Muhammed Asad - Islami Në Udhëkryq

 

 

Muhammed Asad “Islami në udhëkryq” Mitrovicë 1415/1995 ; Titulli i origjinalit: Islam at the crossroads Përktheu: Adnan Misini 

Hyrje Parathënie Rruga e hapur e islamit Shpirti i perëndimit Gjurmat e luftërave krishtere Mbi arsimimin mbi imitimin Hadithi dhe sunneti Përfundim Fusnota/Shënime

Hyrje  Ky libër është shkruar përafërsisht para gjysmë shekulli, saktësisht, në vjeshtën e vitit 1933 dhe për herë të parë është botuar në Delhi me 1934 e pastaj në Lahorë dhe është apel muslimanëve të brezit tim që t'i shmangen imitimit të verbër (taklid) të formave dhe vlerave shoqërore të perëndimit, dhe që në vend të kësaj, të përpiqen ta ruajnë trashëgiminë e tyre islame, e cila dikur ka sjellur deri te fenomeni i lavdishëm, shumanësh historik, i përfshirë me shprehjen "Civilizimi musliman". Kjo përpjekje imja letrare, mbi lëndën thjesht islame, ka hasur në përgjigjje të drejtprdrejtë në mesin e muslimanëve të zonave anglishtfolëse të Indisë së atëhershme të pandarë dhe është botuar disa herë. Përkthimi arab pasoi pas disa vitesh dhe ndikimi i tij në publikun e arsimuar të lindjes së Mesme ka qenë madje edhe më i madh sesa ndikimi i verzionit orgjinal anglez. Përgjigjja pozitive në apelin tim së shpejti e nxiti paraqitjen e librave tjerë, nga shkrimtarët tjerë musliman, të cilët e morën temën kryesore të "Islamit në udhëkryq" dhe e elaboruan në forma të ndryshme e në nivele të ndryshme, çdonjëri nga ata në përshtatshmëri me prirjet individuale shpirtërore, nganjëherë duke u pajtuar me këtë, apo me atë pikëpamje timen, por, thuase vazhdimisht duke ardhur gjer te përfundimet dhe postullatet, të cilat atëherë më janë dukur - e edhe sot më duken - të kundërta asaj që kam përfytyruar. Atë që e kam patur ndër mend kur e kam shkruar librin, të cilin e keni në duar, ka qenë zgjimi i sërishëm i vetëdijes së muslimanëve mbi atë, se ata ndryshojnë në aspektin shoqëror dhe kulturor nga shoqëria më e fortë perendimore, dhe në atë mënyrë forcimin e krenarisë së tyre dhe dëshirës që t'i ruajnë format dhe themelatat e veta tradicionale, në mënyrë që kjo t’u ndihmoj ta mbajnë të gjallë atë "dallueshmëri" qenësore dhe përsëri ta bëjnë kreative atë në aspektin kulturor, pas shekujve të stagnimit të madh dhe sterilitetit intelektual të bashkësisë sonë. Në tërë librin, theksi kryesor ka qenë në zgjimin e sërishëm dhe ruajtjen e atyre formave dhe atyre vlerave të kaluarës sonë, të cilat ende janë në lidhje me realitetin e islamit si fuqi, e cila krijon kulturë, dhe zgjimit të sërishëm të shpirtit të ideologjisë islame, siç është e shprehur kjo në Kur'anin Fisnik dhe në Sunnetin e Pejgamberit a.s. Por, siç ndodhi, një pjesë të madhe të asaj që i kam synuar duke e shkruar librin "Islami në udhëkryq", më vonë gabimisht e kanë kuptuar disa lexues e udhëheqës muslimana, të cilët lëshuan rastin që të kuptojnë të gjitha implikacionet e thirrjes sime në kreativitetin kulturor dhe filluan të mendojnë se është i domosdoshëm, thjesht, kthimi në format shoqërore të dukshme në shekujt e kaluar të dekadencës muslimane. ka ,qenë, siç kam thënë më parë, plotësisht e kundërt me synimet mia. Gjithsesi, zgjimi i sërishëm ka Kjo filluar dhe zhvillohet në botën muslimane: por, për fat të keq, ai nuke është kthim i sërishëm vlerave të mirfillëta të Kur'anit dhe Sunnetit, por, më parë konfuzion, i cili rrjedh nga gatishmëria e tërë 1

 

 

atyre muslimanëve që verbërisht t'i pranojnë format shoqërore dhe proceset ideore të zhvilluara në botën islame mesjetare, në vend që me mburrje t’i kthehen ideologjisë së evidencuar në burimet e vetme të vërteta të islamit: Kur'anit dhe Sunnetit. Pikërisht, në orvatje që të shpjegoj diç nga konfuzioni tragjik, i cili sot dominon në botën muslimane, tani e ofroj këtë botim të ri të revizionuar të po të njëjtit titull, me shpresë që kjo vepër do të mund t'i shërbej rinisë së sotme muslimane, mu sikurse botimi burimor nga viti 1934, i cili ka qenë i dedikuar rinisë së atëhershme muslimane - etërve apo madje edhe gjyshërve të brezit të tanishëm. Nëse disa paraardhës, gabimisht e kanë kuptuar përpjekjen time, ndoshta rinia e sotme muslimane do të jenë në gjendje, që më mirë ta vlerësojnë kuptimin e tij në dritën e asaj që ka kaluar nga paraqitja e tij e parë, para gjysmë shekulli. Dëshira ime është që ky libër t'u ndihmoj në rrugën e vështirë, e cila qëndron para tyre. Tanger 1982, Muhammed Asad

Rruga e hapur e islamit   Njëra nga parollat më të rëndësishme të kohës së sotme është "të pushtuarit e hapsirës". Janë zhvilluar mjetet e komunikacionit, të cilat larg i kanë tejkaluar ëndërrat e brezave të mëparshëm; këto mjete të reja, kanë vënë në lëvizje bartjen shumë më të shpejtë e më të gjithmbarshme të të mirave, se kurrë më parë në historinë e njerëzimit. Rezultati i këtij zhvillimi është ndërmvartësia ekonomike e popujve. Asnjë popull apo bashkësi nuk mund t'i lejoj vetes që të mbetet anash nga bota tjetër. Zhvillimi ekonomik pushoi që të jetë lokal. Karakteristikë i është globaliteti. Ai nuk merr parasysh, bile në tendecat e veta, largësitë politike e gjeografike. Ai bartë me vete - e kjo me gjasë është madje më e rëndësishme se ana e thjeshtë materiale e problemit - nevojën gjithnjë në rritje të bartjes, jo vetëm të mallërave, por edhe të ideve e vlerave kulturore. Por, derisa këto dy fuqi, ajo ekonomike e kulturore, shpesh shkojnë në hap, ekziston dallimi në rregullat e tyre dinamike. Ligjet elementare të shkencës mbi ekonominë kërkojnë që shkëmbimi i të mirave ndërmjet popujve të jetë reciprok; kjo do të thotë se asnjë popull nuk mund të veproj vetëm si blerës e që tjetri gjithmonë të jetë shitës; në fund çdonjëri nga ata duhet t'i luaj që të dy rolet njëkohësisht, duke dhënë e duke marrë nga njëri-tjetri, qoftë drejtpërdrejt apo me ndërmjetësimin e pjesëmarrësve tjerë në lojën e fuqive ekonomike. Por, në fushën kulturore ky rregull i çeliktë i shkëmbimit nuk është domosdoshmëri, bile jo gjithnjë; kjo do të thotë se bartja e ideve dhe ndikimeve kulturore nuk bazohet detyrimisht në principin "jep dhe merr". Në natyrën njerëzore është që kombet dhe civilizimet, të cilat janë politikisht dhe ekonomikisht të fuqishme, fort i tërheqin bashkësitë më të dobëta dhe më pak aktive, ashtu që ndikojnë në to në sferën intelektuale e shoqërore e që vet të mos jenë nën ndikim. E tillë është sot situata në aspektin e marrëdhënieve ndërmjet botës perëndimore e asaj muslimane.1 Nga pikëpamja e vëzhguesit historik, ndikimi i fortë, i dukshëm të cilin civilizimi perendimor e ushtron në botën islame, pa marrë parasysh se a e pranojnë këtë muslimanët, apo jo, nuk paraqet kurrfarë befasie, sepse kjo është pasojë e procesit të gjatë historik, për të cilin edhe gjetiu ekzistojnë disa analogji. Por, përderisa historiani, me qenë se merret vetëm me vëzhgim, mund të jetë i kënaqur, për ne muslimanët, problemi mbetet i pazgjidhur. Për ne, që nuk jemi vetëm vëzhgues të interesuar, por edhe pjesmarrës të vërtetë në këtë dramë - për ne të cilët konsiderohemi pasues të Pejgamberit tonë Muhammedit a.s. - problemi në të vërtetë tek këtu fillon. Ne besojmë se islami, për dallim nga religjionet tjera, nuk është vetëm pikëpamje shpirtërore e mendjes, e përshtatur suazave të ndryshme kulturore, por rreth i pavarur kulturor dhe sistem shoqëror me tipare qartë të definuara. Kur civilizimi i huaj e përhap rrezatimin e vet në mesin tonë, siç është sot rasti, dhe sjell deri te ndryshimet e caktuara në organizmin tonë personal kulturor, duhet ta kemi të qartë atë, se ai ndikim i huaj a shkon në drejtim të mundësive tona kulturore, apo kundër tyre; a ndikon ai si serum këndellës, apo si helm në trupin e kulturës islame. Përgjigjja në këtë pyetje mund të gjindet vetëm me analizë. Duhet t'i zbulojmë motivet e fuqisë së të dy civilizimeve, atij islam dhe atij perendimor, bashkohor - e atëherë të hulumtojmë se deri ku është i mundshëm bashkëpunimi në mes tyre. E pasiqë civilizimi islam është qenjësishtë religjioz, para se gjithash, duhet të përpiqemi që ta definojmë rolin e përgjithshëm të religjionit në jetën njerëzore. Atë që e quajmë qëndrim religjioz, natyrisht është pasojë e konstitucionit intelektual e biologjik të njeriut. Njeriu nuk është i aftë që vetvetes t'ia shpjegoj fshehtësinë e jetës, fshehtësitë e lindjes e të vdekjes, fshehtësit e pafundësisë e të amshueshmërisë. Të gjykuarit e tij ndalet pranë mureve të pathyeshme. Sipas kësaj, ai 2

 

 

mund t'i bëjë vetëm dy gjëra. Njëra nga to është, që të heq dorë nga të gjitha përpjekjet e të kuptuarit e jetës si tërësi. Në atë rast, do të mbështetet në qartësinë e përvojës së dukshme dhe t'i kufizon konkluzionet e veta në sferën e tyre. Ashtu, do të jetë në gjendje t'i kuptojë fragmentet e veçanta të jetës, të cilat mund të rriten në numër e qartësi, shpejt apo ngadal, në përshtatshmëri me “rritjen” e diturisë njerëzore mbi “natyrën”, por megjithatë ato do të mbesin vetëm fragmente, domethëniet e vet tërsisë do të mbesin jashtë pajisjes metodologjike të mendjes njerëzore. Kjo është rrugë, nëpër të cilën shkojnë shkencat natyrore. Mundësia tjetër, e cila mund të ekzistoj krahas asaj shkencores, është rruga e religjionit. Ajo e udhëheq njeriun, me ndihmën e përvojës së brendshme, kryesisht asaj intuitive, deri te pranimi i shpjegimit unitar në tezën se ekziston Fuqija Krijuese Supreme e cila udhëheq gjithësinë, në harmoni me një plan të sajuar me urtësi i cili është mbi dhe jashtë të kuptuarit njerëzor. Siç kemi thënë, ky koncepcion nuk e pengon detyrimisht njeriun nga të hulumtuarit e fakteve dhe fragmenteve të jetës, të cilat ofrohen për vëzhgim të jashtëm; nuk ekziston antagonizëm inherent ndërmjet percepcionit të jashtëm (shkencor) dhe atij të brendshëm (religjioz). Por, kjo e fundit, përnjëmend është mundësia e vetme spekulative e të kuptuarit të jetës, si unitet i qenieve dhe fuqisë lëvizëse; shkurtazi, si ndonjë tërësi të ekuilibruar mirë e harmonike. Shprehja "harmonike", ndonëse shumë e keqpërdorur, është  jashtëzakonisht e rëndësishme në lidhje li dhje m mee këtë, meqë ajo implikon raportin përkatës në vet njeriun. njeri un. Qen Qenia ia njerëzore, religjioze e di se e tërë ajo që i ndodh atij dhe në te kurrë nuk mund të jetë pasojë e lojës së verbër të fuqive, pa vetëdije e qëllim; ai beson se ajo është vetëm pasojë e vullnetit të qëllimtë të Zotit ,dhe sipas kësaj, organikisht përbën tërësinë me plan universal. Në këtë mënyrë, njeriu është në mundësi që të zgjedhë antagonizmin e hidhur ndërmjet Un-it njerëzor e botës objektive të fakteve dhe dukurive të quajtura Natyra. Qenia njerëzore, me të gjitha mekanizmat e ndërlikuara të shpirtit të vet, me të gjitha dëshirat dhe ankthet e veta, me ndjenjat dhe me pasiguritë e veta spekulative, gjendet e ballafaquar me Natyrën, në të cilën zemërbutësia dhe mizoria, siguria dhe rreziku janë të përziera në mënyrë të mrekullueshme, të habitshme e të pashpjeguar, plotësisht e ndryshme nga metoda dhe struktura e mendjes njerëzore. Asnjëherë, filozofia e pastër intelektuale, apo shkenca eksperimentale nuk kanë qenë në gjendje ta zgjedhin këtë konflikt. Kjo është pikërisht ajo pikë, ku paraqitet religjioni. Në dritën e përvojës dhe percepcionit religjioz, Uni njerëzor i vetëdijshëm dhe Natyra e heshtur, e papërgjegjshme në dukje, vijnë në marrëdhënie të harmonisë shpirtërore, ngase që të dyja, vetëdia individuale e njeriut dhe e Natyrës që e rrethon dhe e cila është në të, janë vetëm manifestime të koordinuara, ndonëse të ndryshme të të njejtit Vullnet Krijimtar. Dobia e pamatshme, të cilën religjioni i ofron njeriut, qëndron në njohjen se ai është, e që kurrë nuk pushon të jetë i tillë, qënie e planifikuar mirë në lëvizjen e amshueshme të Krijimit, pjesë e caktuar e organizmit të fatit (kaderit) univerzal. Pasoja psikologjike e këtij koncepcioni është ndjenja e thellë e sigurisë shpirtërore - ajo baraspeshë ndërmjet shpresës dhe frikës, e cila dallon njeriun pozitivisht religjioz - çfardo qoftë të jetë religjioni i tij - nga ai  joreligjiozi. Kjo tezë themelore, gjithamorale religjioneve sido qofshin doktrinat e tyre të posaqme; e poashtu uu është është ee përbashkët përbashkët, të thirrja njeriuttëqëmëdha, t'i nënshtrohet Vullnetit të dukshëm të Zotit. Por, islami dhe vetëm islami, shkon më larg se ky shpjegim e këshillim teorik. Ai jo vetëm që na mëson se, tërë jeta në esencë është veçanti - për shkak se rrjedh nga Njëshmëria Hyjnore - por edhe na tregon rrugën praktike, të cilën çdonjëri nga ne mund ta realizon, në kufinjtë e jetës së tij individuale tokësore, veçanti e Idesë dhe Aksionit, si në qenien ashtu edhe në vetëdijen e vet. Që ta arrij këtë qëllim suprem të jetës, njeriu në islam nuk është i detyruar të heq dorë nga bota; kurrfarë rigorozitetesh nuk janë të nevojshme, për t'u hapur dyert e fshehta kah pastrimi shpirtëror; nuk është i nevojshëm kurrfarë presioni ndaj shpirtit që të besojë në dogma të pakuptueshme, për tu arritur shpëtimi. Kërkesat e tilla i janë plotësisht të huaja islamit, ngase ai nuk është as doktrinë mistike, e as filozofi. Islami është thjesht program i jetës në harmoni me "ligjet e natyrës", të cilat Zoti i caktoi në krijimtarinë e Tij; arritja kulminante e saj është koordinimi i plotë i aspekteve shpirtërore e materiale të ekzistencës njerëzore. Në mësimet islame, që të dy këto aspekte, jo vetëm se janë të "pajtuara" njëra me tjetrën, në kuptim se nuk mbetet konflikti inherent ndërmjet qenjes fizike dhe asaj morale të njeriut, por insistohet në faktin e koekzistencës së tyre dhe pandashmërisë, si parim natyror të jetës. Mendoj, se ky është shkaku për formën e veçant të lutjes islame, në të cilën koncetracioni shpirtëror dhe lëvizjet e caktuara trupore janë të koordinuara mes veti. Kritikët armiqësisht të disponuar të islamit, shpesh e 3

 

 

zgjedhin mënyrën e tillë të lutjes si dëshmi të pohimeve të tyre, se islami është religjion i formalizmit dhe e dukshmërisë (pamjes së jashtme). E përnjëmend, njerëzit e religjioneve tjera, të cilët janë mësuar ta ndajnë qartë " shpirtëroren" nga "truporja", gati në mënyrë të njejtë, sikur që qumështori e ndan ajkën nga qumështi; nuk munden ta kuptojnë lehtë, se në qumështin e pamazitur të islamit, jetojnë në harmoni që të dy këto pjesë përbërëse dhe shfaqen bashkarisht, ndonëse të ndryshme sipas përbërjes së tyre. Me fjalë tjera, lutja islame përbëhet nga koncentracioni mental dhe lëvizjet trupore, pasi që edhe vet jeta njerëzore është e përbërjes së tillë dhe se nga ne pritet që t'i afrohemi Zotit në tërësinë e të gjitha aftësive, me të cilat na ka pajisur Ai. Ilustrimi i mëtejshëm i këtij qëndrimi mund të shihet në kryerjen e tavafit, ceremonialit të shkuarit rreth e rrotull Kabes në Mekke. Meqë është obligim i pashmangshëm për çdonjërin që hyn në “Qytetin e Shenjtë” ta bëj tavaf Kabën, shtatë herë dhe pasi që të përmbajturit e kësaj urdhërese është njëra nga tri pikat kryesore të haxhillëkut, me të drejtë mund të pyetemi: “   ka është domethënia e këtij akti? A është e domosdoshme të shprehësh devotshmërinë në mënyrë të tillë formaliste?” Përgjigjja është plotësisht e qartë. Nëse rrotullohemi rreth e përqark një objekti, ne me këtë e konstatojmë atë objekt si pikë qendrore të veprimit tonë. Kaba, kah e cila çdo musliman e kthen fytyrën e tij në lutje, simbolizon Njëshmërinë e Zotit. Lëvizjet trupore të haxhinjëve d.m.th. rrotullimi gjat tavafit, simbolizon aktivitetin e jetës njerëzore. Prandaj, tavafi përfshinë jo vetëm mendimet tona të devotshme, por përfishinë edhe jetën tonë praktike, veprimet dhe përpjekjet tona duhet të kenë idenë e Zotit dhe Njëshmërisë së Tij si qendër - në përputhje me fjalët e Kur'anit Fisnik: "Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit, pos që të më adhurojnë" (51:56) Sipas kësaj, koncepti i "adhurimit" në islam, dallon nga cilido qoftë religjion tjetër. Këtu, ai nuk është i kufizuar në veprime thjeshtë fetare si p.sh. në lutje (namaz) apo agjërim, por shtrihet edhe mbi tërë jetën praktike të njeriut. Nëse, qëllim i jetës sonë, si tërësi lypset të jetë adhurimi i Zotit, ne patjetër duhet ta konsiderojmë këtë jetë, në totalitetin e të gjitha aspekteve të saj, si përgjegjësi të përbërë morale. Prandaj, të gjitha aktivitetet tona, madje edhe ato të rëndomta, duhet t'i kryejmë si akt të adhurimit; me fjalë të tjera - të kryera me vetëdije, si diç që përbën një pjesë të planit univerzal të Zotit. Gjendja e tillë e çështjeve për njeriun me aftësi mesatare është ideal i largët; por a nuk është qëllim i religjionit realizimi i idealeve? Pikëpamja e islamit në këtë aspekt është e qartë. Së pari, ai na mëson se adhurimi i përhershëm i Zotit në të gjitha aktivitetet e llojllojshme të jetës njerëzore, pikërisht është kuptimi i jetës; dhe së dyti, se arritja e këtij qëllimi mbetet e pamundur gjithnjë, deri sa jetërat tona i ndajmë në dy pjesë, në atë shpirtërore dhe materiale: ato duhet të jenë të lidhura së bashku, në vetëdijen dhe aktivitetet tona, në tërësi harmonike. Koncepti jonë mbi Njëshmërinë e Zotit, duhet të pasqyrohet në synimin tonë personal ndaj koordinimit dhe unifikimit të aspekteve të ndryshme të jetës sonë. Rezultati logjik i qëndrimit të tillë, është dallimi i mëtejshëm ndërmjet islamit dhe të gjitha sistemeve tjera religjioze. Në të vërtetë, vlen të vërejmë se islami si fe, merret jo vetëm me definimin e marrdhënieve metafizike ndërmjet njeriut dhe Krijuesit, por poashtu edhe me një insistim mezi më të vogël, edhe me marrëdhëniet ndërmjet individit e rrethit shoqëror. Jeta tokësore (dunjallëku) nuk konsiderohet vetëm si lëvozhgë e zbraztë, si hije e parëndësishme e Botës së Ardhme, por tërësi pozitive, vetëvetiu e plotë. Vetëm Zoti është Njëshmëri, jo vetëm në qenësi, por edhe në qëllim, prandaj edhe krijimtaria e Tij është njëshmëri, ndoshta në esencë, por në qëllim gjithsesi. Vetëdia për Zotin, siç e shpjegova më parë, në kuptim më të gjërë paraqet sipas islamit, domethënien e jetës njerëzore. Dhe pikërisht ky koncepcion na tregon në mundësinë që njeriu të arrij përsosmëri në jetën individuale, tokësore. Prej të gjitha sistemeve religjioze, vetëm islami deklaron se përsosmëria individuale është e mundshme në ekzistimin tonë, tokësor. Islami nuk e shtynë këtë përsosmëri deri pas eliminimit të dëshirave trupore, siç e bënë këtë mësimi krishter, e as nuk premton zingjirë të pandërprerë të lindjeve të sërishme në nivele progresivisht më të larta, siç është rasti me hinduizmin; e as nuk pajtohet me budizmin, sipas të cilit përsosmëria dhe shpëtimi mund të arrihet vetëm me shkatërrimin e Un-it individual dhe lidhjeve të tia emocionale me botën. Jo, islami është i qartë në pohimin se njeriu mund të arrijë përsosmëri në  jetën e tij individuale, tokësore, duke i shfrytëzuar plotësisht të gjitha dhuntitë e veta natyrore dhe mundësitë e kësaj bote. 4

 

 

