Nacionalni Park Tara

NACIONALNI PARK TARA TARA NATIONAL PARK Milica Vitošević1, Sanja Zarić2, Sanja Milovanović3 1 Fakultet organizacionih nauka u Beogradu 2 Fakultet organizacionih nauka u Beogradu 3 Fakultet organizacionih nauka u Beogradu Sadržaj – U ovom seminarkom radu opisan je Nacionalni park Tara, njegov georagafski položaj, zone na koje je podeljen, biljni i životinjski svet koji ovde ima stanište kao i endemične vrste koje se javljaju na Tari. Opisano je i kulturno-istorijsko nasleđe, spomenici kulture i areheološka nalazišta koja se javljaju na području Nacionalnog parka. S obzirom na veliki turistički potencijal Tare obrađeni su i vidikovci i izletišta kao i stanovništvo i naselja koja postoje na teritoriji Parka. Ključne reči - Nacionalni park, Tara, Pančićeva omorika, endemične vrste, turizam, kulturno nasleđe. Abstract - In this paper is described Tara National Park, it’s geographical position, zones in which it’s splited, flora and fauna and endemic species that live here. Cultural and historical heritage, monuments, archaeological sites are also represented. Considering tourist potential of Tara National Park here are also cited picnic areas and viewpoints but people and places where they live too. Key words – Tara National Park, Serbian spruce, endemic species, tourism, cultural heritage.

• Velika raznovrsnost biljnog i životinjskog sveta 2. GEOGRAFSKI OPIS I POLOŽAJ Nacionalni park Tara pokriva največi deo planine Tare koja se nalazi na krajnjem zapadu Srbije, na samoj granici sa Bosnom i Hercegovinom. Oivičena je laktastim tokom Drine između Višegrada i Bajine Bašte. Planina Tara pripada delu starovlaških planina. Masiv Tare sačinjavaju predeone celine: Kaluđerske bare, Tara, Aluške planine, Crni vrh i Zvijezda. Najviši vrh je Kozji rid i on dostiže 1591 metar. Područje Nacionalnog parka Tara se nalazi između 43о52’ i 44о02’ severne geografske širine i 19о15’ i 19о38’ istočne geografske dužine.

1. UVOD Prema Zakonu o zaštiti prirode nacionalni park je definisam kao “područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od nacionalnog značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih vrednosti i resursa, ukupne predeone, geološke, I bioločke raznovrsnosti, kao I zadovoljenju neučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba I ostalih aktivnosti u skladu sa načelima zaštite prirode I održivog razvoja. “ Tara, boginja među planinama, jedan je od najlepših nacionalnih parkova u Evropi. Nestvarne, gotovo bajkovite lepote, tara prosto mami. Lepa je u bilo koje doba godine a možda najlepša u septembru kada se sve boje izmešaju. Stara legenda kaže da je zbog neponovljive lepote bog Tar izabrao planinu Taru da na njoj provede svoj božanski život, pa je planina po njemu i dobila ime[1]. Nacionalni park Tara osnovan je 13. Jula 1981.godine, zauzuma površinu od 19175 hektara, prosečna nadmorska visina je 1200 metara. Osnovni razlozi zbog kojih je Tara proglašena nacionalnim parkom su: • Očuvani šumski kompleksi • Prisustvo Pančićeve omorike

Slika 1. Nacionalni park Tara-Geografski položaj Područje Nacionalnog parka Tara zauzima najveći deo površine Tare tako da im se jugozapadne, zapadne, severozapadne i severne granice podudaraju, istočna je povučena više prema planini da bi izbegla naselja a južna granica je uslovljena administrativnim (opštinskim) granicama tako da se cela površina Nacionalnog parka nalazi na teritoriji opštine Bajina Bašta[2]. Na podlozi od krečnjaka reke kao što su Beli Rzav, Rača, Derventa su napravile duboke klisure i kanjone. Pored toga, javljaju se vrtače, pećine i uvale. Na taj način su stvorena pribežišta u kojima se sve do danas očuvao bogat biljni i životinjski svet. Velika heterogenost reljefa, raznovrsnost geološke podloge, vlažnija klima I topla krečnjačka staništa uslovili su stvaranje brojnih šumskih ekosistema veoma važnog sastava sa velikim brojem reliktnih i endemskih vrsta koje predstavljaju prave prirodne vrednosti i retkosti.

