MUS Teorija i praksa političkih partija

UDC 3

YU ISSN 0303— 5077

MA RK SIZ AM US VE 1 TU 1 Teorija I i praksa 1 političkih 1 partija

1 Michael Jager

Vlast i partije

1 A ntonio Baldassare

1 Političke 1 partije u 1 suvrem enim 1 demokraci1 jama

1 broj

1985.

MARKSIZAM U SVETU, časopis prevoda iz strane periodike i knjiga Izdavački savet dr Vanja Sutlić (predsednik), D a­ vid Atlagić (glavni i odgovorni u red­ nik IC K om unist), dr Dušan D olinar, Damir Grubiša, dr Radivoj Jovadžić, dr Rade Kalanj, Jovan Komšić, Lev Kreft, dr Slavko Lukić, dr Milovan Marković, dr Vla­ dim ir Mitkov, Miloš Nikolić (glavni i odgovorni urednik), Boris N onevski, |dr Kasim Prohićj, Vitomir Sudarski (direktor NIRO Kom unist), dr Risto Tutoić, mr August Vrtar, Vuko Vukadinović, Miodrag Vuković R edakcija dr Franc Cengle, dr Božidar D ebenjak, dr Vojim ir Franićević, Miloš Nikolić, Drago Roksandić, dr Vukašin Pavlović, Ljiljana Vuletić G lavni i odgovorni u rednik Miloš Nikolić Urednik Ljiljana Vuletić Izbor sačinio Miloš Nikolić S ekretar redakcije Stanislava Petrović L ektor Dušan Bošković O prem a i tehničko u ređenje Vladana Mrkonja Miloš Majstorović Izdavač: NIRO Komunist, Izdavački centar Komunist, Trg Marksa i Eng e ls a ll, 11000 Beograd, tel. 334-189. Časopis izlazi mesečno. Cena poje­ dinog primerka 200 dinara. Dvobroj 400 dinara. Godišnja pretplata 2.200 dinara. Žiro račun: 60801-603-15351. Štam pa: RO štamparija Budućnost, Sumadijska 1 2 /N o v i Sad, 1985.

SADRŽAJ

MA RK SIZ AM UIS V E TU UDC 3 Ytl ISSN 0303— 5077

ČASOPIS PREVODA IZ STRANE PERIODIKE I KNJIGA

GODINA X 1985. BROJ 1

TEORIJA I PR AK SA FOLITICKIH, PARTIJA

Wieland Elfferding K LASN A PARTIJA I HEGEMONIJA . . . Michael Jager VLAST I PARTIJE .

5

34

Thomas Scheffler KONFLIKT, IDENTI­ TET I PARTIJE: OD­ NOS GRANICA I PO­ LITIKE .................... Antonio Baldassare POLITIČKE PARTIJE U SUVREMENIM DE­ M OKRACIJAM A . . Joachim Raschke PARTIJE ZAPADNE .......................... 209 EVROPE

teorija i praksa političkih partija

Wieland Elfferding KLASNA PARTIJA I HEGEMONIJA

Prilog im plicitnoj m arksističkoj teoriji partije P artije su pastorče m arksizm a. Na sivoj površini m anjkaj uče političke teorije, one su bijela tačka. To je u oštrom kontrastu s brojnim političkim debatam a o obliku i funkciji revolucionarne partije. N ije neosnovano sum njati da je upravo svenadležnost p artije za politiku doprinijela nenadležnosti teorije za partiju. U tisućam a kilogram a knjiga o »-partiji-« ne krije se ni gram teorije. Zbog toga je možda opravdano da se n ajp rije još jed­ nom pročita M arxa, Engelsa, Lenjina, G ramscija, ne iz­ noseći pred čitaoca gomile tum ačenja i m išljenja o n ji­ ma. S vrha slijedećih razm atranja i razm išljanja isključivo je u tome d a pomognu povezivanju tem e partije s m ark­ sističkom problem atikom reprodukcije klasnih odnosa i socijalne revolucije. S tim e je povezano jedno daljnje ograničenje dometa tog pokušaja: zanim a me samo opća funkcija i određenje partija. Stoga se m ora zanem ariti sve poznate diskusije o unutrašnjoj izgradnji i načinu rad a partija, npr. debate između Lenjina, Rose Luxem ­ burg i Lukacsa. Te debate obično se svrstava pod »teo­ riju partije«. No ovdje je riječ izričito o teoriji partija. Budući da su »klasici« više pisali o revolucionarnoj par­ tiji nego o partijam a općenito, razlike su i tu većinom neizbježne. Izbor je, kao i uvijek, subjektivan. Nakon Gramscija, od 'koga se u teorija p artija može najviše naučiti, riječ dobiva još i Poulantzas kao predstavnik jaza između razvijene m arksističke teorije politike i za­ postavljanja tem e partije. 5

1. M arx i Engels: Klasni rascjep i kom unistička perspek­ tiva Svaki pokušaj da se pobudi privid cjelovite teorije p artija M arxa i Engelsa onem ogućit će da u često pro­ tu rječn im obratim a otkrijem o spoznaje koje prevazilaze njihovo doba.1 U m jesto toga, potrebno nam je detaljizi­ rano istraživanje im plicitne koncepcije partija kod M arxa i Engelsa za koje ovdje mogu dati te k neke poticaje. Moralo bi se o buhvatiti odnos pojm a p artije i klase, ocjenu p arlam entarizm a i konstelaciju revolucionarnih pokreta. Sam i filološki nalazi o »-partiji«/»partijam a« kod M arxa i Engelsa ne daju potpun odgovor. U K apitalu M arx dokazuje da se najam ni radnik i kapitalist u ekonomskoj sferi, bez obzira u kakvom od­ nosu inače bili, nalaze u nepom irljivom proturječju /a n ­ tagonizm u/ : R adnik ne može b ran iti svoj život a da se neprestano ne odupire neobuzdanoj eksploataciji koju kapital n ad njim provodi; kapital se ne može reprodu­ cirati, kapitalist ne može sebe reproducirati kao kapitalis­ tu n e n apadajući životne granice radne snage. Analiza reprodukcije i -dinamike ovog p ro tu rječja na općedru­ štvenoj razini dovodi do teze o sve većoj polarizaciji d ru štv a na dva tabora: »Sa stalnim opadanjem broja kapitalističkih m agnata / . . . / raste m asa bede, pritiska, ropstva, degeneracije i eksploatacije, ali i revolt radničke klase, koja stalno nabujava i koju sam m ehanizam kapi­ talističkog procesa proizvodnje školuje, u jedinjuje i organizuje« fD ela, tom 21, str. 762/. U fragm entu o »klasama« n a k raju trećeg tom a Ka­ pitala M arx se vraća toj perspektivi. Na problem što se čak u tada najrazvijenijoj kapitalističkoj zemlji, u En­ gleskoj, opća klasna podjela kapitalističkog dru štv a na najam ni rad, kapital i /k a p ita lističk o / zemljišno vlasni­ štvo »ne ispoljava jasno« /M EW , tom 25, str. 892/, M arx odgovara parafrazirajući nalaz prvog toma, koji smo up­ ravo citirali. * F ilozofski rječn ik DDR govori bez rezervi o »Marxovom učenju o partiji« u kojem je Marx naveo »put i sredstvo s ko­ jim a jedino naučni socijalizam može biti udružen s proletarija­ tom i osposobiti ga da spozna i ostvari svoju historijsku misiju« (K laus/Buhr 1975, str. 916). Mi znamo da ova alkem ija socijali­ stičkog pokreta ne potječe od Marxa nego od Lenjina koji ju je, pak, u cjelosti preuzeo od Kautskog. Čitanje Marxa putem Le­ njina zaklanja pogled za ono što se od Marxa može naučiti o specifično ruskoj situaciji. Usp. veom a kritičku raspravu u član­ ku »Parti« kod Labica/Bensussana 1982. Usp. također von Beyme 1966.

6

Za M arxa je time, nakon dvadeset godina, naučno dokazana tačnost perspektive socijalne revolucije, kako ju je on zajedno s Engelsom postavio još u K om unistič­ kom m anifestu. Razvoj buržoaskog društva završava s »eksproprijacijom malog broja uzurpatora od strane n a­ rodne mase« /D ela, tom 21, str. 673/ — a kao dokaz za krug koji se zatvara M arx u fusnoti opširno citira Ma­ n ifest iz 1848 /Iste'/. Jedan mali podražaj može dovesti n a trag problem a koji su povezani s ovom koncepcijom polarizacije i ras­ cjepa društva: u prvom citatu /D ela, tom, 21, str. 672/ riječ je o radničkoj klasi, u drugom o narodnoj masi koja će »eksproprirati eksproprijatore«. Za M arxa i Engelsa ova neizvjesnost ubrzo nestaje je r oni polaze od sve većeg o kupljanja i homogeniziranja raznih izrabljivanih i ugnjetavanih klasa oko radničke klase. Klasa i masa se u ovoj perspektivi podudaraju /usp. npr. M EW, tom, 19, str. 23/. Ali ako se, kao u stvarnoj povijesti, ne podudaraju, ako kapitalistički razvitak ne vodi linearnom rascjepu društva nego do tada neviđenom diferenciranju klasne stru k tu re — kako u tom slučaju iznova dati koncept re­ volucije? R evolucionarnu p artiju ne bi se moglo napro­ sto uzeti kao jedan »tabor« koji će zbog razvoja socijalne stru k tu re bez daljnjega im ati većinu. U potreba izraza »partija« i »klasa« kao tekućih i uglavnom sinonim nih /usp. npr. MEW, tom 7, str. 401/ postaje problem atična.2 M arx i Engels luče p artiju od klase kao oblika poli­ tičke organizacije klase.3 »O rganiziranje proletera u kla­ su« jest naziv za proletersku p artiju u M anifestu. /»Ovo organizovanje proletera u klasu, a tim e u političku par­ tiju ...« , Dela, tom 7, str. 387./ Kao što će se odm ah vi­ djeti, tim e je naznačeno suprotno stanovište u odnosu na klasno-redukcionističku koncepciju p artija u marksiz­ m u: p artija nije »izraz«4 klase, nego se radnici n ajprije k onstituiraju u klasu tim e što se politički, organiziraju /vid. Isto/. Ali koji je to problem, koja osobenost buržoa­ skog društva i koji problem revolucije, koji oblik partije čine nužnim ? 2 Vid. o tome Przeworski 1980, koji s tom problematikom objašnjava proturječja socijaldemokracija, a posebno njihov pre­ lazak u »narodne stranke«, a dosljedno tome i krizu identiteta njihovih radnika. J »Činjenica je da je za njih (za Marxa i Engelsa, autor) uvijek najprije dolazila klasa, a partija mnogo kasnije« (Miliband 1977, str. 120). 4 Usp. npr. K laus/Buhr, str. 911; odgovarajuće Dukšcs 1968, str. 107, 214.

7

Ova problem atika je u svojim osnovam a skicirana u M anifestu i to s nizom, mislim, teorijski podobnih poj­ mova. — Radnici sačinjavaju, pišu M arx i Engels, u početku »m&su rastu ren u po cijeloj zem lji i rascjepkanu konkurencijom . M asovnije zbijan je radnika još nije po­ sljedica njihovog vlastitog udruživanja, već posljedica udruživanja buržoazije koja radi postizanja sopstvenih političkih ciljeva m ora d a stavi u pokret cio proletarijat i privrem eno to još može da uradi. Na tom e stupnju, dakle, p ro letarijat ne vodi borbu protiv svojih n ep rija­ telja, već protiv n ep rijatelja svojih neprijatelja, protiv ostataka apsolutne m onarhije, protiv zem ljoposjednika, p rotiv neindustrijske buržoazije, sitne buržoazije. Tako je cijelo istorijsko k retan je koncentrirano u rukam a b u r­ žoazije; svaka pobjeda koja se tako izvojuje jeste pobjeda buržoazije.« /D ela, tom 7, str. 386./ Ova analiza kasnije je potvrđena u Kapitalu. Rad­ nici se u početku ne sučeljavaju s kapitalom kao klasa,5 nego svaki zasebno, »izolirano«, kao što je to već rečeno u M anifestu /Isto, str. 389/. Njihovo povezivanje se uč­ vršćuje putem tuđeg udruživanja preko kapitala /usp. Dela, tom 21/. Bez »vlastitog udruživanja« radnici su uvučeni na pogrešne frontove: bore se samo protiv »ne­ p rijate lja svojih neprijatelja«. Radnici tu mogu pobijediti, ali te pobjede su pobjede buržoazije. M arx i Engels su form ulirajući ovaj odlom ak oči­ gledno p rije mislili n a odnose u kapitalističkim zem lja­ m a sredinom X IX stoljeća gdje, npr. kao u Njem ačkoj, buržoaska revolucija još nije bila izvojevana, a radnički pokret bio sučeljen istodobno s dva protivnika: s vlada­ vinom buržoazije i ancien regimeom . Ali poznavanje stru ­ ktu re tog problem a — integracija radnika putem tu đ tg podruštvljenja — i dalje je začudo aktuelno, pa čak i zaoštreno u Kapitalu koji je na teorijski višem stupnju. J e r tu postaje još jasnije kako je rad n ik s reprodukcijom svog života vezan reprodukcijom kapitala i da se n aja­ m ni rad i kapital uopšte ne može poim ati odvojeno nego 5 U ovom kontekstu ne mogu se iscrpnije upustiti u proble­ me pojma klase. Marx upotrebljava taj pojam u najmanju ruku dvoznačno: kao analitički i kao em pirijsko-historijski koncept. Problem vidim u tom e što se na analitičkoj razini često pret­ postavlja da su individue već povezane i sposobne za djelovanje, a to — za em pirijsko-historijsku razinu — tek treba analitički razjasniti. Ali kakvog im a sm isla govoriti o »klasama« na ap ­ straktnoj razini (najamni radnik/kapitalista) ako ne treba im p li­ cirati da se historijsko povezivanje individua zbiva »u suštini« na bazi tog apstraktnog određenja? Neki autori zbog ovog pro­ blema odriču pojmu klasa svaki prioritet u odnosu na druge kon­ cepte o socijalnim antagonizmima; usp. npr. Mouffe 1982.

samo u uzajam nom konstitudjskom odnosu. Kako, dak­ le, da se radnici izvuku? _ Odgovor M anifesta jednom riječju glasi: udruživa­ njem /asocijacija, politička p artija /. Osnovni problem je »izolovanje radnika putem konkurencije« /Ista, str. 389/ i stru k tu rn o rasturanje radničkih borbi. »-Potrebna je m eđutim samo veza, pa da se mnoge lokalne borbe, koje su svagdje istog karaktera, centralizuju u nacional­ nu, u klasnu borbu.« /Isto, str. 387./ Misao da je potrebna »samo veza« lokalnih borbi sadrži ključ razum ijevanja Marxovog i Engelsovog kon­ cepta p artije tog vrem ena. Pojedinačne borbe u svojoj geografskoj i političkoj ograničenosti ne dopuštaju isti­ canje p itanja uređenja i prom jene društvenih odnosa. Tek sa okupljanjem , povezivanjem tih borbi nastaje n e­ što zajedničko, zajednički protivnik i zajednički cilj. Ni­ šta drugo nije ni ono »političko« koje »dolazi« s povezi­ vanjem pojedinačnih borbi, a ništa drugo ne znači ni misao o političkom konstituiranju klase: U tom poveza­ nom obliku, u obliku svog vlastitog udruženja, radnici se s kapitalistim a sučeljavaju u svim pitanjim a, u svim društvenim oblastim a ističu pitanje općedruštvenih od­ nosa — kao klasa. »Politička partija« predstavlja ovdje oblik artikulacije u dvostrukom smislu povezivanja i sporazum ijevanja u n u tar jedne stru k tu rn o rascijepljene klase.6 Form iranje partije ima — već ovdje bih upozorio — dvije uzajam no sjedinjene dim enzije: povezivanje onih ran ije izoliranih i stjecanje općedruštvene /»nacio­ naln e« / dim enzije. Oba su problema u svojoj izgradnji — također i u perspektivi svoje »razgradnje« — ovisna jedan o drugom : ukidanje klasnog rascjepa društva i »odum iranje države«. U obliku partije oba problema im aju svoje sjecište. U M anifestu i, kao što smo m aloprije citirali, opet na kraju prvog tom a Kapitala nalazimo niz form ulacija koje dovode u kratki spoj homogeniziraj uče i polarizirajuće djelovanje razvitka kapitalističke industrije sa for­ m iranjem partije i sa mogućnošću socijalne revolucije /usp. npr. Dela, tom 7, str. 386, 389/: u suštini sam raz­ voj buržoaskog društva udružuje radnike. U toj perspek­ tivi praktički se podudaraju i razvoj klase i partije. Ali ako se pođe od naučnog i za ekonomsku sferu prezicira6 O političko-teorijskom adaptiranju pojma artikulacija vid. npr. Laclau 1981, posebno str. 207; o upotrebi tog pojma kod historijske analize odnosa između fašizma i ideologije vid. PIT 1980.

9

nog pojm a klase u K apitalu, onda se klasu i p artiju više ne može tako jednostavno povezati. K apital usko veže klase kao antagonističke pozicije uz proizvodne odnose. Kao »oličenje ekonom skih kate­ gorija« /D ela, tom 21, str. 17/ n ajam n i radnik i kapita­ list sada više nisu samo one historijsko-em pirijske »kla­ se« M anifesta, nego samo u tom ekonom skom pogledu izdiferencirani aspekti em pirijskih individua ili grupa. Radnik, posm atran kao n ajam n i radnik, ne sučeljava se s kapitalistim a kao »klasa«, tj. u sm islu M anifesta isto­ dobno u kulturnom , političkom, religioznom i drugom pogledu. Ti drugi »identiteti« radnika ukrštavaju se s njegovom egzistencijom najam nog rad n ik a i povezuju ga s ostalim individuam a klase /v id . o tom odnosu Laclau 1981, str. 138. i d a lje /. Povezivanje borbi »u nacionalnu, u klasnu borbu« — upotrebit ćemo kao osnov naučno usvojeni pojam klase iz K apitala — ne bi dovelo do kla­ sne borbe, pa n iti do klasne partije, nego do prekoračenja klasnih granica /pukog određenja najam nog ra d n ik a / u političkoj sferi. »Postati p artija« n e bi bilo identično s »ostati klasa« nego bi, naprotiv, u izvjesnom sm islu pred­ stavljalo u k idanje egzistencije klasa u m eđuklasnim for­ macijam a koje mogu otvoriti p u t besklasnom društvu. Ali kakav bi tad a uopće značaj im ao pojam klase za koncepciju p artije? Izgleda da se m oram o odlučiti. Ili ćemo se prikloniti velikom show -dow nu povijesti gdje se sučeljavaju dvije klase, organizirane kao politič­ ki tabori /» p a rtije « / — u tom slučaju ne možemo zadr­ žati pojam klase iz Kapitala /ili bismo ga m orali, što se u povijesti m arksizm a često dešavalo, tobože dotje­ rati u apsolutni redukcijski pojam koji politiku i ideolo­ giju uvijek već im plicira/. Ili ćemo se odlučiti za pojam klase u razvijenoj M arxovoj teoriji — u tom slučaju mo­ ram o nap u stiti misao o »klasnoj partiji« i misao o veli­ koj i bici odluke izm eđu dvije klase.7 N ije teško uvidjeti da opredjeljenje kod ovog pitanja im a za pojam p artije presudne posljedice: da li je p artija politički oblik u kojem jedna klasa organizira dubokosežni rascjep društva kako bi — putem jedne »bitne od­ luke« — mogla preći u druge dru štv en e odnose? Ili je partija, naprotiv, prem oštenje i ukidanje klasnom stru k ­ turom utvrđenog rascjepa društva rad i pridobivanja sve većih m asa mimo klasnih granica za projekt socijalistič­ kog d ruštva? — U toj alternativi ogleda se suprotnost klasne p artije ili hegem onijalne partije, o čemu će biti govora u nastavku. 7 Vid. o tome razmatranja Ch. Mouffea 1982, str. 29. i dalje.

10

M arx i Engels nisu posve previdjeli ovaj problem. Povezali su ga samo sa zadacim a komunista, a ne s po­ litičkom organizacijom radnika u cijelosti.8 Na posljed­ n jim stranicam a Položaja radničke klase u Engleskoj Engels nedvojbeno piše da komunizam stoji »-po svom principu iznad podele društva n a buržoaziju i proleta­ rijat, on priznaje ovu podelu samo u njenom istorijskom značenju za sadašnjost, ali joj ne priznaje pravo na bu­ dućnost-- /D ela, tom 4, str. 326/. U tom kontekstu Engels sm atra da Engleskoj p ri­ jeti opasnost nasilnog razvoja revolucije koja bi tada, slično populističkoj diktaturi. Robespierrea, mogla biti ugušena državnim udarom /usp. Isto, str. 326/. O grani­ čenost čartista on vidi u tom e što su oni »-čisto proleter­ ski-- i on očekuje da će sve više čartističkih vođa po­ stati komunisti. Cak ako nasilno jačanje suprotnosti izme­ đu buržoazije i proletarijata, »ogorčenje p roletarijata pro­ tiv njegovih ugnjetača-- i predstavlja »najvažniju polugu započetog radničkog pokreta«, kom unizam će to prevazići upravo »zato što je on upravo stvar celog čovečanstva a ne samo radnička« /Isto, str. 326/.9 Ovdje imamo pravac razm išljanja koji je suprotan tezi o polarizaciji: izdvajanje radnika samo u njihovoj suprotnosti prem a buržoaziji može dovesti upravo do ne­ uspjeha revolucije jer ih upliće u zastarjele frontove /»bo­ riti se p rotiv neprijatelja svojih neprijatelja--/ ali provocira treću, »državnu partiju« koja sebi »odozgo« daje ovlašćenje da posreduje u sukobu obiju stranaka. /T reću opas­ nost, koja se u daljnjem toku povijesti pokazala isto tako velikom, Engels ovdje još ne uzima u obzir — opasnost integracije putem institucionaliziran ja stranačkog sukoba u parlam entarnoj dem okraciji./ Radi određenja funkcije partije postavlja se, dakle, pitanje: kako se može isto­ dobno na svim razinam a društvenog života organizirati svjesnu suprotnost p roletarijata u odnosu na buržoaziju i priprem iti ukidanje svih klasnih suprotnosti? Oba za­ datka izgledaju nužnim i istovrem eno nespojivim. ' Povezanost koncepta klasne partije i »nadpartijskih« ko­ munista ne vidi von Beyme (1966) koji Marxu i Engelsu predba­ cuje to samo kao nedosljednost. To je zacijelo zbog toga što von Beyme Marxovu i Engelsovu teoriju partije ispituje prvenstveno sa stanovišta: monistička ili pluralist'čka koncepcija partija? * Ovaj način gledanja zadržan je i u kasnijim spisima i na­ učno je utemeljen u K apitalu u analizi razvoja kapitalističke po­ djele rada (radnik kao »djelomični individuum«) i suprotne ten­ dencije (»totalno razvijeni individuum«) koja se, naravno, d o Marxu, može ostvariti tek nakon što »radnička klasa osvoji poli­ tičku vlast« (usp. MEW, tom 23, str. 512).

11

Kod ovog p itan ja n a izgled se ja v lja jedna altern ati­ va za određenje p artije koju se često koristilo: klasna ili masovna, odnosno narodna partija. Ako teorijski uza­ jam no odm jeravam o ta dva pojm a, u vijek se javlja ne­ što nezadovoljavajuće: ili iz određenja p artije n estaju »dem okratske« i »popularne« tradicije, ili se potiskuje njen u povezanost s klasam a. Postoji jednostavno rješenje te dileme: p artija nije n i »klasna partija« u užem smi­ slu, niti »narodna partija« u sm islu egalizacije povezi­ vanja sa socijalnim klasam a, nego je p a rtija praktični oblik razrješenja tog proturječja. U nastavku ću poku­ šati razra d iti ovu — na p rvi pogled m ožda suviše jed­ nostavnu — misao. Na ovom m jestu možemo se pozabaviti i pitanjem form acijske specifičnosti partija. U državam a koje su prethodile buržoaskom društvu klasna podjela bila je izravno utem eljena političkim uređenjem : »Osim toga, u većini istorijskih država d ržavljanim a su priznata p ra­ va u srazm eri s njihovom im ovinom i tim e neposredno rečeno da je država organizacija im ućne klase za zašti­ tu od klase koja nem a ništa.« /D ela, tom 32, str. 135./ S izdvajanjem specifično ekonom ske sfere izrablji­ vanja iz zdanja političke vladavine u buržoaskom dru ­ štvu /usp. Wood 1982/ iz osnova se m ijenjaju uvjeti političke reprodukcije klasne vladavine. V ladajuća klasa više ne vlada zato što »upravlja« /k a o u prirodnom iden­ titetu državne sile i funkcije izrabljivanja još u feuda­ lizm u/, nego zato što u u strojstvu institucionalizirane »klasne borbe« održava odnos snaga u svoju korist. Polje te borbe su partije. Radničku p artiju s njenim proturječ­ jem između klasnog određenja i kom unizm a /vid. g o re/ sada možemo pojm iti kao specijalni slučaj općeg p rotu­ rječja oblika partije. I buržoaske p artije nalaze se u di­ lemi jer politički organiziraju jednu klasu, a istovrem e­ no svojom politikom ne sm iju vezivati samo n ju. Ako za ta dva pravca prakse upotrijebim o pojm ove »autonom ija« i »hegemonija«, onda možemo reći: autonom ija i hege­ m onija jav ljaju se kod vladajućih klasa i kod radničke klase kao različit spoj ekonom ije i politike; buržoazija ima ekonomski utem eljenu autonom iju i, gradeći n a njoj. može podići svoju hegem oniju; radničkoj klasi tre b a n a j­ prije sam ostalnost političke organizacije i artikulacija da bi, počevši od toga, mogla graditi svoju hegemoniju. Oba tipa tih ovisnosti u tem eljuju različite tipove partije. Kao što bi trebalo biti vidljivo iz prethodno iznesenog, za M arxa i Engelsa tri se procesa u suštini odvi­ jaju istovrem eno: asim etrična polarizacija klasnih odno­ 12

sa, autonom iziranje radničke klase putem političkog or­ ganiziranja i uopćavanje radničke stvari putem širenja proletarijata praktički preko cijelog društva /id en titet klase L m ase/. U stvarnosti se samo drugi proces razvio do izvjesnog stupnja i samo u pojedinim zemljama: for­ m iranje masovnih radničkih p artija npr. u Njemačkoj i Rusiji. Da bismo mogli .rasvijetliti taj momenat, moramo se ukratko .posvetiti Marxovoan i Engelsovom stanovištu o parlam entarnom putu osvajanja vlasti radnika. M arx i Engels su sredinom XIX stoljeća proučavali uv jete neuspjeha revolucija iz 1848. U osnovi, došli su do uvjeren ja da je vrijem e borbi na barikadam a /usp. Gramsci, »Bewegungskrieg«, 1980, 272. i d a lje / prošlo /usp. MEW, tom 22, str. 519. i dalje, gdje Engels 1895. u predgovoru K lasnim borbama u Francuskoj istražuje suštinski izm ijenjene vojne uvjete borbe/. Uspjesi rad ­ ničkog pokreta m jere se glasovima birača. M arx i. Engels savrem enici su osnivanja brojnih radničkih p artija na K ontinentu. Sve do njihove smrti, dem okratska republika ostaje za n jih opći oblik »diktature proletarijata« /Isto, str. 235/. Stoga su od sredine stoljeća pomno posm atrali sposobnosti radnika u raznim zem ljam a da se oslobode potčinjenosti buržoaskim partijam a i osnuju vlastitu, proletersku p artiju /usp. MEW , tom 2, str. 630. i si.; MEW, tom 7, str. 248. i si.; MEW, tom 19, str. 227. i dalje/. Ocjena funkcije parlam entarizm a za opstanak buržoaske vladavine svakako je k rajn je proturječna. U spi­ sima o Francuskoj npr. M arx nalazi da je parlam entarna dem okracija u oštrom proturječju s kapitalizmom , kao oblik njegovog prevladavanja u političkoj sferi /usp. MEW, tom 7, str. 43; MEW, tom 8, str. 122/. No, istodobno k arakterizira parlam entarnu republiku već kao »nezaobi­ lazni u v je t njihove [buržoaskih partija, autor] zajedničke vladavine, kao jedini oblik države u kojem njihov opći klasni interes podvrgava sebi. istodobno zahtjeve njiho­ vih posebnih frakcija kao i sve ostale klase društva« /M E W , tom 8, str. 177/. U Engelsovom kasnijem spisu o državi opće pravo glasa figurira konačno kao najm oder­ niji oblik izvršavanja vlasti u kapitalizm u. »I, najzad, im ućna klasa neposredno vlada putem opšteg prava gla­ sa. Dokle god potlačena klasa — dakle u našem slučaju p ro letarijat — ne bude još zrela da sama sebe oslobodi, dotle će ona, u većini, sm atrati postojeći društveni pore­ dak kao jedino moguć, i politički će biti prirepak kapi­ talističke klase, njeno k rajn je lijevo krilo. Ali ukoliko postaje zrelija da sam a sebe oslobodi, utoliko se ona konstituiše kao posebna partija, bira svoje sopstvene, a ne 13

kapitalističke predstavnike. O pšte pravo glasa je na taj način m jerilo zrelosti radničke klase. Više od toga ono ne može i neće nikad biti u današnjoj državi, ali i to je dovoljno.« I Dela, tom 32, str. 136./ Ove retke Engels piše već pošto je stekao iskustvo da i kod relativno jakih radničkih pokreta /sindikati, štrajkaške b o rb e/ politička sam ostalnost često izostaje i da radnici ostaju pod okriljem liberalnih partija. To is­ kustvo n ije ga, naravno, ponukalo da iznova suštinski razm otri političke uvjete revolucije. N aprotiv, kao što se naslućuje iz citiranih redaka, Engels utoliko više računa na »prirodni proces (kapitalističke proizvodnje« koji će završiti s udruživanjem i radikaliziiranjem radničke kla­ se. S današnjeg stanovišta m orat ćemo i ovaj proces, fo rm iranje velikih radničkih partija, drugačije tum ačiti. K ada se p artije, kao što je njem ačka socijaldem okracija od 80-ih godina X IX stoljeća, naziva »klasnim p a rtija ­ ma«, to je uglavnom plod jednog nesporazum a; i to onda kada se pod tim e m isli da se funkciju u partijskom si­ stem u i način djelovanja /p ro g ra m i oblike p o litik e/ tih p artija može izvesti iz klasnih određenja. Već sam n a­ ziv, »socijal-dem okracija«, historijski upućuje n a to da te p artije ne organiziraju svoje članove i birače samo oko »socijalnih pitanja«, oko rje še n ja radničkog pitanja, nego istovrem eno i oko neriješenih p itan ja opće dem o­ kracije. Još više: teško d a bi uopće uspjele pridobiti tako brojne radnike d a se nisu borile za razvoj dem okracije u Pruskoj, carskoj R usiji itd. O sobitost tog pita p artije ne može se, dakle, zadovoljavajuće objasniti ni k rilati­ com »politika saveza« ili »klasni savez«. Taj tip p artije stekao je snagu, naprotiv, tim e što su tu radnici mogli preći uske granice svog klasnog određenja da budu n a ­ jam ni radnici kapitala, preći te granice u pravcu rje ­ šenja epohalnih pitanja razvoja države i d ru štv a — i što su mogli povezati /a rtik u lira ti/ m anje-više sve as­ pekte te politike i političke k u ltu re p artije s bivstvovanjem radnika. S tog aspekta pogrešno je govoriti o klas­ nom karakteru ili klasnoj prirodi tih partija. Riječ je, naprotiv, o specifičnom u ređenju kulturnih, socijalnih i političkih elem enata pod dom inacijom klasne pripadnosti. M arx i Engels, kao i mnogi m arksisti nakon njih, sm atrali su taj tip p artije općenitim . Nisu uvidjeli da je možda bio historijski proizvoljno neponovljiva artik u la­ cija »radnika« koja je nekoj organizaciji, artikuliranoj kao klasna partija, om ogućila da stekne hegem onijalni položaj m eđu potlačenim slojevim a stanovništva. Taj ob­ 14

lik p artije prošao je dvije velike krize: konfrontaciju s nacionalnim /p rv i svjetski ra t i rascjep radničkog pok­ re ta / i s fašizmom, koji je brutalno pokazao njegove historijske granice. Treću, možda posljednju krizu tog tipa radničke masovne p artije proživljavam o danas, kao što se to vidi u krizi socijaldem okracija i evrokomunistdčkih partija. K lasna artikulacija socijalističkih p artija pokazala se historijskom kočnicom njihovih hegem onijalnih sposob­ nosti — pogotovo otkako su buržoaske partije reagirale tako što su se razvile u masovne p artije i reorganizirale socijalne antagonizm e /nacija, narod, religija itd ./ koje su radničke p artije odbacile. Zadržavanje perspektive klasne p artije moralo je rezu ltira ti iluzornim političkim koncepcijam a tim više jer nije nastupio očekivani pro­ ces polarizacije dru štv a i proletarizacije pretežne mase stanovništva. Deviza čekanja na veliki show-down po­ vijesti doprinijela je uvlačenju radničke klase u »pogreš­ ne frontove«, njenom »parlam entariziranju«. K lasna per­ spektiva nije dopuštala obradu tih problema. Stoga nije slučajno što je kritika parlam entarizm a i oblika partije potekla, doduše, iz radničkog pokreta, ali se tada — pod posve drugim paradigm am a /podržavljenje nekog socijalnog pokreta, birokratizacija itd ./ — razvijala izvan radničkog pokreta, u teorijskim prostorim a političke so­ ciologije. Nesposobnost m arksizm a da tem u p artije produktiv­ no dalje razvija sigurno je povezana s cijelim kompleks­ om uzroka od kojih ću ovdje navesti još samo dva. Ne­ dovoljna teorijska obrada političkih /n a odgovarajući način i ideoloških, religioznih itd ./ oblika naspram eko­ nomskih, čega su M arx i Engels bili posve svjesni /vid. prvo poglavlje u PIT 2 1982/, mogla je doprinijeti instrumentalističkom razim enovanju oblika p artije posebnim oblikom politike u radničkom pokretu. Dok se još za M arxa i Engelsa p artije moralo poim ati u vezi s razvo­ jem klasnog pokreta, kasnije se, prije svega u kanoniziranom »m arksizm u-lenjinizm u«, taj odnos okrenuo: u p artiji je već uvijek odlučeno što klasa »hoće« i »treba«. Taj o b rat čak se još n ap aja viđenjem partije kao »in­ strum enta« klase kojim ona za svoje svrhe suvereno rukuje. To je veom a strano pojm u »organiziranja pro­ letera u klasu«. Instrum entalizam partije i p artija kao zam jenik klase zakonito su međusobno povezani. U toj naizm jeničnosti reprezentiranja i vođenja oblik partije kao predm et teorijske refleksije se ne spominje. Postaje svetinjom »m arksističke politike« koja nigdje nije tako 15

pragm atična, tako malo podložna kontroli, kao upravo u odnosu na svoje vlastite oblike u praksi. M arx i Engels priprem ili su ovu tendenciju putem jedne m etodičke nejasnoće. Na razini klasa borili su se protiv svakog fetišiziranja društvenih odnosa: klasa ne postoji kao takva, nego samo u odnosu prem a nekoj dru­ goj klasi. P reneseno n a partije, taj postupak bi značio da ne treba polaziti od genealogije klasa — partija, nego od p artijsk ih odnosa u političkoj sferi, tj. od uzajam nog kon stitu iran ja i razvoja partija, od »partijskog sistem a« /v id . Jag er u ovoj svesci/. U historijskim spisima, npr. u spisima o Francuskoj, M arx se koleba između ove te­ orijske perspektive i tre tm a n a p artija kao prostog ►►ob­ lika« klasa. Prvo isključuje svaki instrum entalizam jer p artije ne mogu izgledati kao efekt, rezultat, »izraz« i si. neke klase, nego samo kao rezu ltat političkih borbi izme­ đu raznih p artija rad i reorganizacije klasa. D ruga teo­ rijska perspektiva — p a rtija kao »oblik« klase — dopu­ šta, m eđutim , nedijalektičko poim anje p artija kao takvih koje su k o nstituirane već svojim klasnim karakterom i koje se su čeljavaju već sasvim dovršene. Sada ću se pozabaviti p itanjim a koja su, polazeći od M arxa i Engelsa, razvili Lenjin, Gramsri. i P oulantzas, a n a k ra ju ću iznijeti rezultate. 2, Lenjin: od klasne prem a m asovnoj partiji Kod Lenjinove teorije p a rtija m isli se na odnos in ­ telektualaca i radnika, n a »dem okratski centralizam « itd. Većinu diskusija vodilo se o un u tra šn jim partijskim od­ nosima i jedva da se netko upitao n a kakvom se koncep­ tu p artije tem elje ta in tern a pojedinačna određenja. A ovdje će b iti riječi samo o tome. Kako ne bismo o stali vezani istorijski specifičnim aspektim a Lenjinove koncepcije partije, m oram o čitati Lenjina tako rekavši preko G ram scija. Za G ram scija je, što je neke zapanjilo, Lenjin izmislio hegem oniju /u sp . Gramsci 1971, str. 365/, također i upravo u p itan ju p a r­ tije. Kako to treba razum jeti? Ovaj aspekt Lenjinove teorije teško je održati zato što su dva p itan ja u povije­ sti recepcije bila m eđusobno na izgled nerješivo poveza­ na: antiekonom izam i uloga in telektualaca u partiji. Me­ đutim , obije ove ideje može se bez daljnjega razraditi nezavisno jednu od druge. P resudna m isao u Sta da se radi?, koja tum be okre­ će m arksističku misao, je st da politika nikada ne proiz16

lazi naprosto iz klasnog određenja, nego obratno, da se jedno te isto klasno određenje može artik u lirati s raz­ ličitim, štaviše, međusobno suprotnim politikama. Ova misao radikalno ru ši predstavu, koju smo u nekim for­ mulacijam a našli i kod M arxa i Engelsa, da će poveziva­ nje i organizacija radnika proizaći man je-više iz toka ekonomskog razvitka samog kapitalizma. To je kraj sva­ ke iluzije o tome da s razvojem buržoaskog društva na koncu p artija i klasa postaju istovjetne. P artija i njena politika tek postaju mogući predm et teorije. U tom kontekstu ne sm ije se zaboraviti da Lenjinova k ritika ekonom izm a u radničkom pokretu nem a nikakve veze s nekom suprotnošću između ekonom ije i politike. U Sta da se radi? Lenjin izričito prim ećuje da naziv »ekonomizam« nije dovoljan za njegove protiv­ nike zato što se oni ne zalažu naprosto za »ekonomsku borbu«, nego za određenu politiku koja priznaje odre­ đenu ulogu spontanim borbam a kao plodu iskustva o neposrednim ekonom skim suprotnostim a /vid. Izabrana dela, tom I, K ultura, Beograd, 1948, str. 197/. Gledano s tog stanovišta, ekonom ija i politika javljaju se n a te­ orijskom horizontu doista jasno kao različite instance koje i ne »proizlaze« naprosto »jedna iz druge« n iti se mogu redu cirati jedna na drugu. O brnuto, politika je ta, odn. različite, m eđusobno zavađene politike su te koje opet stv araju različite, suparničke odnose između eko­ nomije, politike, kulture itd. Kako se društvo dijeli na različite »partije«, kako se frontovi razvijaju, o tom e se odlučuje politički, svjesno se politički stvara. I razim enovanu politiku, tobožnje odricanje od politike, može se tako pojm iti kao specifičnu politiku. »Govori se mnogo o spontanosti. Ali spontani razvitak radničkog pokreta vrši se baš u pravcu njegova potčinjavanja buržoaskoj ideo lo g iji. . . « /Isto, str. 195./ Ali u kakvoj je vezi to stanovište s idejam a o »he­ gem oniji«? Ono što neku usko klasnu koncepciju poli­ tike sprečava da u revolucionarni pokret uključi najšire mase, upravo je predstava da je tok politike m anje-više već unaprijed propisan klasnim kretanjem u ekonomskoj sferi. U spostavljanje strukturiranog povezivanja u nutar raznih antikapitalističkih klasa i kretanja pretpostavlja ona koncepcija politike koja ta različita kretanja poima kao takva koja su relativno međusobno nezavisna i stoga na razne načine podobna da ih se kombinira. Tek pod tim uvjetom moguće je uspostaviti na konsenzusu zasno­ vano rukovođenje i očuvanje sam ostalnosti raznih subje­ kata. Lenjin je zbog specifičnih uvjeta carske Rusije 2 Marksizam u svetu

