi Anđeliji, kao uostalom i druga njegova ispoljavanja, uzimaju se kao iskazi saučesnika konkretnog događanja, a ne kao odraz psihološkog stanja jedne integralne ličnosti. Tako se funkcija lokalnog značenja iskaza pretpostavlja ličnosti koja se iskazuje. Čak i kulminaciona tačka u procesu formiranja Vukova psihološkog portreta, ljubavni san, ima naglašenu funkciju konkretnog značenja u lokalnom sižeu.

Taj detalj je uintegrisan u međuprostore istorijskog ispoljavanja gdje svojom neobičnošću, i ljepotom ljubavne pjesme, ima nadređenu poziciju među ostalim realističkim detaljima čija je svrha u tome da čitaoca za trenutak odvoje, i odmore, od visokoidejne jednosmjernosti događanja. Dakle, Vukova ljubavna ispovijest u prostranstvu radnje djela znači samo jedan krupan detalj koji pripada zatišju etičko-istorijskog ponašanja junaka. Ali, pored konkretnih značenja Vukovih iskaza osjećaju se drugi njegovi sadržaji koji poslije ljubavnog sna vode čitaoca pravo u svoja psihološka izvorišta. Upravo ti sadržaji upućuju na psihološko stanje Mandušića koje je jednako postojano u toku njegova istorijskog angažovanja, a koje je eksplicirano snom. Dakako, lokalno značenje bilo kojega iskaza Vuka Mandušića ne umanjuje se funkcijom u službi formiranja psihološkog portreta. Stepen etičkog iskušenja koje se manifestuje u činu zaljubljivanja jeste mjera dubine Vukove ljubavi. Da bi pjesnik pokazao da je nešto silovito sablaznilo Vuka da kumu primijeti kao ženu, morao je bliže da odredi tu silu što je kadra da presijeca obzire vjere i običaja. Bliže određenje te kategorije definiše obim Vukova nemira koji ne može potisnuti ni velika ideja što je privremeno duhovno uniformisala protagoniste istrage. San-pjesma je izuzetna baš u tome što na sve upućuje a ništa ne eksplicira. Snaha Milonjića bana inkarnira strast koju Njegoš oplemenjuje njenom transformacijom u ljepotu. To je ista ona ljepota koja dovodi do bijelog usijanja strasti u pjesmi Noć skuplja vijeka. Pjesnik je sve uvrnuo u unutrašnjost pjesme koja se razbuktava u carstvo onog erosa koji su stari Grci najprikladnije izrazili u mitološkoj bezobzirnosti rodoskrvnuća bogova. I svekar, Milonjić ban, ostavljen je kao mogućnost incestnog grijeha ali na distanci koja trepti kao neuhvatljivi nagovještaj opšteljudske grešnosti, u trenucima kad savlada ljepota. Ban Milonjić je javno prekršio jedan tabuisani običaj kada je pretpostavio ljepotu snahe svetinji običaja i mrtvoj glavi svoga sina Andrije: Žalije mu snahin vijenac bilo Nego glavu svog sina Andrije. Pjesma se preliva u strah od ljepote iza koje jecaju zvona strasti.[1] Snaha Milonjića sablažnjava sve muško, bez obzira na svetinju religije i krvi. Pjesnik ostavlja Milonjića bana u otmenoj gordosti snažne ličnosti vršeći "sublimaciju ljubavnog u duhovno". Narodni pjesnik tu opšteljudsku opterećenost i opasnost od ljepote izražava u punoj razgolićenosti: Duboka voda brod nema, Ubava moma rod nema. Da bi dokazao Vukovu punu zanijetost, pjesnik daje beskonačno bogatstvo nagovještaja. Snaha Milonjića bana ne samo što ima poziciju ljepote koja uzbuđuje nego je i dovedena u mogućnost aktivnog izazova. Tuži za