Që ta mënjanojmë mosmarrveshjen, shprehjen përsosmëri duhet definuar në kuptimin në të cilin këtu përdoret. Duke pasë parasysh kufizimet biologjike të qenieve njerëzore, ne kurrësesi nuk mundemi ta shqyrtojmë idenë e përsosmërisë absolute, për shkak se Absolutja i takon vetëm fushës së atributeve Hyjnore. Përsosmëria njerëzore, në kuptimin e vet të vërtetë psikologjik e moral, patjetër duhet të ketë domethënje relative dhe rigorozisht të përkufizuar. Ajo nuk implicinon posedimin e të gjitha veçorive të mira, madje as arritjen progresive të cilësive të reja nga jashtë, por vetëm zhvillimin e atyre veçorive pozitive, tanimë ekzistuese të individit, në mënyrë të tillë që të forcohen mundësitë e tia natyrore por përndryshe të pashfrytëzuara. Për shkak të llojllojshmërisë së fenomeneve jetësore, veçoritë e lindura të njeriut dallojnë në çdo rast individual. Prandaj, do të ishte absurde të zëmë që të gjitha qeniet njerëzore do të duhej, apo do të mund të synojnë kah "tipi" i njejtë i përsosmërisë - pikërisht, siç do të ishte e pakuptimtë të presim, që kali i përsosur vrapues dhe ai i përsosuri për tërheqje, të posedojnë saktësisht të njejtat veçori. Që të dy mund të jenë individualisht të përsosur e të shkëlqyeshëm, por megjithatë ata do të jenë të ndryshëm, sepse vetitë e tyre burimore janë të ndryshme. Ngjajshëm është edhe më qeniet njerëzore. Nëse përsosmëria do të duhej të jetë e standardizuar me "tipin" specifik - siç e bënë këtë krishterizmi në tipin e të shenjtit asketik - qeniet njerëzore do të duhej të heqin dorë, apo t'i zmbrapsin, apo t'i ndryshojnë të gjitha dallimet e veta individuale. Por, është e qartë se kjo do ta thyente ligjin Hyjnor të dallimeve individuale, i cili dominon mbi tërë jetën në tokë.Prandaj islami, i cili nuk është religjion i represionit, i lejon njeriut kufij mjaftë të gjërë në ekzistimin e tij personal e shoqëror, ashtu që veçoritë e ndryshme, temperamenti dhe prirjet psikologjike të individëve të ndryshëm, mund t'i gjejnë rrugët e veta personale kah zhvillimi pozitiv, në harmoni me predispozicionet e tyre individuale. Prandaj, njeriu mund të jetë asket, apo mund të gëzon masën e plotë të mundësive të veta senzore në kufijtë ligjor; ai mund të jetë nomad, i cili bredhë shkretëtirës, pa ushqim për të nesërmën, apo tregëtar i pasur i rrethuar me të gjitha të mirat; gjithnjë deri sa ai i nënshtrohet sinqerisht e me vetëdije ligjeve, të cilat i ka vendosur Zoti, ai është i lirë të modeloj jetën e tij personale sipas atij modeli, të cilin natyra personale ia përcakton. E ka të obliguar që të bëj mirësi aq sa ka mundësi, në mënyrë që mund ta kremtoj dhuratën jetësore, të cilën ia ka dhuruar Krijuesi i tij; dhe t'u ndihmoj të afërmëve të vet, nëpërmjet zhvillimit personal në synimet e tyre shpirtërore, shoqërore e materiale. Por, forma e jetës së tyre individuale nuk është në asnjë mënyrë e përcaktuar me ndonjë standard të posaqëm. Ai është i lirë ta realizoj zgjedhjen e tij, ndërmjet të gjitha mundësive të pafundme, të cilat i janë të hapura. Bazën e "liberalizmit" të tillë në islam duhet kërkuar në të kuptuarit e natyrës burimore të njeriut dhe fisnikërisë së tij burimore. E kundërt me idenë krishtere se njeriu lind si mëkatarë, apo mësimet e hinduizmit, se ai burimisht është i poshtër e i ndyrë prandaj duhet që me mundime të rrëshqet përmes vargut të gjatë të shpërnguljeve, deri te caku përfundimtar i përsosmërisë, feja islame pohon se njeriu është i lindur si i pastër dhe potencialisht i përsosur - në kuptimin siç u shpjegua më lart.Thuhet në Kur'anin Fisnik: "Vërtetë, Ne e krijuam njeriun në formën më të bukur” por në të njejtën frymë Kur'ani vazhdon: ...pastaj e zbritëm atë në më të ultin e më të ultëve, përveç atyre që besuan dhe bënë vepra të mira". (95:4-6) Në ajetet e cituara është shprehur e vërteta, se njeriu burimisht është i mirë e i pastër; dhe përveç kësaj, se mosbesimi në Zotin dhe mungesa e veprave të mira mund ta asgjësoj përsosmërinë e tij burimore. Nga ana tjetër, njeriu mund ta mbajë, apo përsëri ta arrijë, atë përsosmëri individuale, burimore, nëse me vetëdije kupton Njëshmërinë e Zotit dhe i nënshtrohet ligjeve të Tij. Nga kjo, sipas islamit, e keqja asnjëherë nuk është qenësore apo madje burimore; ajo është fryt i jetës së vetëdijshme të njeriut, ndërsa është pasojë e keqpërdorimit të veçorive natyrore, pozitive me të cilat Zoti e pajisë çdo qenie njerëzore. Siç është thënë më parë, ato veçori janë të ndryshme tek çdo individ, por gjithnjë janë potencialisht të përsosura në vete; zhvillimi i tyre i plotë është i mundshëm në periudhën e jetës individuale të njeriut në këtë botë. Ne e pranojmë si fakt të pamohuar se jeta pas vdekjes, duke iu falënderuar kushteve të veta plotësisht të ndryshuara të ndjenjave e të përceptimit, do të na jep veçori e aftësi plotësisht të reja, të cilat do ta bëjnë të mundshëm përparimin e mëtejshëm të shpirtit njerëzor; por kjo i përket vetëm jetës sonë të ardhme. Mësimet islame qartë pohojnë, se çdonjëri prej nesh poashtu mund ta arrijmë masën e plotë të përsosmërisë, në këtë jetën tokësore duke i zhvilluar tiparet pozitive, tanimë ekzistuese nga të cilat përbëhen personalitetet.

5

 

 

Prej të gjitha religjioneve, vetëm islami i mundëson njeriut që ta gëzon dimensionin e plotë të jetës tokësore, pa u përcjellur kjo me humbje të orientimit shpirtëror. Kjo plotësisht dallon nga koncepcioni krishter! Sipas dogmës krishtere, njerëzimi rrëshqet nën mëkatin e trashëguar, të cilin e kanë bërë Adami e Eva dhe për këtë shkak, në tërë jetën njerëzore shikohet - së paku në teorinë dogmatike - si në luginën e zymtë të pikëllimit. Ajo është fushëbetejë e dy fuqive të kundërshtare: E Keqja, të cilën e përfaqëson Satana, dhe E Mira, të cilën e përfaqëson Isus Krishti. Me ngasjet trupore, Satana mundohet ta pengoj lëvizjen e shpirtit njerëzor kah drita e amshuar; derisa shpirti i takon Krishtit, trupi është fushë e ndikimeve të Satanës. Kjo mund të shprehet ndryshe: bota e Materies është esencë satanike, ndërsa bota e Shpirtit është hyjnore dhe e mirë. Gjithëçka që në natyrën e njerëzimit është materiale, apo "epsharake", sikur që këtë me dëshirë e quan teologjia krishtere, është rezultat i drejtpërdrejtë i pranimit të këshillës së Princit djallor të Errësirës e Materies nga ana e Adamit. Prandaj, për t’u arritur shpëtimi, njeriu duhet ta kthej zemrën e tij nga kjo botë epsharake e ta drejtoj kah ajo e ardhmja, bota shpirtërore, ku "mëkati i parë" shpaguhet me flijimin e Krishtit në Kryq. Madje edhe nëse në praktikë nuk i përmbahet kësaj dogme - e as që i është përmbajtur ndonjëherë - vet ekzistimi i mësimit të tillë synon të prodhoj ndjenjë të përhershme të ngarkesës së ndërgjegjjes tek njeriu me prirje religjioze. Ai ngurron ndërmjet thirrjes kategorike, që ta lë pas dore këtë botë dhe nxitjes natyrore të zemrës së vet që të jetoj e t’i gëzohet jetës. Vet ideja mbi mëkatin e pashmangshëm - për shkak se është i trashëguar dhe mbi shpagimin mistik të tij përmes vuajtjes së Isusit në kryq - e kuptueshme mendjes mesatare - vendos barrierë ndërmjet mallëngjimit shpirtëror dhe dëshirave të tia legjitime të kësaj bote. Në islam nuk njohim kurrfarë "mëkati të parë"; konceptin e tillë e konsiderojmë të kundërt me idenë mbi drejtësinë e Zotit. Zoti nuk e thërret në përgjejgjësi fëmiun për veprat e prindërve; e si atëherë, Ai do të mundet’ikanë thërriste përgjegjësi tyre ato gjenerata të Padyshim, panumërta se të njerëzimit për mëkatin e padëgjueshmërisë të cilën bërë në stërgjyshërit të largët? është mundur të konstruktohen shpjegimet filozofike të asaj teze të çuditshme, por kjo për mendjen e josofistikuar gjithmonë do të mbeten po aq artificiale dhe e pakënaqshme sikur edhe koncepti i vet Trinitetit. E pasi që nuk ka kurrfarë mëkati të trashëguar, padyshim nuk ka as shpagim universal të njerëzimit në mësimet islame. Shpagimi dhe dënimi  janë individual. do musliman është shpagues i vetes; ai bartë të gjitha mundësitë e suksesit apo dështimit shpirtëror në zemrën e vet personale. Në Kur'an, për njeriun thuhet: "Atij (njeriut) i takon ajo që e fitoi dhe atij i bie ajo (e keqe) që e meritoi" (2: 286) Një tjetër ajet thotë: "Dhe se njeriut nuk i takon tjetër vetëm se ajo që ka punuar" (53: 39) Por, nëse islami nuk e përkrahë atë pikëpamje të zymtë mbi jetën, siç është e shprehur në krishterizmin e Paulinit, ai megjithatë na mëson që jetës së dunjallëkut të mos ia përshkruajmë atë vlerë të tepruar, siç ia përshkruan civilizimi bashkëkohës perëndimor. Derisa pikëpamja krishtere implicinon se jeta tokësore është punë e keqe, perëndimi bashkëkohës - për dallim nga krishterimi - e adhuron jetën në të njejtën mënyrë sikurqë grykësi e adhuron ushqimin e vet; ai e gëlltitë atë, por nuk ka respekt ndaj tij. Nga ana tjetër, islami shikon në jetën tokësore (dunjallëkun) me qetësi e respekt. Ai nuk e adhuron, por e konsideron atë si shkallë organike në rrugën tonë kah ekzistenca më e lartë. Por, mu për këtë arsye që, ajo është një shkallë, dhe atë shkallë e veçantë, njeriu nuk ka të drejtë ta përbuzë, apo madje t'i zhvleftëson vlerat e jetës së vet tokësore. Të udhëtuarit tonë gjatë kësaj bote është domosdoshmëri, pjesë pozitive në planin Hyjnor. Sipas kësaj, jeta e njeriut është me vlerë shumë të madhe; por ne kurrë nuk guxojmë që të harrojmë se ajo është vlerë thjesht instrumentale. Në islam nuk ka vend për optimizmin materialist të Perëndimit bashkëkohës i cili thotë: "Mbretëria ime është vetëm nga kjo botë", - e as për përbuzjen e jetës, sipas thënjes krishtere: "Mbretëria ime nuk i takon kësaj bote". Islami shkon linjës së mesme, Kur'ani na mëson që të lutemi: "Zoti ynë! Na jep të mira në këtë jetë, të mira edhe në jetën tjetër". (2: 201) Sipas kësaj, të respektuarit e plotë të kësaj bote dhe i gjithë asaj që na ofron ajo nuk është detyrimisht ngarkesë për synimet tona shpirtërore. Cak i të gjitha aktiviteteve tona praktike gjithmonë duhet të jetë krijimi dhe të mbajturit e kushteve të tilla individuale e shoqërore të cilët do të mundnin t'i kontribojnë zhvillimit të fuqisë morale tek qeniet njerëzore. Në harmoni me këtë parim, islami e udhëheq njeriun kah 6

 

 

vetëdia mbi përgjegjësinë morale në tërë ate që vepron, qoftë e madhe apo e vogël. Urdhëresa e mirënjohur e Ungjillit, "Jepja mbretit atë që i takon mbretit, ndërsa Zotit atë që i takon Zotit", nuk ka vend në strukturën teologjike të islamit, sipas së cilës, së pari, e tëra konsiderohet se i takon Zotit dhe e dyta, për shkak se islami nuk lejon ekzistimin e konfliktit ndërmjet kërkesave morale dhe shoqëroro-ekonomike të jetës sonë. Në të gjitha qështjet mund të ketë vetëm një zgjedhje: zgjedhja në mes asaj që është e Drejtë dhe asaj që është e Padrejtë - e asgjë ndërmjet këtyre dyjave. Andaj, të insistuarit e fuqishëm për në veprim, si element i domosdoshëm i moralitetit. do musliman veçmas, duhet të konsiderohet në njëfarë ma mase, se, individualisht përgjegjës për të gjitha ndodhitë rreth vetes, dhe duhet të pretendoj në vendosjen e Drejtësisë dhe menjanimin e Padrejtësisë në çdo kohë dhe në çdo drejtim. Mbështetje për një qëndrim të tillë mund të gjindet në ajetin Kur'anor: "Ju jeni populli më i dobishëm, i ardhur për të mirën e njerëzimit, të urdhëroni për të mirë, e të ndaloni nga veprat e këqia". (3: 110) Ky është arsyetim moral i veprimit të gjallë e të fuqishëm, justifikim i pushtimeve të mëhershme islame dhe të të ashtuquajturit "ekspanzionizmit" të tij. Sepse, nëse bash insistojmë në përdorimin e këtij termi, bota islame dikur ka qenë ekspansioniste; por ai lloj i të vepruarit nuk ka qenë i nxitur nga dëshira për dominim; ai nuk ka pasur asgjë të përbashkët me ngritjen ekonomike e nacionale apo me lakminë për ta shtuar komoditetin e muslimanëve në dëm të njerëzve tjerë; as që ka pasur ndonjëherë domethënjen e futjes së pabesimtarëve me dhunë në gjirin e islamit. Ai vetëm ka patur për qëllim, siç e ka edhe sot, ndërtimin e sistemit botëror për zhvillimin sa më të mirë të mundshëm shpirtëror të njeriut. Sepse, sipas mësimeve të islamit, njohuria morale automatikisht ia ngarkon njeriut përgjegjësinë morale. Të dalluarit e thjeshtë platonik të "drejtësisë" nga "padrejtësia", pa nxitje që të avansohet "drejtësia" e të shkatërrohet "padrejtësia", është vetvetiu jomoralitet i ashpër, ngase moraliteti jeton e vdes me përpjekjen njerëzore për ta vendosur fitoren e saj në tokë.

Shpirti i perëndimit  Në kaptinën e mëparshme, tentuam që të japim prezentimin e përgjithshëm të parimeve morale të islamit. Menjëherë vërejmë, se civilizimi islam ishte forma më e plotë e teokracisë, të cilën historia ndonjëherë e ka njohur.2 Në islam, përsiatjet shpirtërore, qëndrojnë mbi të gjitha dhe e përbëjnë përmbajtjen e të gjithave. Nëse krahasojmë këtë qëndrim, me atë në civilizimin perëndimor, na impresionon dallimi shumë i madh në konceptet mbi botën. Perëndimi bashkëkohës, në aktivitetet dhe orvatjet e veta, është i udhëhequr thuase ekskluzivisht me përsiatjet mbi dobinë praktike dhe zhvillimin dinamik. Caku i tij inherent është eksperimentimi me mundësitë e jetës duke mos i përshkruar atij ndonjë vërtetësi morale.Për Evropianin apo Amerikanin bashkëkohës, qështja e kuptimit dhe qëllimit të jetesës që moti ka humbur çdo rëndësi praktike.Me rëndësi i është vetëm qështja, se çfarë forme mund ta marr jeta dhe se a përparon raca njerzore kah ngadhnjimi përfundimtar mbi Natyrën. Në këtë pyetjen e fundit, Perëndimori bashkëkohës përgjigjet pozitivisht; mirëpo, muslimani - besimtar nuk bënë kështu. Në Kur'an Zoti thotë për Ademin a.s. dhe racën e tij: "Kujdes, pikërisht në Tokë do të vendosi dikënd i cili do ta trashëgoj atë." (2:30)3 Kjo qartë do të thotë, se njeriu është i përcaktuar që të sundoj në Tokë dhe të përparojë. Por, ekziston dallimi i madh ndërmjet pikëpamjes islame e asaj perëndimore në aspektin e kvalitetit të progresit njerëzor. Perëndimi bashkëkohës beson në mundësinë e përmirësimit progresiv moral e shoqëror të njerëzimit, në kuptimin e tij kolektiv, me ndihmën e të arriturave praktike dhe krahas me zhivillimin e mendimit shkencor. Ndërkaq, pikëpamja islame është diametralisht e kundërt këtij koncepcioni perëndimor, materialisto dinamik të njerëzimit. Islami i konsideron mundësitë shpirtërore të qenies kolektive të "njerëzimit" madhësi statike: si diç, që përfundimisht është e mbjellur në vet strukturën natyrës njerëzore si e tillë. Islami kurrë nuk e ka për të sigurtë, siç e bënë këtë perëndimi,se natyrae njerëzore - në kuptimin e vet supraindividual - i marrë është nënshtruar procesit progresiv të ndryshimeve e përmirsimeve ngjashëm pemës në rritje e sipër: thjesht për 7

 

 

shkak se Islami bazohet në premisën, se themeli i asaj natyre - shpirti njerëzor, nuk është madhësi biologjike. Gabimi fundamental i idesë perëndimore bashkëkohëse, që të konsideroj rritjen e diturisë materiale dhe komoditetit identik, me përmirësimin moral të njerëzimit, rrjedh nga gabimi i njejt fundamental i përdorimit të peshojave biologjike në fakte jobiologjike. Në rrënjën e kësaj qëndron mosbesimi perëndimor bashkëkohës, në ekzistimin e asaj që e nënkuptojmë me nocionin shpirt. Islami, meqenëse është i themeluar në konceptime metafizike, shpirtin e konsideron realitet jashtë çdo dyshimi. Edhepse nuk i kundërvëhen njëri-tjetrit, progresi material dhe progresi shpritëror nuk janë të njejtë, ndonëse kanë të bëjnë me dy aspekte qartë të ndryshme edhepse plotësonjëse - të jetës njerëzore; e këto dy forma të progresit nuk varen detyrimisht nga njëra-tjetra. Ato munden, por nuk është gjithherë e domosdoshme, që të zhvillohen njëkohësisht. Derisa qartë e pranon mundësinë dhe fuqishëm qëndron në dëshirimin e progresit të jashtëm, d.m.th. material të njerëzimit si trupi kolektiv, Islami theksueshëm e mohon mundësinë e përmirësimit shpirtëror të njerzimit si tërësi, me ndihmën e të arriturave të tij kolektive. Elementi dinamik i përmirësimit shpirtëror është i kufizuar në qenien individuale, ndërsa e vetmja shfaqje e mundëshme e zhvillimit shpirtëror e moral është ajo, ndërmjet lindjes e vdekjes së çdo individ të veçantë. Ne kurrsesi nuk mund të shkojmë kah e përkryera si trup kolektiv.  donjëri (pra veç e veç) duhet të synoj kah caku shpirtëror si indivd dhe çdonjëri duhet të filloj e të përfundoj me vetveten. Kjo pikpamje e vendosur individualiste në fatin shpirtëror të njeriut, ka kundërpeshën e konfirmuar vetëm tërthorazi në të kuptuarit rigoroz islam të shoqërisë dhe bashkpunimit shoqëror. Obligim i shoqërisë, është që ta rregulloj jetën e jashtme në mënyrë të tillë, që secili ndivid të gjejë sa më pak pengesa që është e mundur , e sa më shumë që është e mundur nxitje në përpjekjet e veta shpirtërore. Kjo është arsyeja pse  jurisprudenca islame, sheriatiemirret me jetën njerëzore materiale, dhe atë në aspektet saja individuale e sociale. si nga ana e tij shpirtërore, poashtu edhe nga ajo Koncepcioni i tillë, siç kam thënë më parë, është i mundur vetëm në bazë të besimit pozitiv në të ekzistuarit e shpirtit njerëzor, dhe sipas kësaj, në qëllimin e mbinatyrshëm të karakterit të jetës njerëzore. Për perëndimorin bashkëkohës me gjysmëmohimin mospërfillës të ekzistimit të shpirtit, qështja e qëllimit në  jetën njerëzore, nj erëzore, më nuk ka kurrf kurrfarë arë rëndësie rënd ësie praktik praktike.Ai e.Ai i ka braktisur të gjitha spekuimet mbinatyrore mbi natyrore dhe dh e përsiatjet. Ate që e quajnë qëndrim relegjioz, gjithmonë bazohet në besimin se ekziston ligji i gjithmbarshëm moral mbinatyror, dhe se ne, qenjet njerëzore, jemi të obliguar t'i nënshtrohemi urdhëresave të tia. Mirëpo civilizimi bashkëkohës perëndimor nuk pranon domosdoshmërinë e të nënshtruarit njerëzor kujdo qoftë, përveç kërkesave ekonomike, sociale apo nacionale. Hyjnia e tij e vërtetë nuk është e llojit shpirtëror: ajo është Komoditeti. Ndërsa filozofia e gjallë e tij e njëmendtë është e shprehur në Dëshirën për Fuqi, për shkak të vet fuqisë. Që të dyjat janë trashëguar nga civilizimi i vjetër romak. Të përmendurit e civilizimit romak si përgjegjës gjenetik (të pakten në masë të caktuar) për materializmin e Perëndimit bashkëkohës, mund t’iu duket e quditshme atyre, të cilët kanë ndëgjuar krahasimin e shpeshtë të Perandorisë Romake me Perandorinë e vjetër islame. Atëherë, si mundet të jetë aq i theksuar dallimi ndërmjet koncepcioneve themelore të islamit dhe Perëndimit bashkëkohës, nëse në të kaluarën, shprehjet politike të të dyjave kanë qenë të afërta? Përgjegjja është e tjeshtë, se ato vërtetë nuk kanë qenë të afërta. Ky krahasim i popullarizuar shpesh i cituar, është njëra nga frazat banale të shumta historike, me të cilat dija gjysmake sipërfaqësore i ushqen shpirtërat e brezit të tanishëm perëndimor. Nuk ka asgjë të përbashkët ndërmjet Perandorisë islame e Perandorisë Romake, përveç faktit se që të dyjat janë shtrirë nëpër territore shumë të mëdha dhe nëpër popuj heterogjen - sepse gjatë kohës së ekzistimit të plotë të tyre, këto dy perandori kanë qenë të shtyra me fuqi plotësisht të ndryshme të brendshme motivuese dhe është dashur ashtu të themi - t’i realizojnë qëllimet e ndryshme historike. Madje edhe në aspektin morfologjik vërejmë dallime shumë të mëdha ndërmjet Perandorisë Islame dhe asaj Romake. Perandorisë Romake iu është dashur gati njëmijë vjet, që ta arrij shtrirjen e saj të plotë gjeografike dhe pjekurinë politike, derisa Perandoria Islame lindi shpejt dhe gjerë te madhësia e vete u rrit në periudhë të shkurtër - prej gjithësej tetëdhjetë vitësh. Sa i përketë rënjeve të tyre përkatëse, dallimi është madje edhe më instruktiv. Rënia e Perandorisë Romake, përfundimisht është vulosur me shpërnguljet e Hunëve dhe Gotëve dhe ka ndodhur 8

 