J7

bio posebno prim oran d a stvaranje politike pojm i kao posebni zadatak koji zahtijeva posebnu teorijsku razra­ du. Zbog tih istih uvjeta prenio je na ruske prilike iz reform izm om ugrožene njem ačke socijaldem okracije for­ mulu Kautskog o unošenju socijalizma u radnički pokret putem buržoaskih socijalističkih intelektualaca. O histo­ rijskim granicam a te koncepcije i njenim opasnostim a mnogo se pisalo i argum ente na ovom m jestu ne treb a ponavljati /vid. npr. pogl. 2 u P IT 2 1982/. Ovdje je samo od značaja da altern ativ a svjesnom stv aran ju poli­ tike i hegem onijskoj koncepciji politike n ije »spontano­ st«, kako bi se to moglo pom isliti braneći L enjinovu kon­ cepciju o p artijskim intelektualcim a. L enjin ne razrješava samo ekonom sko klasno odre­ đenje i politiku, oslobađajući tim e p u t klasno-neredukcionističkom istraživanju partija, nego i zaoštrava p rotu­ rječje izm eđu rascjepa i slučajnog rascjepa, koje sam ran ije zam ijetio kod M arxa i Engelsa. U vezi s konstituiranjem politike kao autonom nog polja djelovanja, Lenjin u Sta da se radi? polaže kam en tem eljac za svoj koncept masovne partije. »Ko obraća pažnju, pozornost i svest radničke klase isključivo ili m akar pretežno n a n ju sam u — taj n ije so cijald e m o ­ krat, je r je samo pozna van je radničke klase nerazdvojno povezano s potpuno jasnim sh vatanjim a ne samo te o ret­ s k ih . .. tačnije bi čak bilo reći: ne toliko teoretskih ko­ liko na iskustvu praktičnog života izgrađenih predstava o uzajam nom odnosu svih klasa m odernog društva.« /Isto , str. 221./ P rem a tome, p artija ima funkciju da izvede radnike preko granica njihovog tek uskog klasno određenog su­ koba s buržoaskim društvom i da ih osposobi u »uzajam ­ nom odnosu svih klasa modernog društva«. Ideal soci­ jaldem okrate, piše Lenjin, ne sm ije biti »sekretar tra deuniona, nego narodni tribun« /Isto, str. 230/. On pod­ sjeća svoje p artijske drugove na to da treba da orga­ n iziraju i zborove »koji samo hoće da čuju dem okrata. J e r n ije socijaldem okrat onaj ko na delu zaboravlja da ,kom unisti pomažu svaki revolucionarni pokret’, da smo mi zato dužni pred celim narodom izlagati i podvlačiti opštedem okratske zadatke, ne skrivajući ni za tre n u tak svoja socijalistička uverenja.« /Isto , str. 232./ Sa svojim zaoštravanjem međuklasnog k arak tera ko­ m unističke politike Lenjin spokojno prihvaća prigovor da Iskra zataškava klasne proturječnosti i nedovoljno za­ stupa klasne interese radnika /vid. Isto, str. 239. i dalje/. »A vangarda revolucionarnih snaga moći će danas pos­ 18

tati samo p artija koja organizuje doista svenarodna razgolićavanja.« /Isto, str. 237./ Druga osnovna misao u Šta da se radi?, koja je isto tako prevratnička, no koju Lenjin teorijski nije dalje razradio, jest dakle da se organizacija proleterske poli­ tike sastoji upravo u prekoračenju i probijanju klasnih određenja. Radnici se mogu osloboditi potčinjenosti buržoaskoj politici samo ako napuste klasno određenje s kojim su ugrađeni u kapitalizam i pređu na hegemonijalno, socijalističko određenje svoje politike. Jasno je da sam ovdje neke mom ente akcentirao s određenom svrhom. Naći. će se, naravno, tisuće citata u kojima Lenjin ističe klasni k arak ter socijaldem okratske partije. To je poznato. Tu se, kao ni kod M arxa i Engel­ sa, uopće ne radi o tome da se dade koherentna slika Lenjinove teorije o partijam a. V aljalo je, naprotiv, n a­ vesti aspekte koji — često nedovoljno osvijetljeni — raz­ vijaju artikulaciju proturječja m arksističkog koncepta partija i. služe daljnjoj teorijskoj obradi.

3.

Gramsci: hegemonijalna partija

Kao i uvijek kod Gramscija, u pogledu onog što sli­ jedi moramo pretpostaviti da vodeći term ini nisu poj­ movno razrađeni, nego da postoje u fragm entarnom ob­ liku. Gramsci nam ne daje dovršenu teoriju o p artija­ ma, nego putokaze koje bi probleme ona trebala da riješi. Gramsci nalazi konture svog centralnog pojm a he­ gem onije kod Lenjina. Lenjin je sa svojom kritikom koncepcija »ekonomističke«, odnosno spontane .politike, izradivši koncept rukovođenja u klasno heterogenom blo­ ku /problem seljaka u R u siji/ i razvivši pojam mase i vartije mase /u spisu »,Lijevi radikalizam ’, dječija bo­ lest u komunizmu«) zaoštrio proturječje između pojm a klasne p artije i pojm a politike, ali ga nije i teorijski raz­ riješio. To u još većoj m jeri važi i za Gramscija. P artija je kod G ram scija centralni političko-historijski pojam s kojim se izvodi problem atika hegemonije. P artija je oblik u kojem jedna klasa stiče hegemoniju nad drugim klasama. »Hegemonija« sada znači više od prostog »rukovođenja«. Hegem onija neke klase izrasta iz njene sposobnosti da sačini projekt općedruštvenog raz­ vitka u kojem su sve druge klase i svi aspekti društve­ nog života /n ačin proizvodnje, kultura, ideologija itd ./ povezani pod dominacijom interesa vladajuće klase. Sve 19

što taj p rojekt svjesno suorganizira spada, po G ram sci ju, u »organsku partiju« vladajuće klase. . Ajko taj odnos hegem onije i p artije osm otrim o kroz p itan je kako se proturječje između »autonom iziranja« i »hegem onijaliziranja« neke klase artik u lira putem p ar­ tije, kod G ram scija će se pokazati paradoksalna koeg­ zistencija dviju u osnovi nepovezanih teorijskih paradig­ mi. Dok još kod Lenjina u većini m jerodavnih tekstova dom inira aspekt »vlastitog udruživanja« radnika, osloba­ đanja od buržoaske politike i ideologije, kod G ram scija se perspektiva okreće za 180 stupnjeva: pojam hegemo­ nije dopušta da se nakon »proširenja« /»uopćavanja« klase na cijelo društvo postavi pitan je o specifičnoj »kombinaciji« načina proizvodnje, kultura, politika, u kojoj je hegemoni jalna klasa srasla sa ostalim klasam a i u kojoj ujedno stiče svoju specifičnu dom inaciju. Hege­ m onija jedne klase zahtijeva u izvjesnom smislu da je se od samog početka proučava sa natklasnih stanovišta: ne samo u okvirim a jedne zemlje, nego više od toga, u okvirim a n jene m eđunarodne uloge; sa »stanovišta siste­ ma« njenog odnosa prem a drugim klasam a, form iranog u borbam a za prevlast. Pojam hegem onije n e ističe pi­ tan je klasne adekvatnosti neke političke vladavine, nego pitan je sposobnosti političkog rukovođenja klase. Zbog toga, po G ram sciju, nem a nikakvog smisla pro­ učavati n eku p artiju kao takvu i kao »izraz« neke klase. »Ako pretpostavim o da je sve što se čini uvijek nečija igra, važno je iskušati svaki p u t da bi se vlastitu igru uspješno igralo — drugim riječim a, na koncu dobilo.« /G ram sci 1971, str. 154./ A kcija jedne klase kao p artije u v ijek je već u tk a ­ na u akcije ostalih klasa, a p rije svega vladajuće klase. »A utonomija« klase kao p artije je iluzija. Ono što po­ sto ji i što se m ora istražiti jesu »odnosi snaga«, tj. rela­ tivne sposobnosti klasa da preg ru p ira ju izgradnju druš­ tva, da usklade odnos ekonom ije, politike, kulture sa svojim razvojnim interesom i upregnu u razv itak ostale klase. G ram sci istodobno ne odstupa od pojm a klasne p ar­ tije; n a odgovarajućim m jestim a prim jećuje se kako se bori sa nekonzistentnim paralelizm om obiju paradigm i: »Cak ako je svaka p artija izraz neke socijalne grupe, i to samo jedne socijalne grupe, ipak određene p artije rep rez en tiraju u određenim danim u vjetim a pojedinu socijalnu g rupu tačno u onoj m jeri koliko balansiraju i a rtik u liraju izm eđu interesa svoje grupe i interesa osta­ lih grupa i koliko su u stan ju da putem pristanka /k o n ­

senzusa/ i potpore savezničkih — ako ne čak pristanka definitivno protivničkih grupa — osiguraju razvoj grupe koju reprezentiraju.« /Isto, str. 148./ »■Izražavati« jednu klasu i graditi i osiguravati n je­ nu vladavinu putem »-balansiranja« izm eđu klasa, oči­ gledno su nespojivi pojmovi. Ako pođemo do kraja, po­ jam hegemoni jalne partije kod G ram scija je već m inirao pojam klasne partije. Nalazimo niz form ulacija u stilu »ne s a m o . . . nego«, koje signaliziraju ovo sm jenjivanje paradigm i /vid. Isto, str. 227/. Enorm ni pomak Gramscijevog koncepta partije u odnosu na njegove preteče bit će možda još jasniji ako razjasnim o form ulu o »m odem om vladaru«. Gramsci us­ poređuje p artiju u njenoj funkciji s likom suverena pre­ ma državnom pravu apsolutizm a. K arakteriziralo ga je da je »vladao, ali ne upravljao«. Ta funkcija proizlazi iz nužnosti da se »balansira« različite interese »koji se bore protiv prevladavajućeg /a li ne apsolutno jedinog intere­ sa/« /Isto, str. 253/. Ova funkcija, koja je s »balansom« za p artije ipak neprecizno dana zato je r se ne »balansira« samo nešto postojeće nego i stvara nešto novo, nova kom binacija in ­ teresa i puteva razvoja, ova funkcija postaje u buržoa­ skom društvu od većeg značaja utoliko što buržoaska kla­ sa određuje »samu sebe kao organizam u stalnom kre­ tanju« koji je »sposoban da prihvati čitavo društvo; ona ga prilagođava sebi prem a svom vlastitom kulturnom i ekonomskom nivou« /Isto, str. 260/. P artije su za buržoasko dru štv o specifični oblik te funkcije. One sadrže u sebi, po Gramsciju, u izvjesnom smislu perspektivu odu­ m iranja države preuzete od apsolutizm a zato jer partija »ne samo vlada nego i upravlja«. »Na toj osnovi ne može se utem eljiti ustavno pravo tradicionalnog tipa je r se ta osnova nalazi u stalnom kretanju; može se stvoriti samo sistem principa koji utvrđuju da je cilj države njen vla­ s titi kraj, njen nestanak, drugim riječim a, reap so rp d ja ,societa politica’ u ,societa. civile’«. /Isto, str. 253./ Ne smijemo se zavarati: usporedba s vladarom ne znači da Gramsci poima partije kroz državu, kao funkci­ je države. O brnuto — partije postaju država /vid. o tome tezu Michaela Jagera da države treba tre tirati kao im ­ plikacije p a rtija / kada pod »državom« podrazum ijevamo integralnu državu, dakle, takvu koja obuhvaća societa civile i societa politica /vid. također str. 267/. Usporedba partije s »vladarom«, opisivanje koncepta hegemonije kao »balansiranja« interesa, upućuje n a nuž­ nost da se iznova pozabavimo odnosom klasa i partija. 21

K akvu će ulogu igrati neka klasa u političkim borbam a, da li će i kako postati hegem onijalna klasa, kako se n je­ no klasno određenje n a razini načina proizvodnje uklapa u stv aran je jednog »historijskog bloka« — sve to još n ije dano s njenim klasnim određenjem kao takvim , pa se, dakle, ni teorijski ne može izvesti. O ovim pitanjim a odlučuje se, naprotiv, politički, dakle, tokom stvaranja određene hegem onije. Polazeći od čistog klasnog odre­ đenja može se, prvo, postaviti pitanje da li će ta klasa sa svog položaja u proizvodnji m aterijalnog života moći m obilizirati resurse za izgradnju hegem onije i, drugo, reći da konstrukcija n jene hegem onije m ora biti spojiva s položajem te klase u vladajućem , odnosno tekućem n a­ činu proizvodnje. Gramsci neprestano k ruži oko te tačke kada razm a­ tra značaj ekonom ske baze i vođa za izgradnju hege­ monije. »H istorijski .autom atizam ’ određenih prem isa /egzistenciju određenih objektivnih u v je ta / potenciraju političke p artije i sposobni ljudi: njihovu odsutnost ili nesp o so b n o st. . . n eu tralizira sam .autom atizam ’ /k o ji io­ nako nije a u to m a tsk i/; prem ise egzistiraju apstraktno, ali se konzekvencije ne realiziraju je r nedostaje ljudski faktor«. Stoga se p a rtije može odrediti tako d a one im aju zadatak da stvore sposobne vođe . ..« /Isto, str. 191./ U tom kontekstu valja posm atrati i form ulaciju da su p artije »nom enklature klasa«. Tu form ulaciju često se uzima kao potvrdu pojm a klasne partije. P rije bi se moglo pom isliti da G ram sci ironično prenosi nom enklatu rn u praksu K P SSSR-a: P a rtija u nom enklaturi re­ g ru tira svoje kadrove za državne službe i ujedno osigu­ rava svoj utjecaj u državnim aparatim a /vid. Isto, str. 227/. »Klase proizvode partije, a p artije tvore državni i vladin personal, vođe societa civile i societa politica.« /Is to ./ Sažimam i nastojim generalizirati. Ako imamo na um u ono što je kod G ram scija nedosljedni paralelizam različitih teoretskih jezika, onda moramo raskinuti s pojmom klasne partije. Ovo, dakako, u perspektivi da postoji mogućnost da n ajp rije ozbiljno utvrdim o od ka­ kvog su značaja klase za stv aran je partija. P onajprije se u političkoj raspravi m ora lučiti, s jedne strane, spojivost klasnog određenja /u sm islu kritike političke eko­ nom ije/ s nekim političkim projektom i, s druge strane, dominaciju klasnog određenja. Npr. m orat ćemo biti u stan ju da zamislimo neku socijalističku p artiju koja nije radnička p artija u tradicionalnom smislu /a li n iti socijal­ dem okratska p artija u dosad poznatom sm islu/.

22

Razrada pojm a hegemonije, kako smo je ovdje na­ značili, razriješila bi antinom iju »autonomije« i »hege­ monije« klase i kritizirala je kao lažnu alternativu. Oslo­ bađanje potlačenih d izrabljivanih klasa od buržoaske he­ gem onije isto je što i njihovo ukidanje kao klasa — na­ im e: kao tih potlačenih i izrabljivanih klasa. Koncepcija klasne autonom ije pokušava specifičnu historijsku a rtik u ­ laciju »klase« u velikim radničkim masovnim partijam a s k raja XIX i početka XX stoljeća na neodrživ način za­ držati i u sadašnjosti. To je jedan aspekt krize lijevih masovnih partija, koju su uočili i kritizirali neki teoretirači evrokom unizm a. Iz ovoga možemo također naučiti da pojam »reprezentiranja» u kontekstu G ram scijeve teorije nem a nika­ kvu funkciju. D rugačije i paradoksalno rečeno, partija može klasu »reprezentirati« samo u onoj m jeri koliko ona intervenira u kulturam a i politikam a drugih klasa i reorganizira ih /zajedno s vlastitom 'klasnom kulturom /. Time je od buržoaske političke filozofije naslijeđeni po­ jam rep rezentiranja doveden kod analize partijskih od­ nosa praktički do apsurda. Ukoliko se kod odnosa klasa i p artija može govoriti o »reprezentiranju«/ predstavniš­ tvu, ono će biti teorijski podređeni aspekt. U prvi plan istupa organizirajući i stvaralački aspekt partija. P artije su za Gramscija, moglo bi se to tako for­ m ulirati, oblici reorganizacije i nove izgradnje postoje­ ćih »kolektiva« s učinkom da se među njim a m ijenja odnos rukovođenja. Ovaj pravac razm išljanja — od poli­ tike k p artijam a — om ogućuje Gram sciju da istražuje partije od samog početka prije svih organizacionih i in­ stitucionalnih granica. S tog funkcionalnog aspekta, par­ tija mogu biti isto tako neki veliki list, televizija, nauč­ ni ili ku ltu rni centri kao i ustanovljene institucije koje odgovaraju pravnim kriterijim a. U nutarnju organizacij­ sku podjelu i institucionalnu oprem ljenost p artija treba, prem a tome, istraživati uvijek polazeći od tog »širokog« pojm a partija, a ne obratno /vid. dalje prilog Jag era/. Za G ram scija slika proleterske masovne partije i dalje važi /vid. npr. 1971, str. 265/. Metode i »m aterijal« da se osmisli povezivanje socijalističkog pokreta silno se razilaze. Nakon G ram scija došlo je do dvije velike pro­ m jene o kojima teorija partija mora voditi računa. To su: 1. pobjedonosni pohod i kriza socijaldem okratskih partija poslije drugog svjetskog rata; izazov »novih so­ cijalnih pokreta« i pitanje kako bi m orala izgledati li­ jeva p artija »novog tipa« /vid. npr. Raschke 1983/; 2. stv aran je buržoaskih masovnih partija kao reakcija na 23

radničke m asovne partije, proširenje hegemonijalnog kapaciteta tih p artija u odnosu n a period izm eđu dva ra ta /u sp . npr. CDU/CSU u SR N jem ačkoj/. P itanje su b jek ata i povezivanja revolucionarnih p artija zahtije­ va novi odgovor. 4.

Poulantzas: partije kao disfunkcija

P oulantzas je prvi pokušao, i u tome, ga dosad n it­ ko n ije »nadmašio«, da napiše regionalnu teoriju onog političkog n a bazi m arksizm a / Politička vlast i društvene klase/. N jega ponajviše teorijski in teresira istraživanje države kao »posebnog aparata«, a da pri tom ne zapadne u fetišiziranje države i politike. Zbog toga i jeste čudno što p artije u Poulantzasovoj teoriji im aju m arginalan i, ako uzmemo u obzir posljednju knjigu, sve m anji zna­ čaj. U Političkoj vlasti i dru štven im klasam a Poulantzas govori o partijam a u kontekstu bloka vlasti. S tim poj­ mom pokušava riješiti problem kako je moguće pojm iti državu kao kapitalističku državu, ne uzim ajući je kao »instrum ent vladajuće klase«. Njegov odgovor glasi: u kapitalističkoj državi postoji specifični odnos više klasa ili frakcija klasa. Taj odnos n e treb a shvaćati ni kao »savez« n iti kao »fuziju« ili »stapanje«, nego kao »pro­ turječno jedinstvo politički vladaj ućih klasa i frakcija u njihovom odnosu prem a posebnom obliku kapitalističke države« — upravo kao blok vlasti /1975, str. 234/. Po­ jam bloka vlasti m otiviran je posebnošću kapitalističke društvene form acije koja organizira »učešće« raznih kla­ sa i grupa u političkoj vladavini. Ovaj se pojam utoliko nadovezuje n a stariju verziju pojm a hegem onije kao raščlanjeno jedinstvo vladaj ućih klasa. Poulantzas sm atra da političke p artije nikako nisu te koje o rganiziraju blok vlasti. On luči od toga nivo »političke pozornice« — pojam koji je našao u M arxovim spisima o Francuskoj — n a kojoj n ije riječ o obliku dr­ žave, nego o obliku režim a. Tu su naseljene političke p artije. S tim razlikovanjem bloka vlasti i političke po­ zornice P oulantzas nastoji udovoljiti problem u da da­ ni p artijski sistem n ije naprosto odraz konstelacije vla­ daj ućih klasa u političkoj vlasti. To razlikovanje treba da omogući analizu proturječja, napetosti i pom jeranja između vladaj ućih klasa i partija. 24

Poulantzas zamišlja povezanost bloka vlasti, oblika države i političke pozornice/ partija kao sistem stru k tu r­ nih og ran ičenja: »Blok v la s ti. . . postavlja granice raz­ nim partijskim odnosima . . . Ti odnosi odgovaraju obliku režim a koji je i sam postavljen u n u tar granica što ih je nam etnuo oblik države koja odgovara bloku vlasti.« /Isto, str. 248./ Razne klase mogu preuzeti funkcije n a tim raznim stru k tu rn im razinam a. Tako, prem a Poulantzasu, neka klasa može biti hegem onijalna klasa u bloku vlasti, a da pri tom nije vladajuća klasa na »političkoj pozornici«, nije upravljačka klasa /P oulantzas kao prim jer navodi njem ačku buržoaziju pod Bism arckom ./ Od ovih dviju funkcija treb a pak lučiti državnu klasu koja personalno zauzima glavne funkcije u državnom ap aratu /tu se Po­ ulantzas poziva n a M arxovu analizu vigovaca kao a ri­ stokratskih predstavnika buržoazije u državnom ap a ra tu /. Za razliku od sim plificiraj ućih modela reduciranja ove ili one p artije i ove ili one državne funkcije na od­ ređene klase, model stru k tu rn o izdiferenciranih razina, koje nisu determ inirane, međusobno povezane, omogu­ ćuje da se provede istraživanje »neistovremenosti« i pom jeranja u danom historijskom bloku. Cini mi se da se teško može zamisliti da neka klasa u uvjetim a razvije­ nih p arlam entarnih država može im ati hegem onijalnu ulogu (u užem ili širem smislu), a da pri tom ne bude organizirana u partije. P rim jer njem ačke buržoazije pod Bismarckom gotovo da i nije podoban da podupre Poulantzasovo stanovište budući da je njegova vlast poči­ vala djelomice na parlam entarnom rascjepu liberala. U vijek je po srijedi samovoljna odluka gdje posta­ viti fenom en koji tre b a obuhvatiti pojmom partija. Ali kod Poulantzasa je s ograničenjem »partija« na »politič­ ku pozornicu« i s njihovim odvajanjem od hegemonije unaprijed program iran relativno podređeni značaj par­ tija. U toj perspektivi treba prije svega postojeće partije shvatiti još samo kao efekte, a ne više kao organiziraj uće elem ente stvaranja bloka vlasti i reprodukcije hegemo­ nije. P artije su tako rekavši »silijepa ulica« u Paulantzasovoj teorijskoj koncepciji. To se još bolje vidi u razvijenom stadiju razrade njegove teorije, u Teoriji države (Poulantzas 1978). Tu Poulantzas tre tira partije u perspektivi »sloma« parla­ m enta (str. 198) i tradicionalnih m ehanizam a za posti­ zanje konsenzusa. On u biti razvija dvije funkcije partija u kapitalističkoj državi: 1. P artije postižu kompromis između raznih frakcija bloka na vlasti i između tog 25

bloka i narodnih masa. Ova se funkcija, sm atra P oulant­ zas, sve više seli u upravu koja je za njega »središnje m jesto gdje se stv ara n estabilna kom prom isna ravnoteža u n u ta r bloka na vlasti«. Od etabilirane političke sociolo­ gije Poulantzas preuzim a tezu o sekularnom tren d u pre­ m ještanja težine odlučivanja iz parlam enta u egzekutivu. Upravo je s time, prem a P oulantzasu, povezano prem je­ štan je hegem onijalnih funkcija iz p a rtija u upravu. 2. P artije ig raju značajnu ulogu kod legitim iranja vladajuće politike pred narodnim m asam a preko parlam enta (usp. str. 203). U onoj m jeri u kojoj parlam ent svoju kontrolnu funkciju i svoju predstavničku funkciju prepušta egze­ kutivi, legitim irajuća funkcija p artija zapada u krizu. Poulantzas se ne zaustavlja n a tom e da konstatira da je došlo do pucanja predstavničkih odnosa izm eđu po­ slanika p artija i onih koji ih opunom oćuju. To je tako zbog toga što su »pukle predstavničke veze izm eđu po­ slanika i državne uprave« (str. 204). U prava se odvojila od ran ije postojećih, direktnih mogućnosti u tjecan ja »na­ rodnih predstavnika« koji su tim e postali »pješadija i m anevarska m asa vlade« (Isto). P o zaključku ova analiza zapanjujuće sliči onim a koje polaze od »opće krize par­ tija«, kao npr. kod Clausa Offea u SR N jem ačkoj (usp. Offe 1980). »P artije sada gotovo više i nisu m jesto gdje se politički form uliraju i prave kom prom isi i savezi n a osnovu m anje-više preciznih program a i gotovo više i nisu organizm i koji im aju stv arn e predstavničke odnose sa društvenim klasama. One su pravo transm isijsko re ­ m enje za odluke egzekutive.« (Isto, str. 211.) Time što p artije gube funkciju kod prelaska n a »au­ toritarn i etatizam « slabi, naravno, i njihova funkcija le­ gitim iranja. D ržavna uprava sada m ora sve više preuzi­ m ati zadatak m iren ja različitih i suprotnih interesa vladajućih i potčinjenih klasa. Iz toga proizlazi tendencija da su na upravi » pretjerani zahtjevi«. P otrebna je neka posrednička instanca koja brine o ujedinjavanju i orga­ niziranju državne uprave kojoj p rijeti opasnost da će se pod pritiskom suprotnih zahtjeva raspasti. Ovu funkci­ ju izvršava »dom inantna državna partija« (str. 215). Mo­ že je na sm jenu izvršavati neka od p artija n a vlasti. Poulantzasova analiza završava tim e da defunkcionalizacija p arlam entarnih p artija n a koncu vodi disfunkcionalnosti države, prije svega slabljenju njene legitim a­ cije. Zadatke, koje je sama sebi natovarila, ne može oba­ vljati. Napadi narodnih m asa sada su direktni je nego p rije u p rav ljeni protiv samog državnog ap a ra ta koji tim e zapada u p erm anentnu »induciranu krizu legitim acije« 26

(vid. str. 226). Tako se na kraju pokazuje stru k tu ra: dr­ žavna uprava — dom inantna državna partija kao nepo­ dobna za izgradnju i reprodukciju hegemonije. P artije su bile podobni je da izvršavaju tu funkciju, a pri tom ne bi, kao što se sada dešava, blokirale državni aparat u pogledu bilo koje dugoročne i program ske politike (usp. str. 226. i dalje). Na prvi pogled izgleda teško da pitanja, koja smo dosad ovdje razvili, povežemo s teorijom Poulantzasa. Kako se p roturječje između »klasne partije« i »hegemo­ ni jalne partije« javlja u njegovim pojmovima? Jesu li problemi uopće »prevedivi«? — Ove poteškoće povezane su osebujnom dijalektikom antietatizm a i centriranošću P oulantzasove postavke na državu. K orijene etatizm a i reform izm a u m arksističkoj tradiciji on vidi u tom e što se uvijek iznova potkradala dihotom ija »države« i »dru­ štva« i tim e identifikacija državne vlasti i državnog apa­ rata (usp. 1978, str. 11. i dalje). Poulantzas, naprotiv, nastoji da povezanost klasa i države u radikaliziranom obliku učini osnovom marksističke teorije države. Prem a tome, državu se mora eksplicirati pojm ovima reproduk­ cije klasa i, obratno, klasu pojmovima njenog konstitui­ ran ja putem države. R ezultat tih nastojanja jest, što izgleda paradoksalno, da se klasni odnosi i socijalna k re­ tan ja uvijek kreću na »terenu« države i, obratno, da se država proteže tako rekavši preko cijelog društva. A ntietatistički impuls plaća se u teoriji jednim ponovo us­ krsnulim »etatizmom«. Čini mi se da se u toj dijalektici antietatizm a i teo­ rijskog »obožavanja države« krije razlog što se partije, povezanost klasa i partijskog sistema, javljaju samo kao in tern i reprodukcijski problemi države. Izgleda da s ti­ me treba povezati i okolnost da se tezu o »krizi partija« u smislu kontinuiranog gubitka funkcije u odnosu na državu može zapanjujuće lako uklopiti u Poulantzasov teorijski koncept: m ada ta teza većinom prešutno p ret­ postavlja da će nestanak »državnih funkcija« partija (transm isija, legitim acija itd.) na koncu dovesti i do njihovog nestanka, ili, drugim riječima, da će ljudi na­ posljetku izgubiti volju da osnivaju partije. P ri tom je jedan od paradoksa 70-ih i 80-ih godina što tezu o gu­ bitku funkaije p artija prihvaćaju upravo oni slojevi koji sami stv araju partije, kao npr. stranka zelenih u SR Njemačkoj. 27

5 . Partije kao »opći artikulatori-«10 Razne nove teorijske orijentacije u m arksizm u im aju zajedničko polazište u gram šijanskom pitanju konstruk­ cije hegem onije u razvijenim kapitalističkim zem ljam a: teorija ideologije (usp. PIT 2 1982), teorija države i poli­ tike, teo rija partija. Tek postepeno se uspijeva razna specifična pitanja pojedinih oblasti selektivno izdvojiti iz zajedničkog p itan ja što je to što povezuje i stabilizira zapadna kapitalistička društva. Možda još uvijek nije jasno da li se kod raznih »škola« radi o različitim pita­ njim a — ili naprosto o teorijski neprorađenom nasljeđu različitih pojm ovnih filijacija (vid. npr. neproničnost brojnih upotreba pojm a diskursa u raznim m arksističkim diskusijama). Ovdje pokušavam iz konteksta m aterijalističke teo­ rije ideologije razviti specifično partijsko-teorijsko pita­ nje. P ri tom ne mislim da problem atika p artija pred­ stavlja »pododjeljak« problem atike ideologije. Ona se, naprotiv, razvija u praznom prostoru koji se ukazao kod odgovara teorije ideologije n a pitanje hegem onije i pri tom, kako ću ubrzo pokazati, postavlja te o riji onog ideo­ loškog povratna p itan ja i tako je poziva na d aljn ji razvoj. Teorija ideologije želi da objasni svojevoljno vlastito uključivanje u antagonističke odnose kapitalističkih dru­ štava (usp. u pogledu onog što slijedi PIT 2 1982, Predgo­ vor). P rem a radnoj definiciji P ro jek ta teorije ideologije, ona svoj predm et poima kao učinak određenog oblika podruštvljenja, idejnog tuđeg p odruštvljenja odozgo. Ovo djeluje u stru k tu ri ideoloških sila u kojim a su antago­ nističke projekcije horizontalnog društvenog u je d in ja­ vanja bile postavljene u vertikalu i pom jerene u jedan socijalno-transcendentaLni poredak stvari. Oblik ideološ­ kog podruštvljenja odgovara specifično ideološkoj sposob­ nosti djelanja individua (ideološki subjekt-efekt, vid. po­ novo PIT2 1982). K onfrontirana s historijskim m aterijalom iz ideološ­ kih borbi, ova postavka sa dokazala i ujedno stigla do svojih granica (vid. H aug 1983). Na slijedećim problem i­ ma mogu pokazati udio teorije p artija : 1) Ako se pođe od neke fiksirane stru k tu re onoga gore i onoga dolje, teoretičaru se ukrućuje ono što treba stu d irati upravo u k retan ju : borbe, razlaganje i repro­ dukcija određenih »masa«, naizm jenična uloga koju pri tom igraju država, partije, crkva itd. Ono što se, da bi “ Ovaj pojam predložio je C. Cardoso za države Latinske Amerike: opći artikulatori heterogenih načina proizvodnje.

