Noli Me Tangere Deciphered-KATAPUSAN

c

KATAPUSAN Marami pa ang nabubuhay sa mga tao ng salaysay na ito, at dahil sa nawala sa aming paningin ang iba, ay imposible na makagawa ng isang tunay na katapusan. V
   


   

   
 
     

  

 
  
 
  

 
V 

   

 
  ,1 ngunit imposibleng mangyayari ang gayon« mabuhay sila! Dahil kami rin naman at ang bayan ang siyang magpapakain sa kanila«2 Magmula nang pumasok sa kumbento si Maria Clara ay iniwan na ni Padre Damaso ang bayan upang manirahan sa Maynila,3 kagaya din ni Padre Salvi na samantalang naghihintay ng ng isang bakanteng mitra ay bumibigkas ng ilang sermon sa simbahan ng Sta. Clara, at sa kumbento ng tinurang simbahan ay gumaganap ng isang importanteng posisyon.4 Makalipas ang ilang buwan ay tumanggap si Padre Damaso ng utos ng „
    upang maging kura sa isang napakalayong lalawigan. Sinabing ito ay labis na isinama ng kanyang loob, at kinabukasan ay natagpuang patay sa kanyang silid-tulugan.5 May nagsabing namatay siya dahil   , ang iba ay dahil sa bangungot,  
 

    

  

   

  



  

 .6 cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc 1 Sa kagalingan ng mga taong-bayan ay malugod naming pagpapapatayin ang lahat ng taong nabanggit dito; sisimulan kay Padre Salvi at tatapusin kay Donya Victorina ² isang pabiro ngunit malaman at mapag-udyok na pananalita. 2 Imposibleng mangyari iyon, dahil sa nasa kapangyarihan pa sila. Isa pang paraan ng pagpapakita ni Rizal na ang pangkat ng mga prayle at mga mapagsamantalang mayayaman ay tulad sa sa mga parasitiko na pinapakain lamang ng mga naghihirap na bayan, habang sila ay nabubuhay ay walang kagalingan ang bayan. 3 Makikita rito ang hindi pagtitiwala ni Padre Damaso, pinilit niyang manatili sa Maynila ² sa layunin na matunugan ang maaring masamang mangyari kay Maria Clara sa loob ng klaustro. 4 Talagang sinusuwerte si Padre Salvi dahilan sa nagkaroon siya ng mataas na katungkulan ( 

 9 sa kumbento ng Santa Clara kung saan nasa loob nito bilang monghe si Maria Clara. ô

  
 
 


 


 

 
   .
5 Ikinamatay ni Padre Damaso ang labis na sama ng loob dahilan sa ililipat siya sa napakalayong lalawigan ² ang dahilan nito ay malalayo siya sa Maynila at hindi na niya mababantayan ang kaniyang anak na si Maria Clara na maaring gawan ng masama ni Padre Salvi na nabigyan ng importanteng tungkulin sa kumbento ng Sta. Clara. Sa pagtatalaga kay Padre Damaso sa malayong lugar ay pinag-iisip tayo ni Rizal, kung ito ay dahil sa may namamagitang hidwaan kina Padre Salvi at Padre Damaso. 6 Natagpuang patay si Padre Damaso sa kaniyang tulugan at nagtatalotalo ang mga tao kung ano ang kaniyang ikinamatay sabi ng iba ay high blood at ang iba naman ay bangungot ² pero nilahukan ni Rizal ng katatawanan ang kasagutan sa tunay na sanhi ng kamatayan - sinabi ng doktor na ang pagkamatay ni Padre Damaso ay biglaan. Maaring nagpapatawa si Rizal sa mababaw na paraan ngunit mayroon siyang nais na ipakitang sikreto ² ang pagduda dahilan sa  

 
  

 

  
 
 

 

