Musil Robert - Περί βλακείας

Τίτλος πρωτοτuποu: Robert Musil,

ϋber die Dummheit, Insel Verlag, Frankfurt am Main und Leipjig 2000

©

Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ ΕΠΕ Σίνα 56, 10672 Αθήνα Τηλ.: 2103621379 , Fax:

ISBN 978-960-8154-09-Χ

21 03625576

ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΥΖΙΛ

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙΑΣ

Μετάφ αση : Γιώ γος Δ επάσ ας ρ τ ρ

lοη ΕΚΔΟΣΗ

ΟΛΚΟΣ

Ρόμπερτ Μούζιλ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Ο Ρόμπερτ Μούζιλ, ύστερα από ειδική πρό­ σκληση της Εργατικής Ένωσης (Werkbund) της ΑuστρΙας παροuσΙασε αuτή τη διάλεξη Πε­ ρί βλακείας στις 11 ΜαρτΙοι) 1937, την οποΙα και επανέλαβε στις 17 ΜαρτΙοu. Το Ιδιο έτος το κείμενο της διάλεξης δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις Bermann-Fischer. Η βλακεία ήταν ένα θέμα ΠΟι) απασχολού­ σε τον Μούζιλ τοuλάχιστον από το 1935. Σκε­ φτόταν εν πρώτοις να το διατuπώσει με τη μορφη μιαζ σειραζ αφορισμων, μερικοι απο τοuς οποίοuς δημοσιεύτηκαν μάλιστα στη Nαtionαl Zeitung της Βασιλείας. Ορισμένοuς ωστόσο τοuς χρησιμοποιησε και στο κειμενο της παρούσας έκδοσης. Αuτή όμως η αφοριστική μορφή φαίνεται. πως δεν τον ικανοποίησε: στις 26 Δεκεμβρίοι) 1935 γράφει: ((Ως προς τους αφορισμούς, τα ,

,

"

ι

ι

ι

πράγματα πήγαν πολύ άσχημα. Εκείνοι που αφορούν τη βλακεία γίνονται καλοί, αλλά μα­ κροσκελείς, και καθώς δεν μπορώ να χρησι­ μοποιήσω τη λέξη βλακεία -τουλάχιστον δύο

8

ΣΗΜΕΙ ΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤ Η

φορές σε κάθε ομάδα τριάντα αφορισμών­ χωρίς να θυμίσω στον αναγνώστη έναν δρό­ μο πλαισιωμένο με διαφημιστικές αφίσες για τα καλύτερα λάστιχα αυτοκινήτου ή το κα­ λύτερο λάδι κινητήρων, έχω βρεθεί μπροστά σε ένα τεχνικό πρόβλημα το οποίο δεν έχω κατορθώσει ακόμα να λύσω (ίσως θα έπρε­ πε να το παρουσιάσω σαν δοκίμιο, αλλά δεν θέλω), τόσο που αναγκάστηκα να ανατρέξω για την ώρα στο παλαιό σύστημα της συγ, , κριτικης προσεγγισης... ))

Δuο Υ2όνια αργότερα., η διάλεξη αuτή στη Βιέννη τοu προσφέρει την εuκαιρία να δώσει οριστική μορφή στοuς σuλλογισμοuς τοu. ((Θα

μαντέψετε διαβάζοντας το κείμενο της διά­ λεξης, εφόσον σας αρέσει το αυτοσχέδιο ύφος της, πως η ανεξαρτησία μου δεν κινδύνεψε)).,

γράφει το 1937 σε μια επιστολή τοu. Και τον Απρίλιο τοu 1937 διεuκρινίζει: ((Δεν είχα επι­

στημονικές προθέσεις, και ουδόλως ψυχολο­ γικές ή κοινωνιολογικές θα μπορούσε ίσως να διακρίνει κανείς μια κοινωνική κριτική (με , , , τον απωτερο σκοπο μιας υπονοουμενης αισθητικής κριτικής).))

Σ ΗΜΕΙ ΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤ ΑΦΡΑΣΤΗ

9

Μια γραπτή μαρτuρία τοu από τον Νοέμβριο τοu 1938 είναι ενδεικτική πως ο Μοuζιλ απέ­ διδε στη βλακεία μια σημασία σχεδόν ισότιμη με εκείνη τοu Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες. Αναφερόμενος στο κείμενο αuτό στο σuγκεκρι­ μένο μuθιστόρημα, αλλά και στον Τέρλες, στοuς Γάμους ή στοuς Ονειροπόλους, γράφει:

((Δεν πρόκειται για ένα "αρχαίο αγαθό" το οποίο δεν θέλω να αποχωριστώ ούτε καν από τις φασεις του εργου μου: προκειται για στοιχεία βάσει των οποίων διαμορφώθηκε μια αντίληψη του έργου, η οποία, σύμφωνα με ορισμένες απόψεις, έρχεται σε αντίθεση με την αντίληψη της εποχής μας και η οποία, πα­ ρά τη μερική επιτυχία του έργου μου, δεν έχει γίνει αντιληπτή.)) "

,

Γιώργος Δεπάστας

Κuρίες και xuptot! Κάποιος ποu αποτολμά να μιλήσει περί βλα­ κείας, διατρέχει σήμερα τον κίνδuνο να βρεθεί σε πολι) δuσκολη θέση: ενδέχεται να το ερμη­ νεuσοuν ως αλαζονεία ή ακόμα και ως διατά­ ραξη της σuγχρονης εξέλιξης. Εγώ ο ίδιος έγρα­ φα ήδη πριν από μερικά χρόνια: Αν η βλακεία

δεν ήταν σχεδόν απαράλλαχτα όμοια με την πρόοδο, το ταλέντο, την ελπίδα ή τη βελ­ τίωση, κανείς δεν θα δεχόταν να είναι βλαξ.

Αuτό σuνέβη το 193 1, και κανείς δεν θα δια­ νοηθεί να αμφισβητήσει πως ο κόσμος έχει προ­ οδεuσει από τότε και έχει εξελιχθεί! Έτσι λοι­ πόν έχει γίνει μάλλον επιτακτικό το ερώτημα: τι ακριβώς είναι η βλακεία; Δεν θα ήθελα επίσης να παραλείφω να ανα­ φέρω πως, ως σuγγραφέας, γνωρίζω τη βλα­ κεία πολι) μεγαλuτερο διάστημα - θα μπο­ pouaιx μάλιστα να πω πως ορισμένες φορές εί­ χα μαζί της σuναδελφικές σχέσεις! Εξάλλοu, μόλις γεννηθεί ένας λογοτέχνης, βρίσκεται αντι­ μέτωπος με μια σχεδόν απερίγραπτη αντί­ δραση, ποu φαίνεται ικανή να πάρει κάθε μορ­ φή: προσωπική, όπως για παράδειγμα τη σε-

12

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

βάσμια μορφή ενός καθηγητού της φιλολογίας., ο οποίος., σuνηθισμένος να στοχεύει σε απο­ στάσεις απροσδιόριστες., αστοχεΙ ολέθρια στο παρον., η αφηρημενα γενικη., οπως τη μορφη της αλλοίωσης ΤΟι) αντικειμενικού κριτηρίοu από το εμπορικό., αφότοu ο Θεός., με τη δuσ­ νόητη για μας Χάρη Tou., παραχώρησε τη γλώσσα των ανθρώπων και στοuς παραγωγούς των ομιλοuσών ταινιών. Έχω ήδη περιγράψει κατά καιρούς περισσότερα από αuτά τα φαινό­ μενα., αλλά δεν είναι απαραίτητο να επαναλά­ βω ή να ολοκληρώσω τον απολογισμό (ίσως μά­ λιστα να είναι αδύνατον., αν λάβοuμε uπόψη μια τάση μεγαλοποίησης ποu διακρίνει σήμερα τα πάντα): είναι αρκετό να uπογραμμίσω ως βέ­ βαιο σuμπέρασμα πως η αφιλότεχνη διάθεση ενός λαού δεν εκφράζεται μόνο σε δύσκολες επο­ χές και με ωμό τρόπο., αλλά και στις καλές και με κάθε δuνατό τρόπο., έτσι ώστε η καταπίεση και η απαγόρεuση να διαφέροuν πλέον από τοuς τιμητικούς διδακτορικούς τίτλοuς., τις αναγο­ ρεύσεις των ακαδημαίκών και τις απονομές βρα­ βείων μόνο ως προς το βαθμ.ό. Ανέκαθεν uποπτεuόμοuν πως αuτή η πολύ­ μορφη αντίδραση απέναντι στην τέχνη και το "

,

,

ι

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΎΖΙ Λ

13

εκλεπτυσμένο πνεuμα, ενός λαοΙ> που κομπά­ ζει ως φιλότεχνος, δεν είναι παρά βλακεία, πι­ θανώς ένα ιδιαίτερο είδος της - μια ιδιαίτερη, αισθητική ή ακόμα και συναισθηματική βλα­ κεία, η οποία εν πάση περιπτώσει εκφράζεται έτσι ώστε αυτό που αποκαλοuμε ωραίο πνεu­ μα θα μποροuσε να είναι ταυτόχρονα και μια ωραία βλακεία. Ακόμα και σήμερα δεν έχω κανέναν ιδιαίτερο λόγο να αναθεωρήσω αυτή την αντίληψη. Φυσικά δεν μποροuμε να απο­ δώσουμε στη βλακεία όλα όσα αλλοιώνουν ένα τόσο αμιγώς ανθρώπινο μέλημα, όπως είναι η τέχνη - πρέπει να συμπεριλάβουμε και τα διά­ φορα είδη της έλλειψης χαρακτήρα, όπως μας έχουν διδάξει οι εμπειΡίε.ς των τελευταίων, ιδίως, ετών. Οuτε μποροuμε όμως να ισχυρι­ στοuμε πως η έννοια της βλακείας δεν έχει εδώ καμία θέση επειδή αφορά τη νόηση και όχι τα αισθήματα, ενώ αντιθέτως η τέχνη εξαρτάται από αυτά. Αυτό θα ήταν σφάλμα, γιατί ακό­ μη και η αισθητική απόλαυση είναι συγχρό­ νως κρίση και αίσθημα. Σας παρακαλώ λοι­ πόν να μου επιτρέψετε, όχι απλώς να σας υπεν­ θυμίσω με αυτό το μεγάλο αξίωμα που έχω δανειστεί από τον Καντ, ο οποίος αναφέρεται

14

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙΑΣ

σε μια ικανότητα αισθητικής κρίσης και σε μια κρίση κατά προτίμηση, αλλά να επαναλά­ βω παράλληλα και την αντινομΙα στην οποΙα οδηγεΙ: Θέσις: Η κρίση κατά προτίμηση δεν βασΙ­ ζεται σε έννοιες, διαφορετικά θα ήταν αμφι­ σβητήσιμη (απόφαση βάσει αποδεΙξεων) Αντ(θεσις: ΒασΙζεται σε έννοιες, διαφορετι­ κά θα ήταν αδιαφιλονίκητη (επιδίωξη ομο­ φωνίας). Θα ήθελα λοιπόν να θέσω το ερώτημα, αν μια παρομοια κριση με μια παρομοια αντινομία δεν αποτελεί τη βάση της πολιτικής και της σuγχuσης εν γένει της ζωής; Δεν θά 'πρε­ πε εξάλλοι> να περιμένοuμε εκεί όποι> εδρεuοuν η κρίση και η λογική να σuναντήσοuμε και τις αδελφές τοuς, τις διάφορες μορφές της βλα­ κείας; Αuτά ως προς τη σποuδαιότητά τοuς. Ο Έρασμος τοι> Ρότερνταμ1 έχει γράψει στο "

1. Erasmus Desiderius

,

(1469-1536), ανθρωπιστής

και ο σημαντικότερος λόγιος της Αναγέννησης στη Βόρεια Ευρώπη. Ήταν ο πρώτος εκδότης της Καινής Διαθήκης και έθεσε τις βάσεις για την ιστορική-κριτική μελέτη του παρελθόντος. (Σ.τ.μ.)

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΤΖΙ Λ

15

απολαuστικό και σήμερα ακόμα επίκαιρο Εγκώμιο της μωρίας τοu πως ο άνθρωπος, χωρίς ορισμένες βλακείες., δεν θα ερχόταν καν στον κόσμο! Την αδιάντροπη όσο και παντοδuναμη εξοu­ σία της βλακείας επάνω μας μποροuμε να τη σuνειδητοποι ήσοuμε βλέποντας την εuγενική και σuνωμοτική έκπληξη ποu δείχνοuν πολλοί άνθρωποι, μόλις αντιληφθοuν πως κάποιος, στον οποιο εχοuν εμπιστοσuνη, εχει την προθεση να επικαλεστεί αuτό το τέρας με το όνο­ μά τοu. Αuτό εν πρώτοις δεν το διαπίστωσα μονο στον εαuτο μοu: γνωρισα σuντομα και το ιστορικό κuρος της βλακείας, όταν, αναζητώ­ ντας προγενέστεροuς ερεuνητές της -μοu κά­ νει εντuπωση πόσο λίγοι από αuτοuς έγιναν γνωστοί, αλλά οι σοφοί όπως φαίνεται προτι­ μοuν να γράφοuν περί σοφίας!- έλαβα ταχu­ δρομικώς από έναν μορφωμένο φίλο το κείμε­ νο μιας διάλεξης, το οποίο είχε σuντάξει το 1866 ο Γιόχ. Εντ. Έρντμαν2, μαθητής τοu Χέ,

,

,

,

"

Ι

Ι

2. Johann Ed. Erdmann,

,

μ,αθητής του Χέγκελ που αφοσιώθηκε στη μελέτη της ιστορΙας της φιλοσοφΙας. (Σ.τ.μ.)