28

se neku stru k tu ru moglo teorijski odrediti, poima kao sasvim dovršeno — država, crkva, pravo itd., ideološke sile — u borbam a se te k konstituira i stalno obnavlja, odnosno m ijenja. D rugim riječim a, pojmove treba dalje razviti u toj m jeri tako da oni neće samo omogućiti da se djelatnosti pokažu kao efekti dane stru k tu re instanci, nego i sam proces produkcije i reprodukcije »ideoloških sila«. Tek n a toj osnovi može se tada odrediti različite stupnjeve »čvrstoće« institucionalizacije i organizacije »struktura« onog ideološkog. D ržavu kao »prvu ideološ­ ku silu« (Engels) ne sm ije se prem a tom e u teoriji ideo­ logije poim ati samo kao explanans, nego nužno i kao explikandum , naim e kao rezu ltat borbi. K akav značaj pripada onda pojm ovima gore/dolje, odnosno horizontal­ no i vertikalno podruštvljenje? O ni naznačavaju samo za teoniju ideologije interesantnu dim enziju »rezultata« bor­ bi; ukoliko su, međutim , u nekom »veličanju« neposred­ nih oblika podruštvljenja, oni analitički izdvajaju tu di­ m enziju iz jednog složenijeg polja sa stanovištim a koja nisu zauvijek fiksirana. 2) Pojam »podruštvljenja« naznačava u kontekstu teorije ideologije interes za specifičnim društvenim od­ nosima u kojim a individue žive u svojoj ukupnosti kao »nacija«, »narod« itd. U našoj prvoj razradi u Projektu teorije ideologije (PIT) suprotstavili smo, slijedeći Engel­ sa, »hozirontalne« oblike podruštvljenja (ekonomske, kul­ tu rn e itd.) »vertikalnim «. I to suprotstavljanje pokazuje se suviše jednostavnim . K ada govorimo o tom e da su klasni antagonizm i uzrok ideoloških sila, da se ono gore stvara uz sudjelovanje onog dolje, putem »antagonistič­ ke reklam acije zajednice« (vid. Haug 1983, str. 15), onda to zvuči tako kao d a će klase kao takve u d u ideološke borbe. A to je očigledno nerealna apstrakcija. Te borbe ne vode n i klase (u smislu kritike političke ekonomije) niti individue kao takve, nego specifično sastavljene i održavane ljudske mase, »kolektivi« koji se u iborbama konstituiraju, raspadaju i rep ro d u d raju . K ada Gramsci kaže da je svaki individuum već član raznih »kolektiva« (vid. 1971, tsr. 324), onda to pretpostavlja izgradnju tih kolektiva. Time se približavam o polju partija, odnosno njihovom prvom, ali svakako još nepotpunom određenju: p artije u prvom, općenitom smislu, jesu grupe ljudi ko­ ji u određenoj »antagonističkoj reklam aciji« cjeline, »za­ jednice«, nalaze razlog svog povezivanja. Dok teorija ideologije razm atra taj kontekst pod pitanjem kako se direktno-zajednički o b lid povezivanja prevode u tuđe po­ društvljenje — ili obratno, teorija p artija započinje s pi29

tanjem koje se grupe ljudi, zbog čega i protiv čega po­ vezuju. P artije u tom prethodnom sm islu ujedno ozna­ čavaju podijeljeni, savezim a i rascjepim a obilježeni te ­ ren ideološke borbe. 3) Ovo jednostavno određenje još uvijek n e omogu­ ćuje da postavim o granicu izm eđu p artija i ideoloških sila. I neka crkva tvori određeni »kolektiv« zajedničkih načina života i stavova prem a drugim »kolektivima«. Crkva može također u potpunosti p reuzeti funkciju p ar­ tije, dakako, u pravilu sam o onda kada je — kao danas u Poljskoj — blokirano stvaranje altern ativ n ih politič­ kih p artija (usp. Elfferding 1982). U norm alnom slučaju zapadnih p arlam entam o-dem okratskih d ržava p artije o r­ ganiziraju ljude tako rekavši n asuprot ideološkim silam a: socijalne antagonizm e, koje artik u lira ju ideološke sile dr­ žava, religija, pravo dtd., p artije povezuju u, sa svoje strane, p roturječne diskursne form acije u koje unose klasne suprotnosti. Ova form ulacija može im ati uporište i u rezu ltatim a kom parativne sociologije p a rtija prem a kojoj neki socijalni antagonizam nikada sam ne stvara partiju , nego p artija uvijek predstavlja organizaciju kon­ stelacije socijalnih suprotnosti (usp. L ipset/R okkan 1967). D rugim riječim a, specifičnost oblika p artije u buržoa­ skom društvu povezana je, doduše, s reprodukcijom klasa u političkoj sferi, klasa koje — kako Gram sci kaže — nisu kao »kaste« zatvorene jedne za druge; ali ta rep ro ­ dukcija poprim a oblik povezivanja/artikulacije klasne suprotnosti s ostalim — starijim i novonastajućim — soci­ jalnim suprotnostim a kao što su grad-selo, narod-država, država-crkva itd. P artije treb a na osnovu njihove fu n ­ kcije »općih aritikulatora« razlikovati od ostalih organa stv aran ja »kolektiva« kao što su npr. crkve. P a rtije su nadležne za ono »općenito«, ili tačnije, za povezivanje raznih oblasti i po oblastim a specifičnih socijalnih su­ protnosti u jednu lako upotrebljivu djelatn u cjelinu. P ri­ hvatljivi prigovor da — ostanim o kod našeg prim jera — i crkve uvijek polažu pravo »na cjelinu«, zaboravlja da je cjelokupno uređenje ideoloških sila i p artija »samo« funkcionalno a ne »zakonito«, dakle, prihvatljivi p ri­ govor tre b a da glasi: Funkcionalnost tog »poretka stvari« ne osvjedočava se u njegovom apriornom prihvaćanju nego u održanju borbe za taj »poredak« na način da socijalne suprotnosti ne postanu destruktivne. Funkcio­ naln a »podjela rada« izm eđu crkvi i partija, npr., u po­ gledu pitan ja tko je za što nadležan i što »smije«, postoji samo u perm anentnom prekoračivanju i sporu oko toga. 30

U pogledu reprodukcije proizvodnih odnosa partije izvršavaju dvostruki zadatak: »opću artikulaciju« socijal­ nih antagonizam a koje su na specifičan način artikulirale ideološke sile i reorganizaciju klasa u tako stvorenim po­ litičkim diskursima. Što se prvog tiče, p artije se funkcionalno bave pro­ blemom kojii je u teoriji ideologije bio form uliran kao konkurencija izm eđu ideoloških sila i nužnost sveobuhva­ tne ideologije. U horizontalnom segm entiran ju života pu­ tem ideoloških sila i u uvjetim a njihove uzajam ne kon­ kurencije n e stvara se »hegemonija« spontano, nego ju se m ora — djelomično protiv otpora tih sila — usposta­ viti. Što se drugog tiče, p artije rad e na problem u da kla­ sna borba unutar, po oblastim a specifičnih, diskursa ideo­ loških sila »nije dopuštena«, ali se u interesu reproduk­ cije cjelokupnog sistem a m ora moći provoditi. P artije tvore, kako M ichael Jager form ulira u ovoj svesci, teren »lim itiranog građanskog rata» u kojem se klase, uz po­ moć klasno oslobođenih diskursa ideoloških sila, reartikuliraju i ujedno razim enuju kao klase. Prethodnu for­ mulaciju ove funkcije p artije našao sam u M arxovim i Engelsovim proturječnim iskazim a prem a kojim a partije m oraju biti istovrem eno i klasne partije i oblici transfor­ macije klasnog određenja individua u općedruštveno djelotvornim orijentacijam a djelanja. 4) Na kraju jedna napom ena o odnosu ovdje tek grubo skiciranog koncepta partije prem a konceptu Michaela Jagera. Ta završna napom ena ne saopćava nikakav rezultat, već prije naznačuje u kojem pravcu treba poć: prilikom tum ačenja odnosa tih dvtiju postavki u njihovej daljnjoj razradi. Jagerova razm išljanja svode se na to da osnovni problem socijalističke politike nije »tuđe podruštvljenje« nego vlast. Vlast se, po Jageru, može jasno eksplicirati pojm ovima rascjepa. Revolucionarna teorija, prem a tome, ako je likako moguće, n e bi se trebala ba­ viti »polarizacijom« (rascjepom) društva i »osvajanjem kom andnih položaja«, nego ukidanjem svakog rascjepa i centralizacije vlasti. Ta pojm ovna strategija očigledno je m otivirana iskustvim a s radničkim partijam a koje su pu­ tem velike polarizacije i osvajanja vlasti postale novi gospodari um jesto da ukinu odnos upravljača i onih ko­ jim a se upravlja. J a sam, naprotiv, s ponovnim čita­ njem M arxa, Engelsa i drugih došao do zaključka da se oblik p artije ne može razviti »jednodimenzionalno« u poj­ movima rascjepa, nego da se od početka mora pojmovno procijeniti jednu drugu dim enziju: kako su to M arx i 31

Engels nazivali — »vlastito udruživanje« (za razliku od tuđeg udruživanja). Time je naznačena jedna dim enzija koju se ne može razriješiti pojm ovim a rascjepa, već koja tako rekavši »stoji vertikalno« n a »horizontalnim « socijalnim rascjepim a: sam oudruživanje versus tuđeg u druživanja.11 Ova suprotnost označava jednu dim enziju borbi koje se n e vode sam o izm eđu p a rtija nego i u n ji­ ma. P ri tom se n e rad i o paralizi sposobnosti djelan ja zbog rasrijepljenosti, nego o stv ara n ju različitih tipova kohezije, okupljanja, »povezivanja« — uglavnom n a tlu jedne te iste partije. S jetim o se p rim jera drugova ili, s druge strane, Nijemaca. U prvom slučaju, povezivanje i sposobnost djelan ja tem elje se n a solidarnim odnosim a članova iste borbene zajednice, u drugom slučaju — na ko n stitu iran ju idealizirane, realno-im aginam e zajednice pripadnika iste »domovine«. U oblilku p a rtije »susreću« se i kom biniraju dva tipa stru k tu ra : rascjep (klasni rascjep, rodovski rascjep itd., ukratko, socijalni antagonizm i) i ono ideološko i borbe oko toga. Stoga m i za sada izgleda razum nijim da se p ar­ tije ne određuje, kao što to čini Jager, posve kao feno­ m en rascjepa, nego da ih se proučava kao oblik organiza­ cije p ro tu rječja izm eđu »rascjepa« i »povezanosti«, izme­ đu klasne polarizacije i hegem onije. M islim d a se n a taj način može lakše riješiti i problem kako je moguće in ­ tegracijske L revolucionarne p artije u njihovoj različito­ sti načelno pojm iti istim pojm ovim a. U Jagerovoj po­ stavci jav lja se problem d a se revolucionarnu p artiju , pa­ radoksalno, m ora shvaćati kao rascjep koji je ukidanje svih rascjepa. Po m om shvaćanju, trebalo bi p rih v a titi da i revolucionarna p artija predstavlja »partiju«, dakle »rascjep«; revolucionarna je u tom e što specifičnu artik u la­ ciju raznih socijalnih antagonizam a sa suprotnošću »tuđe udruživan je /v la stito udruživanje« pom jera u prilog ovom drugom. (Wieland Elfferding, »Klassenpartei und Hegemonie«, A rgum en t AS 91, Berlin, 1983, str. 7—35) Preveo Srdan Joka “ Da bi se spriječilo nesporazum da se kod ovog para poj­ mova radi o norm ativno-utopijskim stavovim a, treba reći da on samo podržava razlikovanje koje za vrijem e borbi prave sami sudionici borbi i koje označava njihovu unutarnju borbu za uključivanje ili istupanje iz vladajućeg uređenja. Vid. o tom e i Elfferding 1983.

32

LITERATURA Beyme, K. von, 1966: članak »Politische Parteien« u: K em ig, C. D. (izd.), M arxismus im S ystem vergleich, Freiburg. Elfferding, W., 1982: »Thesen zu Polen«, Das A rgum ent, br. 132, str. 234. i dalje; isti, 1983: »The Actuality of the Wither­ ing- Away-of-the-State-T hesis«, u: R ethinking Marx, poseb­ na sveska A rgum enta AS 109 (objavljeno u septembru 1983). Gramsci, A., 1971: Selections from the Prison Notebooks. Izdavač i prevodilac Qu. Hoare i G. N. Smith. London. Isti, 1977: Note sul M achiavelli, sulla politica e sullo Stato m o­ derno. Nuova edizione sulla base dell’ edizione critica a cura di V. Gerratana (Torino 1975). Roma. Isti, 1980: Zur Politik, Geschichte und K ultur. Frankfurt am Main. Haug, W. F., 1983: »Ideological Powers and the Antagonistic Reclamation of Community. Towards a Better Understand­ ing of ’Ideological Class Struggle’«, u: R ethinking Ideology, posebna sveska A rgum enta AS 84, str. 9—20. Labica, G. i G. Bensussan (izd.), 1982: Dictionnaire critique du M arxisme. Paris (objavljeno na njemačkom kao K ritisches W orterbuch des M arxismus u izdanju A rgum enta, 1. tom oktobar 1983). Laclau, E., 1981: P olitik und Ideologie im M arxismus. K apitalism us — Faschismus — Populism us. Berlin. Lenjin, V. I., 1960. i kasnije: W erke u 40 tomova, Berlin/DDR. Lipset, S. i S. Rokkan, 1967: »Cleavage Structures, Party Sys­ tems and Voter Alignments«, u: Dies (izd.), P arty S ys­ tem s and V oter Alignm ents. N ew York. Lukacs, G., 1968: Geschichte und K lassenbew usstsein, W erke, Friihschriften II, tom 2, N euw ied/B erlin. Marx, K. i F. Engels; 1959. i kasnije: W erke, Berlin/DDR. Miliband, R., 1977: M arxism and Politics. Oxford. Mouffe, Ch., 1982: »Arbeiterklasse, Hegemonie und Sozialismus«, u: Neue soziale B ewegungen und M arxismus. Posebna sve­ ska A rgum enta AS 78, Berlin, str. 23. i dalje. Offe, C., 1980: »Am Staat vorbei ?« (intervju), Das A rgum ent, br. 124, str. 809—821. PIT = Projekt teorije ideologije 1982, 2. izdanje: Theorien iiber Ideologie. Posebna sveska A rgum enta AS 40. Berlin. Isto, 1980: Faschismus und Ideologie. Tom 1 — posebna sveska A rgum enta AS 60. Tom 2 — posebna sveska Argum enta AS 62, Berlin. Poulantzas, N., 1975, 2. izdanje: Politische M acht und gesellschaftliche Klassen. K onigstein/Taunus. Isti, 1978: Staatstheorie, Hamburg. Isti, 1982: »Dđe Krise der Parteien«, u: W iderspruch, br. 4 (novem­ bar 1982) (iz: Le M onde D iplom atique 1979), str. 5— 10. Przeworski, A., 1980: »Social Democracy as a Historical Pheno­ menon«, N ew L eft R eview , br. 122. Raschke, J., 1983: »Jenseits der Volkspartei«, Das Argum ent, br. 137, str. 54—65. Wood, E. M., 1982: »Die Trennung von Okonomie und Politik«, Das A rgum ent, br. 131, str. 4—23. 3 Marksizam u svetu

33

Michael Jager VLAST I PARTIJE

Predgovor Teorijska skica partije, koju ovdje n am jeravam iz­ ložiti, jest privrem eni konačni rezu ltat rad a sa ovako postavljenim problem om : »-Politička teo rija tre b a ( . . ) da pokaže da se vladavina p artija bazira n a kapitalistič­ kim proizvodnim odnosim a i da reproducira te odnose, iako p artije u načelu nisu nikakvi bezsubjektni .instru­ m en ti’ buržoazije.-« (Jager 1979, str. 54.) P rethodila je spoznaja da se ono, što su m arksistički klasici nazvali »dik­ tatu ro m buržoazije«, n e može održati niti s ukazivanjem na zbivanja u stražnjim m inistarskim odajam a, niti se pre­ težno ekonomski o rijen tiran im stru k tu rn im analizam a tip a »izvoda države«: U prvom slučaju — zanem aruje se problem pristanka masa uz buržoasku politiku, dakle, problem »buržoaske hegemonije«, a u drugom slučaju — mase se kao politički d jelatne subjekte ne uzim a dovolj­ no ozbiljno i ne objašnjava »sprem nost i sposobnost za vladanje« (str. 53). Tako su se p artije — u najširem smislu, dakle, uključujući njihove birače a m enadžere vlade odnosno uprave — doimale kao tvorevine koje na izgled kao u nekom sabirnom ogledalu okupljaju, štaviše subjekatski »utjelovljuju« vladavinu, buržoasku po­ litiku i pristanak onih kojim a se vlada uz tu politiku. Osnov rješenja problema je glasio: »Ekonomske stru k tu ­ re nastav ljaju se politički u .razvijenijoj’ s tru k tu ri tim e što potčinjene klase uzajam no upravljaju jedne s dru­ 34

gima, uvijek u načelu s odobrenjem buržoazije« (str. 56). ►►Uzajamno upravljanje« bilo je sinonim za sistem zava­ đenih buržoaskih partija (u funkcionalnom smislu) koje su istodobno bile partije samih potčinjenih (u sm islu su­ bjektivnog ►►nosilaštva«). Pretpostavio sam, dakle, da su potčinjeni istodobno počinioci i žrtve svog ugnjetavanja i potom se upitao zašto je to tako i kako se to može prom ijeniti. Radeći n a ovoj postavci naišao sam na dva za m ene neočekivana razvitka. Prvo, sve više i više razvija se dvostruki smisao te istovrem eno funkcionalističke i subjektivističke strategije rješen ja problem a. Postavka je postala ’dvodjelna’: Pokazalo se (u skladu s velikim d i­ jelom postojeće litera tu re o partijam a) da je neophodno način djelovanja partije poim ati n a bazi funkcija partij­ skog sistem a; n ajp rije objasniti ovo drugo, zatim prvo. U tom kontekstu m oja prvotna n am jera (vid. i Jager 1980a) da m ehaniku partije shvatim o putem studija n a ­ stanka pojedinih p artija postala je bespredm etnom . D ru­ go, sistem ►►uzajamnog upravljanja« potčinjenih izgledao mi je sve više kao čisti iznimni slučaj jedne mnogo op­ ćenitije strukture, stru ktu re rascjepa koju susrećemo svuda gdje je u igri »vlast«. Napokon sam dospio do pretpostavke da se »vlast« m ora d efinirati putem pojm a rascjepa. Pošto sam tako proširio horizont problema, uo­ čio sam nedovoljni, suviše .radonalistački’ k arak ter mog prvobitnog tum ačenja »uzajam nog upravljanja« koje je glasilo da individue, koje stvaraju partije, nem aju na raspolaganju nikakvu analizu stvarnosti koja bi svojom »prihvatljivošću« prevazilazila njihov p artijski program (1979, str. 56). Iz iznesenog proizlazi da će ova skica im ati slijedeći tok: 1) rasprava o fenom enu »vlasti«, zanem arujući u početku neko posebno područje prim jene, dakle, zane­ m arujući također fenom en partijskog sistem a; 2) funkcio­ nalna analiza partijskog sistem a; 3) analiza funkcija po­ jedinačne partije; 4) nastanak novih p artija u kontekstu prom jene partijskih sistem a. — Posljednji dijelovi dani su samo u tezama.

35

1. OSNOVI VLASTI

1 .1 . K oncepti vlasti 1. 1. 1. V last — prazni pojam ? A vksentjev se obratio Sljapnikovu koji je sjedio u njegovoj blizini: »Uzmete li vlast, mase će poći s vama.-« Odgovarajući su­ sjedu u istom tonu, Sljapnikov je pred­ ložio da se vlast najprije položi na stol predsjedništva. Trocki, P o vijest ruske revolucije

Pod vlašću se podrazum ijevalo štošta i još se to čini. To n ije čudno je r sam a riječ etim ološki potječe od magh, »moći, biti kadar--*, od glagola sa zamislivo širo­ kim horizontom značenja gdje » vlast- izgleda možda naprosto kao »sposobnost nešto učiniti-. M ora se dodati da taj pojam oduvijek označava jedan socijalni odnos, sposobnost učiniti nešto sa drugim ili pro tiv drugih ljudi (u arhaičnim vrem enim a prije: duša). I konačno, »vlastje uvijek važila kao nešto zagonetno ili kao nešto n ajb a­ nalnije. Ista n it proteže se od vlasti arhaičnog čarobnja­ ka pa sve do K afkinog odlom ka u kojem netko na pi­ ta n je otkud m u vlast (koju je d rugi spoznao, »što do sada mnogima n ije uspjelo-, ali on osjeća »već n jenu p rijetn ju — više od toga danas ona još n ije zbog tvog sam osvladavanja — kao nešto neodoljivo-) odgovara up u ­ ćujući n a svoje dvije nepodnošljive žene. D obrodušnost onih politologa koji su, također početkom stoljeća, tako rekavši nam igujući prigovarali norm ativnoj politologiji da se u stvarnosti ipak svuda rad i sam o o vlasti (»reali­ stični o b ra t- Schum petera, vid. npr. W iesendahl 1980, str. 81) predstavlja onog drugog. 'Ostanimo ipak kod političke teorije. M ada se »pita­ n je v lasti- ovdje uvijek razm atra u kontekstu problem a političke vladavine, područje značenja pojm a »vlast- ipak je i dalje nepregledno. Steven Lukes je nedavno na Kon­ gresu njem ačkih sociologa razlučio tri podvrste teorije vlasti koje zaista im aju malo toga zajedničkog. P rem a shvaćanju Cicerona, Justinijana, M ontesquieua, Burkea, Hum boldta i u naše vrijem e H anah A rendt i Talcotta Parsonsa vlast je konsenzualni i kooperativni fenom en, riječim a ovih posljednjih, »generalizirani kapacitet nekog * Naravno, u njemaćkom jeziku; inače die Macht = vlast; ali i: moć, sila; stoga su neka variran ja u prevodu nužna, vid. npr. 1.2.2. — Prim . prev.

36

socijalnog sistem a d a nešto provede u interesu zajednič­ kih ciljeva« (1958, str. 206). P rem a jednom drugom shva­ ćanju, čijim klasikom možemo sm atrati Thom asa Hobbesa, koje se, m eđutim , i sam o opet račva, v la stim a veze s h ijerarhijom i vladavinom i izgleda kao nam eti vlasti. P ri tom se jedni — Lukes navodi Lenskog i P arkina — ograničavaju na opisivanje neravnoteža vlasti i n a prou­ čavanje njihovih posljedica; polaze od toga da su m eđu onim a koji djelu ju različito raspodijeljene sposobnosti da se nešto »-učini«, da se pribave resursi. D rugi poim aju vlast »-kao kontrolu« (Lukes 1982, str. 146). Te teoretiča­ re zanim aju situacije u kojim a onaj m anje m oćni nije m anje moćan od samog početka, nego to te k postaje s akcijom onog moćnijeg, odnosno s kruženjem ili djelat­ nim u krštanjem u kojem se moćni i. nem oćni nalaze. Lu­ kes ističe M axa W ebera, M arxa i Foucaulta. O vdje nije riječ o tom e d a se postavi pogrešno (zato što je esencijalističko) pitanje »-što je vlast u stvari«. Um­ jesto toga, tre b a da odlučimo o kojem ćemo od navedenih fenom ena raspravljati, te da obrazložim o zašto to nazi­ vam o »-vlašću«. U osnovi uzevši, i sam i teoretičari kao Lensky i P arkin kažu da oni ne govore o vlasti, nego o nečem drugom — o biti moćniji. Kako to m ogu jedno bez drugog, to je njihov problem. Nelogično je ipak iden­ tificirati ta dva pojma, kao što je to učinio Hobbes s nepojm ljivom form ulacijom da vlast »naprosto n ije ni­ šta drugo nego višak vlasti jednog u odnosu n a drugog« (vid. Lukes 1982, str. 137). I teoretičari konsenzusa go­ vore m anje o vlasti nego o tom e kako se vlast »udružu­ je« ili »prenosi«. Zar vlast »naprosto nije ništa drugo« nego udruživanje vlasti? Oba shvaćanja im aju smisla vjerovatno samo ako im se podm etne neizričiti pojam »vlasti« koji im a isto značenje kao i ona »sposobnost da se nešto učini«. Ali taj pojam je prazan. Čini m i se iz­ lišnim da teorije o raspodjeli ili kom binaciji takvih spo­ sobnosti nudim kao teorije o posebnom fenom enu zva­ nom »vlast«. Shvaćanje »vlasti kao kontrole« izgleda mi, naprotiv, podobnim da ga se poveže s nečim specifičnim ; ono preostaje kao jedina postavka koju tre b a dalje p ra­ titi. Nastanak nam eta vlasti, iz jednog posebnog, ograni­ čenog konteksta djelanja, koji bi kao takav bio kontekst vlasti, ili drugim riječim a: vlast kao posebni recipročni odnos izm eđu onih koji djeluju, čija »sposobnost za vla­ st«, ukoliko postoji, nije sposobnost činjenja općenito, nego činjenja u tom posebnom odnosu — te k to im a smi­ sla. 37

Dakle, pitanje kojem se tre b a u nastavku posvetiti glasi: O kakvom se odnosu ovdje radi; pod kojim u v je ti­ m a nastupa, do kakvih posljedica dolazi? M ožda: Kakvo mu je porijeklo? Ova pitan ja potvrđuju zagonetnost fe­ nom ena vlasti. Svatko zna da biti moćniji nije nešto što bi općenito bilo samo po sebi posve razum ljivo. Sada je CDU moćnija, zašto uskoro to opet ne bi bila SPD? Vlast ipak ne m ora biti. prirodna činjenica m akar je definirali tako da ona to postaje (pri čemu se, naravno, postavlja p itanje koji m otiv rukovodi strategiju defini­ cije). Što me uči iskustvo svakodnevnice? K ada zajedno sa svojom prijateljicom prelistavam više rječnika je r tr a ­ žimo o dređeni pojam i zajedno ga brže nalazim o, to je jedna stvar. Možda se o značenju pojm a nećem o slagati. Možda se ja u abecedi bolje snalazim od nje, ili ona od mene. K ada ona sam a prelistava rječnike zato što sam n a n ju prenio te re t dokaza, ili kada ih ja sam p relista­ vam dok se ona nećka da nam skuha ručak što sam ja predložio, ili kada ih zajedno prelistavam o i ja pri tom kažem: »Izgleda da im aš malo iskustva u listanju rječ­ nika«, to je d ruga stvar. Tko hoće može obje situacije pojm iti kao situacije »vlasti«, ali tada po cijenu nazna­ čene opasnosti banaliziran ja. Moguće je i shvaćanje da vlast postoji tek onda kada svojoj p rijateljici »dolazim s bičem«. Jasno je, m eđutim , da se druga situacija razli­ kuje od prve, te nadalje, da pored prim jera za drugu si­ tuaciju stvarno im a p rim jera i za prvu. U tom smislu p itanje »univerzalnosti« vlasti ostaje otvoreno. Lako poj­ m ljiva pretpostavka da ona p rva situacija može biti ug­ rađena u sveobuhvatnu situaciju vlasti ili iz n je »potjecati« ;n išta ne m ijenja n a stvari. P ita n je ostaje potpuno otvoreno i u tom sm islu da bi se moglo pokazati nužnim osporiti ga u cijelosti. Moglo bi npr. biti da su situacije bez vlasti samo u m ikrooblasti društvenog djelanja sve do »svijeta života« — gdje možda značenje pojm a zahtijeva investiciju, ali ne odluku o odgovarajućem stan ju stvari — moguće, ili štaviše, kao »rezervati za oporavak« n e­ ophodne, dok u m akrooblasti, u društvenom »sistemu«, bez vlasti n e ide. To pretpostavlja H aberm as kojeg to samo srazm jem o užasava je r on preuzim a Parsonsov ko­ operativni, utješni pojam vlasti (vid. 1981, str. 295. i dalje). 1. 1. 2. D efinicije vlasti od Hobbesa do D eutscha M aloprije polovično navedeni citat Hobbesa glasi u cjelosti ovako: »Zato što vlast jednog čovjeka om eta vlast d ru ­ gog čovjeka ili joj se suprotstavlja, vlast naprosto nije n i­ 38

šta drugo nego višak vlasti jednog u odnosu na drugog«. Nelogičnost glavne rečenice, o kojoj je bilo govora, još se i povećava sa sporednom rečenicom koja je obrazlaže. Ka­ da se dva čovjeka »-ometaju«, iz toga još ne proizlazi da će jedan na koncu postati nadm oćan. K ada se dvojica duelan ata uzajam no ustrijele, čija je vlast veća, tko je utoliko »moćan«? N ijedan od obojice. Ali to ne znači da se nije odvijala borba za vlast. To takođe ne znači da bi Hobbesova rečenica bila bez daljnjega besmislena. Moramo je lišiti njen e logične figuracije, nezgrapno racionaliziraj ućeg »zato . . . što« i »jednako je« da bismo sačuvali jed­ nostavnu istinitu jezgru. Postoji višak vlasti, postoji osim toga om etanje, suprotstavljanje, borba za vlast i postoji ono što Hobbes naziva »vlašću jednog čovjeka«, mada je povezanost tih elem enata složenija nego što to Hobbes sugerira. Naše osnovno pitanje glasilo je koji odnos mo­ žemo sm atrati odnosom vlasti, za razliku od odnosa biti m oćniji i za razliku od »činiti« koje se te k u tom odnosu može rep rezen tirati kao »vlast jednog čovjeka«. U pravo svojom nelogičnošću, koja disocira ove aspekte, Hobbes nam krči pu t prem a odgovoru. Odnos vlasti, uzet za sebe, bio hi odnos onoga »nasuprot«. Do istog odgovora vodi analiza im plicitnog pojma vlasti kod M arxa i Engelsa. U m jesto opširnog prikaza stanja stvari, za što ovdje nem a m jesta, valja samo u p u ­ titi na s tru k tu ru Engelsove definicije države (usp. inače Jag er 1983. ,i Elfferding u ovoj svesci). Ona glasi: D r­ žava »priznaje da se to društvo zaplelo u nerazrešivu protivrečnost sa sam im sobom«, država je »neophodna sila koja treba da ( . . . ) ublažava konflikt« — klasa — »da ga drži u okviru granica .poretka’« (Dela, tom 32, str. 134). D efinicija ne govori o »konfliktu« i »protivrečnosti« općenito, nego o određenom konfliktu, o »jednoj« proturječnosti društva sa sam im sobom. M ada često ci­ tirana, vjerovatno zbog toga gotovo nikada nije razm a­ tran a sa stanovišta teorije odnosa vlasti općenito. Ali kako to ako bi odnos vlasti »suprotnih ekonom skih in ­ teresa« (Isto) bio paradigm atski upravo putem spome­ nutog onog »nasuprot«? Ne, kako bi se moglo pomisliti, putem njegovog povezivanja s »vlašću« države. Zamisao da je samo država »vlast«, klasna borba naprotiv »eko­ nomija«, iz ove definicije proizlazi isto tako malo kao i iz ostalih .iskaza M arxa i Engelsa — u K om unističkom m anifestu oni pišu da je svaka klasna borba politička borba (Dela, tom 7). Ali zar aspekt vlasti te borbe nije upravo u tom e što se ona vodi za državu? Ne, je r tada se državu s njene strane ne bi sm jelo tum ačiti pozivaju­ 39

ći se n a tu borbu. D alje ćemo dospjeti samo ako samu borbu shvatim o kao aspekt vlasti u klasnoj borbi. Vlast države m ora tada važiti kao posebna dim enzija vlasti koja stu p a u odnos s jednom drugom, i to osnovnijom dim enzijom vlasti. J e r kaže se, ona se putem klasne bor­ be n e može uzdići n iti tu borbu ukinuti, nego je može sam o »■ublažavati«. Iz toga proizlazi da te o riju vlasti, o rijen tiran u n a Engelsa, upravo ne bi trebalo bazirati na državi, iako bi je do n je trebalo dovesti. Engels govori o pro tu rječju d ru štv a »sa sam im so­ bom«. Ovaj izraz veže »vlast« uz problem atiku subjekta, subjekta u najopćenitijem sm islu, tj. bivstvujućeg čiji identitet, za razliku od svojstava, d u prom jeni zbivanja os­ ta je sačuvan. K lasna borba kreće se u okvirim a čije je samoodržavanje za one koji se bore pod znakom pitanja: čak ako se pitanje ospori (društvo »raspadne«), nikad n ije tako jednostavno »odvojiti« se, eventualno još u nekom »odnosu«. Štaviše, upravo zato što postoji neki razlog da se ostane zajedno, ta suprotnost dovodi do borbe. A spekt »samoodržanja« v aljat će kasnije još podrobnije objasniti. U svakom slučaju, ova konstelacija svojstvena je i poim anju vlasti M axa W ebera i Foucaulta, o čemu će još biti govora. Nazivam je konstelacijom rascjepa i vidim u njoj specifični objekt te o rija vlasti. S tru k tu rn i uzorak ideje da se državu m odelira kao pokušaj u kidanja jednog pro tu rječja lako ćemo naći u Hegelovoj dijalektici. Kako kod Engelsa taj pokušaj ne uspijeva, moralo bi se, naravno, nakon razm atra n ja stru k ­ tu rn ih posljedica, odbaciti veći dio toga uzorka. Ipak. ukoliko je dopušteno vlast i konstelaciju rascjepa uzeti kao sinonime, onda Hegelova dijalektika p ro tu rječja iz­ gleda kao univerzalna filozofija vlasti i u njoj bi se m oralo moći steći bezbrojne im plicitne spoznaje ne to ­ liko, kako je vjerovao m ladi M arx, u »sam ostvaranju čo­ vjeka putem njegovog rada« koliko u genealogiji vlasti. To što Hegel, doduše, dopušta da se p ro tu rječje pojavi samo u srednjem stadiju povijesti razvoja »duha«, na stu p n ju razilaženja, ali ga tam o veliča u doslovnom smi­ slu kao prirodnu činjenicu i osim toga kao nužnu pre­ d igru pom irenja, čini njegovu argum entaciju apologijom. Tvrdnja logike suštine da se razlika izm eđu konačnih stvari zaoštrava (!) nužno u »suštinsku« razliku i da to p redstavlja proturječje (1966, str. 62), štaviše: »samo ukoliko nešto u sebi samom ima proturječje, ono se kre­ će, im a poticaj i djelatnost« (str. 58), dakle, ta tv rd n ja n e objašnjava se, m eđutim , nijednim m jestom Hegelove filozofije, nego se kao pretpostavka šulja, uostalom da­ 40

kako — što u jednom svijetu koji provodi vlast ne može biti teško — ’dokazana’ s tisućam a prim jera. Tada bi vlast i život bili nedjeljivo isprepleteni. Budući da je Hegelova filozofija filozofija svijesti a ne još volje, 'apo­ logeti ka vlasti ostaje skrivena. Nietzsche otkriva karte. Foucaultova koncepcija vlasti pozvat će se n a njega; u kojoj m jeri, to ostaje nejasno budući da Foucault, kao što ćemo vidjeti, izvjesne osnovne pojmove ne ekspli­ cira. Z aratustra u svakom slučaju govori: »Tamo gdje nađoh život, nađoh volju za vlašću« (1967, str. 622). Fi­ lozofija svijesti je kao »volja za istinom« postala pododjeljak vlasti (usp. str. 621. i dalje). I u tom pojm u vlasti nalazim o kao definirajući mom ent borbu: »Sto god stvorio i m a kako to ljubio, ubrzo m oram biti protivnik tome i mojoj ljubavi: tako hoće m oja volja« (str. 602). Nietzscheovu problem atiku može se opisati kao pokušaj pravljenja razlike između takvog oveličanog protivništva koje u k ljučuje volju za sam oprevladavanjem (prema »natčovjeku«) — »dakle i najveći se žrtvuje i radi vlasti ulaže — život« (Isto) — i volju za sam ouništenjem (za »dekadencijom«) koje iskorištavaju do bezum lja om raže­ ni »svećenici«. To je pokušaj koji teško možemo nazvati sretn im pošto pročitam o: »Cak možda ako čovječanstvo ne propadne zbog neke strasti, propast će zbog neke sla­ bosti. Sto nam je draže? To je glavno pitanje. Želimo li njegov kraj u v atri i svjetlosti ili u pijesku?« (Jutarnja rum en, § 429.) Ovo »glavno pitanje« postavljaju sebi i vladajuće klase u fikciji H. E. R ichtera i odgovaraju na nj priprem ajući sam oubojstvo čovječanstva u atomskom ratu. D efinicija vlasti Maxa W ebera također se kreće na razini »volje«: »Vlast je svaka šansa provođenja vlastite volje u nekom socijalnom odnosu, pa i protiv otpora, bez obzira na čemu ta šansa počiva« (1956, str. 38). I ovdje je borba bitni definirajući elem ent vlasti jer tako treb a »zvati neki socijalni odnos utoliko što je djelan je orijentirano nam jerom provođenja vlastite volje protiv otpora jednog ili više partnera« (str. 27). Pojam vlasti razlikuje se od pojm a borbe suštinski samo u jednom e: onaj koji »ima« vlast ne m ora h tjeti slam anje otpora drugoga, štaviše, ukoliko je do toga došlo, ipak to ne mora prim ijetiti. Ovo diferenciranje vodi dailje i ne treba ga napustiti. Od m anjeg su značaja, naprotiv, dvije druge razlike. Jednom , to je okolnost da bi se provođenje vla­ stite volje moglo qua definitionem nazvati »vlašću« i onda kada uopće nem a otpora (»pa i« protiv otpora). Tada se, konzekventno, više ne bi sm jelo govoriti ni o 41

»provođenju« volje, a »vlast« bi značila »činiti«, ne u nekom odnosu vlasti, nego mnogo n esp ed fičn ije u nekom »socijalnom odnosu« pod kojim W eber podrazum ijeva »razum om uzajam no podešeno i tim e o rijentirano pona­ šanje nekolicine« (str. 19), dakle, prim jerice, i zajedničko prelistavanje rječnika. Ovaj pojam vlasti već sam odba­ cio kao prazan. D rugi put, u borbi postoji samo nam jera provesti vlastitu volju, dok je odnos vlasti definiran šan­ som stvarnog provođenja volje. Razlika izm eđu želje i stvarnosti nesum njivo je značajna. Samo što W eber ta ­ kođer kaže — i to isto tako treba zadržati — d a borba­ m a ne može biti kraja: »Pacifističko u ređ en je najstrože opservancije može uvijek reg u lirati samo sredstva borbe, objekte borbe i pravac borbe u sm islu isključivanja n e­ kih od n jih« (str. 28); uvijek će biti bar jedan »izbor šansi da se živi i preživi« (Isto). Ono što on poim a kao vlast bila bi stoga tek privrem ena m eđuigra u borba­ ma, šansa provesti vlastitu volju, prije nego što zatim opet drugi nadvlada ili se provede neka druga volja. Ali zašto pojmom »vlasti« častiti taj m om ent koji iščezava, a n e njegovu propast i razlaganje do tem elja? M eđutim, budući da je W eberu stalo do sociologije vladavine i da pojam vlasti razm atra sam o sa stanovišta da li je podoban za njeno definiranje, ovo pitanje njem u se ne nam eće. Sam a vlast, kako je on shvaća, suviše je ►►amorfna« (str. 38) za definiciju vladavine, a još više bi to bilo upućivanje n a beskonačnost b o r b i. . . »Socio­ loški pojam .vladavine’ m ora stoga biti precizan« i ne treba p red stavljati šansu provođenja vlastite volje nego neke naredbe (nalaženja pokoravanja naredbi) (Isto). Ali prelaz od vlasti na naredbu mnogo je više od »preciziranja«. Tu se selektivno izdvaja jedan elem ent definici­ je vlasti, nadvladavanje u borbi, zatim uprošćava u svojoj dim enziji relativne trajnosti, dakle, oduzim a se borbi i tako pravi predm etom analize. Na isti način kako se ono trajno tem atizira kao jezička igra, isto tako pa­ d aju i prethodne odluke. Doduše, n aređivanje i pokora­ vanje nesum njivo su karakteristična jezička igra vlasti i nečega u čemu se ispoljava »volja« (ciljem rukovođena nam jera). Ali i iskaz i tv rd n ju može se analizirati kao ’igre vlasti’, što filozofija nakon N ietzschea i čini i što ne bi loše pristajalo ni sociologiji. (Za H aberm asa su u svakom slučaju »perlokucijski akti« — vulgo: jezička sredstva koja se upotrebljava radi obm ane — igre vlas­ ti; ali s tim e nije svršeno.) Osim toga, uopće n ije dokaza­ no da se svaka volja m ora m anifestirati u nekoj jezičkoj igri vlasti. Naime, i u pitanju se ispoljava neka ci­ 42

ljem rukovođena nam jera i ako između pitanja i naredbe ima neke razlike (što je, dakako, upravo »sociološki« k rajn je dvojbeno), onda je ona u tom e što nam jera pi­ tan ja nije ta da joj se valja »pokoriti«; naprotiv, treb a je moći u danom slučaju odbaciti s razlozim a, u zajed­ ničku korist onog tko pita i onog tko odgovara. — Sve u svemu, prethodne odluke idu za tim da razlog borbe vladavine bilo prešu te bilo ovjekovječe. Gotovo da nećemo ništa dobiti proučavanjem poli­ tološke literatu re o vlasti koja se nado vezu je na W eberovu definiciju vlasti. U form alnim analizam a vlasti, koje su nakon pedesetih godina proveli autori kao što su Dahl (1957), M arch (1957), D eutch (1966) i drugi, ta je defini­ cija, doduše, m nogostruko izdiferencirana, čak modifici­ rana, ali n jene prem ise ostaju pri tom nedirnute. Dakle, A im a šansu da provede svoju volju protiv B. Ali u odnosu n a koja područja, ili možda na svim? I kojim m jerilim a m jereno? Konačno, koliko su visoki »troško­ vi«? Posljednje pitanje, koje postavlja Deutsch, u sva­ kom je slučaju važno. On pretpostavlja da nem a samo A šansu da provede svoju volju protiv B, nego istovre­ m eno (na jednom te istom području, m jereno istim m je­ rilim a) i B svoju volju proti.v A. Dakle, iskaz: A je stvar­ no nadvladao B m ora se precizirati u tom pravcu da je A više nadvladao B nego što je to B učinio s A; pro­ m jena n am etnuta B veća je od prom jene n am etnute A; A ne raspolaže potpuno vlašću, nego samo »neto vla­ šću«. Ovim preciziranjem još se više relativizira zna­ čenje privrem enog provođenja neke n am jere u odnosu na njen osnov u borbi. U tom pogledu sličan je domet Bachracha/Baratza (1963) koji svoj koncept vlasti definiraju u tri poteza: Odnos vlasti predleži kada 1. postoji sukob interesa iz­ među A i B, 2. B popušta željam a A i 3. B popušta iz strah a da će njegov gubitak vrijednosti u slučaju odbi­ ja n ja biti veći nego u slučaju popuštanja. Ovdje još samo nedostaje izolacija prvog poteza, zasnovana na spo­ znaji da drugi potez već raspravlja o odnosu biti moćniji. Ono što odlikuje kako Deutschov tako i B achrachov/ B aratzov pristup problem u i što treb a zadržati jest prije svega okolnost da kod njih borba između A i B prestaje biti samo ’vanjska’ borba, tako kao da bi se neki soci­ jalni odnos, koii je pogodio klin razdora, ipak sastojao od polova koji b i m eđusobno bili saglasni. K oncept neto vlasti im plicira da se rascjep A i B dalje razvija u ras­ cjep A u sebi sam om i rascjep B u sebi samom, uvijek zavisno od troškova i koristi. 43