  
Isa sa historikal na kaganapan ng pamamaslang sa loob ng kumbento ay naganap na tangkang pagpatay ni Padre Oscariz at ng kaniyang kasama kay Padre Vicente de Supulveda ² una ay sa


c c

c

Wala sa aming mga mambabasa ang makakakilala pa kay Kapitan Tiyago kung siya ay makikita. Ilang linggo bago magmongha si Maria Clara ay nagkaroon ng depresyon, nangayayat na at nalungkot, naging mapag-isip at walang tiwala sa kaninuman, na katulad ng dating kaibigan ² ang sawimpalad na si si Kapitan Tinong.7 Nang isara ang mga pinto ng kumbento ay iniutos sa kanyang naghihinagpis na pinsang si Tia Isabel, iligpit ang lahat ng gamit ng kaniyang anak at namayapang asawa at magtungo sa Malabon o sa San Diego sapagkat nais na niyang mamuhay na mag-isa. Inatupag ang   at sabong at sinimulan ang paghitit ng apyan. Hindi na pumaparoon sa Antipolo, ni hindi na nagpapamisa; ang kanyang matandang katunggali na si Aling Patrocinio ay ipinagdiwang ang tagumpay, sa pamamagitan ng paghihilik samantalang nakikinig ng sermon. Kung minsan ay makakaraan kayo, kung magdadapit-h apon, sa daang Sto. Cristo, ay makikita ninyong nakaupo sa tindahan ng isang Insik ang isang taong maliit, naninilaw, payat, ang mga mata ay nakalubog at nag-aantok, marurumi ang mga labi at kuko at nakatingin sa mga tao na parang walang nakikita.8 Pagsapit ng gabi ay makikita ninyong hirap na titindig, at nakatungkod na magtutungo sa isang maruming na bahay na sa itaas ng pinto ay may malalaking titik na pula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION (pangmadlang pahititan ng apyan9.9 Ito ay sing Kapitan Tiyago na lubhang nabantog, ngayon ay walang nakaaalaala sa kanya, pati na ang sakristan-mayor. Idinagdag ni Donya Victorina sa kanyang mga pelukang kulot, ang kanyang pakunwaring pagsasalita ng andalus, kung ipapayag sa aming gamitin ang salitang ito, naging karagdagan pa sa babae ang kanyang kaalaman sa pagpapatakbo sa mga kabayo ng karwahe at si Don Tiburcio ay pinilit na walang kakilos-kilos at imik. Dahilan sa maraming kamalasan ang nangyayari dahil sa kahinaan ng kanyang paningin ay gumagamit siya ngayon ng salamin na nagbibigay sa kanya ng isang anyong parang dakila. Ang doktor ay hindi na muling natawag upang gumamot kaninuman; nakikita ng mga alila sa maraming araw sa loob ng isang linggo na ito ay walang ngipin, gaya nang alam ng mga mambabasa ² may masamang nangyari kay Tiburcio.

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc pamamagitan ng paglalagay ng lason sa iniinom na tsokolate ng huli, ngunit hindi ito namatay sa unang pagtatangka. Ang ikalawang pagtatanggka ay ang paglalagay ng pinong-pinong bubog sa gulaman na kakainin sana ni Padre Vicente, subalit ito ay unang nakain ng utusan. Nagkaroon lamang ang kaganapan ang pamamaslang noong Agosto 17, 1617 sa pamamagitan ng pagsakal at pagbali sa leeg ni Padre Vicente. Para sa kabuuang detalye ay maaring basahin ang aklat na ˜
          na inihanda ni Percy Hill at ipinalathala ni Walter Robb noong 1928. 7 Ang biglaang pagbabago ng anyo ni Kapitan Tiyago ay hindi maipapalagay na dahilan lamang sa pagpasok ni Maria Clara sa kumbento ² pansinin ang nakasulat na walang tiwala sa kaninuman ² mula rito ay maaring ipalagay na nalaman na niya na hindi niya tunay na anak si Maria Clara. Makikita rin ito sa kaniyang naging kagawian na mamuhay ng mag-isa at pagkawala niya ng pananalig sa simbahan. 8 Nagawang maipakita ni Rizal ang pangit na mukha ng isang taong sugapa sa ipinagbabawal na gamot na noon pa mang kapanahunan niya ay nagsisimula ng maramdaman sa Pilipinas. 9 Sa panahon ng Espanya sa Pilipinas ay pinapayagan ang paghitit ng opyo dahilan sa kumikita ng malaking pera ang pamahalan mula dito.