 

gjatë kohës së një shekulli të vetëm, e është kryer në mënyrë aq të plotë sa që nga ajo asgjë nuk ka mbetur, përveç veprave letrare e arkitektonike. Perandoria Bizantine, për të cilën zakonisht supozohet se ka qenë trashëguese e drejtpërdrejtë e Romës, ka qenë trashiguese e saj, vetëm aq sa që ka vazhduar të sundoj mbi disa territore, të cilat dikur e kanë përbërë një pjesë të kësaj të fundit. Struktura e saj shoqërore dhe organizimi politik, mezi kanë pasur diç të përbashkët me koncepcionet e sistemit shtetëror romak. Nga ana tjetër, Perandoria Islame, e personifikuar në Hilafet, padyshim se gjatë ekzistimit të gjatë ka qenë e nënshtruar deformimeve të shumta dhe ndryshimeve dinastike, por struktura e saj në esencë ka mbetur e njejtë. Sa i përket sulmeve të jashtme, madje as vërshimi i Mongolëve, i cili ka qenë më i ashpër nga çdo gjë që Perandoria Romake ndonjëherë ka përjetuar nga dora e Hunëve dhe Gotëve - nuk qe në gjendje që ta tund organizimin shoqëror dhe qenien e pathyeshme politike të Perandorisë Islame, edhe pse invazioni i cekur, pa dyshim i ka kontribuar dekadencës ekonomike e intelektuale të mëvonshme. Përkundrazi një shekulli, i cili ka qenë i duhur që të rrënohet Perandoria Romake, Perandorisë Islame të hilafetit iu është dashur përafërsisht një mijë vite të rrënimit të ngadalshëm, derisa thyerja e saj përfundimtare politike, e shprehur me shuarjen e hilafetit Otoman nuk u bë fakt pas të cilit pasuan shenjat e shkapërderdhjes shoqërore, të cilës sot i jemi dëshmitar. E gjithë kjo na imponon konkluzionin, se fuqia e brendshme dhe qëndrueshmëria shoqërore e botës islame, kanë qenë mbi të gjitha çka njerëzimi gjer atëherë kishte përjetuar. Madje as civilizimi kinez, i cili padyshim ka treguar aftësitë e ngjajshme rezistuese gjatë shumë shekujve, nuk mund të shërbehet për krahasim. Kina shtrihet në skaj të kontinentit, e deri para gjysmë shekulli - dmth. deri te ngritja e Japonisë moderne - ka qenë  jashtë rrezikut të cilësdo fuqi kundërshtare; luftërat me Mongolët dhe koha e Xhingis Kanit dhe trashëgimtarëve të tij, mezi që kanë goditur diç më tepër se skajin e Perandorisë Kineze. Mirëpo, Perandoria Islame është shtrirë përtej tri kontinenteve dhe tërë kohën ka qenë e rrethuar nga forcat armiqësore të fuqisë dhe vitalitetit të konsiderueshëm. Që nga agimi i historisë, e ashtuquajtura Lindje e Afërt dhe e Mesme, kanë qenë qendër vullkanike e energjive të kundërshtuara rasore e kulturore; por rezictenca e organizimit shoqëror islam ka qenë, të paktën deri vonë, e pamposhtur. Nuk duhet larg të kërkohet shpjegimi i kësaj shfaqjeje të çuditshme, mësimi religjioz Kur'anor ka qenë ai, i cili ka dhënë bazë solide, ndërsa shembulli i Pejgamberit Muhammedit a.s. ka qenë ai, i cili ka përbërë hallkën e çeliktë rreth asaj strukture madhështore shoqërore. Perandoria Romake nuk ka patur element të tillë shpirtëror për ta mbajtur unike dhe prandaj është shpartalluar shumë shpejt. Por, ekziston edhe një dallim ndërmjet këtyre dy Perandorive. Derisa në Perandorinë Islame nuk ka patur kurrfarë kombi të privilegjuar, ndërsa fuqia e saj ka qenë e nënshtruar përhapjes së një ideje të cilën pishtarët e saj e konsideronin të vërtetë të lartësuar religjioze, në bazën e Perandorisë Romake ka qenë ideja e pushtimit të fuqisë dhe eksploatimit të popujve tjerë, vetëm në dobi të vendlindjes. Për ta mbajtur jetën më të mirë për bashkësinë e privilegjuar, për Romakët asnjë tirani nuk ka qenë e ashpër, asnjë padrejtësi e neveritshme. "Drejtësia e famshme romake “ ka qenë drejtësi vetëm për romakët. shtë e qartë se qëndrimi i tillë ka qenë i mundshëm vetëm në bazë të koncepcionit plotësisht materialist të  jetës e civilizimit - materializëm, padyshim i rafinuar me shije intelektuale e estetike, por megjithatë i huaj ndaj të gjitha vlerave shpirtërore. Romakët në të vërtetë, kurrë nuk kanë ardhur gjer te njohja e religjionit. Zotrat e tyre tradicional kanë qenë imitim i zbehtë i mitologjisë greke, shpirta të thjeshtë të pashprehje, të pranuar heshtazi për shkak të konventës shoqërore. Në asnjë mënyrë atyre zotërave nuk u ka qenë e lejuar që të përzihen në jetën "reale". Kur i "konslutonin", ata jepnin profeci nëpërmjet priftërinjve të vet; por nga ata kurrë nuk është pritur që njerëzve t'u imponojnë ligjet morale e as t'i orientojnë aktivitetet e tyre. Ky ka qenë tereni nga i cili ka lindur civilizimi bashkëkohor i perëndimit. Ai padyshim ka pranuar shumë ndikime tjera gjatë zhvillimit të vet dhe natyrisht se ka ndryshuar dhe e ka modifikuar trashëgiminë kulturore të Romës, në shumë aspekte. Por mbetet fakti se në tërë atë që sot është reale në etikën perëndimore dhe në pikëpamjet për botën, mund t'i gjindet gjurma në civilizimin e vjetër romak. Siç ka qenë atmosfera intelektuale e shoqërore e Romës së vjetër, plotësisht utilitariste e antireligjioze - ndonëse jo në mënyrë të hapët - e tillë është atmosfera edhe e Perëndimit bashkëkohës. Duke mos patur dëshmi kundër religjionit transcendental, madje duke mos e pranuar as nevojën e dëshmisë së tillë, ideja bashkëkohëse perëndimore, edhepse toleron e ndonjëherë edhe e thekson religjionin si konventë shoqërore, përgjithsisht etikën transcendentale e lë jashtë kufinjve të shqyrtimit praktik. Civilizimi perëndimor, nuk e mohon Zotin kategorikisht, por thjesht nuk ka vend e as aplikim për te në përbërjen e tij të sotme intelektuale. Ai 9

 

 

vështirsinë intelektuale të njeriut - paaftësinë e tij për ta kuptuar totalitetin e jetës e ka bërë virtyt. Prandaj, Perëndimori bashkëkohës, me gjasë, rëndësinë praktike do t'ua përshkruan vetëm atyre ideve të cilat janë brenda fushës së njohurive empirike, që së paku mund të pritet që të ndikojnë në marrëdhëniet shoqërore të njerëzve, në mënyrë të prekshme. E meqë çështjet e ekzistimit të Zotit primafacie (në shikim të parë), nuk i takojnë asnjërës nga këto dy kategori, shpirti perëndimor parimisht, është i prirur për ta përjashtuar Zotin nga sfera e përsiatjes praktike. Parashtrohet pyetja se si është i pajtueshëm qëndrimi i tillë me mënyrën krishtere të të menduarit? A nuk bazohet krishterizmi, për Mirëpo, të cilin supozohet burimmë shpirtëror perëndimor, etikën transcendetale? Gjithsesi. nuk mund se të është ketë gabim të madh,i civilizimit sesa të konsiderohet se në civilizimi perëndimor është pasojë e krishterizmit. Bazat e vërteta intelektuale të Perëndimit bashkëkohës duhet kërkuar, siç është cekur më parë, në të konceptuarit e vjetër romak të jetës si ndërmarrje thjeshtë utilitare, pa kurrfarë shqyrtimesh të mbinatyrshme. Kjo mund të shprehet kështu: "Pasi që nuk dimë asgjë të caktuar, dmth. të vërtetuar me eksperimente shkencore, apo me llogaritje mbi zanafillën e jetës njerëzore dhe fatin e tij pas vdekjes trupore, më mirë është që t'i koncentrojmë të gjitha energjitë tona në zhvillimin e mundësive tona materiale e intelektuale, duke mos lejuar që të jemi të sjellur në kokëçarje me etikën transcendetale dhe postulatet morale të themeluara në supozime, të cilat janë në kundërshtim me dëshmitë shkencore". Nuk ka dyshim se qëndrimi i tillë, aq karakteristik për civilizimin bashkëkohës perëndimor, është i papranueshëm për krishterizmin, siç nuk është i pranueshëm as për islamin, por as për cilindo religjion tjetër, për shkak se ai është joreligjioz në vet qenien e tij.Prandaj, është deri në fund qesharake t'i përshkruhen të arriturat praktike të civilizimit bashkëkohor perëndimor, efikasitetit të pandehur të mësimeve krishtere. Krishterizmi shumë pak i ka kontribuar zhvillimit të fuqishëm shkencor e material, në të cilën civilizimi i sotëm i Perëndimit i tejkalon gjithë të tjerët.4Përkundrazi, ato të arritura rrjedhin nga lufta e gjatë kundër kishës krishtere dhe pikëpamjes së saj në jetë. Gjatë shekujve të gjatë, shpirti i Evropës ka qenë nën presionin e sistemit religjioz, i cili ka personifikuar përbuzjen ndaj natyrës njerëzore. Ngjyra e asketizmit, e cila përshkon Ungjillin prej skaji në skaj, kërkesa që në mënyrë pasive të durohet e Keqja e bërë dhe që të kthehet edhe "faqja tjetër e fytyrës", nënçmimi i seksit, si diç e themeluar në rënjen e Adamit e Evës dhe dëbimit të tyre nga parajsa, "mëkati i parë" dhe shpagimi i tyre përmes kryqëzimit të Krishtit-e gjithë kjo shpie kah shpjegimi i jetës njerëzore si shkallë jo pozitive, por gati si e keqe e detyrueshme - si pengesë "edukative" në rrugën e progresit shpirtëror. shtë e qartë se besimi i tillë nuk i jep përparësi përpjekjeve të vendosura, të cilat i përkasin njohurive të kësaj bote dhe përmirësimit të kushteve të jetesës në te. Dhe, vërtetë një kohë të gjatë intelekti i Evropës ka qenë i shtypur me atë pikpamje të zymtë të ekzistencës njerëzore. Gjatë kohës së Mesjetës, kur Kisha ishte e plotfuqishme, Evropa nuk kishte vitalitet e as kurrfarë roli në fushën e hulumtimit shkencor. Ajo, madje kishte humbur çdo lidhje reale me të arriturat filozofike të Romës dhe Greqisë, nga të cilat dikur kishte rrjedhur kultura evropiane. Arsyeja e njeriut, disa herë ka protestuar, por Kisha gjithmonë rishtazi e frenonte. Historia e Mesjetës është e mbushur me luftëra të hidhura ndërmjet gjenive të Evropës dhe shpirtit të Kishës. lirimi i mendjes evropiane nga robërimi intelektual, në të cilin e kishte nënshtruar kisha Krishtere, ka ndodhur në kohën e Renesancës, e në masë të madhe ka qenë pasojë e impulseve kulturore dhe ideve, të cilat gjatë disa shekujve Arabët i kanë transmetuar në Perëndim. Tërë atë, që ishte më e mira në kulturën e Greqisë së lashtë dhe periudhën e mëvonshme të helenizmit, Arabët sërish e ringjallën në mësimet e veta dhe e përparuan në shekujt pas vendosjes së Perandorisë së hershme islame. Unë nuk them, se të përvetësuarit e mendimit helenistik ka qenë prej dobisë së pakontestueshme Arabëve dhe muslimanëve përgjithsisht, pasi që kjo as që ka qenë. Por , përkundër të gjithave vështirësive, të cilat ajo kulturë e ringjallur helenistike ka mundur t'ua shkaktoj muslimanëve me të futurit e nocioneve aristotelike dhe neoplatonike në teologjinë islame dhe në jurisprudencë, ajo përmes Arabëve ka ndikuar si stimulim i madh mendimit evropian. Mesjeta kishte shkretuar fuqitë prodhuese evropiane. Shkencat kishin stagnuar, mbretëronin bestytnitë, jeta shkencore ishte primitive dhe e pagdhendur, deri në atë masë sa që sot është vështirë për ta marrë me mend. Në atë kohë ndikimi kulturor i botës islame - së pari nëpërmjet avanturës së luftrave të kryqëzatave në lindje dhe të arriturave të shkëlqyeshme intelektuale të Spanjës muslimane dhe Sicilisë në perëndim, e më vonë nëpërmjet marrëdhënive komerciale në rritje, të cilat i kishin vendosur republikat Gjenova dhe Venediku me lindjen e Afërt - filloi të troket në dyert e mbyllura të civilizimit evropian. Para syve të verbëruar të dijetarëve e 10

 

 

mendimtarëve evropian u paraçit një civilizim tjetër - i rafinuar, progresiv plot gjallëri dhe në posedim të pasurive kulturore, të cilat Evropa që moti i kishte harruar.Ate që e kanë bërë Arabët, ka qenë shumë më tepër se ringjallja e sërishme e shkencave të lashta greke. Ata kanë krijuar botë të vete personale, shkencore, plotësisht të re dhe kanë hapur rrugë gjer atëherë të panjohura të hulumtimit dhe filozofisë. Tërë këtë ata ia kanë komunikuar botës perëndimore me kanale të ndryshme, nuk është aspak e tepruar të thuhet se koha bashkëkohëse shkencore, në të cilën tani jetojmë, nuk është inaguruar në qyetetet e Evropës krishtere, por në qendrat islame siç janë p.sh: Damasku, Bagdadi, Kajroja, Kordoba, Nishapuri, Samarkandi.

Efektiparaqitur i atyre ndikimeve Evropë ka qenë Meme arritjen civilizimit nëpër nënqiellin e Përendimit është dritë e renëintelektuale, e cilakolosal. përshkoi jetë tëe freskët dheislam, me etje përparim. Pikërisht, duke e çmuar vlerën e tij, historianët evropian e quajnë atë periudhë të ringjalljes me Renesansë - d. m. th."me lindje të sërishme". Ajo, vërtetë, si e tillë ishte lindje e sërishme e Evropës. Rrymimet përtrirëse, të cilat kanë gufuar nga kultura islame, i mundësuan mendjeve më të mira evropiane që me forca të reja, të luftojnë kundër epërsisë shkatërruese të Kishës krishtere. Në fillim kjo luftë ka patur dukje të lëvizjeve reformatike, të cilat gati njëkohësisht, janë shfaqur në vendet e ndryshme evropiane, me qëllim të përshtatjes së mënyrës së të menduarit krishter kërkesave të reja jetësore. Këto lëvizje kanë qenë të shëndosha në mënyrën e tyre dhe sikur të hasnin në sukses të vërtetë shpirtëror, ato kanë mundur të sjellin gjer te pajtimi i shkencës me idenë religjioze në Evropë. Por, siç ndodhi, dëmi të cilën e shkaktoi Kisha mesjetare, ishte shtrirë përtej mase që të mund të përmirësohej me reformë të thjeshtë, e cila aq më tepër, shpejt u degjenerua në luftra politike ndërmjet grupeve të interesuara. Në vend që të jetë njëmend i reformuar, krishetizmi vet qe i shtyrë në qëndrim defanziv dhe gradualisht ishte i detyruar që ta përvetësojë tonin apologjetik. Kisha - si ajo katolike, ashtu edhe ajo protestante - nuk hoqi vërtetë dorë, nga asnjëra prej akrobacioneve të veta mentale, dogmave të vetatëtë shtypura pakuptueshme, nga përbuzja e kësajështë bote, përpjekur nga përkrahja e paskrupullt e pushtetit në llogari të masave të njerëzimit; ajo vetëm që t'i zvogëloj këto dobësi të mëdha dhe t'i shpjegojë me ndihmën e pohimeve boshe. Prandaj nuk është kurrfarë çudie që fuqia e idesë religjioze, gjatë decenieve e shekujve, të jetë bërë gjithnjë e më e dobët në Evropë, gjithnjë derisa në shekullin e tetëmbëdhjetë dominimi i Kishës nuk qe përfundimisht i shuar me revolucionin Francez dhe pasojave të tia shoqërore-politike në vendet e tjera. Në atë kohë, edhe një herë, është dukur se civilizimi i ri i përtërirë, i çliruar nga dora e vdekur e teologjisë skolastike të mesjetës, sikur pati rastin e rritjes në Evropë. Në të vërtetë, në fund të shekullit 18 dhe në fillim të shekullit 19, hasim disa nga personalitetet më të mira dhe shpirtërisht më të forta evropiane në fushën e filozofisë, artit, literaturës dhe shkencave. Por, kjo pikëpamje shpirtërore, njëmend religjioze e jetës ka qenë dhe ka mbetur e përkufizuar vetëm në disa individ. Masat e mëdha evropiane, pasi që ishin të mbyllura shumë kohe të gjatë në dogmat religjioze, e të cilat nuk kanë patur kurrfarë lidhje me synimet natyrore të njeriut, kur më në fund u këputën ata zingjirë, nuk kanë mundur ta gjejnë, dhe nuk e gjetën rrugën e tyre kah orientimi i vërtetë religjioz. Ndoshta faktori më i rëndësishëm intelektual, i cili e ka penguar ringjalljen religjioze të Evropës, ka qenë koncepti i Isus Krishtit si “Djalë i Zotit”. Natyrisht, krishterët e disponuar filozofikisht, kurrë nuk e morën në kuptimin bukval idenë mbi “të birin e Zotit”; ata me këtë kanë nënkuptuar manifestimin e mëshirës së Zotit në formën e njeriut. Por, fatkeqësisht, nuk ka çdonjëri shpirt me prirje filozofike. Për pjesën më të madhe të krishterëve, shprehja bir i Zotit ka patur dhe ka kuptim plotësisht të drejtëpërdrejtë, edhe pse kësaj gjithmonë i ka qenë bashkangjitur njëfarë theksi mistik. Për ta ideja " Krishti - Biri i Zotit" plotësisht natyrshëm ka shpier kah ideja antropomorfike e Vet Zotit, i cili mori formën e plakut shpirtmirë me mjekërr të bardhë e të dendur; e ajo formë, e përjetuar me piktura të panumërta të vlerës së lartë artistike, ka mbetur e ngulitur në shpirtin e nënvetdijshëm të Evropës. Në kohën kur dominonte ajo dogmë kishtare, në Evropë nuk kishte prirje, që të vihet në dyshim ai koncept i çuditshëm. Por, kur njëherë kornizat intelektuale të Mesjetës qenë të thyera, njerëzit mendimtarë në mesin e evropianëve nuk kanë mundur që të pajtohen me Zotin - Babën e humanizuar; nga ana tjetër, ai antropomorfizëm u bë faktor i parrënueshëm në konceptin popullarizues mbi Zotin. Pas periudhës së arsimimit, mendimtarët evropian instiktivisht janë tërhequr pranë të kuptuarit të Zotit siç ishte i paraqitur në mësimet e Kishës; e pasiqë ai koncept ishte i vetmi, në të cilin ishin mësuar, ata filluan që ta refuzojnë edhe vet idenë mbi Zotin, e me këtë, edhe vetë religjionin.

11

 

 

Krahas kësaj, magjepsja e përparimit të jashtëzakonshëm material filloi që t'i orientoi njerëzit kah mësimet e reja, ashtu që kjo i kontriboi vakumit pasues religjioz të Perëndimit. Në atë vakum zhvillimi i civilizimit perëndimor mori kthesë tragjike - tragjike nga pikëpamja e secilit që e konsideron religjionin si realitet më të fuqishëm në jetën njerëzore. I liruar prej robërimit të vet të mëhershëm krishterizmit trinitaristik, shpirti bashkëkohës perëndimor i tejkaloi të gjithë kufijtë dhe gradualisht u fortifikua në antagonizëm të vendosur ndaj cilësdo formë të kërkesave shpirtërore në raport me njeriun. Nga frika e nënvetëdijshme që të mos jetë përsëri e mposhtur nga forcat, të cilat paraqesin të drejtën në autoritet shpirtëror, Evropa u bë kampion i çdo gjëje antireligjioze edhe në parim edhe në aksion. Ashtu ajo iu kthye trashëgimisë së saj të vjetër romake. Nuk mund të na akuzojnë për pohimin se "superioteti" potencial i fesë krishtere ndaj besimeve tjera nuk ka qenë ajo që i mundësoi Perëndimit që t'i realizon të arriturat e veta shkëlqyese materiale; ngase ato të arritura të shkëlqyeshme janë të pa përftyrueshme pa luftën historike të forcave intelektuale evropiane kundër vet parimeve të kishës krishtere: pikëpamja e saj e tanishme materialiste e jetës, hakmarrja e Evropës “shpirtërore” krishtere, e cila ishte larguar prej të vërtetave të natyrshme të jetës. Nuk është në suaza të qëllimit tonë që të hyjmë më thellësisht në marrëdhëniet ndërmjet krishterizmit e civilizimit bashkëkohës perëndimor. Vetëm jam përpjekur t'i paraqes tri shkaqe, ndoshta shkaqet kryesore, përse ai civilizim është ashtu parimisht antireligjioz, në pikëpamjet dhe metodat e veta: i pari është trashëgimi i civilizimit romak me qëndrimin e tij plotësisht materialistik në aspektin e jetës njerëzore dhe vlerës së tij inherente; i dyti është, kryengritja e natyrës njerëzore kundër përbuzjes krishtere të kësj bote dhe mbrapsjes së nxitjeve natyrore dhe synimeve legjitime të njeriut (në kundërshtim me aleancën tradicionale të Kishës me bartësit e fuqisë politike e ekonomike dhe saksionimin të gjakftohtë të tij çdo eksploatimi, të cilën bartësit e fuqisë kanë mundur ta marrin me mend); dhe i fundit, të konceptuarit antropomorfik të Zotit. Ajo kryengritje kundër katëqenë plotësisht suksesshme aq e suksesshme sa qëtësektet ndryshme krishtere dhe kishatreligjionit kanë qenë detyruara, që egradualisht t'i -përshtasin disa dogma veta ekushteve të ndryshuara shoqërore e intelektuale të Evropës. Në vend që të ndikoj në jetën shoqërore të pjesëtarëve të vet dhe që ta modeloj ate, çka edhe është obligim natyror i religjionit, krishterizmi u pajtua me rolin e konventës toleruese dhe mbulesës së ndërmarrjeve politike. Për masat ai tani ka vetëm kuptim formal, siç ka qenë rasti me zotërat e Romës së vjetër, të cilëve nuk u është lejuar e as që është pandehur të kenë çfarëdo ndikimi real në shoqëri. Padyshim, ka ende shumë individ në Perëndim të cilët ndjejnë dhe mendojnë në mënyrë njëmend religjioze dhe bëjnë përpjekje të pashpresa për t'i pajtuar besimet e veta me shpirtin e civilizimit të vet; por ato janë vetëm raste të veçanta. Perëndimori mesatar - qoftë ai demokrat apo fashist, kapitalist apo komunist, punëtor fizik apo intelektual - dinë vetëm për një "religjion" pozitiv, e ai është të adhuruarit e përparimit material, besimi se nuk ka cak tjetër në jetë, përveç që pikërisht kjo jetë të bëhet vazhdimisht më e lehtë, apo siç zakonisht thuhet, "e Pavarur nga Natyra". Tempujt e atij "religjioni" janë fabrikat gjigante, kinot, laboratoret kimike, sallat e vallëzimit, hidroelektranat; ndërsa priftërinjët e tij janë bankierët, inxhinierët, yjet e filmit, magnatët industrial, sportistët kulminantë. Rezultat i pashmangshëm i asaj lakmie për fuqie e dëfrime,është krijimi i grupeve armiqësore të armatosura gjer në dhëmbë dhe të gatshëm që ta shkatërrojnë njëra tjetrën sa herëi të qëcilit të kundërshtohen e çështjet tyre. Nëe anën kulturore, rezultat është krijimi i tipit njerëzor, moraliteti është i kufizuar,interesat vetëm në dobisë praktie, esikriteriumi më i lartë i të mirës, e i së keqes i është suksesi material. Në transformimin e thellë gjatë të cilit tani kalon jeta shoqërore e Perëndimit, ai moral i ri utilitarist bëhet gjithnjë e më shumë i dukshëm. Të gjitha vlerat të cilat kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në mirëqenien materiale të shoqërisë - si p.sh. efikasiteti teknik, patriotizmi, ndjenja e përkatësisë nacionale etj., lartësohen dhe shpesh në mënyrë absurde përdoren tek vlerësimi i njerëzve; derisa virtytet, të cilat deri vonë kanë qenë të vlerësuara nga pikëpamja thjeshtë etike, p.sh. dashuria birërore apo besnikëria seksuale, shpejt e humbin rëndësinë e vet për shkak se ato nuk i sjellin shoqërisë dobinë e prekshme, materiale. Shekullin në të cilin, të insistuarit në lidhjet e forta familjare ka qenë vendimtar për mirëqenien e bashkësisë apo farefisnisë, në Perëndimin bashkëkohës, e mbrapsë shekulli i organizimit kolektiv në suaza plotësishtë më të gjëra. E në shoqërinë, e cila qenësisht është teknologjike dhe e cila organizohet me hapa të shpejtuar në linja thjeshtë mekanike, sjellja e djalit ndaj babës nuk është prej rëndësisë së madhe shoqërore, gjithnjë derisa sjellja e atyre personave të jetë në kufijtë e mirësjelljes së përgjithshme, të cilën e imponon shoqëria ndërmjet anëtarëve të vet. Prandaj, babai perëndimor gjithnjë e më shumë e humb autoritetin në raport me djalin e vet, dhe logjikisht, djali humb respektin ndaj babait. Marrëdhëniete ecila tyre mbizotërohen, bëhen postullate shoqërisë së mekanizuar, kareciproke tendenca dalëngadalë që të heq të gjitha privilegjionet e një individitënëvjetëruara, raport me të tjetrin dhe - në zhvillimin logjik të asaj ideje - poashtu privilegjionet brenda marrëdhënieve familjare. 12

 

 

Paralelisht me këtë shkon edhe hudhja progresive e moralit "të vjetër" seksual. Besnikëria seksuale dhe disciplina, shpejt bëhen çështje e të kaluarës së Perëndimit bashkëkohës, sepse ato kryesisht kanë qenë të motivuara me etikë; ndërsa përsiatjet etike nuk kanë kurrëfarë ndikimi të prekshëm, të drejtëpërdrejtë në mirëqenien materiale të shoqërisë. Dhe kështu, disciplina në marrëdhëniet seksuale shpejt humb rëndësinë e vet dhe zëvendësohet me moralitet "të ri", i cili proklamon lirinë e pakufizuar individuale të trupit njerëzor. Në të ardhmen e afërt kufizimi i vetëm seksual do të jetë, në rastin më të mirë, i nxjerrur nga shqyrtimet demografike e eugjenike.