Konačno, non-decision-koncept B achracha/B aratza izgleda m i značajnim je r opisuje situaciju u kojoj A nadvladava B a to n e prim jećuju ni A n i B. To ću dalje u tek stu iznova form ulirati m ojim vlastitim pojm ovima (usp. B ach rach/B aratz 1970, str. 44). 1. 1. 3. Foucaultova koncepcija vlasti K oncepti vlasti, o kojim a smo do sada raspravljali, im aju k arak ter uzgrednih napom ena u drugačije orijen­ tiran im teorijskim strategijam a ili su se razvili iz takvih napom ena; samo su im plicitni ili im aju status nedefini­ ran ih osnovnih pojm ova. Foucaultov koncept vlasti je sasvim druge v rste i stoga o njem u tre b a i rasp rav ljati na drugi način; ne kao o m ogućem fundusu krilatica. Treba ga izložiti i im anentno k ritizirati, s jedne strane, jer u n jem u vidim najplodnije polazište za d aljn ja teo­ rijsk a razm išljanja o vlasti i, s d ruge strane, je r omogu­ ćuje da se precizira problem izlaska iz vlasti. Dok W eber borbu i vladavinu i tim više borbu i pravno legitim iranu vladavinu razdvaja, Foucault, n a­ protiv, zahtijeva da se »model prava« zam ijeni »stra­ teškim modelom«: »zato što je jedna od tem eljnih zna­ čajki zapadnih društava u tom e da su se odnosi snaga, koji su svoj glavni izraz dugo vrem ena nalazili u ratu, u svim oblicim a rata, malo-pom alo sm jestili u poredak političke vlasti« (1977, str. 124). U jednoj recenziji Foucaulta Deleuze form ulira još jasnije: Zakon je »isto tako malo stan je m ira koliko re z u lta t dobivenog ra ta ( . . . ) : On je sam ra t i strateg ija tog ra ta u punom zam ahu« (1975, str. 109). Ovo stanovište, baš kao i Engelsovo, preporučuje da se državu ne poim a kao elem entarni oblik vlasti, nego prije kao n je n kom pleksni rezultat i da je se stoga u analizi zapostavi. Zato ovdje, drugačije nego kod Engelsa, ispod razine d ržave nem am o šta da radim o s bilo kakvom konstelacijom ra ta u uobičajenom smislu riječi, naim e, s velikim vojskam a; F oucault naglašava da vlast »ne« počiva »na općem tlu globalnog razdvaja­ nja«, nego da dolazi »odozdo«: »M ora se p rije poći od toga da m nogostruki odnosi snaga, koji se izgrađuju i djeluju u proizvodnim aparatim a, u porodicama, u po­ jedinim grupam a i institucijam a, služe kao baza za da­ lekosežne rascjepe koji se provlače cijelim tijelom dru­ štva. Ovi tad a tvore veliku liniju sile koja osujećuje i povezuje lokalne konfrontacije — ali, obratno, kod ovih može izazvati i nove raspodjele, ujednačavanja, homogeniziranja, serijalizacije i konvergencije« (1977, str. 15). 44

Foucaultova definicija vlasti je zbog tog pretežnog interesa za »najfinije očice m reže vlasti« (1978a, str. 31) čisto nom inalistička: »Vlast je naziv koji se daje jednoj kompleksnoj strateškoj situaciji u društvu« (1977, str. 144); pod vlašću stoga tre b a »ponajprije podrazum ijevati: mnoštvo odnosa snaga ( . . . ) ; uporišta koja ti odnosi sna­ ga nalaze jedni u drugim a ( . . . ) — ili pom jeranja i pro­ tu rječja koja ih m eđusobno izoliraju; i konačno strategije s kojim a počinju djelovati ( . . . ) « (str. 113. i dalje). P re­ m a tom načinu gledanja, država počiva »na institucional­ noj integraciji« takvih odnosa snaga koje se naziva i »odnosima vlasti«; s druge strane, »strateško kodiranje tačaka otpora može dovesti do revolucije« (str. 118. i dalje). Šum a vlasti u kojoj prijeti opasnost da ćemo vidjeti još samo drveće; pri čemu razgovor o drveću nesum njivo n ije zločin. No ra d i se ipak o određenoj šumi u koioj naročito cvatu francuska semiologija i Nietzscheova fi­ lozofija o volji za vlašću. Samo ako Foucaultovu koncep­ ciju identificiram o (barem) na tim razinam a, možemo osnovano suditi o njenoj prihvatljivosti. Pristanim o, da­ kle, neka izgleda da se naše razm išljanje privrem eno udaljava od »pitanja vlasti«. — O bjekt Foucaultovih r e ­ fleksija o vlasti su dispozitivi; to su »strategije o odno­ sima snaga koje podupiru tipove znanja i sam e u njim a nalaze uporište« (1978a, str. 123). Foucaultova metoda istraživanja »tipova znanja« jest analiza diskursa. Tom metodom m oram o se ponajprije zabaviti je r proizlazi da je ona mnogo više nego puko sredstvo za osvjetljavanje značajne oblasti dispozitiva. Foucault nije razvio pojam dispozitiva i potom postavio pitanje diskursa, nego ob­ ratno, postavio je pitanje diskursa, naišao na granice i pokušao preći preko n jih uvođenjem pojm a dispozi.tiva. I još više: analiza diskursa pokazat će se paradigmom analize dispozitiva, tj. u obilju analize naći ćemo iste »strukture«. U kratko, ključ za Foucaultovu koncepciju vlasti je njegova koncepcija diskursa. Zatim , drugo, kon­ cepcija diskursa — i već stoga isto tako i koncepcija vlasti — za Foucaulta je medij u kojem on obrađuje N ietzscheovu problem atiku. Nietzsche je već bio osporio razliku izm eđu strem ljenja ka spoznaji i strem ljenja ka vlasti n a kojoj se nakon Platona tem eljila evropska kon­ cepcija »istine« (pa i F rancis Bacon, utoliko što za njega znanje u tem eljuje moć, a ne dolazi prije nje). Foucault razvija tu tem u tim e što povijest »volje za istinom« n a­ kon »velikog Platonovog povlačenja granice« između isti­ nitog i lažnog poima kao povijest diskursa. Sam pojam 45

diskursa u svom specifičnom obličju, koje m u daje Fo­ ucault, izgleda da polazi od N ietzscheove tem atike slu­ čaja. (»To m i je sam o tvoja čistota« — govori Z aratustra, sasvim drugačije od K anta, »nebu iznad« sebe — »što n e postoji nikakav vječni pauk razum a i njegove mreže, što si m i ti plesni podij za božanske slučajeve, što si mi ti božanski stol za božanske kocke i kockare!« [Vid. o tom e Foucaultov napis o Niezscheu, 1978b, str. 83. i dalje.]) Dok se opći pojam diskursa kod semiologije možda može d efin irati s Laclauom kao naziv za »svaki sistem odnosa izm eđu objekata koji svoje pojm o­ ve povezuje u sm isaone odnose (tj. k onstituira kontekst ne-nužnih relacija)« (Laclau 1982, str. 12), za Foucaulta je on specifični in stru m en t putem kojeg, mogli bismo približno reći, tre b a pojm iti znanje n a razini njegovog stvarnog postojanja, a ne m anje-više skrivenog smisla, na razini njegove stv arn e slučajne raspodjele u vrem e­ nu, a ne u u n ap rijed pretpostavljenom kontinuitetu i, konačno, izbjegavajući m itove o prijeklu i subjektivnoj stvaralačkoj snazi. S trategija rje še n ja im a, m eđutim , još specifičnije izvore: Foucaultov predm et su diskursi koji se gru p iraju oko francuske revolucije. U kojoj m jeri Foucaultova analiza diskursa nam eće tem u vlasti? U dvostrukom pogledu, tako rekavši u jed­ noj »dobroj« i jednoj »zloćudnoj« perspektivi. S jedne strane, budući da se bori protiv navedenih m itova, po­ kazuje se u neku ru k u kao metodološko anticipiranje oslobođenja. Ddskurse, npr. diskurs m edicine nakon XVIII stoljeća, tem atizira se u svom njihovom obilju; ne traži se njihovu »logiku«, nego njihov »zakon rasipanja« (usp. npr. 1981, str. 156. i dalje); njihovo jedinstvo n ije u is­ tosm jernom uključivanju elem enata diskursa, u igri iden­ tifikacije i isključivanja, nego u »koegzistenciji« različi­ toga (str. 170) — u jedinstvu »odozdo«, u ustrojstvu ko­ m une znanja. Diskurs je npr. »neka cjelina u kojoj ra ­ sipanje subjekta [koji u diskursu govori, autor] i njegov diskontinuitet sa sam im sobom m ogu odlučivati« (str. 82); za njega je neka »grupa pojm ova koji su čak dispa­ ratni« specifična (str. 88), a n jena generacijska pravila ipak tvore »potpuno opisdvi sistem « (str. 92) itd. S druge strane, u onoj m jeri u kojoj pokušava dokazati te postu­ late jedinstva, Foucault sve više zapada u jednu »zlo­ ćudnu« perspektivu. To nim alo n e čudi je r stvarni dis­ kursi, koji su predm et njegove refleksije, predstavljaju sve drugo nego diskurse oslobođene spontanosti. Problem je u tome što n i najlješpe »rasipanje« ne usrećuje kada je istovjetno s rastapanjem , razlaganjem , ako se ne po­ 46

kaže kako se njegovi elem enti okupljaju u serije, kako stv araju besprisilno jedinstvo. Foucault bi u stvari mo­ rao praviti oštru razliku odgovarajući na dva pitanja: prvo, koji oblik jedinstva diskursim a daje njihov realni kontekst vlasti (npr. klinika) i, drugo, može li se na dis­ kursim a ujedno pokazati i jedan drugi oblik jedinstva (»jedinstvo u rasipanju«) na način da se diskurse u cje­ lini poima kao »taloženje« suprotstavljenih tipova jedin­ stva? Ono što Foucault stvarno čini jeste slijedeće: on razlikuje četiri s tru k tu rn e razine diskursa, naim e — gru­ bo pojednostavljeno — razinu objekata koji se pojavlju­ ju u diskursu, razinu mogućih načina subjektivnog izra­ žavanja, razinu (»pojmovnog«) prostora za diskursu im a­ nentne strategije spoznaje d, konačno, razinu »strateškog izbora« koji će u njem u stvarno uslijediti. Proizlazi da prve tr i razine prikazuju m ehanizam »rasipanja«, »dis­ perzije« — što su riječi koje Foucault neprestano ponav­ lja. Č etvrta razina pokazuje jedan sasvim drugi m eha­ nizam — rascjep. U datom tre n u tk u postoji ili »strateški izbor« koji s diskurzivnog prostora spoznaje lišava druge mogućeg izbora, ili očigledna borba izm eđu dva m eđu­ sobno isključujuća izbora koje se ipak može obrazlagati »zakonima disperzije« diskursa (str. 96. i dalje). M eđu­ tim, četvrta razina je upravo neposredna razina egzisten­ cije diskursa (usp. paralelnost »strateškog izbora« i »meterijaln e egzistencije« iskaza, str. 153). Sto to znači za pitanje jedinstva diskursa? Ne glasi li. vjerovatni odgovor da diskurs u danom tre n u tk u postaje jedinstveno egzisti­ rajući diskurs upravo tim e što se u »strateškom izboru« nam eće tem a identiteta i isključenja, dok bi, kad se to ne bi dogodilo, »disperzija« elem enata diskursa bila o tp ri­ like toliko jedinstvena koliko i eksplozija rasprskavajuće bombe— čija im anentna generacijska pravila nesum njivo tvore »potpuno opisavi sistem «? Foucaultova tvrdnja da je jedinstvo diskursa u zajedničkom djelovanju svih četriju razina diskursa, da se konstituira kako ’odozdo’ (s im plicitnih razina rasipanja) tako i ’odozgo’ (s egzistirajuće razine rascjepa) (str. 106. i dalje), ne osvrće se na ovo p itanje budući da om ogućuje tum ačenje kako su r a ­ zine rasipanja »m aterijal«, a rascjep »princip oblika« (ugnjetavanje se, naravno, neće odvijati u praznom pro­ storu). Okolnost d a se s vrem enom ujedinjujuće »stra­ teške izbore« diskursa može opet in terp retirati kao mo­ m ente koji podliježu zakonu rasipanja, isto tako ne p ru ­ ža nikakvu u tjeh u (a ta interpretacija, usput prim ijećeno, izgleda m i čak dvojbenom : n a razini diskurzivne egzi­ stencije k o n tinuitet rascjepa vlasti u vrem enu im a začu­ 47

đujuće velik dom et; misli se npr. n a upornost aristotelovskih d platonovskih paradigm i u predgaliiejskoj fizici). U Foucaultovoj analizi diskursa nedostaje pitanje da li bi neki diskurs, kad n e bi m orao b iti »strateški izabran-«, ip ak bio sposoban da egzistira. U natoč tome, analiza se nastavlja. M etodički postupak — koji polazi od N ietzscheove problem atike slučaja — naim e poim ati stan ja stvari prije svega kao rasu ta, um jesto već aprior­ nog pretp o stavljanja kontinuiteta, predstavlja, nezavisno od p itan ja jedinstva, n apredak u dezideologiziranju. U našem kontekstu, to om ogućuje da koncept rascjepa do­ nekle dehegelijaniziram o. Kod Hegela, koji gaji sve one iluzije p rotiv kojih se F oucault bori, rascjepu prethodi jedinstvo; ono je stupanj diferencije koji se razvija u razilaženje. Foucault, naprotiv, izvodi rascjep iz disperzi­ je. Taj postupak sugerira zam isao da rascjep n ije razi­ laženje nego — udvajanje; d a n ije odstupanje od reda nego — njegov elem entarni oblik. Idući korak bila bi nužna pretpostavka da sve ono što se doim a kao prevla­ davanje rascjepa, bilo da je to država, pravo, psihički identitet, logična konzistentnost, u samoj stvarnosti ne može biti ništa drugo doli rascjep, možda sam o složenije prirode. To bi možda moglo b iti netaono kada bi ti redovi bili plod prorade i razrješenja problem atike rascjepa. U svakom slučaju, preduhitrili je nisu. Razm otrim o sam a teorijske ko nzekvencije o vlasti koje sam Foucault izvodi iz svoje analize diskursa. Nakon govora o »P oretku diskursa-« (1979), koji se često apostrofiralo kao prom jenu njegove koncepcije, Fo­ ucault se više posvećuje pitan ju nediskurzivnih djelat­ nosti koje određuju diskurs i njim e su određene i koje bi mogle prije svega rasv ijetliti posebno kontekst »stra­ teškog izbora-« za koji se već u prikazu analize diskursa kaže da tu djelu ju institucije koje diskursu daju stabil­ nost i ponovljivost (str. 149. i dalje). Radilo se o prom je­ ni ili ne, tu je u svakom slučaju trebalo otkloniti jedan ned o statak u istraživanju je r je ona če tv rta razina dis­ kursa bila jedina o kojoj je F oucault govorio samo po­ stu lati vno, dok su ostali dijelovi njegovog prikaza bili odraz prethodne prorade m aterijala. U onoj m jeri u ko­ joj Foucault analizira i m aterijale za »strateški izbor-« (Bentham ov panoptikum , seksualnost), njegova analiza diskursa m ijenja se u »otvorenu« analizu vlasti. — Ali otkud teoretičar kao što je F oucault crpe pretpostavke, nove ili tradicionalne, o institucijam a i vlasti? (Usp. u tom kontekstu kritiku Lecourta, 1975.) P roučava li poli­ tičku nau k u ? To očigledno dijelom čini, ali samo da bi 48

k ritizirao »juridičku koncepciju vlasti« (1977, str. 102) i suprotstavio joj koncepciju koju se može sm atrati ‘p rim ­ jenom istog strukturnog jezgra koje već vodi analizu di­ skursa. Pročitajm o još jednom uvodno citirane izvode Foucaulta o vlasti. Bez obzira radilo se o diskursim a ili dispozitivima vlasti, uvijek nalazim o »dolje« silno m noštvo elem enata, ovdje »iskaza«, tam o »odnosa snaga«, i »gore« velike zaključke koji idu logikom rascjepa; u oba slu­ čaja zovu se »strategije«. Novi kontekst diskusije ipak je uzrokovao da se stru k tu rn o utem eljena suprotnost iz­ m eđu logike rascjepa često i jasno ističe: je r u odnosu n a već postojeće teorije sada izgleda kao da je to osobitnost Foucaulta što on prati »m ikrofiziku« vlasti a ne velike linije. A pitanje da li je razoreno jedinstvo spo­ sobno d a egzistira, sada se bar javlja u diskusijama, m ada su Foucaultovi odgovori više neodređeni. »P itate se«, kaže on studentim a, »da li jedno cijelo društvo s tako razorenim i divergentnim i nediskurzivnim iskustvim a može živjeti. Ja, naprotiv, vjerujem da upravo id eja ,zajedničkog d ru štv a’ spada u utopije ( . . . ) Treba se n ad a ti da više neće biti nečega što sliči zajed­ ničkom društvu« (1978b, str. 126). Sada se snage raza­ ran ja bore »prividno« [!] nepovezano: sistem, o kojem je riječ, i vlast koja se u njem u izvršava, d aju borbi njeno jedinstvo« (str. 125). Ako n a polju vlasti n ije moguće ništa drugo nego rato v ati protiv »sistema«, po m ogućnosti u »disperzivnim«, pokretnim form acijam a detalja (dakle, tako rekav­ ši pribjegavajući specifičnoj strateg iji Napoleona, čime se zanosio već Nietzsche), onda je vlast neizbježna. To u stv ari naglašava Foucault, a im a i drugih razloga. Pod »vlašću« on uopće ne pozdrazum ijeva konstelaciju rascjepa, nego kompleks detalja, ukupnost »odnosa sna­ ga« . . . Što je u stv ari »odnos snaga«? Budući da Fou­ cault govori i o »lokalnim konfrontacijam a« (vidi gore), to je zacijelo odnos u kojem se snage m eđusobno odbija­ ju, dakle, prevedeno u moje pojmove, to je odnos ras­ cjepa. Ali takav u kojem se »snage« cijepaju. Kad na taj način pristajem o na jedan teorijski osnovni pojam koji označava i rascjep i »snagu«, m oram o zacijelo p ri­ hv atiti da rascjep presta je te k tam o gdje prestaje snaga, tj. u sm rti. V jerovatno samo pojm ovna kontam inacija — 'koja ničim nije utem eljena — objašnjava Foucaultovu tajanstvenu napom enu da je vlast »produktivna« (1978a, str. 35). R ippel/M iinkel prim jećuju d a se s njom Fou­ cault »još više priključuje N ietzscheu« (1982, str. 21). U 4 Marksizam u svetu

4g

stvari, izgleda tako kao da F oucault ra d i s pojm om snage koju je Deleuze 1962. eksplicirao u svojoj značajnoj knji­ zi N ietzsche i filozofija: »Svaka snaga je prisvajanje, svladavanje, iskorištavanje nekog kvantum a realiteta« (Deleuze 1976, str. 7), dakle, eo ipso fenom en vlasti. De­ leuze pokušava istodobno pokazati da se vlast, koju Nie­ tzsche veliča, može poim ati kao fenom en »diferencije« um jesto 'kao fenom en rascjepa (str. 10. i dalje), ali taj pokušaj ostaje jalov (vid. o tom e i Descombes 1981, str. 184. i dalje) i tako n a koncu ip a k stižem o do H egela čija form ulacija »produktivnosti vlasti« ostaje n ajjasn ija — živo je samo ono što je p ro tu rje č n o . . . U kontam inaciju se nećem o upuštati, no nam eće se jedno drugo zapažanje: »M ikrofiziku« i »m akrofiziku« vlasti može se specificirati n a osnovu istog svojstva; po­ stoje »globalna razdvajanja« i »lokalne konfrontacije«; dakle, postoje svuda rascjepi: iznova se susrećem o s kon­ stelacijom rascjepa kao stvarnim predm etom teorije vla­ sti. Tu se nam eće p itan je povezanosti oblika Foucaultove teo rije i sadržaja njegovih zaključaka. U sporedba s ob­ likom teo rije i zaključcim a M arxa baca više svjetla iako je predm et tih teorija različit. Dok F oucault strik tn o iz­ bjegava da svoje misli izlaže tako da n a početku bude jednostavni model, kojeg potom postepeno čini sve slo­ ženijim, sve dok na k raju čitalac n e b ude u stan ju da sagleda kom pleksnu s tru k tu ru »rasipanja« — a ja tv r ­ dim da bi ih se bez daljnjega moglo tako izložiti da se na početku nalaze upravo osnovi rascjepa, M arxova m e­ toda, koja je n a taj način razrađena, proizlazi upravo iz kritike jednog oblika te o rije koji stv ari uzim a onako kompleksno kako se one pokazuju. Jer, što su konzekvencije tog oblika teorije, upotrijebljenog nipr. rad i tum ače­ n ja kapitalističkog robnog društva? Možemo zam isliti kak­ vu bi politiku M arx predložio da je to društvo poimao i izlagao izravno kao »disperziju odnosa vrijednosti«. Te­ ško da bi uputio n a uklanjanje kapitalističkog zakona vrijednosti, baš kao što n i F oucault n e upućuje na ukla­ n ja n je vlasti: naim e, ne bi mogao izolirati specifični predm et tog zakona i suditi o njegovoj historijskoj rela­ tivnosti, baš kao što n i u Foucaultovom pristupu n ije m o­ guće pitan je koji kontekst pretpostavlja stru k tu ra ras­ cjepa vlasti i d a li je historijski uvjetovan ili ne. M arx bi prije, kao njegovi socijalističko-rikardovskd protivnici a la Proudhon, protiv kojih je napisan K apital, težio n e-kapitalističkom kodiranju odnosa v rije d n o s ti. . . 50

Od slijedećih Foucaultovih misli ne odstupam . Prvo, od već spom enute da rascjep nije »-razilaženje« nego ele­ m entarna stru k tu ra reda. Drugo, da egzistira u polju razorenih detalja čije relacije i svojstva odlučuju o osobenosti strategija (koje p ak o njim a povratno odlučuju) koje ih o b jedinjuju; u svakom slučaju, ne sm ijem o se ograničiti, na globalno posm atranje vlasti. R aspravu o dosadašnjoj m arksističkoj adaptaciji Foucaultove analize m oram odložiti za kasnije. Ovdje samo toliko: 1. Laclauovo pitanje »-kakav posebni sistem stavo­ va ( . . . ) koji tvore (m oraju tvoriti) sadržaje nekog di­ skursa kako bi. nastala sm isaona diferencija koju ozna­ čavamo pojm om antagonizm a« (1981, str. 177), vodi preciziranju mog pojm a rascjepa: «D iskurzivna konstruk­ cija antagonizm a pretpostavlja konstrukciju niza ekvi­ valencija putem kojih se dezartikulira vladajuća vlast i njen i različiti m om enti koji — kao objekti diskursa — sada p red stavljaju m om ent negacije« (str. 180). »S druge stran e i pozitivni pol, osporena zajednica, također se po­ činje organizirati kao skup pozitivnih ekvivalencija« (str. 182). Dok je rascjep, kao što rekosmo, elem entarni p rin­ cip reda, ovdje vidimo posljedicu ili »nutrinu« tog r e ­ da: niveliran je, homogeniziranje (razlike i koegzsistencije reducira se na »ekvivalenciju«). Laclau se potom bavi taloženjem i prikrivanjem antagonizm a (to ću u nastav­ ku i ja činiti na drugi način) i traži puteve d a bi ga oslobodio; veliča ga nazivajući ga »populističkim prolo­ mom« (str. 182) (što ja, kao što će se vidjeti, nipošto ne činim). 2. Izgleda m i da su Pecheux i Poulantzas u svo­ joj tren u tn o j orijentaciji n a »m ikrofizikalnu«, odnosno »makrofizikalnu« stran u vlasti otišli suviše daleko, da su izgubili iz vida pitanje uzajam ne uvjetovanosti obiju razina. — Tako neuhvatljiv, kakvim ga prikazuje Pe­ cheux, politički diskurs razvijenog kapitalizm a ipak mo­ žda još nije, tako »dez-orijentiran», bez prethodno u tv r­ đenih granica, neprestano pom jerajući tačke potčinjavanja i o tp o r a . . . (1983, str. 385). »Ne postoji ,igra svih igara’« (Isto). Zar ne postoji povezivanje tačaka vlasti u velike strategije? — K od Poulantzasa, naprotiv, izgleda mi da on još uvijek potcjenjuje prisustvo tih tačaka u strategijam a. To počinje s izborom predm eta istraživa­ nja: u središtu Poulantzasovog interesa nalazi se homogenizirajuće pravo — rascjep p artije navodno postaje sve b ez n ačajn iji. .. (usp. Poulantzas 1978). 51

1. 2. S tru ktu re vlasti 1.

2. 1. V last a sam oodržanje Tu se za obilježavanje jednog trenutka priprema razlog suprotnosti, mukotrpno, da bismo ga vidjeli; jer, s nama su vrlo jasni. R ilke

Kod Engelsa se društvo bori »sa sam im sobom«, W e­ b er tem atizira borbu »u jednom socijalnom odnosu«, Foucaultov »strateški izbor« je st ta k av koji je u n u ta r diskursa, k asnije dispozitiva. Mi smo borbu reducirali na jednostavnu stru k tu ru onoga »nasuprot«. Ali n e dovodi svaka suprotnost do borbe. Da bismo objasnili što je rascjep, treba nam također jednostavni pojam m jesta borbe; pojam sam oodržanja. U kojim se najjednostavnijim kontekstim a može ra ­ zumno govoriti o v la sti i sam oodržanju? U Engelsovoj definiciji države spom enuti kontekst klasa bio bi sigurno suviše paušalan; i izm eđu individua iste klase postoje odnosi vlasti. W eberov »socijalni odnos« izgleda priklad­ nijim . Iz daljnjeg razvoja njegovog koncepta vlasti kod D eutscha i B achracha/B aratza valjalo bi svakako zaklju­ čiti da se socijalni odnos prem ješta u individuum ; ovaj, m eđutim , u svakom slučaju ostaje pretpostavljen kao »socijalni«. »Vlast« ili »volju za vlast« ne trebam o uzi­ m ati kao biološko stanje. To je nerazum no već zbog toga je r bi se inače, što se lako može pokazati, vlast i silu m oralo poistovjetiti, a to n e bi nikam o vodilo. Mnoga otkrića o prirodi vlasti — od Mao Tse Tunga do Eliasa C anettija — dostižu svoj v rhunac u spoznaji da vlast »potječe« iz sile i d a je sila »prisutna« u vlasti, ali tim e n e kažu što je ona sama. To se svodi n a to d a se n a silu jedino upozorava (ili ap e­ lira), možda zato što vlast slovi kao bezopasno »činje­ nje«. P ri tom bi sila bila upravo ono p rotiv čega ništa ne govori k ada sa vlašću — u sm islu rascjepa — ne bi bila povezana. U pravo to pokazuje »čista sila« životinja. Biološka sila je uvijek nužna obrana, protiv koje ništa ne govori. N ijedna životinja, koja se bori protiv druge životinje, n e griješi u jednoj stvari, naim e, da je druga životinja izvor stvarne opasnosti za realizaciju vlastitih nagonskih m ehanizam a, izvor kojeg objektivno, ukoliko je to uopće moguće, treba ukloniti jedino prim jenom sile. 52

Pod »nužnom obranom « shvaćam svako postupanje koje o tklanja n ek i nedostatak u potrebam a, u krajnjoj lini­ ji sm rt, putem koji je stečen filogenetski bez alternative; dakle, ne samo otpor gazele lavovima, nego i napad lavova na gazelu. K ada se tokom evolucije radi otklanjanja nedos­ tatak a u potrebam a azdiferenci/raju duže priprem ne aktiv­ nosti, n a koncu čak životinjska »mladež«, koja uvježbava povezivanje takvih aktivnosti, kad npr. m lade mačke idu »iz igre« u lov na miševe, čak i kad nisu gladne, onda i to služi »nužnoj obrani«. U ljudskoj povijesti predostrožnost ide još dalje; proizvodi se (tako koncepcija Holzkam p-Osterkam pa, usp. 1975). Dakle, na nasljeđe »svire­ pih mačaka« ne mogu se pozivati m učitelji, nego proiz­ vođači. Sila iz nužne obrane postoji, naravno, i u ljudskoj povijesti. Ali, kao što znamo, postoji i d ruga sila radi čijeg je tum ačenja Nietzsche u svojoj kritici m orala ne­ osnovano postulirao biološko uživanje u svireposti. Tek s to m silom nam eće se problem vlasti. Sto se u njoj p ridružuje biološkom zadovoljavanju potreba? »F rustracija dovodi do agresije«, slušamo kako go­ vori psihologija koja svoje generalizacije s osobitom naklonošću crpe iz eksperim enata sa životinjam a. Pošto ta metoda stavlja životinje u situacije koje u stv ari mogu zadesiti samo ljude, n je n i rezultati m ogu dati objašnje­ n ja — ne o životinjam a, već o ljudim a. U jednom od tih pokusa n ajp rije je jedan a potom su d va štakora izlože­ na izvoru opasnosti koji ne spada u prirodni ibiotop te živo­ tinje, pa za nj priroda stoga nije n i izgradila specifične obram bene m ehanizm e: Muči ih se stru jn im udarim a i oni n e mogu umaći. Š takor koji je tom e sam izložen, zapada u neku vrstu ludila. Dva štakora, koji su zajedno, napadaju jedan drugoga i. mogu u istoj m jeri stabilizi­ ra ti svoje u n u ta rn je stanje. V jerujem da to pokazuje osnovnu situaciju vlasti. Prvo, izvor opasnosti ne može se identificirati, bez obzira iz kojih razloga; stoga se, s jedne strane, izvor opasnosti može nesm etano razvijati i eventualno me uništiti i, s druge strane, postajem voljno i djelatno nesposoban i postoji opasnost da se »rastrojim« a da pri tom djelovanje izvora opasnosti (koji je objektivno možda te k neznatno opasan) više uopće nije potrebno. (Samo je drugi problem specifičan za vlast jer prvi može nastupiti kao naličje nužne obrane i. u situacijam a čiste sile.) Drugo, na tu osnovnu situaciju logika vlasti reagira tako što pom jera izvor opasnosti: nespoznatu opasnost zam jenjuje izm išljeni neprijatelj. Time što sam stvorio poziciju neprijatelja, mogu se odu­ 53

p rijeti vrtlogu sam orastrojstva (iako se možda usprkos tom e n e m ogu sačuvati od vanjskog uništenja), tj. sa­ mog sam sebe identificirao. Treće, nem oguće je stvoriti tu poziciju n eprijatelja, koji se razlikuje od stvarnog iz­ vora opasnosti, a ne postati pri tom n ep rijatelj samom sebi — sam oidentifikacija je samorascjep. J e r ja trebam tog n ep rijatelja (kao intim nu viziju mog ugrožavanja), on je m oja brana od difuznog vrtloga. Ako je srušim , bit ću opet isto onako nezaštićen kao prije. A ipak m oram baš to učiniti. Sa u n u tra šn jim n ep rijatelje m mogao bih sklopiti m ir samo kad bih znao u čemu je stv arn a opas­ nost, kad bih b ar za n ju znao. Da bismo sasvim razum jeli ovu misao, pretpostavi­ mo da je neki neuhvatljivi izvor opasnosti takvog svojstva da samo štakora A izlaže opasnosti ludila, dok štakor B ostaje na nj im un. U tom slučaju A će nap asti B-a, dok se B sam od sebe ne b i borio ali se m ora braniti. Budući da opasnost za B-a n ije neki n euhvatljivi izvor nego je to A, d a li se B zbog situacije borbe uopće cijepa? Da, čak više nego A; je r za B-a je A postao n euhvatljivi izvor; B je odjednom žigosan kao n ep rijatelj i ne zna zbog čega; nem a čak ni A-ov bol kao izvor poticaja, stoga se koleba izm eđu toga da se bori i ne bori dok je A odlučan da se bori. N adalje, može li se u slučaju B-ovog rascjepa uopće govoriti o nekom pom jeranju opas­ nosti? Bez svake sum nje, je r u krajnjoj lin iji B-a ne ugrožava A, nego A-ov poticaj, tako da bi za B-a di­ rek tn i p u t da skrši A -ovu vlast bio u u k lanjanju tog izvora opasnosti (radi u k la n jan ja A-ove sile možda ima drugih d irektnih puteva). Ovaj slučaj pokazuje, m eđutim , da se čak i onom, koji bi im ao sposobnost da izravno prilazi opasnosti (u čemu bi možda bio njegov »im uni­ tet«), može nam etnuti to pom jeranje borbe. N ije teško raza b rati zašto su takve situacije za ljude općenite, dok za životinje, unatoč pokusu, m ogu biti za­ nem arene. Kad su životinje stalno izložene opasnostim a koje su isto tako nepodobne da ih se identificira koliko i neizbježne, tada se, općenito govoreći, pokreću zakoni evolucije: Jedna vrsta propada, druga stupa možda na njeno mjesto, potječući od onih 'koji su im ali najveću moć prilagođavanja. Neku danu vrstu m ora se i može d efinirati upravo apstrahirajući takve opasnosti. O brnuto je kod čovjeka, čiji se »biotop« stalno m ijenja zato što on proizvodi. Već Zbog toga što je odnos proizvoda i sirovine tako teško shvatiti, o čemu svjedoče već m agija i sada ekološka debata, svakodnevnica čovjeka jest da se stalno dešava nešto neočekivano. Razvoj proizvodnih 54

snaga već je odavno pretekao ljudska biološka čula. Ali kada se situacije, koje se možda mogu pojm iti samo snagom apstrakcije, pokušava reproducirati u čulnoj spo­ znaji, nem inovno se ja v lja ju rascijepljene slike. (Ovo m i izgleda suštinom Holzkampove teorije opažanja, usp. 1973.) Kolodvor, telefon i drugi plodovi industrijaliza­ cije potiču očevice njihove pojave, npr. B audelairea i Prousta, da posegnu za n ajstarijim mitovim a; a što je m it stariji, tim su nedvosm islenije im plikacije n ep rija­ teljstv a i svireposti. Usprkos svemu, zbog neprisnosti koju su sam i skrivili, ljudi, bar za sada, evoluciono ne propadaju. Opća definicija vlasti mogla bi glasiti: V last je stru ­ k tura posebne vrste borbi, naim e takvih u kojim a nerazrješiva nerazgovjetnost opasnosti borcima nam eće problem identiteta; ona je ono što borci u takvoj situaciji im pliciraju svojim djelovanjem , naim e rascjep prem a van i prem a u n u tra (izm išljavanje n ep rijatelja i/ili samo identifikacija kao neprijatelj evog neprijatelja). Ova dvostruka stru k tu ra , kao što smo ran ije dokazali, n ije nikakvo »-razdvajanje«, nego prva, elem entarna stru ­ k tu ra red a koja, sve dok je stv arn i izvor opasnosti ne­ dostupan — ili također: sve dok općenito ne zavlada raspoloženje da tre b a »-računati s nepoznatim «, a k tom e i sposobnost da se u slučaju nužde p atn ji kaže »da« — im a samo altern ativ u ludila. P ri čemu je jedna stvar ja sn a > možda m oje u n u ta rn je stan je m ogu stabilizirati putem izm išljan ja neprijatelja, ali vanjsko ugrožavanje tim e je još poraslo; dok se branim od intim nog n ep rija­ telja anonim na opasnost djeluje i dalje; vodim, ne zna­ jući to, r a t n a dvije fronte. 1.