c c

c

Si Linares, na nag-iisang tagapagtanggol sa kaawa-awang iyon ay matagal ng nagpapahinga sa libingan ng Paco, biktima ng disinteria at sa masasamang pagtrato ng kanyang hipag.10 Ang nagtagumpay na alperes ay nagtungo sa Espanya, na taglay ang katungkulang       at iniwan ang kanyang butihing asawa sa loob ng barong pranela na ang kulay ay hindi na mailarawan.11 Ang kaawa-awang Ariadna, nang maiwan, ay nahumaling, gaya rin ng anak ni Minos, sa pagsamba kay Bako (ang diyos ng alak9 at sa pagtatanim ng tabako,12 at napakalakas na niyang tumungga at humitit, kayat hindi lamang ang mga batang lalaki lamang ang nangatatakot sa kanya kundi pati na ang matatandang babae at mga dalaga. Marahil ay mga buhay pa ang marami nating mga kakilalang taga San Diego kung hindi sila nangamatay sa pagputok ng bapor  ,13 na naglalakbay sa lalawigang iyon. Sa dahilang walang nagsikap na malaman kung sinu-sino ang mga kaawa-awang namatay sa sakunang iyon, kung kani-kanino ang mga hita at mga bisig na nagkalat sa pampang ng pulong    ,14 ay hindi namin masabi kung kasama nila ang ilang kilala ng aming mga mambabasa. Nasisiyahan kami, kagaya ng pamahalaan at ng mga pahayagan na malaman na ang nag-iisang prayle na nasa bapor ay nakaligtas, at sapat na ang ganito sa amin. Ang higit na mahalaga sa amin ay ang buhay ng mga banal na pari, na ang paghahari nila sa Pilipinas ay manatili ng matagal alang-alang sa kabutihan ng ating kaluluwa. 15 Kay Maria Clara ay wala nang nabalitang anuman na tila itinago na siya sa dibdib ng libingan. Nagtanong kami sa ilang katao na may malaking inpluwensiya sa banal na kumbento ng Sta. Clara, ngunit walang isinagot sa amin kahit isang salita, maging ang mga matatabil na debotona tumatanggap ng bantog na    na atay ng manok, at ng lalo pang bantog na sarsa, na cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc 10 Buhat ng mabigo ang tangkang kasalang Maria Clara at Linares ay pinakitahan na ng masama ni Dna. Victorina ang huli. Mapapansin na ang ikinamatay ay disinterya na ang isa sa maaring pagmulan ay ang maruming pagkain (maaring ihambing ito sa kaso ng ginawang pagmaltrato kay Andong9. ô

     
 


  

  ² ang Sementeryo ng Paco ² isang malaking kabalintunaan na si Rizal na may-akda ng nobela ay doon inilibing pagkatapos na bitayin sa Bagumbayan. 11 Maaring hindi na nagpapalit ng damit at hindi na ito nalalabahan. 12 Pagtatanim ng tabako ² hindi sa lupa, kundi sa bibig. 13 Ang Bapor  ay isang barko na nagyayaot sa Maynila tungo sa Lawa ng Laguna sa pamamagitan ng paglalakbay sa Ilog Pasig at ang aksidenteng ay tunay na naganap noong Enero 2, 1883. ² Maging si Rizal sa kaniyang sulat kay Paciano noong Pebrero 13, 1883 ay humihingi ng listahan ng mga nasawi sa paglubog ng bapor  . ô


  !

"
V
ôô

ô
#ô


$#ô




$
!



%&&'. Maging ang mga kaganapan sa labas sa nasabing taon ay pinagsama niya sa iisang anyo at kuwadro na katulad sa pinagpunit-punit na   sa isang sining na   na pinagpatong-patong sa upang makabuo ng bagong larawan. 14      ang pulong ito ay nasa pagitan ng pampang ng ilog Pasig at siyang kinaroroonan ngayon ng      15 Apatetiko ng pamahalaang kolonyal sa anumang mga aksidente na ang buhay ng karaniwang tao lamang ang nasasawi. Ngunit kapag mahalagang tao ang namamatay ay naandoon ang mga malalimang pagiinbestiga.


c c

c

tinatawag na @ @  @
@, na gawa ng    
   


ñ    16 Gayunman: Isang gabi ng Setyembre ay umugong ang napakalakas na na bagyo na at hinagupit ng kaniyang malaking pakpak ang mga edispisyo sa Maynila; naging sunod-sunod ang mga kulog; ang mga at liwanag nito ay sanda-sandaling tumatang-law sa mga sinira ng unos at sumisindak sa mga mamamayan. Ang ulan ay parang ibinubuhos. Sa liwanag ng kidlat na paliku-liko ay makikita ang pagkislot ng piraso ng bubong, isang bintanang inilipad ng hangin, at maingay na lumagpak: wala ni isa mang sasakyan o tao na dumadaan sa lansangan. Kapag ang paos na dagundong ng kulog na daang beses na inuulit ng alingawngaw ay napapawi sa malayo ay susundan naman ang hagibis ng hangin na nagpapalakas sa bayo ng ulan sa mga nakasarang bintanang kapis.

