Nelly

A KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

2-31 AΦIEPΩMA Eξιδανικεύοντας

την Eλλάδα. H ζωή και το έργο της Mικρασιάτισσας φωτογράφου Eλλης Σουγιουλτζγλου – Σεραϊδάρη. Tου Aλεξίου Σαββάκη.  Tα πορτρέτα της Nelly’s. Λγιοι, καλλιτέχνες, πολιτικοί αλλά και ανώνυμοι παραδίδονται με εμπιστοσύνη στο φακ της. Tης Eυριδίκης Tρισν – Mιλσανή.  H ελληνική ύπαιθρος. Tις αρμονικές σχέσεις των ανθρώπων με το ήρεμο ελληνικ τοπίο αποτύπωσε η Nelly’s. Tης Eιρήνης Mπουντούρη.  Tα γυμνά της Aκρπολης. Oταν η πρωτοπρος φωτογράφος απαθανάτιζε στον Iερ Bράχο τη θεία γυμντητα. Tης Mαρίας Kαραβία.  Eν ζωή θρύλος. Παγκοσμίως γνωστή, συνέβαλε στην εξέλιξη της φωτογραφικής τέχνης. Tου Mπντο φον Nτέβιτζ.  Προσφυγικοί καημοί. O ξεριζωμένος Eλληνισμς μέσα απ το φακ της Mικρασιάτισσας φωτογράφου. Tου Aλεξίου Σαββάκη.  H παλιά Aθήνα σε λεύκωμα. Tο νεανικ νειρο της Nelly’s και του αθηναιογράφου Δ. Kαμπούρογλου πραγματοποιείται 66 χρνια μετά. Tης Φανής Kωνσταντίνου.  Eικνες της Aμερικής. Mοναδικές φωτογραφικές εντητες για την ελληνική παροικία και την αμερικανική ζωή και αρχιτεκτονική. Tης Eυριδίκης Tρισν – Mιλσανή.  Πρωτοπρος φωτογράφος. Tο έργο της, τεράστιο και πολύπλευρο, μαρτυρεί τον ανήσυχο και δημιουργικ χαρακτήρα της. Tου Aλκη Ξ. Ξανθάκη. 

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eξώφυλλο: Γυναικείο πορτρέτο. Γερμανία, 1921-1925. Kάτω αριστερά, η Nelly’s στην Aκρπολη, 1967.

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

ΦIEPΩMA

Eξιδανικεύοντας την Eλλάδα H ζωή και το έργο της Mικρασιάτισσας φωτογράφου Eλλης Σουγιουλτζγλου – Σεραϊδάρη

Tο ελληνικ νοσοκομείο Aγιος Xαράλαμπος του Aϊδινίου, πατρίδας της Nέλλης. H φωτογραφία με την πανηγυρική ατμ σφαιρα, τις αναρτημένες ελληνικές σημαίες είναι κατά την ολιγοήμερη κατοχή (14-5-1919) της π λης απ τον ελληνικ στρατ και λίγο πριν απ την ολοκληρωτική της καταστροφή απ τους Tούρκους τον Iούνιο του 1919. Tο Aϊδίνι (αρχαίες Tράλλεις) πρωτεύουσα του νομού Aϊδινίου ήταν απ τις πλέον εύπορες ελληνικές κοιν τητες της M. Aσίας. Eδρα του μητροπολίτη Hλιουπ λεως και Θείρων. Aπ τα αγρι τερα εγκλήματα των Tούρκων, η άγρια σφαγή των προκρίτων καθώς και των 30 νεαρών προσκ πων που έπεσαν, τον Iούνιο του 1919, ψάλλοντας τον εθνικ ύμνο. Tου Aλεξίου Σαββάκη Συγγραφέα

ΠPOΣΩΠO απ τα τελευταία μιας μεγάλης εποχής η Nelly’s έχει τη δική της θέση στο συμβολισμ της, που εκτς απ μεγάλη είναι και δραματική με την κοσμογονία των ιστορικών γεγοντων, των πολέμων και των ανακατατάξεων που τη χαρακτηρίζουν. H ίδια η Nelly’s την εποχή αυτή δεν την έζησε παθητικά αλλά, με την ειρηνι-

κή τέχνη της φωτογραφίας που έμαθε άριστα και εξασκούσε, έπαιξε το δικ της ρλο διαμορφώνοEπιμέλεια αφιερώματος:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY ντας στο ελάχιστο ή στο μέγιστο στο πεδίο της καλλιτεχνίας την εποχή. Aυτή η μικρή το δέμας γυναίκα με το πελώριο ταλέντο, ταλέντο

ζωής και τέχνης και τη μέγιστη ψυχική αντοχή που ενσαρκώνει την ίδια την αντοχή και τη δύναμη της ελληνικής ψυχής, είναι απ τα άτομα που το έργο τους και η προσωπικτητά τους σφραγίζουν ολκληρη μια εποχή και ταυτίζονται μοιραία μαζί της έτσι ώστε η ιστορία παίρνει και οικειοποιείται το δικ τους πρσωπο και η Nelly’s αποτελεί και συνιστά ζωντανή ιστορία τσο που η αππειρα να σκιαγραφήσει κανείς τη ζωή της είναι ταυ-

H οικογένεια του έμπορου Xρήστου Σουγιουλτζ γλου και της Mάρθας Aβαγιανού. Στη μέση η πρωτ τοκη Eλλη, αριστερά η Mάρω και δεξιά η Aντα. H οικογένεια δεν είχε αποκτήσει ακ μη το τέταρτο παιδί, το Nίκο. H φωτογραφία είναι στο Aϊδίνι, το 1903.

τσημο με το να σκιαγραφήσει τον αιώνα μας γιατί η ζωή της διατρέχει ακριβώς και τη ζωή του αιώνα.

Σμύρνη - Δρέσδη Γεννήθηκε στο Aϊδίνι, τις αρχαίες Tράλλεις της Mικράς Aσίας το 1899, το πρώτο απ τα τέσσερα παιδιά του έμπορου Xρήστου Σουγιουλτζγλου και της Mάρθας Aβαγιανού. Tα πρώτα ελληνικά γράμματα διδάχθηκε στο Aϊδίνι. Tο 1912 εγγράφεται για τις γυμνασιακές σπουδές στο «Oμήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης», σχολείο ιστιμο του Zαππείου της Kωνσταντινούπολης και του Aρσακείου των Aθηνών. Tον Iούλιο του 1919 ζει την καταστροφή της πλης του Aϊδινίου απ τους Tούρκους. H οικογένειά της σώζεται και καταφεύγει στη Σμύρνη. Tον επμενο χρνο η Nelly’s φεύγει για σπουδές ζωγραφικής και μουσικής στη Δρέσδη. Mαθήματα ζωγραφικής παρακολουθεί στη σχολή του ακαδημαϊστή Simonson Castelli. Tο Σεπτέμβριο του 1922 πληροφορείται την καταστροφή της Σμύρνης απ τους Tούρκους, τον εξανδραποδισμ των Eλλήνων της Iωνίας και της ευρύτερης Mικράς Aσίας. Eνα μήνα αργτερα μαθαίνει για την τύχη των δικών της. Eίχαν σωθεί και βρίσκονταν στην Aθήνα. H απφασή της να ασχοληθεί με τη φωτογραφία ως κάτι πιο πρακτικ και άμεσα αποδοτικ

H Nέλλη με το σύζυγ της Aγγελο Σεραϊδάρη στην Aκρ πολη. 1929.

σχετίζεται με τις νέες αυτές συνθήκες. Mαθήματα φωτογραφίας παρακολουθεί πλάι στο μεγάλο κλασικ της εποχής Hugo Erfurt πρώτα, και μετά στον Franz Fiedler που αντιπροσωπεύει τη νέα αντίληψη στη φωτογραφία. Aπ τον Fiedler παίρνει το δίπλωμα της επίσημης φωτογράφου. Στην Eλλάδα έρχεται στο τέλος του 1924. Στην πολυσύχναστη οδ Eρμού ανοίγει το πρώτο της στούντιο που γρήγορα γίνεται το στέκι των Aθηναίων που σπεύδουν λοι να φωτογραφηθούν στη Nelly’s, ένα είδος θεσμού για την αθηναϊκή κοινωνία της εποχής. Παράλληλα η Nelly’s φωτογραφίζει εκτς στούντιο, αξιοθέατα, αρχαιτητες, τα μνημεία της Aκρπολης. Kάθε τσο εκθέτει στο στούντιο τα καινούργια φωτογραφικά της θέματα. O αθηναιολγος ιστορικς Δημήτρης Kαμπούρογλου την καθοδηγεί και της γνωρίζει με ακρίβεια την παλιά Aθήνα, με τα μνημεία κάθε περιδου και εποχής. Eκείνη ακολουθεί και φωτογραφίζει.

Aκρπολη Δελφικές εορτές Tο 1926 φωτογραφίζει γυμνή πάνω στην Aκρπολη την prima balerina της Opera Comique Mνα Πάιβα. H δημοσίευση των φωτογραφιών στην «Illustration de Paris» ένα χρνο αργτερα, θα προκαλέσει σκάνδαλο στην AθήΣυνέχεια στην 4η σελίδα

Φωτογραφία της Nέλλης απ τον Oύγκο Eρφουρτ, ο οποίος υπήρξε μια απ τις πιο σημαντικές μορφές της φωτογραφικής τέχνης. Στη σχολή του Oύγκο Eρφουρτ και στη συνέχεια του Φραντς Φίντλερ παρακολούθησε η Nέλλη μαθήματα φωτογραφίας το διάστημα 1921-1923. Δρέσδη, 1923. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

3

Kεφαλή της κ ρης Λαπίθης. Γλυπτ απ την Kενταυρομαχία στο να του Δι ς, στην Oλυμπία (αριστερά). Kεφαλή νεοελληνίδας κ ρης απ την Yπάτη Φθιώτιδας, 1931. Mελέτη πάνω στο γνωστ θέμα του παραλληλισμού. Συνέχεια απ την 3η σελίδα

να. Mια μερίδα διανοουμένων με επικεφαλής τον Παύλο Nιρβάνα θα την υπερασπισθούν με σθένος μιλώντας για σκηνή αληθινής ενσάρκωσης του αρχαίου ελληνικού ιδεώδους. Eισάγεται στον Σικελιανικ κύκλο. Συνεργάζεται με τον Aγγελο και την Eύα, φωτογραφίζει τις πρώτες Δελφικές Eορτές το 1927 και κατ’ αποκλειστικτητα τις Δεύτερες Eορτές το 1930. Tο 1927 αρχίζει και τις εξορμήσεις της στην ελληνική ύπαιθρο. Tο 1929 παντρεύεται τον πιανίστα Aγγελο Σεραϊδάρη, γνώριμ της απ τα χρνια της Δρέσδης. O «παραλληλισμς» είναι μια δική της επινηση αυτής της εποχής και συνιστά μελέτη πάνω σε ομοιτητες μορφών αρχαίων αναγλύφων και αγαλμάτων με φυσιογνωμικούς τύπους νεοελλήνων.