2. 2. Vlast, moćnije, najm oćnije

K ada se dvojica bore i u igri nije (samo) sila — uzeta za sebe, vanjsko oštećenje tijela o čijoj sposobno­ sti odlučuju fizička snaga organa i m ehanička »produ­ ženih organa« — nego (i) vlast, onda se, prem a definiciji, susrećemo sa u sebi rascijepljenim borcima. Koji od njih jest ili koji će postati onaj m oćniji? S pozicije D eutscha i B achracha/B aratza, ali u mnogo općenitijem smislu, pretpostavljam da je to onaj m anje rascijepljeni, tj. onaj čije su n am jere spram danog predm eta borbe m anje proturječne, bez obzira iz kojih razloga. (O tom e što se u jednom takvom slučaju zove »proturječnim «, odlučuje diskurs boraca; diskurs u Foucaultovom smislu, koji uop­ 55

će može egzistirati samo tako d a se u njem u »strateški izbori.« uzajam no isključuju.) Predstavim o sebi legendu o Solomonovom sudu (1. K raljevi 3, 16—28), bez Solomona, ali s m ačevim a u rukam a prave d lažne m ajke. Sada se više ne rad i o pitanju zašto se obe bore za dijete nego o p itan ju zašto bi pobijedila lažna m ajka, inače ženski Don Juan, koja p ristaje n a sm rt djeteta. Ona je m anje rascijepljena od prave: njoj je stalo do d jeteta samo kao do vlasništva, a prava m ajk a želi osim toga da d ijete živi. Tko je u stan ju d a uzajam no izigra ove nam jere i p ri tom se sam n e ra stije p i — i tu priča do­ biva veliku dubinu: da je u danom slučaju Solom on udario, da li bi u nj im ali povjerenja? — taj je pobjed­ nik. Hegelova priča o »gospodaru i sluzi« slično je saz­ dana. P rvi samo želi da bude sam ostalan. D rugi osim toga i da živi. Budući d a se tu ne upliće nikakav »Solo­ mon«, gospodar doduše može n a jp rije provesti svoju vo­ lju protiv otpora, ali odm ah zatim odnos rascjepa se preokreće. Gospodar želi uživati i stoga treb a kako ob­ je k t pohlepe, tako i slugu koji ga p riprem a; a sluga sa svoje stran e gospodara ne treba. P ri svem u tom e m oram o stalno p aziti n a razliku između v lasti i sile. Hegelov model pretpostavlja nasilnu borbu, u kojoj o pobjedi odlučuje nešto drugo nego sila. To drugo nazivam vlašću. Tim e se im plicitno pretpostav­ lja nasilnu borbu s jednakim sredstvim a sile. Ako za­ mislimo da borac, koji samo želi da bude samostalan, stoji tu golih ruku, dok je drugi, doduše, kolebljiv ali im a pušku — tad a je teško predskazati pobjedu. Ako su obojica jednako odlučni ili neodlučni, pobijedit će, n a ­ ravno, onaj naoružani. W eberova definicija onoga biti m oćniji govorila je o provođenju vlastite volje, pa i protiv otpora, »bez ob­ zira na čemu ta šansa počiva«. Ali jedno važi za sve te »bez obzira« — slučajeve, naim e da je onaj nem oćniji rastijep ljen iji od onog moćnijeg; stoga to spada u defi­ niciju. Čak onaj čija je vlast posredno u posjedovanju puške, nadvladava njom e neposredno samo zato što onog nemoćnog cijepa n a liniji »pare ili život« (ako se um je­ sto toga radi o posjedovanju sredstava za proizvodnju, to glasi »radnu snagu ili život«.) To je strategija rascjepa koja (u oba slučaja) ne funkcionira uvijek zato je r ne čuvaju svi napadnuti svoj život po svaku cijenu i zato je r svaki napadač n ije im un n a iskoristivi sam orascjep samo zbog toga što posjeduje »oružje«. (Važno učenje za revolucije.) 56

Iz ovih razm išljanja proizlazi da netko može »biti moćniji« (ili nem oćniji) ne prim jećujući to uopće. J er radi toga što je netko u odnosu na dani objekt m anje rascijepljen nego netko drugi, uopće ne treba diskurzivirati taj o b jekt kao objekt borbe — a pogotovo ne stv ar­ no »oružje«. Ta'kav objekt netko može uvijek »uzeti«, dok drugi »oko njega kruže« i stalno ga izbjegavaju. Ta­ ko je izvjesna vrsta »proleterskih intelektualaca« rascijepljena u pogledu znanja zato što ne mogu ukloniti i ne žele zaoštriti »diobu na fizički i um ni rad«. To im a za posljedicu da velike dijelove znanja bez borbe prepuštaju svojim protivnicim a, ne usvajaju ga, ne prim jenjuju. S tv arn a borba pri svem u tom e uopće se ne odvija, ali posljedice su silne. Ili: mnogi am erički m uškarci pretpo­ stav ljaju tip M arilyn Monroe, dok am eričke žene vjerovatno p retpostavljaju m uškarce koji njih pretpostavlja­ ju. »Zbog toga« neki m uškarci im aju m erak na neke že­ ne sa silikonskim um ecim a u p rs im a . . . Cak i ako u snu ne žele tjelesno sakaćenje žena i ako ih čak ni ne prim jećuju, činjenica je da su u pogledu fizičkog izgle­ da m anje nego žene rascijepljeni u bivstvo van je i bivstvovanje za druge. Oni, dakle, jesu u položaju onog moćnijeg i zbog toga profitiraju. Možda se granica odgovornosti kreće duž p itan ja da li se svjesno ili nesvjesno profitira. U ig ri vlasti sudjeluju, m eđutim , oba slučaja. Od n jih treba razlikovati treći slučaj kada se, da bi se pobijedilo, ,■ i zaziva rascjep. Tako između nam jere »ima­ ti svoje dijete« i nam jere «im ati ga živog« nem a po sebi proturječja, gotovo n i razlike; a kada se ta m ajušna di­ ferencija razvija u suprotnost, to nije snagom Hegelove dijalektike bića, nego zato što je proizvodi Solomonov mač. Tako bi Solomon, koji. po svemu sudeći ne pati tako mnogo zbog moguće sm rti djeteta, bio moćniji od m ajke čak i onda kada inače, kao vladar, ne bi bio onaj najm oćniji. Pređim o sada na pitanje vladavine i onoga biti-naj-m oćniji. S tru k tu ra Solomonove odluke, koju smo do sada apstrahirali, ili bolje rečeno, način njenog ostvare­ n ja je egzemplaran. K arakterizira ga oštra prekretnica: u početku se kralj priprem a da dijete rasiječe. To bi mo­ gla učiniti i lažna m ajka kad ne bi bilo legitimnog mo­ nopola sile države. Tada bi ona bila ona m oćnija. Ali kralj potom povlači mač; njegova se uloga odvaja od uloge lažne m ajke; na kraju tog svirepog puta nalazi se, iznenađujuće, dobro. Solomon dem onstrira dvije spo­ sobnosti koje vjerovatno obije kvalificiraju za vladanje: sposobnost da izazove rascjep (ne cijepajući pri tom sa­ 57

mog sebe) i sposobnost da istovrem eno bude n a obije stran e jednog borbenog fronta; da s lažnom m ajkom su­ d jeluje u p riprem anju ubojstva, s pravom m ajkom da dijeli ljubav prem a djetetu; da jednu raskrinka, drugu prestraši. Divide et im pera. K onstelaciju, koja se ovdje pokazuje, nazivam ras­ cjepom drugog stupnja ili stru ktu ro m pom jeranja vlasti. Moglo bi se govoriti i o »stru k tu ri biti-naj -^moćnij i«. U svakom slučaju svjesno n e govorim o s tru k tu ri vlada­ vine i to upravo zato što slijedim W eberovu definiciju vladavine. Ako vladavina znači šansu steći pokoravanje nekoj naredbi, onda vladavina i biti-naj-m oćniji nipošto nisu isto. Steći pokoravanje mogao bi i netko tko n iti cijepa n iti zatiče rascjep. O brnuto, onaj tko je »najm oć­ niji« tim e je doduše često najviše osposobljen da vlada. Ali ne uvijek: može se desiti d a za vladanje n ije »spo­ soban« je r im a nešto važnije da r a d i . . . Ili d a hi njegov pokušaj da vlada doveo u p itan je njegovu v la s t. . . Da se zadovoljava tim e da cijepa i uzajam no izigrava, dok jedan d rugi pored njega stiče pokornost m ada istodobno nije najm oćniji: zato što su njegove naredbe rascijepljen e . . . (slučaj klase kapitalista). Posm atrano čisto form alno, ta konstelacija ne posto­ ji ni u čem drugom nego u taloženju dvaju rascjepa. D vijem a zaraćenim p artija m a pristupa treća (pri tom ne igra nikakvu ulogu da li se form ira od n jih sam ih ali do­ lazi izvana) koja se bori protiv borbe i p ri tom rascjep još jednom cijepa (koji je, kao što smo rekli, po m oguć­ nosti sam a izazvala; no može ga i zateći). Cim, dakle, jedna »partija« ne cijepa jednu nego dvije druge, koje se istodobno i m eđusobno cijepaju, i p ri tom ostaje konzistentna »partija«, predleži »rascjep drugog stupnja«. Engelsova teorija države ovu misao najjednostavnije zorno predočava. Klase se bore oružjem i postoji opas­ nost da će uništiti društvo. Tada se form ira jedna p ar­ tija koja, s ciljem ili izgovorom da želi sačuvati jedin­ stvo društva, oduzim a oružje od oba tabora, dakle, osujećuje njihovu borbu na liniji; cijepa uništavalačka sred­ stva versus neuništavalačkih; čime borba, naravno, ne p restaje ni n a prvoj n iti na drugoj razini rascjepa. P u ­ tem ovog »prim jera« državu se s Engelsom generalno može poimati kao takvo zbivanje kada se n a rascjep dru­ štva u neprijateljske tabore reag ira rascjepom tog rascicna. naim e otcjeplieniem onih elem enata sukoba koji bi, da im je ostavljeno n a volju, mogli dovesti do potpunog raspada, tj. do sam ouništenja društva. D rugim riječim a, tu protivništvo p artija biva prikriveno protiv58

ništvom između oblasti reda — p ri čemu uvijek valja isticati da se rad i o određenom redu, redu rascjepa — i oblasti nereda koja usprkos tome neizbježno postoji, m ada ograničena, ali ograničavajući ujedno i sam a ob­ last reda. (Usp. Jag er 1983, str. 134. i dalje.) Uostalom, to je zbivanje koje se svakodnevno reproducira; sjetim o se samo rascjepničke uloge sudske presude u borbi protiv poletne piste Zapad. O pitan ju države ne može se i ne treba dalje disku­ tirati na ovdje izabranoj form alnoj, apstraktnoj razini. Samo ra d i razjašn jen ja pojm ova valja još dopuniti: Iako bi možda im alo sm isla poim ati državu zajedno s Maxom Weberom kao odnos vladavine (1956, str. 1043) — dok je Engels, što sada možemo reći, određuje samo kao od­ nos vlasti — njen je značaj za političke borbe ipak prije u tome što je ona odnos vlasti, tačnije: »integracija od­ nosa vlasti«. Ali u tom pogledu nećemo stići daleko ako je definiram o redukcionistički putem njenog specifičnog sredstva fizičkog nasilja, kao da se radi o tom e da se u borbam a znade da je doista država ta kojoj smo potčinjeni iz nedokučivih razloga. Antonio Gramsci je taj koji je pokazao da država, pošto je iscrpla svoja sredstva sile, još nipošto nije poražena. S druge strane, definicija putem odnosa vlasti možda je suviše m aglovita: »odnose b iti-naj-m oćniji« trebalo bi posm atrati specifičnije. A definicija da je država u m edij vladavine prevedena in­ tegracija svih odnosa biti-naj-m oćniji (tj. svih u d ru ­ štvu rasu tih tačaka koje se stru k tu rira ju s rascjepom d ru ­ gog stupnja), bila bi također suviše općenita već zato što zapostavlja pitanje kapitala. Ipak, dalje bi nas moglo odvesti pitanje koji je kriterij jedinstva rasipanja onog među sekundarnim rascjepim a koji je historijski odre­ đenu državu preveo u m edij vladavine. Svi ostali sekun­ darni rascjepi bili bi ili potencijalna uporišta te države u društvu, ili, uporišta strategije alternativne države. Kada bi istodobno postojala neka apsolutno nedržavna strategija, ona bi se m orala oslanjati na nešto drugo a ne n a sekundarne rascjepe. Radi daljnjeg pojašnjenja, »rascjep drugog stupnja« povezali smo s pojm ovima vertikalnosti, centralnosti, pom jeranja i reda. Među najinteresantnije oblasti prim jene pojm a »ras­ cjep drugog stupnja« spada stvarno država. Država, kao i druge ideološke sile, izgleda u uobičajenoj predstavi topološki kao »gore«, tako da P rojekt teorije ideologije definira ideologiju upravo kao »podruštvljenje odozgo« (PIT2 1982, str, 181). Ali izraz »gore« n ije samo čisto 59

m etaforički — vladine klupe već odavno nisu tako uz­ višene kao npr. restoran n a F un k tu rm u — već bi, štaviše, treb alo istražiti kako uopće dolazi do te m etafore. Zato što su sinovi m anji od očeva? Zato što oni niskog položaja pred gospodom o baraju pogled? Ili zato što državu, idealistički brkajući geom etriju i stvarnost, po­ im am o kao aksiom koji im a još samo izvode izvan sebe, ispod sebe, kao v rh piram ide? U svakom slučaju, ta m e­ tafo ra pokazuje možda priviđenja sudionika igre vlasti, ali n e n jen u s tru k tu ru (vid. tako đer H olzkamp 1983). Stvarno je opravdani je o crtati državu kao centar. Oni koji se bore protiv borbe postavljaju se u svakom pogledu »-između-« boraca, tako kao što prerušeni Sieg­ fried stavlja svoj sveti pocinčani m ač izm eđu sebe i B runhilde; i kada država s tru k tu rira čitav prostor takvih borba, onda to čini tim e što štiti sve linije fronte borbi kako bi mogla reći svoju u v ijek jednostavnu riječ po­ m irenja; u tom e se sastoji n je n a »-integracija odnosa vla­ sti«. (Sastoji se, drugim riječim a, u rascjepu p artije i njegovom »ublaživanju«). M eđutim , i u takovom načinu gledanja oma nešto netačno zato je r nije n ajp rije centri­ ran rascjep drugog nego već rascjep prvog stupnja, samo što je tu centar tako rekavši prazan: to je praznina bor­ bene fronte koju neprestano zauzim aju obije zaraćene strane. Za rascjep drugog stupnja specifično je samo to da centar kao takav postaje m anifestan. Ako se odnose vlasti može putem centralnosti oka­ rak terizirati isto tako općenito kao putem rascjepa, nije li onda pogrešno definirati vlast samo putem rascjepa? N ije: pojam rascjepa je tem eljniji je r samo on omogu­ ćuje da se suoči razlika izm eđu »latentne« i »m anifest­ ne« centralnosti, dok obratno, pojam centralnosti ne vodi pojm u rascjepa niti razlikovanju dvaju stupnjeva ras­ cjepa. I pom jeranje je obilježje rascjepa i prvog i drugog stu p n ja koje postaje m anifestno tek kod ovog posljed­ njeg. »Od samog početka« borbe, koje poimamo kao bor­ be za »vlast«, nisu up rav ljen e protiv stvarnog izvora opasnosti. Ali kod rascjepa drugog stu p n ja n e pom jera se samo stv arn i izvor opasnosti nego i znani objekt bor­ be i sam o se stoga javlja pom jeranje boraca. (Što ne znači da »smisao« toga m ora biti shvaćen). U načelu, pom jeranje može poprim iti tri oblika: 1. Borite se za ne­ što drugo! (Npr. ne za sadržaj odluka o investicijam a, nego za p itanja raspodjele koja iz n jih proizlaze; ne za nastanjivanje praznih stavova, nego za kodiranje ju rističkih simbola u kojim a se oni pojavljuju; ne za pitanje 60

stacdoniranja raketa, protiv čega je u SR Njemačkoj ve­ ćina, nego za p artijsk e povlastice i kandidate za kance­ lara.) 2. Borite se krišom ! (Slučaj mladog S partanca koji svog n eprijatelja, vuka, skriva pod ruho zato što zakon ne dopušta druženje s vukovim a; ali iborba se nastavlja pod r u h o m .. . ) 3. Borite se kasnije! (N apuštanje 'kuća da, ali »ne u sadašnjem trenutku«! Ponovni prijedlog odluke o B rokdorfu za deset godina! O dluka o stacioni­ ran ju rak eta te k n a idućem partijskom kongresu! Stacioniranje rak eta tre b a n ajp rije odgoditi!) Takva pom jeranja možda ne trp e svi pasivno, ali ako samo neki dopuste da ih se »pomjeri« — rascijepljeni su 6Vi.

Napokon, rascjep drugog stu p n ja čini m anifestnim učinak rascjepa u pogledu reda, učinak koji već po sebi pripada rascjepu prvog stupnja. Potiskivanje borbe koje ju prigušuje po m ogućnosti do nevidljivosti; centar kao orijentaciona tačka, bilo u prostoru, bilo u vrem enu (»početak« je vrem enski centar n a koji se veže svako drugo vrijem e; K laus H einrich je upozorio da je u n a j­ starijim evropskim jezicim a za početak i vladavinu po­ stojala sam o jedna riječ [1981, str. 39]); — to shvaćam o kao red. N aprotiv, rascjep (prvog stupnja) obično se po­ im a kao nered. Samo u otvorenom ratu, u m entalitetu vojnika koji razlikuje protivnika u sportu od opasnosti poplave boljševizma, može se pokazati skrivena istina da je -sam rascjep odnosna tačka reda. Postavlja se, m eđutim , p itanje ne stv ara li rascjep drugog stupnja čak više nereda nego onaj prvog stupnja, je r ako jedna od borbi predstavlja nezavisni izvor opasnosti, moglo bi se desiti da će taj izvor kum ulirati tim više što se duže od­ gađa bilo kakvu pro tu m jeru ; u jednom tren u tk u mogao bi postati tako velik da šaljive igre rascjepa na njega ne djeluju. Ovo p itan je postavlja se posebno zbog toga što i oni, koji bi izvoru opasnosti mogli direktno prići, m oraju prvo proći kroz dani raste r rascjepa. N ajprije će biti nužno latentnu .borbu svesti na m anifestnu, tj. um jesto protiv borbe, boriti se protiv potiskivanja borbe i tim e » p artiju reda« ponovo pretvoriti u proizvođače agresivne slike neprijatelja, što ona u osnovi jest; čak ako to i uspije i ako čak okončamo s posljedicama, v r i­ jem e je protraćeno. 1.

2. 3. Da li je vlast neizbježna?

Što se može učiniti protiv vlasti? O tom e se n a ov­ dje danom nivou apstrakcije može malo reći. Možda i n e­ 61

m a sm isla pitanje postaviti tako općenito. No pod p re t­ postavkom da slijedim o ovdje iznesenu definiciju vlasti, moguće je navesti neke k riterije koji osiguravaju p rih ­ vatljive odgovore: 1. Borba protiv onog najm oćnijeg n e utječe n a egzi­ stenciju onog biti moćniji, borba p rotiv onog m oćnijeg n e u tječe n a egzistenciju vlasti. (U sprkos spoznaji, če­ sto neće 'biti moguće tu utjecati.) O brnuto, tre b a očeki­ v ati da će se, sve dotle dok postoji pozitiv vlasti, kom pa­ rativ i su p erlativ vlasti u v ijek reproducirati. S druge strane, stvarno još nikada n ije naveden neki prihvatljivi razlog za p retpostavku da se »vlasti ne može izbjeći«. 2. Pozitiv vlasti, gdje god s tru k tu rira neko stanje stvari, biva uklonjen upravo u onoj m jeri kako se ras-cjepljuje, uz pretpostavku da se istovrem eno s uklanja­ n jem red a kao rascjepa stvara alternativa reda za tad a ponovo slobodno »rasute« elem ente. Ovaj proces nazi­ vam razvlašćenjem . Možemo ga zam isliti čak i kod iz­ vora opasnosti koji ostaju jednaki; u svakom slučaju, još nije dokazano n i to da su p om jeranje i potiskivanje p ri­ rodno svojstvo ljudi. S d ruge strane, moglo bi se te k n e­ stanak, odnosno dovođenje-do-uništenja izvora opasno­ sti sm atrati presudnim probojom n a putu u k la n jan ja vla­ sti koja bi tada tako rekavši rad ila n a prazno. 3. Bez obzira u čemu se sastojao »izvor opasnosti« (upotrebljavam ovaj izraz čisto nom inalistički: u danom tre n u tk u postojat će cijela m reža većih i m anjih »opa­ snosti« različite stru k tu re , koje pospješuju rascjep i koje su različite za razne individue, grupe i veće političke jedinke; neke će se moći identificirati, a neke ne; no moguće je zam isliti da su neke naročito teške za naro­ čito m nogobrojne i da dh se može identificirati, tako da može postojati šansa d a ih se b a r savlada i tim e rak rascjepa reducira na »dobroćudne otekline«), moći ćemo mu se suprotstaviti, u postojećoj situaciji vlasti, u vijek samo posredno preko vlašću induciranih pom jeranja. P retpostavim o da nam je uspjelo da u nekom načinu proizvodnje utvrdim o sm rtonosno žarište opasnosti. Taj način proizvodnje neće nam se nigdje suprotstaviti u čisto ekonomsko »po sebi«, izvan shem a red a i tim e iz­ van vlasti; pojavit će se u njim a i nigdje drugdje. Jedna je stv ar pokušati dokazati da je »vlast« ili izvjesni kvan­ tum vlasti posljedica određenih ekonom skih struktura. Druga je stvar djelovati pro tiv tog konteksta. D jelan je je s p itanjem vlasti uvijek neposredno konfrontirano. 4. Sve strategije razvlašćenja im at će jednu stv ar zajedničku: O rijen tirat će se n a to da stanem o n a obije

stran e jednog fro n ta (otcjepljenje) i budem o protiv obije strane (pozivanje n a stvarne izvore opasnosti) i da poku­ šamo izazvati »-jedinstvo u razaranju« (alternativu reda). P ri tom se m ora voditi računa o tom e da se ta obiljež­ ja dade m eđusobno odvojiti. S trategije razvlašćenja mo­ gu se prom etnuti u strategije produbljenja rascjepa prvog stu p n ja (kada je postignuto samo »razaranje« ali nikakvo jedinstvo, tada raste samo pritisak rascjepa od strane etablirane vlasti) ili drugog stu p n ja (kada se problem a­ tiku »razaranja« sasvim zapostavlja, tada preostaje u putstvo za djelovanje za takve koji hoće da postanu »naj­ moćniji«). U spješna strategija razvlašćenja m ora sadrža­ vati ono što Foucault opisuje kao »kodiranje tačaka o t­ pora«; u ovdje preziciranom sm islu: uspostavu odnosa koegzistencije izm eđu svih društvenih m ikrooblasti u ko­ jim a se, obećavajući uspjeh, nastoji realizirati red u ra ­ zaranju (ne-centralistički red, red usprkos odustajanju od pom jeranja i potiskivanja). 2. INTEGRACIJSKA FUNKCIJA PARTIJA

Predgovor Kako slijedi iz pretpostavki prethodnog poglavlja, prikaz ad ekvatne teorijske postavke partije zahtijeva prethodno proučavanje isto tako razine »lokalnih konfrontacija» koje se pokazuju »relevantnim za partiju«, kao i razine »strateškog povezivanja«, naim e uočljivih »velikih« partijskih form acija. Sam prikaz trebao bi im a­ ti svoj vlastiti redosljed koji se takvim proučavanjem ne može unap rijed predskazati, no svakako bi u svakom od njegovih odlom aka bile p risutne obije razine u svom pro­ žim anju i uzajam nom djelovanju. — Od tog stadija te­ orijske razrade ja sam, međutim , veom a daleko. N aredno izlaganje bazira se samo na prvom, skrom nom koraku koji se sastojao u proradi dijelova teorijske litera tu re o partijam a koji su m i se činili relevantnim ; a ta litera tu ra je pretežno jednostrano o rijentirana na »makrofiziku«. Sliku, koju ćemo vidjeti n a idućim stranicam a, već se zbog toga može sm atrati samo m eđurezultatom koji će se uključivanjem postojećih »mdkrofizikalnih« analiza, kao i onih koje tre b a te k razviti, vjerovatno znatno iz­ m ijeniti. Ipak je zasigurno bilo opravdano dati tu sliku jer ona stv ara barem prvi, nedefinitivni prostor za pi­ tanja za takve analize, i to tim e što na maikrotvorevini »partija« .ističe onu značajku rascjepa koja bi mogla biti 63

istodobno odnosna tačka i rezu ltan ta m ikrotvorevine ko­ ju treb a analizirati. Općenito govoreći, moj pristup, n a­ glašavajući fenom en rascjepa, ističe prigovor u odnosu n a dvije međusobno povezane tendencije u lite ra tu ri o partijam a: prigovara tendenciji koja u »-nadmetanju p a r­ tija« vidi neku vrstu kolektivnog procesa spoznaje u ko­ jem se putem stv ara n ja zaoštrenih v a rija n ti odluke do­ b ro prip rem a iznalaženje odluke, te istovrem eno nem oć­ noj p rotu tendenciji koja, u želji da izbjegne ideologiju kolektivnog procesa spoznaje, osporava u cijelosti egzi­ stenciju različitih v arijan ti i »-konkurencije«. — N ajzna­ čajniji au to ri za moj pokušaj su, s jedne strane, M arx, G ramsci, Foucault i, s d ruge strane, Lipset, Rokkan, Sorauf, Sartori. Moj rad se sastojao u tom e da ove autore (pored ostalih) rein terp retiram sa stanovišta pretpostavki vlasti. Moja m etoda izlaganja orijentirana je prem a M arxovoj — »uspon od apstraktnog p rem a konikretnom«: n a­ stojim d a fenom en partije, koji je i na malkrorazini p rije svega zbunjujuće kompleksan, n e razlažem klasifi­ cirajući ga u dijelove, d a ga također ne posm atram ind uktivistički kao krunisan je em pirijskih pojedinačnih generalizacija (tako rek av ši kao neki »susret treće v r­ ste« koji, m eđutim , brojni politolozi očigledno zbilja oče­ kuju) i da ga isto tako pragm atički ne razvodnim u »mrežu teo rijskih problem a«; nastojim ga, naprotiv, ra­ sta viti u razine m odela koje se podižu jedna na drugoj. T um ačenje pojedinih aspekata fenom ena p artija tada svakako polazi od p itan ja na kojoj razini ono tre b a uop­ će da uslijedi. Ali zašto m akrofiziku oblika p a rtije tem atizirati kao »integracijsku funkciju partija«? Prvo, zato što v je ru ­ jem da se najprije m ora razjasn iti funkciju oblika par­ tije kako b i se potom moglo osnovano rasp rav ljati o n je ­ nim organizacijskim varijantam a, načinim a postanka, procesima razvoja i obraosu postupanja. Na slijedećim stranicam a nalaze se stoga izvodi o ovim drugim aspek­ tim a samo u tezama, s tim e što su teze izvedene iz funk­ cionalne analize. Drugo, zato što »integracija« s pozicija pretpostavki vlasti izgleda kao oznaka za ono specifično interesan tn o u obliku partije. P aradoks »konkurencije partija«: 'borbom osigurati jedinstvo? (Ili u stvarnosti ne­ ma uopće nikakve borbe?) »Integracija« nam služi samo kao odgovarajući zbirni pojam za fu n k cije oblika p artije ; za svaku pojedinu fu n k ciju treba te k pitati. Ponajprije će valjati objasniti na čem u treba »integrirati« (što osi­ gurati). Treće, posljednjih godina m nogo se govorilo o »prestanku funkcije partija«. N akon uspona »zelenih« 64

isto tako glasno se govori o prestanku funkcija narodnih partija. Ta m išljenja su u ponečem nejasna; riječ je o ne jasnoći koja se ponekad tiče već pojm a funkcije kao takvog; stoga počinjem s raspravom upravo o pojm u funkcije. Za u nastavku razvijene funkcije partijskog sistem a i p artija važi da se one mogu »izgubiti« samo po cijenu ukidanja kapitalističke društvene formacije. Cini mi se da bez takve teorijske paradigm e i pristupa (tj. bez ozbiljnog odnosnog problema) nem a puno smisla baviti se uopće pojm om funkcija. Način izražavanja u slijedećem, drugom poglavlju jako se razlikuje od onog u prvom. S jedne strane, to je zbog isključivo politološkog studijskog m aterijala iz­ nad kojeg se u pisanju teško uzdići, a s druge strane, zbog toga što je prvo poglavlje napisano godinu dana nakon drugog (mada je u osnovnim idejam a koncipirano istovrem eno kada i prvo). Nisam pokušao izgladiti ovu diskrepanciju. 2. 1. Integracija kao »funkcija« R asprostranjeno postojanje pojm ova funkcije i funkcionalističkih teorija u naukam a o društvu ne- sm ije stvoriti privid da upravo u kontekstu teorije partija nem a uopće jedinstva u tome što su »funkcije«. Elm ar W iesendahl je nedavno, nakon što je pregledao desetak autora, konstatirao d a je ta kategorija, s jedne strane, povezana s »idejnim sadržajim a kao što su izvršavanje, konzekvencija a učina'k«, upravo m eđu istraživačim a p ar­ tija, ali, s druge strane, da se »široko p rim jenjuje u smislu zadatka, svrhe, cilja, aktivnosti, obrasca postupa­ nja ili načina djelanja« (1980, str. 186). Zbog tako mnogo nejasnoće kosi se sa općom zapoviješću da treba lučiti norme, zakone i s tv arn a postupanja. Da bismo izbjegli takva prožimanja, u nastavku se oslanjam na takve defi­ nicije funkcije koje su, koliko god je to moguće, bliske m a­ tem atičkom pojm u funkcije — koji označava relaciju preslikanja u kojoj svakom elem entu skupa M tačno odgovara jedan elem ent skupa N. Tako npr. D eutsch (1976, str. 183) poima funkcije kao »učinke jednog prooesa n a dru­ ge procese ili strukture«. U marksističkoj litera tu ri n a­ lazimo npr. kod B lankea/Jurgensa/K astendiecka (1975) im pliciran isti pojam funkcije. Ti aaitori pišu npr. da se »izvršna funkcija« kapitalističke države ostvaruje tim e što provođenje zakona vrijednosti konstituira provođe­ nje zakona prava (str. 421). Funktionalno-am alitička m e5 Marksizam u svetu

05

toda vidi se po tom e što se 1) dvije oblasti razlikuje, ovdje ekonom iju i državu, 2) jedna od oblasti, ovdje eko­ nomska, važi kao polazište (oblast argum enta, skup praslike) i 3) izm eđu svakog pojedinog elem enta obiju obla­ s ti uspostavlja stabilna veza, polazeći od pretpostavke da elem ent iz skupa praslike može egzistirati samo uz istovrem eno postojanje pridruženog elem enta iz skupa slike. Ova m etoda razlikuje se od m atem atičke u dva pravca. Prvo, pretpostavka »istovrem enog postojanja« svodi se kod m atem atičkog pojm a funkcije n a trivijalnost da je elem ent iz M elem ent funkcije samo onda kada m u se prem a pravilim a pridružuje jedan elem ent iz N, što n aravno n e znači da n i inače m atem atski ne »egzi­ stira«; dok pojam funkcije kod B la n k ea/Ju rg en sa/K a stendiecka, naprotiv, znači da elem ent M egzistira samo onda ako je elem ent funkcije. Drugo, svi politološki au ­ to ri p o tcjenjuju m atem atičko pravilo po kojem elem entu M treba tačno d a odgovara jedan elem ent N. — J a se, dakle, pozivam n a tu osnovu i govorim o B-u kao »funk­ ciji«, recim o funkciji partije, onda kada želim reći da je B fu n k cija u odnosu na A , da je B puko sredstvo kojim se na A »cilja«, odnosno A -u »služi« i da je B n užni u v je t za A. Dok prvo i treće značenje, uzeta za sebe, mogu ka­ rak terizirati i pojam zakona je r izražavaju jedan čisto form alni odnos im plikacije (A im plicira B), drugo zna­ čenje, koje k onstatira B-ovu o rijen taciju n a cilj, može se p recizirati vjerovatno samo sistem sko-teorijski, što su au to ri kao Deutsch, Naschold (1972) i drugi i pokušavali. Za m oje potrebe gornja form ulacija ipak je dovoljno precizna. D ostaje da se funkcije ne razgraniči samo od zakona, nego i od norm i i obrazaca postupanja. N orma govori što tre b a d a egzistira, obrazac postupanja opisuje pravilnost onog što egzistira. A gornja form ulacija ne iskazuje n išta ni o postojanju n iti o tre b an ju . J a mogu n pr. B označiti kao »funkciju«, ne da bi, recimo, ute­ m eljio postojanje, nego »propast«, odnosno »nepostanak« A-a, tim e što ukazujem n a »iščezavanje«, odnosno »ne-ispoljavanje« B«a; a pri tom ne igra nikakvu ulogu da li B-ovo »iščezavanje« pozdravljam ili zbog njega ža­ lim. F unkcija je u neku ru k u »potrebni zakon«, potre­ ban U relaciji prem a prem isam a koje pak sam e nisu »po­ trebne«. Ona ne kaže što je st ili m ora biti, nego što »bi m oralo biti«. N astavak je posvećen integracijskoj funkciji parti­ ja. Piri tom ću, u skladu s pretpostavkam a vlasti, »inte­ graciju« poim ati kao efek t s tru k tu ra rascjepa, kao po­

stoj anje-u -redu-rase jepa. Zatim se n ajp rije postavlja pi­ tanje tko je ili što u odnosu n a partijski rascjep (na sistem partija koje su u »konkurenciji-«) »onaj moćniji«, na čemu se integrira. Ali ako smo identificirali »odnosni problem« (W iesendahl 1980, str. 191), tada možemo, po­ vratno, tek navesti koja obilježja p artija jesu ili bi bila »funkcionalna«. — Zamislivo je, m ada ne vjerovatno, da neka analiza pokaže da p artije nem aju uopće nikakva »funkcionalna« obilježja u odnosu n a pretpostavljeno pi­ tanje cilja. To bi npr. bio slučaj kada ibd one, doduše postupale integrirajući, ali bi p ri tom željeni efekt vlasti nastupio i bez tog postupanja, tj. i pri nekom drugom postupanju, postupanju neke institucije koja nije p artij­ ski sistem. S druge strane, ta institucija, ukoliko im a ona »funkcionalna« obilježja, proizvest će stvarno onaj efekt vlasti samo u onoj m jeri u kojoj postoji stvarno integracijsko postupanje koje instituciju i njene »funkci­ je« realizira. V jerovatno u zbilji nećemo naići n iti na jedan od ta dva ekstrem a, n i na integracijsko postupanje bez integracijske funkcije, niti na integracijsku funkciju bez integracijskog postupanja, ali ćemo kod realizacije funkcija naći m anje ili više funkcionalne načine postupa­ nja i oni su tada — n e funkcije, je r one ne egzistiraju izvan načina postupanja — ti koj:i m anje ili više pro­ izvode efekt vlasti. Cime se pak stv ara ju načini postu­ panja, to je drugo pitanje; no u svakom slučaju ne pu­ tem funkcija. Sto su oni uopće, to je također drugo pi­ tan je; u svakom slučaju, ne poznajemo ih kada poznaje­ mo samo funkcije; moramo, naprotiv, poznavati i pred­ m et čiji otpor postupanje u skladu s funkcijom, tj. s željenim efektom vlasti, slama. U funkdonalno«analitičltim modelima p artije govori se npr. o tom e da partije agregiraju interese kako bi rasteretile proces državnog odlučivanja. Cak ako pretpo­ stavim o da je ovaj funkcionalno-analitički iskaz tačan, iz njega se ipak ne razabire: da li se proces državnog odlučivanja rasterećuje; kako postupaju partije koje ag­ reg iraju interese; zašto tako postupaju; postoji li agreg a d ja in teresa? 2. 2. Integracijska funkcija partijskog sistem a P itanje u odnosu na šta partije integriraju, izgleda, s obzirom na nivo diskusije u litera tu ri o partijam a, kao da samo nudi odgovor budući da oni autori, koji u sve­ mu pretpostavljaju da se fu n k d ja p artije sastoji u in­ 67

tegriranju, također gotovo autom atski prihvaćaju da je država ta kojoj se tim e omogućuje opstanak. Ako, n a­ protiv, pretpostavim o neki drugi »odnosni problem«, npr. stjecanje v lasti p artijskih vođa, provođenje in te re ­ sa odozdo, rješen je konflikta, onda p redm et diskusije nije više integracijska funkcija koja nas ovdje zanima, nego se postulira druge funkcije, npr. m aksim iranje gla­ sova ili participaciju. P redstava da partije, doduše, stv ar­ no integ riraju, no ipak sa efektom političke reproduk­ cije kapitalističkog načina proizvodnja, ušla je u tu kon­ stelaciju pretpostavki utoliko što se opstanak države — šire: razdvajanje države i društva, javne i priv a tn e sfere — proglašava upravo glavnim uvjetom te političke re ­ produkcije; p artije su nužni i »poslužujući« u v je t dr­ žave, država je sa svoje stran e isto ta k av u v je t ekono­ m ije; a teorijska posljedica je st da se autori, koji tako arg u m en tiraju, u svom neposrednom raspravljanju o fu ­ n kcijam a partije zapanjujuće m alo razlikuju od onih au ­ tora za koje je opstanak države posljednje teorijsko po­ lazište. Neću se povesti za tom metodom, nego ću pokušati u čiti od »državom fiksiranih« teoretičara integracije. Ia­ ko će značenje države kao cilja integracije v aljati rela­ tivizirati, ip ak je znatan doprinos Lipseta, S artorija i drugih u osvjetljavanju u vjeta integracije koje partijski sistem stv ara ili bi m orao stvoriti. A n ared n a razm atra­ n ja posebno će olakšati okolnost d a se u toj tradiciji o u vjetim a in tegracije razm išljalo odvojeno od dvopartijskog ili višepartijskog sistem a. P ri tom prihvaćam p re t­ postavke o dvopartijskom sistem u sam o uz ogradu da taj sistem tre tiram kao apstraktni m odel koji omogućava da se osnovne značajke p artijskih sistem a lakše analizira nego kad bismo se sm jesta upustili u posm atranje stv ar­ nog obilja zaraćenih partija. To će se pokazati tačnim kod određenja »odnosnog problem a« partijsk ih sistem a. 2. 2. 1. D vopartijski model 2. 2. 1. 1. Pitanje cilja, unutarnje granice i »početak« oblika partije T vrdnja da p artije im aju funkciju da osiguraju op­ stanak države — bez obzira kako zasebno shvaćali taj c ilj: kao persistenciju sistem a usprkos perm anentnom dovođenju u pitanje (Easton 1965), kao autonom iju poli­ tičkog sistem a (Deutsch 1969), kao sposobnost jednog

društvenog parcijalnog sistem a da donosi obavezne od­ luke (Luhmanm 1968) ili nekako drugačije — ta tv rd n ja boluje od toga što bi se uvjete i ono uvjetovano, p artij­ ski sistem, politički sistem, državu, teško moglo čak i m eđusobno razlikovati bez norm ativneg izobličavanja. Realmo-historijski razvitak stigao je do tačke »gdje d r­ žava izgleda razjedinjena partijam a, a partije n a mnogo načina .podržavljene’« (Greven 1977, str. 136). K onstruk­ cija prem a kojoj se p artije razlikuju od države utoliko što je prem ašuju tim e što m ire državu i društvo, javnu i p rivatnu sferu, što su »gatekeeper«, što igraju »ulogu in term edijarnih tam ponsIrih tvorevina« (W iesendahl 1980, str. 200), također ovdje ne vodi nikud dalje je r razliko­ vanje p artija i »privatnih« individua — to su npr. u SR Njemačkoj u devet do deset slučajeva birači, većinom čak birači s »partijskom identifikacijom « (Falter 1977) — gotovo da i n ije ubjedljivije od razlikovanja partija i državnog aparata. P rih v atljiv izlaz iz ove trilem e nađen je onda kada smo pitanje d lja p artija zam ijenili poku­ šajem d a kao »partiju« posm atram o samo ono što se mo­ že razlikovati od nekog pretpostavljenog pojm a navodno n atp artijsk ih i pretpartdjskih državnih ap a ra ta i građa­ na, odnosno klasnih individua. Tada je per definitionem istodobno riješeno da je istraživanje p artija sekundarni posao u usporedbi s teorijom države i možda teorijom klasne borbe. Ali što sada ponovo opravdava onaj p ret­ postavljeni pojam ? U svakom slučaju, stvoriti takav pojam nije nipošto nužno. J e r kao što je moguće »između« države i druš­ tva uočiti partiju, moguće je također »unutar« p artija uočiti državu i društvo; i dok se u prvom slučaju pred tragovim a p artije, koje država i društvo na ovaj ili onaj način ostavljaju i u najudaljenijem kutku, m ora isto tako zažm iriti kao i istovrem eno u stvrditi da se m jesto njih vidi nešto drugo, dotle u drugom slučaju ne treba činiti niti jedno od toga dvoga. U drugom slučaju raz­ liku između državnih aparata, privatne sfere :i posebnih m edija m irenja analizira se kao funkcionalnu diferenciju unutar oblika partije. Pojam oblika partije takvim po­ stupkom nipošto n ije lišen sadržaja budući da postoji bar jedna politički relevantna oblast koja je van doma­ šaja djelanja državnih agenata, društvenih organizacija i birača: to je oblast djelovanja ekonom ske reprodukcije kapital-odnosa. Dakle, um jesto da pretpostavim o neki v anpartijski pojam države i iz njega razvijem o pitanje cilja partijskog sistem a, možemo od takve pretpostavke i odustati i pokusno kao pitanje cilja pretpostaviti op­