Nuklogjik ështënë paRusinë interes Sovjetike, të vështrohet, si planin evolucioni i skicuar ështëqenësisht sjellur deri te kulminimi vet e cilasenë kulturor nuk antropologjik paraqet zhvillim të ndryshëm ngai pjesa tjetër e botës perëndimore. Përkundrazi, duket se eksperimenti komunist është vetëm kulminacion dhe përmbushje e atyre tendencave pa dyshim antireligjioze, dhe përfundimisht antishpirtërore të civilizimit bashkëkohës perëndimor. Madje mund të jetë që antagonizmi i tanishëm ndërmjet Perëndimit kapitalist e komunizmit, në rrënjen e vet, mund t'i përshkruhet vetëm hapave të ndryshëm, me të cilat këto lëvizje, qenësisht paralele, përparojnë kah caku i përbashkët. Ngjajshmëria e tyre e brendshme, pa dyshim, do të bëhet gjithnjë e më shumë e theksuar në ardhmëri: por madje edhe tani kjo është e dukshme në tendencën themelore si të kapitalizmit perëndimorë, ashtu edhe të komunizmit, që të nënshtroj individualitetin shpirtëror të njeriut dhe etikën e tij, kërkesave thjesht materiale të makinerisë së quajtur "shoqëri", në të cilën individi është vetëm dhëmbëz në rrotë. Përfundimi i vetëm i mundshëm është, se civilizimi i këtij lloji, duhet të jetë helm vdekjeprues për cilëndo kulturë të bazuar në vlerat religjioze. Në pyetjen tonë burimore, se a është e mundshme që mënyra islame e të menduarit dhe të jetuarit t’i përshtatet kërkesave të civilizimit perëndimor, dhe vice versa, duhet marrur përgjigjje negative. islam, qëllimi i parëutilitaren. dhe kryesor zhvillimi moral i qenies njerëzore; dhe sipas kësaj përsiatja etikeNë e shtynë atë thjesht, Në është civilizimin bashkëkohës perëndimor, pozita është pikërisht e anasjelltë. Të shqyrtuarit e dobisë materiale dominon mbi të gjitha manifestacionet e aktivitetit njerëzor, ndërsa etika dëbohet në prapavijën e errët dhe dënohet në ekzistim të thjesht teorik, pa fuqi që së pakti të ndikoj në bashkësi. Në rrethana të tilla, të flasësh mbi etikën, nuk është larg nga hipokrizia; prandaj mendimtarët intelektualisht të ndershëm bashkëkohës perëndimorë, subjektivishtë janë të arsyetuar, nëse në meditimet e veta mbi civilizimin perëndimor e menjanojnë çdo aluzion në etikën mbinatyrore.Tek më pak të ndershmit - si dhe tek ata, të cilët nuk janë plotësisht të qëndrueshëm në qëndrimet e veta morale-konceptin e etikës mbinatyrale e përjetojnë si ndonjë faktor iracional të meditimit, ngjajshëm siç është matematicienti i detyruar të operoj me numrat e caktuar "iracional", të cilët vetvetiu nuk paraqesin asgjë të prekshme, por megjithatë janë të nevojshëm për tejkalimin e zbraztirës së imagjinatës, pranë përkufizimeve strukturore të shpirtit njerëzor. Qëndrimi i tillë i papërcaktuar ndaj etikës, gjithsesi është i papajtueshëm me orientimin religjioz dhe sipas kësaj, baza morale e civilizimit bashkëkohës perëndimor është e papajtueshme me islamin. E tërë kjo asesi nuk përjashton mundësinë që muslimanët të pranojnë nga Perëndimi impulse të caktuara në fushën e shkencave ekzakte e aplikative; por marrëdhëniet e tyre kulturore duhet të fillojnë e të përfundojnë në atë pikë. Të shkohet tutje e të imitohet civilizimi perëndimor në shpirtin e tij, në mënyrën e tij të jetës dhe organizimit të tij shoqëror është e pamundur, e që të mos i ipet goditje fatale vet ekzistimit të islamit si ndërmarrje ideologjike.

Gjurmat e luftërave krishtere  Plotësisht, pavarur nga papajtueshmëria shpirtërore, ekziston edhe një shkak, përse muslimanët duhet t'i shmangen imitimit të civilizimit perëndimor; përvoja historike perëndimore thellë janë të përshkruara me animozitet të çuditshëm ndaj islamit. Deri diku, ajo është edhe trashëgim i antikës evropiane. Grekët e Romakët vetëm veten e kanë konsideruar "të civilizuar", derisa tërë e huaja,Që e sidomos tërë ata që kanë jetuar në lindje nga Mesdheu, bartur etiketën "barbarë dhe ebarbarizëm". nga ajo kohë, Perëndimorët besojnë se superioriteti i tyrekanë racorë mbi 13

 

 

pjesën tjetër të njerëzimit është fakt; përbuzja pak apo më tëpër e theksuar, ndaj racave të popujve  joevropian - kjo është njëra prej vijave vij ave të përhershme të civilizimit perëndimor. Megjithatë, gjithsesi se vetëm kjo nuk është e mjaftueshme për shpjegimin e ndjenjave të tyre në raport me islamin. Këtu dhe vetëm këtu, qëndrimi perëndimor nuk është vetëm indiferentizëm, siç është rasti me religjionet dhe kulturat tjera "të huaja"; ai është averzion i mbjellur thellë dhe gati fanatik; e ai nuk është vetëm intelektual, por ka edhe ngjyrë intenzive emocionale. Perëndimi mundet të mos i pranoj doktrinat budiste apo filozofitë hinduiste, por gjithmonë do të ruan qëndrim të drejtëpeshuar, të matur shpirtëror në raport me ato sisteme. Mirëpo, posa t'i kthehet islamit, drejtëpeshimi trazohet dhe futet njëfarë paragjykimi emocional. Mezi pranë disa përjashtimeve, madje edhe orientalistët më të shquar evropian janë përgjegjës për prezencën  joshkencore në shkrimet e veta mbi islamin. Në hulumtimet e tyre gati se është e dukshme se islami nuk mund të trajtohet si subjekt i thjeshtë i hulumtimit shencor, por si i akuzuar para gjykatësve të vet. Disa nga ata orientalist, luajnë rolin e prokurorit publik, këmbëngulës në sigurimin e dënimit; të tjerët janë sikur avokatët, të cilët duke qenë se është personalisht i bindur në fajin e klientit, mundet vetëm që me gjakftohtësi të angazhohet për "rrethanat lehtësuese". E tërë kjo - teknika e të nxjerrurit të përfundimit dhe arumentimit, të cilën e kanë përvetësuar shumica e orientalistëve, na përkujton, në veprimet e atyre gjykatave famëkeqe të Inkvizicionit, të cilat i formoi kisha Katolike kundër "heretikëve" në mesjetë; dmth. ata mezi që i hulumtojnë ndonjëherë faktet historike me mendje të hapur, por gati në çdo rast të veçant, fillojnë nga konkluzioni qysh më parë i përvetësuar, të diktuar me paragjykime. Ata i zgjedhin dëshmitë, në përputhje me nxjerrjen e përfundimit, gjer te i cili synojnë që të vijnë. Atje ku zgjedhja arbitrare e dëshmitarëve është e pamundur, ata këpusin pjesë të argumenteve të dëshmitarëve në dispozicion nga konteksti, apo i "interpretojnë" deklaratat etjetër, tyre d.m.th. në frymën e keqdashjes joshkencore, duke mos i dhënë kurrfarë rëndësie ekspozimit të rastit të anës të vet muslimanëve. Pasojë e veprimit të tillë, është fotografia çuditërisht e shëmtuar e islamit, të cilën e hasim në literaturën orientaliste të Perëndimit. Shëmtimi i tillë nuk është i kufizuar në ndonjë vend të veçantë; mund ta gjejmë në Angli, Gjermani, Amerikë, Rusi, Francë, Itali e Holandë - shkurtazi, kudo që orientalisti perëndimor ta drejton vëmendjen e tij në islam. Duket sikur janë të gudulisur me ndjenjën e kënaqësisë smirëzezë, sa herë që t'u ofrohet rasti - real apo i përfytyruar - për kriticizëm armiqësor. E pasiqë orientalistët e tillë nuk janë rasë e veçantë, por vetëm eksponente të civilizimit të vet dhe rrethit të vet shoqëror, domosdo duhet të vijmë deri te përfundimi se shpirti perëndimor, në tërësi nga kjo, apo ajo arsye është i mbushur me paragjykime kundër islamit si religjion e si kulturë5. Një nga arsyet mund të jetë pikëpamja antike, e cila ndanë tërë botën në ''Evropian'' e ''Barbarë''; e arsyeja tjetër, drejtpërdrejtë e lidhur me islamin, nëse shikojmë, mund të gjendet në të kaluarën, e veqanarisht në historinë e mesjetës. Përplasja e parë e madhe ndërmjet Evropës se bashkuar nga njëra anë, dhe islamit nga ana tjetër, pra, luftrat e kryqëzatave, koincidoi me vet fillimin e civilizimit evropian. Në atë kohë ky civilizim, ende në aleancë me Kishën, pikërisht kishte filluar ta kërkonte rrugën e vet pas shekujve të errët, të cilët pasuan me rënien e Romës. Literatura e tij, pikërisht kalonte gjatë pranverës së re të lulëzuar. Arti ngadalë zgjohej nga letargjia e shkaktuar me dyndjet luftarake të Gotëve, Hunëve e Avarëve. Evropa pikërisht u rrit nga kushtet e vrazhdëta të mesjetës së hershme; sapo kishte arritur vetëdijen e re kulturore dhe përmes saj, ndieshmërinë e shtuar. Mu në atë periudhë jashtzakonisht kritike, luftërat e kryqëzatave e sollën në kontakt armiqësor me botën islame. Padyshim, ka patur konflikte ndërmjet muslimanëve e Evropianëve edhe para periudhës së Kryqëzatave; pushtimet arabe të Sicilisë e Spanjës dhe sulmet e tyre në Francën Jugore. Por ato luftëra kanë ndodhur para ardhjes së vetëdijes së re kulturore evropiane, prandaj, për këtë shkak ata, në kohën e vet, të paktën nga pikëpamja evropiane, kanë patur shenjë të ngjarjeve lokale dhe ende nuk ishin plotësisht të kuptuar në rëndësinë e vet të plotë. Pikërisht luftërat e Kryqëzatave, para të gjitha tjerave, kanë vendosur mbi qëndrimin evropian ndaj islamit për shumë shekuj, të cilët kanë pasuar. Kryqëzatat ishin vendimtare, për shkak se ranë në periudhën (të thuash) e fëmijërisë së Evropës, periudhë kur tiparet e saja karakteristike për herë të parë u afirmuan dhe ende ishin në zhvillim. Sikur tek individët, poashtu edhe tek popujt, mbresat e fuqishme nga fëmijëria e hershme qëndrojnë me vetëdije, apo nënvetdije, gjatë tërë jetës së mëvonshme. Ato janë të rrënjosura aq thellë sa që munden vetëm me vështirësi të madhe, dhe rrallë herë plotësisht, të shlyhen me përvojat intelektuale të periudhës së mëvonshme, periudhës më tepër reflektive e më pak emocionale. Ashtu ishte edhe me luftërat e Kryqëzatave. Ato kanë fabrikuar një nga ndjenjat më të 14

 

 

thella e më të qëndrueshme në psikologjinë masovike të Evropës. Entuziazmi universal, të cilin ato e kanë nxitur në kohën e vet, nuk mund të krahasohet me asgjë, që Evropa ndonjëherë më parë ka sprovuar, e edhe me diç që ka ndodhur më vonë. Vala e verbueshmërisë kaloi përtej tërë kontinentit, admirimi i vërshoi, të paktën për një kohë, përtej kufinjve ndërmjet shteteve, kombeve e klasave. Pikërisht atëherë, për herë të parë në histori, Evropa e pa veten si tërësi - ajo ishte tërësi kundër botës islame. Pa u futur në ekzagjerim të pahijshëm mund të themi se Evropa bashkëkohëse është e lindur nga fryma e luftërave të Kryqëzatave. Para asaj kohe kanë qenë Anglo - Saksonët dhe Gjermanët, Françezët e Normanët, Italianët e Danezët; por gjatë kohës së Kryqëzatave është krijuar koncepti i ri politik i ''krishterizmit'', çështje e përbashkët për të gjithë popujt evropian, njëlloj (në asnjë mënyrë identik me konceptin e ''krishterizmit''): pikërisht urrejtja ndaj islamit ishte shkaktare e këtij fenomeni të ri... shtë ironi e madhe e historisë, që ky akt i parë i vetëdijes kolektive, të themi kushtetuta intelektuale e botës përendimore, është e paraqitur për shkak të impulseve të përkrahura plotësisht, e parezervë nga kisha Krishtere, derisa arritjet e shumta të mëvonshme të Perëndimit janë bërë të mundshme vetëm përmes revoltit kundër gati çdo gjëje, që ka qenë e përhapur nga Kisha dhe për të cilën është përpjekur ajo. Ka qenë ai shtjellim tragjik i ngjarjeve, si nga pikëpamja e kishës Krishtere, ashtu edhe nga pikëpamja e islamit. Tragjik për Kishën, për shkak se pas fillimit aq habitës, e humbi ndikimin mbi intelektet e Evropës. Ndërsa tragjikë për islamin, për shkak se ka qenë i detyruar të përballoj zjarrin e luftrave të Kryqëzatave, në shumë forma e pretekste, gjatë shekujve të gjatë, të cilët pasuan. Nga mizoritë e pashprehura, shkatërrimet e poshtrimet, të cilat kreshnikët religjioz të kryqit ia shkaktuan vendeve islame, mbiu fara helmuese, animoziteti shumëvjeqarë, i cili që nga atëherë i nxiu marrëdhëniet ndërmjet Lindjes e Perëndimit. Përndryshe, nuk ka pasur kurrfarë domosdoshmërie inherente për ndjenjë të tillë. Edhepse civilizimi i islamit dhe i Përendimit dallohen në parimet e veta shpirtërore dhe në caqet e veta shoqërore, padyshim se ato do të ishin në gjendje ta tolerojnë njëra-tjetrën dhe të jetojnë paralelisht në marrëdhënie miqësore. Mundësia e tillë ka qenë e dhënë jo vetëm në teori por edhe në realitet. Në anën muslimane gjithëmonë ka ekzistuar dëshira e sinqertë për tolerim e respektim reciprok. Kur halifa HarunirrRrashidi e dërgoi ambasadorin e tij tek perandori Karli i Madh, ai kryesisht ka qenë i nxitur me atë dëshirë, e  jo me dëshirë që materialisht materialish t ta shfrytëzoj miqësinë me Françezët.Evropa në n ë atë kohë ka qenë mjaft primitive primitiv e në aspektin kulturor për ta vlerësuar atë politikë, në kuptimin e saj të plotë, por gjithsesi nuk ka shfaqur jo afrueshmëri ndaj saj. Por më vonë, befas në horizont u paraqitën luftërat e Kryqëzatave dhe i rrënuan marrëdhëniet ndërmjet islamit e perëndimit. Jo nga shkaku se kanë pasur kuptimin luftë; ngase tanimë janë përjetuar tepër luftëra në mes të popujve, e pastaj janë harruar gjatë historisë njerëzore, dhe aq shumë armiqësi janë shndërruar në miqësi. Por, e keqja e shkaktuar nga luftërat e Kryqëzatave, nuk ka qenë e kufizuar në përplasjen e armëve; ajo, para së gjithash, ka qenë e keqe intelektuale. Ajo është përbërë në helmimin e shpirtit evropian kundër botës muslimane si tërësi, përmes prezentimit qëllimisht të shtrembëruar, të përkrahur nga ana e Kishës,të mëimeve e idealeve të islamit. Pikërishtë në kohën e luftërave të Kryqëzatave, ka hyrë në shpirtin e Evropës, mendim absurd mbi islamin, si religjion i sensualizmit të pagdhendur e i dhunës brutale, i formalizmit, në vend të pastrimit të zemrës, hyri mendimi i tillë për të mbetur atje për një kohë të gjatë. Fara e urrejtjes ka qenë e mbjellur. Entuziazmi i luftërave të Kryqëzatave së shpejti ka patur pasojat e veta edhe gjetiu në Evropë; ai i trimëroi krishterët e Spanjës që të luftojnë për kthimin e asaj toke që gjendej nën ''Zgjedhën e paganëve''. Rrënimi i Spanjës muslimane ka zgjatur me shekuj. Por mu për shkak të zgjatjes së tepërt të kësaj lufte, ndjenja antiislame në Evropë është thelluar dhe rritur gjer në përhershmëri. Ajo rezultoi me shfarosjen e elementit musliman në Spanjë, pas përndjekjes së pamëshirshme e sistematike; e ajo fitore  jehoi me kremtime k remtime n nëë mbarë Evro Evropën pën - ndonëse pasojë e saj ka k a qenë shkatërrimi s hkatërrimi i kulturës së shkëlqyer dhe zëvendësimi i saj me paditurinë dhe pagdhendshmërinë mesjetare. Por madje edhe para se pjesa e fundit e Spanjës muslimane, Mbretëria e Granadës, përsëri t’i jetë bashkangjitur Spanjës krishtere, në vitin 1492, ngjarja e tretë me rëndësi të madhe i prishi marrëdhëniet ndërmjet botës perëndimore e botës islame: rënja e Konstantinopolit në duart turke. Në sytë e Evropës, Perandoria Bizantine ende kishte ruajtur diç nga shkëlqimi i vjetër grek e romak dhe është konsideruar si bedemi i Evropës kundër ''barbarëve'' nga Azia. Me rënjen e saj përfundimtare, dera e Evropës i qe hapur 15

 

 

vërshimit muslimanë. Në shekujt luftarak të cilët pasuan, armiqësia e Evropës kundër islamit u bë çështje jo vetëm e rëndësisë kulturore, por edhe asaj politike, e kjo i kontriboi intenzitetit të saj. Krahas gjithë kësaj, Evropa kishte dobi të konsiderueshme nga ato luftëra. Renesanca, ajo ringjallje e sërishme e artit dhe shkencës evropiane, pranë huazimeve të konsideruara nga burimet islame, më së shumti arabe, me të madhe ka qenë pasojë e kontakteve materiale ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Evropa me atë ka fituar në fushën e kulturës, shumë më tepër sesa që bota islame ka fituar ndonjëherë, por ajo nuk e ka pranuar këtë obligim të përjetshëm ndaj muslimanëve, bile me zvoglimin e urrejtjes së saj të vjetër ndaj islamit. ajo urrejtje me kohë rritur dhe ngurosur nënë shprehi. i ka verbëruar ndjenjatajoe popullit,Përkundrazi, sa herë që është përmendur emriështë musliman, ajo nuk ka hyrë fushënAjo e proverbave popullore, është ngulitur në të gjitha ndryshimet kulturore. Erdhi koha e Reformës kur përqarjet religjioze e ndanë Evropën, ndërsa sektet me armë në dorë u ngritën njëra kundër tjetrës; por urrejtja ndaj islamit iu ishte të gjithëve e njejtë. Erdhi koha kur në Evropë ndjenja religjioze filloi të zbehet. Por urrejtja ndaj islamit mbeti. Fakti më karakteristik është se filozofi i madh françez Vataire, i cili ka qenë njëri nga armiqtë më të ashpër të Kishës në shekullin e tetëmbëdhjetë, njëkohësisht ka qenë edhe urrejtës fanatik i islamit dhe Pejgamberit të Zotit. Disa decenie më vonë erdhi koha kur shkencëtarët në Perëndim filluan t'i studiojnë kulturat e huaja dhe t'iu afrohen me simpati; por në rastin e islamit averzioni tradicional gati gjithmonë do të futej, si paragjykim iracional në hulumtimet e tyre shkencore, ndërsa jazi (hendeku) kulturor, të cilin për fat të keq, e kishte vendosur historia ndërmjet Evropës e botës islame, mbeti i pakapërcyeshëm. Përbuzja ndaj islamit u bë pjesë përbërëse e të menduarit evropian. shtë e vërtetë se orientalistët e parë, në kohën bashkëkohëse kanë qenë misonarët krishterë, të cilët punonin në vende muslimane, ashtu që pamjet e shëmtuara, të cilat ata i kanë përshkruar mbi mësimet dhe historinë islame - kanë qenë të paramenduara që të ndikojnë tek Evropianët në qëndrimin e tyre ndaj ''paganëve''; ky shtrembërim i shpirtit vazhdon madje edhe tani, kur shkencat e orientalizmit kaherë janë emancipuar nga ndikimet misionare dheatavik, më nuk janë të udhëhequra zjarrin religjioz si pretekst.Paragjykimi i tyre kundër islamit, thjeshtinstikti idiosinkracia (veçori eme të reaguarit të individëve në mbresat dhe ngacmimet, një lloj neverie ndaj diçkaje ), i cili bazohet në përshtypjet, të cilat luftërat e Kryqëzatave, me të gjitha pasojat e veta, kanë shkaktuar në shpirtin e Evropës së hershme6. Lehtë mund të shtrohet pyetja: si ka ndodhur që një padisponim, aq i vjetër relegjioz nga prejardhja e vet dhe për shkak të dominimit të kishës Krishtere e mundshme në kohën e vet, ende të vazhdoj në Perëndim në kohën, kur ndjenja religjioze pa dyshim është në shkallë të ultë? Për psikologët bashkëkohor, fenomenet e tilla, në dukje kontradiktore, nuk janë fare të çuditshme. Ai e di se ndonjë person mundet plotësisht t'i humb besimet religjioze, të cilat iu kanë dhënë në fëmijërinë e tij, derisa ndonjë paragjykim i veçant, burimisht lidhur me atë besim tani të hudhur, ende mbetet në fuqi dhe i kundërshton çdo shpjegimi racional gjatë tërë jetës së atij personi. I tillë është rasti me qëndrimin perëndimor ndaj islamit. Edhe pse ndjenja religjioze, e cila ka qenë në rënjen e padisponimit antiislam, në ndërkohë është tërhequr pranë pikpamjes ekspresive materialistike në jetë, ai padisponim i vjetër mbetet si faktor i nënvetëdijshëm në shpirtin e njeriut përendimor. Natyrisht, shkalla e intenzitetit të tij ndryshon në çdo rast individual, por ekzistimi i tij nuk mund të vëhet në dyshim. Fryma e luftërave të Kryqëzatave gjithsesi, në formë shumë të dobësuar - ende rri pezull mbi Perëndimin dhe ndikon në qëndrimin e tij ndaj botës muslimane dhe ndaj të gjitha çështjeve islame. Në qarqet muslimane shpesh dëgjojmë thënjen, se urrejtja perëndimore e islamit, e shkaktuar me ato konflikte të ashpra në të kaluarën, gradualisht zhduket në kohën tonë. Madje pohohet se Perëndimi tregon shenjat e disponimit ndaj islamit, si mësim religjioz e shoqëror, e shumë muslimanë plotësisht me seriozitet besojnë se do të pason konvertimi masovik i Evropianëve dhe Amerikanëve. Ky besim, vetvetiu nuk është i pakuptuar për ne, të cilët mendojmë se nga të gjitha sistemet religjioze vetëm Islami i përgjigjet nevojave të vërteta dhe mundësive inherente të natyrës njerëzore dhe sipas kësaj, kërkesave të vërteta të shoqërisë njerëzore. Aq më tepër, Pejgamberi ynë na ka thënë se përfundimisht i tërë njerëzimi do ta pranoj islamin. Por, fatkeqësisht, nuk ka as shenja më të vogla se kjo do të mund të ndodhte në ardhëmërinë e përfytyruar. Sa i përket civilizimit perëndimor, kthimi kah islami do të mund të ndodhte pas vargut të kataklizmave të tmerrshme shoqërore, të cilat do ta tronditin vetëkënaqësinë e tanishme të Perëndimit dhe të do të ndryshonin mentalitetin e tij aq themelisht, saqë do ta bënin të përshtatshëm dhe të gatshëm që të pranoj shpjegimin religjioz të jetës. Sot, bota perëndimore është plotësisht e humbur në adhurimin e të arriturave të 16