Aγάπη για την Eλλάδα

Στύλοι απ το να του Oλυμπίου Δι ς. H προοπτική που η Nelly’s ακολούθησε στη φωτογράφηση αρχαίων μνημείων κρίθηκε επαναστατική και έχει αποτελέσει θέμα ειδικής μελέτης σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Aθήνα, 1927.

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Eίναι συνέπεια στο πνεύμα του ευρωπαϊκού νεορομαντισμού, γνήσιο τέκνο του οποίου είναι η Nelly’s. Eίναι και η αυθεντική αγάπη, για την Eλλάδα του Mικρασιάτη Eλληνισμού που διατυπώνεται και ως ερρωμένη αντίκρουσις στις νεοφαλμεραϋκές θεωρίες της εποχής. Aυτ είναι το δγμα της Nelly’s και μέσα απ αυτ θα κατευθύνει την κάθε της πράξη είτε καλλιτεχνική είτε ανθρώπινη. Tο 1936 προσλαμβάνεται απ το νεοσύστατο ττε υπουργείο Tύπου και Tουρισμού ως επίσημη φωτογράφος για τη δημιουργία εθνικών φωτογραφικών λευκωμά-

των με σκοπ την τουριστική διαφήμηση της Eλλάδος στο εξωτερικ. Tον ίδιο χρνο φωτογραφίζει το ίνδαλμα των παιδικών της χρνων απ την εποχή της Mικράς Aσίας, τον ποιητή Kωστή Παλαμά. Λίγα χρνια πριν είχε φωτογραφίσει το άλλο της ίνδαλμα, τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Tο 1939 φωτογραφίζει τις ανασκαφικές εργασίες των αρχαίων Θερμοπυλών που διεξάγει ο καθηγητής Σ. Mαρινάτος. Tο υπουργείο Tύπου και Tουρισμού της αναθέτει τη διακσμηση με φωτογραφίες της του ελληνικού περιπτέρου στη διεθνή έκθεση της Nέας Yρκης.

Στην Aμερική O Δεύτερος Παγκσμιος Πλεμος την αποκλείει στην Aμερική που και μένουν με το σύζυγ της για είκοσι επτά ολκληρα χρνια. H προσωριντης ενς ταξιδιού μετατρέπεται σε μονιμτητα παραμονής είκοσι επτά χρνων. H Nelly’s συνδέεται με την ελληνική παροικία· ανοίγει στούντιο στην 57η οδ. Oμως ουσιαστικά αποκπτεται απ τον κατ’ εξοχήν τπο της έμπνευσής της, την Eλλάδα. Στην Aμερική σ’ λη τη διάρκεια του πολέμου αναλαμβάνει εθνική δράση. Διοργανώνει εκθέσεις φωτογραφίας που προσκαλεί Aμερικανούς καθηγητές, πανεπιστημιακούς, αρχαιολγους, να μιλήσουν για την Eλλάδα. Συνδράμει ηθικά και υλικά στην αντίσταση των Eλλήνων κατά των κατακτητών Γερμανών. Tο Mητροπολιτικ μουσείο της Συνέχεια στην 6η σελίδα

H Nέλλη, θαλερή, παρά τα 97 της χρ νια, εξακολουθεί να οραματίζεται και να σχεδιάζει. H φωτογραφία είναι του Xρήστου Mανουσάκη, τον Aύγουστο του 1995.

Tο πρώτο στούντιο, οδ ς Eρμού, αριθμ ς 49. Σ’ αυτ στεγάστηκε απ το 1925 ώς το 1931, οπ τε και μεταφέρθηκε σε μεγαλύτερο και πιο πρακτικ στον ίδιο δρ μο, στον αριθμ 21.

H Nέλλη με τον καθηγητή της Φραντς Φίντλερ σε ταξίδι της στη Δρέσδη, το 1937. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

5

Aγγελος Σεραϊδάρης (1901-1992). O αγαπημένος σύντροφος της Nέλλης. Eνώθηκαν με γάμο το 1929. Tο πορτρέτο είναι της Nέλλης, τραβηγμένο στη Δρέσδη το 1924.

O Kωστής Παλαμάς. Iνδαλμα των παιδικών χρ νων της Nέλλης απ τα χρ νια της M. Aσίας. Tον «πλησίασε» μέσω της κ ρης του Nαυσικάς που γνώρισε απ την Eύα Σικελιανού. 1963. Συνέχεια απ την 4η σελίδα

Aπ τον χορ των Ωκεανίδων του Aισχυλικού έργου «Προμηθέας Δεσμώτης». Πρώτες Δελφικές Eορτές, 1927.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Nέας Yρκης αγοράζει φωτογραφίες της των μνημείων της Aκρπολης. H «προοπτική» με την οποία φωτογράφησε τα μνημεία αυτά γίνεται αντικείμενο ειδικής μελέτης. Παίρνει μαθήματα φωτορεπορτάζ απ τον Brodovitch. Kαρπς αυτής της μαθητείας είναι η βραβευμένη φωτογραφική σειρά Easter parade. Tο 1966 επιστρέφουν με το σύζυγ της στην Eλλάδα. H δράση της Nelly’s ως φωτογράφου σταματά εδώ. Στο φωτογραφικ τμήμα του μουσείου Mπενάκη λίγα χρνια αργτερα θα καταθέσει μαζί με το πλούσιο φωτογραφικ της αρχείο και τις ιστορικές της μηχανές. H Aγροτική Tράπεζα Eλλάδος εκδίδει μεγάλο τμο με φωτογραφίες αντιπροσωπευτικά δείγματα του έργου της. Aκολουθούν εκδσεις με εντητες ομοειδών θεμά-

των. Tο ελληνικ κράτος τιμά το έργο της. Tου αναγνωρίζεται η σημασία εθνικής προσφοράς.

Eθνική φωτογράφος H Nelly’s εξακολουθεί να υπάρχει ζώντας, αναλαμβάνοντας απ το πλούσιο κεφάλαιο εμπειριών, αναμνήσεων που καλύπτουν τις αναμνήσεις ενς ολκληρου αιώνα γιατί η Nelly’s αποτελεί τη ζωντανή ιστορία του αιώνα μας. Kαι είναι παρηγορητική η παρουσία της ανάμεσά μας σ’ αυτούς τους αντιπνευματικούς και αντιποιητικούς καιρούς. Eίναι ακμη ένας τελευταίος κρίκος που μας συνδέει με το ευγενικ μας παρελθν. Oι φωτογραφίες της θα μας αποβιβάζουν πάντα στους κσμους του Nστου... αναδιδάσκοντας την αγάπη για την Eλλάδα. Γι’ αυτ άλλωστε απλυτα σχεδν πανηγυρικά της ταιριάζει η προσωνυμία της εθνικής φωτογράφου.

H Eύα Πάλμερ - Σικελιανού. Aπ τις Δεύτερες Δελφικές που κατ’ αποκλειστικ τητα φωτογράφησε η Nέλλη. Tους Σικελιανούς γνώρισε η Nέλλη μέσω της Πηνελ πης Δέλτα. Δελφοί, 1930. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

7

Tα πορτρέτα της Nelly’s Λγιοι, καλλιτέχνες, πολιτικοί αλλά και ανώνυμοι παραδίδονται με εμπιστοσύνη στο φακ της Tης Eυρυδίκης Tρισν-Mιλσανή Διδάκτορος της Iστορίας της τέχνης

OTAN αντιμετωπίζουμε σήμερα το έργο της Nέλλης, στο σύνολ του έχουμε συχνά την εντύπωση πως οι εντητες που το αποτελούν είναι ιστιμες, τι τοπία και ρεπορτάζ, πρσωπα και θέματα απαθανατίστηκαν με την ίδια συχντητα και καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο στο στερέωμα της δημιουργίας της. H αλήθεια ωστσο είναι πως σο κι αν το ταλέντο της μεγάλης αυτής φωτογράφου είναι πολύπλευρο, το είδος στο οποίο επιδθηκε περισστερο ίσως απ κάθε άλλο και με αδιάσπαστη συνέχεια είναι το πορτρέτο. H φωτογραφική της δραστηριτητα σαν πορτρετίστρια ήταν κατ’ αρχήν βιοποριστική –η Nέλλη φωτογράφισε στο περίφημ της στούντιο λη τη φιλάρεσκη Aθήνα του μεσοπολέμου και την ελληνική κοινωνία της Aμερικής των χρνων ’40 και ’50– το είδος δε αυτ της έδωσε τη δυναττητα να εκφραστεί καλλιτεχνικά αλλά και να αναπτύξει την κοινωνικής της ζωή. Στο πορτρέτο λοιπν οφείλει τη γρήγορη προσαρμογή της στον αθηναϊκ χώρο, τη φήμη της σαν φωτογράφου, και αργτερα την επιβίωσή της τα δύσκολα μεταπολεμικά χρνια στη Nέα Yρκη. Tην επιτυχία της αυτή την χρωστάει βεβαίως και σ’ έναν άλλο αντικειμενικτερο λγο. Eίναι μια εποχή που ο ρεαλισμς στη ζωγραφική αμφισβητείται και έτσι το κλασικ πορτρέτο αφήνεται λο και περισστερο στους φωτογράφους. H φωτογραφία, εύκολη, λιγτερο δαπανηρή, γνωρίζει εξαιρετική άνθηση. Tο πορτρέτο της Nέλλης καθώς είναι το είδος που διασχίζει λο το έργο της, μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την εξέλοιξη της τεχνικής της και του στιλ. Mας παρουσιάζει επίσης φανερά τα στοιχεία του ταμπεραμέντου και της αισθητικής της που δημιουργούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του έργου της.

Kλασική έκφραση Πράγματι στο πορτρέτο της η Nέλλη εκφράζει έντονα τις δυο βασικές τάσεις που σφραγίζουν τη συμπεριφορά της σαν φωτογράφου. Tη βαθιά σχέση της με τη ζωγραφική και την προτίμησή της για μια κλασική έκφραση, ίδιον γενικά της ελληνικ΄ς τέχνης. H ζωγραφική, μην το ξεχνάμε ήταν η πρώτη της αγάπη, αλλά και η τελευταία, γιατί ταν σταμάτησε να φωτογραφίζει ξανάπιασε τα πινέλα. H αγάπη της αυτή θα την κά-

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Bιβλικές μορφές της Tρίπολης. Δεκαετία 1930.

νει απ’ την αρχή να αποδεχτεί το πικτοριαλισμ των Γερμανών δασκάλων της που για τους χρνους του ’20 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αναχρονιστικς. H τεχνική του μπρομιλ κάνει τα πρώτα της πορτρέτα ατμοσφαιρικά χάρη στο φλουτάρισμα –τα περιγράμματα και την επεξεργασία– σχεδν ζωγραφική, των υφασμάτων και των πτυχώσεων. H χρησι-

μοποίηση σέπιας και σανγκίνας δίνει την εντύπωση πως μερικά πρσωπα είναι σχεδιασμένα. Συχνά η φρμα του προσώπου διαγράφεται ζωγραφικά σ’ έναν άδειο φντο, σο για τον τρπο που η Nέλλη φωτίζει το μοντέλο αναδεικνύοντας ένα μέρος του προσώπου ή του σώματος μέσα απ το σκοτάδι θυμίζει την τέχνη του πορτρέτου στους μεγάλους ζωγρά-

φους της Aναγέννησης. Προς το τέλος της καριέρας της, επηρεασμένη ίσως απ το σουρεαλισμ αλλά κι απ’ το κλίμα που κυριαρχεί στην Aμερική εισάγει στα πορτρέτα αντικείμενα και στοιχεία που δίνουν στη φωτογραφία μια θεατρική διάσταση χωρίς ωστσο να παρεκλίνει απ μια σοβαρή άποψη του πορτρέτου. Γιατί η Nέλλη σο κι αν είναι πρωτοπρος και πιστεύει στις

O Eλευθέριος Bενιζέλος. Aθήνα, γύρω στα 1927.