stanak ne države, isto tako ne države i tim e kapital-odnosa, nego opstanak kapital-odnosa. Iz perspektive za koju su historicizam (u smislu A lthussera 1972) u metodološkom i aM storicitet u k o ncepdjskom pogledu neizbježne pogreške — tj. iz jedne n e­ m ar ksističke perspektive — upravo skicirani problem i ne m oraju, naravno, ibdta bezuvjetni. O savrem enjujući teo riju može se možda zam isliti metodu koja, analogno M arxovoj kritici pretpostavke da je kapitalizam u os­ novi započeo sa »batinom-« divljaka, nivelira i političku n adgradnju kapitalizm a u jednoj općoj te o riji državnosti koja državu sadašnjosti načelno poistovjećuje sa svim onim što se u pogledu m ehanizam a političke »centraliza­ cije« može naći u povijesti naroda: tada će biti lako, pa čak i u tek proteklim stoljećim a, u tv rd iti jedan stadij evropskog razvitka koji pokazuje jaku državu historijski prije p artija i potom jednu historijsku konstelaciju u kojoj su upravo stvorene p artije slabe i zavisne, dok je država snažna i dom inantna. A n a tlu koncepcije koja, neom etana sm jenjivanjem društvenih form acija, postulir a univerzalnu tendenciju političke centralizacije — tj. koja do danas uočljivu tendenciju proteže u budućnost i stoga također u prošlost — može se s punim pravom tu historijsku konstelaciju koristiti kao posebni m odel te o rij­ skih razm išljanja o p artiji zato je r u njoj ne djeluje samo tendencija centralizacije, nego su p artije i država još uvijek zorno jedno pored drugog, tako da njihov uzajam ni odnos izgleda izložen opažanju a ne prepušten apstraktnom m išljenju. U kratko, uvodno opisana trilem a em pirijskog m iješanja partije, države i društva napaja se m ašinom vrem ena i riješava u historijskom vraćanju unatrag. O brazloženje je tada brzo dano. »Možemo upi­ ta ti: Da li je ono prošlo relevantno za današnji dan? Za­ što se vraćati počecima? Odgovor glasi: Prošlost je iz­ vorni izraz (original map), dizajn tem eljitih zidova« (Sarto ri 1976, str. 24). Sad se, naravno, kao iduće, postavlja pitanje koliko daleko vraćati se »počecima«, a prednost što p artiju i državu historijski posm atrane možemo stvarno razlikovati opet p restaje kad naiđem o na »partijske borbe«, npr. između gvelfa i gdbelina ili čak slučajeve sukoba u an ­ tici, koji se očigledno zbivaju u sadašnjosti neke države, čije analogiziranje sa današnjom državom, sa stanovišta teorije partija, ne bi im alo nikakvog učinka. Sartori u tom kontekstu dokazuje da se pojam p artije ne smije, kao kod M axa W ebera, poim ati čisto sociološki, nego da on im plicira određenu političku konstrukciju (str. 24) — 70

koja je k arakteristična upravo po tom e što oblik p ar­ tije, ovdje prvenstveno jednostavno u smislu otvorenog i perm anentnog političkog konflikta, uključuje a ne is­ ključuje. Pojam p artije tu je, dakle, sasvim rezerviran za jedno historijski određeno stanje stvari; a ovo se po­ ima n a klasično historicistički način od »početaka«. P ar­ tijski rascjep, n astavlja Sartori, svuda je pretpostavljao jedinstvo države, stoga je za vrijem e francuske revolu­ cije bio nezamisliv, a u Engleskoj postao zamisliv tek nakon okončanja Gloroius revolution. Ali kad je p artij­ ski sistem jednom etabliran, tada za nj postoji, jedan nepovratni red: »odgovorna« vlada; »realitet« izbora koji dovode do »odgovarajuće« vlade; i etabliranje p artija kao jednog supsistem a u političkom sistem u tvorili su stepenasti slijed (str. 23). Kod takvog logičko-historijskog posm atranja sad slijedi još i četvrti stupanj u kojem pravo glasa n e ostaje naprosto samo »realitet« koji u tje­ če na politiku vlade, nego se uopćava i dovodi do siste­ m a m asovnih partija. Za taj stupanj se kaže da on, do­ duše, modificira p artijski sistem , ali ipak n ije odgovo­ ran za njegovo etabliranje (str. 22). U ovom iskazu poj­ movno se na realističan način poistovećuje partijski sistem i S artorijevu teoriju prvog stupnja partijskog sistema. Dakle, početak im a moć definicije. Uostalom, treba je k ritizirati i zbog njene perspektive. S artori, ta­ kođer fiksiran na državu, stavlja se u položaj parlam entaraca koji su već prije općeg prava glasa bili rascijepljeni n a grupe, a nakon uključivanja masa u politiku m oraju se osim toga još i brinuti da ih mase podrže. Ovo razm išljanje je pogrešno počevši od svoje prve p re­ mise. Ako je historijski tačno da partijsk i rascjep p ret­ postavlja jedinstvo države, onda je isto tako sistem atski tačno da jedinstvo određenih država, i to upravo onih koje su s naučnog i političkog aspekta najinteresantnije, pretpostavlja p artijski rascjep. P ri načinu posm atranja koji ni »državu« ni »par­ tije« kao n athistorijsku apstrakciju ne želi opredm etiti, nego te k u oba sm jera reflektirati historijski određeni oblik putem kojeg politički m ehanizm i tvore funkcional­ nu vezu s kapitalističkim načinom proizvodnje, čini mi se da u građenju teorijske koncepcije o partijam a nije prihvatljivo pribjegavati počecima državno licencirane konkurencije partija. To je, po mom m išljenju, im pli­ citno pokazala tzv. debata o izvodu države, iako se i tu pogledi mogu razilaziti. Naime, kod učesnika te debate često nailazim o na jednu argum entacijsku figuru koju je možda posebno jasno form ulario Bader (1976, vid. o to71

me Jag er 1980b): kaže se da državu kapitalističkog n a ­ čina proizvodnjo konstituiraju prav n i oblik i klasna v la­ davina (moralo bi se u stv ari govoriti o »klasnoj vlasti«, vid. gore 1. 2. 2.); da se klasna vladavina — kapitalis­ tičke n ad radničkom klasom — provodi u obliku pravne države; i da ta identifikacija im a svoju ekonom sku bazu u razvijenom kapitalističkom d ru štv u robne razm jene čiji su pojedini članovi a p stra k tn i homogeni posjednici robe i istovrem eno, kao posjednici posve različitih roba, klasne individue koje se uzajam no izrabljuju. Ali s pravno-državnim oblikom — i tu je poen ta — n e može se opisivati jedno stanje u kojem, s jedne strane, još uopće nem a općih izbora i, s druge strane, n iti spom ena v rijed ­ nog p roletarijata, dakle, n i pravnog oblika u odnosu na p ro letarijat, n iti pro le tarijata kao p redm eta klasne vlada­ vine. Kao što se zna i iz historijskog razvoja, nastanak p ro letarijata i borbam a izvojevano opće pravo glasa m e­ đusobno su izravno ovisni, a budući da je p ro le tarijat s druge stran e dio kapital-odnosa, bilo bi naprosto apsurd­ no form ulirati te o riju p artija koja se poziva n a kapita­ listički način proizvodnje a svoj pred m et historijski p re t­ postavlja općem pravu glasa. Ali ako se pojam p artije veže uz pojam općih iz­ bora, onda se opet ja v lja trilem a em pirijskog m iješanja države, d ruštva i p a rtija je r upravo opće pravo glasa, kada je k rajn je konzekventno provedeno, čini tendend js k i sve članove d ru štv a individuam a koje se identifi­ ciraju s jednom ili naizm jence s više partija, a sve d r­ žavne agente članovim a p arties-in-office. S takvog sta­ novišta, daMe, i dalje je prisutno p itan je ne bi li možda bilo razum no da se funkcionalnim odnosnim problemom p artijskog sistem a proglasi izravno opstanak kapital-od­ nosa, a ne država pom iješana s partijam a. Činjenica da M ichael G reven (1977) usprkos orijen­ taciji n a onu debatu o izvodu države — posebno na B la n k ea/Jiirg en sa/ K astendiecka (1975), usprkos uvodno citiranom opažanju da se p artije i država međusobno potpuno prožim aju i usprkos, -protiv Foulantzasove teo­ rije države (1974) uperenom , retoričkom pitanju što je ta država »o kojoj je ovdje riječ »kada se fooikušava iz nje izdvojiti uloga političkih partija« (str. 139), dakle, činienica da on, usprkos svem u tome, p artije ipak koncipira samo kao »posebne organe transm isije« izm eđu javne i p rivatne sfere (str. 130), tako da se i tu državi pripisuje historijski i teorijski prim at nad partijam a, može se oka­ rak terizirati još samo kao otvoreno proturječje. S jedne strane, G reven govori o »fikciji rascjepa« izm eđu javne 72

i privatne sfere i označava je »logičnim i realnim uvje­ tom egzistencije političkih p a r t ija . . . koje se ubacuju između artikulacija potreba i interesa stanovništva i razine političkog odlučivanja« (str. 130). Nema nikakve sum nje da pri takvom sistem atskom razm išljanju nije mogao im ati u vidu političko uređenje bez općeg prava glasa, je r se za takvo uređenje gotovo i ne bi moglo ustv rd iti da je u njem u rascjep na javnu i privatnu sferu »fiktivan«. S druge strane, svoja razm išljanja o genezi države on ne veže uz državu općeg prava glasa nego uz apsolutističku državu i upozorava da se njen personal form irao od gradonačelnika i činovnika srednjovjekov­ nih gradova (str. 111. i dalje). Dakle, ne od p artija — pa i čemu? Na drugom m jestu kaže da nije bilo tako da su socijalni pokreti form irali partije, partije parla­ m ente i parlam enti države, nego obrnuto (str. 147). Ta­ čno — ali kakve veze im a istraživanje sistem atske po­ vezanosti kapitalističkog načina proizvodnje ;i političkih oblika sa povijesnim razvojem form iranja parlam enata od stran e država? Sad ću stvarno pokušati da bez okolišanja preko države, za koju se pretpostavlja da je vanpartijska, funkdonaiistički povežem partijski sistem i reprodukciju kapital-odnosa. P ri tom, u skladu s pretpostavkam a M arxove ekonom ske teorije i s pretpostavkam a vlasti, po­ lazim od prem ise d a su za opstanak kapital-odnosa dje­ latnosti državnog personala od m anjeg značaja nego iz ­ vjesne nedjelatnosti radničke klase koje su u prvom redu efekt ekonom skih zakona i u drugom redu efekt rascjepa i pom jeranja vlasti koje organizira partijski sistem. Iz toga treba izvući dva zaključka: prvo, da državni apa­ rat, koji stvarno postoji pored »posebnih organizacija transm isije«, treb a analizirati tek nakon partijskog sis­ tem a; i drugo, d a analiza partijskog sistem a m ora u ovom samom dokazati apstraktni oblik začetka države. 2. 2. 1. 2. Zaštita kapital-odnosa — elem entarna fu n k ci­ ja partijskog sistem a i njena nesvojevoljna realizacija p u tem radničkog pokreta Elem entarna funkcija partijskog sistema, u kojem razne p artije konkuriraju za vlast i utjecaj u državi, jest zaštita kapital-odnosa. Budući da radnička klasa kao » u n u tarn ji potčinjeni« i tradicionalne klase i slojevi kao »vanjski potčinjeni« kapital-odnosa m oraju pod njim trpjeti, dakle, suprotstavljati mu ako ne svoj »interes« 73

a ono svakako svoju agresiju, te budući da istovrem eno kao sudionici partijskog sitem a čine njegovu ugnjetavačku većinu, to uopće nije m ala stvar. M arx je u tom e vidio »■veliko proturječje« buržoasko-dem okratskog ustava: »■Klasama, čije društveno ropstvo tre b a da ovjekovje­ či, p roletarijatu, seljacim a, sitnoj buržoaziji, on daje s općim pravom glasa političku vlast / . . . / N jenu politič­ ku vladavinu [političku vladavinu buržoazije, autor] sa­ bija u dem okratske uvjete koji u svakom tre n u tk u mo­ gu d o p rin ijeti pobjedi neprijateljsikih klasa i dovesti u pi­ ta n je osnove samog buržoa&kog društva« (MEW, tom 7, str. 43). Ovo proturječje je već odavno riješeno i uvjeti njegovog razrješen ja su očigledni Funkcionalno je p ar­ tijsk i sistem to d a 1. sam odestruktivne tendencije, koje oslobađa kapital-odnos, n e usm jerava protiv kapital-od­ nosa i da ih 2. um jesto protiv njega usm jerava protiv nečeg drugog. On, dakle, tre b a trajno organizirati odvo­ đenje političke agresije, a to se najjednostavnije postiže putem rascjepa društva u dvije partije koje se m eđuso­ bno bore, pri čemu, m eđutim , kapital-odnos nije predm et borbe. (Kapital-odnos shvaćam ovdje u strogo n a ­ učnom smislu, ta k o da taj pojam n e uključuje sam o rad ­ ničku klasu i buržoaziju kao dvije grupe ljudi koji uza­ jam no »-antagonistički« postupaju, nego još prije eko­ nom sku s tru k tu ru koja stv ara antagonizam , tj. m ehani­ zam p risvajanja viška v rijednosti i kao osnovnu dim en­ ziju u n jem u sadrži kapitalistički zakon vrijednosti.) Ukoliko je takav rascjep uopće moguć, ta d a je već do­ statan za reprodukciju d ru štv en e vlasti kapitalističke kla­ se. J e r toj je vlasti u načelu stalo sam o do toga da osi­ gura »nesm etano funkcioniranje tržišta«; pripadni po­ litički interes n ije određeno djelan je, nego određeno nedjelanje, neuplitanje ako n e u razvoj a ono svakako u egzistenciju tržišnog zbivanja. S ovim tum ačenjem ne osporava se, naravno, di­ rektno i ind irektno političko utjecanje krupne buržoazije, nego se p onajprije samo kaže kojim se ciljem treba r u ­ kovoditi da bi bilo funkcionalno. U tom smislu Gramsci piše da je interes buržoazije »određena ravnoteža« koju ona održava »tim e što sa svojim sredstvim a naizm jence« podržava »ovu ili onu p artiju n a postojećoj političkoj šahovskoj ploči, osim pojedine antagonističke partije« (1967, str. 307). Ja idem još dalje i, nadovezujući se na teoriju S teina Rokkana, u nastavku ću pokazati da je za održanje te ravnoteže prilično beznačajno da li je in ­ teres buržoazije upravljen na to ili ne. Tj. ako buržoa­ 74

zija nešto- čini radi toga, onda to neće utem eljiti egzi­ stenciju ravnoteže, nego možda njen konkretni oblik. Moje tum ačenje isto tako ne znači da radi održanja kapital-odnosa nije »potrebna« nikakva otvorena sila re ­ presije. Rečeno je samo to da je takva sila nepotrebna sve dotle dok je etabliran onaj rascjep društva koji detem atizira tem elje načina proizvodnje. Interes spoznaje tu je o rijen tiran n a integraciju i njene granice, a ne na teorijski m anje zagonetnu silu. A budući da ja rasprav­ ljam o integraciji, form ulacija »osiguranje .nesmetanog funkcioniranja trž išta’« odnosi se, dakako, samo na kla­ snu politiku, ne n a »privrednu politiku«, i stoga ne pro­ turječi egzistenciji intervencionističke države koju u klasno-politdčkom kontekstu treb a također gledati kao mo­ m ent tržišta kojem je, kao i svima ostalima, potrebna zaštita od potencijala agresije koje sam inducira. K lasičnu teorijsku form ulaciju »pomjerenog« rascje­ pa d ruštva kao u v jeta egzistencije ekonomske klasne vla­ sti kapitala dao je Lipset u svojoj Sociologiji i dem okraciji (1962). On tu dodjeljuje partijam a zadatak da poravna­ vaju socijalne antagonizm e u političkom sistem u i to upravo tim e što p artije ne bi. sm jele biti klasne partije, nego bi morale im ati pristaše u raznim slojevim a (str. 18). N ajpovoljnije bi bilo kad bi postojale uopće samo dvije partije od kojih bi svaka raspolagala širokom so­ cijalnom -bazom koju čini raznovrsna klijentela (str. 87). Odvođenje agresije je ta d a zasvagda riješeno. Svatko tko se identificira s jednom od dviju partija može očeki­ vati da će nakon pobjedničkog okončanja borbe protiv one druge p artije, tj. nakon stupanja u vladu, n astupiti u skladu s njegovim željam a poboljšanja vlastitog položaja: ako se to ne desi, on se može politički opredijeliti za protivnu stranu; u svakom slučaju, bojište je stalno u priprem i i »građane seosokoljuje da luče svoju lojalnost prem a cjelokupnom političkom sistem u od svog stava prem a pravcim a konkurentske politike« (LiDset/Rokkan 1967, str. 4). D vopartijski sistem im a inače još i daljnji integracijski efekt da svaka p artija zbog svoje veličine zajedno s pom jeranjem problem a, na kojem počiva n je­ na egzistencija, sili sve individue koje obuhvaća da se bore za nešto drugo nego što su njihove potrebe kojih su one svjesne. P om jeranju problem a, ikoje karakterizira partijski sistem u cjelini, pridružuje se još jedno pom je­ ran je problem a kod svakog individuum a koji djeluje u tom sistem u: čine ga p artije koie nisu ništa drugo doli »konglom erati grupa koje se razlikuju po velikom broju tem a ali su usprkos tom e ujedinjene u svom još većem 75

n ep rijateljstvu prem a konkurentim a u drugim taborim a« (str. 6). U slučaju idealnog m odela rad i se o čisto nega­ tivnoj integ raciji koja može funkcionirati sam o onda ka­ da n e postoji baš nijedan individuum koji osjeća da ga zadovoljava bilo koja akcija bilo koje partije, nego kada svaki jedino razlikuje »veće zlo od manjeg«. Ta nenaklonost prem a »većem zlu« inducira naklonost prem a »m anjem « koja, m eđutim , sa svoje stran e egzistira samo u tom e što individuum svoje intencije cijepa n a »pro­ vedive« i »neprovedive«, drugim riječim a, što diobu na javno i privatno doživljava kao realitet svoje vlastit 2 svijesti. Stoga osnovnu funkciju (partijskog sistem a koji je rasoijepljen po c rti koja leži »pored« diobe na onog eko­ nomski m oćnijeg i potčinjenog nazivam fu n kcijo m pa­ ralize. K ada se n ju uspije realizirati, ta d a će individue p rih v atiti svojstva kao što su u p rav ljan je izvana, defen­ zivni stav, sam oidentifikacija via agresivno razgraniča­ v an j e i n eiskorjenjiva politička fru stracija i spojit će ih u k rug d jelovanja koji je u odnosu n a kapital-odnos krug nedjelovanja. Sudeći prem a ovom stanju stvari, tv rd n ja d a p a rtij­ ski sistem om ogućuje agregaciju interesa koja olakšava vladi odlučivanje, izgleda ideološkom. Posebno je n ijan ­ sirano zastupa G abriel Alm and (1960; A lm ond/Pow ell 1966). »A gregacija interesa« označava tu »šire razine procesa u jed in jav an ia — s tru k tu rira n je glavnih politič­ kih altern ativa« (1960, str. 99) i najbolje potiče dvooarti.jski sistem (1966, str. 103. i dalje). R educiranje svih m ogućih političkih strateg ija n a jednu jedinu alternativu olakšava »decision-m aking vlade« (str. 106) i, prem a to ­ me, »u m odernom , razvijenom , dem okratskom politič­ kom sistem u« (1960, str. 40) izgleda naprosto kao zapo­ v ijest optim irane političke racionalnosti. H istorijski određena konstelacija vlasti u koioj poli­ tički sistem n a opasnost destrukcije što proističe iz klas­ nog antagonizm a odgovara s »oom jerenim « rascjepom , lišena je ovdje sve svoje politološki relev an tn e specifič­ nosti i doima se n a konou kao opća ljudska konstelacija svoznaie. »A gregacija interesa» m ora postojati u tom činu. Ali zašto u (paradoksalnom obliku rascjepa vlasti, i k tom e još u takvom koji detem atizira problem koji ie pokreće? — Kao što ćemo još vidjeti, upravo zato što se o stv aru je n a paradoksalan način, »agregacija interesa« nikako ne olakšava poslove vlade. »Borni ereni« rascjep je, dakle, funkcionalan: tendenciiski uzrokuje paralizu svih d ruštvenih individua. Još u v ijek ne znamo u čemu se sastoji ta j rascjep, isto 76

tako kako može n asta ti i reproducirati se. Iako se ovo posljednje pitanje više n e tiče funkcije paralize nego njene realizacije, u nastavku bi trebalo odgovoriti i na nj je r se radi o osnovnoj funkciji na kojoj se gradi sve ostalo, a teorija, koja ostavlja otvorenim sam realitet osnovne funkcije, bila bi suviše platonska. P rije rasprave tih dvaju pitanja ipak valja dovršiti form alnu analizu tog rascjepa da bismo saznali koja hi svojstva »morao im ati« zbog svog funkcionalnog odnosnog problema, bez obzira u čemu se on ta d a sastojao. Jezikom pretpostavki vlasti, kod sistem a dviju »kon­ kuriraj u d h « p artija rad i se o strukturi pom jeranja vla­ sti, o lim itiranom građanskom ra tu u kojem tendencijski sudjeluje čitavo stanovništvo, bez obzira kako ono tada diferencira posebne uloge p artije — »birači«, članstvo u partiji u užem smislu, party-in-office — i dijeli se na njih. Pogledajmo oba rascjepa koji se u tom pom jeranju talože. P onajprije za rascjep prvog reda, dakle, za borbu obiju p artija kao takvu, karakteristična je upravo histo­ rijska osobitost ovdje posm atranog političkog sistem a da rascjep kao takav postaje očevidan. Zaraćenih političkih gnupa bilo je u svim državam a, a li p rije nego što je Edm und B urke 1770. mogao lapidarno konstatirati da je slobodna država sastavljena od p artija (1854, str. 150), p artijski život u vijek je stajao »prije svega i bezizlazno u sjenci jednog poroka«, naim e »nesloge koju osuđuje svaka etika«: »Ako je glavni politički zadatak svake za­ jednice bio da ono proturječno i oprečno poveže u m iro­ ljubivu simbiozu, u stvarnosti je izgledalo da je sve ono što odstupa od ideala političke sloge upravo suprotstavljeno onome što je poželjno.« (Faul 1964, str. 62.) P ri tom bi i B urke teško povjerovao da bi organizirana n e­ sloga m asovnih p artija ili p artija pod uvjetom općeg pra­ va glasa mogla »služiti nacionalnom interesu n a osnovu posebnih principa u pogledu kojih su sve one suglasne« (Burke 1854, str. 151). A ipak je, usprkos protivljenju ve­ ćine onih koji su o tom e razm išljali, a sigurno nigdje bez o p iran ja naslijeđenog državnog personala koji je u t­ jelovljivao »univerzalnu tendenciju centralizacije«, došlo upravo do takve nesloge masa. Očigledno je da u kapi­ talizm u više n e može uspjeti tra jn a m iroljubiva sinteza umjesto građanskog rata, nego još samo pod u vjetom građanskog rata; n e više s ciljem njegovog sprečavanja, nego još samo njegovog ublažavanja. Oblici države, koji žele zanem ariti ovu determ inantu vlasti iščezavaju prije i'li kasnije i bivaju zam ijenjeni drugim a. Ali ne samo nesloga, nego i sloga postaje očevidna n a novi način: d r­ 77

žava, drugačije nego još u srednjem vijeku, postaje vid­ ljiva kao posebna stv a r pored stv ari n a koje je u prav­ ljena n jen a aktivnost. Razm otrim o sada taj rascjep dru­ gog reda. On nipošto n e počinje te k kod državnih ap a­ rata, nego leži već u partijskom sistem u kao takvom , ukoliko je lim itiran kao iborba koju m eđusobno vode n je ­ gove p artije. K asnije ćemo još vidjeti d a se uopće nije nužno pozivati n a aktivnost izd iferen d ra n ih državnih aparata da bismo objasnili egzistenciju tog lim ita. Ali, obrnuto, pozivat ćemo se n a lim it da bismo objasnili egzistenciju državnih aparata. D ržava u prvom redu »ni­ je« ništa drugo nego taj lim it, tj. n je n elem entarni, još neučljivi, ali kao realn a a p s tra k d ja pojm ljivi oblik eg­ zistencije leži u d ife re n d ji između, s jedne strane, raz­ like među uživaocim a i oštećenim a kapital-odnosa i, s druge strane, »pom jerenog« rascjepa partijskog sistem a. Ovu ap strakciju politologija obrađuje pod raznim r u ­ brikam a, naročito teo rija pluralizm a, i tu opet posebno n jen a zapadnonjem ačka v a rijan ta (vid. pregled Zeunera 1976) koja u pogledu »konkurencije« partija, kao i svake druge političke »konkurendje«, pravi razliku izm eđu ob­ lasti konsenzusa i legitim ne disendje. S m atram da je ta teorija u suštini sasvim realistična — a ne norm ativna, m ada njen i predstavnici, analogno A lmondovom tre tm a­ nu » ag reg adje interesa«, historijski određeni oblik po­ m jeran ja vlasti opet prom eću u in stru m en t opće ljudske političke rad o n aln o sti. K ritičari ovog oblika, kao Schmollinger/Stoss i već Agnoli, zaostaju ponekad za realiz­ mom pluralista kada m isle da, zbog postojanja oblasti konsenzusa, disencija postaje prividni konflikt. Agnoli karak terizira sistem konkurirajućih p a rtija upravo kao »pluralni oblik jedne p a rtije jedinstva« (1968, str. 40), tako kao da je nesporno da je politički sistem tim sigur­ n iji što m anje nesloge ispoljava u s e b i I to u vrijem e Velike ko alidje! SchmoUinger i Stoss (1976, str. 77) u •biti preuzim aju pluralistički pojam konzenzusa kada po­ kazuju kako je u povijesti SR N jem ačke nastao »bazni konsenzus« » unutar radničke klase i u n u ta r buržoazije, te k o n a č n o . . . izm eđu obiju klasa«, konsenzus »čiji je re z u lta t sad ašnja n eznatna so d jaln a i program ska polari­ zacija izm eđu p a rtija m asovne legitim acije« (str. 18). Ali i oni ipotcjenjuju isto tako veliki značaj kom ponente di­ s e n d je kada ocjenjuju: »Ekonom ska kriza djelovala b i . . . kao politička kriza tek onda kad bi bazni konsenzus du­ goročno sprečavao ostvarenje interesa platno ovisnih u odnosu n a k a p ita l...« (str. 148). P olitička kriza n asta t će d onda kada je p o la rizad ja izm eđu » p artija m asovne 78

legitimacije« suviše malena, tako da se efekt osvješćiva­ nja, koji kod onih pogođenih izaziva ekonomska kriza, može dovoljno oštro artik u lirati samo izvan oficijelnog političkog sistem a. Time što je partijskom sistem u kom ponenta rascjepa drugog red a im anentna, im plicirana su neka form alna svojstva u kojim a diferencija između »-pomjerenog« ras­ cjepa i tem eljnog antagonizm a postaje već nešto opiljivija. Ponajprije, lim itiranju građanskog ra ta m ora se odreći svaku nam jeru elim iniranja druge partije. Ali ti­ me se ak ceptira perm anentnost sukoba i postavlja pi­ tanje kako zaraćena m ogu uopće m otivirati svoj rat. Po­ bjeda očito m ora ostati mogućnom, a istodobno ne smije nikada n astupiti; dakle, m oraju se prilagoditi privrem e­ nim pobjedam a. N adalje, zaraćene partije m oraju u tu svrhu b iti podjednako jake; pravcu, u kojem se tem eljni antagonizam može »-pomjeriti«, to nam eće već uske gra­ nice je r to pom jeranje m ora istovrem eno ispunjavati tri k riterija: dovoljno odstojanje od antagonizm a; sposobnost da se potencijal agresije ipak veže; i otprilike jednaka raspodjela potencijala n a dva pola. Konačno, m ora po­ stojati jedna oblast oko koje se vodi borba, a koja pred­ stavlja su p strat privrem enih pobjeda i koju ne smijemo poim ati kao nešto treće izvan partija, dakle, ne već od samog početka kao stv arn u državu u koju stupa privre­ m eni pobjednik, nego kao sastavni dio sam ih zaraćenih partija. Ta diferencija ne sm ije, dakle, biti »ni prevelika niti prem alena«. M ora biti dovoljno m alena kako bi fun­ kcija paralize mogla biti stvarno realizirana, i to tako da mase, kao filtar agresije, priznaju liniju rascjepa vla­ sti koja je tim e centar stvarne političke dinam ike. S druge strane, m ora biti dovoljno velika kako bi na bor­ bene mase djelovala kočeći agresiju. To se može izraziti i term inom ideološka napetost: ona m ora biti tako velika da veže postojeću agresiju i tako m alena da ne regresira stupanj red a rascjepa vlasti. Da se za funkcionalnu nužnost jodnog takvog siste­ ma znalo još prije njegovog postojanja, gotovo da se n it­ ko ne bi ni nadao da će ga moći realizirati. U mjesto to­ ga, u prvim desetljećim a njegovog postojanja bilo je dosta pokušaja da ga se u n išti je r se vjerovalo da on m ora potkopati društveno uređenje. V eliku rasp ro stra­ njenost fašističkih, .'klerikalnih i drugih n a pretkapitalističku politiku o rijentiranih v arijan ti korporativnog m i­ šljenja još u periodu izm eđu dva ra ta (usp. K astendieck 1981) može se 'bar djelomično povezati s tim strahova­ njem koje, ako se osvrnem o unatrag, ne upuštajući se 79

još u razloge, izgleda adekvatnim jedino za period krize svjetskog tržišta i za zem lje koje je ta kriza n ajjače po­ godila. No ta j sistem je usprkos svim strahovanjim a eg­ zistirao, podupirao kapitalističko društveno uređenje i egzistira još i danas. K arak ter pom jeranja proiblema, njegova čvrsta jez­ g ra za koju sam do sada iznio sam o form alne u v jete egzistencije, kao činjenica je apsolutno poznat, sam o što se to n e sm atra odgovorom n a p itan je o kojem se ovdje rasp rav lja. G lavna p ro tu rječja društva može se ne samo u StR N jem ačkoj, kako pišu Schm otlinger i Stoss (1976, str. 17), s obzirom n a klasnu pripadnost v ezati »-uz s tru ­ kovne grupe »sam ostalni/poljoprivrednici’ i »radnici’-«, i to n a način da oni statistički tvore doduše u v ijek nejasnu jezgru polarizacije izm eđu obiju velikih p artija (partija u dosad pretpostavljenom smislu, dakle, uključujući n ji­ hove »birače« s p artijskom identifikacijom ). Pregled raz­ n ih zapadnoevropskih p a rtijsk ih sistem a (usp. Raschke 1978) pokazuje d a se n a klasnoj razini ta k v a polarizacija prak tičk i m anje ili više svuda ispoljava, dok ostale linije rascjepa, kao što je u Zapadnoj N jem ačkoj konfesionalna šizma, različito prolaze. Lipset i Rokkan naglašavaju tu činjenicu i protežu je n a cjelokupnu povijest zapadno­ evropskih p artijskih sistem a počevši od uvođenja općeg prav a glasa: suprotnost radnici — vlasnici objašnjava »čisto statistički izraženo ( . . . ) b ar u polovini posm atranih slučajeva ( . . . ) prom jenu u raspodjeli glasova birača kod općeg prava glasa daleko bolje od bdio koje druge suprotnosti« (1976, str. 46); a n je n teorijski značaj je čak još veći je r au to ri sasvim općenito tv rd e da je ona »im ala ten d enciju da partijske sistem e u njihovim os­ novnim stru k tu ra m a m eđusobno približi«, dok su ostale suprotnosti »generirale nacionalne razvitke s divergent­ nim pravcim a« (str. 35). To što i Lipset i Rokkan im aju sasvim posebne raz­ loge da, kao Sartori, pojam i m odel partijskog sistem a usprkos tom e dobiju iz vrem ena prije općeg prava glasa i djelotvornosti suprotnosti radnici — vlasnici, to je druga priča. Oni pišu d a d ru g e suprotnosti, koje su prethodile ovoj, n ajb o lje objašnjavaju razliku izm eđu raznih p ar­ tijskih sistem a, te da ovoj sada ko risti njihov spoznajni in teres (str. 46). Kao koautor, Lipset je još mogao dodati da on osim toga, s aspekta stabilnosti sistem a, sm atra djelotvornost suprotnosti radnici — vlasnici u najm anju ru ku poželjnom, (vid. gore). U prividnoj trivijalnosti d a se radnici i »vlasnica« svuda sučeljavaju, dakle, da se najam ni radnici kapitala 80

i tradicionalni srednji slojevi bore u partijskom sistem u (ovi posljednji tvore m asu »vlasnika«, um jesto da se za­ jedno bore protiv kapital-odnosa), sastoji se ekonom ski sadržaj »pom jerenog« racjepa partijskog sistem a. Inače, ovo pom jeranje m anje se označava a više aktivno pos­ pješuje onom veoma raširenom term inologijom prem a kojoj se »buržoaziju i sitnu buržoaziju, uključujući se­ ljake, . . . ubuduće označava kao .građanstvo’« (tako Schm ollinger/Stoss 1976, str. 18) — kao da se prirodnost jednog takvog saveza m ora još sankcionirati i putem im ena (pred kojim klasne suprotnosti njegovih sastavnih dijelova postaju zvuk i dim.* Taj naziv nije izum naučenjaka, nego k arakterizira glavnu tendenciju dosadašnje politike radničkog pokreta; O tto Bauer (1970) joj je sa svojom teorijom »klasne ravnoteže« — ravnoteže na kon­ cu između »građanskih« i radničkih p artija — dao zaci­ jelo naj pretenciozni ju form ulaciju. K ritički prikaz te po­ litike nalazim o kod Rosenberga (1973): »Klasna svijest, koja je tada ispunjavala industrijsko radništvo n a evropskom tlu«, tj. za vrijem e faze stvara­ nja njegove partije, »dovela je do toga da su radnici naročito snažno isticali, svoj posebni položaj i svoju raz­ ličitost prem a svim ostalim strukovnim slojevima. To je im alo za posljedicu da doduše nijedna socijalistička p artija sa svojim program om n ije pozljedila seljake ili zanatlije ili provela bilo kakvu borbu protiv srednjeg staleža, ali se ipak praktični ra d svake socijalističke p ar­ tije u devedeset devet procenata ograničavao n a indu­ strijsko radništvo. Socijalističke p artije kao radničke p artije izgledale su srednjim slojevim a kao nešto strano. Tako je n astala za praktičnu politiku kobna suprotnost između radničke partije, s jedne strane, i, s druge strane, svih ostalih p artija koje su se tada ra d i odbijanja soci­ jalizm a okupile kao takozvane građanske partije.« (Ro­ senberg, 1973, str. 247; usp. K aste/R aschke 1977, str. 27.) A ntonio G ram sci opisuje tu istu politiku kao politi­ ku vladajuće klase: «U novom stoljeću vladajuća klasa povela je novu politiku, politiku klasnog saveza, stvara­ nja političkog bloka m eđu klasama, što znači politiku građanske dem okracije. Im ala je izbor: ili dem okracija orijen tiran a n a selo, što znači savez sa seljacim a J u g a . . . ili in d u strijski blok kapitalista i radničke klase« (1955, str. 16). * Goethe, Faust I, Martin vrt: Osjećanje je sve; ime je zvuk i dim. — Prim . prev.