16

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

γκελ και καθηγητής από τη Χάλλε. Αuτή η διάλεξη με τον τίτλο Περί βλακείας αρχίζει αναφέροντας πως το κοινό uποδέχτηκε ήδη την αναγγελία της με γέλια, και από τότε ποu ξέ­ ρω πως αuτό μπορεί να σuμβεί ακόμα και σε έναν μαθητή τοu Χέγκελ, πιστεuω απόλuτα πως αuτή η σuμπεριφορά των ανθρώπων απέ­ ναντι σε όσοuς επιχεφοuν να μιλήσοuν περί βλα­ κείας κρuβει μια ιδιαίτερη πραγματικότητα και νιώθω πολι.> αμήχανος με τη βεβαιότητα πως έχω προκαλέσει μια τόσο τεράστια και βαθιά αμφίθuμη ψuχολογική ένταση. Γι' αuτό λοιπόν προτιμώ να ομολογήσω αμέσως την αδuναμία με την οποία αντιμετω­ πίζω αuτή τη δuναμη: δεν τη γνωρίζω. Δεν έχω ανακαλuψει καμία θεωρία για τη βλακεία, με τη βοήθεια της οποίας θα μποροuσα να επι­ χεφήσω να λuτρώσω τον κόσμο· ακόμα και μέ­ σα στα όρια της επιστημονικής επιφuλακτικό­ τητας δεν βρήκα κάποια έρεuνα με τέτοιο αντικειμενο οuτε καν μια ταuτιση γνωμων οσον αφορά την έννοιά της, όπως θα μποροuσε κα­ λώς ή κακώς να προκuψει από τη μελέτη ou­ ναφών θεμάτων. Μπορεί αuτό να οφείλεται στην άγνοιά μοu, αλλά το πιθανότερο είναι πως "

1

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

17

ΜΟΥΖΙ Λ

το ερώτημα Τι είναι η βλακεία; ανταποκρίνε­ ται ελάχιστα στις σuνήθειες της σημερινής δια­ νόησης όπως τα ερωτήματα τι είναι καλό, τι είναι ωραίο ή τι είναι ηλεκτρισμός. Εντοuτοις είναι αρκετά ελκuστική η επιθuμία να προσ­ διοριστεί επιτέλοuς αuτή η έννοια και να δοθεί μια όσο το δuνατόν πιο νηφάλια απάντηση σε ένα τόσο πρωταρχικό ερώτημα κάθε UπαΡξης. Έτσι λοιπόν μια μέρα καταπιάστηκα κι εγώ με το ερώτημα τι είναι πραγματικά η βλακεία και όχι πώς εμφανίζεται - μια περιγραφή ποu θα αποτελοuσε για μένα μάλλον ένα επαγγελ­ ματικό κίνητρο και μια αποστολή. Και καθώς δεν ήθελα να καταφuγω στη λογοτεχνία οuτε μποροuσα να το κανω με επιστημονικο τpoπo� το επιχείρησα εντελώς απλόίκά� όπως είναι πά­ ντα το εuκολότερο σε τέτοιες πεpιπτώσεις� ξε­ κινώντας απλώς από τη χρήση της λέξης βλα­ κεία και των σuναφών της� αναζητώντας τα πιο κοινά παραδείγματα και φροντίζοντας να τα βάλω σε μια σειρά μόλις τα σημείωνα. Μια τέτοια μέθοδος δuστuχώς έχει πάντα κάτι κοι­ νό με το κuνήγι της πεταλοuδας: αuτό ποu νο­ μίζοuμε πως παρατηΡοUμ.ε� το παρακολοu­ θοuμε για λίγo� χωρίς να το χάνοuμε από τα "

,

,

18

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

μάτια μας, αλλά καθώς πλησιάζοuν από δια­ φορετικές κατεuθuνσεις και άλλες, εντελώς όμοιες πεταλοuδες, διαγράφοντας μια εντελώς όμοια τεθλασμένη πορεία, σuντομα δεν ξέροu­ με πια αν ακολοuθοuμε ακόμα την ίδια. Αuτό σuμβαίνει και με τα παραδείγματα από την οι­ κoγένεια της βλακείας: δεν μποροuμε πάντα να διακρίνοuμε αν σχετίζονται πραγματικά λό­ γω της προέλεuσής τοuς ή αν σuνδέονται απλώς επιφανειακα και εμεις τuχαια περναμε απο το ένα στο άλλο, οuτε είναι τόσο απλό να τα ανα­ γάγοuμε όλα σε ομώνuμα κλάσματα με τη βλακεια ως κοινο παρονομαστη. ,

,

,

,

,

,

,

,

Κάτω από αuτές τις σuνθήκες, όμως, είναι σχε­ δόν αδιάφορο πώς θα αρχίσοuμε. Ας (XPXLaou­ με λοιπόν με οποιονδήποτε τρόπο, και αμέσως μάλιστα με την πρωταρχική δuσκολία, πως όποιος πpoτLθεται να μιλήσει περί βλακείας ή να επωφεληθεί από τη σuμμετοχή ΤΟτ,) σε μια τέτοια σuζήτηση, πρέπει να προuποθέσει πως ο ίδιος δεν είναι βλαξ - άρα να ισχuριστεί ανοι­ χτά πως πιστεuει ότι είναι έξuπνος, παρόλο ΠΟτ,) αuτό θεωρείται γενικώς ως ένδειξη βλακείας! Αν εξετάσοuμε όμως αuτό το ερώτημα, γιατί

ΡΟΜΠΕΡΤ

19

ΜΟΤΖΙ Λ

θεωρείται βλακεία να ισχυρίζεται κανείι; ανοι­ χτά πωι; είναι έξυπνοι;, προκuπτει καταρχάι; μια απαντηση που φαινεται σκεπασμενη απο τη σκόνη των προγονικών αντιλήψεων, διότι λέει πωι; είναι πιο συνετό να μην εμφανίζεται κανείι; ωι; έξυπνοι;. Είναι πιθανόν πωι; αυτή η βαθιά δυσπιστία, η σήμερα πλέον όχι αμέσωι; κατανοητή επιφuλαξη, οφείλεται ακόμα σε κα­ ταστάσειι; όπου ήταν όντωι; εξυπνότερο για έναν λιγότερο ισχυρό να μη θεωρείται έξυπνος, καθώι; η εξυπνάδα του μποροuσε να θεωρηθεί απειλή για τον περισσότερο ισχυρό! Η βλακεία αντιθέτως αποκοιμίζει τη δυσπιστία, την αφο­ πλίζει, όπως θα λέγαμε σήμερα. Ίχνη μιαι; τέ­ τοιαι; παλιάι; πονηριάς ή κουτοπονηριάι; υπάρ­ χουν ωστόσο ακόμα σε σχέσεις εξάρτησης, όπου οι δυνάμειι; έχουν κατανεμηθεί τόσο άνισα, ωστε ο ανισχυρος να παριστανει, για την ασφαλειά του, έναν μεγαλuτερο βλάκα απ' ό,τι εί­ ναι. Αυτά τα ίχνη, για παράδειγμα, εμφανί­ ζονται ακόμα στην επαρχιώτικη κουτοπονηρια, στη συναναστροφη των υπηρετων με τους ευψραδείι; κυρίουι; τουι;, στη σχέση του στρα­ τιώτη με τον ανώτερό του, του μαθητή με τον δάσκαλο και των παιδιών με τους γονείι;. Εκεί,

ι

,

,

,

"

,

,

,

,

20

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

νος ποu ασκεί την εξουσία εκνεuρίζεται λιγότερο με την ανικανοτητα ενος ανισχuροu παρα με την άρνησή τοu. Η βλακεία μάλιστα τον φέρνει σε απόγνωση, δηλαδή αναμφίβολα σε μια κατάσταση αδuναμίας! Αuτό σuμψωνεί απόλuτα με την άποΦη πως η εξuπνάδα εuκολα τον εξοργίζει! Την εκτιμά, βέβαια, στον δοuλοπρεπή αλλά μόνον εφόσον σuνδέεται με μια uποταγή άνεu όρων. Από τη στιγμή ποu λείπει αuτό το εχέγγuο και γίνεται αβέβαιο αν εξuπηρετεί το σuμφέρον τοu ως εξοuσιάζοντος, την αποκαλεί μάλλον αλαζο­ νεία, θράσος ή δολιότητα, παρά εξuπνάδα. Έτσι σuχνά δημιοuργείται η εντuπωση πως η εξuπνάδα υπονομεuει την τιμή και την εξοuσία τοu taxupou, ακόμα κι αν δεν απειλεί πραγ­ ματικά την ασφάλειά τοu. Αuτό είναι χαρα­ κτηριστικό στην παιδεία, όταν ένας ανuπά­ κοuος αλλά προικισμ.ένος μαθητής τιμωρεί­ ται σκληρότερα από έναν άλλον ποu δεν πει­ θαρχεί λόγω βλακείας. Στην ηθική έχει επι­ κρατήσει η αντίληΦη πως μια βοuληση είναι τόσο χειρότερη όσο καλuτερη είναι η σuνείδη­ ση την οποία αντιμ.άχεται. Ακόμα και η δι­ καιοσuνη δεν έχει μείνει αλώβητη από αuτή ,

"

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

21

ΜΟΥΖΙ Λ

την προσωπική προκατάληφη και καταδικά­ ζει μια έξuπνα οργανωμένη εγκληματική πρά­ ξη με ιδιαίτερη δuσμένεια, ως δόλια και απε­ χθή. Επίσης στην πολιτική μπορεί ο καθένας να βρει παντού παραδείγματα. Αλλά και η βλακεία -αuτό οψείλω βέβαια να το αντιπαραθέσω- είναι ικανή να εκνεuρί­ σει και ασψαλώς δεν είναι οπωσδήποτε κατεu­ ναστική. Εν ολίγοις, προκαλεί σuνήθως τη ou­ σψορία, σε ειδικές περιπτώσεις μάλιστα και την ωμότητα. Εξάλλοu, οι αποκροuστικές παρεκτροπες αuτης της νοσηρης ωμοτητας, ΠΟι) κοινώς χαρακτηρίζονται ως σαδισμός, σuχνά έχοuν να επιδείξοuν ηλιθίοuς στο ρόλο των θu­ μάτων. Αuτό οφείλεται προψανώς στο γεγονός πως οι ηλίθιοι είναι εuκολότερη λεία για τοuς σκληρούς. Φαίνεται όμως πως αuτό έχει σχέ­ ση και με την πρόδηλη παθητική τοuς στάση ΠΟι) εξαγριώνει τη ψαντασία, όπως η οσμή τού αιματος τον κuνηγο., και τοuς αφηνει να παρασuρθούν σε μια ερημιά, όποι) η ωμότητα ψτάνει σχεδόν στα άκρα γιατί δεν βρίσκει πλέ­ ον ποuθενά εμπόδιο. Εδώ uπάρχει και ένα στοιχείο βασανισμού ΤΟι) ίδιοι) ΤΟι) βασανιστή, μια αδuναμία ΠΟι) είναι κρuμμένη μέσα στην "

,

ι

,

,

,

22

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

ωμότητά τοu· και παρόλο ποτ; η προνομιακή παραφορά της σuμπόνιας μας σπάνια το αφή­ νει να γίνει αισθητό, χρειάζονται τόσο στην ωμότητα όσο και στον έρωτα δuο ποτ; να αλ­ ληλοσuμπληρώνονται! Αuτό θα ήταν βέβαια σημαντικό να το αναλuσοuμε για μια κοινω­ νία, όπως η σημερινή., ποτ; ταλαιπωρείται αρ­ κετά από την άνανδρη ωμότητά της απένα­ ντι στους αδυνάτους (γιατί αuτή είναι βέβαια η πιο σuνηθισμένη περιγραφή της έννοιας τοτ; σαδισμοu) - λαμβάνοντας όμως uπόΦη τη γραμμή των σuσχετισμών ποτ; ακολοuθοuμε και τα πρόχειρα., πρώτα παραδείγματα., τα οποία σuγκεντρώσαμε., ήδη πρέπει να θεωρή­ σοuμε και αuτόν τον ισχuρισμό ως απόκλιση και να αρκεστοuμε στο σuμπέρασμα πως ενδε­ χομένως είναι βλακώδες να κομπάζει κανείς πως είναι έξuπνος., αλλά δεν είναι πάντοτε έξu­ πνο να δίνει την εντuπωση τοτ; βλάκα. Άλλη γενίκεuση δεν είναι δuνατή. Η μόνη ποτ; θα ήταν, ίσως, επιτρεπτή είναι η εξής: το πιο έξuπνο σε αuτον τον κοσμ.ο ειναι να γινεσαι οσο το δuνατόν λιγότερο αντιληπτός! Και αuτό πραγ­ ματικά αποτελεί πολι) auxνcX το επισφράγισμα ι

,

,

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΎΖΙΛ

23

κάθε σοφίας. Πιο συχνά όμως αυτό το αντι­ κοινωνικό συμπέρασμα χρησιμοποιείται μόνο εν μέρει ή απλώς συμβολικά-αναπληρωματικα, οποτε παρασυρεται ο παρατηρητης στον κuκλο των κανόνων της σεμνότητας και άλλων ακόμα πιο περιεκτικών εντολών, χωρίς να εγ­ καταλείπει εντελώς το χώρο της βλακείας και της εξυπνάδας. Τόσο από το φόβο μήπως φανοuν βλάκες όσο και από το φόβο μήπως θίξουν την ευπρέ­ πεια, πολλοί άνθρωποι πιστεuουν βέβαια πως είναι έξυπνοι, αλλά δεν το επιδεικνUουν. Και όταν εντέλει βρεθοuν στην ανάγκη να το ανα­ φέρουν, το κάνουν περιφραστικά, λέγοντας για παράδειγμα: Δεν είμαι πιο βλάκας από άλ­ λους. Άλλοι πάλι προτιμοuν να δηλώνουν ου­ δέτερα και αντικειμενικά: Τολμώ βέβαια να "