O χορευτής Δημήτρης Bίλαν. Aθήνα, 1933.

μοντέρνες καλλιτεχνικές αξίες στην ουσία παραμένει μια κλασική φωτογράφος.

Διάλογος Σαν τους περισστερους Eλληνες δημιουργούς διακατέχεται απ την ανάγκη της ομορφιάς και της υψηλής αισθητικής. H φωτογραφία της είναι η αναπαράσταση της πραγματικτητας δοσμένη μέσα απ το φίλτρο μιας συγκεκριμένης ευαισθησίας. Δεν την ενδιαφέρουν οι φορμαλιστικοί πειραματισμοί, η αφαίρεση, οι σουρεαλιστικές απψεις. Tο πορτρέτο είναι ένας διάλογος, μια σχέση «ενώπιος ενωπίω» ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το πρσωπο που θέλει να αναπαραστήσει. Θυμάμαι την ταπειντητα με την οποία μου πρωτομίλησε ταν την ρώτησα ποιά ήταν η τεχνική της ως προς την προσέγγιση των μοντέλλων. «Στο στούντιο πριν φωτογραφήσω κάποιον μιλούσαμε για λίγο. Tον άφηνα να εκφραστεί, τον παρατηρούσα, μελετούσα τις διάφορες πλευρές του προσώπου, τα πλεονεκτήματα, τέλος διάλεγα την κατάλληλη πζα. Συνήθως πετύχαινα με την πρώτη. Δεν χρειαζτανε να ξαναρχίσω». Φαντάζομαι πολύ καλά το βλέμμα της πανέξυπνης Mικρασιάτισσας. Tη δυναττητα διείσδυσης, τη γρήγορη ψυχολογία, την άμεση Συνέχεια στην 10η σελίδα

H ηθοποις Kατίνα Παξινού. Aθήνα, γύρω στα 1930. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

9

Tα αδέλφια Kουμαντάρου. Aθήνα, γύρω στα 1927.

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

κατανηση. Λίγοι άνθρωποι στη ζωή μου με κοίταξαν πως αυτή.

Eπώνυμοι και ανώνυμοι Tα πορτρέτα της Nέλλης στην πρώτη φάση της καριέρας της διακρίνονται απ’ τον ρομαντισμ της νετητας και το κλίμα που τους κληροδτησε η πρώτη γερμανική μαθητεία. Λγιοι, πολιτικοί, μουσικοί παρελαύνουν απ’ το περίφημο στούντι της και παραδίνονται με εμπιστοσύνη στον διακριτικ φακ της. Eνας κσμος ολκληρος του μεσοπολέμου που γνωρίζουμε χάρη στις φωτογραφίες της Nέλλης: Παλαμάς, Bενιζέλος Kαμπούρογλου αλλά και ξένες διασημτητες πως οι μουσικοί Mπρούνο Bάλτερ, Zακ Tυμπώ, Kορτ που βρίσκονται περαστικοί στην Aθήνα και που η Nέλλη σπεύδει να συναντήσει για να τους απαθανατίσει. Aλλά εκτς απ τους επώνυμους ή και τους απλούς αστούς, η Nέλλη σταματάει συχνά σ’ ένα πρσωπο της υπαίθρου, σ’ ένα γέροντα, σ’ ένα νεανικ πρσωπο που η δυνατή έκφρασή του μπρεσε να τη συνεπάρει. Πσοι ανώνυμοι είχαν την τύχη να φωτογραφηθούν μ’ έναν απαράμιλλο τρπο. Oλα αυτά τα πρσωπα που ρίζωσαν στη γη της φωτογραφίας της αποτελούν μια εποποιία: είναι το χρονικ μιας ελληνικής πραγματικτη-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Πορτρέτο γυναίκας της υπαίθρου. Mετά το 1930.

τας αστικής σο και αγροτικής που με τον πλεμο χάθηκε για πάντα γι’ αυτ άλλωστε και παρέμεινε μυθική. Στην Aμερική που θα βρεθεί σχεδν άθελά της θα γίνει η πορτρετίστρια των Eλλήνων μεταναστών. Δεν θα χάσει μως την ευκαιρία να φωτογραφίσει λους τους διάσημους Eλληνες επισκέπτες, ηθοποιούς και μουσικούς πως τη Bάσω Mανωλίδου, τον Mινωτή, την Παξινού. Oι «μπρούκληδες» θα της ζητήσουν οικογενειακά πορτρέτα, άλμπουμ ολκληρα και ειδικτερα πορτρέτα παιδιών που η Nέλλη θα εκτελέσει με μεγάλη ευκολία και ευρηματικτητα εξοικειωμένη καθώς είναι μ’ αυτ το θέμα απ την αρχή της καριέρας της. Aν απ’ λο το έργο της Nέλλης μας έμενε μνο το πορτρέτο ίσως δεν θα έφτανε να μας δώσει το μέτρο του ταλέντου της. Tα πορτρέτα της ωστσο είναι σημαντικά γιατί περιέχουν την ιδιαιτερτητα που χαρακτηρίζει λο της το έργο: δονούνται απ τρυφερτητα και βαθειά ανθρωπιά που απαλύνει την ψυχρτητα του μηχανικού αποτυπώματος. Eίναι η απδειξη της αγάπης της για τον άνθρωπο και της ανάγκης της για επικοινωνία. Kαι στο επίπεδο αυτής της επικοινωνίας η Nέλλη κατορθώνει αυτ που μνο οι πολύ μεγάλοι πορτρετίστες πετυχαίνουν: να εισδύσει στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και με έξοχη λεπττητα να παρουσιάσει ανάγλυφη την προσωπικτητα.

Mοναχς. Δεκαετία 1930. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

11

H ελληνική ύπαιθρος Tις αρμονικές σχέσεις των ανθρώπων με το ήρεμο ελληνικ τοπίο αποτύπωσε η Nelly’s Tης Eιρήνης Mπουντούρη Φωτογραφικ Aρχείο - Mουσείο Mπενάκη

TA ΠPΩTA ερεθίσματα για την Eλλάδα η Nέλλη τα οφείλει στις αφηγήσεις του πατέρα της, που εγκατεστημένος στο Aϊδίνι της Mικράς Aσίας συχνά ταξίδευε στην Eλλάδα για εμπορικούς σκοπούς. Oι λεπτομερείς περιγραφές του θα διαμορφώσουν στη φαντασία της νεαρής ττε Nέλλης τις πρώτες αχνές εικνες για την Eλλάδα. Oταν σε ηλικία 26 χρνων η Nέλλη καταφθάνει στην άγνωστη πατρίδα, η ιδέα που είχε σχηματίσει γι’ αυτήν προερχταν αποκλειστικά απ τους ρομαντικούς απηχους των Eλλήνων της Mικράς Aσίας και τις ευρύτερα κλασικές αναφορές, ενστάλαξη της ευρωπαϊκής παιδείας που έλαβε στο γαλλικ σχολείο της Σμύρνης. Mέσα απ το φωτογραφικ πρίσμα της πικτοριαλιστικής σχολής, απ την οποία είχε επηρεαστεί κατά τη διάρκεια των σπουδών της στη Γερμανία και φορτισμένη ακμα με το νωπ τραύμα της Mικρασιατικής καταστροφής, η νεαρή φωτογράφος θα βρεθεί αντιμέτωπη με την πραγματικτητα της ελληνικής υπαίθρου της εποχής εκείνης (1920-1930). H Nέλλη βίωσε τη φωτογράφηση της υπαίθρου σαν μια εξευρεύνηση, μια γνωριμία με τον τπο στον οποίο πολιτιστικά ανήκε. Oι εξορμήσεις της υποδηλώνουν περισστερο την ανίχνευση μιας εσωτερικής ταυττητας, την επιστροφή στον τπο της παρελθούσης μνήμης και λιγτερο την απρροια μιας βιωματικής σχέσης με τον τπο. Kαταβολές και παιδεία σηματοδοτούν ανεξίτηλα το έργο της και ιδιαίτερα αυτ που αφορά στην καταγραφή της ελληνικής υπαίθρου και ζωής. Tεράστια σε γκο αλλά και κατ’ εξοχήν αγαπημένη απ την ίδια, η εντητα αυτή παρουσιάζεται σύνθετη, συγκερασμς μιας πραγματικτητας ελληνικής και μιας ιδέας για την Eλλάδα που συνέθεσε φωτογραφικά η ίδια κατά τρπο μεγαλειώδη. H Nέλλη ταλαντεύεται ανάμεσα στην επιθυμία να αποτυπώσει τις εικνες πως εμφανίζονται απροσδκητα η μια μετά την άλλη και την ανάγκη να συνθέσει εκ νέου άλλες που θα εξέφραζαν καλύτερα την ιδέα της για την Eλλάδα.

Oπτικά σύμβολα

Hπειρώτισσες. Φωτογραφία μετά το 1930.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Mελλοντικά, η έρευνα σε βάθος του τμήματος του έργου της, που αναφέρεται στην ύπαιθρο, ίσως διαγνώσει δύο ξεχωριστές περιδους: 1927-1930, περίοδος κατά την οποία η Nέλλη φωτογράφησε την ελληνική ύπαιθρο αποκλειστικά με δική της πρωτοβουλία – περίοδος γνωριμίας και ψηλάφησης του τπου. Mια δεύτερη 1930-1939 που, διορισμένη ως

επίσημη φωτογράφος του νεοσυσταθέντος Γραφείου Tύπου και Tουρισμού, και κάτω απ τις οδηγίες του υπουργού Nικολούδη, θα κληθεί να προσδώσει ένα οπτικ περιεχμενο στην έννοια Eλλάδα –η Eλλάδα ουσιαστικά πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση θα διαμρφωνε επίσημα την εικνα της προς τα έξω– ένα περιεχμενο με άμεσους σημειολογικούς προσδιορισμούς, προσιτ σε Eλληνες και ξένους, και κυρίως εξαγώγιμο. Aπ τη σκοπιά αυτή, η συμβολή της Nέλλης στις απαρχές της προτουριστικής φιλοσοφίας είναι καίρια, καθοριστική, μοιραία ίσως. Tέθηκαν τα πρώτα οπτικά σύμβολα της έννοιας ελληνισμς, οριοθετήθηκαν οι πρώτοι συσχετισμοί, αναζητήθηκαν οι διεθνείς συνειρμοί που παραπέμπουν στη χώρα. Θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνηθεί η εξέλιξη των συμβολισμών, η αντοχή ή η συρρίκνωσή τους στο πέρασμα του χρνου. Στα χρνια 1927-1939 και κάτω απ αντίξοες συνθήκες, ιδιαίτερα για μια γυναίκα, η Nέλλη ργωσε κυριολεκτικά την ελληνική ύπαιθρο απ τα Γιάννενα ώς την Kρήτη και απ την Kέρκυρα μέχρι τη Pδο. O μεγαλύτερος γκος της δουλειάς της προέρχεται κυρίως απ την ενδοχώρα της Eλλάδας και της Kρήτης ενώ τα ελληνικά νησιά, οι ψαράδες, οι ακρογιαλιές, γενικά ,τι θα μπορούσαμε δηλαδή να ονομάσουμε «φωτογραφικές θαλασσογραφίες» είναι αριθμητικά περιορισμένος. Aν και λιγτερες, οι φωτογραφίες της Nέλλης απ τα ελληνικά νησιά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πέρα απ τις μακρινές απψεις των παραθαλάσσιων οικισμών (Σαντορίνη, Nάξος, Xίος, Σύρα, Mυτιλήνη), μερικές φωτογραφίες ιδιαίτερα απ τη Mύκονο, προμηνύουν δειλά αλλά σταθερά την κατοπινή εμφάνιση του ελληνικού τρίπτυχου: νησιώτικα σπίτια – ήλιος – θάλασσα, που η τουριστική ιδεολογία θα διευρύνει και τελικά θα εξαντλήσει στην εικοσιπενταετία 1955-1980.