6 Marksizam

u svetu

81

Radnici se n a polju partijskog sistem a ne bore pro­ tiv kapital-odnosa i n e protiv kapitalista, nego protiv »vlasnika«; ne protiv ekonom ske stru k tu re , nego protiv pravne form e kapital-odnosa koja je, m eđutim , istovre­ m eno p rav n a form a ekonom ije poljoprivrednika i drugih sam ostalnih. Time je doista položen tem elj za jedan istin a p ro tu rječni savez s kapitalistim a, je r sve dotle dok se ne napadne ili m akar samo ne tem atizira sveu­ kupnost zakona vrijednosti, prisv ajan ja viška vrijednosti i logike akum ulacije, kapitalistička ekonom ija ostaje s jedne stran e intaktna, a radnici s druge stran e bez plo­ dova te ekonom ije, u svakom slučaju izm eđu privred­ nih kriza koje se periodički ponavljaju. A kcentuiranje upravo asp ekta vlasništva — a m i se ovdje ne susrećem o sa zn an jem iz partijske obuke koje razlikuje vlasništvo općenito i vlasništvo n ad sredstvim a za proizvodnju, nego sa sviješću širokih m asa koje svoju rad n u snagu mo­ raju p rodavati zato je r n em aju n i ovo n i ono vlasništvo — dovodi n a koncu čak do toga da poljoprivredni vlas­ nici mogu očekivati n ajm an ju političku sim patiju, a k ru ­ pna buržoazija najveću, i to zato što ovi prvi im aju n a j­ m anje a ova najviše veze s »napretkom « koji je vidljiv u radničkoj svakodnevnici. Ova m etoda, boriti se protiv kapital-odnosa i istovrem eno ne iboriti se, očigledno is­ p unjava k riterije kojim a m jerim o funkcionalno podo­ bni »pom jereni« rascjep; u svakom slučaju izvan eko­ nom ske krize. Ali kako se ta j rascjep ostvaruje i repro­ ducira, to se Rosenbergovim nagađanjim a teško može dovoljno objasniti. To što su radnici kao stru ko vn i sloj isticali svoj posebni položaj, ne pruža nam objašnjenje zbog čega su njihove političke partije slijedile strategiju koju je G ram sci nazvao »ekonom skonkorporativnom «. O vdje nam daljnju pomoć pruža te o rija p a rtija Steina Rokkana. Pokazuje nam da radnička klasa svuda u kapitalističkoj Evropi nailazi n a p riprem ljenu konstelaci­ ju objekata borbe, čim stu p i u aren u političke vlasti, tj. p rije svega n a polje partijsk ih rascjepa; nailazi na ob­ je k te borbe koji sa njenom vlastitom ekonom skom eg­ zistencijom i iz toga ap strak tn o izvedivim interesim a per se n em aju nikakva posla; ali, koji su, naravno, ipak kon­ stitu irali jedan »politički je zik« u kojem je radnička kla­ sa prinuđena da se »izražava«. P rinuda n ije nipošto u tom e da se »jezik« naprosto preuzm e; može m u se i o p ira ti i, naprotiv, m alo-pom alo razv ijati v lastiti jezik. Samo je »nijemost« nem oguća, ili bolje: u takvim prili­ kam a »nijem ost« se sam a od sebe svodi n a preuzim anje postojećeg »jezika«. P reuzim anje jezika, čini m i se, ka­

82

rakteriziralo je u cijelosti politiku radničkog pokreta. U tjecajni radnički političari nikada nisu reflektirali svo­ je perm anentno iskustvo da se država kapital-odnosa s njim a nije sučeljavala ni kao nešto neutralno, tako kao da uopće ne postoji jedna specifična politička razina, niti kao predstavništvo kapitalističke klase. Form uliraj­ mo to n a razini političkih vrijednosti. U terenu dr­ žavne ideologije radnički političari nisu vidjeli jedan specifično kapitalistički sistem vrijednosti, nacija — in­ dividualizam — proizvodni prinaip, na koji se moglo veoma lako odgovoriti specifično proleterskim sistemom vrijednosti, internacionalizam — solidarnost — »svako­ me prem a njegovim potrebam a«, nego sistem koji je stvarno već bio utvrđen u političkom polju, koji je bio sm iješan od kapitalističkih vrijednosti, gdje se orijen­ tacije n a naciju i V atikan talože, individualizam s ori­ jentacijom n a porodicu itd., ukratko, kao da se tu ne radi o ideološkoj n ad g rad ji kapital-odnosa, nego o m je­ šavini ili savezu kapitala i tradicionalnih srednjih slo­ jeva. U odnosu na ta j »savez« onaj proleterski sistem nije bio m ogući »potez« u političkoj »jezičkoj igri«. Mo­ guća reakcija: ne odvojiti se naprosto od tog saveza, tj. ne zauzeti naprosto još preostali slobodni prostor u po­ litičkom polju nego ta j savez rasturiti — ne odgovoriti na iskaz sačinjen postojećim jezikom, nego napasti n je­ govu gram atiku, dakle, ta reakcija n ije uslijedila. U m je­ sto toga, radnički političari su ili insistirali n a onom ne­ mogućem »potezu u jezičkoj igri« i tim e se osudili na političku neutjecajnost (komunistička varijanta), ili ko­ rak po korak usvajali »gram atiku« i »iskazu« kontrirali »protuiiskaz« (socijaldem okratska varijanta). Ali, to je značilo da su prihvatili savez »vlasnika« i sebe protuartik u lirati kao ne-vlasniike i kapitalističkoj klasi stvorili mogućnost da iz limitiranog rascjepa vlasti profitira; da od njega bude zaštićena, a istodobno da u ulozi vlasnika djeluje protiv radnika, da istodobno u ulozi akum ulacije djeluje protiv bastiona tradicionalizm a. Rokkan (Lipset/R okkan 1976) razlikuje četiri velike linije rascjepa — cleavages — n a osnovu čijeg taloženja pokušava objasniti obilje sadašnjih zapadnoevropskih par­ tijskih sistema. To su rascjep izm eđu centra i periferije, između crkve i države, ;između grada i sela i između »radnika« i »vlasnika«. On sm atra da su historijski n a­ stupali jedan za drugim i da su listom, na ovaj ili onaj način, bili odraz rigorozne m etode integracije naroda u političku m ehaniku nacionalne države. Rokkan vjeruje da je ta j proces u principu zaključen s priznavanjem

rad n ik a kao državljana, tj. s njihovim uspjehom u borbi za stjecan je općeg prava glasa, i stoga, usprkos nekim olujnim vjesnicim a iz 50-ih d 60-ih godina — am erički po k ret za građanska prava, m eđunarodni studentski po­ kret, očekuje da u budućnosti više neće biti tem eljnih p restru k tu riran ja p artijskih sistem a. M eđutim, od prote­ klih p restru k tu riran ja — čuli smo to već od S artori ja — posljednje je od najm anjeg značaja. Ako ovu arg u ­ m entaciju oslobodimo od u njoj neprodiskutiranih i već ran ije kritiziranih prem isa fik sira n ja državom , m etodo­ loškog historizm a i koncepcijskog ahistorizm a, možemo je rein te rp re tira ti n a slijedeći način: 1. Za p artijsk i sistem , koji odgovara razvijenom ka­ pitalizm u, k arakteristična je linija rascjepa koju im plici­ ra četvrti cleavage. U spješna borba rad n ik a za opće p ra­ vo glasa nije kraj povijesti »m oderne nacionalne države«, nego početak povijesti specifično kapitalističke države. Ta povijest je u pogledu partijskog sistem a u tom e što radnička klasa — determ inirana ekonom skim zakonim a i logikama v lasti koji djeluju u njenoj sadašnjosti — hi­ storijsku pretpostavku prva tri cleavages prorađuje, u je ­ dinjuje, čini predm etom svoje konfrontacije. 2. Općenito važi d a se ni razvoj p artijsk ih sistem a ne može izvesti iz nekog sam okretanja povijesti države ili čak iz neke m etafizičke »tendencije centralizacije«, nego da je rezu ltat »povijesti klasnih borbi«. Ako je to tako, onda ne tre b a očekivati da je razvitak partijskih sistem a zaključen s učlanjivanjem radničke klase u n a­ cionalnu državu; tada se m oram o, naprotiv, u p itati ka­ kve će posljedice iz stupanja platno ovisnih srednjih slojeva u politiku proizaći za ustrojstvo p artijskih si­ stem a (i kakve su možda u posljednjih dvadeset godina već nastupile). — Č etvrti cleavage je te slojeve kao ne-vlasndke politički udružio s najam nim radnicim a kapi­ tala, ali ipak n ije nipošto jasno da li će oni, neprestano rastući, i bivajući ekonom ski sve značajniji, tra jn o odbi­ ja ti da se a rtik u liraju putem vlastitog petog cleavagea. Isto tako n ije jasno da li b i ta k av cleavage »tendenciju centralizacije« nastavio ili preokrenuo. (Ovo ću pitanje za duže vrem ena odložiti kako bih n ajp rije analizirao četvrtim cleavageom obilježeni sistem kao adekvatnu po­ litičku n ad gradnju kapital-odnosa i njegove ekonom ije.) Na koncu treba, štaviše, prosuditi ne b i li se peti clea­ vage u danom slučaju moglo ili moralo izvesti već iz političke nadgradnje kapital-odnosa. S ažet ću sve što je do sada izneseno. Osnovna fu n ­ kcija partijskog sistem a u razvijenim kapitalističkim ze­ 84

m ljam a jest zaštita kapital-odnosa. Dana je onda kada je d ruštvo rascijepljano u dvije p a rtije koje se bore, ali ne zbog kapital-odnosa koji u krajnjoj liniji uzrokuje njihovu agresiju koja ih tje ra u borbu. Kod predm eta borbe m ora se rad iti o pom jeranju problem a koje poziva na prikazivanje agresije i ujedno je, stabilizirajući si­ stem, d rži u uskim granicam a. Pom jeranje problem a djeluje kod zaraćenih individua kao paraliza zato jer one m oraju razlikovati provedive i neprovedive intencije i na koncu su okupirane samo tim e da otklone »veće zlo«. Kako borba .partija ne bi ugrozila red sistem a, ona ne sm ije nikada dovesti do potpune pobjede, nego uvi­ jek samo do privrem enih; to s njene stran e im plicira nužnost približno jednako snažnih p artija i jedne oblasti oko koje se vodi borba, koja im je im anentna i koja predstavlja su p strat privrem enih pobjeda. Ovi elem enti lim itiranja partijske borbe jesu zam etak države. P artijsk i sistem te vnste n e bi bio samo funkciona­ lan; on stv arno i postoji; ne zato što bi ga instalirali socijalni inženjeri ili neko »predstavništvo kapitalističke klase«, nego zato što radnički, pokret nije uspio da za svoje ekonom ske interese nađe adekvatan politički »prevod«, tako da niti n ije im ao nikakvu šansu da um akne gravitacijskom polju navedenih stru k tu ra vlasti. Govo­ reći term inim a teorije djelan ja, specifično kapitalistički partijski sistem nije stvorio nitko drugi doli sam rad ­ nički pokret. Izborio je opće pravo glasa; u izbornim borbam a n ije vidio n a suprotnoj stran i »kapital«, nego utjelovljenje deavages centar /p e riferija, d rž a v a / crkva i grad/selo; na tu historijsku pretpostavku reagirao je kvazi o piranjem nasum ce, definirao sebe kao ne-vlas­ nike, a one historijski zatečene kao vlasnike i također stvarno uzrokovao njihovo u jedinjavanje pod rubrikom »građanstva«; i tim e stvorio partijski sistem u kojem se ne vodi borba, recimo, oko kapital-odnosa, nego u ko­ jem se u su štin i sučeljavaju najam ni radnici kapitala i tradicionalni srednji slojevi. Da bismo izbjegli nesporazum e, valja još jednom n a­ glasiti da ovim pretpostavkam a treba naznačiti samo aspekt stru kture vlasti u partijskim sistem im a i njiho­ vom integracijskom djelovanju. I daLje stoji da je zna­ čaj te razine sekundaran u odnosu n a determ inacijsku snagu ekonom skih zakona. To im a npr. slijedeće konzeikvencije. Govorio sam o tom e da je funkcionalni partijski sustem povezan s jednom prem a gore i prem a dolje ogra­ ničenom lozom ideološke napetosti. Nisam, m eđutim , htio ustvrditi da je ta napetost posljedica karakteristike n e­ 85

milog protivnika, dakle, recim o starih srednjih slojeva iz perspektive platno ovisnih, a ne posljedica ekonom­ skih frikcija kojim a su izloženi i sam i platno ovisni, nego d a jeste posljedica ekonom skih frikcija, a li da te frikcije dolaze do svijesti i bivaju raspravljene, da se te napetosti »doživljava« kao napetosti s protivničkom p ar­ tijom . Ali ako je to tako, onda te n apetosti neće biti konstantne, nego će u doba ekonom skih kriza rasti, a sasvim je neizvjesno neće li ta d a prekoračiti funkcional­ nu dozu napetosti. Na ovu problem atiku vraćam se u ru b rici o »funkciji krize« partijskog sistem a. N adalje, pokazao sam da p artijsk i sistem već sadrži začetak dr­ žave, dakle, da je pretpostavljen zasebnim državnim apa­ ratim a. (Tada se stvarno vidjelo da p artijsk i sistem — koji je za kapital-odnos funkcionalan, koji ga politički reproducira i koji je karakterističan po četvrtom cleavageu — n ije postavila »država« koja je, štaviše, pri tom e m orala p retrp jeti jednu o sjetljivu prom jenu obli­ ka, nego naprotiv akcija radničkog pokreta i otpor protopartija.) Ali to, naravno, n e znači da su partijski si­ stem i pretpostavljeni fu n kcija m a kapitalističke države u smislu »izvoda države«. O tom e što p artija radi kada postane party-in-office još n ije bilo govora. To, dakako, znači da n ijedna institucija, pa n i državna, ne egzistira već zbog toga što je funkcionalna i da državne in stitu ­ cije egzistiraju s funkcijam a kapitala sam o pod uvjetom (i da tada m ogu realizirati svoje državne funkcije) kada istodobno, odnosno u sistem atskom sm islu »prije« egzi­ stira p artijski sistem koji realizira partijske funkcije, počevši s osnovnom funkcijom paralize koja štiti kapi­ tal-odnos. Upravo izložena teorijska postavka, ukoliko pred­ stavlja funkcionalnu analizu, važi i za partijski sistem SAD. Tamo je, dakako, »funkcija paralize« realizirana drugačije nego u Evropi zato što su historijske pretpo­ stavke bile drugačije. J a uopće n e razm atram am eričke posebnosti i ograničavam se n a napom enu d a bi to raz­ m atran je moralo početi pitanjem zašto se, u vrijem e kada je u Evropi nastao po četvrtom cleavageu karakte­ ristični p artijski sistem , radničkoj klasi u SAD nije čak postavio ni »zadatak« da kao radnička klasa zauzme ne­ ko m jesto u političkom prostoru. S m atram , naim e, da bi se i tu oblik integracije radničke klase m oralo tum ačiti u prvom redu njenom vlastitom akcijom . Ta akcija sa­ stojala se u vlastitom rascjepu prem a etničkim stanovi­ štim a — u produbljivanju do rascjepa početne situacije etničkog diferenciranja koje je, izm eđu ostalog, bilo uv­ 86

jetovano i useljavanjem — um jesto u povlačenju linije rascjepa između sebe i ostalih prem a ekonomskim stano­ vištima.

2.

2. 1. 3. D voznačnost pojm a izbora

Tokom prikaza funkcije paralize već sam u više n av rata posegnuo za egzistencijom općih izbora. Moglo bi stoga izgledati da je ona za tum ačenje posebnosti specifično kapitalističke države značajnija i osnovnija, pa stoga i kod sistem atike izlaganja prioritetnija od eg­ zistencije »pom jeranja« klasnog antagonizm a na razinu partijske borbe. J a sam, m eđutim , nastojao da osnovnu funkciju partijskog sistem a ne form uliram pozivajući se na pojam izbora, nego n aprotiv samo uz pomoć pretpo­ stavki vlasti, kao funkciju čiji je cilj »-limitiranje gra­ đanskog rata«, iako sam istovrem eno ustvrdio d a p artij­ ski sistem čija nas funkcionalnost zanima, pretpostavlja egzistenciju općeg prava glasa. Ovu m etodu može se n aj­ prije metodološki obrazložiti kao takvu koja nije djelatno-teorijska nego strukturno-teorijska. U njoj nem a ni­ kakvog proturječja kada se ispostavi da m ehanizam iz­ bora u v ijek već egzistira kao konstitutivno svojstvo po­ litičkog sistem a koja tre b a analizirati i da je ta egzisten­ cija teo rijsk i uvijek već predm nijevana, »-pretpostavlje­ na«, ali da istovrem eno u određenoj etapi analize o njem u još ne može biti govora, d a ga teorijski još ne treba »postaviti« je r postoje drugi mehanizm i koji im aju jednostavniju stru k tu ru od njega i n a kojim a se gradi njegova vlastita, složenija stru k tu ra (usp. M arxova raz­ m išljanja u «Metodi političke ekonomije«, Grundrisse, str. 21. d dalje). Što se izbora tiče, teorijska (konstelacija još se više kom plicira zbog toga što nije riječ o bilo kojem svojstvu sistem a, nego o takvom čije je stvaranje tek pokrenulo sistem. Ali ni to ništa ne utječe na okol­ nost da izbori nisu nužno ono prvo na strukturnoj razini već samo zato što su to n a historijskoj razini. Moja m etoda ima, osim toga, koncepcijski razlog što ni ovdje, kao ni. ranije kod fenom ena kao što su »agre­ gacija interesa«, »konsenzus« itd., ne želim zapasti u na­ ivno nepovdjesno m išljenje. U tradicionalnoj funkcional­ noj analizi partijskih sistem a njihovo svojstvo da borbe vode kao izborne borbe jest, dakako, funkcionalno svoj­ stvo uopće i sklopka svih funkcija koje se partijskom sistemu općenito pripisuju. Funkcija reg ru tiran ja elite — realizira se putem izbora; funkcija legitim iranja dr­ 87

žave — putem izbora; funkcija reproduciran ja altern a­ tiv a k oje o ptim ira kapacitet odlučivanja države — putem izbora. Pozivanje n a izbore izgleda ovdje upravo kao naličje uvodno k ritizirane pretpostavke da cilj funkcija partijskog sistem a je st opstanak države. Izbori su, u od­ nosu n a tako definirane funkcije, vid realizacije. Ne re ­ aliziraju li se one prije putem gore obrađenog »pom jera n ja problem a« partijskog sistem a koje je, priznajem o, narav n o ap stra k tn a predstava — to p itan je se ne po­ stavlja. Da li su izbori općenito ti koji uspostavljaju tu funkcionalnu vezu, ili izbori koje provodi i form alno karak terizira radnička klasa? Zacijelo, ipak ovo drugo: izbori kojim a prethodi klasni sukob, tj. u kojim a se kre­ će klasni sukob. A li u tom slučaju izbori nem aju n ik a­ kvu tem eljnu nego sam o povrem enu ulogu pri osigura­ van ju stabilnosti ne sam o sistem a političke vladavine nego i stabilnosti kapitala. U kratko, funkciju legitim i­ ra n ja države ne ispunjavaju sam o izbori, nego n a kritizi­ ra n i način i njihova teorijska artikulacija. Uostalom, zna se d a izbori, zavisno o historijsk im i društvenim p rili­ kam a, mogu služiti i posve drugim funkcijam a. Mogu biti predigra otvorenog i nelim itiranog građanskog ra ta ili, obratno, javiti se u d ru štv im a bez tendencije samo­ u n išten ja koja ne znaju n i za klase n iti za državu. Izbori zbilja nisu u zrok što je klasni antagonizam pom jeren u p artijsk i sistem , već obratno, to pom jeranje — okolnost d a se ibore platno ovisni i »vlasnici« — jest uzrok što se borbe može voditi kao izborne 'borbe. R anije je rečeno da partijskim sistem om stvoreno pom jeranje predstavlja a p stra k tn i začetak države. O vdje možemo poći dalje i reći da su izborne borbe prvi stvarni oblik tog pom jeranja: one pretpostavljaju izričitu konvenciju zaraćenih p artija koja njihov sukob toliko ograničava da svaka p artija im a uvijek otvorenu m ogućnost privrem ene pobjede, što pak sam o po sebi opet pretpostavlja da n ijedna p artija ne pridaje p redm etu borbe »apsolutan« značaj. Jezgro takve konvencije je zajednička volja da se n e dopusti d a o pobjedi odlučuje oružje nego broj p ar­ tijsk ih individua. Pojam »lim itiranje građanskog rata« kao najopćeni­ tija značajka svojstava k o ja realiziraju funkciju paralize, potvrđen je i obuhvaćen pojm om »borbe u obliku iz­ borne borbe«. Ali ne i zam ijenjen: posve su zamislivi partijski sistem i koji štite kapital-odnos bez izbora, li­ m itirajući građanski r a t n a drug i način. Takvi sistem i bili bi, dakako, k rajn je labilni i zacijelo sposobni te k za k ratk o trajn u egzistenciju. Ali njim a se ne bi moglo

predskazati ni najm anji stupanj egzistencije kada u n ji­ ma ne bi trebalo biti ne samo izbora nego ni »pom jeranja« klasnog antagonizm a koje stvara sistem suprotnih, bilo neform alnih, »m rtvački zanijem jelih« ili »zabranje­ nih« partija. A važi obrnuto: u » norm alnim « periodim a dem okracije koja reproducira kapital-odnos odvija se »izbam a borba« koju se može okarakterizirati kao »limi­ tiran je građanskog rata«. Ali u tom karakterizirani u ne treba historijski uopćavati: zamislivi. su i drugi ekonomsko-politički sistem i, a dijelom već i postoje, u koji­ ma se odvijaju izbori bez postojanja tendencija građan­ skog ra ta i njihovog ispoljavanja u njim a u slabijem vidu. Stoga je nužno navesti koja se sasvim određena zbi­ vanja obuhvaća varljivim natpovijesnim pojmom »izbo­ ra« — ili čak radi izbjegavanja ideologije stvoriti za »izbore« novi pojam — da bi se moglo reći da se fun­ kcija legitim iranja države ili neka druga realizira putem »izbora«. Npr. već je n a sadašnjoj visokoj razini ap ­ strakcije — gdje još ne pretpostavljam o zasebne državne aparate i gdje argum entiram o u kontekstu nerealistič­ nog dvopartijskog modela — jasno da pod uvjetom ka­ pital-odnosa izbori, koji bi bili općenito odlučivanje prema racionalnim stanovištim a o svim problem atičnim stvarim a koje se tiču zajednice, ne bi realizirali nikakve sistemu im anentne funkcije. (Zamislimo kako bi to iz­ gledalo: in stitucija »izbora«, koju su ustanovili odvažni diskurzivni analitičari, u kojoj se u istom tre n u tk u glasa o čitavom skupu najznačajnijih pitanja /pošto su masovni mediji iz svih uglova društva, opširno koliko god treba, ali istovrem eno i sa čitavim instrum entarijem podesnog sažimanja, sakupili i priprem ili in fo rm aciju /: 1. o stacioniranju raketa, 2. o sm anjivanju socijale . . . ) N apro­ tiv, pod term inom »izbori« treba da poimamo proces odlučivanja u kojem je b aratan je sa problem atičnim stvarim a — n a m an je-više nestv aran način — vezano uz prem isu da se u svakom slučaju mora održati uvijek vlastita p artijska egzistencija koja sa svoje strane upu­ ćuje n a prem isu nedodirljivosti kapital-odnosa; proces odlučivanja koji se iz tog razloga ne vodi u cijeloj za­ jednici, nego samo u »Oblasti oko koje se vodi borba«, tj. u »sredini« rascjepa vlasti u kojoj se kreću zaraćene partije. Takvi izbori, a ne bilo koji, jesu funkcionalni. Ovdje postaje također jasno zbog čega Almondova ►►agregacija interesa« ne olakšava poslove vlade. Postoje dvije mogućnosti:

Ili se o dvijaju racionalni, spoznajom o rijen tiran i iz­ bori bez tem eljnog rascjepa vlasti. U tom slučaju može se zam isliti da na koncu n asta je jedna altern ativ a od­ luke; oina će stvarno stv o riti optim alne u v jete za dobru odluku, sam o što će ova biti up rav ljen a protiv historijski određene države koju A lm ond pretpostavlja. Osim toga, u tom slučaju čak je dvojbeno n e 'bi li možda, zavisno o stan ju stvari, p riprem anje odluke putem tr i v arijan te bilo isto tako povoljno kao neka drugi pu ta putem dvije. Ili se o dvijaju nam a povjereni, n a racjepu vlasti ba­ zirani izbori. U tom slučaju pom anjkanje racionalnosti, koje je karakteristično već za izbore, sa sigurnošću će se pren ijeti d na altern ativ u odluke koju oni stvaraju; upravo u situacijam a gdje je opstanak države koju Al­ m ond pretp ostavlja stv arn o u p itan ju , ova altern ativ a neće stvoriti optim alne u v je te za odluku — održanje svagdašnje p artijske egzistencije i vlastita logika proble­ m atičnog stanja stvari se razilaze — i u sm jerit će se, dakle, također protiv te države. 2. 2. 1. 4. D aljnje ko n stitu tivn e fu n k cije partijskog si­ stem a: podjela na sfere i podržavljenje Prelazeći sada još ukratko n a d aljn je konstitutivne funkcije partijskog sistem a, o stat ću p ri tom e da, osim »pom jeranja problem a« i izbora obilježenih tim pom jeranjem , ne pretpostavim nikakva funkcionalna svojstva. Radi se, dakle, samo o povezivanju d aljn jih funkcional­ nih ciljeva s ovim već navedenim svojstvim a. K orak p re­ ma razm atranju daljnjih svojstava učinjen je te k pošto se s analize partijskog sistem a pređe n a analizu partije. Još jednom ću posegnuti za »diskusijom o izvodu države« (npr. B ader 1976, Blanke/Jiirgens/K astendieck 1975, Kostede 1976). Ona je pokazala da kapitalistički način proizvodnje ne može egzistirati bez zasebne izvr­ šne vlasti, bez »države«, i bez diobe n a javnu i p rivatnu sferu (o tome posebno G reven 1977). No, budući da sam ja u mom kontekstu vezao p artijsk i sistem uz kapitali­ stički način proizvodnje, sada ga također m oram vezati uz one političke oblike čija »nužnost« proizlazi izravno iz egzistencije tog načina proizvodnje. P ri tom je. ako postavimo pitanje konstitutivnih funkcija partijskog si­ stem a, već dovoljno da se bez daljnjeg diferenciranja pozovemo samo na egzistenciju zasebne države i diobu na sfere. Naime, čim jednom ti oblici budu utem eljeni, n jihova bliža teorijska analiza podudarat će se s anali­ 90

zom partijskog sistem a; funkcije partijskog sistem a i funkcije tih oblika tada su iste, s Obzirom na reproduk­ ciju kapital-odnosa, i to iz jednostavnog razloga što smo od početka pretpostavljali da se dioba na javnu i pri­ vatnu sferu skupa s oblicim a koji ju konstituiraju odvija u partijskom sistem u, da nije ništa drugo doli taj si­ stem. Govoriti i dalje specifično o funkcijam a partijskog sistema treb a stoga još samo zato je r je upravo zbog tog iden titeta bilo nejasno kako usprkos tom e može doći do tog diferenciranja. U tu svrhu dovoljno je da nastavim o analizu izbora. Upravo su oni ti koji izazivaju sferno-diobeni efekt i time još više guibe sličnost s nathistorijskim ili racio­ nalnom odlukom orijentiranim pojmom izbora uopće. Posebna je značajka tih izbora, a ne nešto što se samo po sebi razum ije, .da oni funkcioniraju kao tačka pres­ jeka između takvih koji samo »hoće« ali ne »djeluju« — osim tim e što glasaju — i takvih koji »djeluju« ali prema »volji« onih. Uostalom, moguće je ono bitno u takvom postupku form ulirati bez izraza kao što su »vo­ lja« i »reprezentativno djelovanje«. Riječ je o tom e da prvi rascjep izm eđu obiju p a rtija našeg modela biva dopunjen, pokriven s drugim rascjepom, tako da ne po­ stoje samo dvije partije, nego i u n u ta r svake partije dva odjeljenja p artijsk ih individua; izbori su tačka sa­ bijan ja koja o djeljenja drži na okupu, sprečava njihovo razilaženje. S obzirom da takvo okupljanje konstituiraju volja i »reprezentiranje«, dakle, jednakost ili sličnost volje u oba odjeljenja, oni su istodobno objašnjeni u kon­ tekstu funkcije paralize, i u sadašnjem kontekstu mo­ žemo ih zapostaviti. Okolnost da individue partije A u velikoj većini ne biraju predstavnike partije B i ob­ ratno, dok individue »oblasti oko koje se vodi borba« mogu učiniti bilo prvo bilo drugo, jest banalna i sa »vo­ ljom« individua im a veze samo utoliko što je ova još prije svakog udvajanja u predstavnike i zastupljene de­ finirana i utvrđena putem negativnog razgraničenja od protivničke p a rtije i radi. toga se nim alo ne m ijenja. P reostaje još samo da se to udvajanje kao takvo realizira u obliku sabijan ja vlasti, a to je upravo sferno-diobena funkcija izbora: tim e što partijske individue daju svoj glas, tj. tim e što obije partije biraju obije partije tek se uopće stv ara ono udvajanje, a zbog svog tautološkog karaktera stvara se istodobno kao lim itirani rascjep. Ovu problem atiku previđa G reven koji polazi od funkcionalne nužnosti sfem e podjele za reprodukciju kapital-odnosa, ali praktički preskače pitanje kako izgle­

91

d a funkcionalno svojstvo koje se odnosi n a taj cilj, da bi odm ah odgovorio n a pitan je kako se može opet p re­ m ostiti sam u podjelu n a sfere za koju se -pretpostavlja da egzistira. Tada tu p artijsk i sistem izgleda kao »po­ sebni medij . . . transm isije« (1977, str. 130). — Još je fataln ije što G reven obrađuje rascjep sfera kao nešto nevažno čemu ne prethodi n ikakav prvi rascjep, u sva­ kom slučaju ne tako da bi u ovom kontekstu bio v ri­ jedan spomena. On sm atra da b i s ukidanjem podjele na sfere odm ah zasjala »direktna dem okracija« u kojoj bi » artikulacija potreba i interesa stanovništva« bila neposredno povezana «s razinom političkog odlučivanja«, pa se stoga odluke o oblasti proizvodnje i odluke o ob­ lasti reprodukcije više n e b i razilazile (Isto). Iz mog istraživanja proizlazi, naprotiv, da bd te k ta d a postala vidljiva bit problem a, naim e, »pom jereni rascjep« p ar­ tijskog sistem a što ga s tv ara to sirom ašno i zainteresi­ rano stanovništvo. I još više: čini m i se gotovo nezam i­ slivim da bi u razvijenom kapitalizm u uopće m ogla po­ stojati podjela n a sfere bez tem eljnog prvog rascjepa. D rugim riječim a, to znači da država, koja reproducira kapital-odnos, ne postoji više kao p rijašn je države um je­ sto građanskog rata, nego sam o pod uvjetom njegove lim itirane d aljnje egzistencije. Zbog n euvažavanja prvog rascjepa G reven također p ripisuje legitim irajući učinak izbora njihovim a p stra k t­ nim pravilim a — po čemu se on ne razlikuje mnogo od ran ije kritiziranih teoretičara — um jesto njihovom »sa­ držaju« da predstavljaju oblik k retan ja za održanje ne­ gativnog partijskog identiteta. »Taj postupak« izazvat će » društvenu svijest o sudjelovanju u stvarnosti stvaranja«; p rije svega zbog njihove »velike općenitosti« zbog koje birači v je ru ju da je u načelu sve u njihovoj dispoziciji, a da državi samo preostaje izvršavanje pojedinosti (str. 160. i dalje). Zanim alo bi m e postoji li m akar jedan jedini birač koji će zbog toga to vjerovati. Od funkoije podjele na sfere, čiji je cilj da p artijski sistem još jednom dodatno, pored njegovog hrizontalnog rasojepa, ras cijepi đ na javnu i p riv a tn u oblast, razliku­ jem fu n k cije podržavljenja čiji je cilj d a podjelu na sfere tobože prim ijene na određena stanja stvari iz kojih se konstituira državna izvršna vlast. P ri tom m oram o im ati na um u da je svako podržavljenje neke m aterije, neke institucije, neke djelatnosti istodobno, s druge stra­ ne, svođenje p ri tom rascijepljenih m om enata n a ono puko društveno. Riječ je o najopćenitijim značajkam a egzisten­ 92

cije države, o subjektivitetu, prostoru djelovanja i vre­ menskom potencijalu. 1. Ono što se u lite ra tu ri naziva »funkcijom izbora elite«, to pribavlja državi n je n personal i tim e, prije svega, osnov egzistencije. Postoje samo dvije vrste osoba, javne i p rivatne osobe. A li i jedni i drugi ostaju p artij­ ske individue. O slanjajući se na jedan izraz iz P rojekta teorije ideologije (21982, str. 118. i dalje; 1980, str. 10), nazivam to fu n kcijo m subjekcije koju im a partijski si­ stem. 2. »Agregacija interesa« i »reduciranje alternativa« ne optim iraju, doduše, racionalnost državnog odlučivanja (vid. gore), no dosta je značajno d a određuju prostor koji definira moguće odluke, tj. one koje partijski sistem dopušta. I ova funkcija, za koju predlažem naziv fu n k ci­ ja kom petencije (usp. opet Projekt teorije ideologije 1980, str. 10), ostvaruje se n a račun društva koje zaosta­ je. Naime, ono što država u n u ta r svog prostora čini m a­ terijalom odlučivanja, to se izuzim a iz kom petencije pri­ vatnog, to stvara njegovu inkom petenciju (pri čemu ta inkom petencija nije nepostojeća, nego postojeća i »ne­ dopuštena« sposobnost odlučivanja). Ali ono što država ne čini m aterijom odlučivanja zato jer se nalazi izvan prostora njenog djelovanja, isto je tako izuzeto iz kom­ petencije privatnog je r su obije strane, kao sastavni di­ jelovi partijskog sistem a, podložne funkciji paralize. 3. Konačno, država dobiva »legitim aciju« s tra ja ­ njem. Pod »legitimacijom« shvaćam ovdje okolnost da već personalno postojeća država, koja već koristi svoju kom petenciju odlučivanja i b arata njom e, biva potvrđe­ na putem (ponovljenih) izbora — pri čemu je svejedno da li u form i učvršćenja ili slabljenja partije vlade. To je kod partijskog sistem a fu n kcija proste reprodukcije kojoj kasnije, al-i na osnovu modela složenijeg nego što je to dvopartijski, treba dodati i funkciju krize kojoj je cilj »proširena reprodukcija«. Funkcija proste repro­ dukcije pada n a račun privatnog utoliko što sve ono, što državi pomaže da uspostavi identitet i red, istodobno na stvari privatnog doprinosi brkanju potreba i politič­ kih ciljeva. O ovim funkcijam a podržavljenja neću raspravljati u pojedinostim a i zasebno ih diferencirati, nego ću uka­ zati na neke koncepcijske (konzekvenćije na koje one za­ jedno upućuju. Prvo, potvrđuju m oju uvodnu konstata­ ciju d a je besmisleno pretpostavljati p retpartijski i vanpartijskd postojeću — ne samo tako »funkcionalno nuž­

nu« — državu ukoliko želimo dobiti te o riju o poveza­ nosti kapitalističkog načina proizvodnje i partijskog načina proizvodnje i partijskog sistem a. Država, o ko­ joj tre b a govoriti u ovom kontekstu, egzistira samo pu­ tem partijskog sistem a, otud dobiva personal, prostor i v rijem e djelovanja. Neobično je što n a taj zaključak u pućuje u stv ari već tradicionalna form ulacija p artijskih funkcija kao što su reg ru tiran je elite, reduciranje alter­ nativ a itd., a što se on ipak n e uspijeva nositi sa kon­ cepti jskim prem ještanjem problem atike p artija u epohu apsolutizm a. Drugo, sada izgleda još prihvatljivijom pretpostavka da je ostvarivost navedenih funkcija uglav­ nom posljedica realiteta pom jerenog partijskog rascjepa, dok egzistencija izbora im a doduše konstitutivnu, ali samo povrem enu ulogu da taj rascjep tobože samo p ri­ kaže. Npr. ono što državi pomaže da ostvari prostu re ­ produkciju nisu izbori općenito, nego nužnost izabrati »•manje zlo«. Treće, obrnuto valja cijeniti okolnost da su izbori funkcionalno svojstvo partijskog sistem a u odnosu na njegove sveukupne konstitutivne funkcije; ne samo u odnosu n a funkcije podržavljenja nego i funkciju podjele n a sfere i funkciju paralize. Ta okolnost oprav­ dava m etodu da postojanje izbora učinim o historijski krij eri j em ukoliko želimo d efinirati »-partijski sistem « kao ob jek t naše spoznaje. Do d aljn jih saznanja o funkcijam a partijskog sistem a možemo doći samo preko p itan ja u kojoj se m jeri p ret­ postavke stabilnosti dvopartijskog m odela mogu prenijeti n a realn e v išepartijske sistem e (vid. o tom e i A lem ann 1975). N užnost takvog prelaska im plicirana je uostalom već s ran ijim razm atran jem funkcije paralize. Tamo je, prilikom rein terp retacije teorije p artija Štedna Rokkana, rečeno da se realizacija pom jerenog rascjepa specifično kapitalističkog partijskog sistem a, u sm islu četvrtog cle­ avages, odvija putem akcije radničke klase koja historij­ sku pretpostavku prva tri cleavages prorađuje, ujedi­ nju je, čini predm etom svoje konfrontacije. Ta akcija je u toku. Posm atram o li sam o n jenu opću tendenciju, dobit ćemo dvopartijski model. Uzmemo li pak n jen vlastiti sadržaj, u granicam a u kojim a se može p ojm iti Rokkanovim k ategorijam a cleavagea, približit ćemo se kon­ k retnosti postojećih višepartijskih sistem a. S voju postavku dalje ću razv ijati samo u obliku teza jer d alje od toga još n ije dospjela. 94

2.

2. 2. V išepartijski sistem

(1) Model odnosa izm eđu dvopartijskog i višepartijskog sistem a može se uspostaviti pod dvije prem ise. Prvo, nadovezujući se n a Roldkanovu teoriju, višepartijski si­ stem može se zamisliti kao taloženje više dvopartijskih sistema. P ri tom se pretpostavlja da svaki cleavage dje­ luje form irajući p artije n a isti način kao četvrti koji smo gore izložili. O štećeni ekstrem u n u ta r suprotnosti cleavagea artik u lira se sam kao takav i poim a sve snage koje se inače još nalaze u političkoj eri kao povlašćeni ekstrem u n u ta r iste suprotnosti. Iz toga bi proizašle če­ tiri p artije; tu pridolaze još stanovišta diferenciranja, po­ sebno pitanje partijskog saveza i mogućih stapanja koja, međutim , ništa ne utječu na mogućnost modela odnosa. Drugo, pretpostavljam da maksimumom i minimumom obilježeni ukupni iznos »ideološke napetosti«, u kojem je bilo riječi u vezi s dvopartijskim modelom, ostaje konstantan bez obzira n a broj p artija. Budući da sam tu napetost objašnjavao »pom jeranjem problema«, koje stvara partijski sistem , i tim e teorijom cleavages, ta je pretpostavka stvarno prihvatljiva, sve dok se ne upi­ tamo kako .partijski sistem i reagiraju na zaoštravanje ekonom sko-političkih kriza. (2) U skladu s ovim dvijem a pretpostavkam a dola­ zimo do dvije modifikacije dvopartijskog modela. Prvo, postaje opravdano razlikovati dvije vrste partijske borbe koje S artori naziva centrifugalnim i centripetalnim nad­ m etanjem (profiliranje p artija na periferiji, odnosno u centru sistema). Kod dvopartijskog sistem a oba pojm a nem aju nikakvog sm isla je r ovdje centrifugalno nad­ m etanje tautološki slijedi dz neegzistencije, centripetal­ no nadm etanje tautološki iz egzistencije pretpostavki modela. Ali kod' višepartijskog sistem a obje su vrste nadm etanja moguće, uz pretpostavku da nastupaju isto­ vremeno, tako da veća napetost, koju izaziva »centrifu­ galna partija«, biva .poravnata m anjom napetošću jedne kompenzirajuće »centripetalne partije« i relativno m a­ lom veličinom »centrifugalne partije«. To dovodi do dru­ gog mom enta: sada se može stvoriti pojam »ideološke napetosti izm eđu dvije i dvije partije«. On bi naznačavao napetost između dvije partije pod pretpostavkom da je iznos ukupne napetosti sistem a upravo onoliki ko­ liki bi bio kod funkcionalnog dvopartijskog sistema. Riječ bi bila o funkciji »diferencije pom jeranja proble­ ma«, i to diferencije četvrtim cleavageom obilježenog 95

partijskog sistem a, s jedne strane, i b roja p artija u tom sistem u, s druge strane. (3) Sva svojstva dvopartijskog sistem a djeluju u ne­ znatno m odificiranom obliku i u višepartijskom sistem u. Individue se i dalje identificiraju s »vlastitom « partijom putem razgraničenja od drugih partija, dakle, negativno; m ogućnost pozitivne identifikacije s »vlastitom « partijom b it će nešto veća, ali se zato, obrnuto, sm anjuje njihova šansa d a privrem eno pobijede; ukratko, funkcija paralize djeluje, u odnosu n a dvije i dvije partije, n a nešto sla­ biji način, no u principu se ne m ijenja. Ako, prim jerice, pretpostavim o da postoji jedna p ar­ tija »četvrtog cleavagea« i tr i obične partije, p artija periferije, p artija crkve i p a rtija sela, onda će se ta konstelacija razlikovati od dvopartijskog sistem a, u ko­ jem su ove tri p artije okupljene u jednu, po tom e što se npr. između p artije periferije i p artije crkve javlja doza ideološke napetosti koje u dvopartijskom sistem u nem a (naprosto kao naličje okolnosti da se oba tem eljna cleavages u svijesti individua-sudionika m eđusobno to­ liko razd v ajaju da nisu u stanju da ih artik u liraju u jednoj p artiji); ta doza napetosti m ora tada, u skladu s pretpostavkom , b iti povučena s linije fronte izm eđu sve tri p a rtije i p artije »četvrtog cleavagea«. U vjeti reali­ zacije funkcije podržavljenja su nešto teži je r slabije funkcionira »reduciranje alternativa«, no to se poravna­ va tim e što je lakše realizirati funkciju reprodukcije je r se pojedinačnu partiju, koja izlazi n a ponovne izbo­ re, može u m anjoj m jeri učiniti odgovornom za državne poslove. (4) Kao novi politički oblici stv ara ju se p artija sre­ d ine i prividno antagonistička partija. P artija sredine je moguće »utjelovljenje« oblasti oko koje se vodi borba koju smo im ali u dvopartijskom m odelu; u njoj se talože razn i cleavages za koje inače u sistem u istodobno po­ stoje d odvojene partije, i to tako da se svaka od tih p artija može s njom udružiti i tim e izvojevati privrem e­ nu pobjedu nad ostalim a. P rividno antagonističku p ar­ tiju karak terizira to da ona vodi centrifugalno nadm e­ tanje, ali pri tom ipak ne povećava dozu ukupne nape­ tosti sistema. Smisao te konstrukcije pokazat će se tek u idućem o d jeljku; no ipak se već ovdje može konstatirati da je stvarno antagonistička p artija za višepartijski si­ stem isto toliko disfunkcionalna kao i za dvopartijski sistem (suprotno S arto ri.jevoj pretpostavci) zato je r su dezintegrirani opasni p er se, a ne tek svojom ibrojnošću. To možda prem ašuje horizont spoznaje specijalista za

hegemoniju (koji dezintegraciju svode na neodgovaraju­ će korištenje prava glasa, um jesto na odgovarajući ras­ kid s pom jeranjim a problema), ali zato ustavna zaštita to itekako dobro shvaća. (5) P rethodne teze proizlaze u velikoj m jeri iz rein­ terpretacije S artorijeve teorije koju sam kombinirao s Rokkanovom teorijom cleavages (koju Sartori odbacuje). Iz te kombinacije slijedi glavna k ritik a S artorija: pogreš­ no je broj partija, odnosno tim e inducirano »fragm entiranje« partijskog sistem a uvoditi kao nezavisnu i ideolo­ šku distancu između partija, kao povrem enu varijablu, i na osnovu toga zaključivati o sojstvim a partijskog si­ stema. Na bazi teorije cleavages vidi se da iz broja p ar­ tija, u pogledu šansi stabilnosti i integracije, ne proiz­ lazi baš ništa, ni per se niti u vezi s ideološkom distan­ com. Sto se tiče ove posljednje, nećemo biti u stanju da shvatim o upravo reakciju partijskog sistem a na krize — a S artoriju je prvenstveno do toga stalo — ako, kao on, stvorim o samo pojam ideološke distance između dvi­ je i dvije partije; moramo ga, naprotiv, svesti na pojam ideološke »ukupne napetosti« partijskog sistema. A i zbog toga je nem inovno da se poslužimo teorijom clea­ vages i da je čitamo kao teoriju »pom jeranja problema« koje stv ara partijski sistem. 2.