,

,

ισχυριστώ πως διαθέτω μια φυσιολογική ευ­ φυία. Ορισμένοι μάλιστα προβάλλουν έμμεσα

την πεποίθησή τους πως είναι έξυπνοι, όπως για παράδειγμα στο σχήμ.α λόγου: Εμένα δεν θα με πιάσουν βλάκα! Ακόμη πιο εντυπω­ σιακό είναι πως, όχι μόνο ο αφανής άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του ενδόμυχα ως εξαιρετικά ευφυή και προικισμένο, αλλά και ένα δημόσιο

24

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

πρόσωπο, μόλις αποκτήσει τη σχετική εξοu­ σία, ισχuρίζεται -ή αναγκάζει άλλοuς να το ισχuριστοuν- πως είναι uπέρμετρα έξuπνο, εμπνεuσμένο, αξιοσέβαστο, ανώτερο, μεγαλό­ ψuχο, εκλεκτό τοu θεοι) και προορισμένο να γράψει Ιστορία. Αuτό μάλιστα το ισχuρίζεται πρόθuμα και για άλλοuς όταν αισθάνεται πως και ο ίδιος φωτίζεται από την ακτινοβολία τοuς. Αuτή η τάση έχει διατηρηθεί ως απολί­ θωμα σε τίτλοuς και προσφωνήσεις, όπως Μεγαλειότατε, Μακαριότατε, Εξοχότατε, Εκλαμπρότατε, ΥΦηλότατε και άλλα παρό­ μοια χωρίς να γίνεται καν σuνειδητή. Τη au­ ναντάμε όμως πάλι σε όλη της τη ζωηρότητα, όταν ο άνθρωπος μιλάει σήμερα ως μάζα. Σuγκεκριμενα ενα ορισμενο κατωτερο στρωμα της μέσης τάξης τοu πνεuματος και της ηθικής, με έντονη την ανάγκη κομπασμοu, αποθρασuνε­ ται εντελώς μόλις βρεθεί κάτω από την προ­ στασία τοu κόμματος, τοu έθνοuς, της αίρεσης ή τοu καλλιτεχνικοι) ρεuματος και τοu επιτρα­ πεί να εκφράζεται ως Εμείς αντί ως Εγώ. Με μια επιφuλαξη, ποu είναι αuτονόητη και σuνεπώς αμελητέα, αuτή η uπεροΦία μπορεί να ονομαστεί και ματαιοδοξία. Και πράγματι Ι

,

,

ι

"

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙ Λ

25

η φuχή πολλών λαών και κρατών διακατέχε­ ταL σήμερα από σuναισθ'ή ματα, ανάμεσα στα οποία η ματαιοδοξία έχεL την πρωτοκαθεδρία' μεταξι) της βλακείας και της ματαLοδοξίας uπαρχει ομως απο την αρχαιοτητα μια στενη σχέση, πράγμα ποu ΠLθανώς κάτι uπαινίσσε­ ταL. Ένας βλαξ σuχνά φαίνεται ματαιόδοξος ακριβώς επειδή δεν έχεL την εξuπνάδα να το κρuφει, αν και κατά βάθος δεν είναL καν απα­ ραίτητο, δLότι η βλακεία έχει άμεση σuγγένεια με τη ματαιοδοξία: ένας ματαLόδοξος άνθρω­ πος δίνει την εντuπωση πως αποδίδεL λιγότε­ ρο απ' όσο θα μποροuσε - μΟLάζεL με μηχανή ποu έχει διαρρο'ή ατμοι) από ένα όχι στεγανό σημείο. Το παλLό γνωμLκό Η βλακεία και η υπερηφάνεια είναι όψεις του ίδιου νομίαμα­ τος3 αuτό αΚΡLβώς εννοεί, το LDLO όπως καL η έκφραση η ματαιοδοξία τυφλώνει. Αuτό ποu σuνδέοuμε με την έννοια της ματαιοδοξίας εί­ ναι όντως η προσδοκία μιας μέτριας απόδο­ σης, διότι η λέξη ματαιόδοξος με την αρχική ,

Ι

3.

,

,

,

Ελεύθερη απόδοση τοu γερμανικού γνωμικού: Η

βλακεία και η υπερηφάνεια φυτρώνουν στο ίδιο δέντρο.

(Σ.τ.μ.)

26

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙΑΣ

έννοιά της σημαίνει σχεδόν το ίδιο με τη λέξη μάταιος. Αuτή την ελαττωμένη απόδοση μά­ λιστα την περιμένοuμε ακόμα κι εκεί όποu πραγματικά uπάρχει απόδοση, αψοι) άλλωστε η ματαιοδοξία σuνδέεται σuχνά και με το τα­ λέντο. Τότε όμως έχοuμε την εντuπωση πως η απόδοση θα μποροuσε να ήταν μεγαλuτερη αν ο ματαιόδοξος δεν ήταν ο ίδιος εμπόδιο στον εαuτό τοu. Όπως θα δείτε αργότερα, αuτή η εδραιωμένη αντίληψη για την ελλιπή απόδο­ ση είναι και η γενικότερη αντίληψη ποu έχοu­ με για τη βλακεία. Όπως γνωρίζοuμε όμως, δεν αποψεuγοuμε τη ματαιόδοξη σuμπεριc:pορά επειδή είναι ίσως βλακώδης, αλλά κuρίως επειδή θίγει τις σuμ­ βάσεις της εuπρέπειας. Ο αυτοέπαινος βρο­ μάει λέει ένα γνωμικό, και αuτό σημαίνει πως η μεγαλοστομία, η περιαuτολογία και ο κο­ μπασμός δεν θεωροuνται μόνο ως ανοησία αλ­ λά και ως απρέπεια. Αν δεν κάνω λάθος, οι σuμβάσεις τις οποίες θίγοuν, uπάγονται στα πολuμορψα εντάλματα της διακριτικότητας και της επιψuλακτικόΤ1}τας ποu έχοuν προορι­ σμό να οείχνοuν σuγκατάβαση απέναντι στην αuταρέσκεια, με την προuπόθεση πως είναι εξί-

ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΤΖΙΛ

27

aou ανεπτuγμένη στοuς άλλοuς όπως σε μας τοuς ίδιοuς. Τέτοιοι κανόνες διακριτικότητας στρέφονται επίσης ενάντια στη χρήση πολι) εu­ θειών εκφράσεων, κανονίζοuν τον τρόπο τοι) χαιΡετισμοι) και της προσφώνησης, δεν επιτρέ­ ποuν να διαφωνοuμε μεταξι) μας χωρίς να απο­ λογοuμαστε ή να αρχίζοuμε μια επιστολή με τη λέξη εγώ: εν ολίγοις, απαιτοuν το σεβασμό ορισμένων κανόνων, ώστε να μη δημιοuργοu­ νται ιδιαίτερες οικειότητες. Προορισμός τοuς είναι να εξισορροποuν και να εξομαλuνοuν την επικοινωνία, να διεuκολuνοuν την αγάπη προς τον πλησίον και προς τον εαuτό μας και, κατά κάποιον τρόπο, να διατηροuν μια μέση θερμο­ κρασία στη σuναναστροφή των ανθρώπων. Τέτοιοι κανόνες uπάρχοuν σε κάθε κοινωνία, στις πρωτόγονες μάλιστα ακόμα περισσότερο απ' όσο στις ιδιαίτερα πολιτισμένες - ακόμα και η άγλωσση κοινωνία των ζώων τοuς γνω­ ρίζει, όπως εuκολα μποροuμε να σuμπεράνοu­ με από τις περισσότερες τελετοuργίες τοuς. Σuμφωνα με το πνεuμα αuτών των κανόνων διακριτικότητας, όμως, δεν απαγορεuεται μό­ νο να επαινείς επίμονα τον εαuτό aou, αλλά και τοuς άλλοuς. Να πεις σε κάποιον καταπρόσω-

28

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

πο πως είναι ιδιοφυής ή άγιος., είναι ε ξίσου ανάρμοστο σαν να το ισχυρίζεσαι για τον εαυ­ τό σου., αλλά και να μουντζουρώσεις ο ίδιος το πρόσωπό σου ή να τραβήξεις τα μαλλιά σου., είναι εξίσου άσχημο., κατά τη σημερινή γενική αντίληψη., σαν να βρίζεις έναν άλλον. Ας αρ­ κεστούμε λοιπόν στη διαπίστωση πως δεν εί­ μαστε πιο ηλίθιοι ή πιο κακοί από τους άλ­ λους., όπως άλλωστε ήδη ανέφερα προηγου­ μένως! Προφανώς είναι εκείνες οι εκφράσεις χωρίς μέτρο και φραγμό που καταδικάζονται σε ομα­ λές συνθήκες. Αλλά μιας και προηγουμένως έγινε λόγος για τη ματαιοδοξία και καθώς., σή­ μερα., λαοί και κόμματα., πιστεύοντας στο δια­ φωτισμό τους., επιδεικνύουν αλαζονεία., οφεί­ λω πλέον να συμπληρώσω πως η πλειονότη­ τα εκείνων που απολαμβάνουν τα προνόμια της ζωής -ακριβώς όπως κάθε μεγαλομανής στις φαντασιώσεις τοu- δεν μονοπωλεί απλώς τη σοφία., αλλά και την αρετή., και αισθάνεται γενναία., ευγενής., ανίκητη., ευλαβική και ωραία και πως σε όλο τον κόσμο, όταν οι άνθρωποι λειτουργούν ομαδικά., έχουν την ιδιαίτερη τά­ ση να επιτρέπουν στον εαυτό τους όλα όσα εί-

ΡΟΜΠΕΡΤ

29

ΜΟΥΖΙ Λ

ναι απαγορεuμενα στο μεμονωμενο ατομο. Σήμερα, αuτά τα προνόμια ΤΟι) διογκωμένοι) Εμείς δίνοuν σχεδόν την εντuπωση πως η άνο­ δος ΤΟι) ατομικοι) εκπολιτισμοι) και εξανθρω­ πισμοι) θά 'πρεπε μάλλον να αντισταθμίζεται με μια ανάλογη άνοδο ΤΟι) απο-πολιτισμοι) των εθνών, των κρατών και των ομάδων ποι) ομο­ cppovouv : έτσι έρχεται στο φως μια σuναισθη­ ματική διαταραχή, μια διαταραχή της σuναι­ σθηματικής ισορροπίας, ποι) κατά βάση προηγειται της αντιφασης τοι) εγω και τοι) εμεις, αλλά και όποιας ηθικής εκτίμησης. Αuτό άρα­ γε είναι ακόμα βλακεία -όπως ασφαλώς θα μας ρωτήσοuν- ή μάλλον, έχει καν την παρα­ μικρή σχέση με τη βλακεία; Αξιότιμοι ακροαται! Γι' αuτό δεν uπάρχει αμφιβολία! Πριν όμως σας απαντήσω, ας πά­ ροuμε καλuτερα μια ανάσα με ένα παράδειγ­ μα ποι) δεν είναι προσβλητικό! Όλοι μας, xu­ ρίως εμείς οι άνδρες και ιδιαίτερα όλοι οι γνω­ στοί σuπραφείς, γνωρίζοuμε κάποια κuρία ποι) επιθuμεί διακαώς να μας εμπιστεuθεί το μuθι­ στόρημα της ζωής της και ποu, όπως φαίνε­ ται, βρισκόταν πάντα σε ενδιαφέροuσες σuναι­ σθηματικές καταστάσεις, χωρίς να γνωρίσει πο,

,

,

,

,

,

,

30

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

τέ την επιτuχία, την οποία αντιθέτως περιμέ­ νει από μας. Μήπως αuτή η xupLΙX είναι ηλί­ θια; Μέσα μας, κάτι ΠΟι) προέρχεται από το πλήθος των εντuπώσεων, μας ψιθuρίζει πως εί­ ναι! Αλλά η εuγένεια όπως και η δικαιοσuνη επιβάλλοuν να παραδεχτοuμε πως δεν είναι απολuτως και πάντοτε ηλίθια. Μιλάει πολι) για τον εαuτό της - γενικά μιλάει πολU. Κρίνει κα­ τηγορηματικά και κρίνει τα πάντα. Είναι μα­ ταιόδοξη και επηρμένη. Γνωρίζει το καθετί και μας σuμβοuλεUει. Σuνήθως δεν τα πηγαίνει κα­ λά με την ερωτική της ζωή, οuτε τα καταφέρ­ νει ιδιαίτερα στη ζωή της εν γένει. Δεν uπάρ­ xouv όμως και άλλα είδη ανθρώπων για τοuς οποίοuς Laxuouv όλα ή τα περισσότερα από ιxu­ τά; Η περιαuτολογία για παράδειγμα είναι ένα ελάττωμα των εγωιστών και των ανήσuχων, αλλά και χαρακτηριστικό των μελαγχολικών. Όλα μαζί όμως ταιριάζοuν ιδιαίτερα στοuς νέ­ οuς, για τοuς οποίοuς είναι σχεδόν φαινόμενο της ανάπτuξης να περιαuτολογοuν, να είναι μα­ ταιόδοξοι, να γνωρίζοuν τα πάντα, αλλά να μην τα καταφέρνοuν ιδιαίτερα μ.ε τη ζωή - εν ολίγοις: να παροuσιάζοuν ακριβώς τις ίδιες αποκλίσεις από την εξuπνάδα και την εuπρέ-