djeverom koji joj je lani poginuo! Ona je mlada, "nema puno osamnaest ljetah!" Kakva je to žalost? Samo majka i sestra mogu i poslije čitave godine da tuženjem za srce ujedaju! Šta to Vuka ujeda? Kuća Milonjića nije iskopana. Tu je ban Milonjić, snaha nije udovica! Tuženje snahe bana Milonjića puno je nagovještaja, pjesma je čitava mitologija bez mjere i kraja. Sve neizmjerno bogatstvo nagovještaja u pjesmi poprima službu sredstva za rasvjetljavanje psihološkog lika Vuka Mandušića, koji koheziono objedinjuje svaki njegov iskaz učinjen i prije i poslije ljubavne ispovijesti u snu. Svaka rečenica, čak i sintagma, upotpunjuje erotsko tajanstvo Vukova lika. Stih "no me đavo jednu večer nagna / u kolibu noćih Milonjića", iako je samo pjesnički kazana misao - slučajno dođoh - ne ograničava se ona slučajnost. Pojam đavola u metaforičnoj morfologiji teksta ima vrlo složenu ekspresivnost. Jedva da vjerujemo da je Vuk slučajno došao na konak; sve slutimo da ga je nešto negdje opredijelilo da prenoći u kolibi Milonjića. Ništa ne smeta što se izjava može shvatiti i kao oblik Vukova kajanja što je noćivao kod bana; poruke se međusobno ne isključuju. Zar ne govori nešto i Vukova budnost pred zoru - kad "svak spava u kolibe". Kakve su ga to brige obrvale te ga muči nesanica! I pored činjenice da se ne smije u poeziji tražiti bukvalna logičnost, nameće se ovo pitanje samo po sebi: kako Vuk onako jasno sagleda oči tužilice koje gore življe od ognja uz koji se na grije. Gost i kum neosporno spava u kolibi, a vatra gori na sred sijenokosa. Da se to Vuk nije možda i prije nagledao njenih očiju. Ko zna šta se sve skriva u onome vragukoji ga je doveo u kolibu kuma Milonjića gdje ga muči nesanica. Da se možda svekrov podvig prilikom kršenja običaja nije na daleko čuo! Ko to Vuku ispriča istoriju vijenca koji je pretpostavljen svetinji običaja i junaku iz Duge. Odista, snoviđenje kao oblik ljubavne ispovijesti i iskazivanja suštine jednoga psihološkog lika pružilo je beskrajne mogućnost da se sve nagovijesti, a da se ništa ne eksplicira. Nijedan segment Gorskog vijenca ne nudi čitaocu bogatiju ekspresiju od sna Vuka Mandušića. A ko bi zamjerio što pjesma nudi čudne sadržaje i što izvlači čitaocu opasne asocijacije, dobio bi odgovor: pa zaboga to je san u kojemu se sve moguće. Zar ne gledamo svjetlost mnogih zvijezda koje ne postoje u doslovnom smislu! Poslije ljubavne ispovijesti u snu razbistrava se značaj priče o snahi Anđeliji kao detalja u psihološkom portretu Vuka Mandušića: Bješe mi se snaha pomamila, Bez putah je ništa održati... Te ja uzmi trostruku kandžiju, Uženi joj u meso košulju: Vrag uteče nekud bez obzira,

A ozdravi snaha Anđelija. Vukova priča o snahi Anđeliji ne oslanja se na bilo kakvu stvarnu istinu iz njegova života. Za poimanje svih koji slušaju, Vuk je izmislio priču da bi kroz alegoriju kazao poturicama svoje ubjeđenje u neminovni obračun sa njima. Zašto Vuk konstruiše priču o jednoj ženi, i to ženi koja mu je navodno snaha, da bi rekao svoju poruku kao aktivni učesnik jednoga istorijskoga čina? Psihološki je sasvim jasna činjenica da Vuk u momentu kada treba da od nečega napravi alegorijsku priču pribavlja materijal iz fonda najprisutnijih asocijacija. A može lako biti da je surova priča o jednoj ženi trenutak njegove trenutne osude svemoći koja ga je obuzela. Koliko ga silno rastače jedan žena dokaz je, dakle, asocijacija na nju i u trenucima delikatnog raspravljanja sa prisutnim neprijateljem. Dvostruk grijeh se zavrzao za Vuka: on je kum kuće Milonjića i oženjen je čovjek.[2] Uglavnom, ljubavni san neminovno uvlači u sebe i Vukovu priču o snahi Anđeliji. Zar dva iskaza o ženi nijesu simboli Vukove muške razapetosti između običajnozvaničnog i intimnoljudskog življenja. I ne samo simboli Vukove razapetosti, niti pak samo simboli ljudi jednog vremena. Plač za džeferdarom, što je ujedno i poenta Gorskog vijenca, zaokružuje Vukov psihološki portret koji je ispoljio svoje magistralne dimenzije u snoviđenju. To zaokruženje ujedno razrješava njegovu psihološku napetost i znači pražnjenje jednog prenapregnutog psihološkog stanja. Poslije istrage poturica nastupa opšte duhovno olakšanje na prostorima istorijske aktivnosti. U sjaju pobjede i iguman Stefan zaobilazi liturgijske kanone. Veseli su glasi i kad se javlja da je nestalo groblja oko crkve i da po šestinu u jedan kopaju. A Vuk Mandušić, šta se s njim zbiva? Prošao je mučnu napetost pri donošenju odluke, izdržao tok istrage i riješio jedan lokalan okršaj poslije istrage koji je čitava bitka: Do Kokotah više Lješkopolja Osamdeset i tri posjekosmo. Sve postignuto nije moglo da uvede Vuka u stanje opšteg olakšanja, kao što ga ni velika ideja nikada nije mogla sasvim angažovati. Sve zvanično ostalo je s one strane njegovog intimnog unutrašnjeg napona. Sav tok kolektivne angažovanosti, i lične uspjehe u borbi sa haračlijama, Vuk nije nikako drukčije doživljavao osim kao vid svoga normalnog boračkog bitisanja i kao bogomdano angažovanje koje mu je pomagalo da ne ostane sam sa svojom ljudskom problematikom. Zašto Vuk plače? Zaista, on može da žali sve što je lijepo; on se izdokazivao kao poklonik ljepote u raznim njenim manifestacijama. Njega je mogao da ponese i lijep turski saruk, on prekida Draškovu priču o ružnim stranama mletačkog života jer želi da se priča o junaštvu. Sve to stoji, ali ne treba zaboraviti da je Vuk za čitavo vrijeme izvođenja istrage bio introvertirana ličnost. Zato njegov plač može da znači