 

 

veta materiale dhe në të besuarit se ai komfor, dhe vetëm komfori, është caku të cilit vlen t'i synohet. Materializmi i tij, të refuzuarit e tij të orientimit të idesë religjioze, padyshim se është duke u forcuar e jo duke u dobësuar, siç do të dëshironin që të besojmë disa vështrues optimist muslimanë. shtë thënë se shkenca bashkëkohore ka filluar të pranoj ekzistimin e fuqisë krijuese, mbrapa rregullimit të dukshëm të Natyrës; e kjo është, thojnë ata optimistë, agimi i vetëdijes së re religjioze në botën perëndimore. Por ky supozim vetëm zbulon të kuptuarit e gabuar të mendimit shkencor perëndimor. Asnjë shkencëtar serioz nuk mundet, e as që dikush do të mundte, ta përgënjeshtroj autencitetin se gjithësia, sipas pikënisjes së sajmundemi është pasojë një të vetmitatij shkak dinamik. Mirëpo, çështjambinatyrore është dhe gjithëmonë ka qenë,seveçoria të cilën t'ia epërshkruajmë ''shkaku''. Të gjitha sistemet religjioze pohojnë ajo është fuqi, e cila posedon vetëdijen dhe intelegjencën absolute. Fuqi,e cila krijon dhe sundon me gjithsinë, sipas planit dhe qëllimit të caktuar, e që vet nuk është e përkufizuar me kurrfarë ligji, me një fjalë, ai është Zoti. Por, shkenca bashkëkohore si e tillë, as nuk është e gatshme, e as e disponuar të shkoj aq larg (me të vërtetë, kjo nuk është fushë e shkencës), dhe e lenë çështjen e vetëdijes dhe pavarsisë - me fjalë tjera, hyjnisë - kësaj fuqie krijuese plotësisht të hapur. Qëndrimi e tij është gati i ngjashëm me këtë: ''Ajo mund të jetë, por unë nuk di dhe nuk kam mjete shkencore që ta marrë vesh atë''. Në ardhmëri ndoshta kjo filozofi mund të zhvillohet në ndonjë lloj agnosticizmi panteist, në të cilën shpirti e materia, qëllimi e ekzistimi, krijuesi e krijimi, janë të njejta. Vështirë është të pranohet që besimi i tillë do të mund të konsiderohet si hap kah të konceptuarit pozitiv islam të Zotit; sepse kjo nuk është ndarje me materializmin, por thjesht ngritje e saj në nivel më të lartë, e më të rafinuar intelektual. Në të vëretë, Perëndimi kurrë nuk ka qenë më larg nga islami sesa që është sot . Armiqësia e tij aktive ndaj fesë sonë mund të jetë në rënje; kjo, megjithatë nuk është për shkak të kuptuarit të mësimeve islame, por për shkak të dobësisë në rritje dhe dezintegrimit të botës islame. Dikur Evropa i është frikësuar islamit, dhe ajo frikë e ka shtrënguar që të merrë qëndrim armiqësor ndaj çdo gjëje që ka patur tingëllim islam, madje edhe në çështjet thjesht spirituale e shoqërore. Por në kohën kur islami tani më ka humbur një pjesë të rëndësisë së vet si faktor i kundërshtuar interesave politike evropiane, plotësisht është e natyrshme që krahas frikës së zvogëluar, Perëndimi poashtu humb diç nga intenziteti burimor të ndjenjave të veta antiislame. Nëse ato  janë bërë më pak të shprehura e aktive, kjo nu nuk k na jep j ep të drejtë në konkluzion se Perëndimi “është bërë më i afërt ''islamit: kjo vetëm tregon në rritjen e indiferencës së tij ndaj islamit7. Në asnjë mënyrë civilizimi perëndimor nuk e ka ndryshuar qëndrimin e vet të çuditshëm mental. Ai tani është po aq i fuqishëm, sa ka qenë edhe më parë, e kundërshton konceptin religjioz të jetës; dhe siç thash më parë, nuk ka dëshmi të bindshme se ndryshim i tillë do të ndodhë në të ardhmen e afërt. Ekzistimi i misionarëve islam në Perëndim dhe fakti që disa Evropian dhe Amerikan e kanë përqafuar islamin (në rastet e shumta pa të kuptuarit e plotë të mësimeve të tij), nuk është kurrfarë argumenti. Në periudhën, në të cilën materializmi kudo triumfon, plotësisht është e natyrshme që disa individ aty - këtu, të cilët kanë ndonjë përmallim për ringjalljen shpirtërore, me lakmi të madhe dëgjojnë cilindo besim të themeluar në të konceptuarit religjioz. Në këtë aspekt misonet muslimane nuk janë të vetmet ne Perëndim. Ka shumë sekte mistike krishtere me tendenca ''revivalistike'', ekziston lëvizja mjaft e fortë teozofike, ka tempuj e misione budiste dhe konvertues në qytetet e ndryshme evropiane e amerikane. Duke përdorur argumente plotësisht të njejta, të cilat i përdorin misionet muslimane, ato misione budiste do të mund të pohonin (dhe vërtetë pohojnë) se Evropa po ''i afrohet'' budizmit. Pohimi i tillë në të dy rastet është qesharak. Konvertimi i disa individëve në budizëm apo në islam, aspak nuk dëshmon që cilado nga ato besime vërtetë ka filluar të ndikoj në jetën perëndimore në çfarëdo mase të kosiderueshme. Madje mund të shkohet më tutje, e të thuhet që asnjëra nga ato misone nuk kanë qenë në gjendje të zgjojmë më tepër nga kureshtja e përmbajtur, dhe ato kryesisht për shkak të joshjes, të cilën ndonjë besim ''ekzotik'' e shkakton në shpirtin e njerëzve me prirje romantike. Padyshim se ka disa përjashtime të rëndësishme dhe disa nga konvertuesit e rinjë janë gjurmues serioz për të vërtetën; por përjashtimet nuk mjaftojnë që të ndryshohet aspekti i ndonjë civilizimi. Nga ana tjetër, nëse krahasojmë numrin e atyre konvertimeve të veçanta me numrin e përendimorëve, të cilët përditë ngasin kah besimet thjesht materialiste, siç është marksizmi, jemi në gjendje që më të drejtë ta vlersojmë trendin e vërtetë të civilizimit bashkëkohës perëndimor. Mund të jetë, siç kam theksuar më parë, që trazirat shoqërore ekonomike në rritje, e ka mundësi edhe luftërat botërore, të përmasave gjer tani të panjohura dhe terrorit shkencor, të sjellin vetbindjen materialistike të civilizimit perëndimor në mënyrë të lemerishme ad absurdum, e që populli i tij përsëri të 17

 

 

filloj me përulje e me seriozitet të pretendoj kah të vërtetat shpirtërore; atëherë të predikuarit e suksesshëm të islamit në Perëndim do të mund të bëhej real. Por ndryshimi i tillë, ende është i fshehur mbrapa horizonteve të ardhmërisë. Prandaj është i rrezikshëm, optimizmi vetmashtrues për muslimanët të flitet mbi ndikimet islame sikur janë në rrugë që ta pushtojnë shpirtin e Perëndimit. Të folurit e tillë, përnjëmend, është vetëm ''besim i vjetër mahdijevistik'' nën maskën ''racionaliste'' - besim në fuqinë, e cila befasisht do të paraqitej dhe e cila do të bënte që struktura e shkarë e shoqërisë muslimane të triumfoj në tokë. Ky besim është serioz, për shkak se është i këndshëm e i lehtë, ndërsa pretendon të na largojë nga fakti se qytetërisht  jemi askund, derisa d erisa ndikimet perëndimore p erëndimore sot janë më të fuqishme se kurrë m mëë parë në botën b otën muslimane; se se ne flejmë derisa ato ndikime minojnë dhe kudo shkatrrojnë shoqërinë islame. Me e dëshiruar ekspanzionin e islamit është një çështje, por me ushqyer shpresën e rrejshme në atë dëshirë është çështje tjetër.

Mbi arsimimin  Gjithnjë derisa muslimanët shikojnë në civilizmin perëndimor si fuqi të vetme e cila do të mund të regjeneronte shoqërinë e tyre vetiake të amulluar, ata e rrënojnë vetëbesimin e tyre dhe tërthorazi e përkrahin pohimin perëndimor se islami është ''fuqi e harxhuar''. Në kapitujt e mëparshëm kam dhënë arsyet për mendimin tim se islami dhe civilizimi perëndimor, duke qenë se janë të ngritur në koncepcione diametralisht të kundërta të jetës, nuk janë kompatibil në shpirt. Kur është ashtu, atëherë, si do të mund të presim, që arsimimi i rinisë muslimane sipas modeleve perëndimore, arsimimi i bazuar plotësishtë në përvojat kulturore perëndimore ka mundur të mbetet i lirë nga ndikimet antiislame? Kjo nuk është e arsyeshme të pritet. Përveç në raste të rralla, ku shpirti jashtëzakonisht briliant, mund të triumfojë mbi çështjet arsimore, arsimi perëndimor i rinisë muslimane pashmangshëm e minon vullnetin e saj që të besoj në porosinë e Pejgamberit a.s., dëshirën e saj që të konsidrohet përfaqsues i civilizimit fetarisht të motivuar islam. Nuk mund të ketë kurrëfarë dyshimi se besimi religjioz shpejt e humb pozitën në mesin e ''intelegjencës'' sonë, e cila iu ka adaptuar vlerave perëndimore. Natyrisht, kjo nuk implicon se islami e ka ruajtur integritetin e vet si religjion praktik në mesin e shtresave të paarsimuara të shoqërisë; por gjithmonë, atje përgjithësisht gjejmë përgjigjje shumë më të madhe sentimentale, thirrjes islame - në mënyrë primitive siç e kuptojnë ata - sesa në mesin e ''intelegjencës'' më tepër të perëndimizuar. Shpjegimi i këtij tjetërsimi nuk është në atë, se shkenca perëndimore, me të cilën janë ushqyer iu ka ofruar çfarëdo argumenti të arsyeshëm kundër të vërtetës së mësimeve tona fetare, por në atë, se atmosfera intelektuale e shoqërisë bashkëkohëse perëndimore është aq fort antireligjioze, sa që ajo vëhet si barrë e rëndë në mundësitë e brendshme religjioze të gjeneratës së re muslimane. Të besuarit dhe të mosbesuarit religjioz, shumë rrallë është vetëm çështje e argumenteve. Në disa raste njëra apo tjetra predominon mbi intuitën, apo të themi, mbi mendjeprehtësinë; por ajo më së shumti i njoftohet njeriut përmes rrethit të tij kulturor. Të përfytyrojmë në ndonjë fëmijë, i cili sistematikish edukohet nga ditët më të hershme duke dëgjuar tonet muzikore të ekzekutuara përkryer. Veshi i tij mësohet që ta dalloj tonin, ritmin e harmonisë; në jetën e tij të mëvonshme, ai do të jetë në gjendje, nëse jo të prodhoj apo të ekzekutoj, bile ta kuptojë muzikën më të rëndë. Por fëmiu, i cili gjatë tërë jetës së tij të hershme, kurrë nuk ka dëgjuar diç të ngjashme muzikës, më vonë vështirë do t'i vlerson madje edhe elementet e saja. I njejtë është rasti me asociacionet religjioze. Sikur që ka persona, të cilëve natyra plotësisht iu ka lënë mangu ''veshin'' për muzikë, ngjashëm - ndoshta por jo me siguri - ka persona, të cilët janë plotësisht ''të shurdhët'' për zërin e fesë. Por, për pjesën më të madhe të qenieve normale njerzore, alternativa ndërmjet besimeve religjioze e mosbesimit vendoset në atmosferën, në të cilën edukohet. Prandaj Pejgamberi do fëmijë lind në pastërtinë burimore, kurse prindërit e tij bëjnë nga ai ''Qifut'', ''Krishter'', apo a.s. ka thënë: ''  ''Zaratuistë''. (Sahihul - Buhari)8 Shprehja ''prindërit'', epërdorur në hadithin e sipërm, logjikisht mund të zgjerohet në rrethin më të përgjithshëm, jetën familiare, shkollën, shoqërinë etj., me të cilin është i përcaktuar zhvillimi i hershëm i fëmiut. Nuk mund të mohohet se në gjendjen e tanishme të dekadencës, atmosfera fetare në shumë shtëpi muslimane është e tipit aq të ulët dhe intelektualisht të degraduar, sa që tek rinia në rritje mund të shkaktoj nxitjen e parë që t'ia kthejnë shpinën fesë. Kjo mund të jetë kështu, por në rast të arsimimit të muslimanëve të rinj sipas shembujve perëndimor, efekti jo vetëm se mund të jetë, por me siguri do të jetë qëndrim antireligjioz në jetën e mëvonshme. 18

 

 

Këtu vëhet pyetje e madhe: çfarë duhet të jetë qëndrimi i jonë ndaj arsimimit bashkëkohor? Protesti kundër arsimimit perëndimor të muslimanit, asesi nuk don të thotë se islami si i tillë është kundërshtar i arsimit. Ky pohim i kundërshtarëve tonë nuk ka bazë as teologjike, e as historike. Kur'ani është plot nxitje në mësime: ''që të bëheni më të mençur'', ''që të mund të mendoni'', ''që të mund të dini''! Në fillim të librit të shenjtë është thënë: "Dhe ia mësoi Ademit të gjithë emrat" (kaptina 2:31) si dhe ajetet në vazhdim, tregojnë se njeriu për shkak të diturisë së dhënë nga Zoti për ata "emra", në njëfarë kuptimi, madje ia kalon melekëve. "Emrat" janë shprehje simbolike për aftësinë e të definuarit të nocioneve, aftësinë e të menduarit të artikuluar, e cila është karakteristikë e qenies njerëzore dhe e cila i mundëson, sipas fjalëve të Kur'anit, të jetë mëkëmbës i Zotit në tokë. E që të menduarit e vet ta bënë të sistematizuar, njeriu duhet të mësojë, prandaj Pejgamberi a.s. ka thënë: "Të kërkuarit e diturisë është obligim i shenjtë (fard) i çdo muslimani dhe çdo muslimaneje" (Ibni Maxhe). Dhe: "  do njeri, i cili është në rrugën e kërkimit të diturisë, Zoti do t'ia lehtëson rrugën për në Xhennet" (Sahihul-Muslim).Dhe: "Përparësia e njeriut të ditur ndaj atij që nuk ka dituri, është sikur përparsia e hënës së plotë ndaj të gjithë yjeve tjerë". (Ahmed ibn Hanbel, Tirmidhiu, Ebu Davudi, Ibni Maxhe, Ed-Darimi). Por, madje nuk është as e nevojshme të përmenden ajetet e Kur'anit apo thënje e Pejgamberit në mbrojtjen e qëndrimit islam ndaj arsimimit. Historia pa kurrfarë mundësie të dyshimit dëshmon se asnjë religjion kurrë nuk i ka dhënë nxitje përparimit shkencor të krahasueshëm me nxitjen, të cilën i ka dhënë islami. Inkurajimi, të cilin arsimimi dhe hulumtimi shkencorë ka marrë nga feja islame, ka rezultuar me arritjet e shkëlqyera kulturore në kohën e Emevitëve dhe Abasitëve, gjatë sundimit arab në Sicili e në Spanjë. Këtë nuk e përmenda, që të mund të lavdërohemi me ato përkujtime të famshme nga kohët, kur bota islame e ka braktisur traditën e vet përsonale dhe u shndërrua në verbëri shpirtërore e varfëri intelektuale. Në mjerimin tonë të tanishëm nuk kemi të drejtë të lavdërohemi me famën e dikurshme. Por, ne duhet të kuptojmë se neglizhenca e muslimanëve, e jo ndonjë e metë e mësimit islam, e ka shkaktuar dekadencën tonë të tanishme. Islami kurrë nuk ka qenë pengesë e progresit dhe shkencës. Ai i çmon aktivitetet intelektuale të njeriut gjer në atë shkallë sa që e vë mbi melaike. Asnjë religjion tjetër, kurrë nuk ka shkuar aq larg në konfirmimin e dominimit të mendjes dhe sipas kësaj, mësimit, mbi të gjitha manifestimet tjera të jetës njerëzore. Poqëse orientohemi sipas parimeve të kësaj feje, nuk mund as të mendojmë në eliminimin e arsimit bashkëkohës nga jeta jonë. Ne duhet ta kemi vullnetin për arsimim e përparim, që të bëhemi shkenctarisht e ekonomikisht të frytshëm, siç janë popujt perëndimor. Por muslimanët nuk guxojnë të dëshirojnë, që të shikojnë me sy perëndimor, të mendojnë me modelet perëndimore të ideve; ata nuk guxojnë të lakmojnë, nëse duan të mbesin muslimanë, ta zëvendsojnë civilizimin shpirtëror të islamit, me eksperimentimin materialist të perëndimit, qoftë kapitalist, qoftë marksist. Dituria, vetvetiu nuk është as perëndimore as lindore; ajo është universale, mu siç janë universale faktet natyrore. Por këndi, nën të cilin faktet mund të vështrohen e të prezentohen ndryshojnë me natyrën kulturore të popujve.Biologjia si e tillë, apo fizika e botanika, nuk janë as materialiste, as shpirtërore sipas qëllimit dhe kuptimit të vet; ato merren me të vëzhguarit, mbledhjen dhe definimin e fakteve dhe nxjerrjen e rregullave të përgjithshme nga to. Por konkluzionet abstrakte, filozofike, të cilat i nxjerrim nga këto shkenca, dmth. filozofisë së shkencës, nuk bazohen vetëm në fakte e vëzhgime, por në masë të madhe janë nën ndikimin e qëndrimeve tona natyrore e intuitive, më parë ekzistuese ndaj jetës e problemeve të saj. Filozofi i madh gjerman, ka thënë: "Në vështrim të parë duket e çuditëshme, por jo më pak e vërtetë se mendja jonë nuk i nxjerr konkluzionet nga natyra, por ia përshkruan asaj." Shkurtazi, këtu është në pyetje vetëm këndi subjektiv i të vëzhguarit, ngase ai qenjësisht mund të ndikoj në shpjegimin e fenomeneve të ndryshme, të cilat i studiojmë. Prandaj, shkenca e cila vetvetiu nuk është as materialiste as shpirtërore, mund të na shpie deri te shpjegimet e gjëra divergjente të Gjithësisë; dmth. shpjegimet, të cilat mund të jenë spirutale apo 19

 

 

materialiste, në harmoni me predispozicionin tonë dhe sipas kësaj, në këndvështrimin tonë. Perëndimi, pa marrë parasysh në intelektualizmin e tij të rafinuar lartë, është materialist i paradisponuar dhe prandaj, antireligjioz në koncepcionet e veta dhe supozimet parimore; i tillë, patjetër duhet të jetë edhe sistemi perëndimor i arsimit si tërësi. Me fjalë tjera, të studiuarit e shkencave bashkëkohëse empirike nuk është ajo që do të mund të jetë e dëmshme për realitetin kulturor të islamit, por shpirti i civilizimit perëndimor, përmes të cilit muslimanët i afrohen atyre shkencave. Vërtetë është për keqardhje që indifentizmi dhe neglizhenca janë shumëvjeqare, përsa i përket hulumtimeve shkencore naislamit, ka bërëi plotësisht të varur prej burimeve perëndimore të mësimit. Po ta kishim pasuar përherë atë parim të cili imponon obligimin e të mësuarit dhe të diturisë, çdo muslimani e muslimaneje, sot nuk do të detyroheshim të shkojmë kah perëndimi për arritjen e shkencave bashkëkohëse, ngjashëm njeriut i cili në shkretërirë duke vdekur nga etja shikon kah fatamorgana në horizont. Por, pasiqë muslimanët kaq kohë të gjatë i kanë lënë pas dore mundësitë e veta personale, ata kanë rënë në padituri e varfëri, derisa Evropa ka bërë hap të madh përpara. Do të duhet kohë e gjatë që të tejkalohet ajo distancë. Gjer atëherë, natyrisht, do të jemi të detyruar t'i pranojmë njohurit dhe përmes mediumeve të perëndimit të jemi falënderues për atë.Por kjo do të thotë se jemi të obliguar që ta pranojmë vetëm materien dhe metodën shkencore, por asgjë më tepër. Me fjalë tjera, nuk guxojmë të ngurrojmë në të afruarit studimit të shkencave ekzakte në suazat perëndimore, por nuk guxojmë t'i lejojmë filozofisë së tyre çfardo roli në arsimimin e rinisë muslimane. Natyrisht, mund të thuhet se tani shumë shkenca ekzakte, p.sh. fizika nukleare, kanë shkuar jasht hulumtimeve thjesht empirike dhe kanë hyrë në fushat filozofike; dhe se në të shumtën e rasteve është jashtzakonisht vështirë për të tërhequr ndonjë vijë të qartë ndërmjet shkencës empirike e filozofisë spekulative. Kjo është e vërtetë. Por, nga ana tjetër, kjo është pikërisht pika ku kultura islame do të duhej të dëshmohet. Kur njëherë t'i arrijnë ato vija kufizuese të hulumtimit, obligim i dijetarëve muslimanë do të jetë, që t'iNga përdorin aftësitë veta përsonale të me menduarit spekulativ, pavarsisht nga teoritë filozofike perëndimore. qëndrimi i vetepersonal -islam të -ata siguri do të vijnë gjer të përfundimet, të ndryshme nga ato gjer te të cilat kanë ardhur shumica e shkencëtarve bashkëkohës perëndimor. Por, çkado që ardhmëria të sjellë, padyshim se është e mundshme, madje edhe sot, të studiohet e të mësohet dituria pa të nënshtruarit robërisht qëndrimeve intelektuale të Perëndimit. Ajo, çka botës islame sot urgjentisht i duhet, nuk është pikëpamja e re filozofike, por vetëm arsimimi bashkëkohor, shkencor e teknik dhe aparati mental. Nëse do të duhesha, për t'i dhënë propozime Ministrisë ideale të arsimimit, të udhëhequr vetëm me përsiatje islame, do të kërkoja, që nga të gjitha të arriturat intelektuale të Perëndimit, vetëm shkencat natyrore (pranë kufizimeve të përmendura më lartë) dhe matematika, të mësohen në shkollat muslimane, derisa të mësuarit e filozofisë, literaturës e historisë evropiane, do të duhej të humb primatin, të cilin sot e ka në planin mësimor. Qëndrimi jonë ndaj filozofisë evropiane, do të duhej të jetë i qartë nga ajo që tani më e thash. E sa i përket literaturës evropiane, ajo gjithsesi nuk do të guxonte të jetë e mospërfillur - por ajo do të duhej të jetë e vendosur në vendin e vet të vërtetë filologjik e historik. Mënyra, në të cilën tani ajo ligjerohet në shumicën e vendeve muslimane, haptazi është e anshme. Të stërmadhuarit e pakufishëm të vlerave e koncepteve perëndimore, natyrisht, i nxitë shpirtërat e ri e të papjekur që sinqerisht ta thithin frymën e civilizimit perëndimor, para se që aspektet e tij negative do mund të jenë vlerësuar. Ashtu përgatitet terreni jo vetëm për adhurimin platonik të vlerave perëndimore, por edhe hapsira për imitimin praktik të formave shoqërore të bazuara në ato vlera: diç që kurrë nuk mund të shkoj dorë për dore me frymën islame. Rolin e tanishëm të literaturës evropiane në shkollat muslimane duhet ta marrë mësimi mbi literaturën islame, me qëllim që studenti të njihet me thellësinë dhe pasurinë e kulturës së vete personale e që të fitoj shpresë të re për ardhmërinë e tij. Nëse të mësuarit mbi literaturën evropiane në të cilën sot ajo dominon në shumicën e institucioneve muslimane, i kontribon largimit të rinisë muslimane nga islami, e njejta gjë është në masë shumë më të madhe, edhe në raport me të shpjeguarit perëndimor të historisë botërore. Në te qëndrimi i vjetër "Romakët ndaj Barbarëve" vie në shprehje shumë qartë. Të paraqiturit e tyre të historisë synon, pa e pranuar se ekziston qëllim i tillë, të dëshmon se rasat perëndimore dhe civilizimet e tyre janë më superiore nga çkado që ka qenë, apo do të mund të jetë në këtë botë! Kështu ajo i jep një lloj arsyetimi moral kërkesës perëndimore, për të dominuar mbi pjesën tjetër të botës. Që nga koha e Romakëve, popujt evropian janë mësuar t'i vëzhgojnë të gjitha dallimet në mes Perëndimit e Lindjes nga pikëpamja e "normës" së supozuar evropiane. Të rezonuarit e tyre punon në hipotezën se zhvillimi i njerëzimit mund të vlerësohet vetëm në bazë të përvojave kulturore evropiane. Këndi i tillë i kufizuar i të vështruarit, domosdo prodhon persektivë 20