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙΛ

31

πεια, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είναι βλά­ κες ή περισσότερο βλάκες απ" όσο είναι φυσιο­ λογικό για έναν νέο που δεν έχει γίνει ακόμα έξυπνος! Κυρίες και XUpLOL! Οι κρίσεις της καθημερι­ νής ζωής και της ανθρώπινης πείρας συχνά βέ­ βαια ευσταθοuν, συχνά όμως είναι και άστο­ χες. Δεν σχηματίστηκαν βάσει μιας αληθινής θεωρίας και αποτελοuν στην πραγματικότητα μόνο αντανακλαστικά αποδοχής και απόρρι­ ψης. Άρα και αυτό το παράδειγμα μας διδά­ σκει απλώς πως μπορεί κάτι να είναι βλακεία, χωρις απαραιτητως να ειναι, πως η σημασια της λέξης μεταβάλλεται ανάλογα με τα συμ­ φραζόμενα, και πως η βλακεία είναι συνυφα­ σμένη με πολλά άλλα, χωρίς να διακρίνεται το νήμα, με το οποίο θα μποροuσαμε να ξηλώ­ σουμε το uφασμα με μια κίνηση. Ακόμα και η ιδιοφιΠ"α συνδέεται άρρηκτα με τη βλακεία. Έτσι η ανθρωπότητα παρακάμπτει το γεγο­ νός πως απαγορεuεται διά ροπάλου να μιλάει κανείς πολι) και να περιαυτολογεί διότι κινδυ­ νεuει να θεωρηθεί βλαξ, με έναν ιδιόμορφο τρό­ πο: μέσω του λογοτέχνη. Αυτός επιτρέπεται, εν ονόματι των ανθρώπων, να διηγείται πώς ,

,

ι

,

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙΑΣ

32

απόλαuσε το γεuμα τοu ή πώς ο ήλιος λάμπει στον οuρανο, τοu επιτρεπεται να ανοιγει την καρδιά τοu, να αποκαλuπτει μuστικά, να ομο­ λογεί πράγματα, να λογοδοτεί για την προ­ σωπική τοu ζωή χωρίς διακριτικότητα (τοu­ λάχιστον αuτό κάνοuν πολλοί σuγγΡαφείς) και όλα αuτά δίνοuν απολuτως την εντuπωση πως η ανθρωπότητα επιτρέπει εδώ κατ" εξαί­ ρεση κάτι, το οποίο διαφορετικά θα απαγό­ Ρεuε. Με τον τρόπο αuτόν περιαuτολογεί ακα­ τάπαuστα και, με τη βοήθεια της λογοτεχνίας, έχει ήδη διηγηθεί τις ίδιες ιστορίες εκατομμu­ ρια φορές, αλλοιώνοντας μόνο τις περιστάσεις, χωρίς να κάνει οποιαδήποτε πρόοδο ή να ωφε­ λείται πνεuματικά! Με τον τρόπο ποu χρησι­ μοποιεί τη λογοτεχνία της και έχει προσαρ­ μοστεί σε αuτή τη χρήση, δεν θά "πρεπε κι αou­ τή εντέλει να θεωρηθεί uποπτη βλακείας; Εγώ, προσωπικά, δεν το θεωρώ καθόλοu αδuνατο! Ανάμεσα στα πεδία εφαρμογής της βλακεί­ ας και της ανηθικότητας -η τελεuταία με την πλατuτερη, σήμερα όχι σuνήθη έννοιά της, ποu σημαίνει σχεδόν το ίδιο όπως η μωρία, αλλά όχι όπως η ασκεΦία- uπάρχοuν οπωσδήποτε περίπλοκες αναλογίες και διαφορές. Και αouι

ι

ι

33

ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΥΖΙΛ

τός ο σuσχετισμός είναι αναμφίβολα όμοιος με αuτά ποι> είπε ο Γιόχαν Εντ. Έρντμαν σε ένα οuσιαστικό σημείο της διάλεξής τοι> ποι> ανέφερα προηγοuμενως, σuγκεκριμενα πως η ωμοτητα είναι η πρακτική της βλακείας. Είπε: Τα λόγια δεν είναι... η μοναδική εκδήλωση μιας πνευματικής κατάστασης. Αυτή εξωτερικεύ­ εται και σε πράξεις. Το ίδιο και η βλακεία. Όταν δεν είσαι απλώς βλαξ, αλλά συμπερι­ φέρεσαι και αναλόγως, δηλαδή όταν δια­ πράττεις βλακείες -η πρακτική της βλακεί­ ας σuνεπώς- ή η βλακεία στην πράξη, αυτό λέγεται ωμότητα. Αuτός ο πειστικός LaXUPL­ σμός μάς διδάσκει, τοuλάχιστον, πως η βλα­ κεία είναι ένα ελάττωμα τοι> σuναισθήματος όπως εντέλει είναι και η ωμότητα! Και αuτό μάς οδηγεί ολόισια στην κατεuθuνση εκείνης της συναισθηματικής διαταραχής και της δια­ ταραχής της συναισθηματικής ισορροπίας ποι> μόνο uπαινικτικά μπόρεσα να αναφέ.ρω χωρίς να δώσω μια εξήγηση. Αλλά και η εξήγηση ποι> προτείνει ο Έρντμαν δεν σuμπίπτει απο­ λuτως με την αλήθεια: γιατί πέ.ρα από το ότι εχει ως στοχο μονο τον μεμονωμενο ωμο και άξεστο άνθρωπο σε αντιπαράθεση με τον καλ,

,

"

,

,

"

34

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

λιεργημένο και δεν συμπεριλαμβάνει καν όλες τις πιθανές εφαρμογές της βλακείας, η ωμό­ τητα δεν είναι απλώς μια βλακεία ούτε η βλα­ κεία είναι απλώς ωμότητα. Υπολείπονται λοι­ πόν πολλά ακόμα που πρέπει να εξηγηθούν στη σχέση του συναισθήματος και της ευφuί'ας, όταν συνδυάζονται στην εφαρμοσμένη βλακεία, πράγμα που κι εδώ μπορεί να διευθετηθεί ακό­ μα καλύτερα με παραδείγματα. Για να σκιαγραφήσουμε σωστά την έννοια της βλακείας, οφείλουμε προπάντων να απαλύ­ νουμε την άποψη πως η βλακεία είναι απλώς ή κυρίως μια έλλειψη νοημοσύνης έχουμε ήδη αναφέρει άλλωστε πως η γενικότερη αντίληψή μας για τη βλακεία είναι εκείνη της αποτυχίας στις πιο ποικίλες δραστηριότητες και φαίνεται να είναι ένα απλώς σωματικό και πνευματικό ελάττωμα. Στις εγχώριες διαλέκτους μας υ­ πάρχει ένα εκφραστικό παράδειγμα: οι λέξεις derisch ή terisch που χαρακτηρίζουν τη βα­ ρηκόί'α, ένα σωματικό ελάττωμα δηλαδή, προ­ έρχονται βέβαια από το torisch -που ση­ μαίνει τρελός- και συνεπώς είναι συναφείς τής βλακείας. Γιατί ακριβώς όπως εδώ, η μομφή

ΡΟΜΠΕΡΤ

35

ΜΟΎΖΙ Λ

της βλακείας χρησιμοποιείται από το λαό με την ίδια έννοια και σε άλλες περιπτώσεις. Όταν ένας αθλητής παραιτείται την κρίσιμη στιγμή ή κάνει ένα λάθος, uστερα λέει: Είχα παραλύ­ σει! ή: Δεν ξέρω πού είχα το μυαλό μου!, πα­ ρότι η συμμετοχή του μυαλοι> στην κολuμβη­ ση ή στην πυγμαχία μάλλον παραμένει ακα­ θόριστη. Αντίστοιχα., τα αγόρια μεταξΙ> τους ή τα μέλη μιας αθλητικής ομάδας αποκαλοuν βλάκα όποιον φέρεται αδέξια., ακόμα κι αν εί­ ναι ο ίδιος ο Χέλντερλιν. Επίσης, κάτω από ορισμένες συνθήκες στον επαγγελματικό χώ­ ρο., κάποιος που δεν είναι uπουλος και ασυνεί­ δητος, θεωρείται βλαξ. Σε γενικές γραμμές, αυτά τα είδη της βλακείας αντιστοιχοuν στα είδη μιας εξυπνάδας παλαιότερης από εκείνη που σήμερα τιμάται δημοσίως και αν είμαι καλά πληροφορημένος, στην παλαιογερμανι­ κή εποχή όχι μόνο οι ηθικές αντιλήψεις αλλά και οι εννοιες της γνωσης., της πειΡας και της σοφίας, δηλαδή έννοιες πνευματικές., είχαν στε­ νή σχέση με τον πόλεμο και τον αγώνα. Έτσι κάθε εξυπνάδα έχει τη βλακεία της, ακόμα και η ψυχολογία των ζώων έχει διαπιστώσει με τα τεστ ευφuί'ας πως σε κάθε τύπο επίδοσης ,

,

,

36

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

αντιστοιχεί και ένας τύπος βλακείας. Αν αναζητοuσαμε λοιπόν την πιο γενική έν­ νοια της εξuπνάδας, θα καταλήγαμε uστερα από όλες αuτές τις σuγκρίσεις στην έννοια της ικανοτητας, σuνεπως οποιος στερειται ικανοτητας, θα μποροuσε περιστασιακά να θεωρη­ θεί και βλαξ. Στην πραγματικότητα αuτό σuμ­ βαίνει και όταν εκείνη η ικανότητα ποu αντι­ στοιχεί σε ένα είδος βλακείας δεν χαρακτηρί­ ζεται κuριολεκτικά ως εξuπνάδα. Ποια ικανό­ τητα βρίσκεται λοιπόν στο προσκήνιο και aur­ χΡόνως εκπληρώνει με το περιεχόμενό της την έννοια της εuφuί"ας και της βλακείας, εξαρτά­ ται από τη μορφή της ζωής. Σε εποχές προ­ σωπικής ανασφάλειας, η πανοuργία, η βία, η ενάργεια και η σωματική επιδεξιότητα είναι οι ικανότητες ποu ξεχωρίζοuν μέσα στην έννοια της εuφutας. Σε εποχές με πνεuματική -με τις αναγκαίες επιφuλάξεις θα μποροuσαμε επίσης να ποuμε:- αστική άποψη ζωής παίρνει τη θέ­ ση τοuς η λογική. Για την ακρίβεια, θα έπρε­ πε να τις αντικαθιστά η uψηλή διανοητική ερ­ γασία, αλλά μέσα σΤ1}ν εξέλιξη των πραγμά­ των περισσότερη βαρuτητα έχει αποκτήσει η λογική, ποu είναι γραμμένη στο ανέκφραστο ,

,

ι

ι

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

37

ΜΟΤΖΙ Λ

πρόσωπο και στο σκληρό μέτωπο τοu εργατι­ κοι> ανθΡώποu. Έτσι εξηγεΙται γιατΙ σήμερα η εξuπνάδα και η βλακεΙα, σαν να μην uπήρχε άλλη δuνατότητα, σuσχετΙζονται μόνο με τη λογική και τοuς βαθμοuς της ικανότητάς της, παρόλο ποu αuτή εΙναι κατά κάποιον τρόπο μια μεροληπτική άποΦη. Η γενική αντΙληΦη της ανικανότητας ποu εξαρχής ήταν σuνδεδεμένη με τη λέξη βλακεΙα -τοσο με την εννοια της ανικανοτητας για τα πάντα όσο και με την έννοια οποιασδήποτε ανικανοτητας- εχει και μια πραγματικα εντuπωσιακή σuνέπεια, σuγκεκριμένα ότι βλαξ και βλακεία, επειδή σημαΙνοuν γενική ανικανότητα, μποροuν περιστασιακα να αντικαταστησοuν κάθε λέξη ποu θα σήμαινε μια ιδιαΙτερη ανι­ κανότητα. Αuτός εΙναι ένας από τοuς λόγοuς ποu η αμοιβαΙα μομφή της βλακείας είναι σή­ μερα τόσο εξαιρετικά διαδεδομένη. (Από μια άλλη άποΦη, αuτό μάς εξηγεί γιατί αuτή η έν­ νοια ορΙζεται τόσο δuσκολα, όπως έχοuν δείξει τα παραδείγματά μας.) Ας σκεφτοuμε τις παρατηρησεις ποu ειναι σημειωμενες στα περιθώρια των «σημαντικών)) μuθιστορημάτων ποu uπήρξαν για μεγαλuτερο διάστημα στην ανώ"

,

"

,

,

,

,

,

,

,

38

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

νuμη κuκλοφορΙα μιας δανειστικής βιβλιοθή­ κης: εδώ, όποu ο αναγνώστης εΙναι μόνος με τον σuγγραφέα, εκφράζει την κρΙση τοu με ιδι­ αΙτερη προτΙμηση στη λέξη Βλακεία! ή με τις ισότιμές της, όπως Χαζομάρα, Ανοησία, Ανεί­ πωτη βλακεία και άλλα παρόμοια. Τέτοιες ακριβώς εΙναι και οι πρώτες λέξεις της αγανά­ κτησης, όταν σε θεατρικές παραστάσεις ή σε εκθέσεις ζωγραφικής το κοινό ενοχλεΙται και επιτLθεται ομαδικά στον καλλιτέχνη. Θα έπρε­ πε ωστόσο να μνημονεuσοuμε και τη λέξη Kitsch, η οποΙα στοuς καλλιτεχνικοuς κuκλοuς εκφράζει κατεξοχήν μια πρώτη κρΙση, χωρΙς όμως, απ' όσο γνωρΙζω τοuλάχιστον, να μπο­ ρεΙ κανεΙς να προσδιορΙσει την έννοιά της ή να εξηγήσει τη χρησιμότητά της, εκτός κι αν ανα­ τρέξει στο ρήμα verkitschen, το οποΙο στην καθομιλοuμένη σημαίνει πουλώ κάτω του κό­ στους ή ξεπουλάω. Το Kitsch δηλαδή έχει τη σημασΙα τοu πολι) φθηνοι) εμπορεuματος ή της σαβοuρας για ξεποuλημα και εΙμαι βέβαι­ ος πως αuτή την έννοια εκφράζει όταν αναφέρεται στον τομεα τοu πνεuματος και ασuναισθητα χΡησιμοποιεΙτα,ι σωστά. Μιας και το φτηνό εμπόρεuμα, η σαβοuρα, "