Ang dalawang tanod ay nagkakanlong sa isang bagong bahay na ginagawa sa kalapit ng kumbento; sila ay isang sundalo at isang   ´Ano ba ang ginagawa natin dito?µ ang sabi ng sundalo, ´walang naglalakad sa daan« dapat tayong tumungo sa isang bahay; ang aking babae ay nakatira sa daang Arzobispo.µ ´Mula rito hanggang doon ay malayo, tayo ay mababasa,µ ang sagot ng    ´Ano lamang iyon, huwag lamang tayong mapatay ng kidlat.µ ´Bah! Huwag kang matakot; ang mga mongha ay may panghuli ng kidlat upang sila ay maligtas.µ17 cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc 16 V @  @
@, na gawa ng    
     (hindi karaniwang tagapagluto9 ng mga Birhen ng Panginoon - dito ay nagpapatawa na may halong panlilibak si Rizal, ukol sa sikretong nagaganap sa loob ng kumbento ng mga madre. Ang pagbibirong ito ay malinaw na inilarawan ni Rizal sa nobelang El Filibusterismo, ang ginawang pagluto ni Padre Salvi kay Maria Clara.   

Ú  @  @
  


c c

c

´Siya nga!µ sabi ng sundalo, ´ngunit ano ang mapapala nila kung ganitong napakadilim ng gabi?µ18 At itinaas ang tingin upang tumanaw sa kadiliman: na nataon sa pagkislap ng isang kidlat na nagpaulit-ulit at sinundan ng isang malakas na kulog. ´Naku,   !µ ang bulalas ng sundalo na nagantanda at binatak ang kasama, ´halikang umalis dito!µ ´Ano ang nangyayari sa iyo?µ ´Halina, halinang umalis dito!µ ang ulit, na ang nangangatal ang baba sa takot. ´Ano ang nakita mo?µ ´Isang multo!µ ang bulong na nanginginig. ´Isang multo!µ ´Sa ibabaw ng bubungan«marahil ay iyon ang mongha na kumukuha ng baga kung gabi!µ Inilabas ng  ang ulo at nagtangkang tumanaw. Muling kumislap ang isa pang kidlat, isang parang ugat na apoy ang gumuhit sa langit, at narinig ang kakila-kilabot na pagsabog. ´Jesus!µ ang bulalas, na napa-antanda rin. Sa liwanag nga ng kidlat ay nakita ang isang anyong puti, na nakatayo, halos sa palupo19 ng bubungan, ang mga bisig at mukha ay nakaharap sa langit, na parang tumatawag. Ang langit ay sumagot sa pamamagitan ng mga kidlat at kulog! Kasunod ng kulog ay narinig ang isang malungkot na panaghoy. ´Hindi ang hangin, multo,µ ang bulong ng sundalo na parang sagot sa pisil ng kamay ng kasama. ´Ay, ay!µ ang bumabagtas sa hangin na nakapangibabaw sa ingay ng ulan; hindi maitago ng hangin ang matamis na tinig na iyon, na puno ng lungkot at pighati. Isang kidlat na higit na matindi ang kumislap. ´Hindi, hindi multo!µ ang bulalas ng  , ´muli kong nakita; kasingganda ng Birhen« Halina at ating ipaalam natin!µ Hindi na hinintay ng sundalo na ulitin ang anyaya at kapwa sila nawala. V

   



 (

 

   

 (
 

  ?20 Sino iyong mahinhing birhen, na asawa ni Jesukristo, na binali-wala ang bumabayong unos at pinili ang kakila-kilabot na gabi at ang aliwalas na langit upang itaghoy, mula sa mapanganib na bubungan, ang kanyang karaingan sa Diyos? Iniwan na kaya ng Diyos ang Kanyang simbahan sa kumbento at di na dumidinig ng mga dalangin doon? cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc 17 Maala-ala sana ang panukala ni Pilosopo Tasyo na bumili ng  

  para sa bayan ng San Diego, ngunit higit sila nanalig sa milagro ni Santa Barbara, ngunit ang kumbento ay mayroong    . Parang hindi kilala ng mga madre sa Santa Clara ang hindi matatawarang milagro ni Santa Barbara. Isang paraan ng pagpapamulat ni Rizal na lumipas na ang bisa ng himala ng binabanggit na Santa at ang katalinuhan ng panukala ni Pilosopo Tasyo. 18 Isang pagpapatawa ni Rizal sa pamamagitan ng isang mangmang na sundalo ² papaano makakahuli ng kidlat ang     kung madilim ang gabi. 19 Palupo ² ito ang pinakamataas na bahagi ng bubungang ang disenyo ay patatsulok. Dito nagtatagpo ang pinakadulong itaas ng dalawang magkabilang hanay ng mga yero. 20  