odušak psihološkog napona koji je bio stalan. Mala žalost za puškom jeste povod za njegov veliki plač kojim otvara stegnute prostore svojih želja o kojima je mogao samo glasno da sanja. Poslije istrage treba živjeti bez velike ideje, trpjeti svakodnevno opterećenje; život postaje svakidašnja jadikovka. Zar nije njegov odlazak u Štitare nastavljanje boračke aktivnosti koliko i bježanje od intime koja pritiska. Optimistički završetak Gorskog vijencaujedno je i jedan duboko tragičan akord prelaska istorijskog pregnuća u mrtvilo svakidašnjice. Vladičin poklon Vuku Mandušiću simbolizuje one nadoknade u životu kojima društvo hoće da usreći pojedinca. Vladika zaboravlja da Mandušić nije tip junaka koji u pušci vide samo uzdanog druga kakvi su svi junaci crnogorskih epskih narodnih pjesma. Vladika ekonomski obeštećuje Vuka, ali mu ne nadoknađuje onu ljepotu koja je prestrižena. Vladika-državnik doživio je smirenje, ideja mu je ostvarena - on je dovršen i završen. On nije u psihološkoj prilici da razumije Vukov plač drukčije nego kao žaljenje vrijedne puške. Lik Vuka Mandušića otvara prilaze da čitalac domisli njegove unutrašnje sadržaje. U prosedeu romantičarske poeme lik nije mogao biti svestranije iskazan. Ovaj psihološki portret nabijen je unutrašnjim sadržajima koje treba domisliti. Da je bilo vremena i prilika, lik Njegoševa Vuka Mandušića bio bi velika inspiracija za književne obrade, onako kao što su Homerovi likovi bili stalna inspiracija grčkih tragičara. Lik Vuka Mandušića je najviši domet Njegoševoga književnog posla na planu građenja likova. NAPOMENE 1. U Gorskom vijencu se dovoljno naglašava običaj rezanja ženskih kosa za mrtvim glava, kao jedan od oblika pogrebne žrtve. I poturice smatraju da je običaj rezanja kosa prilikom oplakivanja mrtvih jedan od običaja koji ih sa Crnogorcima povezuje bratstvenički i saplemenički: Kosa mlada na groblje junačko Siplje li se bulah ka Srpkinjah! Serdar Vukota ubraja u krvavi porez crnogorske istorije i odsijecanje kosa mladim ženama: O prokleta zemljo propala se, Ime ti je strašno i opako... Ili imaš kitnog vijenca

Koji kruni čelo nevjestama Požnješ mi ga u cvjetu mladosti. 2. Čitalac indirektno saznaje da je Vuk oženjen čovjek. Ne bi Mandušić u svome plaču za džeferdarom rekao 'ža mi ga je ka jednoga sina' da stvarno nije imao sina. Njegoš stalno pazi na dokumentarnost u smislu običaja i narodnog života. U zakletvama i tvrdnjama-poređenjima, kakvo je upravo poređenje džeferdara sa sinom, niko ne pominje sina ako ga nema. Uostalom, ne bi za Vladiku plač ražalošćenog Vuka bio tako jako ubjedljiv da je Vuk pomenuo fiktivno sina. Kontekst Gorskog vijenca pokazuje da je Njegoš bolje od ikoga poznavao sve pravce narodnog života i običaja. // Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti // [ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]