Aποψη της Σαντορίνης, γύρω στα 1927.

Mυσταγωγία Στην εικνα της Eλλάδας που προβάλλει η Nέλλη, η δραματική ένταση του ελληνικού τοπίου, η αγριάδα των δύσβατων βουνών, οι απκρημνες ακτές, οι αναπάντεχες εναλλαγές της φύσης απουσιάζουν. Φιλειρηνικ, φιλξενο, λουσμένο στο απαλ φως και άρρηκτα συνδεδεμένο με τους ανθρώπους της υπαίθρου το ελληνικ τοπίο δεν δεσμεύεται αποκλειστικά απ την αναφορά στην κλασική αρχαιτητα. Yπάρχει αυτνομα. Tο ργωμα, ο θερισμς, η συγκομιδή των εσπεριδοειδών και γενικτερα η ενασχληση στους αγρούς δεν δηλώνουν τον ανθρώπινο μχθο και την καθημερινή πάλη για τα προς το ζην, πως αυτή θα καταγραφεί αργτερα απ τους φωτογράφους Bούλα Παπαϊωάννου, Kώστα Mπαλάφα και Σπύρο Mελετζή. H αναζήτηση της διαχρονικτητας της ελληνικής φυλής στα πορτρέτα των ανθρώπων της υπαίθρου, η ειδυλλιακή σχέση των χωρικών με τη γη, η χαρά της Συνέχεια στην 14η σελίδα

Bοσκοπούλα στα Γιάννενα. Φωτογραφία μετά το 1930. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

13

Eπάνω: Γέροντες Kρητικοί, γύρω στα 1930. Δεξιά: Hπειρώτισσες στις θημωνιές. Φωτογραφία μετά το 1930. Συνέχεια απ# την 13η σελίδα

εργασίας στοιχειοθετούν έναν τπο που τελείται προαιώνια κατά τρπο τελετουργικ η ίδια μυσταγωγία. Kατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά της φωτογραφικής γραφής της Nέλλης, η εναλλαγή των κοντινών με τα μακρινά πλάνα στη φωτογραφική επιφάνεια, η επίστεψη της εικνας με φυλλώματα ή αρχιτεκτονικά στοιχεία, οι κάθετοι ανθρώπινοι άξονες που οριοθετούν την εικνα, οι σκηνοθετημένες συνθέσεις με χωρικές ντυμένες γιορτινά. Παράλληλα, ανιχνεύονται και άλλες τάσεις: οι μακρινοί ορίζοντες, το αγκάλιασμα του φακού πάνω στις απέραντες κοιλάδες, η γεωμετρική, σχεδν κυβιστική, απδοση των σπιτιών της Σαντορίνης, τα ξαφνιάσματα του φωτογραφικού ματιού που συλλαμβάνει αθρυβα τη βουβή συνομιλία δύο γερντων. Δομημένη σύνθεση, άρτια φωτογραφική εκτύπωση, αλάθητη αισθητικά προσέγγιση κατατάσσουν με σιγουριά τη Nέλλη στους κλασικούς φωτογράφους. H Nέλλη δεν παύει μως να είναι πρωτοπρος, χι μνο διτι φωτογράφησε τη Nικλσκα γυμνή στην Aκρπολη, αλλά διτι έσκυψε με μεθοδικτητα και πείσμα, σε καιρούς που η τεκμηριωτική πλευρά του φωτογραφικού λειτουργήματος δεν αποτελούσε συνειδητοποιημένη και συστηματική μέριμνα των φωτογράφων της υπαίθρου και περισυνέλεξε εικνες απ επαγγέλματα που χάνονταν, κατέγραψε

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

απψεις οικισμών που τώρα δεν είναι καν αναγνωρίσιμοι, μαρτυρίες απ την Eλλάδα που έφευγε. H σωστική διάσταση του έργου της περιμένει καρτερικά να δικαιωθεί και να δικαιώσει τη δημιουργ.

Mνημειακές Eχει λεχθεί πως η φωτογραφία αποτυπώνει φευγαλέες εικνες και αιχμαλωτίζει κλάσματα του χρνου σε μια εικνα. H περίπτωση της Nέλλης διαφέρει: στον αποχαιρετισμ του άνδρα που πηγαίνει στην δουλειά, στην καρτερική αναμονή των γυναικών στο μπαλκνι του σπιτιού, στις Hπειρώτισσες που προχωρούν προς την εκκλησία, στην ευλαβική προσκύνηση του μικρού Xριστού ανάμεσα στις θημωνιές, ο ίδιος ο χρνος στάθηκε χαριστικά πάνω απ την Eλλάδα της Nέλλης. Πρκειται αναμφισβήτητα για φωτογραφίες μνημειακού χαρακτήρα. H Eλλάδα της Nέλλης εμφανίζεται σαν ένας τπος χωρίς εσωτερικές συγκρούσεις και βίαιες εναλλαγές, που άνθρωποι και τοπίο ισορροπούν σε μια φιλειρηνική, προαιώνια συνύπαρξη. Oι φωτογραφίες απ την ελληνική ύπαιθρο κατεύθυναν το βλέμμα μας και καθρισαν την ματιά μας με τρπο ήρεμο και επιβλητικ, απέραντα μορφο και ασυγκράτητα αισιδοξο. Eίναι η Eλλάδα που ενδμυχα λοι μας κουβαλάμε, είναι η Eλλάδα στην οποία πάντα ανατρέχουμε, είναι η Eλλάδα που δεν μπορούμε εύκολα να ξεπεράσουμε.

KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

15

Tα γυμνά της Aκρ πολης Oταν η πρωτοπ ρος φωτογράφος απαθανάτιζε στον Iερ Bράχο τη θεία γυμν τητα

Eπάνω: Xωρίς φύλλο συκής, μ’ έναν κλάδο ελαίας μνο στα χέρια, η Nέλλη φωτογράφησε τη χορεύτρια της Kομεντί Φρανσαίζ, Mνα Πάιβα στον Παρθενώνα. Oι φωτογραφίες της θεωρήθηκαν σκάνδαλο στη μικρή Aθήνα του 1928, αλλά η διάσημη καλλιτέχνις, πέρασε με την ομορφιά της απ το φακ στην αθανασία. Aθήνα, 1927. Δεξιά: H ομορφιά και η κίνηση ζωντανεύουν τα αρχαία μάρμαρα σε μια σύνθεση νεοκλασικού ύφους. Mε την Oυγγαρέζα χορεύτρια Nικλσκα η Nέλλη επανέλαβε τα φωτογραφικά πειράματά της στον Iερ Bράχο το 1929, προσθέτοντας μερικά αραχνοΰφαντα πέπλα στο γυμν και μερικές αθάνατες εικνες στην Iστορία της Eλληνικής Φωτογραφίας. Aθήνα, 1929. Tης Mαρίας Kαραβία

TA KAΛΛIΓPAMMA κορίτσια, τα φωτογραφημένα σε αρχαία μνημεία της Aθήνας, που είναι γνωστά στην ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας ως «τα γυμνά της Nέλλης», ενώ δεν είναι απ τα τελευταία επιτεύγματα της σταδιοδρομίας της μεγάλης και αειθαλούς φωτογράφου, αποτελούν κορυφαία στιγμή της έμπνευσής της. Iσως, γιατί συνδυάζουν την ομορφιά των γυμνών νεανικών σωμάτων με

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

το ασάλευτο κάλλος των αρχαίων ναών και των κιονοστοιχιών σε μια υπέροχη σύνθεση νεοκλασικού ύφους, που η κίνηση γίνεται πέταγμα. Kαι η πτυχολογία αποκτά, βοηθούμενη απ το αγέρι της Aττικής, ρυθμ που παραπέμπει στα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής. Aν και οι υπέροχες αυτές φωτογραφίες δημιούργησαν μέγα σκάνδαλο ταν πρωτοεμφανίστηκαν στη σεμντυφη ελληνική πρωτεύουσα του 1928, η Nέλλη, ταν αφηγεί-

ται την ιστορία τους, επιμένει τι είχε τηρήσει λους τους κανονισμούς. Eίχε ζητήσει άδεια απ το διευθυντή της Aκρπολης Aλέξανδρο Φιλαδελφέα να κάνει μια καλλιτεχνική φωτογράφηση στον Iερ Bράχο με μοντέλο τη Mνα Πάιβα, διάσημη χορεύτρια της Kομεντί Φρανσέζ που έδινε εκείνο τον καιρ παραστάσεις στην Aθήνα. H άδεια της είχε δοθεί ευχαρίστως. Hταν η πρώτη επαγγελματίας Eλληνίδα φωτογράφος, με λαμπρές σπουδές στη Γερμανία, καλή

φήμη και δικ της, πολύ πετυχημένο ατελιέ στο Σύνταγμα. «Eίχα πάρει μαζί μου –λέει– πολλά μέτρα άκοπες μουσελίνες, αρχαϊκά πέπλα για την μορφη μπαλαρίνα. Aπ τη διεύθυνση της Aκροπλεως μου είχαν πει τι η φωτογράφηση έπρεπε να γίνει μετά το επισκεπτήριο. Eτσι, για να μην είμαστε δυο κοπέλες μνες στην ερημιά, παρακάλεσα τον πατέρα μου να μας συνοδεύσει. Hταν μως εκεί και ο ίδιος ο Φιλαδελφέας. Mας έδειξαν το σπιτάκι του φύλακα και μας είπαν τι η καλλιτέχνις μπο-

ρούσε να αλλάξει εκεί και να βάλει τα πέπλα που είχα φέρει μαζί μου. H πρτα ήταν μισάνοιχτη. Kαι καθώς ο ήλιος έγερνε και γέμιζε με χρυσ φως τον μικρ χώρο, είδα για πρώτη φορά την ξένη χορεύτρια ολγυμνη. Mου φάνηκε πως ενσάρκωνε το πνεύμα των αρχαίων μαρμάρων! “Θα μπορούσατε να ποζάρετε τελείως γυμνή;”, είπα. Δέχτηκε. Eτρεξα και ρώτησα τον Φιλαδελφέα. H απάντησή του ήταν καταφατική. “Φτάνει οι φωτογραφίες να μην είναι για δημοσίευση”».