 

 

të shtrembëruar, sa më shumë që vija e të vëzhguarit largohet nga norma e supozuar evropiane. Perëndimorëve u bëhet e vështirë ta kuptojnë domethënien e vërtetë dhe strukturën e problemeve historike, të cilat shqyrtohen. Për shkak të qëndrimit të tillë egocentrik të perëndimorëve, historia e tyre deskriptive e botës ka qenë në të vërtetë, të paktën deri vonë, vetëm histori e zgjeruar perëndimore. Kombet joperëndimore janë marrë parasysh vetëm poqese të ekzistuarit dhe zhvillimi i tyre ka patur ndikim të drejtëpërdrejtë në fatin e Evropës dhe Amerikës. Por nëse e përshkruani historinë e kombeve perëndimore në detaje e në ngjyra ta gjalla dhesevetëm aty e- këtu lejoni të përciptë në pjesët tjerae të botës, lexuesi doçdo t'i nënshtrohet iluzionit shumica arritjeve të vështrim perëndimit në aspektin shoqëror intelektual ështëlehtë jashtë përpjestimi në raport me pjesën tjetër të botës. Në këtë mënyrë, duket gati sikur e tërë bota është e krijuar vetëm për perëndimin dhe civilizimin e tij, derisa të gjitha civilizimet tjera kanë qenë të që përcaktuara që vetëm të formojnë kornizë të përshtatshme për tërë atë famë perëndimore. Pasoja e vetme të cilën arsimimi i tillë historik mund të ketë në shpirtin e të rinjëve joevropian, është ndjenja e inferioritetit në aspektin e kulturës së tyre personale, të kaluarës së tyre personale dhe mundësive të tyre vetanake, ata sistematikisht stërviten ta përbuzin ardhmërinë e tyre personale të mundshme, përveç nëse ajo ardhmëri është dorëzim idealeve perëndimore. Që t'u kundërvihen atyre pasojave negative, udhëheqësit përgjegjës të idesë islame duhet bërë krejt atë që është e mundshme, për ta reviduar programin mësimor të historisë në institucionet muslimane. Kjo është, padyshim, punë e vështirë dhe ajo kërkon hulumtim të themelshëm të arsimimit tonë në histori, para se të kryhet historia e re e botës, e shikuar me sy muslimanë. Por, nëse kjo punë është e vështirë, ajo jo më pak është e mundshme dhe aq më tepër e domosdoshme - përndryshe gjenerata jonë e re do të vazhdojë të thithë elementet e përbuzjes perëndimore ndaj islamit; rezultati do të jetë thellimi i kompleksit të tij të inferioritetit. Ai kompleks i inferioritetit padyshim do të mund të jetë i mposhtur, nëse muslimanët do të ishin të gatshëm të asimilojnë kulturën perëndimore në tërësinë e saj dhe ta dëbojnë islamin nga jetërat e tyre. Por, a janë ata të gatshmëm ta bëjnë këtë? Ne besojmë, e shtjellimi joivonshëm në perëndim e vërteton besimin tonë, se etika islame, konceptet e saj mbi moralin shoqëror e individual, mbi drejtësinë, mbi lirinë janë pa masë më të lartësuara, pa masë më të përsosura nga koncepcionet dhe idetë përkatëse të civilizimit perëndimor. Islami e ka dënuar urrejtjen racore dhe ka udhëzuar në rrugën e vëllazërimit dhe barazisë njerëzore; ndërsa civilizimi perëndimor ende nuk është në gjendje të vështroj jasht horizontit të ngushtë të antagonizmave racore e nacionale. Shoqëria islame kurrë nuk i ka njohur klasat dhe luftën klasore; ndërsa e tërë historia perëndimore që nga koha e Greqisë dhe Romës së vjetër gjer në ditët tona, është përplot me luftëra klasore e urrejtje sociale. Gjithnjë rishtazi duhet përsëritur, se ekziston vetëm një gjë të cilën muslimanët mund ta mësojnë dobishëm nga perëndimi, pra shkencat ekzakte, në format e tyre të pastra apo të zbatuara. Por kjo nevojë për kërkimin e diturisë nga burimet perëndimore nuk guxon ta mashtroj ndonjë musliman që civilizimin perëndimor ta konsideroj më superior në krahasim me civilizimin e tij personal, përndryshe nuk e kupton se për çka përpiqet islami. Superioriteti i ndonjë kulture apo civilizimi mbi ndonjë tjetër nuk përbëhet në posedimin e shumës më të madhe të njohurisë shkencore (meqenëse ajo është mjaft e dëshiruar), por në energjinë e tij etike, në aftësinë e tij më të madhe për t'i shpjeguar e koordinuar aspektet e ndryshme të jetës njerëzore. E në këtë aspekt islami e tejkalon çdo kulturë tjetër. Ne vetëm duhet pasuar se çka janë më së shumti në gjendje të arrijnë qeniet njerëzore. Por, ne as që mundemi, e as që guxojmë ta imitojmë civilizimin perëndimor, nëse dëshirojmë t'i ruajmë e t'i ringjallim vlerat e islamit. Dëmi të cilën ndikimet intelektuale të këtij civilizimi e shkaktojnë në trupin e islamit, është shumë më i madh se dobia materiale, të cilën ai eventualisht mund ta ofroj. Nëse muslimanët, në të kaluarën, kanë qenë të pakujdesshëm në raport me hulumtimet shkencore, ata nuk duhet shpresuar që atë gabim do ta përmirësojnë me të pranuarit e verbër të mësimeve të tëra perëndimore. Pasojat e prapambeturisë sonë shkencore e të varfërisë nuk mund asesi të krahasohen me pasojën vdekjepruese, të cilën pasimi i verbër i strukturës arsimore perëndimore do të duhej domosdo ta shkaktoj në mundësitë shpirtërore të botës muslimane. Nëse dëshirojmë ta ruajmë realitetin e islamit si faktor kulturor, duhet që të mbrohemi nga zbraztësia morale e civilizimit perëndimor, e cila është në rrugë që t'i përshkoj jo vetëm prirjet tona personale por edhe tërë indin tonë shoqëror. Duke imituar sjelljet dhe mënyrën e jetës së perëndimit, muslimanët gradualisht detyrohen që të përvetësojnë pikëpamjet morale perëndimore; ngase të imituarit e dukjes së jashtme, gradualisht shpie gjerë te asimilimi përkatës i pikëpamjeve në botën e përshtatur me atë dukje. 21

 

 

Mbi imitimin  Imitimi, qoftë ai individual apo shoqëror, i mënyrës së jetës perëndimore nga ana e muslimanëve, padyshim është rreziku më i madh për ekzistimin - apo më mirë të themi - për ringjalljen e civilizimit islam. Zanafilla (rrënja) e kësaj sëmundjeje kulturore (gati se nuk është e mundur që këtë shfaqje ta quajmë ndryshe), daton nga disa shekuj më parë dhe është lidhur me dëshprimin e muslimanëve, të cilët panë fuqinë materiale dhe progresin e perëndimit dhe e krahasuan me gjendjen e mjerë të shoqërisë së tyre. Nga mosnjohja e mësimeve të vërteta islame, në masë të madhe për shkak të qëndrimit zemërngushtë të të ashtuqujturve ulema, rrodhi ideja se muslimanët nuk janë të aftë që të mbajnë hapin me progresin e tjerëve në botë, nëse nuk iu pështaten rregullave sociale e ekonomike të perëndimit. Bota muslimane ishte në stagnim: shumë muslimanë erdhën deri në përfundim se sitemi shoqëror e ekonomik i islamit nuk është në lidhmëri me kërkesat e progresit dhe se, sipas kësaj duhet të modifikohet sipas modeleve perëndimore. Këta njerëz " të arsimuar ", nuk kanë qenë në hall që të hulumtojnë se në ç’masë islami, si mësim, ka qenë përgjegjës për dekadencën e muslimanve; ata nuk u ndalën ta hulumtojnë ideologjinë e vërtetë të islamit; ata vetëm kanë vënë në dukje, me të drejtë, se mësimet e teologëve të tyre bashkëkohës, në të shumtën e rasteve janë pengesë e progresit dhe të arriturave materiale. Por, në vend që vëmendjen e tyre ta orijentojnë kah burimet origjinale - Kur'ani dhe Sunneti - ata heshtazi e identifikonin Ligjin Islam, Sheri’atin, me fikhun e shtangur të ditëve tona, dhe pohuan se është i mangët në shumë aspekte; sipas kësaj, ata kanë humbur çdo interes praktik për sheri’atin dhe e dëbuan në mbretërinë e historisë dhe në doracak të pastër teorik. Në këtë mënyrë, imitimi i civilizimit perëndimor iu duk si rrugë e vetme e daljes nga moçali i dekadencës dhe përdhosjes së botës muslimane. Në përpjekjet e tyre qëllim-mira, por gabimisht të orientuara, muslimanët e tillë "të arsimuar" kanë pasuar përkrahjen, gjatë dy dekadave të para të këtij shekulli, nga shkrimet apologjetike të dorës së dytë të cilat, derisa haptazi nuk i mohuan mësimet praktike të islamit, mundoheshin të tregonin se ideologjia e tij ka mundur lehtë t'i nënshtrohet koncepcioneve sociale e ekonomike të botës perëndimore. Kështu, imitimi i civilizimit perëndimor nga ana e muslimanëve ka qenë në dukje i arsyeshëm dhe rruga për braktisjen graduale të parimeve shoqërore më elementare islame ishte shtruar me pllaka - përherë me preteks të "progresit" islam çka sot shenon evoluimin e disa shteteve më përparimtare muslimane. E padobishme është të argumentohet, siç bëjnë shumica nga "intelegjenca" muslimane, se nuk ka kurrfarë pasojash të përshpirtshme, jetuam ne në këtë apo në atë mënyrë, veshëm ne rrobat perëndimore apo ato të të parëve tanë, qemë ne konzervativ në doket tona apo jo. Të rezonuarit e tillë është mashtrues deri në fund. Natyrisht, në islam nuk ka zemërngushtësi. Siç është cekur në kapitullin e parë, islami njeriut i lejon kufij shumë të gjërë të mundësive, derisa ai nuk vepron në kundërshtim me dispozitat fetare. Por, krejtësisht pamvarur nga fakti se shumë gjëra, të cilat janë pjesë e rëndësishme e strukturës shoqërore të perëndimit - si, p.sh., të përzierit e lirë e të pakufizushëm të gjinive, apo interesi (kamata) në kapital si temel i aktivitetit ekonomik9 - janë qartazi në kundërshtim me mësimet islame, karakteri natyror i civilizimit perëndimor qartë përjashton orientimin religioz, në njeriun. Vetëm njerëzit shumë të cekët mund të besojnë, se është e mundur ta imitojnë ndonjë civilizim në pikëpamjen e tij të jashtme, e në të njejtën kohë të mos janë nën ndikimin e frymës së tij. Civilizimi nuk është formë e zbraztë, por organizëm i gjallë. Posa të fillojmë t'i përvetësojmë format e jashtme të atij organizmi, rrymat e tij të brendshme dhe ndikimet dinamike fillojnë të veprojnë në ne dhe ngadalë, pavërejtur ta formojnë qëndrimin tonë të tërë mental. Pikërisht duke e kuptuar plotësisht këtë të vërtetë, Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë: "Ai i cili i imiton njerëzit tjerë, bëhet një prej tyre". (Musnedi, Ibn Hanbeli, Ebu Davud). Ky hadith i njohur nuk është vetëm urdhër moral, por edhe dëshmi objektive e faktit - në këtë rast, fakti mbi pashmangshmërinë e asaj, se muslimanët i asimilon cilido civilizim jomusliman, të cilin ata e imitojnë në forma të jashtme. Në këtë aspekt, është vështirë të shohim dallimin fundamental në mes të aspekteve të "rëndësishme" dhe të "parëndësishme" të jetës sociale. Krejt është e rëndësishme në këtë kontekst. Nuk mund të ketë gabim më të madh nga supozimi se, p.sh. veshja (rrobat) është diç thjesht e "jashtme", dhe sipas kësaj, e parëndësishme për Un-in intelektual e shpirtëror të njeriut. Të veshurit përgjithësisht është pasojë e zhvillimit shumëvjeçar të shijes dhe nevojave njerëzore. Moda i përgjigjet koncepcioneve estetike të atij populli dhe në atë mënyrë prirjeve të tij. Ajo është e modeluar dhe vazhdimisht rimodelohet në përshtatje me ndryshimet, brenda të cilave kalon karakteri dhe prirjet e njerëzve. Ta marrin për shembull, moda e sotme e perëndimit, plotësisht i 22

 

 

përgjigjet karakterit intelektual e moral të Perëndimit bashkëkohor. Me përvetsimin e veshjes perëndimore, në vend të veshjes personale, muslimani pa vetëdije shijen e vete ia përshtatë shijeve të perëndimit dhe Unin e vet personal, intelektual e moral e formon në mënyrë të tillë që ajo definitivisht " inkuadrohet" në veshje të re. E duke vepruar kështu, ai heq dorë nga një pjesë e madhe e mundësive kulturore të hapura popullit të vet, ai mohon shijet e tyre tradicionale, vlerën e tyre estetike, prirjet e tyre dhe paragjykimet, ndërsa pranon servilizmin intelektual e moral të robërimit ndaj civilizimit të huaj. Me fjalë tjera, nëse muslimani imiton në veshje, "kopjon" maniret (sjelljet) dhe mënyrën e jetesës së perëndimit, ai zbulon prirjet e veta për atë civilizim, çfarëdo qofshin deklaratat e tia në aspektin e pretendimeve të tia. Praktikisht, është e pamundur ta imitojnë e të mos çmohet frymame - shpirti i tij. E religjioze poashtu është e pamundur të çmohet frymai e ndonjëcivilizimin civilizimi, ei huaj, cili është në kundërshtim pikëpamjet në jetë, e të mbetemi musliman mirë.10 Tendenca e imitimit të ndonjë civilizimi të huaj, pashmangshëm është pasojë e ndjenjës së inferioritetit. Ky, e asgjë tjetër, është problemi me muslimanët, të cilët e imitojnë civilizimin perëndimor. Ata e krahasojnë fuqinë dhe shkathtësinë teknike të tij, si sipërfaqe të shkëlqyer me mjerimin e pikëlluar të botës islame; ata fillojnë të besojnë se në kohën tonë nuk ekziston rrugë tjetër, përveç rrugës perëndimore. Ta fajsojmë islamin për të metat tona vetiake është bërë modë e ditës. Në rastin më të mirë, të të ashtuquajturit intelektualët tanë përvetësojnë qëndrim apologjetik dhe mundohen ta bindin veten dhe të tjerët, se islami me përvetësimin e vlerave perëndimore është kompatibil. Që ta arrijnë rimëkëmbjen e botës islame, muslimanët duhet, para se të përvetësojnë çfarëdo masash të reformës, plotësisht të lirohen nga fryma apologjetike në raport me religjionin e vet dhe strukturën shoqërore. Muslimani duhet jetuar me krenari dhe të jetë kokëlartë. Ai duhet kuptuar, se ai vërtetë është i veçantë nga pjesa tjetër e botës, dhe ai duhet mësuar të jetë krenar që është i ndryshëm. Ai duhet orvatur, ta ruaj atë dallim si kualitet të çmueshëm dhe guximshëm t'ia shprehë botës këtë, në vend që për këtë të arsyetohet e të përpiqet të zhytet në rrathë tjerë kulturor. Kjo nuk do të thotë se muslimanët duhet të ndahen nga zërat që vien nga jashtë. Në çdo kohë është e mundshme, për të pranuar ndikime të reja pozitive nga civilizimet e huaja e që detyrimisht të mos i braktisë të vetat personale. Shembulli i atij lloji ka qenë renesanca evropiane. Atje kemi parë se me çfarë shpejtësie Evropa pranon ndikimet arabe në materie dhe në metodën e mësimit. Por, ajo kurrë nuk ka imituar pamjen e jashtme dhe shpirtin e kulturës arabe dhe kurrë nuk ka sakrifikuar pamvarësinë e saj personale, intelektuale e estetike. Ajo ka i përdorur ndikimet arabe vetëm si mjet për ta bërë pjellore tokën e saj personale, pikërisht siç i kanë shfrytëzuar Arabët, në kohën e tyre ndikimet helene. Në të dy rastet rezultati ka qenë pasurimi shpirtëror, i fuqishëm, rritje e re e civilizimit vetanak, me plot dinjitet e krenari. Asnjë civilizim nuk mund të prosperoj, madje as të ekzistoj, pasi ta humb krenarinë e tij dhe lidhjen e vet me të kaluarën e tij personale. Por bota islame, me tendenca në rritje në imitimin e perëndimit dhe synimin për përvetësimin e idesë perëndimore dhe idealeve perëndimore, gradualisht i shkëput lidhjet, të cilat e lidhin me të kaluarën personale, dhe sipas kësaj, humb jo vetëm rrënjët e veta kulturore, por edhe ato shpirtërore. Ajo i ngjanë pemës, e cila derisa ka qenë e rrënjosur thellë në tokë, ka qenë e fortë. Por vërshimi malor i civilizimit perëndimor i zhveshi ato rrënjë; pema ngadalë venitet për shkak të mungesës së ushqimit. Gjethet e saja bien, degët e saja tretën. Më në fund edhe vet pema është në rrezik që të shembet. Imitimi i civilizimit perëndimor nuk mund të jetë mjet i vërtetë, për ngjalljen e botës islame nga letargjia mentale e shoqërore të shkaktuar me degjenerimin e religjionit praktik, në doke thjesht të privuara çdo gjallërie e nxitjeje morale. Atëherë, ku të kërkojnë muslimanët nxitjen shpirtërore e intelektuale aq të nevojshëm ditëve tona? Përgjigjja është e thjeshtë, siç është e thjeshtë edhe vet pyetja: në të vërtetë, ai vetëm se është në brendi të pyetjes. Islami, siç kam theksuar shumë herë më parë, nuk është vetëm "besim i zemrës", por edhe program i qartë, i definuar i jetës individuale e shoqërore. Ai mund të jetë i rrënuar me asimilim në kulturën e huaj, e cila ka temele morale e qenjësisht të ndryshme. Poashtu, ai mund të jetë i rimëkëmbur atë moment kur t'i kthehet realitetit të vet personal dhe kur t'i ipet vlera faktorit, i cili përcakton dhe modelon ekzistencën tonë individuale e shoqërore në të gjitha aspektet e saj. Nën ndikimin e ideve të reja dhe rrymimeve 23

 

 

kontradiktore, aq karakteristike për periudhën në të cilën jetojmë, islami më nuk mund t'i lejon vetes të mbetet formë e zbraztë. Gjumi i tij magjik qindvjeqar është ndërprerë; ai duhet të zgjohet ose të vdes. Problemi, me të cilin muslimanët sot ballafaqohen është sikurse problemi i udhëtarit, i cili ka ardhur në udhekryq. Ai mund të mbetet atje ku është, por ajo për te do të ishte vdekje me drobitje. Mund ta zgjedhë rrugën e cila mbanë shenjën: "Kah civilizimi perëndimor" - por atëherë do të duhej t'i thotë lamtumirë përgjithmonë të kaluarës së vet! Apo, mundet të zgjedh rrugën tjetër, atë mbi të cilën shkruan: "Kah realiteti i islamit". Vetëm ajo rrugë mund t'i përgjigjet atyre të cilët besojnë në të kaluarën e vet dhe në mundësinë e transformimit të saj në ardhmëri të gjallë.