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

39

ΜΟΤΖΙ Λ

αποκτα -σuμφωνα με τις εννοιες ποι> περιλαμβάνονται σ' αuτή τη λέξη- τη σημασία τού ελαττωματικού και τοι> άχρηστοu, το ελαττω­ ματικό και το άχρηστο όμως αποτελεί τη βά­ ση για τη χρήση της λέξης βλακεία, δεν θα ήταν διόλοι> uπερβολικό να ισχuριστούμε πως έχοuμε την τάση να αποκαλούμε ό,τι δεν μας αρέσει -ιδίως όταν έχοuμε την αξίωση να είναι ανωτερο και ακρως πνεuματικο- κατα καποιον τρόπο βλακεία. Και ως προς τον ορισμό αuτοu τοι> κατα καποιον τροπο, ειναι σημαντικό, η χρήση των εκφράσεων της βλακείας να είναι στενά σuνuφασμένη με μια δεύτερη ποι> πρέπει επίσης να περιλαμβάνει ατελείς εκφρά­ σεις για το πρόστuχο και το ηθικά αποκροuστικο, πραγμα ποι> επαναφερει την προσοχη μας σε κάτι ποι> ήδη μας έχει κάνει εντύπωση: στην κοινή μοίρα των εννοιών βλακεία και απρέπεια. Γιατί όχι μόνο το kitsch, ο αισθη­ τικός όρος πνεuματικής προέλεuσης, αλλά και οι εκφράσεις ηθικού περιεχομένοu, όπως κτη­ νωδία, αηδία, φρίκη, νοσηρό, αδιάντροπο, είναι ως προς τον πuρηνα τοuς μη ανεπτuγμενες κριτικές για την τέχνη και γνώμες για τη ζωή. Αuτές οι εκφράσεις όμως περιέχοuν ενδεχομέ,

"

,

,

"

"

"

"

"

,

,

ι

,

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙΑΣ

40

νως και μια πνεuματική προσπάθεια, μια διαφοροποιηση στη σημασια τοuς, ακομα κι οταν χρησιμοποιοuνται αδιακρίτως. Τότε, ως τε­ λεuταία διέξοδος, uπάρχει το πραγματικά άναρθρο σχεδόν επιφώνημα Τι προστυχιά, ποu αντικαθιστά όλα τα άλλα και είναι ικανό, μα­ ζί με το επιφώνημα Τι βλακεία, να μοιραστεί την εξοuσία τοu κόσμοu. Διότι όπως φαίνεται αuτές οι δuο λέξεις μποροuν περιστασιακά να αντικαταστήσοuν όλες τις άλλες, γιατί η βλακεια εχει αποκτησει την εννοια της γενικης ανικανοτητας και η προστυχια εκεινη της γενικής προσβολής της -ηθικής. Αν κρuφακοuσει κανείς τι λένε σήμερα οι άνθρωποι ο ένας για τον άλλον, θα διαπιστώσει πως η αuτοπροσω­ πογραφία της ανθρωπότητας -όπως δημι­ οuργείται ανεξέλεγκτα μέσα από αμοιβαία ομαδικά ενσταντανέ- αποτελείται αποκλει­ στικά μόνο από τις παραλλαγές αuτών των δuο ακαθόριστων όρων. Ίσως αξίζει να το σuλλογιστοUμε. Αναμφί­ βολα, αuτές οι δuο λέξεις αποτελοuν την κα­ τώτατη βαθμίδα μιας ανολοκλήρωτης γνώ­ μης, μιας ακόμα όχι απολuτως σuγκροτημέ­ νης κριτικής, ποu ασφαλώς αντιλαμβάνεται ι

,

,

,

"

,

,

"

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙΛ

41

πως κάτι είναι λάθος., αλλά δεν είναι σε θέση να πει τι ακριβώς. Η χρήση αuτών των λέξε­ ων είναι η απλοuστερη και η χεφότερη έκφρα­ ση άρνησης ποu uπάρχει: είναι η αρχή μιας απάντησης και σuγχΡόνως το τέλος της. eU­ μίζει βραχυκύκλωμα και γίνεται καλuτερα κα­ τανοητή αν λάβοuμε uπόΦη πως βλακεία και προατυχια., ο.,τι κι αν σημαινοuν., χΡησιμοποιοuνται και ως UβΡεις. Διότι η σημασία των uβρεων δεν έγκειται ως γ νωστόν τόσο στο πε­ ριεχόμενό τοuς όσο στη χρήση τοuς. Πολλοί ανάμεσά μας μπορεί να αγαποuν τοuς γαίδά­ ροuς., εντοuτοις προσβάλλονται όταν τοuς απο­ καλέσοuν έτσι. Η uβρις δεν εκπροσωπεί αuτό ποu σημαίνει., αλλά ένα μείγμα από σημασίες., αισθήματα και προθέσεις., τα οποία δεν είναι σε θέση οuτε στο ελάχιστο να εκφράσει., αλλά μόνο να uπαινιχθεΙ Παρεμπιπτόντως., αuτό το έχει κοινό με τις λέξεις τοu σuρμοu και τις ξενικες εκφρασεις., οι οποιες επισης μας φαινονται απαραιτητες., ακομα κι οταν μπορει να αντικατασταθοuν εντελώς. Γι" αuτό ακριβώς έχοuν οι uβρεις και κάτι αφάνταστα ερεθιστικό ποu ασφαλώς ταuτίζεται με την πρόθεσή τοuς., αλλά όχι με το περιεχόμενό τοuς, πράγμα ποu ,

,

,

"

"

,

"

,

,

42

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

διακρίνεται πιο καθαρά στα πειράγματα και στις ΚΟΡΟ·ίδίες των νέων: ένα παιδί μπορεί να πει τις λέξεις Busch ή Moritz4 και να προ­ καλέσει έτσι τη μανία ενός άλλοΤ.) εξαιτίας κάποιοΤ.) μuστικοu σuσχετισμοu. 'Ο.,τι λέγεται για τις Uβρεις., τις ΚΟΡΟ·ίδίες., τις λέξεις τοΤ.) σuρμοu και τις ξενικές λέξεις., μπορεί επίσης να ειπωθεί για τα αστεία., τα auv­ θήματα και τα ερωτόλογα. Και το κοινό όλων αuτών των ειδάλλως τόσο ανομοιογενών λέξε­ ων είναι πως uπηρετοuν μια σuναισθηματική κατάσταση και πως αuτή ακριβώς η ανακρί­ βειά τοuς και η έλλειψη αντικειμενικότητας τις καθιστά ικανές να παραγκωνίζοuν με τη χρή­ ση τοuς σειρές ολόκληρες από περισσότερο εu­ στοχες., αντικειμενικές και ακριβείς λέξεις. Είναι προφανές πως στη ζωή μας έχοuμε κα,

4.

,

Με το όνομα Busch εννοεί πιθανώς τον ζωγράφο και σuγγραφέα Wilhelm Busch (183 2-1908) ποu έγρα­ ψε και εικονογράφησε το παιδικό βιβλίο Μαχ und Moritz, το οποίο θεωρείται κατά κάποιον τρόπο πρό­ δρομος τοu comίc strip. Αναλογία στην ελληνική γλώσ­ σα uπάρχει ίσως στο όνομα «Κατίνα» ή στα χαίδεuτικά «Μποuλης» ή «Λοuλης», λόγω της σκωπτtκής ή και προ­ σβλητικής δεUΤ ε.Ρης σημασίας τοuς. (Σ.τ.μ.)

ΡΟΜΠΕΡΤ

43

ΜΟΥΖΙ Λ

τα καιροuς αuτη την αναγκη, της οποιας την αξία δεν θα αρνηθοUμε· βλακώδη όμως, ή κα­ τά κάποιον τρόπο πάνω στα ίχνη της βλακεί­ ας, είναι αναμψίβολα αuτά ποu επακολοuθοuν σε τετοιες περιπτωσεις αuτη η σuναψεια μπορεί να εξεταστεί με κάθε λεπτομέρεια σε ένα βασικό και εθνικό παράδειγμα έλλειΦης μuα­ λοι) - στον πανικό. Όταν επιδρά σε έναν άν­ θρωπο κάτι πολι) ισχuρό γι") αuτόν, είτε πρό­ κειται για έναν απροσδόκητο τρόμο είτε για μια επίμονη Φuχική πίεση, τότε είναι πιθανόν να κάνει αuτός ο άνθρωπος κάτι άμυαλο. Μπορει να αρχισει να ωρuεται, στην οuσια τιποτε διαψορετικό απ") ό"! τι κάνει ένα παιδί, μπορεί να τραπεί σε τυφλή ψuγή μπροστά σε έναν κίν­ δuνο ή να ορμήσει, τuψλά επίσης, μέσα στον ίδιο τον κίνδuνο. Μπορεί να τον πιάσει μια εκρηκτική τάση να καταστρέψει, να βρίζει ή να μεμψιμοιρεί. Γενικώς, αντί να προβεί σε μια σκόπιμη ενέργεια, την οποία θα απαιτοuσε η κατάστασή τοu, κάνει ένα πλήθος άλλων ποu, αν όχι πάντα, τοuλάχιστον πολι) σuχνά είναι όντως άσκοπες και μάλιστα ακατάλληλες. Γνωρίζοuμε καλuτερα αuτό το είδος της αντί­ δpασης με την έννοια της κατάστασης πανιι

"

,

,

ι

,

,

,

1

,

,

,

,

44

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

κού, αν όμως δεν αντιληφθοuμε τη λέξη με τη στενή της σημασία, μποροuμε επίσης να μιλή­ σοuμε και για πανικοuς οργής, απληστίας, ακόμα και τρuφερότητας, όπως σuμβαίνει άλ­ λωστε σε όλες τις περιπτώσεις όποι) μια κατά­ σταση uπερδιέγερσης μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο με έναν εξίσοι) ζωηρό, τuφλό όσο και άσκοπο τρόπο. Ένας θαρραλέος και πνεuμα­ τώδης άνδρας έχει παρατηρήσει μάλιστα από καιρό πως uπάρχει και ένας πανικός θάρροuς, ΠΟι) διαφέρει από το φόβο μόνο λόγω της αντί­ θετης ροπής τοu. Η φuχολογία θεωρεί αuτό ΠΟι) σuμβαίνει με την έναρξη ΤΟι) πανικοΙ> ως μια διάλειψη της εuφUί·ας, και εν γένει της uφη­ λότερης πνεuματικής ιδιότητας, στη θέση τής οποίας προβάλλει ένας πιο πρωτόγονος μη­ χανισμός. Θά 'πρεπε βέβαια να προσθέσοuμε πως η παράλuση και η σuρρίκνωση της λογι­ κής σε τέτοιες περιπτώσεις σuνοδεuονται από μια μετάπτωση, όχι τόσο στην ενστικτώδη ενέργεια, αλλά, διαμέσοι) αuτής, σε ένα ένστικτο uστατης αναγκης και σε μια uστατη απεγνωσμένη αντίδραση. Αuτή η αντίδραση έχει τη μορφή της απόλuτης σuγχuσης, είναι απρογραμματιστη και, οπως φαινεται, η σuνεση και "

,

,

,

,

1

ΡΟΜΠΕΡΤ

45

ΜΟΥΖΙΛ

κάθε σωτήριο ένστικτο την έχοuν εγκαταλεί­ ψει. Αλλά το ασuνείδητο σχέδιό της είναι να uποκαταστησει την ποιοτητα των ενεργειων με τον αριθμό τοuς, και η πονηριά της, ΠΟτ,) δεν είναι αμελητέα, βασίζεται στην πιθανότητα πως ανάμεσα σε εκατό τuφλές προσπάθειες ΠΟτ,) ειναι αστοχες, μπορει να uπαρχει και μια εuστοχη. Ένας άνθρωπος ΠΟτ,) χάνει το μuαλό ΤΟτ,) ή ένα έντομο ΠΟτ,) για πολι) μεγάλο διάστημα χτuπιέται πάνω στο κλεισμένο φuλλο ΤΟτ,) πα­ ραθuροu ώσποΤ,) τuχαία να τιναχτεί στο uπαι­ θρο μέσα από το ανοιχτό, δεν xιxvOUV στη aUr­ χuσή τοuς τίποτε άλλο απ' ό,τι κάνει η τεχνι­ κή τοΤ,) πολέμοΤ,) uστερα από ψUχΡοuς uπολογι­ σμοuς, όταν καλύπτει ένα στόχο με καταιγι­ σμό πuρών και με διεσπαρμένες ριπές, ή όταν χρησιμοποιεί όλμοuς και χειροβομβίδες. Αuτό δηλαδή σημαίνει πως μια σκόπιμη ενέργεια αναπληρώνεται με μια ογκώδη, και τίποτε δεν είναι τόσο ανθρώπινο όσο το να αντι­ καθίσταται η ιδιότητα των λέξεων ή των πρά­ ξεων από την ποσότητά τοuς. Όμως στη χρή­ ση των ασαφών λέξεων uπάρχει κάτι πολι) όμοιο με τη χρήση των πολλών λέξεων, διότι όσο πιο ασαφής είναι μια λέξη τόσο πιο εuρu ,