H ξένη χορεύτρια προχώρησε ολγυμνη, κρατώντας μνο ένα μικρ κλωνάρι ελιάς. Kι άρχισε να χορεύει μέσα στον Παρθενώνα, ενώ η Nέλλη με την παλιά της «Λάικα» απαθανάτιζε τις διάφορες φάσεις του εξαίσιου θεάματος. H τελειτητα της κίνησης επάνω στα απομεινάρια του αρχαίου πολιτισμού, η ομορφιά, η ώρα και ο χώρος ήταν μια σύμπτωση με τη σφραγίδα του αιώνιου! Oταν, σε λίγες μέρες, η Nέλλη αποχαιρέτησε την ξένη που η αθηναϊκή κοινωνία

της εποχής είχε πνίξει στις επευφημίες και τις ανθοδέσμες, της πρσφερε σε ανάμνηση μια σειρά απ τις φωτογραφίες της στην Aκρπολη. Δεν πέρασε πολύς καιρς και μια απ τις φωτογραφίες αυτές δημοσιεύθηκε στο περίφημο γαλλικ περιοδικ «Illustration». O αθηναϊκς Tύπος άρχισε να γράφει σχλια για τη «βεβήλωση». Πρώτος στο στχαστρο δημοσιογράφων και αρχαιολγων ο Φιλαδελφέας. Eυτυχώς, έσπευσε να τον υποστηρίξει ο Nιρβάνας:

«Φαντάζομαι, απ το ένα μέρος, την ωραία ιέρεια, λύουσα τον κεστν της απέναντι του Aπλλωνος, απορρίπτουσα λους τους πέπλους που εκάλυπταν την θείαν της γυμντητα και λούουσαν εις το φως του ένα σώμα αγάλματος και μίαν επιδερμίδα ροδαλήν πως το χαμγελον της αυγής. Kαι απ το άλλο μέρος, μερικούς σεβασμίους κυρίους, σκυμμένους γύρω απ το τραπέζι, ξύνοντας την κεφαλήν και συντάσσοντας έγγραφα περί βεβηλώσεως. Bεβήλωσις Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

17

H ομορφιά του νεανικού κορμιού, η ώρα, ο χώρος, ακμη και το αττικ αγέρι που κινεί τα πέπλα της χορεύτριας θυμίζοντας την πτυχολογία των γλυπτών του Φειδία, θεωρούνται σήμερα σύμπτωση με τη σφραγίδα του αιώνιου – κορυφαία στιγμή στη δημιουργική πορεία της Eλληνίδας φωτογράφου. Aθήνα, 1929.

Συνέχεια απ την 17η σελίδα

θα ήτο, αν ετύχαινε, εις μίαν στιγμήν αρχαιολογικού ενθουσιασμού, επί των μαρμάρων του Παρθενώνος να πετάξουν οι ίδιοι τους πέπλους των και να παραστήσουν τον Eρμήν του Πραξιτέλους...» Tο σκάνδαλο κπασε με τον καιρ. Eνα χρνο αργτερα, η Oυγγαρέζα χορεύτρια Nικλσκα χρεψε ξανά ε-

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

πάνω στην Aκρπολη ένα θείο αυτοσχεδιαστικ χορ. Aφού είχε περιβληθεί βέβαια μερικά υποτυπώδη πέπλα, προς αποφυγήν νέας θυέλλης. H Nέλλη τη φωτογράφησε, πως φωτογράφησε και μιαν Iσπανίδα χορεύτρια στο θέατρο του Διονύσου. H πρωτοπρος φωτογράφος δεν λογάριαζε τις οπισθοδρομικές πολεμικές. Tο παράξενο είναι μως

τι και ο Φιλαδελφέας έδωσε πάλι την άδεια. Πενήντα χρνια αργτερα ένας απ τους μελετητές των φωτογραφιών της Nέλλης, ο Δημοσθένης Aγραφιώτης, τους δικαίωσε και τους δύο, γράφοντας τι: «Aυτές οι φωτογραφίες είναι μια παρηγοριά στη φθορά. Mια προσπάθεια συνάρθρωσης του αιώνιου και του εφήμερου». Aλλωστε, οι φωτογραφίες με τις γυμνές χο-

ρεύτριες έγιναν και αφίσες που κσμησαν το περίπτερο του Eλληνικού Tουρισμού στην Eκθεση του Παρισιού του 1936 και άφησαν εποχή. H νοοτροπία είχε αλλάξει με ταχύτατο ρυθμ. H απειλή του πολέμου σκίαζε κιλας τον κσμο. Kαι μακάριοι σοι μπρεσαν να απαθανατίσουν την ομορφιά, έστω και στην ευαίσθητη επιφάνεια ενς φιλμ.

Eν ζωή θρύλος Παγκοσμίως γνωστή, συνέβαλε στην εξέλιξη της φωτογραφικής τέχνης Mελέτη ανδρικού γυμνού στην Aκρπολη. O Σμυρναίος πολυνίκης αθλητής Δημήτρης Kαραμπάτης (1899-1964). Aθήνα, 1927.

Tου Mπντο φον Nτέβιτζ Διευθυντή του μουσείου Agfa Foto-Historama στην Kολωνία

YΠHPΞE μία συναρπαστική εμπειρία, ταν μου δθηκε επιτέλους η ευκαιρία να γνωρίσω απ κοντά την Eλλη Σεραϊδάρη, πριν απ τρία χρνια στην Aθήνα. Πάνω απ τρία χρνια είχαν περάσει απ ττε που άρχισε η στενή συνεργασία μας και έκτοτε είχαν συμβεί πολλά. Γιατί ταν το 1990 προετοιμάζαμε μία μεγάλη έκθεση για την παρουσίαση της Eλλάδας στις φωτογραφίες του 19ου και του 20ού αιώνα, δεν θα μπορούσε κατά την άποψή μου να λείψει η Nέλλη, η σημαντικτερη εκπρσωπος της ελληνικής φωτογραφικής τέχνης. Για την αφίσα και την έκδοση, που συνδευε την έκθεση, επιλέξαμε τη φωτογραφία του μορφου αθλητή Kαραμπά-

τη μπροστά στον Παρθενώνα. H επιτυχία της επιλογής υπήρξε συγκλονιστική, καθώς η φωτογραφία του παλαιστή μετουσίωνε το «ελληνικ θαύμα», το οποίο είχαν αναπαραστήσει με αξιοθαύμαστο τρπο τσο ζωγράφοι σο και φωτογράφοι. Mε την ευκαιρία της έκθεσης παρουσιάσθηκαν για πρώτη φορά στη Γερμανία αρκετές απ τις φωτογραφίες της Nέλλης, οι οποίες προκάλεσαν μεγάλη αίσθηση. Ωστσο δεν ήταν μνο αυτοί οι λγοι του ενθουσιασμού μου κατά την πρώτη μας συνάντηση: H αξία της Eλλης Σεραϊδάρη είναι επίσης ανεκτίμητη ως έσχατης μάρτυρος της εποχής της Bαϊμάρης, αφού μαθήτευσε στο πλευρ του Oύγκο Eρφουρτ στη Δρέσδη, αμέσως μετά τη λήξη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου και διατήρησε πολλές απ τις καλλιτεχνικές τάσεις των μαθητών του

και του συνεργάτη του, Φραντς Φίντλερ. O Oύγκο Eρφουρτ ήταν μία απ τις πιο σημαντικές μορφές της φωτογραφικής τέχνης, που εξελίχθηκε σε θρύλος του χώρου ως φωτογράφος πορτρέτων, χορευτικών και θεατρικών εκδηλώσεων έως το 1934 στη Δρέσδη και στη συνέχεια στην Kολωνία. H μεγάλη έκθεση, που παρουσιάσαμε το 1992 στην Kολωνία προς τιμήν του πρωτεργάτη της φωτογραφικής τέχνης μαζί με την ειδική έκδοση αφιερωμένη στο έργο του σκιαγράφησαν την ξεχασμένη προσωπικτητά του χι μνο ως δημιουργού θρυλικών πορτρέτων αλλά και ως διοργανωτή εκθέσων, ως ιδιοκτήτη αιθουσών τέχνης και ως λάτρη των τεχνών, που έγραψε ιστορία. Tο γεγονς τι η ακτινοβολία του Eρφουρτ έφθασε μέχρι την Eλλάδα και ωρίμασε ως νέο άνθος

το χρωστάμε στην ταλαντούχα μαθήτριά του, την Nέλλη, η οποία κατάφερε να αφομοιώσει δημιουργικά τα διδάγματά του και να τα αναπτύξει περαιτέρω. Mε τη φωτογραφία της Nικλσκα, που χορεύει στην Aκρπολη, εξασφάλισε παγκσμια φήμη. Γνωρίζοντας το παρελθν της είχαν συσσωρευθεί πολλές ερωτήσεις μέσα μου, πριν απ τη συνάντησή μας, με αποτέλεσμα να συζητάμε πολλές ώρες για λα τα αποσπάσματα της ζωής της. H διαυγής μνήμη της και οι πολύχρωμες εικνες, τις οποίες ξετύλιγε η Nέλλη στη διάρκεια των συζητήσεών μας, ήταν συγκλονιστικές. H Nέλλη χι μνο βίωσε σημαντικά κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα, αλλά διαμρφωσε και σημάδεψε με τον ιδαίτερο τρπο της την παγκσμια ιστορία της φωτογραφίας του αιώνα μας. Eγινε εν ζωή ένας θρύλος. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

19

Πρσφυγες απ τη M. Aσία. Kαρτερικοί, με «εσφραγισμένη» τη θλίψη στα πρσωπα, χωρίς καμιά φιλαρέσκεια μπροστά στο φακ. Kαισαριανή, αρχές 1925.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Προσφυγικοί καημοί O ξεριζωμένος Eλληνισμς μέσα απ το φακ της Mικρασιάτισσας φωτογράφου Tου Aλεξίου Σαββάκη Συγγραφέα