1

3. ZONIRANJE

 Monaški pupavac

Namena površina područja Nacionalnog parka uslovljena je zoniranjem područja prema stepenima zaštite i to:  Prva zona zaštite obuhvata prirodne rezervate, nepokretna kulturna dobra i prirodne memorijalne spomenike.  Druga zona zaštite, u nju spadaju zaštitne šume oko prve zone zaštite, park-šume, ogledna polja, semenske sastojine, lovno-uzgojni rezervati i lovno-naučni rezervati.  Treća zona zaštite obuhvata društvene šume van prvog i drugog stepena zaštite i manji deo privatnih šuma, poljoprivredne površine kao i građevinska područja turističkih centara. 4. BILJNI SVET Raznovrstan biljni svet nacionalnog parka predstavlja retko prirodno bogatstvo koje je nastalo zahvaljujući nizu povoljnih prirodnih uslova. Tara je poznata kao refugijalni masiv, odnosno pribežište u kome su opstale mnoge reliktne i retke vrste. Na prostoru šireg područja nacionalnog parka raste preko 1100 biljnih vrsta što predstavlja gotovo trečinu ukupne flore Srbije. Najmarkantnije obeležje biljnog sveta Tare jeste jedinstvena vrsta, “carica svih endemita”, Pančićeva omorika (Picea omorica). Međutim, pored omorike Pančić je otkrio na planini Tari i u njenoj neposrednoj blizini još nekoliko novih vrsta za nauku. Do sada je istraživanjima zabeleženo:  96 vrsta lišajeva  171 vrsta mahovina  30 vrsta paprati  7 vrsta golosemenica  950 vrsta skrivenosemenica Velika raznovrsnost, prisustvo retkih, reliktnih i endemičnih vrsta svrstavaju Taru u floristički izuzetna područja ne samo u Srbiji, već u Evropi i u svetu. ENDEMIČNE VRSTE Endemične vrste predstavljaju verovatno najineteresntije vrste biljaka u flori nekog područja. Pod endemičnim vrstama podrazumevamo vrste koje su veoma ograničenog prirodnog rasprostranjenja. Kamenjari, sipari i pukotine stena brojnih klisura I kanjona Tare posenbo obiluju ovakvim vrstama. Do sada je zabeleženo 30 endemičnih taksona na području parka među kojima je najpoznatija Pančićeva omorika. Pored omorike posebno su interesantne i:  Derventanski različak  Pčelija trava  Niketić-Nikolićeva kandilka  Jugoslovenski zvončić  Golocvetna mlečika  Cvakija

Slika 2. Pančićeva omorika 5. ŽIVOTINJSKI SVET Raznovrsna staništa na prostoru Tare predstavljaju dom za veliki broj vrsta životinja. Velika raznovrsnost životinjskog sveta uslovljena je istorijskim zbivanjima na ovoj planini kao i nizom ekoloških faktora koji su pogodovali opstanku mnogih vrsta koje su danas ugrožene i retke, ne samo na našim prostorima, već u Evropi i svetu. Retke životinjske vrste su:  Pančićev skakavac, pronašao ga je Josif Pančić 1881. godine. Ono o čemu je ova vrsta karakteristična je da ne leti jer ima jako redukovana pokrilca i potuno zakržljala krila. Javlja se u četiri osnovna tipa obojenosti: zeleni, mrki, sivkasti i riđi.  Mrki medved, procenjuje se da se na području nacionalnog parka nalazi oko 40 jedniki ove vrste zbog čega je populacija medveda na Tari presudna za njen opstanak na našim prostorima.  Divokoza, naseljava samo teško pristupačne litice kanjona Drine, Brusnice, Rače i Dervente. Na području parka se nalazi jako značajna populacija od 340 jedinki. 6. KULTURNO-ISTORIJSKO NASLEĐE Na prostoru Nacionalnog parka Tara i okolone nalaze se dva utvrđena nepokretna dobra (manastir Rača i lokalitet “Mramorje” u Perućcu), koja podležu specijalnom režimu zaštite. Pored ovih dobara na istom prostoru su i nepokretna kulturna dobra koja su evidentirana i koja bi trebalo da budu zaštićena kroz prostorni plan Nacionalnog parka Tara. SPOMENICI KULTURE Najznačajniju i najatraktivniju kulturno-istorijsku vrednost na teritoriji Nacionalnog parka Tara predstavlja manastir Rača koji je smešten u selu Rača, 6 km zapadno od Bajine Bašte, na obroncima Tare. Po predanju manastir