2. 3. Izgradnja »blokova«

(1) Nije nipošto slučajno što se u litera tu ri dvopartijski model često ne uzim a kao model nego kao osobeni realitet i uspoređuje s višepartijskim sistem ima, čak po cijenu norm ativnog izobličavanja koncepcija koje tako nastaju, 'baš kao što, obratno, isto tako nije nipošto slu­ čajno d a S artori iz broja p artija izvodi zaključke o uv­ jetim a stabilnosti partijskih sistem a. Mada su oba p ri­ stupa s aspekta m ojih pretpostavki pogrešna, im ade či­ njenica n a koje se uvijek možemo pozivati. Uzrok toj pom etnji jest u tom e što je »dvije partije ili više p arti­ ja« u krajnjoj liniji kriva alternativa. Tako funkcija paralize, koju sam prikazao u n u ta r dvopartijskog mode­ la, stvarno nije uopće posljedica pretpostavljan ja dviju partija nego jednog rascjepa. Ako sad u jednom više­ partijskom sistem u ima, doduše, više rascjepa ali samo jedan glavni rascjep, to se opet svodi na onu istu funk­ ciju paralize, ali smo zbog razlikovanja rascjepa i glav­ nog rascjepa prim orani da tu alternativu napustim o i potražim o novi teorijski teren. Iz broja p artija stvarno 7 Marksizam u svetu

se više n išta ne može zaključiti o stabilnosti partijskog sistem a, ali po svem u sudeći može dz broja »grupacija partija«. Ako npr. postoje tr i otprilike podjednako veli­ ke grupacije koje nisu sprem ne da se međusobno u d ru ­ že, tada više nisu moguće n i privrem ene pobjede i tim e dolazi do pucanja cijelog sistem a; ako postoje dvije ta ­ kve grupacije, tada u inače neizm ijenjenim uvjetim a ne dolazi do takvog ugrožavanja. A li pojam »grupacije« upućuje o pet na novi teorijski teren. (2) S p osm atranja p a rtija m oram o preći i n a posm a tran je blokova u koje se p artije okupljaju ili, ispravndje, čija su osnova. Sistem blokova može se definirati kao oblik u kojem je partijski sistem podređen četvrtom cleavageu kao liniji svog glavnog rascjepa. P određenost se može načelno ispoljiti u tri oblika (radi jednostavnosti, zanem arit ću pitanje »oblasti oko koje se vodi borba«): a) općenito postoje još sam o dv ije partije, tj. p artije i blokovi se podudaraju (i stoga izgleda kao d a egzistira realn i dvopartijski sistem koji kao partijski sistem uz­ ro k u je uočljiva svojstva stabilnosti); b) radnička p artija tvori jed an blok, a postoji, i suprotni blok koji se sastoji od više p artija ; i c) s obije stran e linije glavnog rascjepa postoji više partija. Da bi se došlo do ovih zaključaka, treb a samo Rokkanov iskaz d a četvrti cleavage ujedna­ čava partijske sisteme, dok tri starija cleavages uglavnom o b jašnjavaju njihovu diferenciju, p retvoriti iz historij­ skog u sistem atski iskaz. U biti, tek se na osnovu toga može naučno zastupati gornju tv rd n ju da radnička klasa pro rađ u je i u je d in ju je historijsku pretpostavku cleava­ ges koji su joj prethodili i da »opća tendencija« te akcije o pravdava razm atra n je dvopartijskog modela. Taj iskaz o tendenciji dobiva em pirijski smisao te k pojm om siste­ m a blokova. (Sm atram o d a se kod funkcionalne sposob­ nosti ra d i o sistem u dvaju blokova s proizvoljno velikim p artijam a, za koji se u v ijek može reći da su u jednom bloku n ad zastupljeni tradicionalni sred n ji slojevi, u d ru ­ gom n ajam ni radnici kapitala.) (3) Sistem dvaju blokova ne tre b a b rk ati sa siste­ mom vlade i opozicije, blokove sa »-koalicijama«. D je­ latnošću vlade ili opozicije n e stv ara se blok, nego ob­ ratno, djelatnost vlade ili opozicije stvara se — i to nipošto u svakom slučaju — putem bloka. Da blok i koalicija nisu jedno te isto i da je blok tem eljniji feno­ m en, najbolje se vidi po kriznim vrem enim a tam o gdje postoje tr i bloka, a upravo zbog toga nije potrebna p ar­ lam entarna vlada i, prem a tome, n i opozicija.

(4) Iz pojm a sistem a dvaju blokova može se izvesti npr. slijedeće konzekvencije. a) O stanimo kod pitanja vlade i opozicije: može se desiti da vlada samo jedan dio, npr. jedna partija jednog bloka, i pri tom se oslanja na trpeljenje cijelog bloka; da vlada jedna p artija centra, jednom uz pomoć jednog, drugi pu t uz pomoć drugog bloka. V aljalo bi istražiti u vjete stabilnosti koji su svaki puta drugačiji. Jasno je otprve da m anjinske vlade ne stupaju nužno s m anjom stabilnošću (sjetimo se prvog slučaja), a većin­ ske vlade nužno s većom stabilnošću (sjetimo se drugog slučaja). b) Sada će biti jasno kako funkcioniraju prividno antagonističke partije. Pretpostavim o da postoji jedna p artija koja ne sudjeluje u »pom jeranju problema« par­ tijskog sistem a, ali je ipak jednom od oba bloka bliža nego drugom i u svakom slučaju želi spriječiti da taj drugi blok izvojuje privrem enu pobjedu. Tada ta partija ne postupa nim alo drugačije od svakog zasebnog indivi­ duum a koji je obuzet realizacijom funkcije paralize, a razlika je možda samo u tome što je put u paraliziranju te p artije na određeni način, koji se razlikuje od opće­ nito uobičajenog puta, ritualiziran. U svakom slučaju, odbijanje p artije da artik u lira politiku paraliziranja, kom penzira se i poništava njenom konstitutivnom ulo­ gom u jednom od oba bloka, a cijeli postupak samo de­ m onstrira d a je sistem blokova a n e partijski sistem od­ nosa razina funkcije paralize. c) Dosadašnja razm išljanja o »ideološkoj napetosti« sada se može rezim irati: ako posm atram o dva sistem a blokova s konstantnom ukupnom napetošću, uočit ćemo odnos indirektne proporcionalnosti izm eđu napetosti koja dijeli po dvije partije različitih blokova i napetosti koja dijeli po dvije p artije istog bloka. Iz toga proizlazi da je pod inače istim uvjetim a ideološka napetost na liniji glavnog rascjepa partijskog sistem a — n a liniji koja je određena četvrtim cleavageom — tim veća što je m anje p artija u sistem u. 2.

2. 4. Funkcija krize i sistem triju blokova

(1) P artijski sistem nije samo sredstvo za zaštitu i tim e održanje kapital-odnosa, nego zajedno sa svojim derivatim a i jedini postojeći oblik kretanja za perm a­ nentno rješavanje navirućih političkih problema, bez obzira u čemu se oni sastojali. Tradicionalna teorija par­

tija uzima to u obzir pod nazivim a kao što su »razvojna funkcija« ili »inovacijska funkcija« partijskog sistem a (Lowi, Lehm bruch): p artijsk i sistem uspijeva se prilago­ d iti novonastalim problem im a n a taj način što ti pro­ blemi, kada ih p artija vlade n e može ili neće riješiti, postaju je ftin a poluga osvajanja vlasti za p artiju opozi­ cije tim e što ona u »oblasti oko koje se vodi borba« sku­ plja poene prezentirajući prijedlog adekvatnog rješenja. Ova teza je posve nerealna. Počiva n a pogrešnoj pretpo­ stavci da su p artije neispisani listovi koje ne karak teri­ zira n išta drugo doli ap stra k tn a želja pobijediti protivnu p artiju i k oji stoga prihvaćaju sva sredstva, možda čak i prom jenu načina proizvodnje. Ako, naprotiv, posm atram o stv arn e p artije koje djeluju u partijskom sistem u obilježenom četvrtim cleavageom, onda je jasno da medu onim n avirućim problem im a koji zahtijevaju političku inovaciju tre b a razlikovati dvije različite vrste, naim e takve čije adekvatno rješen je reproducira četvrti clea­ vage i takve, koji u n u ta r četvrtog cleavagea, nisu rješivi — kod kojih, dakle, razm išljanje Lowija, Lehm brucha i d ru g ih zakazuje, a koje se ili može riješiti i ujedno im ­ plicirati peti cleavage (tj. okončati nam a poznati partijski sistem ) ili pak ostaju u stan ju nerješivosti i spojivi su n a jedan način, koji još treb a istražiti, s daljnjom egzi­ stencijom dom inirajuće uloge četvrtog cleavagea. (Ovo razlikovanje ne tre b a b rk ati s razlikovanjem position is­ sues i valence issues: ove pojm ove koristi se tako da se oba m ora poim ati kao tak v e koji reproduciraju sistem četvrtog cleavagea.) V rste problem a, koje ja sam razli­ kujem , nazivam »norm alnim «, odnosno »revolucionar­ nim « issues, a n ared n a razm atra n ja odnose se samo na ove posljednje. (Analiza »norm alnih« issues i njihove re ­ p roduktivne uloge dovela bi do diferenciranja koncepta »privrem enih pobjeda«.) P itanje, dakle, glasi: Što može postojeći, četvrtim celavageom obilježeni p artijsk i sistem učiniti za svoju reprodukciju kada egzistira »revolucio­ narni« issue? O dgovor: Može pokušati realizirati svoju funkciju krize. (2) Form alno gledano, pretpostavljeni p artijsk i sistem zapada u krizu onda kada korisni m aksim um ideološke napetosti biva prekoračen. Budući da sam ovu napetost sveo n a pom jeranje problem a koje je uzrokovano p ar­ tijskim sistemom, a pom jeranje problem a n a odstojanje koje postoji izm eđu dom inirajućeg cleavagea i tem atizira n ja kapital-odnosa, lako je pretpostaviti da će taj m a­ ksimum biti n ajp rije prekoračen kad nastupe ekonom ske krize zato je r one radničku klasu ili n jene dijelove n a j­ 100

prije upozoravaju na štetne posljedice kapital-odnosa i zato je r se ovdje rad i o gubicima koji, jednom uočeni, oslobađaju daleko više agresije od gubitaka koje paušal­ no uzrokuju »vlasnici«. Ova pretpostavka b it će od kori­ sti ipak tek ako lučimo, s jedne strane, dva param etra ekonomske krize i, s druge strane, stru k tu ru ekonomske krize i razinu njenog uočavanja. (Ova pretpostavka, uo­ stalom, ne znači da se m aksim um ideološke napetosti ne bi moglo prekoračiti i na drugi način; to b i se moglo istražiti i teorijski iskazati. No ovdje naznačeni način po sebi je već dovoljno konzekventan). Što se tiče param e­ tara krize, ovdje razlikujem samo konjunkturne krize (re­ cesija i teške krize svjetskog tržišta) i kontinuiranu ten­ denciju pada profitne stope. Zanem arivši ovo drugo, za funkciju krize kod partijskog sistem a trebalo bi reći da ona služi održanju sistem a za neko vrijem e, naim e do ponovnog n astupa visoke konjunkture, usprkos poviše­ noj napetosti. Ako ipak pridodamo i pad profitne stope, onda moramo zaključiti d a funkcija, koja služi tom oilju, na izvjesnoj tački sistem u više neće k oristiti zato jer će se prije ili kasnije aktuelni nastu p krize i stupanj raz­ voja pada profitne stope međusobno povezati n a taj n a­ čin da ponovni nastup visoke konjunkture više neće biti moguć; vrijem e tokom kojeg održanje sistem a uspijeva, usprkos krizi, tada će postati obična predigra, uvod u vrijem e u kojem više održanje ne uspijeva. (Polazeći od M arxove teorije o prolaznom karakteru kapitalizma, ja naprosto pretpostavljam da ne postoje i ne mogu po­ stojati funkcije partijskog sistem a putem kojih taj sistem može još u tom vrem enu reproducirati sebe i tim e sam kapital-odnos.) T vrdnja da se kod nastupa krize povećava ideološka napetost još ništa ne govori o obliku u kojem 6e napetost sabija. A to je te k razina n a kojoj sistem biva realno ugrožen. P itanje »oblika« identificiram s gore raspravljenim pitanjem o issues i form uliram ga obrat­ no: tv rd n ja da određeni issue ,ima reproduktivni karak­ te r i da jedan drugi pri konzekventnom razvoju njego­ vih tendencija dovodi do im p lid ra n ja petog cleavagea, ne govori ništa o ideološkoj napetosti koja je i u jed­ nom i u drugom slučaju m aterijalizirana u issueu. Može se, dakle, zamisliti slučaj da se u vrem enu povišene ideo­ loške napetosti, raspolaže samo takvim issues kao tačkama kristalizacije koji tendiraju reprodukciji četvrtog cle­ avagea; također i slučaj da egzistira »revolucionarni« is­ sue, ali ne kriza, tako da zbog toga ne dolazi do im pliciran ja petog cleavagea. Na toj razini možemo cilj funkci­ je .krize .pojmiti još konkretni je. Cilj je za neko vrijem e, 101

usprkos povišenoj ideološkoj napetosti, držati u grani­ cama ili čaik isključiti opasnost koja proizlazi iz eventual­ ne egzistencije »revolucionarnih« issues. Ta opasnost je u mogućem nastanku petog cleavagea, tim e u n astan ­ ku taloženja dvaju cleavage-sistem a, tim e u nastanku sistem a triju blokova, koji bi funkcija paralize sa svim njegovim derivatim a učinila bespredm etnim . (3) Funkcionalno svojstvo, koje odgovara tom cilju, treb a za dvopartijski i višepartijski sistem različito raz­ viti. M oja osnovna pretpostavka glasi: kad je već u krizi prekoračen m aksim um u kupne doze funkcionalne ideo­ loške napetosti, mora se, a pod povoljnim okolnostima — kad kriza n e tra je suviše dugo — i može se b ar sprije­ čiti prekoračenjem m aksim um a ideološke napetosti iz­ m eđu dvije ii dvije partije. Taj m aksim um je pod »nor­ m alnim « okolnostim a postignut kada se po četvrtom cleavageu dopuštena i pospješena napetost sabire u jednu jedinu lin iju rascjepa, tj. kada egzistira čisti dvopartijski sistem. Zbog toga se ovu osnovnu pretpostavku može dobro obrazložiti ako posegnem o za dvopartijskim m ode­ lom. Iz njegovih u v je ta proizlazi da je svako prekora­ čenje m aksim um a napetosti istovjetno sa korakom prem a ponovnom prihvaćanju lim itiranja p artijske borbe, tj. pom jeranja problem a uzrokovanog partijskim sistemom, tj. integracijske snage četvrtog cleavagea. A li tim ostaje otvorenom m ogućnost da se u krizi »suvišna« doza n a ­ petosti prem jesti n a jedno m jesto partijskog sistem a gdje već postojeća napetost još n ije dosegla m aksim um n a­ petosti. E fekt bi bio da se labilnost sistem a donekle širi, ali ne p rodubljuje; od svih mogućih šteta (koje bi se »za neko vrijem e« moglo prihvatiti) jedna n e bi nastu­ pila, naim e prestanak dom inacije četvrtog cleavagea. Pretpostavim o n ajp rije da je prije nastupa krize eg­ zistirao dvopartijski sistem . Tada postoji samo jedna m ogućnost za održavanje m aksim um a napetosti između dvije i dvije partije, naim e da se dvopartijski sistem pretvori u višepartijski i pri tom e osigura da nijedna od tri ili više p artija n ije situirana izvana sistem a dvaju blokova. To je slučaj za koji se može reći da je za n je ­ govo (približno) isticanje zaslužna S artorijeva teorija; S arto ri piše da u 'krizi višepartijski sistem nudi »survival solution« (strogo uzevši, taj iskaz je svakako u svojoj paušalnosti iz više razloga postavljen naopako). No mo­ guće je d a je već prije .početka krize egzistirao višepartijs'ki sistem ; tada postoje tri mogućnosti održanja tog maksimuma. Prvo, sistem se može rascijeoiti u još više p artija nego što ih već sadrži; drugo, obratno, može doći 102

do okupljanja, najviše u tri partije; treće, sistem može u svojoj s tru k tu ri ostati posve neizm ijenjen, s jedinom raz­ likom da na liniji njegovog glavnog rascjepa ideološka napetost dosiže m aksim alnu vrijednost, što pretpostav­ ljamo nije bio slučaj u »normalnim « vrem enim a; to važi uvijek pod pretpostavkom da sve partije ostaju u siste­ mu dvaju blokova. — Razmotrimo taj proces i na razina issues, i to jedino za dvopartijske sisteme. Pretpostavlja­ mo, dakle, da egzistira »revolucionarni« issue u kojem se zgušnjava povišena ideološka napetost; budući da taj issue ukazuje na im plikacije petog cleavagea, s njegovom egzistencijom dana je mogućnost trećeg bloka; takav tre ­ ći iblok, ukoliko stvarno nastane, bio bi istovjetan trećoj partiji koja istupa iz sistem a dvaju blokova. Da bi to onemogućio, sistem dvaju blokova može pokušati rascijepiti sebe samog na taj način da treću p artiju izgradi u sebi i ograniči je s toliko ideološke napetosti da bi se potencijalni pristaše treće partije izvan oba bloka možda smirili, a-li u najm anju ru k u rascijepili. P ri torn se im a­ nentnu treću p artiju može izgraditi samo rein terp retiranjem »revolucionarnog« issuea u »normalni«, tj. njego­ vim rascjepom. Nadalje, im anentna treća p a rtija nastaje na dva naičina. Ili je ustrojena prije nego što egzistira izvan dva bloka, dakle, profdlaktički, ili se pokušava tre ­ ću p artiju koja je nastala izvan blokova v ratiti u sistem dvaju blokova: učiniti je (prije svega) prividno antagoni­ stičkom partijom . (4) P rethodne napom ene o realizaciji funkcije krize putem sistem a dvaju blokova ne znače da se eventualna uspješna integracija postiže prije svjesnim djelanjem nego prostim djelovanjem stru k tu ra vlasti, a .pogotovo ne prije djelanjem p artija dvaju blokova nego djelanjem snaga potencijalnog trećeg bloka. (»D jelatno-teorijska« form ulacija tih napom ena sasvim je m etaforička.) Na­ protiv, ja štaviše polazim od toga da rješenje pitanja integracije uglavnom, na razini djelovanja, ovisi o djelo­ vanju snaga potencijalnog trećeg bloka (analogno mojoj pretpostavki da se četvrtim cleavageom obilježeni p artij­ ski sistem m ora tum ačiti uglavnom akcijom onih koji su u situaciji njegovog nastanka djelovali opoziciono); da te snage snagam a sistem a dvaju blokova tek stvara — ili ne stv ara — pretpostavka za reaktivne strategije rein te­ gracije. Dakako, snage potencijalnog trećeg bloka mogu sa svoje strane djelovati samo u prostoru koji je određen ekonomskim zakonima i. stru k tu ram a političke vlasti (npr. stupnjem razvoja povijesti akum ulacije kapitala i odno­ som ekonomskih snaga klasa, kao i vrstom i stabilnošću 103

pretpostavljenog partijskog sistem a) i koji dopušta do­ duše nova, možda »revolucionarna«, ali ipak nikada pro­ izvoljna zbivanja. (5) U situacijam a »revolucionarne« krize razvija se ja z izm eđu vlasti i spoznaje; u njem u se k rije razlog konstatiranog »preim ućstva djelovanja« snaga potencijal­ nog trećeg bloka. Ne jav lja se, doduše, za snage sistem a dvaju blokova: za n jih opasnost trećeg bloka predstavlja samo .povod d a utv rd e postojeće stru k tu re vlasti, a to što one to čine, sam o je naličje njihove nem oći d a akcep tiraju nespojivost »revolucionarnog« issuea, koji je u takvoj situaciji predm et rasprave, sa prostorom četvrtog cleavagea za rješen je problem a, tj. da če tv rti cleavage uopće ne pojm e kao prostor i granicu moguće spoznaje i stoga ga, zavisno od okolnosti, i napuste. O brnuto, sam a egzistencija snaga potencijalnog trećeg bloka ne bi mogla n išta objasniti kad se ne bi pretpostavljalo da one taj issue a rtik u liraju n e sam o s aspekta vlasti nego s aspekta rješen ja problem a, tj. spoznaje. P itan je je, naravno, d a li ta n ajp rije možda parcijal­ n a em ancipacija spoznaje od vlasti ostaje prolazna, tako da samo realizira funkciju p re stru k tu rira n ja sistem a dva­ ju blokova i potom nestaje ili postaje perm anentna i širi se. N ačelno postoje tr i mogućnosti: a) »revolucio­ narni« issue artik u lira jedna nova p artija koja se ipak n e razv ija u treći blok nego se vraća u sistem dvaju blo­ kova. b) Nova p artija razvija se u treći blok, a treći blok uobličava se u uje d in je n ju dvaju blokova u jedan blok, tj. on sam postaje drugi blok. U tom slučaju za­ držane su sve funkcije sistem a dvaju blokova koji štiti kapital-odnos. To se može desiti kada nova p artija pro­ vede peti cleavage koji »pom jeranje problem a« stvoreno četvrtim cleavageom zam jenjuje nekim drugim , c) Nova p artija razv ija se u treći blok, a treći blok se razlikuje od postojećih po tom e što on ne stvara samo novi cle­ avage, nego cleavage bez »pom jeranja problema«. Samo kod ove treće m ogućnosti jaz izm eđu vlasti i spoznaje, koji se zbiva u krizi sistem a dvaju blokova, bio bi više nego m am ac kojim vlast potiče svoje v lastite žrtve na proširenu reprodukciju njen ih stru k tu ra . S druge strane, m ora se zaključiti: kada se kriza vlasti sastoji u oslobađanju spoznaje, tada također još u vrem enim a stabilnosti vlasti postoji spoznaja, i to ve­ zana; tad a se već i ta vrem ena m ora opisati kao odre­ đeni odnos vlasti i spoznaje (što sam ja im plicitno i učinio npr. kod tum ačenja izbora kao »reduciranja al­ ternativa«, s osnove da se partijska identifikacija m ora 104

potvrditi u nutar raste ra rascpeja postavljenog četvrtim cleavageom). Nisu, datkle, u pravu oni koji u stavu »re­ alizma« tvrde da onaj, kome je u sferi politike stalo dc spoznaje umjesto do vlasti, nije shvatio o čemu se radi (Luhmann). 2. 3. Integracijska funkcija pojedinačne partije 2. 3. 1. Odnos partijskog sistem a i partije u funkcionalnoj analizi (1) U narednom poglavlju ne nastojim form irati si­ stem opisnih pojmova radi razum ijevanja stvarnih p ar­ tija, nego pojm iti partijske funkcije ili funkcionalnu p artiju — p artiju kakva »bi m orala biti«. Zbog toga slijedeća razm atranja ne konkuriraju opisnim modelima kao što su modeli S oraufa i C rottyja (Sorauf 1967, 1968; C rotty 1970/1971) u kojim a neku ulogu igra, izm eđu os­ talog, i obilježenost partije utjecajim a sredine — socijalno-ekonom skim faktorim a i prom jenam a, stavovima, institucionalnim faktorim a. N aprotiv, ja naprosto p ret­ postavljam d a sredina čini partiju funkcionalno sposob­ nom i, obratno, d a aktivnost partije ulazi u realizaciju partijskih funkcija. Onda nam preostaje da razm otrim o pitanje koja organizaciona i strateška svojstva partija m ora ispoljavati da bi postojala šansa za realizaciju fun­ kcionalnih ciljeva partijskog sistema. (2) Na ovo pi'tanje već je implicitno, ali istovremeno i samo apstraktno, odgovoreno u poglavlju o funkcijam a partijskog sistema'. Sve funkcionalne ciljeve tamo se mo­ glo povezati s jednim funkcionalnim svojstvom, naime s održavanjem općih izbora. Otud preporuka da se »partiju« poima jednostavno kao proizvođača tog svojstva; kao gru ­ pu ljudi koja organizira izbore, obraća se »biračima«, želi biti birana. Taj način gledanja stvarno susrećemo u ve­ ćini »minrimailindih definicija« partije (vid. npr. Riggs 1968, str. 580; Janda 1970„ s!tr. 83; Sartori 1977, str. 64). Me­ đutim, već se pokazalo d a je pojam izbora per se suviše nejasan d a ibi n a ,taj način mogao poslužiti kao fiksna tačka: u njim a su dani aspekti vlasti i spoznaje i oni ne organizuju samo reprezentiranje individua (podjelu na afere), nego :i njihovu -paralizu; sve to m anifestira se n a j­ kasnije u kriizd partijskog sistem a koju tradicionalna lite­ ratura, dakako, ne obraduje. Ono što važi za izibore, važi i za »birače« i »izabrano«. Stoga pojam p artije kao m je­ sta organiziranja ilžbora može važiti samo kao najapstraktn iji model, čija analiza upućuje na neke tem eljne zna105

ča'jke funkcionalne partije, koji se potom m ora napustiti, tj. konflaetizuraiti. (Tu je riječ o p a rtiji koja funkciju pa­ ralize realizira sam o tim e što realizira funkciju podjele na sfere i kod koje se ne ja v lja ju svojstva koja su pose­ bno vezana uz funkciljSu paralize; o p artiji koja pu'tem iz­ bora paralizira »birača« i tim e eo ipso partijskog indivi­ duum a i napokon klasnog individuum a.) i(3) Iako je ova tro stru k a identifikacija ipak suviše ap strak tn a d a bi ma koncu kod n je mogao ostati, ona sve­ jedno m ark ira jedan stupanj komkretdzacije u odnosu na gornja razm atran ja partžjlskog sistem a. Tamo je bilo go­ vora samo o izborim a i 'time o vertikalnom razdvajanju p artija u jedinu javniu i jiednru p rivatnu oblast. Sada se razlik u je »birače«, »izabrane« i priređivače izbora, dakle, ono razdvajajuće dopunjuje se »posebnim medijem pos­ redovanja«. (Dakako, već odavno nem a više nikakvog raz­ loga takm ičiti se s drugim teorijam a u tome d a se savez priređivača izbora poim a kao »partijli«, npr. kao da su »birači« n eka stran a rasa s kojom se »partija« povrem e­ no sučeljava.) Jednostavnosti radi, nastavljam s dvopartijskim mo­ d e lo m — pretpostavljam , dakle, p artiju koja organizira p ri­ bližno 50°/o »birača« i u principu je u svako doba u stanjti izvojevatd, odnosno privrem eno potvrditi pobjede. 2. 3. 2: Integracija »birača« (1) P artija, ko ja paralizira »birača«, ipak ne sm ije b iti obično biračko udruženje, obični ured za novačenje, pa n i kandidirana ap strak tn a »grupa čiji su članovi volj­ n i m eđusobno suglasno surađivati u konkurentskoj borbi za političku vlast« (Schumpeter). N aprotiv, partija mora biti u s'tanjlu d a izborne borbe vodi .tako da zahtjevi i im plikacije funkcije paralize počnu djelovati. To znači u n ajm anju ru k u 1dvoje. Prvo, ciljevi i m etode izborne bor­ be m oraju b iti a priori povezani s artikulacijom potreba polovine postojećeg stanovništva koje treb a da fungira kao »birači«. P rem a tome, ne bi im alo nikakve koristi kad b i dva »ureda za novačenje« sm islila bilo kakvu po­ litičku suprotnost, idealistički se nadajlući d a će je sta­ novništvo p rih v atiti kao svoju vlastitu. Priređivačim a iz­ bora trelba, dakle, »nos« za vjerovatne konfrontacije u elekciji, pri čemu se on'i susreću s problemom d a su, kao »birači«, d efinirane d ruštvene individue njim a donekle qua definitdone tu đ e i nedostižne. O vu posljednju okol­ nost m ože se djelomično sm anjiti na osnovu izbornog is­ traživanja i ispitivanja m išljenja; ali budlući' d a birač i 106

ovdje, kao i kod1izbora, odgovara samo na prethodno po­ stavljena pitanja, i dalje je p risutna opasna nejasnoća u pogledu njegovih vlastitih intencija i potencijala djelo­ vanja, a tim e i u pogledu njegovog budtućeg pos'tupka na izborima. Ukratko, p a rtija se m ora izgraditi kao pretho­ dno stabilizirana 'harmonija izbornih borbi i birača, a ne samo kao u druženje izbornih boraca. Drugo, ona također mora izgraditi sponu koja povezuje biračko udruženje i »partiju u državnom aparatu«. Naime, izborne borce ne bi realizirale funkciju paralize n i u slučaju kada bi se pokazalo — a pokazalo bi se — da one uopće nim alo ne utječu n a sastav i politiku vlade. (2) Teoriju organizacije partije, naime teoriju koja se oslanja samo n a funkcionalno svojstvo izbora, shvaća­ jući p ri tom birače, priređivače izbora i izabrane kao di­ jelove partijske organizacije, form ulirao je Sorauf (1967). On razlikuje parity in 'the electorate (loyalists), organiza­ tion proper (aetiviits) i party in office (office-holders). Ovoj postavki (u okvirim a sadlašnjeg stupnja modela) va­ lja jedino zam jeriti što ona podjelu p a rtije na tri dijela opisuje kao obično diferenciranje, kao ravnodušni para­ lelizam, dok se u stvari rad i o rezultatu rascjepa vlasti. No, u svakom slučaju, ta postavka ima veću vrijednost od onih — po W iesendahlu (1980) pod nazivom »paradi­ gma konkurencije« sažetih — postavki koje partiju iden­ tificiraju s organization proper i dosljedno tom e dolaze do nerealne pretpostavke o slobodnom prostoru izbornih strategija. Naime, ako na pitanje partije kao subjekta iz­ bornih strategija odgovorimo u smislu Sonaufa, onda čak ni čista »strategija m aksim iranja glasova« nikada ne može učiniti n išta drugo dcli u »oblasti oko koje se vodi borba« dopustiti da partijski id en titet ustukne pred ciljem m aksi­ m iranja; ali »oblast oko koje se vodi borba« ionako nije ono m jesto gdje prestaje partijski identitet. (3) K ao rezultat rascjepa vlasti ne m anifestira se samo odnos priređivača izbora i »birača« (ovdje funkcija podjele na sfere postaje općenito najstvarnija), nego i odnos organization proper i party in office. P arty in of­ fice zauzima položaje u državi, ali tu zatiče »državne fu n ­ kcije« koje m ora realizirati. U nam jeri da to čini, ona će m orati .parcijalno prekoračiti »volju birača« na koju apelira organization proper. Moći će je prekoračiti samo onoliko koliko to dopušta partijski sistem (vid. gore funk­ ciju kompetencije), a stvarno čak još m anje zato jer se partijski identitet, zbog opasnosti poništenja funkcije pa­ ralize. ne sm ije stav iti n a kocku. Dakle, akcija party in office silom sm anjuje suprotnost partija i tim e uzrokuje novu, unutarparfi'jsku suprotnost. (Ovu problem atiku ob­ 107

rad u ju Raschke, G reven i drugi pojm ovim a kao što su selekcijska ili upravljačka fiuinkcija partilje, uz napom enu da te funkcije iziskuju — k ao vid' kompenzacije — funk­ ciju legitim acije. P retpostavke ovih autora ipak su djelo­ mice veoma nerealne i teorijski nepotrebne. Oni griješe precjenjujući opasnost koja proizlazi iz rascjepa između »volje birača« ,i p arty in office zato jer, s jedne strane, zanem aruju da je »volja birača« pretežno negativno odre­ đena (razgraničenje od p rotivne partije) i, s druge Stra­ ne, bez osnova pretpostavljaju da p arty in office, zavisno od okolnosti, ne išpoljava nikakav partijski identitet. Kad bi to bilo tačno, tada se uopće ne bi moglo ni zamisliti »funkcijlu legitim acije« koja bi spasila sis'tem od' kolapsa. (Kod m ojih pretpostavki funkcija »legitimacije«, tj. proste reprodukcije, m anifestira se tako d a organization proper u p arty in th e electorate m ora pokušati dokazati d a u isto-tako-kao, što je karakteristikum p arty in office zbog njenog parcijalnog laviranja između partija, ipak i dalje d jelu je ili-ili obiju p artija ; uspije li to dokazati, ta­ d a će loyalists vjerovatno podleći funkciji paralize. To nije težak zadatak zato što je organization proper, n a ko­ joj je te ret dokaza), u pravilu u pravu. Samo kada dođe do krize, taj dokaz nužno neće u sp jeti zato je r tada »bi­ rači« nalaze da n e postoji sam o jedan, nego dva ili-ili. >(4) Zbog funkcije krize ne uspijeva m odćl integra­ cije »birača«. Cak i kad se u kritičnoj situaciji ne obra­ zuje treći blok, ili- prije nego što se obrazuje, ona će se m anifestirati bar u fenom enu uzdržavanja od izbora, tj. u svakom slu čaju neki će skinuti masku- običnih »birača«. A nebirača se neće ponovo učiniti »biračem« tim e što se i d alje vodi izborne borbe iz kojih je on upravo istupio. Al'i, budući da u takvoj situaciji svakako .postoji- opasnost trećeg -bloka, m oram o pretpostaviti da funkcionalna p ar­ tija ima svojstva koja joj u slučaju potrebe omogućuju sam orascjep (u okvirim a prelaska iz dvopartijskog u višepartijski sistem). Inicijativa — m jerodavno procjenji­ vanje i sam ostalnost — koja u tu svrhu mora- kod jednog dijeila organization p roper bezuvjetno postojati, n e bi se mogla, nikada obrazovati, n i kada bi organization proper bila samo neka vrsta u reda za novačenje, niti kada, osim putem ispitivanja m išljenja, odnosno slanja elite, ne bi više dolazila u dodir sa Oba preostala sastavna dijela o r­ ganizacije partije. (5) Što se više partijski sistem sastoji od p artija koje im aju sva navedena funkcionalna svojstva — koje, d a­ kle, n e vode samo izborne borbe, nego već u- izbornoj borbi 'izražavaju opcije svojih loyalists; čiji office-holders ne gube p artijski identitet; čirji su activits sposobni za 108

partijski rascjep — 'tim p rije 'će te partije moći uspješno raditi na integracija. P artijski sistem bez takvih partija nije u dovoljnoj m jeri funkcionalno sposoban. Ali to, n a­ ravno, n e znalci da ne mogu postojati pojedinačne partije koje nem aju sva ta svojstva, a pogotovo da ne može pos­ tojati dijeli- p artijsk i sistem s partijam a ove druge vrste; to samo znači da se u takvom slučaju sm anjuje integra­ cijski kapacitet sistema, odnosno partije. Stoga nije n i­ pošto slučajno što se npr. u pogledu SAD istovrem eno govori da je utjecaj p artija na djelanje vlade malen i da iz partijskog sistem a izvire relativno m ala snaga integra­ cije (što već tre b a pripisati velikom broju nebirača). To ima svoje naličje da mora b iti integracijskih sistem a ko­ ji poravnavanju slabost kapaciteta partijskog sistem a; ili sistema prim jene sile; ili d a slabost partijskog sistem a upućuje na labilnost prilika vlasti. Ali čak ni sistem sa­ stavljen od partija, koje im aju sva navedena funkdonalna svojstva, n e bi bio još dovoljno funkcionalno sposoban sve dotle doik vjerujem o d a se ta svojstva izgrađuju samo kao posljedica izbornih borbi, susretanja activits i »bi­ rača«. Ovdje m anje nailazimo na granice određenog tipa p artije (npr. »partija birača versus partija članova«) nego na granice jednog teorijskog modela u kojem se ne uzi­ ma u obzir da su »birači« partijske individue. 2. 3. 3. Integracija partijskog individuum a