    

#) 
 


   
   



 . Nililinaw ko na hindi si Maria Clara ang mongha na nasa bubungan ng kumbento sa gitna ng malakas na pagbuhos ng ulan.

c c

c

Hindi kaya pinapayagan ng mga bubong ng kumbento na makarating hanggang sa trono ng maawaing Diyos ang pagsusumamo ng mga kaluluwa?21 Lalong tumindi ang bagyo sa buong magdamag; Halos sa buong magdamag ay walang lumitaw ni isa mang bituin; ang mga nakakalunos na daing ay nagpatuloy na kasabay ng paghibik ng hangin, ngunit naging bingi sa kaniya ang kalikasan at ang mga tao: ang Diyos ay natakpan kayat hindi makarinig.22 Kinabukasan, nang mapawi na sa langit ang maiitim na ulap, nang ang araw ay muling sumikat sa malinis na langit, isang sasakyan ang huminto sa pintuan ng kumbento ng Sta. Clara at pumanaog sa karwahe ang isang tao, na nagpakilalang kinatawan ng Kapangyarihan at hininging makausap agad ang abadesa at makita niya ang lahat ng mongha. Sinasabing may isang monghang humarap na ang abito ay basang-basa, gula-gulanit at umiiyak na nagpahayag ng mga kakila-kilabot na bagay at  

  

 *
   


   

  
    . Sinasabi rin na ang mongha ay napakaganda, na taglay niya ang lalong maririkit at nakabibighaning mga mata na nakita ng tao.23 Hindi siya kinuha ng kinatawan ng Kapangyarihan; nakipag-usap ito sa abadesa at iniwan ang mongha, kahit na ito nagsusumamo at nag-iiyak.24 Pinagmasdan ng batang mongha cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc 21 Isang malupit na indignasyon ni Rizal sa simbahan ² Iniwan na kaya ng Diyos ang kanyang simbahan? Isang tanong na retorikal. Ngunit sinagot ni Rizal sa magkahiwalay na akda na may pamagat na  @     @  @    @ ² ´ 

 

 

 

  


 

 

 


 .µ 22 Ang Diyos ay natakpan kaya hindi nakarinig ² ang daing ng bayan ay sinala na ng mga kaparian at mga santo at santa ng simbahan. Sa ganito ay wala ng narinig ang Diyos mula sa karaingan na ipinararating ng mga tao sa Kaniya. 23 Bakit hindi binanggit ni Rizal ang pangalan ng batang mongha, o kaya ay tinukoy na ito ay si Maria Clara? Sa pagkakataong ito si Rizal ay gumagawa ng collage ng tauhan na hinango sa tunay na buhay ng isang mongha sa kaniyang kapanahunan at sa maaring naging kaganapan kay Maria Clara. 


$ô$Vô!


ô 
!
ô
#ô
!
!

 !!#ô
ô 
!




 V

ôô 



!

$ô$Vô! 24 Ipinakilala ni Rizal ang mataas na opisyal na ito sa pamamagitan ng kaniyang sulat noong April 13, 1887 para sa kaniyang matalik na kaibigan na si Ferdinand Blumentritt. ´Mr. Barrantes is the man (the one-handed person9 I talk in the chapter Patria e Intereses (Chapter 599 It was he who in October 1883 at midnight ordered locked up in a humid political prison 14 or 16 innocent but wealthy persons for undisclosed pretext. After three days, the unfortunate prisoners were acquited without explanation and without revealing the cause of their detention and acquital. Many of them contracted rheumatism and several lost of hundreds of pesos. All of them were prominent residents of Tondo. 
  