THN EΛΛAΔA στο φυσικ της φωτογράφησε η Nelly’s, έτσι πως ήταν πριν απ την εξάπλωση της ασχήμιας του τσιμέντου, του αισθητικού ευτελισμού και της ισοπέδωσης απ την τουριστική «αξιοποίηση» στις πρώτες δεκαετίες μετά τον πλεμο. Aυτή την Eλλάδα με το μεγαλείο της και τα τραύματά της, ψηφοθετώντας με τις φωτογραφίες της το μωσαϊκ πανραμα που την συνιστά. Mε τα φυσικά και τα νοητά της μάτια την είδε μέσα απ τη νοσταλγία και το μύθο. Tο φακ της μετέτρεψε σε αέναη ματιά αγάπης ψαύοντας το σώμα της Eλλάδος στις λαμπηδνες και στις πληγές της, γιατί η σχέση της Nelly’s με την Eλλάδα ήταν σχέση βαθιά, εσωτερική. Oι φωτογραφίες των προσφύγων, η σειρά με τον δραματικ τίτλο «προσφυγικοί καημοί», είναι το ψαύσιμο των πληγών. Tους είδε στους δρμους της Aθήνας, σε περιοχές που είχαν εγκατασταθεί· μπροστά σε πρχειρες ανεπιτήδευτες παράγκες. O πνος τους της ήταν γνώριμος. Hταν και η ίδια πρσφυγας και τους κατανοούσε. Zούσαν σε άθλιους καταυλισμούς ή περιφέρονταν άστεγοι· τα θύματα μιας τρομερής συμφοράς που ξεπερνούσε τα ρια της εθνικής τραγωδίας. «Tι δυστυχία! Tι δυστυχία», λέει ακμα και σήμερα η Nelly’s ταν θυμάται και συνεχίζει: «Γύρισα λους τους καταυλισμούς των δυστυχισμένων αυτών πλασμάτων και πως ανήκα και εγώ στον ξεκληρισμένο Eλληνισμ της Mικράς Aσίας ένιωσα, κατάλαβα τη δυστυχία τους και μπρεσα να αποδώσω λη την τραγική τους αθλιτητα και τη σπαρακτική τους κατάντια». Kαρτερικοί, περίλυποι με «εσφραγισμένη» τη θλίψη στα πρσωπα, χωρίς καμιά φιλαρέσκεια μπροστά, στο φακ. H φιλαρέσκεια του ίδιου του δράματος μνο, της ίδιας της δυστυχίας που μως, κάτω απ το τέλεια στιλιζαρισμένο προσωπείο της υποκρύπτεται το μελλοντικ τάνυσμα στη ζωή που αποτελεί αυθεντικ στοιχείο της ελληνικής ψυχής.

Eικνα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η ελληνική «πιετά». Aπ προσφυγικ καταυλισμ της Kαισαριανής, της σειράς «Προσφυγικοί καημοί», αρχές 1925.

Παιδιά σε προσφυγικ καταυλισμ της Kαισαριανής. Aπ τη σειρά «Προσφυγικοί καημοί», αρχές 1925.

Bιβλιογραφία «Nelly’s. Oι φωτογραφίες του Mεσοπολέμου» εκδ. Eταιρεία Σπουδών – Mουσείο Mπενάκη, Aθήνα 1987. «Nelly’s. Tα ιερά μάρμαρα», Δημήτρια KE΄, εκδ. Δήμος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1990. «Nelly’s. Aυτοπροσωπογραφία», φιλολογική και καλλιτεχνική επιμέλεια E.X. Kάσδαγλης, Aθήνα 1989. «Nelly’s. Aπ τον Διονύση Φωτπουλο», εκδ. Aγροτική Tράπεζα της Eλλάδος, Aθήνα, 1990. «Nelly’s. Πρσωπα της Kρήτης», εκδ. Nήσος, Kρήτη «H Eλλάδα της Nelly’s, Φωτογραφίες 19211939», εκδ. Mουσείο Mπενάκη – Πολιτιστικ Kέντρο Λαϊκής Tράπεζας, Λευκωσία 1993. «Nelly’s. Eνα βλέμμα σε επαγγέλματα του αστικού χώρου τον Mεσοπλεμο», εκδ. Γαβριηλίδης, Aθήνα 1994. «Tο Mαρουσιώτικο Aγγειοπλαστικ Eργαστήρι του 1930 μέσα απ 46 φωτογραφίες της Nelly’s», του Iωάννη Iωάννου, Mαρούσι, 1994. «Aγγελος Σεραϊδάρης, Φωτογραφικ οδοιπορικ στο Aγιον Oρος, 1935», εκδ. Aγιορείτικη Φωτοθήκη – Mουσείο Mπενάκη, Aγιον Oρος 1995. «Nelly’s, Le corps, la lumiere et la Grece antique», Bαρκελώνη 1992. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

21

H παλιά Aθήνα σε λεύκωμα Tο νεανικ νειρο της Nelly’s και του αθηναιογράφου Δ. Kαμπούρογλου πραγματοποιείται 66 χρνια μετά

Tμήμα της Παλαιάς Πλης με την οδ Kλεψύδρας στο κέντρο και στο βάθος η Aκρπολη, 1927-29. Tης Φανής Kωνσταντίνου Yπεύθυνης Φωτογραφικού Aρχείου Mουσείου Mπενάκη

ΣTHN Aθήνα του Mεσοπολέμου έφθασε απ τη Δρέσδη η νεαρή Mικρασιάτισσα φωτογράφος Nelly’s, εφοδιασμένη με άριστες γνώσεις γύρω απ την τέχνη της φωτογραφίας, τέλειο εξοπλισμ και απεριριστη ρεξη για δουλειά. Γαλουχημένη με το ιδεώδες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, έσπευσε αμέσως στην Aκρπολη –που συχνά θα επανέρχεται κατά το διάστημα της παραμονής της στην Eλλάδα– αναζητώντας νέους τρπους φωτογραφικής αποτύπωσης των κλασικών μνημείων. Aπ την Aκρπολη αντίκρισε για πρώτη φορά τα μικρά άτακτα μισοερειπωμένα σπίτια της Παλαιάς Πλης, σκαρφαλωμένα στη βρεια

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

πλευρά του Iερού Bράχου, τα ελικοειδή δρομάκια, τους κομψούς τρούλους των βυζαντινών εκκλησιών δίπλα στα απομεινάρια της αρχαιτητας αλλά και στα μνημεία της τουρκοκρατίας. Tο αναπάντεχο θέαμα την ξάφνιασε, ενώ ταυτχρονα η «θελκτική παλαιτης» της άγνωστης έως ττε γι’ αυτήν περιοχής κέντρισε την καλλιτεχνική της ματιά. Eτσι άρχισε τις ανιχνευτικές περιηγήσεις στον ιδιτυπο χώρο που τυχαία ανακάλυψε, και πραγματοποίησε τις πρώτες φωτογραφικές λήψεις. Mε αυτές συμπλήρωσε μια σειρά επιλεγμένων θεμάτων απ την έως ττε δουλειά της, την οποία παρουσίασε, το 1926, στην πρώτη έκθεση που οργάνωσε στο στούντι της. Tα σχλια του Tύπου ήταν ενθουσιώδη και οι σύγχρονοι αρθρογράφοι, με την ευκαιρία αυτή, δεν παρέλειψαν να θίξουν το μνι-

μο δίλημμα αν η φωτογραφία μπορεί να θεωρηθεί Tέχνη. «Aν αμφιβάλλετε» γράφει ο Σπύρος Mελάς στο «Eλεύθερο Bήμα», «πεταχτείτε ως την οδ Eρμού, ως την έκθεση της Nέλλης. Θα ιδήτε περί τα εξήντα κομμάτια, εξήντα φωτογραφίας πίνακας, αληθινά έργα μιας Tέχνης η οποία μπορεί να διεκδικήσει τη θέση της μεταξύ των Kαλών».

Δημήτριος Kαμπούρογλου Πολλοί ανώνυμοι Aθηναίοι αλλά και επώνυμοι εκπρσωποι του πνευματικού και καλλιτεχνικού κσμου επισκέφθηκαν την έκθεση. Aνάμεσά τους και ο ιστορικς της Aθήνας Δημήτριος Kαμπούρογλου που με συγκίνηση διαπίστωσε τι η καρδιά της πλης που δεν έπαψε ποτέ να χτυπά, είχε εμπνεύσει τη νεαρή

καλλιτέχνιδα. Mε το ασίγαστο ενδιαφέρον που τον διέκρινε για το αθηναϊκ παρελθν των χρνων του Bυζαντίου, της Φραγκοκρατίας και της Tουρκοκρατίας αλλά και εντυπωσιασμένος απ την ποιτητα των φωτογραφιών της έκθεσης, πρτεινε στη Nelly’s να δημιουργήσουν απ κοινού το φωτογραφικ λεύκωμα της Παλαιάς Aθήνας. Tο εγχείρημα θα πρωτοτυπούσε θεματικά εφσον για πρώτη φορά θα αποτυπωνταν φωτογραφικά η περιοχή. Oι έως ττε φωτογράφοι, ακολουθώντας την τάση της εποχής, ακμη κι αν βρίσκονταν μέσα στο τμήμα της πλης που λοι οι αιώνες είχαν αφήσει τα ίχνη τους, έστρεφαν το φακ τους μνο στα μνημεία της αρχαιτητας. Συγκεκριμένα, στο Mνημείο του Λυσικράτους, στην Πύλη της Aθηνάς Aρχηγέτιδος και στον Πύργο των Aνέ-

H εσωτερική αυλή του Παλαιού Πανεπιστημίου. Kτίστηκε και ήταν οικία του αρχιτέκτονα Kλεάνθη. Aπ το 1837 έως το 1841 στέγασε το πανεπιστήμιο. Σήμερα λειτουργεί ως Mουσείο Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών, 1927-29.

μων. Kανείς δεν είχε λγο να επιλέξει τα ταπεινά σπιτάκια και τα χαλάσματα, που αποκτούσαν νημα μνο κάτω απ τη γνώση και την τρυφερτητα του μελετητή τους. Tα 65 θέματα που θα αποτελούσαν το λεύκωμα συγκεντρώθηκαν, έπειτα απ τακτικούς περιπάτους της Nelly’s και του Kαμπούρογλου, απ το 1927 έως το 1929, στο Pιζκαστρο, στα Aναφιώτικα, στο Tετράγωνο του Aδριανού, στο Tετράγωνο των Aνέμων και στις παλιές συνοικίες Σολάκη και Bρυσάκι, που υπήρχαν ώς το 1931 στο σημεριν αρχαιολογικ χώρο της Aγοράς και κατεδαφίστηκαν προκειμένου να αρχίσουν οι ανασκαφές. H Nelly’s ακολουθούσε πιστά τα σοφά βήματα του ιστορικού και έστρεφε το φακ της στα σημεία που της υποδείκνυε. Στη συνέχεια οριοθετούσε το φωτογραφικ της πλαίσιο και διαμρφωνε την εικνα σύμφωνα με τη δική της οπτική αντίληψη. Συχνά σε πρώτο πλάνο απομνωνε ένα τμήμα του οικισμού, ενώ στο βάθος φρντιζε να διακρίνεται ο Iερς Bράχος παραπέμποντας με τον τρπο αυτ στην αντιπαράθεση της παλαιτητας και της αρχαιτητας. Tης παλαιτητας, με την οποία κατά τον Kαμπούρογλου μάς συνδέει ο πνος, και της αρχαιτητας με την οποία μάς συνδέει ο θαυμασμς. Aλλοτε εστίαζε σε ένα συγκεκριμένο μνημείο ή σε κάποιο εδαφιΣυνέχεια στην 24η σελίδα

Γέροντας και κορίτσι με το κέντημά του, στην αυλή της οικίας Mιχαήλ Kαλλιφρονά, που βρισκταν στην οδ Mνησικλέους, 1927-29. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

κ σημείο που, σύμφωνα με τις αφηγήσεις του ιστορικού, έκρυβε την «ιστορία αιώνων». H ανθρώπινη παρουσία αν και περιορισμένη –γριούλες που κατέρχονται με κπο τα σκαλιά, παιδάκια που παίζουν στις παλιές αυλές, κάποιος αναπαυμενος μικροπωλητής– δίνει την ευκαιρία στη φωτογράφο αλλά και στο σχολιαστή να συνδέσουν το ιστορικ παρελθν με τη σύγχρονη ζωή.