Hadithi dhe sunneti  Gjatë decenieve të fundit janë ofruar propozime të shumta reformatore, ndërsa shumë mjek shpirtëror janë orvatur ta gjejnë medikamentin përkatës për trupin e sëmurë të Islamit. Por, gjer më tani e tëra ka qenë e kotë, për shkak se të gjithë këta mjek të menqur - bile ata të cilët sot dëgjojnë - vazhdimisht kanë harruar, që së bashku me barërat e tyre, toniket dhe elikseret, t'ia përcaktojnë dijetën natyrore me të cilën është themeluar zhvillimi i hershëm i pacientit. Ajo dijetë, e vetmja të cilën trupi islam, qoftë i shëndoshë apo i sëmurë, mundet pozitivisht ta pranon dhe ta asimilon, është Sunneti i Pejgamberit tonë Muhammedit a.s. Sunneti është çelës për ta kuptuar përpjetëzën islame para katërmdhjetë shekujsh, e përse ky nuk do të ishte çelësi për ta kuptuar degjenerimin tonë të tanishëm? Të përmbajturit e Sunnetit, është sinonim për ekzistimin dhe progresin islam. Mospërfillja e Sunnetit, është sinonim për hedhje dhe shkatërrim islam. Sunneti është boshti çelikor i Shtëpisë së Islamit, e po e hiqët boshtin e ndonjë ndërtese, a mund të jeni të befasuar nëse ajo shembet, si kulla prej letrave të lojës? Kjo e vërtetë e thjeshtë, të cilën e kanë pranuar gati njëzëri të gjithë njerëzit e ditur në historinë islame, siç e dimë mirë, sot është mjaft e jopopullarizuar nga arsyet e lidhura me rritjen e vazhdimshme të ndikimit të civilizimit perëndimor. Por megjithatë, ajo është e vërteta, e cila mund të na shpëtoj nga kaosi dhe turpi i shkatërrimit tonë. Shprehja Sunnet, këtu përdoret në kuptimin e tij më të gjërë, me fjalë tjera, shembulli të cilin Pejgamberi a.s. na e ka lënë në qëndrimet, veprat dhe thëniet e veta. Jeta e tij e mrekullueshme, ka qenë ilustrim i gjallë dhe shpjegim i Kur'anit dhe ne nuk mund t’i bëjmë nderime më të madhe librit të Shenjtë sesa duke e pasuar atë, i cili ka qenë mjet i shpalljes së Tij11. Kemi parë se një nga të arriturat kryesore të Islamit, ajo e cila e dallon prej të gjitha sistemeve tjera metafizike, është harmonia e plotë në mes aspekteve morale e materiale të jetës njerëzore. Ky ka qenë një nga arsyet pse islami në fillimin e vet ka pasur sukses aq triumfal kudo që është shfaq. Ai njerëzimit ia solli porosinë e re, se këtë botë nuk duhet urrejtur që të arrihet ahireti (bota e përjetshme). Kjo veçori e rëndësishme e Islamit shpjegon shkakun, përse Pejgamberi ynë në misionin e vet të udhëheqësit apostullor të njerëzimit, ka qenë aq thellë i preokupuar me jetën njerëzore në polaritetin e tij, si fenomeni shpirtëror e material. Prandaj, nuk tregohet të kuptuarit e thellë të islamit, nëse bëjmë dallim në mes të dispozitave, të cilat mirren thjesht me shfaqjet shpirtërore dhe të devocionit dhe atyre tjerave të cilat mirren me problemet e shoqërisë e jetës së përditshme. Pohimi, se duhet t’i pasojmë urdhërat, të cilat i takojnë grupit të parë, por jo edhe ato të grupit të dytë, është po aq i cekët dhe, sipas frymës së tij, po aq antiislam sikurse edhe ideja, se disa dispozita të përgjitshme të Kur'anit kanë qenë të dedikuara vetëm Arabëve të joarsimuar në kohën e shpalljes, e jo edhe zotërinjëve të rafinuar të shekullit të njëzet. Në rrënjen e kësaj thënjeje qëndron zhvleftësimi i çuditshëm i rolit të vërtetë të Pejgamberit a.s. Pikërisht sikur që jeta e ndonjë muslimani duhet të jetë e drejtuar kah bashkëpunimi i plotë, e i parezervë ndërmjet Un-it të tij shpirtëror e atij trupor, poashtu edhe udhëheqja e Pejgamberit tonë përfshinë jetën si thelb të përbërë, tërësi të manifestimeve morale e praktike, individuale e sociale. Ky është kuptimi më i thellësishëm i Sunnetit. Kur'ani thotë: "Për Zotin nuk janë besimtarë (otëPejgamber) derisa të mos nga zgjedhin ty yt përdhe të (derisa) gjykuar të nëmos atë konflikt mestënd tyre,jo,e ata pastaj (pas gjykimit tënd) mos ndiejnë pakënaqësi gjykimi binden sinqerisht." (4:65) 24

 

 

"Thuaj (o Pejgamber): "Nëse e doni Allahun, atëherë pasomëni mua, që Allahu t'iu dojë e t'iu falë mëkatet tuaja; se Allahu është që fal shumë, mëshiron shumë!" Thuaj: "Bindjuni Allahut dhe të Dërguarit!" (3:31-32) Pra, sipas kësaj, Sunneti i Pejgamberit është paralelisht me Kur'anin, burim i dytë i jurisprudencës islame. Në të vërtetë, Sunnetin duhet konsideruar si të vetmin shpjegim obligativ të mësimeve kur'anore, si mjet të vetëm për evitimin e keqkuptimeve e mospajtimeve të vazhdimshme të cilat kanë të bëjnë me komentimin dhe përshtatjen e zbatimit praktik. Shumë ajete të Kur'anit kanë kuptim alegorik dhe mund të kuptohen në mënyra të ndryshme. E pastaj, ka shumë çështje të rëndësisë praktike me të cilat Kur'ani nuk mirret eksplicitivisht. e cilapraktik, mbizotron në librin e Shenjtë padyshim, në çdo i uniformuar; por për të nxjerrur ngaFryma, ai qëndrim të cilin duhet përvetësuar nuk është në gjë çdoështë rast punë e lehtë. Gjithnjë derisa besojmë se ai Libër është Fjalë e Zotit, i përkryer sipas formës e kuptimit, i vetmi konkluzion logjik është se ai kurrë nuk ka qenë i dedikuar përdorimit pamvarsisht prej udhëheqjes personale të Pejgamberit, e cila është e përsonifikuar në sistemin e Sunnetit të tij; ndërsa arsyeja jonë na thotë, se asesi nuk do të mund të ketë shpjegues më të mirë të mësimeve Kur'anore sesa ai përmes, të cilit ato u janë shpallur njerëzimit. Kështu arrijmë deri te çështja shumë e rëndësishme në aspektin e burimeve autentike, të cilat na e zbulojnë  jetën e Pejgamberit dhe thëniet e tij. ti j. Burimet pra, janë hadithet, Traditat gojore të thënieve dhe veprimit të Pejgamberit, të cilat i kanë transmetuar as'habët e tij dhe të cilat i kanë mbledhur në mënyrë kritike në shekujt e parë të Islamit. Shumë muslimanë të sotëm, deklarojnë se do të ishin të gatshëm ta pasojnë Sunnetin sikur të ishin të bindur se do të mund të mbështeteshin në korpusin e haditheve, në të cilat ai bazohet. shtë bërë disi modë e këtyre ditëve, që në parim ta mohojmë autencitetin e shumicës së haditheve dhe sipas kësaj, tërë strukturën e Sunnetit. A ekziston çfardo garance shkencore për qëndrim të tillë?A ekziston çfardo arsyetimi shkencorë për mospranimin e hadithit si burim i besueshëm i jurisprudencës islame? Mund të pandehet se kundërshtarët e mendimit ortodoks kanë qenë në gjendje të shtrojnë vërtetë argumente bindëse, të cilat njëherë e përgjithmonë do ta kishin konstatuar jobesueshmërinë e Traditave të përshkruara Pejgamberit. Por kjo nuk na ka ndodhur. Krahas gjithë përpjekjeve që të vihet në dyshim autenciteti i hadithit si korpus, këta kritik bashkëkohës, si të lindjes ashtu edhe të perëndimit, nuk qenë në gjendje ta mbrojnë subjektivitetin e vet të pastër kritik, me rezultate të hulumtimit të vërtetë shkencor. Do të ishte shumë vështirë për ta bërë ate, pasiqë hartuesit e kolekconeve të ndryshme të hadithit, e veqanarisht Buhariu e Muslimi, kanë bërë krejt çka është në mundësinë njerëzore që autencitetin e çdo Tradite ta vëjnë në prova mjaft rigoroze, shumë më rigoroze nga ato, të cilat zakonisht i përdorin historianët perëndimor për çfardo dokumenti historik. Larg do të tejkaloheshin kufijt e këtij libri, po u morrëm në detale me metodat skrupulloze me të cilat muhaddithinët e ndryshëm, njerëzit e ditur të përkushtuar hulumtimit të hadithit, kanë vërtetuar besueshmërinë e Traditës. Sa për synimin tonë do të mjaftonte të thuhet, se është zhvilluar shkencë komplete, qëllimi i vetëm i së cilës është hulumtimi i kuptimeve, formave dhe mënyrës së transmetimit të haditheve të Pejgamberit a.s. Dega historike e kësaj shkence ka arritur të vendos zingjirin e pandërprerë të biografive detale të të gjithë personave, të cilët ndonjëherë janë përmendur si transmetues të Traditës. Jetërat e atyre burrave dhe grave janë hulumtuar me themel nga çdo pikëpamje, dhe janë miratuar si të besueshëm vetëm ata persona, mënyra e jetës së të cilëve, si dhe mënyra e pranimit dhe përcjelljes së hadithit i përgjigjet në mënyrë të përkryer standardeve, të cilat i kanë vendosur muhaddithinët e mëdhenj dhe për të cilët është besuar se janë më rigorozët, të cilët mund të të përfytyrohen. Shkencëtarisht nuk është aspak e arsyeshme ta kundërshtojmë besueshmërinë e ndonjë burimi historik, përveç nëse jemi të gatshëm ta dëshmojmë se ai burim është i gjymtë. Nëse nuk mund të gjendet asnjë argument i arsyeshëm d.m.th. shkencor, kundër autencitetit të vet burimit, apo kundër njërit apo më shumë transmetuesve të tij të mëvonshëm dhe nëse, nga ana tjetër, nuk ekziston asnjë lajm tjetër konrtadiktor mbi lëndën e njejtë, atëherë jemi të obliguar ta pranojmë Traditën si të vërtetë. Për shembull, po e zëmë se dikush është duke folur mbi luftërat Indiane të Mahmud Gandit dhe ju befas thuani: "Unë nuk besoj se Mahmudi ndonjëherë ka ardhur në Indi. Ajo është legjendë pa kurrfarë baze historike". ka do të ndodhte në rast të tillë? Menjëherë, ndonjë person i informuar mirë mbi mbi historinë, do të përpiqej ta korigjon gabimin tuaj, duke cituar kronikat dhe jetëshkrimet e themeluara në raportet e 25

 

 

bashkëkohësve të atij Sulltanit të famshëm si dëshmi definitive se Mahmudi ka qenë në Indi. Në atë rast ju do të duhej ta pranoni argumentin - apo do të konsideroheshit si i marrë, sepse pa ndonjë arsye të dukshme i mohoni faktet e forta. Nëse është kështu, atëherë duhet të pyetemi, përse kritikët tanë bashkëkohës nuk përdorin të njejtën qëllimmirësi logjike edhe në problemin e hadithit. Baza e parë që ndonjë hadith të jetë i rrejshëm, do të ishte gënjeshtra e qëllimt e burimit të parë, as'habit përkatës, apo të njërit nga transmetuesit e mëvonshëm. Sa i përket as'habëve, mundësia e tillë mundet apriori të përjashtohet. Mjafton vetëm ndonjë shqyrtim në anën psikologjike të problemit që supozimet e tilla të dëbohen sferën fantazisë pastër. Mbresa shumë e madhe të -cilën la tepër përsonaliteti i Pejgamberit a.s. në ata burranëdhe gra,eështë fakt isëtheksuar i historisë njerëzore, dhe, për emë - ajo është dokumentuar  jashtëzakonisht mirë në histori. A mund të mirret me mend që njerëzit, të cilët kanë qenë të gatshëm të sakrifikojnë jetërat e tyre dhe krejt çka posedojnë në thirrjen e Pejgamberit të Zotit, do të mundin të gënjejne me fjalët e veta qëllimisht? A nuk ka thënë Pejgamberi a.s: "Kush qëllimisht gënjen në mua, do ta ketë vendin në zjarr"? (Sahihul Buhari, Ebu Davudi, Tirmidhiu, Ibn Hanbeli). Këtë as'habët e kanë ditur, ata në mënyrë implicite kanë besuar në fjalët e Pejgamberit, të cilën e kanë konsideruar përfaqësues të Zotit, e a është e besueshme, nga aspekti psikologjik, që ata s'kanë çarë kokën për këtë ndalesë shumë të qartë? Në proceset gjyqësore kriminale, çështja e parë me të cilën ballafaqohet gjykatësi, është cui bono d.m.th. në dobi të kujt ka mund të kryhet krimi. Ky parim juridik mund të aplikohet edhe në problemin e hadithit. Me përjashtim të Traditave, të cilat drejt për së drejti kanë të bëjnë me statusin e individëve apo grupeve të caktuara, si dhe të atyre Traditave pa dyshim të rrejshme, e të refuzuara nga shumica e muhaddithëve Traditave në lidhmëri me pretendimet e grupacioneve të ndryshme në shekullin e parë pas vdekjes së Pejgamberit, nuk do mund të ishte kurrfarë shkaku i "lavërdishëm" për cilindo individ që të falsifikoj thëniet e Pejgamberit a.s. Pikërisht duke vlerësuar drejt mundësinë që ndonjë hadith ka mund të jetë i shpikur nga disa shkaqe personale, dy autoritetet e shquara në mesin e muhaddithëve-Buhariu dhe Muslimi, në mënyrë rigoroze kanë përjashtuar nga koleksionet e veta të gjitha Traditat, të cilat kanë të bëjnë me politikën e grupacioneve. Ajo çka mbeti pas kësaj, ka qenë jashtë çdo dyshimi që të mund t'i ofronte përparësi personale kujtdo qoftë. Ka edhe një argument në të cilin autenciteti i ndonjë hadithi do të mund të kontestohej. Mund të mirret më mend se ka pasur as'hab i cili e ka dëgjuar nga goja e Pejgamberit, apo cilido nga transmetuesit e mëvonshëm, i cili edhe pse subjektivisht vërtetëdashës, ka bërë gabim për shkak të moskuptimit të fjalëve të Pejgamberit, apo lëshimit në të mbajturit përmendësh, apo pranë ndonjë shkaku tjetër psikologjik. Por argumenti i brendshëm, d.m.th. ai psikologjik flet kundër çfarëdo mundësie të madhe të gabimit të tillë, bile tek as'habët. Njerëzve, të cilët kanë jetuar me Pejgamberin, çdonjëra nga thëniet apo veprimet e tij, kanë qenë e rëndësisë së jashtëzakonshme, jo vetëm për shkak të joshjes së personalitetit të tij, e cila ka ndikuar në ta, por poashtu edhe për shkak të besimit të tyre të fortë, se Zoti me dëshirën e Tij ka caktuar që ata ta rregullojnë jetën e vet sipas këshillave dhe shembullit të Pejgamberit. Prandaj, ata nuk kanë mundur që thëniet e tij t’i marrin lehtazi (shkel e shko), por janë përpjekur t'i ruajnë në kujtesat e veta, madje edhe pranë çmimit të telasheve të mëdha personale. shtë transmetuar se as'habët, të cilët direkt kanë qenë të lidhur me te, kanë formuar grupe në të cilat kanë qenë nga dy, njëri nga të cilët gjithnjë është duhur të jetë në afërsi të Pejgamberit a.s., gjersa tjetri ka qenë i zënë me punë për fitimin e furnizimit apo me punë tjera; dhe krejt çka do të dëgjonin apo të shihnin te Mësuesi i tyre, ata ia përcjellin njëri-tjetrit: kaq kanë qenë ata të kujdesshëm që ndonjë thënie apo veprim i Pejgamberit a.s. të mos iu shpëtoj pa e kuptuar. Nuk është e besueshme që ata, pranë një qëndrimi të tillë, kanë mundur të jenë të pakujdesshëm në aspektin e deklarimit të saktë të ndonjë hadithi. E pastaj nëse ka qenë e mundur që qindra as'hab ta ruajnë në memorjen e tyre tekstin fjalë për fjalë të tërë Kur'anit, deri në detajet më të vogla drejtshkrimore, atëherë pa dyshim se atyre u ka qenë e mundshme dhe për ata që pasuan menjëherë pas tyre që të mbajnë thëniet e caktuara të Pejgamberit a.s. në kujtesën e tyre, e që asgjë të mos u shtojnë e as t’u mënjanojnë. Aq më tepër, Tradicionalistët u përshkruajnë autencitet të plotë vetëm atyre haditheve të cilët janë të transmetuar në të njejtën formë përmes zingjirëve të ndryshëm, të pamvarur të transmetuesve. As kjo nuk është e tëra. Që ndonjë hadith të jetë sahih (i shëndosh), ai duhet të jetë në çdo shkallë të transmetimit, i vërtetuar me argument të pamvarur së paku nga dy transmetues, e sipas mundësisë edhe më shumë 26

 

 

transmetues - ashtu që informata në asnjë shkallë të mos varet nga autoriteti i vetëm një individi. Kjo kërkesë për vërtetim është aq rigoroze sa që tek ndonjë hadith të transmetuar përmes tri "gjeneratave" të transmetuesve ndërmjet as'habit përkatës e përmbledhësit përfundimtar, kanë qenë të inkuadruar dhjetra apo më shumë transmetues të tillë, të shpërndarë përmes atyre tri "gjeneratave". Pranë gjithë kësaj, asnjë musliman kurrë nuk ka besuar që Traditat e Pejgamberit kanë mundur të kenë autencitetin e pakontestueshëm të Kur'anit. Hulumtimi kritik i hadithit asnjëherë nuk ka pushuar. Fakti se ekzistojnë hadithe të shumta të rrejshme, asesi nuk i ka shpëtuar vëmendjes së muhaddithëve, siç supozojnë në mënyrë naive jomuslimanët, e madje edhe disa kritik muslimanë. Përkundrazi, shkenca kritike mbi hadithet ka lindur pikërisht për shkak të nevojës për t'i dalluar hadithet autentike nga ato të rrejshmet, madje edhe vet imamët Buhariu e Muslimi, të mos i përmendim Tradicionalistët më pak të njohur, janë prodhim i drejtpërdrejt i atij qëndrimi kritik. Prandaj, ekzistimi i haditheve të rrejshme nuk argumenton asgjë kundër sistemit të hadithit si tërësi - jo më tepër sesa që ndonjë tregim fantastik nga Netët arabe ( “Njëmijë e një net” ) mund të jetë konsideruar argument kundër autencitetit të cilitdo kumtim historik mbi periudhën përkatëse. Gjer më tani asnjë kritik nuk ka qenë në gjendje, që në mënyrë sistematike të dëshmoj se korpusi i hadithit,i konsideruar si autentik sipas standardeve të Tradicionalistëve të shquar, është i pasakt. Të refuzuarit e Traditave autentike, qoftë si tërësi apo pjesërisht, është thjesht çështje emocionale, dhe nuk ka arritur të themelohet si rezultat i hulumtimit objektiv, shkencor. Mirëpo, motivi pas qëndrimit të tillë, të kundërt në mesin e shumë muslimanëve të kohës sonë lehtë mund të gjendet. Ai motiv qëndron në pamundësinë e harmonizimit të mënyrës sonë të sotme, të degjeneruar të jetesës e të të menduarit me frymën e vërtetë të islamit, e cila reflektohet në Sunnetin e Pejgamberit tonë. Që t’i arsyetojnë mangësitë e veta personale, si dhe mangësitë e rrethinës së tyre, këta pseudokritik të hadithit përpiqen ta bëjnë të tepërt nevojën e pasimit të Sunnetit: sepse, nëse do të bëhej ajo, ata do të ishin në gjendje t'i komentojnë të gjitha mësimet pikërisht si pozita iu pëlqen - d.m.th., çdonjëri sipas prirjeve veta personale dhee gjendjeve kur'anore shpirtërore. Në atë ashtu mënyrë e veçantë e islamit si kodeks moral etëpraktik, individual shoqëror do të ishte shkatërruar plotësisht. Këtyre ditëve, kur ndikimi i civilizimit perëndimor gjithnjë e më shumë ndjehet në vendet muslimane, i shtohet edhe një motiv qëndrimit negativ të të ashtuquajtur "intelegjencë muslimane" në këtë çështje. shtë e pamundur që të jetohet në përputhje me Sunnetin e Pejgamberit tonë e që në të njejtën kohë të pasohet mënyra e jetës perëndimore. Por shumica e muslimanëve nga gjenerata e sotme janë të gatshëm t’i admirohen çdo gjëje që është perëndimore, ta adhurojnë cilivizimin e huaj thjesht vetëm për shkak se është i huaj, i fuqishëm dhe materialisht impozante. Ky "perëndim" është shkaku më i fortë përse tradita e Pejgamberit tonë dhe paralelisht me të, tërë struktura e Sunnetit, sot është bërë aq jopopullarizuese. Sunneti është aq qartë në kundërshtim me idetë themelore në prapavijë të civilizimit perëndimor sa që ata, të cilët  janë të fascinuar me të nuk shohin kurrfarë dalje tjetër nga ai gërshetim, përveç që Sunnetin ta shpallin irelevant dhe sipas kësaj, aspekt joobligues të islamit - pasi që "themelohet në Tradita jo të sigurta". Pas kësaj mbetet shumë lehtë për t'i devijuar mësimet kur'anore në atë mënyrë që të mund t'i përshtaten frymës së civlizimit perëndimor. Thuajse, poashtu e rëndësishme si edhe formale , ashtu të themi "legale", arsyetimi i Sunnetit përmes vendosjes së besnikrisë historike të hadithit, është çështje e arsyetimit të brendshëm të tyre, shpirtëror. Pse të përmbajturit e Sunnetit do të duhej të konsiderohet aq i domosdoshëm, për jetesë në kuptim të vërtetë islam? A nuk ekziston asnjë rrugë tjetër deri te realiteti i islamit, përveç se përmes të përmbajturit të atij sistemi kolosal të aksioneve e traditave, urdhërave e ndalesave të nxjerrura nga shembulli jetësor i Pejgamberit? Padyshim, ai ishte më i madhi nga të gjithë njerëzit, por nevoja e imitimit të jetesë së tij në të gjitha aspektet e tij, a nuk është shkelje e lirisë individuale të personalitetit njerëzor? Vërejtja e kahmotshme, të cilën e parashtrojnë kritikët - armiqtë e islamit, thotë se obligimi i të pasuarit të përpikt të Sunnetit ka qenë njëra nga shkaqet kryesore të dekadencës së mëvonshme të botës islame, pasi që qëndrimi i tillë gjoja se, në mos më shumë, e ka cenuar lirinë e aksionit njerëzor dhe zhvillimin natyror të shoqërisë. Për ardhmërinë islame është nga rëndësia më e madhe se a jemi të aftë të ballafaqohemi me ato vërejtje apo jo. Qëndrimi jonë ndaj çështjeve të Sunnetit, do të përcakton qëndrmin tonë të ardhshëm ndaj islamit. Ne jemi krenar, dhe atë me të drejtë, në faktin se islami, si religjion nuk themelohet në dogmatizmin mistik por gjithnjë është i hapur ndaj hulumtimit kritik të mendjes. Prandaj, ne kemi jo vetëm të drejtë të dimë se të 27

 