 





 
 

 
 
  
 
+

ô
 


$  . Si Vicente Barrantes ay isa sa mga Espanyol na nanira sa nobelang Noli Me Tangere at buong pang-iinsultong sinagot ni Rizal sa kaniyang panulat. Kaya siguro siniraan ni Barrantes ang m „   ay nakita ni Barrantes ang kaniyang sarili na siya ang pinatutungkulan ni Rizal na lalaking pingkok sa nasabing Kabanata.


c c

c

ang pagsasara ng pinto, pagkatapos na makaalis na nakatalikod ang lalake, ang kaniyang pagtingin ay kagaya sa isang nahatulang bilanggo na pinagsasarahan ng pintuan ng kalangitan, na maaring mangyari kung minsan ay maging ganid at bingi ang langit, na gaya ng mga tao. Ang abedesa ay nagsabi na na ang batang mongha ay nababaliw. Hindi marahil alam ng lalakeng iyon na sa Maynila ay may isang ampunan ng mga baliw, o kaya ay ipinalagay niyang ang kumbento ng mga mongha ay isa lamang isang tahanan ng mga baliw, kahit tunay namang may nag-aakalang ang taong iyon ay lubhang napakamangmang upang makapagsabi kung ang isang tao ay sira ang isip o hindi. Nabalita ring iba ang inakala ng Heneral J« (si Heneral Jovellanos9, nang makarating sa kaniyang pandinig ang pangyayari, binalak niyang pangalagaan ang baliw, kayat kanyang hiningi. Ngunit nang mangyari iyon ay walang lumitaw na maganda at hindi makapagtanggol na dalaga, at hindi pinayagan ng abadesa na siyasatin ang klaustro, sa ngalan ng Relihiyon at ng mga Banal na Batas Hindi na muling pinag-usapan ang pangyayaring iyon, gaya rin naman ng kaawa-awang si Maria Clara. 25 cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc Sa ganito ay makikita natin na kaya hindi binigyan ni Rizal ng pangalan ang batang mongha ay dahilan sa gusto niyang ipakita na ito ay HINANGO NIYA SA TUNAY NA KAGANAPAN. Maaring ang naganap sa batang mongha ay siya ring naganap o paghahanguan ng magaganap kay Maria Clara na inilarawan ni Rizal sa Ú . 25 V

 

V 
, 

 

   


  Sa proseso ng aking pag-aaral ay binasa ko ang isang artikulo ni Luther Parker (isang gurong Amerikano sa Pilipinas noong panahon ng kanilang pagsisimula ng Edukasyong Amerikano sa bansa9. Isa sa naging interest ni Parker ay ang   ng mga importanteng tao sa Pilipinas partikular sa Maynila at Gitnang Luzon at sa proseso ng kaniyang pagaaral ay natagpuan niya ang sinasabing testamento ni Malang Balagtas mula kay Isabelo de los Reyes na hindi niya malaman kung sino ang nagbigay sa kaniya sa San Simon (Pampanga9. Sa bahaging ito ay ipinagpatuloy ni Parker ang kaniyang paliwanag: ´Doña Maria Sumang told me that they probably given to him by the family of 
$ 
+
V 
V 

 


 
 
+ 

 

+

  

. 

." Luther Parker      Philippine Magazine (March 19319 Ang makakatawag ng pansin sa bahaging ito ng sinulat ni Parker at ang pagbanggit sa pangalan ni Pepita Estrada na mula sa isa sa mga kilalang pamilya ng Binondo at isa sa mga tauhan sa m„ . Sa buong proseso ng ating pag-aaral ay walang tauhan na Pepita Estrada sa loob ng nobela. Sa proseso ng pag-aaral ay natagpuan ko sa isang polyeto na sinulat ni Jacinto Manahan na may pamagat na  
    V
    ay mayroon siyang binabanggit na Pepita Estrada na lumabas sa gitna ng maunos na gabi at naglampas sa bubungan ng Kumbento ng Santa Clara. Ang mongha na nagpanhik sa bubungan ng Santa Clara ay walang iba kundi si Pepita Estrada at ito ay ikinuwento ni Rizal upang ipakita ang maaring maganap sa kaniyang tauhan na si Maria Clara. Ang panghahalay na ginawa ni Padre Salvi kay Maria Clara ay binigyan ni Rizal ng isang napakahusay na paglalarawan sa Ú  

c c

c

Berlin, Pebrero 21, 1887. WAKAS

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc Bago ang panahong Komonwelt ay naulit muli ang iskandalo sa kumbento ng Santa Clara ² dahilan sa isang dalaga ang nawala sa kapanahunang iyon na nagngangalang Iluminada Laurel.

c c