Bromoil

Tα ερείπια της στοάς του Aττάλου –προτού αναστηλωθεί το 1956– η γύρω περιοχή και στο βάθος η Aκρπολη, 1927-29.

Περήφανη για τα αποτελέσματα της συνεργασίας της με τον Kαμπούρογλου, η Nelly’s τύπωσε τις φωτογραφίες με τη μέθοδο Bromoil που είχε διδαχθεί απ τους Γερμανούς δασκάλους της και είχε εφαρμσει με μεγάλη επιτυχία κατά τη διάρκεια των σπουδών της. Hταν μια περίτεχνη διαδικασία που εφάρμοζαν οι πικτοριαλιστές φωτογράφοι στις αρχές του αιώνα προκειμένου να εξασφαλίσουν τη μοναδικτητα της φωτογραφικής εικνας. Mε κατάλληλη χημική επεξεργασία το χαρτί γινταν ανάγλυφο και ακολουθούσε η επέμβαση του φωτογράφου με ειδικά πινέλα και ελαιχρωμα με αποτέλεσμα τα περιγράμματα των γκων να ατονούν, οι διαβαθμίσεις των τνων να απαλύνονται και η φωτογραφική σαφήνεια να υποχωρεί. H σειρά της Παλαιάς Aθήνας ήταν πλέον έτοιμη. Tον Mάιο του ’29 παρουσιάστηκε στο αθηναϊκ κοιν, ενώ παράλληλα τυπώθηκαν δελτία προεγγραφών με την ελπίδα τι θα βρεθούν αρκετοί υποστηρικτές για την έκδοση του λευκώματος. H ανταπκριση δυστυχώς υπήρξε περιορισμένη και το νεανικ νειρο της φωτογράφου έμεινε ανεκπλήρωτο.

Λεύκωμα

H πύλη του Mεντρεσέ. O,τι απέμεινε απ το οθωμανικ ιεροσπουδαστήριο, που μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, 1927-29.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

Oταν το 1985 η Nelly’s παρέδωσε το πολύτιμο αρχείο της στο Mουσείο Mπενάκη, εξέφρασε τη βαθιά επιθυμία της να πραγματοποιηθεί η πολυπθητη έκδοση. Xάρη στη συνεργασία του Mουσείου και των εκδσεων «Γνώση» το λεύκωμα της Παλαιάς Aθήνας πρκειται να κυκλοφορήσει για πρώτη φορά εξήντα έξι χρνια μετά τη δημιουργία του. O καθηγητής Διονύσης Zήβας, βασικς συντελεστής της αναβάθμισης της περιοχής, επισημαίνει στον πρλογ του τι οι φωτογραφίες πέρα απ την αισθητική τους αξία συγκροτούν πλέον «φωτογραφικ αρχείο» μιας ιστορικής περιοχής της Aθήνας, ένα σημείο αναφοράς και σύγκρισης, ενώ οι απψεις του Kαμπούρογλου εντυπωσιάζουν για την οξύτητα, την καθαρτητα και τη διαχρονικτητά τους. H έκδοση ας θεωρηθεί δείγμα ευγνωμοσύνης προς τους δημιουργούς της: τη Nelly’s, που με ευαισθησία και καλλιτεχνία απεικνισε φωτογραφικά την περιοχή, και τον Δ. Kαμπούρογλου, που ως τα βαθιά του γεράματα δεν έπαψε να μελετά, να αγωνιά και να αγαπά την Παλαιά Πλη της Aθήνας.

Eικνες της Aμερικής Mοναδικές φωτογραφικές εντητες για την ελληνική παροικία και την αμερικανική ζωή και αρχιτεκτονική

Φωτογραφία απ το άλμπουμ «Δρ μοι» που η Nέλλη παρουσιάζει με μπρίο τη Nέα Y ρκη, αυτή την ρθια π λη με τις ιλιγγιώδεις προοπτικές. Tέλη δεκαετίας 1940, αρχές δεκαετίας 1950. Tης Eυρυδίκης Tρισ ν – Mιλσανή Διδάκτορος Iστορίας της Tέχνης

H NEΛΛH βρέθηκε τυχαία στην Aμερική. Aπ πάντα ήθελε να μείνει λίγους μήνες σ’ αυτή τη μοντέρνα χώρα αλλά ποτέ της δεν σκέφτηκε να εγκαταλείψει την Eλλάδα. H τύχη το ’φερε στη μέση μιας λαμπρής καριέρας να ξεριζωθεί και να ξαναρχίσει τα πάντα απ’ την αρχή. Kι

αυτ σε μια δύσκολη περίοδο κρίσης και ένδειας. Eίναι ο τέταρτος χώρος στον οποίο πρέπει να βρει μέσα επιβίωσης και να επιβληθεί σαν πολίτης και σαν καλλιτέχνης. H δυσκολία είναι αφάνταστη. Eδώ θα αποδειχτεί η δύναμη του χαρακτήρα, η ευελιξία, η ακούραστη εργατικτητα της Nέλλης. Γρήγορα θα γίνει γνωστή και αγαπητή στην ελληνική παροικία και πέρα απ’ αυτή θα αποκτήσει και αμερικάνικη πελατεία

χάρη στο γεγονς τι, σε αντίθεση με τους εκεί συναδέλφους της που ειδικεύονται σε ένα και μνο θέμα, εκείνη καλλιεργεί λα τα είδη. Παράλληλα προσπαθεί να αξιοποιήσει με εκθέσεις τη δουλειά που εκτέλεσε κατά τη δεκαπενταετία στην Eλλάδα. Nτυμένη με εθνική ενδυμασία υποδέχεται τους επισκέπτες των ελληνικών εκθέσεων που οργανώνει και γοητεύει με τη γλωσσομάθεια και την κοινωνικτητά της. H φιλία της

με τον Ωνάση θα καταλήξει σε διάφορα είδη συνεργασίας: σε άφθονα οικογενειακά πορτρέτα αλλά και στη διακσμηση των πέντε νεοβάπτιστων τάνκερ του. Περίεργη και προοδευτική η Nέλλη θα παρακολουθήσει τα μαθήματα του Bρντοβιτς σε μια σχολή φωτορεπορτάζ. Στο πλαίσιο αυτής της μαθητείας θα πραγματοποιήσει, κατά τα λεγμενά της, με μεγάλη ευκολία την πιο φιλδοξη Συνέχεια στην 26η σελίδα KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

25

Eπάνω: Φωτογραφία απ το άλμπουμ «Iστερ Παρέιντ» το οποίο είναι ένα σύνολο απ ενσταντανέ στους δρ μους της Nέας Y ρκης. O φακ ς της Nέλλης παρακολουθεί τη γιορτινή πασχαλιάτικη κίνηση διασκεδάζοντας με το χαρούμενο πλήθος, τα ρούχα, τα καπέλα, κ.α. 1953. Δεξιά: Mια ακ μη φωτογραφία απ το άλμπουμ «Iστερ Παρέιντ» Παιδιά και περαστικοί κοιτάζουν τις ιδι ρρυθμες διακοσμήσεις των προθηκών στους δρ μους της Nέας Y ρκης. 1953. Συνέχεια απ την 25η σελίδα

δουλειά της αμερικανικής περιδου: τα άλμπουμ «Iστερ Παρέιντ» και «Δρμοι». Tο πρώτο, ένα σύνολο απ διασκεδαστικά ενσταντανέ στους δρμους της γιορτινής Nέας Yρκης, θα καταπλήξει δάσκαλο και συναδέλφους που θα αναγνωρίσουν την υπεροχή αυτής της μνης γυναίκας σ’ ένα σχεδν αποκλειστικά ανδροκρατούμενο ακμη επάγγελμα. Στο άλμπουμ «Δρμοι» η Nέλλη παρουσιάζει με μπρίο αυτήν την ρθια πλη με τις ιλλιγγιώδεις προοπτικές και τον αεικίνητο πληθυσμ της. Ωστσο το πιο σημαντικ φωτογραφικ έργο αυτής της περιδου εκτς απ τα ρεπορτάζ των συναυλιών του Mητρπουλου και των ελληνικών θεατρικών παραστάσεων στην Aμερική είναι τι έχει σχέση με τα πορτρέτα και τα οικογενειακά άλμπουμ. Mια ευημερούσα και περήφανη για τα αποκτήματά της κοινωνία βρήκε στην Nέλλη τον εικονογράφο της. Oι καλές στιγμές της ζωής απαθανατίζονται αριστουργηματικά. H Nέλλη βρίσκει πάντοτε τον τρπο να διαλέξει τις χαρακτηριστικτερες απψεις και να αποδώσει την ατμσφαιρα.

Aλεξάνδρα Eξαιρετικές είναι οι φωτογραφίες των παιδιών που η Nέλλη αγαπούσε ιδιαίτερα και που δεν είχε την τύχη να αποκτήσει. Hξερε πάντα να κρύβεται πίσω απ’ το φακ της και να συλλαμβάνει τις πιο αυθρμητες α-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

ντιδράσεις, τις κινήσεις και τις εκφράσεις εκείνες που αποκαλύπτουν τη μυστηριώδη παιδική ψυχοσύνθεση. H Nέλλη σο κι αν παραμένει κλασική ανάμεσα σε πρωτοπρους Aμερικανούς φωτογράφους που ψάχνουν το παράξενο αποδίδοντάς το εξπρεσιονιστικά, στο συγκεκριμένο αυτ απλ θέμα θα επιδείξει μια τελείως πρωττυπη έμπνευση. Xάρη σε μια παραγγελία θα φτιάξει ένα ιδιρρυθμο άλμπουμ αφιερωμένο σ’ ένα χαϊδεμένο κοριτσάκι, την Aλεξάνδρα. O φωτογραφικς φακς θα συνοδεύσει τις κινήσεις του παιδιού κατά τη διάρκεια μιας ολκληρης μέρας: κάτι πολύ κοντά στα κινούμενα σχέδια και σε συγγένεια με το ποπαρτ που η Nέλλη δεν γνωρίζει, γι’ αυτ και συμπεριφέρεται με την ανθρωπιά και την τρυφερτητα που πάντα την χαρακτηρίζει. Ποτέ η Nέλλη δεν εισέδυσε τσο έντεχνα στην οικειτητα του μοντέλου της ποτέ δεν την περιέγραψε με τέτοια γλαφυρτητα. Oι σεκάνς σε εξελικτική δράση προσδίδουν στη φωτογραφία μια διάσταση σχεδν κινηματογραφική. H μέρα της Aλεξάνδρας απ’ τη στιγμή που θα ξυπνήσει μέχρι που θα γυρίσει στο κρεβάτι της είναι η ιστορία ενς παιδιού γεμάτη αφέλεια και λεπτές παρατηρήσεις αλλά και η ιστορία μιας εποχής: είναι μια πτυχή της αμερικανικής ζωής των χρνων του ’50 που η Nέλλη παρατηρήτρια και χρονικογράφος κατάγραψε προσεκτικά, καλλιτεχνικά, εύστοχα.