2

je u drugoj polovini XIII veka podigao kralj Dragutin. U toku svoje istorije manastir je dva puta rušen do temelja, da bi današnju fizionomiju dobio 1835.godine. Sredinom 80-ih godina XX veka, u cilju edukacije I prezentacije tradicionalnog načina gradnje i života na ovom prostoru, Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo i VU Tara, izvršili su premeštanje autentičnih tradicionalnih objekata iz sela Zaovine na lokalitet Kaluđerske Bare. Formirano je tradicionalno srpsko domaćinstvo starovlaškog tipa s kraja XIX veka i početka XX veka[3]. ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA Lokalitet “Mramorje”, Perućac se nalazi na desnoj obali Drine i blizini reke Vrelo i njenog vodopada. Kada je proglašen za kulturno dobro 1968.godine, brojao je ukupno 70 spomenika. Spomenici su postavljeni u pravilne redove a najveći broj ima oblik ploče ili niskog sanduka. Oni nisu dekorisani i nemaju natpise a najstariji potiču iz XIV I XV veka. Ovaj lokalitet se svrstava u najznačajnije i najbolje očuvane nekroplole u Srbiji zbog čega je zaštićen kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Lokalitet “Grčko groblje-Uroševina” po veličini i načinu obrade spomenika spade u najznačajnije. Danas se na nekropoli nalazi oko 40 spomenika, manji broj je jednostavno ukrašen motivima krsta, luka i dva mača. U ovoj oblasti su i lokaliteti:  “Gradina”  “Skit Sv. Đorđa”  “Sopotnik-Kulina” 7. NASELJA I LJUDI Teritorija Naionalnog parka Tara administrativno pripada opštini Bajina Bašta koja broji 29049 stanovnika. U granicama Nacionalnog parka nalaze se naselja sa stalno nasljenim stanovništvom. Sela na Tari su razbijena brdsko-planinska sela starovlaškog tipa zasnovana na krčevinama između šumskih kompleksa. Prostiru se na terotoriji Parka od 410m.n.v. do 100 m.n.v. Jagoštica i Rastište su sela koja su celokupnom površinom u granicama Nacionalnog parka. Selo Rastište je najveće i najrasprostanjenije selo u Parku. Prostorno je veoma razuđeno a centar sela je Sedaljka u dolini reke Dervente na samom ulazu u Park. Selo Jagoštica, na samoj granici sa Bosnom, okruženo je sa tri strane prirodnim rezervetima a sa sevene strane omeđeno je kanjonom Drine. U zaštitnoj zoni Parka na teritoriji opštine Bajina Bašta nalaze se sela Perućac, Zaovine, Beserovina, Zaugline, Solotuša. Imanja stanovnika ovih naselja, šume i livade su uglavnom u granicama Parka. Ljudi na Tari se danas bave tradicionalanom planinskom poljoprivredom i stočarstvom, eksploatacijom drveta i seoskim turizmom[3].

8. IZLETIŠTA I VIDIKOVCI Posebnu atrakciju Tare predstavljaju njeni brojni vidikovci sa kojih posmatrač jednim pogledom obuhvata široko prostranstvo. Prizor je impresivan i dugo se pamti, na horizontu planinski vrhovi grle nebo, reke i usnuli brežuljci bude uspavana čula, čuje se cvrkut ptica, žubor vode a nebo plavo da plavlje ne može biti, stiče se uverenje da je čovek neodvojivi deo prirode. Najpoznatiji su: Bilješka stena, Banjska stena, Kozja stena, Crnjeskovo, Zborište, Sjenič, Omar. Šetna staza Rača ima poseban značaj jer pored prirodnih vrednosti prezentuje najvredniji kulturno-istorijski spomen-park, manastir Raču. Staza je lagana za šetnju, opremljena svim neophodnim pratećim sadržajima za zadržavanje i odmor u prirodi. Šetna staza Jarevac prolazi kroz zabareno područje planinskog potoka Jarevac na Kaluđerskim barama. Staza je izletnička, na poćetku prolazi kroz livade na kojima se mogu videti retke biljke karakteristične za vlažna staništa Tare (sibirska perunika, crepasta gladiola, širokopisni vetrogon). U vodama Jarevca se mogu videti retka vrsta ribe, pijor ili gagicakoja živi u bistrim planinskim potocima. Jedan deo staze vodi kroz šume crnog i belog bora kao i mešovite šume smrče, jele, bukve sa primesama javora, bresta i crnog graba. Šetno-edukativna staza Banjska stena pruža pogled na najveći kanjon u naconalnom parku, kanjon reke Drine i jezero Perućac. Na stazi se, naročito u zimskom periodu mogu sresti divlje životinje pa se preporučuje četznja u grupi. 9. ZAKLJUČAK Položaj planine Tare predstavlja povoljan uslov za razvoj turizma, jer omogućava raznovrstan sadržaj turističkog boravka, odnosno posetu većem broju turističkih lokaliteta. Po bogatstvu i raznovrsnosti turističih vrednosti, ekološki očuvana prirodna sredina, planinski reljef sa umerenom nadmorskom visinom od 800-1500 m, pogodni tereni za zimske sportove, bogat i raznovrstan biljni i životinjski svet, blagotvorna klima, Drina sa veštačkim jezerima Zaovine i Perućac, daju ovoj planini veliku turističku vrednost što je čini konkurentnom u odnosu na Zlatibor i druge planine. Tara ima povoljan položaj prema komplementarnim turističkim vrednostima u neposrednoj okolini: Užicu, Mokroj Gori, Višegradu sa brojnim kulturno-istorijskim spomenicima, koji privlače izletnička kretanja turista stacioniranih na Tari u cilju zadovoljenja obrazovno-kulturnih potreba i bogatijeg sadržaja i boravka. Tara ima odličnu predispoziciju za održivi turizam, koji predstavlja svaki turizam koji donosi minimalni uticaj na životnu sredinu i kulturnu baštinu, ali u isto vreme dovodi do ekonomskog razvoja lokalne zajednice. LITERATURA [1] http://www.discoverserbia.org/sr/jugozapadnasrbija [2] http://www.tara-planina.com

3

[3] http://www.nptara.rs

2