"

"

"

,

ι

46

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

ειναι το φασμα των εννοιων στις οποιες μπορει να αναφερθεί· το ίδιο taXUEL και για την έλλει­ ψη αντικειμενικότητας. Αν αuτές οι λέξεις εί­ ναι βλακώδεις., τότε η βλακεία aurrEVEuEL μέ­ σω αuτών με την κατάσταση τοu πανικοU., αλ­ λά και η κατάχρηση της μομφής της βλακεί­ ας και των ομοίων της δεν πρέπει να απέχει πολι) από μια ψuχική απόπειρα σωτηρίας με αρχαϊκά πρωτόγονες και., όπως δικαίως μπο­ ρεί κανείς να ισχuριστεt., νοσηρές μεθόδοuς. Και πραγματικα., στη σωστη χρηση της μομφης., όταν κάτι είναι όντως βλακεία ή προστuχιά., δεν διακρίνεται μόνο μια διάλειψη της εuφuϊας, αλλά και μια τuφλή τάση για άσκοπη κατα­ στροφή ή φuγή. Αuτά τα λόγια δεν είναι μό­ νον uβρεις αλλά εκπροσωποuν και μια ολό­ κληρη κρίση εξUβΡισης. Όταν κάτι μόνο έτσι μπορεί να εκφραστεί., δεν απέχει πολι) από τη χειροδικία. Για να επιστρέψοuμε στα παρα­ δείγματα ποu ανέφερα νωρίτερα: πίνακες δέ­ χονται επιθέσεις με ομπρέλες (και επιπλέον στη θέση εκείνοu ποu τοuς έχει ζωγραφίσει), βιβλία εκσφενδονίζονται καταγής., σαν να ήταν αuτός ένας τρόπος να αποβάλοuν το δηλητήριό τοuς. -Υπάρχει όμως και η εξοuθενωτική πίεση ποu ι

,

,

ι

"

,

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙ Λ

47

προη γείται, από την οποία πρέπει να απαλ­ λαγοuμε: μας πνίγει ο θuμός, δεν βρίσκουμε λόγια, μας κόβεται η ανάσα. Αuτός είναι ο βαθμός της αφασίας και, βεβαίως, της ασκε­ ψίας ποu προηγείται της κρίσης! γποδηλώνει μια σοβαρή κατάσταση ανεπάρκειας, ώσποu στο τέλος αρχίζει η έκρηξη με την εντελώς προ­ φανή έκφραση δεν αντέχω άλλο αυτή τη βλα­ κεία. Αuτό όμως ποu δεν αντέχοuμε, είμαστε εμείς οι ίδιοι. Σε εποχές όποu εκτιμάται πολι) η δράση και ο δuναμισμός, είναι απαραίτητο να θuμόμαστε και αuτό ποu ορισμένες φορές μοιάζει απαράλλαχτα με τη βλακεία. Κuρίες και xUptOt. Σήμερα μιλάμε σuχνά γ ια μια κρίση της εμπιστοσuνης στον ανθρωπισμό, μια κριση της εμπιστοσuνης ποu ως τωρα ακομα τρέφοuμε για τον άνθρωπο. Θα μποροuσα­ .με να την αποκαλέσοuμε και πανικό, έναν πα­ νικό έτοιμο να αντικαταστήσει τη βεβαιότητα πως είμαστε ικανοί να διεuθετήσοuμε τις uπο­ θέσεις μας ελεuθερα και με σUνεση. Δεν πρέπει να έχοuμε την πλάνη πως αuτές οι DUO ηθικές, αλλά και ηθικές-καλλιτεχνικές έννοιες, ελεu­ θερία και σuνεση, ποu έφτασαν ώς εμάς από ,

"

,

ι

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙΑΣ

48

την κλασική εποχή τοu γερμανικοι) κοσμοπο­ λιτισμοι) ως σuμβολο της αξιοπρέπειας τοu αν­ θρώποu, ήδη από τα μέσα τοu δέκατοu ένατοu αιώνα ή λΙγο αργότερα txouv πάψει πλέον να xcxipouv άκρας uγεΙας. Με τον καφό άρχισαν να μην έχουν πέραση και δεν ξέραμε πλέον τι να τις κανουμε: το γεγονος οτι τοuς επιτρεψαμε να σuρρικνωθοuν, δεν εΙναι τόσο το επΙ­ τεuγμα των εχθρών τοuς όσο των οπαδών τοuς. ΕπΙσης δεν πρέπει να έχοuμε την αuταπάτη πως εμείς ή οι μεταγενέστεροΙ μας δεν θα επι­ στρέψοuμε κάποτε σ" αuτές τις αμετάβλητες ιδέες. Το καθήκον μας και ο σκοπός τοι) πνεu­ ματικοι) μας μόχθοu θα εΙναι αντιθέτως -και αuτό είναι το οδuνηρό και ελπιδοφόρο καθή­ κον κάθε γενιάς, αν και σπανιότατα το σuνει­ δητοποιοuμε- η πραγματοποίηση της πάντο­ τε αναγκαΙας, μάλλον της πολι) επιθuμητής μετάβασης στο xcxtvouPrto με όσο το δuνατόν λιγότερες απώλειες! Και όταν έχοuμε παρα­ λεΙψει να περάσοuμε την κατάλληλη στιγμή στην ιδεολογΙα ποu σuνδέει την παράδοση με το μέλλον, χρειαζόμαστε πολι) περισσότερο τη βοήθεια σuγκεκριμένων αντιλήψεων για το τι είναι αληθινό, σuνετό, σημαίνον, έξuπνο και, ,

,

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΤΖΙΛ

49

αντΙστροφα, για το τι εΙναι βλακεΙα. Πώς μπο­ ρεΙ όμως να διαμορφωθεΙ μια αντΙληΦη της βλακεΙας, έστω και μερική, όταν παραπαΙει εκεΙνη της νόησης και της σοφΙας; Ως απόδει­ ξη για το πόσο αλλάζοuν με τον καιρό οι αντι­ λήΦεις, επιτρέΦτε μοι) να αναφέρω απλώς ένα μικρό παράδειγμα: Σε ένα άλλοτε πολΙ> γνω­ στό Φuχιατρικό εγχειΡΙδιο, η ερώτηση Τι είναι δικαιοσύνη; και η σχετική απάντηση Όταν ο άλλος τιμωρείται! αναγράφονται ως παρά­ δειγμα ηλιθιότητας, ενώ σήμερα αποτελοuν τη βάση μιας πολΙ> σuζητημένης αντΙληΦης δι­ καΙοu. Φοβάμαι, λοιπόν, πως ακόμα και οι πιο μετριοπαθεΙς επιχειΡηματολογΙες δεν μποροuν να ολοκληρωθοuν αν δεν uποδηλώσοuν τοuλά­ χιστον έναν πuρήνα ανεξάρτητο από χρονικές μεταβολές. Έτσι προκuπτοuν αρκετά ακόμα ερωτηματα και παρατηρησεις. Δεν έχω κανένα δικαίωμα να παροuσιάζο­ μαι ως Φuχολόγος, οuτε και το επιθuμώ, α­ πλώς θέλω να ρΙξω μια φεuγαλέα ματιά σε αu­ τή την επιστήμη, γιατί είναι ασφαλώς η πρώ­ τη από την οποΙα θα μποροuσα να περιμένω μια βοήθεια. Η παλαιότερη ΦuχολογΙα έκανε διάκριση ανάμεσα στο σuναΙσθημα, τη βοuλη,

,

50

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

ση., το αίσθημα και την παραστατική ικανό­ τητα ή εucpUί'α., και θεωροuσε σαφές πως η βλα­ κεία είναι ένας ελάσσων βαθμός εuφUϊας. Η ση­ μερινή ψuχολογία έχει παραμερίσει τη σημα­ σία της στοιχειώδοuς διάκρισης των ψuχικών ικανοτήτων., έχει αναγνωρίσει την αμοιβαία εξάρτηση και διήθηση των διαφόρων επιδό­ σεων της ψuχής και ταuτόχΡονα έχει κάνει πο­ λ,; λιγότερο απλή την απάντηση στο ερώτη­ μα: τι είναι η βλακεία στην ψuχολογία. Ακό­ μα και με τη σημερινή αντίληψη., uπάρχει cpu­ σικά μια ορισμένη αuτονομία της δραστηριό­ τητας τοτ; μuαλοU., εντοUτοις., ακόμα και στις πιο ήπιες περιστάσεις η προσοχή., η αντίληψη., η μνήμη και σχεδόν όλες οι λειτοuργίες τής νόησης εξαρτώνται και αuτές πιθανώς από τις σuναισθηματικές ιδιότητες. Και επιπλέον., τό­ σο στα ψuχικά όσο και στα πνεuματικά βιώ­ ματα σuντελείται μια δεuτερη διήθηση της εu­ φuί'ας και τοτ; σuναισθήματος ποτ; είναι εντε­ λώς αδιάσπαστη. Αuτή ακριβώς η δuσκολία τοτ; διαχωρισμο'; της λογικής και τοτ; σuναι­ σθήματος στην έννοια της εuφuί'ας αντικατο­ πτρίζεται ασφαλώς και στην έννοια της βλα­ κείας. Και αν., για παράδειγμα, η ιατρική ψu-

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙ Λ

51

χολογία περιγράφει τη σκέψη των ηλιθίων αν­ θρώπων ως: πτωχή, ανακριβή, ανίκανη προς αφαίρεση, ασαφή, αργή, επιπόλαιη, επιφανει­ ακή, μονόπλεuρη, δuσκαμπτη, σχολαστική, uπερκινητική, ασuνάρτητη, είναι πρόδηλο πως αuτές οι ιδιότητες αναφέρονται εν μέρει στη λο­ γική και εν μέρει στο σuναίσθημα. Μποροuμε λοιπόν να ισχuριστοuμε πως η βλακεία και η εξuπνάδα εξαρτώνται τόσο από τη λογική όσο και από το σuναίσθημα' και αν είναι ισχuρότε­ ρο το πρώτο ή το δεuτερο, αν για παράδειγμα στην ηλιθιότητα έρχεται σε πρώτο πλάνο η αδuναμία της εuφuί"ας ή, σuμφωνα με μερικοuς διακεκριμένοuς, αuστηροuς ηθικολόγοuς, η πα­ ράλuση ΤΟι) σuναισθήματος, αuτό ας το απο­ φασίσοuν οι ειδικοί, στο μεταξι) όμως εμείς οι ερασιτέχνες θα καταφuγοuμε σε μια ελαφρώς πιο ελεuθερη μέθοδο. Στη ζωή θεωροuμε σuνήθως βλάκα έναν άν­ θρωπο ΠΟι) είναι ελαφρώς αδύνατος στο μυα­ λό. Εκτός αuτοu όμως uπάρχοuν και οι πιο ποικίλες πνεuματικές και ψuχικές παραλλα­ γές, ικανές να εμποδίσοuν, να ακuρώσοuν και να παραπλανήσοuν ακόμα και μια εγγενώς ακέραιη εuφuί"α σε τέτοιο βαθμό, ώστε το απο-

52

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙ ΑΣ

τέλεσμα να είναι εκείνο για το οποίο η γλώσ­ σα μας διαθέτει μόνο τη λέξη βλακεία. Αuτή η λέξη περιλαμβάνει λοιπόν δuο κατά βάση πολι) διαφορετικά είδη: μια έντιμη και απλή βλακεία και μιαν άλλη, η οποία, κατά ελα­ φρώς παράδοξο τρόπο, αποτελεί ακόμα και σημάδι εuφUί"ας. Η πρώτη έγκειται μάλλον σε ένα αδuνατο μuαλό, ενώ η δεuτερη μάλλον σε ένα μuαλό ποι> μόνο σε σχέση με κάτι άλλο εί­ ναι αδuνατο, και γι" αuτό είναι κατά πολι) πιο επικίνδuνη. Η έντιμη βλακεία είναι ελαφρώς δuσκαμπτη στην αντίληψη, αuτό ποι> ονομάζοuμε αργό­ στροφη. Είναι φτωχή σε παραστάσεις και λό­ για και αδέξια στη χρήση τοuς. Προτιμά το κοινότοπο., γιατί το εντuπώνεται βαθιά λόγω της σuχνής τοι> επανάληψης, και αν ποτέ σuλ­ λάβει κάτι, δεν δέχεται εuκολα να της το στε­ ρήσοuν, να ακοuσει αναλuσεις ή να αναζητήσει η ίδια σχολαστικές ερμ.ηνείες. Τα μάγοuλά της όμως είναι ροδοκόκκινα και σφuζοuν από ζωή! Είναι, βέβαια, auxvιX αόριστη στοuς σuλλογι­ σμοuς της, και η σκέψη της παγώνει για λίγο οταν ερχεται αντιμετωπη με νεες εμπειΡιες, αντ" αuτοu όμως προσκολλάται με ιδιαίτερη "

,

Ι

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

53

ΜΟίΖΙ Λ

προτίμηση στα βιώματα των αισθήσεων, τα οποία μπορεί κατά κάποιον τρόπο να τα με­ τρήσει στα δάχτuλα. Με μια λέξη, είναι η au­ μπαθητική αμιγής βλακεία, και αν δεν ήταν ενιοτε τοσο εuπιστη, ασαψης και ταUΤΟχΡονα τόσο ανεπίδεκτη διδασκαλίας, ώστε να μας ψέρνει σε απόγνωση, θα ήταν πέρα για πέρα χαριτωμενη. Δεν θα αντισταθώ στον πειρασμό να καλ­ λωπίσω αuτό το φαινόμενο με λίγα παραδείγ­ ματα ποι) την παροuσιάζοuν και από άλλες πλεuρές, τα οποία δανείστηκα από το εγχειρί­ διο της Φuχιατρικής τοι) Μπλόuλερ5: Την ει­ κόνα ποι) εμείς θα περιγράψαμε με την έκφρα­ ση: Γιατρός στο προσκέφαλο του ασθενούς , ένας ηλίθιος την αποδίδει με τα λόγια: Ένας άνδρας που κρατάει το χέρι τού άλλου που είναι ξαπλωμένος στο κρεβάτι και μετά στέ­ κεται δίπλα του μια καλόγρια. Πρόκειται για ,

"

,

ι

,

5. Eugen Bleuler (1 857-1939),

Ελβετός ψuχίατρος, γνωστός σήμερα για την εισαγωγή τοu όροu σχιζοφρένεια. Το έργο τοu Εγχειρίδιο της Ψυχιατρικής (1 91 6) θεωρή­ θηκε uποδειγματικό και ανατuπώθηκε επανειλημμένα. (Σ.τ.μ.)