Eικ να απ την αμερικανική ανοικοδ μηση. Nέα Y ρκη, τέλη δεκαετίας 1940 - αρχές δεκαετίας 1950.

Φωτογραφία απ το ιδι ρρυθμο και γλαφυρ άλμπουμ που πραγματοποίησε η Nέλλη για την Aλεξάνδρα, παρακολουθώντας με το φακ της τις κινήσεις του παιδιού κατά τη διάρκεια μιας ολ κληρης ημέρας. Aρχές δεκαετίας 1950. KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

27

Πρωτοπρος φωτογράφος Tο έργο της, τεράστιο και πολύπλευρο, μαρτυρεί τον ανήσυχο και δημιουργικ χαρακτήρα της

Eπάνω: Eικνα απ τον βυζαντιν Mυστρά. Δεκαετία 1930. Δεξιά: Eμποροπανήγυρη. Tρίπολη, μετά το 1930. Tου Aλκη Ξ. Ξανθάκη ESFIAP, Iστορικού φωτογραφίας

H ΓNΩPIMIA μου με τη Nelly’s έγινε σχεδν τυχαία. Bρισκμουνα στον τρίτο χρνο των ερευνών μου για το βιβλίο μου «Iστορία της ελληνικής φωτογραφίας» και το 1925 ήταν περίπου το «ριο της μνήμης», αφού μέχρι εκεί θυμντουσαν ονματα και γεγοντα –με ασαφείς μως περιγραφές– οι περισστεροι απ’ σους είχα πάρει συνεντεύξεις. Για την Nelly’s δεν ήξερα παρά ελάχιστα. Για πρώτη φορά την εντπισα σε μια ειδοποίηση του «Kινηματογραφικού Δελτίου»: «Aύριον Δευτέραν η γνωστή καλλιτέχνις Nelly’s ανοίγει την έκθεσίν της με νέα έργα,

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

τα οποία ασφαλώς θα προκαλέσουν τον θαυμασμν των φιλοτέχνων επισκεπτών...».1 Aρχισα να γίνομαι συγκεκριμένος στις ερωτήσεις μου γι’ αυτήν, αλλά ακμα και οι παλιοί φωτογράφοι, λίγα είχαν να μου πουν. Oλοι συμφωνούσαν πως ήταν μια καλή φωτογράφος του Mεσοπολέμου, κάποιος είπε πως χρέωνε πολύ ακριβά τις φωτογραφίες της και κάποιος άλλος ανέφερε πως δεν ζούσε πια. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ζούσε ακμα στην Aμερική. Eπειτα απ συντονισμένες προσπάθειες ανακάλυψα τι η Nelly’s τελικά ήταν εν ζωή και ζούσε με τον άντρα της Aγγελο, έναν απ τους Συνέχεια στην 31η σελίδα

KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

29

Φωτογραφική σύνθεση. H Bερνίκου Kαρρά, νύφη. Aθήνα, 1930-1940.

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996

Θραύσματα απ αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά. Oλυμπία, 1927.

Συνέχεια απ την 28η σελίδα

πιο ευαίσθητους ανθρώπους που έχω γνωρίσει ποτέ, στη Nέα Σμύρνη. H Nelly’s με εντυπωσίασε απ την πρώτη στιγμή που την γνώρισα. Aπ ττε έχουν περάσει 17 χρνια γνωριμίας και, πιστεύω, αμοιβαίας αγάπης. O θαυμασμς μου γι’ αυτήν δεν επικεντρώνεται μνο στο δημιουργικ της έργο αλλά και στην σπάνια εσωτερική δύναμή της, κάτι που λίγοι άνθρωποι διαθέτουν. Tο βιβλίο μου «Iστορία της Eλληνικής Φωτογραφίας» κυκλοφρησε το 1981 και σ’ αυτ γινταν μια αναλυτική παρουσίαση του έργου της. Φαίνεται τι αυτ καθώς και άλλα άρθρα που γράφτηκαν για τη Nelly’s δεν στάθηκαν ικανά να την κάνουν ξανά γνωστή στο πλατύτερο κοιν. Tο 1983, ταν ο γράφων και η σκηνοθέτις Bέρα Πάλμα αποφάσισαν να γυρίσουν μια ταινία για τη ζωή και το έργο της, με τίτλο «Nelly’s η Mικρασιάτισσα φωτογράφος», το υπουργείο Πολιτισμού, απ το οποίο ζητήθηκε η χρηματοδτηση της ταινίας, δήλωνε τι δεν γνώριζε ποια ήταν αυτή η «κα Nέλλη». Eτσι, χρειάστηκε να επιστρατευθεί το βιβλίο που έπαιξε καθοριστικ ρλο στο να πεισθούν. Aπ ’κει και πέρα λο και περισστεροι άρχισαν να ασχολούνται με την φωτογράφο. H ζωή της είχε ιδιαίτερο δημοσιογραφικ ενδιαφέρον. H ίδια ήταν πάντα πρθυμη να μιλήσει και να δώσει υλικ, σε ποιον της το ζητούσε, και το φωτογραφικ αρχείο της ήταν σωστά ταξινομημένο.

Γράφτηκαν και γράφονται πια πολλά για τη Nelly’s και ήταν φυσικ να υπάρξουν ανακρίβειες και υπερβολές για την ίδια και το έργο της. Συχνά βλέπω να την αναφέρουν ως την «πρώτη Eλληνίδα φωτογράφο», ενώ είναι πια γνωστ τι οι πρώτες Eλληνίδες επαγγελματίες φωτογράφοι ήταν «αι δεσποινίδες αδελφαί Kάντα», που είχαν φωτογραφείο στην Aθήνα, στα τέλη του περασμένου αιώνα. Διάβασα επίσης για τις ωραίες φωτογραφίες της Iσιδώρας Nτάνκαν, που τράβηξε η Nelly’s ενώ... εκείνη χρευε στον Παρθενώνα. Πράγματι, η Iσιδώρα και η θετή της κρη Tερέζα φωτογραφήθηκαν στον Παρθενώνα, αλλά αυτ είχε γίνει το 1920 απ τον διάσημο Aμερικαν φωτογράφο Edward Streichen, και βέβαια χι γυμνές. Eκτς μως απ τις ιστορικές ανακρίβειες, υπάρχουν και κριτικές απψεις –σεβαστές εφσον μπορούν να τεκμηριωθούν– που αγγίζουν τα ρια της ακρτητας. O τρπος της δουλειάς της κατηγορήθηκε τι ήταν «ξενφερτος» και «δυτικής τεχνοτροπίας». Yποθέτω, τι το ίδιο θα έπρεπε να λεχθεί και για τον πρώτο Eλληνα φωτογράφο και ζωγράφο Φίλιππο Mαργαρίτη, που στο εξωτερικ και απ ξένους είχε διδαχθεί τη ζωγραφική και τη φωτογραφία, που πρώτος εισήγαγε στην Eλλάδα. Eξήντα χρνια αργτερα, κάποιος άλλος αρθρογράφος αμφισβήτησε τη... δημοκρατικτητα της φωτογράφου, επειδή δέχθηκε να κάνει τα επίσημα πορτρέτα των ττε βα-

σιλέων, καθώς και υπουργών της κυβέρνησης Mεταξά!

«Πρωτιές» Πέρα μως απ αυτά που μυθοποιούν την καλλιτέχνιδα, το έργο της είναι και τεράστιο και πολύπλευρο. Aν και ο σκοπς του παρντος άρθρου δεν είναι να κάνει μια ανάλυση του έργου της, εν τούτοις θα πρέπει να αναφερθούμε σε συντομία σε κάποιες απ τις «πρωτιές» της Nelly’s. Oι νέες τεχνικές που εισήγαγε –πως το bromoil και το carbro– τα πρώτα γυμνά που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν σαν καλλιτεχνική δημιουργία, οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες με τις μεθδους Autochrome και Duxochrome, καθώς και οι φωτογραφίες μδας, αποτελούν δείγματα του ανήσυχου και δημιουργικού χαρακτήρα της. Eνα πολύ σημαντικ κομμάτι του έργου της αποτελούν τα πορτρέτα της. Aκμη και εκείνα που γίνονταν στο ατελιέ της για τους πελάτες της. H επιρροή των δασκάλων της Hugo Erfurth και Franz Fiedler, είναι εμφανής στην δουλειά της. H Nelly’s μως δεν αντιγράφει. Συγχωνεύει τις γνώσεις και τις εμπειρίες της για να εκφράσει με τον δικ της τρπο την εσωτερικτητα των διάσημων αλλά και ανώνυμων μοντέλων της. Mέσα απ τις φωτογραφίες της, η Nelly’s εκφράζει τον εαυτ της. Aν καταλάβουμε αυτ το κίνητρ της, ττε είναι πιο εύκολο να τη γνωρίσουμε. H Nelly’s πίστευε στην Eλλάδα.

Eμπνεταν απ την Eλλάδα. Mια Eλλάδα που θεωρούσε άμεσα συνδεδεμένη με την αρχαιτητα. Kαι καμάρωνε γι’ αυτήν την πίστη της. (Mια τέτοια θέση θα κινδύνευε σήμερα να κριθεί... υπερβολικά εθνικιστική). Oι φωτογραφίες της εκφράζουν την πίστη της αυτή. Iδιαίτερα τα τοπία και οι άνθρωποι της υπαίθρου. Δίνει σ’ αυτά έναν χαρακτήρα επικ. Aκμα και τα πιο πικρά θέματα, πως οι πρσφυγες, που είχαν κοινές ρίζες μ’ αυτήν, γίνονται κίνητρο εξπρεσιονιστικής έκφρασης μέσα απ τα bromoil της. Tο «φαινμενο Nelly’s» που αποτελεί υπδειγμα ήθους και καλλιτεχνικής προσπάθειας· πιστεύω τι έχει λα τα στοιχεία για να γίνει το ιδανικ πολλών νέων καλλιτεχνών ακμα και σήμερα. Σημειώσεις: (1) Περ. «Kινηματογραφική Bιβλιοθήκη», τευχ. 21, 3 Mαΐου 1925. (2) Πρέπει να αναγνωρίσω τι η πρώτη που «ξαναβρήκε» την Nelly’s ήταν η Mαρία Kαραβία. Tο 1975, ύστερα απ συνέντευξη που της πήρε, δημοσίευσε στην «Kαθημερινή» (φύλλο της 30 Nοεμβρίου 1975) ένα άρθρο με τίτλο «Aν μιλούσαν οι φωτογραφίες» και λίγο αργτερα ένα ακμα με τίτλο «Σκάνδαλο στον Παρθενώνα πριν απ 48 χρνια». Eυχαριστούμε ιδιαιτέρως την κ. Eιρήνη Mπουντούρη για τη συμβολή της στο αφιέρωμα. Eπίσης, ευχαριστίες οφείλουμε στο Φωτογραφικ Aρχείο του Mουσείου Mπενάκη απ το οποίο προέρχονται οι φωτογραφίες του αφιερώματος, καθώς και στην υπεύθυνη του αρχείου κ. Φανή Kωνσταντίνου.

KYPIAKH 30 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

31