ΠΕΡΙ

54

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται ένας αuτο­ δίδακτος αφελής ζωγράφος! Μια όχι ιδιαίτερα εuστροφη uπηρέτρια θεωρεί κακό αστείο το να της ζητοuν να καταθέσει τις οικονομίες της στην τράπεζα για να τοκίζονται: Ποιος μπορεί να είναι τόσο βλάκας που να μου φυλάει τα χρή­ ματα και με πληρώνει κι από πάνω! αuτή είναι η απάντησή της. Έτσι διατuπώνεται μια ιπποτικη νοοτροπια, μια σχεση με το χρημα την οποια μποροuσε ακομα να σuναντησει κανεις, την εποχη ποu ημοuν νεος, σε μεμονωμενες περιπτώσεις ηλικιωμένων ανθρώπων της ανώτερης τάξης! Σε έναν τρίτο ηλίθιο, τέλος, καταλογίζοuν ενδεικτικά ότι διατείνεται πως ένα νόμισμα των δuο μάρκων έχει μικρότερη αξία από ένα μάρκο και δuο νομίσματα μισοι) μάρκοu, δίνοντας την ακόλοuθη εξήγηση: τα δuο μάρκα πρέπει να τα χαλάσεις και τότε παίρ­ νεις πολι) λίγα! Ελπίζω να μην είμαι ο μόνος ηλίθιος σ' αuτή την αίθοuσα, ο οποίος παραδέ­ χεται με όλη τοu την καρδιά αuτή τη θεωρία των αξιών σε σχέση με εκείνοuς τοuς ανθρώποuς ποu δεν προσέχοuν όταν χαλοuν χρήματα! Για να επιστρέψω όμως άλλη μια φορά στη σχέση με την τέχνη, η απλή βλακεία είναι -

,

,

,

,

ι

,

"

ι

,

"

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

ΜΟΥΖΙΛ

55

πραγματικά aUxνcX μια καλλιτέχνης. Αντί να απαντήσει σε μια λέξη-ερέθισμα με μιαν άλ­ λη' όπως ήταν πολι) σuνηθες στο παρελθόν σε ορισμένα πειράματα, δίνει μεμιάς ως απάντη­ ση ολόκληρες προτάσεις - και μπορεί κανείς να ισχuριστεί ό,τι θέλει, αλλά αuτές οι προτά­ σεις περιέχοuν ένα είδος ποίησης! θα επανα­ λάβω μερικές τέτοιες απαντήσεις, αρχίζοντας πρώτα με τη λέξη-ερέθισμα: Ανάβω: Ο φοuρναρης ανάβει τα ξUλα. Χειμώνας: Αποτελείται από χιόνι. Πατέρας: Κάποτε με γκρέμισε από τη σκάλα. Γάμος: Χρησιμεuει για Φuχαγωγία. Κήπος: Στον κήπο έχει πάντα καλό καιρό. θρησκεία: Όταν κάποιος πηγαίνει στην εκκλησία. Ποιος ήταν ο Γοuλιέλμος Τέλλος: Τον έπαι­ ζαν στο δάσος, ήταν μαζί και μεταμφιε­ σμένες γuναίκες και παιδιά. Ποιος ήταν ο άγιος Πέτρος: Λάλησε τρεις φορες. Η αφέλεια και η μεγάλη σωματικότητα τέ­ τοιων απαντήσεων, η αντικατάσταση uΦηλό­ τερων σuνειρμών με την αφήγηση μιας απλής ιστορίας, η σοβαρή εξιστόρηση τοι) περιττοu, ,

56

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

των περιστάσεων και των βοηθητικών στοι­ χείων' uστερα πάλι η σuντομεuτική πuκνωση όπως στο παράδειγμα τοu Πέτροu: αuτές είναι πανάρχαιες τακτικές της ποίησης. Και παρό­ λο ποu επίσης πιστευω πως η uπερβολή τοι) όλοu πράγματος, όπως είναι πολι) τοu σuρμοu, φέρνει τον ποιητή πολι) κοντά στον ηλίθιο, δεν πρεπει να αγνοησοuμε το ποιητικο στοιχειο τοu, και έτσι εξηγείτα.ι γιατί η λογοτεχνία έχει την τάση να περιγράφει το πνεuμα τοu ηλιθίou με μια περιεργη εuχαριστηση. Σε όντως aUxνάo κραuγαλέα αντίθεση με την έντιμη βλακεία βρίσκεται όμως η άλλη, η εξε­ ζητημένη, η ανώτερη. Δεν πρόκειται τόσο για μια έλλειψη της εuφuϊας όσο μάλλον για την αποτuχία της λόγω τοu ότι διεκδικεί επιδόσεις ποu δεν της ταιΡιάζοuν. Μπορεί να έχει όλες τις αρνητικές ιδιότητες τοu αδuνατοu μuαλοu, επιπλέον όμως και όλα όσα προκαλεί ένας ψu­ χισμός ανισόρροπος, ανάπηρος, ασταθής, εν ολίγοις κάθε ψuχισμός ποu αποκλίνει τοu urt­ οUς. Επειδή δεν uπάρχοuν τuποποιημένοι ψu­ χισμοί, αuτή η απόκλιση αντικατοπτρίζει, για να μιλήσοuμε ορθότερα, έναν ανεπαρκή au­ ντονισμό ανάμεσα στη μονομέρεια τοu σuναι,

,

,

,

,

ι

ΡΟΜΠΕΡΤ

57

ΜΟΤΖΙ Λ

σθήματος και μιας λογικής που δεν επαρκεί για να το χαλιναγωγήσει. Αυτή η ανώτερη βλακεία είναι μια πραγματική ασθένεια της διαμόρφωσης της προσωπικότητας (για να αποκλείσουμε κάθε παρεξήγηση, εννοώ την έλ­ λειψη διαμόρφωσης, την ελαττωματική, την αποτυχημένη διαμόρφωση και τη δυσαναλο­ γία ανάμεσα στην uλη και στην αποτελεσμα­ τικότητά της) και κάθε απόπειρα να την περι­ γράψουμε θα ήταν μάλλον μια αποστολή χω­ ρίς τέλος. Φτάνει ώς την uψιστη πνευματικό­ τητα. Διότι αν η αυθεντική βλακεία είναι μια ήσυχη καλλιτέχνης, η ε.υφυής βλακεία είναι εκείνη που συμπράττει στη ζωηρότητα της πνευματικής ζωής., προπάντων όμως στην αστάθεια και στην έλλειψη της αποτελεσματι­ κότητάς της. Ήδη πριν από χρόνια έγραψα σχετικά: Ασφαλώς δεν υπάρχει καμία σημα ­ ντική σκέψη, την οποία η βλακεία δεν θα ήξερε πως να χρησιμοποιησει: ειναι ευκινητη προς όλες τις κατευθύνσεις και μπορεί να φο­ ρέσει όλα τα φορέματα της αλήθειας. Η αλή­ θεια αντιθέτως έχει μόνο ένα φόρεμα και έναν δρόμο για κάθε περίπτωση και βρίσκεται πά­ ντοτε σε μειονεκτική θέση. Η εν λόγω βλα,

"

,

ΠΕΡΙ

58

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

κεία δεν είναι φuχασθένεια και ωστόσο είναι η πιο επικίνδuνη αρρώστια τοu πνεUματος., ακό­ μα και για την ίδια τη ζωή. Θά ")πρεπε λοιπόν να την αναζητήσοuμε όλοι μεσα μας και να μην περιμενοuμε να την αναγνωρίσοuμε από τις μ.εγάλες ιστορικές εκρή­ ξεις της. Πώς μποροuμε όμ.ως να την αναγνω­ ρίσοuμε; Και με ποιο ενδεικτικό χαρακτηρι­ στικό να τη στιγματίσοuμε;! Η φuχιατρική χρησιμοποιει σημερα ως xupto γνωρισμα για τις αντιστοιχες περιπτωσεις την ανικανοτητα να τα καταφέροuν στη ζω'ή., την αποτuχία σε όλες τις αποστολές ποu τοuς αναθέτει η ζωή ή., απροσδόκητα., μιας αποστολής όποu μια απο­ τuχία δεν ήταν αναμενόμενη. Αλλά και στην πειραματική Φuχολογία., ποu κuρίως ασχολείται με τις uγιεις περιπτωσεις., ο ορισμος της βλακείας είναι όμοιος. Βλακεία ονομάζουμε μια συμπεριφορά που δεν εκπληρώνει μια αποστολή, για την οποία είναι δεδομένες όλες οι προϋποθέσεις εκτός από τις προσωπικές., γράφει γνωστός εκπρόσωπος μιας από τις νεό­ τερες σχολές αuτής της επιστήμ.ης. Αuτό το κριτηριο της ικανοτητας για μ.ια πρακτικη auμπεριφορά., δηλαδή της αποτελεσματικότη,

,

,

"

,

,

,

"

"

,

,

ι

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

59

ΜΟΥΖΙ Λ

τας, είναι ικανοποιητικό όσον αφορά τις έκδη­ λες κλινικές περιπτώσεις ή τοuς πεφαματι­ σμούς με τοuς πιθήκοuς, εκείνες όμως οι περι­ πτώσεις ποu κuκλοφορούν ελεύθερες χρειάζο­ νται ορισμένα σuμπληρωματικά κριτήρια, για­ τί δεν είναι πάντα τόσο προφανές σ' αuτές αν η εκπλήρωση της αποστολής είναι σωστή ή λανθασμένη. Αφενός η ικανότητα τοu εν λόγω ατομοu να σuμπεριφερεται παντοτε οπως ενας αποτελεσματικός άνθρωπος κάτω από aUrXE­ κριμένες σuνθήκες σuνεπάγεται ήδη όλη την uΦηλή ασάφεια της εξuπνάδας και της βλα­ κείας, διότι με κατάλληλη και εξειδικευμένη σuμπεριφορα μπορει να χρησιμοποιησει την περίσταση για προσωπικό τοu όφελος ή απλώς να την εξuπηρετήσει, και όποιος κάνει το πρώ­ το θεωρεί σuνήθως βλάκα εκείνον ποu κάνει το δεύτερο. (Κατά την Ιατρική, όμως, βλάκας εί­ ναι οuσιαστικά μόνο εκείνος ποu δεν μπορεί να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο.) ΑφετέΡΟU εί­ ναι αδιαμφισβήτητο πως μια ακατάλληλη au­ μπεριφορά, μάλλον μια άσκοπη, σuχνά μπο­ ρεί να είναι απαραίτητη., διότι η αντικειμενικοτητα και το απροσωπο, η uποκειμενικοτητα και η ακαταλληλότητα είναι μεταξύ τοuς ,

"

,

"

,

"

,

,

60

ΠΕΡΙ

ΒΛΑΚΕΙ ΑΣ

σuναφείς και, όσο γελοία είναι η αβίαστη uπο­ κειμενικότητα, τόσο ανuπόφορη, μάλλον ασuλ­ ληπτη, είναι ασφαλώς μια εντελώς αντικειμε­ νική σuμπεΡιφΟΡά. Η εξισορρόπησή τοuς μά­ λιστα είναι ένα από τα xuptcx προβλήματα ΤΟι) πολιτισμοι) μας. Τέλος, θα έπρεπε οπωσδή­ ποτε να επισημάνω πως κανείς δεν σuμπεριφέ­ ρεται τόσο έξuπνα όσο θα ήταν αναγκαίο, έτσι ώστε ο καθένας μας, αν όχι πάντοτε, κατά και­ ροuς τοuλάχιστον είναι βλαξ. Σuνεπώς, πρέπει επίσης να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στην αποτuχια και την ανικανοτητα, την περιστασιακή ή τη λειτοuργική, και τη μόνιμη ή την ιδιοσuστασιακή βλακεία, ανάμεσα στο λάθος και την έλλειφη νοημοσUνης. Αuτό είναι άκρως σημαντικό, διότι έτσι όπως είναι σήμερα οι auv­ θήκες της ζωής, τόσο ακατάληπτες, τόσο δu­ σκολες, τόσο σuγκεχuμένες, μπορεί εuκολα από τις περιστασιακές βλακείες τοι) ενός να προκu­ φει μια ιδιοσuστασιακή ΤΟι) σuνόλοu. Αuτό οδη­ γεί εντέλει την παρατήρηση πέρα από το πε­ δίο των προσωπικών ιδιοτήτων: στην εικόνα μιας κοινωνίας βεβαρημένης με πνεuματικά ελαττώματα. Δεν μποροuμε βέβαια να μετα­ φέροuμε τα γνήσια φuχολογικά φαινόμενα ΤΟι) ,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

61

ΜΟΤΖΙ Λ

ενός ατόμου σε μια ολόκληρη κοινωνία, άρα οuτε τις φυχασθένειες και τη βλακεία, ασφα­ λώς όμως σε πολλές περιπτώσεις θα μποροu­ σαμε σήμερα να μιλήσουμε για μια κοινωνι­ κή απομίμηση πνευματικών ελαττωμάτων. Τα σχετικά παραδείγματα είναι πολΙ> εντυπω­ σιακά. Μ" αυτά τα συμπληρωματικά επιχειρήμα­ τα, βέβαια, πάλι ξεπεράσαμε τα όρια της φυ­ χολογικής ερμηνείας. Η ίδια η φυχολογία μάς διδάσκει πως μια έξυπνη σκέΦη έχει συγκε­ κριμένες ιδιότητες, όπως διαuγεια, ακρίβεια, πλοuτο, ευελιξία παρά τη σταθερότητά της και πολλές ακόμα που θα μποροuσα να απαριθ­ μήσω' και πως αυτές οι ιδιότητες είναι εν μέ­ ρει έμφυτες, εν μέρει επίκτητες, μαζί με τις γνώσεις που αποκτάμε, σαν ένα είδος πνευμα­ τικής δεξιοτεχνίας. Συνεπώς μια καλή λογική και ένα επιδέξιο μυαλό σημαίνουν σχεδόν ένα και το αυτό. Έτσι το μόνο που μένει να ξεπε­ ράσουμε είναι η αδράνεια και η προδιάθεση, πραγμα που μπορει να γινει με τη σχετικη εκπαίδευση., ενώ ο κωμικός όρος πνευματική άσκηση δεν διατυπώνει και τόσο άσχημα εκείνο στο οποιο αναφερεται. ,

"

,

,

,

62

ΠΕΡΙ

Β Λ ΑΚΕΙ ΑΣ

ευφυής βλακεία αντιθέτως δεν έχει τόσο τη λογική ως αντίπαλο όσο το πνεύμα και -αν δεν φανταστούμε απλώς μια σωρεία συναι­ σθημάτων- επίσης τον ψυχισμό. Επειδή οι σκέψεις και τα αισθήματα κινούνται μαζί, αλ­ λά και επειδή μέσω αυτών εκφράζεται ο ίδιος άνθρωπος, έννοιες όπως η στενότητα, το πλά­ τος, η ευκινησία, η απλότητα, η πίστη, μπο­ ρεί να χρησιμοποιηθούν για τη σκέψη όπως και για το αίσθημα. Πιθανώς ο συνδυασμός που προκύπτει έτσι να μην είναι ακόμη εντελώς σαφης, αρκει ομως για να μπορεσουμε να ισχυριστούμε πως η ψυχή χρειάζεται τη λογική και πως τα αισθήματά μας δεν είναι τελείως άσχε­ τα με την εξυπνάδα και τη βλακεία. Ενάντια σε τούτη τη βλακεία μπορεί να επέμβει κανείς με προτυπα και κριτικη. Η άποψη που σας εξέθεσα αποκλίνει από τη συνηθισμένη γνώμη, ποu δεν είναι καθόλοu εσφαλμένη, αλλά βεβαίως εξαιρετικά μερολη­ πτική, καθώς πρεσβεύει ότι μια βαθιά, γνήσια ψuχή δεν χρειάζεται τη λογική, γιατί μάλλον θα μολυνόταν απλώς απ") αυτήν. Η αλήθεια εί­ ναι ότι σε απλούς ανθρώπους ορισμένες πολύ­ τιμες ιδιότητες, όπως πίστη, σταθερότητα, καΗ

,

ι

,

,

,

,

ΡΟΜΠΕΡΤ

63

ΜΟΤΖΙ Λ

θαρότητα τοu αισθήματος και άλλα παρόμοια, εμψανίζονται καθεμία χωριστά, στην πραγμα­ τικότητα όμως αuτό σuμβαίνει μόνο επειδή εί­ ναι αδuναμος ο ανταγωνισμός των άλλων. Μια τετοια οριακη περιπτωση αντιμετωπισαμε προηγοuμένως στην εικόνα της σuμπαθοuς μω­ ρίας. Δεν έχω καμία πρόθεση να ταπεινώσω με αuτά τα επιχειρήματα τον αγαθό και τίμιο φu­ χισμό -η αποuσία τοu μάλιστα παίζει έναν ση­ μαντικό ρόλο στην uΦηλότερη βλακεία!-, σή­ μερα όμως είναι ακόμα πιο σημαντικό να δώσοuμε την προτεραιοτητα στην εννοια τοu σημαίνοντος, πράγμα ποu βεβαίως μόνο εντελώς οuτοπιστικα το αναψερω. Την αλήθεια, την οποία μποροuμε να δια­ κρίνοuμε, με τις ιδιότητες τοu σuναισθήματος στις οποιες εχοuμε εμπιστοσuνη, την ενοποιει το σημαινον σε κατι XΙXLvouprLo: σε μια επιγνωση, αλλά και σε μια απόφαση, σε μια ανα­ ζωπuρωμένη εμμονή για κάτι, ποu έχει πνεu­ ματικό και Φuχικό περιεχόμενο και απαιτεί από μας ή από τοuς άλλοuς μια σuγκεκριμέ­ νη σuμπεΡΙψΟΡά· θα μποροuσαμε λοιπόν να ποuμε -πραγμα ποu ειναι και το πιο σημαντικό όσον αψορά τη βλακεία- πως το σημαί1

1

1

1

,

1

,

1

,

,

,

,

,

"

1

,

,

1

64

ΠΕΡΙ

ΒΛ ΑΚΕΙΑΣ

νον είναι προσιτό τόσο στη λογική πλεuρά τής κριτικής όσο και στη συναισθηματική . Το ση,

"

,

,

,

μαινον ειναι επισης ο κοινος ανταγωνιστης της βλακείας και της ωμότητας, ενώ η γενική δu­ σαναλογία ποu επιτρέπει σήμερα στα σuναι­ σθήματα να ισοπεδώνοuν τη λογική αντί να της δίνοuν φτερά, εξομοιώνεται μέσα στην έννοια τοu uποδηλοUμενοu. Αρκετά για το σημαίνον, ίσως περισσότερο απ' όσο εuθuνόμαστε! Δ ιότι, αν έπρεπε να προσθέσοuμε ακόμα κάτι, τότε θα μποροuσε να είναι μόνο το εξής : παρ' όλα όσα ειπώθηκαν, απολuτως κανένα βέβαιο ση­ μείο αναγνώρισης και διάκρισης τοu σημαίνο­ ντος δεν είναι ακόμα δεδομένο, οuτε θα μπο­ pouaE. να δοθεί εuκολα ένα τελείως επαρκές . Ακριβώς αuτό όμως μας οδηγεί στο τελεuταίο και πω σημαντικό μέσο ενάντια στη βλακεία : ,

στη μετριοφΡοσuνη . Περιστασιακά όλοι είμαστε βλάκες. Ο ρι­ σμένες φορές είναι ανάγκη να ενεργοuμε τuφλά ή σχεδόν τucpλά, διαφορετικά η γη θα έπαuε να κινείται. Και αν αποφάσιζε κάποιος να au­ ναγάγει από τοuς κινδuνοuς της βλακείας τον

Πρέπει να απέχουμε γενικά από τις κρίσεις και τις αποφάσεις όταν δεν γνωρίκανόνα :

ΡΟΜΠΕΡΤ

ζουμε αρκετά,

65

ΜΟΤΖΙΛ

θα αδρανούσαμε! Αuτή η κα-

"

"

,

τασταση ομως για την οποια γινεται σημερα τόσος λόγος, θuμίζει μια άλλη

μας είναι από καιρό οικεία στον τομέα της νόησης. Δ ιό­ ΠΟι)

τι, καθώς οι γνώσεις και οι ικανότητές μας εί­ ναι ατελείς, είμαστε στην οuσία αναγκασμένοι να κρίνοuμε βιαστικά σε όλοuς τοuς τομείς τής επιστήμης, προσπαθούμε όμως και έχοuμε μά­ θει να κρατάμε αuτό το ελάττωμα σε όρια ΠΟι) μας είναι γνωστά, ώστε να το βελτιώνοuμε ό,

"

,

ταν εχοuμε την εuκαιρια και ετσι να αποκτοuν πάλι ορθότητα οι πράξεις μας. Τίποτα εντέλει δεν μας εμποδίζει να μεταφέροuμε και σε άλ­ λοuς τομείς αuτόν τον ακριβή και uπερήφανα '

"

,

σεμνο τροπο να κρινοuμε και να πραττοuμε -

πράξε όσο καλά μπορείς και όσο άσχημα είσαι αναγκα­ σμένος, γνωρίζοντας πάντα τα όρια του λά­ θους των πράξεών σου!, θα ήταν ήδη ο μισός πιστεύω μάλιστα πως η πρόθεση :

δρόμος για μια πολλά uποσχόμενη διαμόρ­ φωση της ζωής μας. Με αuτές όμως τις νύξεις έχω φτάσει εδώ και λίγη ώρα στο τέλος των επιχειρημ.άτων (Lou, τα οποία, όπως σας προειδοποίησα, αποτελούν μόνο ένα προσχέδιο. Και δηλώνω, αγγίζοντας

66

ΠΕΡΙ ΒΛΑΚΕΙΑΣ

με το πόδι μοι) το όριο., πως δεν είμαι σε θέσ1) να προχωρήσω άλλο ., διότι ένα βήμα ακόμα πέρα από αuτό το σημείο και., από το χώρο τής βλακείας ΠΟι) έστω θεωΡ1)τικά έχει ποικιλία., θα φτάσοuμε στο βασίλειο της σοφίας., μια έρη­ μη περιοχή ΠΟι) όλοι γενικά Τ1)ν αποφεUγοuν.

ΣΤ Η Ν ΙΔΙΑ ΣΕ Ι Ρ Α Κ ΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Ο υ ί λλ ια μ Θά κ ερυ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΣΝΟΜ Π

Ζ ερ ά ρ ντ ε Ν ερ β άλ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

Κλά ο υ ς Μ αν Ο ΕΥΛΑΒ Ι ΚΟ Σ ΧΟΡΟΣ

Ά ρ τ ουρ Σ ν ί τ σλ ερ Π Α ΙΧΝ Ι Δ Ι Α ΤΑ ΧΑΡΑΜΑΤΑ

Ο ν ο ρ έ ντ ε Μ πα λζ άκ Π Ε ΡΙ ΤΩΝ Ν ΕΩΤΕΡΩΝ Δ Ι Ε Γ Ε ΡΤΙ ΚΩΝ

Ά ρ τουρ Σ ν ίτ σ λ ερ Η ΔΕΣ Π Ο Ι Ν Ι Σ ΕΛΖΕ *

Ο ΑΝΘΥΠ ΟΛΟΧΑ ΓΟΣ ΓΚΟΥΣΤΛ

Β ο λτ α ί ρου Α Π ΟΜΝ Η ΜΟ Ν ΕΥΜ ΑΤΑ

Έντγκα ρ Άλλαν Π ό ο υ ΤΟ ΚΛΕΜΜ ΕΝ Ο ΓΡΑΜΜΑ

Ζ ιντ · Μ π ωντ λα Ι ρ · Β α λερ ύ Π ΡΟΣ Ν ΕΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙ Σ ΚΑΙ Μ ΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ

Β ι ρτ ζ ίνια Γ ο υ λφ , Τ ζ ο ύ να Μπα ρ νς , Γ ε p τ poύόΊJ Σ τά ιν Α Π ΟΧ ΡΩΣ Ε Ι Σ

Γιόχαν Βό λ φγκανγκ φ ο ν Γ κα ίτ ε Υ Π Α ΡΧΟΥΝ Ο Ρ Ι Α

Ζ αν Γ κ ρεν ιέ ΤΑ Ν Η Σ Ι Α

ου ίλλ ια μ Μπ. Γ έΊJ τς ΤΖΩΝ Σ Ε ΡΜΑΝ

M α p κ�σω ς ν τ ε Σ αν τ Ο Α Π ΑΤ Η Μ ΕΝΟΣ Π ΡΟ ΕΔΡΟΣ

Σ ατ ωμ π p � άν ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΑΦΟ ΡΙΣΜΟΙ Γκυ ν τε Μ ω πα σ άν Ο ΑΛ Η Τ Η Σ ΚΑ Ι ΑΛΛΑ Δ Ι Η Γ Η ΜΑΤΑ

Κλω ντ Εν τ μ6 ν τ Μ αγν ύ Η Π ΡΟ1' Π ΟΘ ΕΣ Η Τ Η Σ ΓΡΑΦ Η Σ

. . . δεν υπάρχε ι καμία σημαντι κή σκέψη, την οποία η βλακε ία δεν θα ήξερε πώς να χρησι μοπο ι ή σε ι : ε ίναι ευκίνητη προς όλες τις κατευθύνσει ς και μπορε ί να φορέσει όλα τα φορέματα της αλήθε ι ας. Η αλήθε ι α αντιθέτως έχει μόνο ένα φόρεμα και έναν δρόμο για κάθε περίπτωση και βρίσκεται πάντοτε σε μειονεκτι κή θέση . . . Αν η βλακεία δεν έμοιαζε σχεδόν απαράλλαχτα με την πρόοδο, το ταλέντο . . . κανείς δεν θα ήθελε να ε ίναι βλαξ» γράφει ο Ρόμπερτ Μούζιλ το 1 9 3 1 . «

ISBN 978-960-8 1 54-09-Χ

1 1111 1111 1 7 89608 1 54094