 

përmbajturit e Sunnetit na është imponuar, por gjithashtu edhe ta kuptojmë arsyen e brendshme për imponimin e tij. Islami e shpie njeriun kah unifikimi i të gjitha aspekteve të jetës së tij. Duke qenë se është mjet për arrtjen e atij qëllimi, ky religjion paraqet në vete tërësinë e koncepcioneve, të cilave asgjë nuk mund t’u shtohet dhe nga të cilat asgjë nuk mund të pakësohet. Në islam nuk ka vend për seklektizëm. Kudo që t'i njohim mësimet islame, se me të vërtetë i ka shpallur Kur'ani apo Pejgamberi a.s., ne duhet t'i pranojmë ato në mënyrë komplete; përndryshe ato e humbin vlerën e tyre. Të menduarit, se islami, meqenëse është fe e arsyes, i lë mësimet e veta të hapura selektimit individual, është moskuptim në themel - pretendim i mundësuar kuptimeve të gabuara e të popullarizuara të "racionalizmit". Ekziston jaz i gjërë - i kuptuar mjaft mirë në të gjitha filozofitë - në mes të arsyes dhe "racionalizmit" siç kuptohet sot zakonisht. Funksioni i mendjes, në raport me mësimet religjioze është përkujdesja që shpirtit njerëzor të mos i imponohet asgjë çka ai nuk mundet ta përballon lehtë, d.m.th. pa ndihmën e zhonglerive mentale. Sa i përket Islamit, mendja objektive gjithmonë ia ka dhënë besimin e vet të parezervë. Kjo nuk don të thotë se çdonjëri që vie në kontakt me Kur'anin patjetër do t'i pranon mësimet e tij; ajo është çështje e temperamentit, rrethit dhe në fund ndriqimit shpirtëror. Por sigurisht asnjë individ objektiv nuk do të mund të pohon se çkado në Kur'an është në kundërshtim me arsyen. Padyshim se, në te ka koncepte jashtë kufinjëve të tanishëm të përceptimit tonë;por asgjë çka e fyen apo cenon si të tillë intelektin njerëzor. Siç pamë, roli i mendjes në çështjet religjioze, është në natyrën e ndonjë kontrolle - aparati regjistrues, i cili thotë ''po'' ose ''jo'' sipas situatës. Por, kjo nuk është plotësisht e vërtetë për të ashtuquajturin ''racionalizëm''. Ai nuk kënaqet vetëm me regjistrim e kontrollë, por hidhet në sferën e spekulimeve; ai nuk është receptiv e i paanshëm si mendja e pastër, por subjektiv e afshor deri në skajmëri. Mendja i di kufinjt e saj; por ''racionalizimi'' sipërfaqësor është i kundërt mendjes së shëndoshë, në të vënët e së drejtës vetes që ta përfshij botën dhe të gjitha sekretet e saj në rrethin e vet individual. Ai në çështjet religjioze madje mezi lejon mundësinë që gjërat e caktuara mund të jenë përkohësisht, apo përherë jasht të kuptuarit njerëzor; por në të njejtën kohë, mjaft është jologjike t'ia lejosh atë mundësi shkencës - e poashtu edhe vetvetes. Mbivlerësimi i këtij lloji të racionalizmit joimagjinativ, është një nga shkaqet pse aq shumë muslimanë bashkëkohës refuzojnë t'i dorëzohen udhëheqjes së Pejgamberit. Por, sot nuk është i nevojshëm Kanti që të dëshmon se të përceptuarit njerëzor është ashpër i kufizuar në mundësitë vetanake. Mendja jonë nuk është e aftë, sipas vet natyrës së saj, që ta kuptoj idenë e totalitetit: ne, nga të gjitha gjërat, mund t'i kuptojmë vetëm detajet e tyre. Ne nuk dimë se çka d.m.th. pafundësia, apo amshueshmëria, ne madje nuk dimë as se çka është jeta. Në qështjet e relegjionit, e cila bazohet në themelet trascendentale, neve na duhet udhëheqësi, mendja e të cilit posedon diç më tepër se vetitë e rezonimit normal dhe racionalizimit subjektiv të përbashkët të gjithë neve; na duhet dikush që është i insipiruar - me një fjalë Pejgamber. Nëse besojmë se Kur'ani është Fjalë e Zotit dhe se Muhammedi a.s. ka qenë i Dërguar i Zotit, ne jo vetëm që jemi moralisht, por edhe intelektualisht në mënyrë implicite të obliguar ta pasojmë udhëheqjen e tij. Kjo nuk don të thotë se ne duhet ta përjashtojmë aftësinë e të rezonuarit tonë. Përkundrazi, ne duhet ta përdorim atë aftësi, si mundemi e dimë më së miri; ne duhet t'i zbulojmë kuptimet e mbrendshme dhe qëllimet e urdhëresave, të cilat na i ka transmetuar Pejgamberi a.s. Por sido qoftë - pa marrë parasysh se a jemi në gjendje t’i kuptojmë qëllimet e tyre përfundimtare apo jo - ne duhet t'i nënshtrohemi urdhëresave. Këtë do të dëshiroja ta ilustroj me shembullin e ndonjë ushtari, të cilit gjenerali i tij i ka urdhëruar që të përqëndrohet në ndonjë pozitë strategjike. Ushtari i mirë do ta ndjekë e do ta kryen menjëherë urdhërin. Nëse është në gjendje, që në ndërkohë derisa e zbaton urdhërin, t'ia shpjegon vetes qëllimin strategjik përfundimtar, të cilin gjenerali e ka pasur parasysh, aq më mirë për te dhe karijerën e tij; por nëse qëllimi më i thellë, i cili qëndron prapa urdhërit të gjeneralit nuk i zbulohet menjëherë, ai megjithatë nuk është i autorizuar që të heq dorë apo që madje ta refuzoj zbatimin e tij. Ne muslimanët mbështetemi në atë se Pejgamberi jonë është urdhëruesi më i mirë të cilin njerëzimi ndonjëherë e ka pasur. Ne, natyrisht besojmë, se ai e ka ditur sferën e religjionit si në aspektet e tia shpirtërore ashtu edhe në aspektet e tia shoqërore shumë më mirë sesa që do të mundin ndonjëherë ne. Duke na përcaktuar të bëjmë këtë apo ta braktisim atë, ai gjithmonë i ka pasur parasysh disa qëllime ''strategjike'', për të cilat ka menduar se janë të domosdoshme për të mirën shpirtërore e shoqërore të njeriut. Ndonjëherë ai qëllim qartë kuptohet, e ndonjëherë është pak a shumë e fshehur nga syri i jo ushtruar i individit mesatar; ndonjëherë mund ta kuptojmë qëllimin më të thellë të urdhërit të Pejgamberit, e ndonjëherë vetëm qëllimin e tij të drejtpërdrejtë. farëdo rasti qoftë, ne jemi të obliguar t'i pasojmë urdhëresat e Pejgamberit a.s. në qoftë se autenciteti i tyre dhe konteksti i tyre plotësisht është vërtetuar.12 Asgjë tjetër 28

 

 

nuk është esenciale. Natyrisht ka urdhëresa të Pejgamberit, të cilat qartë janë të rëndësisë më të madhe dhe ato tjerat, të cilat janë më pak të rëndësishme, e që prandaj duhet t'i japim përparësi atyre më të rëndësishmeve mbi tjerat. Por kurrë nuk kemi të drejtë të mos i përfillim cilindo nga ato për shkak se neve na duket e ''parëndësishme'' sepse në Kur'an është thënë për Pejgamberin: ''Ai nuk flet nga hamendja e tij.'' (53:3) D.m.th. ai nuk flet vetëm kur ia behë nevoja objektive, e ai atë e bënë për shkak se Zoti ashtu e ka inspiruar. Nga ky shkak, ne jemi të obliguar ta pasojmë Sunnetin e Pejgamberit në frymë e në formë, nëse dëshirojmë t'i jemi besnik islamit. Ne nuk e konsiderojmë ideologjinë e tij, si një rrugë në mesin e tjerave, por si rrugë të vetme; ndërsa njeriu, i cili na e transmetoi atë idelogji, nuk është vetëm prijës në mesin e prijësave tjerë, por prijësi i vetëm. Të pasuarit e tij në çdo gjë që ai urdhëron do të thotë ta pasosh islamin; ta braktisësh Sunnetin e tij don të thotë ta braktisësh realitetin islam.

Përfundim   Jam përpiqur për të treguar, se islami në kuptimin e vet të njëmendtë, nuk mund të përfitoj me asimilimin e civilizimit perëndimor. Por, nga ana tjetër, bota muslimane sot ka aq pak energji të mbetur sa që nuk mund të bëj rezistencë të mjaftueshme. Mbetjet e ekzistencës së saj kulturore, janë të rrafshuar me tokë, nën presionin e ideve dhe adeteve perëndimore. Nota e rezignacionit është e dukshme; e rezignacioni, në jetën e popujve dhe kulturave, do të thotë vdekje.

ka po ndodhnë me islamin? është aitëme të vërtetë e hargjuar" siç edëshirojnë kundërshtarët tonë dhe të dekurajuarit radhët tonaAvetiake, besojmë? A e"fuqi ka jetuar ai dobinë tij personale dhe a i ka dhënë botës krejt atë që ka pasur të jap? Historia na flet se të gjitha kulturat e civilizimet njerëzore janë tërësi, dhe se ngjajnë në qeniet e gjalla. Ato kalojnë gjatë të gjitha fazave, gjatë të cilave duhet kaluar jeta organike: ato linden, kanë rininë e vet, kohën e pjekurisë, e në fund vie dekadenca. Sikur bimët të cilat vyshken dhe bëhen pluhur, ashtu edhe kulturat vdesin dhe në fund të kohës së vet i lëshojnë vendin tjerave - të posalindurave. A është ky rast edhe me islamin? Në shikim të parë sipërfaqësor mund të duket ashtu. Pa dyshim, kultura islame ka patur përpjetëzën e saj të shkëlqyer dhe kohën e lulëzimit të saj; ajo ka patur fuqi që t'i frymëzoj njerëzit në vepra e sakrifica, ajo ka transformuar popujt dhe ka ndryshuar fytyrën e tokës; më vonë është ndalur dhe ka stagnuar dhe më në fund është bërë fjalë e zbraztë, kështu që tani jemi dëshmitar të prapambeturisë dhe rënjes së saj. Por, a është kjo e tëra? Nëse besojmë, se islami nuk është vetëm kulturë në mesin e shumë tjerave, dhe jo prodhim i thjeshtë i ideve e i përpjekjeve njerëzore, por fuqi e cila prodhon kulturë - Ligj të cilin e ka sjellur Zoti i Gjithfuqishëm për ta pasuar njerëzimi në të gjitha kohët dhe çdokund - atëherë aspekti plotësisht ndryshohet. Nëse kultura islame është apo ka qenë rezultat i të përmbajturit tonë, Ligjit të shpallur, ne kurrë nuk mund të pranojmë, sikurse kulturat tjera, se ajo është lidhur për kalimin e kohës dhe e kufizuar në ndonjë periudhë të veçant. Ajo çka duket si dekadencë e islamit, në të vërtetë është vetëm vdekje dhe zbraztësi në zemrat tona të cilat janë tepër përtace dhe të pandjenja në zërin e amshuar. Nuk ka kurrfarë shenje të dukshme se njerëzimi, në gjendjen e vet të tanishme, e ka tejkaluar islamin. Ai nuk ka qenë në gjendje që të prodhoj sistem më të mirë etik nga ai që e ka shprehur islami; ai nuk ka qenë i aftë ta realizoj idenë praktike të vëllazërimit njerëzor, siç e bënë ate islami në konceptin e tij mbinacional shoqëror të ummes, ai nuk ka qenë në gjendje të krijoj strukturë shoqërore të tillë në të cilën konfliktet dhe mosmarrveshjet ndërmjet anëtarëve të tij, të jenë me aq efikasitet të reduktuara në minimum sikurse në planin shoqëror të islamit; ai nuk ka qenë në gjendje ta përparoj dinjitetin e njeriut, ndjenjën e tij të sigurisë, shpresën e tij shpirtërore - dhe përfundimisht, lumturinë e tij. Në të gjitha këto gjëra, arritjet e tanishme të racës njerëzore mbeten bukur mbrapa pas programit islam. Ku është atëherë arsyetimi, për thënjen se islami "nuk është bashkëkohor"? A është kjo për shkak se themelet e tij janë pastër religjioze, e orientimi religjioz, sot është jashtë modës? Por nëse shohim se ndonjë sistem i 29

 

 

bazuar në religjion ka qenë në gjendje të zhvillojë ndonjë program praktik të jetës, më të plotë e më konkret, dhe më tepër të përshtatur kontitucionit psikologjik njerëzor sesa çfardo tjetër, gjë çka mendja njerëzore ka qenë e aftë të prodhoj me ndihmën e reformave e propozimeve - atëherë pikërisht ky argument i fortë a nuk shkon në favor të pikëpamjes religjioze? Islami është, kemi të gjitha arsyet që këtë ta besojmë, plotësisht i justifikuar nga arritjet pozitive njerëzore, për shkak se ai i ka parashikuar dhe ka udhëzuar në to si të dëshiruara, shumë më herët se që kanë qenë të realizuara; e poashtu është i justifikuar nga mangësitë, gabimet dhe veprimet e zhvillimit njerëzorë, për shkak se ai qartë ka paralajmëruar në to, shumë më parë se që njerëzimi i ka pranuar si gabime. Plotësisht, pavarsisht nga besimet e dikujt religjioze, nga pikëpamja e pastër intelektuale, ekziston shkas i fortë, që me siguri dhe besueshmëri të pasohet udhëheqja praktike e islamit. Nëse e vështrojmë kulturën dhe civilizimin tonë nga kjo pikëpamje, domosdo vijmë deri te përfundimi, se lulëzimi i tij i serishëm është i mundshëm. Neve nuk na nevojitet "reforma" islame, siç mendojnë disa muslimanë, për shkak se ai vetvetiu është i përsosur. Ajo që duhet të reformojmë është qëndrimi i jonë ndaj religjionit, përtacia jonë, mendjemadhësia jonë, shkurtëpamësia jonë, shkurtimisht mangësitë tona, e jo disa mangësi të supozuara të islamit. Që ta realizojmë ringjalljen islame nuk duhet kërkuar principe të reja të sjelljeve nga jashtë, por duhet vetëm t'i zbatojmë ato të vjetrat e të harruarat. Ne gjithsesi mund të pranojmë impulse të reja nga kulturat e huaja, por nuk mundemi që ta zëvendësojmë indin e përsosur islam me çfardo indi tjetër joislam, pa marrë parasysh se a vjen ai nga Perëndimi apo nga Lindja. Islami, si institucion shpirtëror e shoqëror nuk mund "të përmirësohet". Në rrethana të tilla, cilido ndryshim në koncepcionet e tij apo në organizimin shoqëror të tij, i shkaktuar me futjen e ndikimeve të huaja kulturore, në të vërtetë është retrograde dhe destruktive, e sipas kësaj për keqardhje të thellë. Këtu domosdo duhet të ketë ndryshim: por ai duhet të jetë ndryshim në vet neve - ai duhet shkuar në drejtim të islamit, e jo në drejtim të kundërt me te. Por krahas gjithë kësaj, ne nuk guxojmë të mashtrohemi. E dimë se bota jonë, bota islame, gati se e ka humbur realitetin e vet si faktor i pavarur kulturor. Këtu nuk flas mbi aspektin politik të dekadencës muslimane. Karakteristika shumë më e rëndësishme e gjendjes sonë të sotme mund të gjendet në sferat intelektuale e shoqërore: në zhdukjen e besimit dhe kreativitetit tonë si dhe në të brejturit e organizmit tonë shoqëror. Gjendja e kaosit kulturor e shoqëror gjatë të cilit tani kalojmë, qartë tregon se fuqitë ekuilibruese, të cilat dikur kanë qenë përgjegjëse për madhësinë e botës islame, sot gati se janë mbaruar. Ne bredhim; mirëpo askush nuk di se kah çfarë caku kulturor shkojmë. Nuk ka guxim intelektual, nuk ka vullnet për t'i bërë ballë, apo ta ndalim atë vërshim të ndikimeve të huaja destruktive për religjionin tonë dhe shoqërinë tonë. I kemi braktisur mësimet më të mira morale, të cilat bota ndonjeherë i ka njohur. Ne i kundërshtohemi fesë sonë, ndërsa ajo të parëve tonë të largët u ka qenë nxitje e gjallë; ne i turpërohemi asaj, ndërsa ata janë krenuar me te; ne jemi koprraca e egoista, ndërsa ata zemërgjerësisht janë hapur ndaj botës, ne jemi të zbrazët, ndërsa ata kanë qenë të plotë. Kjo ankesë, mirë i është e njohur çdo muslimani që mendon. donjëri e ka dëgjuar shumë herë. A ka atëherë, mund të pyetemi, çfarëdo dobie ta përsërisim edhe njëherë? Unë mendoj se ka. Ngase për ne mund të jetë vetëm një dalje nga turpi i dekadencës sonë: ta pranojmë turpin, ta kemi para syve ditë e natë dhe ta shijojmë idhëtinë e saj, derisa nuk vendosim që t'ia mënjanojmë shkaqet. Nuk ka dobi ta fshehim të vërtetën e hidhur nga vetja jonë, e të pretendojmë se bota islame rritet në aktivitetet islame, se misionet veprojnë në të gjitha kontinentet, se njerëzit perëndimor gjithnjë e më shumë e kuptojnë bukurinë e islamit... Nuk ka dobi që në tërë këtë t'i përdorim argumentet sofistike për ta bindur vet veten se si poshtrimi jonë nuk është i pafund. Sepse ai edhe është i pafund. Po a duhet që ky të jetë fundi? Kjo nuk mund të jetë. Mallëngjimi jonë me gjenerata, dëshira e shumicës nga ne që të bëhemi më të mirë se sa që jemi tani, na jep të drejt në shpresë se çdo gjë me neve nuk ka mbarurar. Ekziston rruga e ringjalljes, e kjo rrugë qartë i është e dukshme çdonjërit, i cili ka sy për të parë. Hapi jonë i parë duhet të jetë hedhja e asaj fryme "apologjetike" për islamin, e cila është vetëm pretekst, për skepcitizmin tonë personal. Shkalla vijuese duhet të jetë të pasuarit tonë me vetëdije e me urtësi të sunnetit të Pejgamberit tonë. Ngase sunneti nuk do të thotë as me shumë, e as më pak sesa mësimet e islamit të zbatuara në praktikë. Duke e aplikuar atë si test përfundimtar të kërkesave të jetës sonë të përditshme, ne lehtë do t'i njohim se cilat impulse nga civilizimi perëndimor mund të jenë të pranuara, e cilat duhet të refuzohen. Në vend që me përulje t'ia nënshtrojmë islamin normave të huaja intelektuale, duhet të mësohemi edhe njëherë që të vështrojmë islamin si normë, përmes së cilës duhet ta vlersojmë botën.

30

 

 

Mirëpo, është e vërtetë, se shumë qëllime burimore të islamit janë të ekspozuara me perspektivë të rrejshme, përmes shpjegimeve jo adekuate, por megjithatë, përgjithësisht të pranuara, për shkak se muslimanët e ballafaquar me pamjen pjesërisht të shtrembruar të islamit, nuk janë në mundësi të shkojnë mbrapa deri të shpjegimet origjinale që koncepcionet e veta t'ua përshtatin atyre. Mos zbatueshmëria e tezave, të cilat sot afrohen përmes "ortodoksisë" së vetëquajtur si postulate të islamit, në të shumtën e rasteve janë vetëm shpjegime konvencionale të postulateve burimore, në parimet e logjikës neoplatoniste, e cila ka mundur të  jetë "moderne", d.m.th. d. m.th. e përdorshme, përd orshme, në shekullin e dytë apo të tretë sipas hixhres, por tani plotësisht është vjetëruar. Muslimani i shkolluar në vijat perëndimore, në pjesën më të madhe i panjohur me gjuhën arabe dhe i paudhëzuar mirë nëdhe ndërlikueshmërinë jurisprudencës islame (fikh), naturisht, është i prirur të t'i konsideroj ato shpjegme koncepcione të evjetëruara e subjektive si reprodukcione të qëllimta njëmendëta të Ligjdhënsit: në dëshprimin e vet për shkak të joadekuatshmërisë së tyre, ate shpesh e largon ajo që i duket se është Ligj Kur’anor ( sheriat ) i islamit. Prandaj, që të mund të bëhet ai përsëri fuqi krative në jetën e muslimanit, vlersimi i parimeve islame duhet të jetë i reviduar në dritën e të kuptuarit tonë personal të burimeve origjinale dhe i liruar nga shtresa e trashë e shpjegimeve konvencionale, të cilat me shekuj janë grumbulluar, e çka na mungon sot. Rezultat i përpjekjes së tillë, do të mund të ishte paraqitja e fikhut të ri, i cili është plotësisht në harmoni me Dy Burimet e islamit - Kur'anin dhe shembullin jetësor të Pejgamberit a.s. - e që në të njejtën kohë t'i përgjigjet kërkesave të jetës së sotme; pikërisht sikur që format e vjetra të fikhut u janë përjgigjur kërkesave të periudhës, në të cilën ka dominuar filozofia aristotelike dhe neoplatonike si dhe kushteve të jetës, të cilat kanë mbizotëruar në ato kohë të hershme. Vetëm nëse përsëri fitojmë vetbesimin, mund të presim që sërish do të nisemi përpara. Kurrë nuk do t'ia arrijmë cakut nëse i rrënojmë institucionet tona personale shoqërore dhe e imitojmë ndonjë civilizim të huaj të huaj jo vetëm në kuptimin historik e gjeografik, por para së gjithash, në kuptimin shpirtëror. Ndërsa rruga na është treguar qartë në fjalët e Kur'anit të Lartësuar: "Vërtetë, në të Dërguarin e Allahut keni shembullin më të mirë, çdonjëri i cili me gëzim shpreson Allahun dhe botën e ardhme." (33:21)

Fusnota/Shënime  1 Idenë e “blerjes” dhe “shitjes” në kuptimin kulturor dhe rolin negativ të botës së sotme muslimane në këtë aspekt, më vonë e mori përsipër dhe më tutje e trajtoj shkrimtari i shquar algjerian, rahmetliu Malik ibn Nebij, i cili e ka theksuar faktin-të shënuar për herë të parë në këtë libër - se musalimanët, duke humbur kreativitetin e vet të dikurshëm, u bënë jo vetëm plotësisht të varur nga të mirat perëndimore, por poashtu u bënë “blerës” të thjeshtë të teknologjisë dhe metodave organizative të perëndimit, si dhe të koncepteve shoqërore e politike perëndimore, e që krahas kësaj nuk u bënë “shitësa”, d.m.th. pa bartjen e kurrfarë impulseve pozitive të tyre-prerëndimit si revanshim. 2 Do të dëshiroja të theksoj se shprehjen teokraci nuk e përdori në atë kuptim në të cilin zakonisht kuptohet në Perëndim. Në bazë të përvojave të veta historike, perëndimorët e identifikojnë "teokracinë" me fuqinë politike të cilën e shfaqë organizata e etablivuar kishtare - në rastin e tyre, kisha mesjetare krishtere dhe hierarkia e saj priftare. Nga ana tjetër, islami nuk lejon kurrfarë "priftërizmi" apo "klerizëm" dhe sipas kësaj, kurrfarë institucioni të krahasueshëm me kishën Krishtere. Prandaj, kurdo qoftë që ne muslimanët flasim mbi "teokracinë", ne nuk mendojmë - as që guxojmë të mendojmë - mbi asgjë tjetër, përveз se mbi strukturën shoqërore-politike në të cilën bazohet e tërë jurispodenca në linjën e fundit, në atë që e konsiderojmë Ligj të Zotit, dmth. sheriati islam. (Krahaso në këtë aspekt kapitullin "Terminologjia dhe precedenti historik" në librin tim "Parimet e shtetit: udhëheqësit në islam"). 3 Për këtë përkthim të ajetit kur’anor, shiko vërejtjen nr. 22 në faqen 8 të përkthimit tim “Porosia e Kur’anit.” 4 Nga ana tjetër, në mënyrë objektive duhet vënë në dukje se krishterizmi (apo, më saktësisht, kisha krishtere) deri në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë, ka luajtur rol shumë të madh e pozitiv në zhvillimin e arteve figurative perëndimore - artin e pikturimit, skulpturimit e arkitekturës - si dhe muzikës perëndimore, meqë është jo vetëm burim i insiprimit, por edhe mbrojtës i rëndësishëm i këtyre arteve. 31

 

 

5 Në këtë aspekt, gjatë gjysmës së fundit të shekullit jemi dëshmitar të përmirësimit të madh në tonin dhe në metodat e shkrimit të orientalistëve evropian dhe amerikan, ndonëse duket se një pakicë e vogël në mesin e orientalistëve nuk i kanë hudhur plotësisht paragjykimet e veta. Në tërësi, të shkruarit perëndimor mbi islamin dhe botën muslimane tregon respektin gjithnjë në rritje ndaj idesë islame dhe caqeve muslimane, ndërsa tendenca e vjetër e vetëdijshme apo e nënvetëdijshme, që ta shëmtojnë fotografinë mbi islamin, gati se është zhdukur nga literatura serioze e orientalistëve. 6 Duhet pasur parasysh se kjo është shkruar në vitin 1933. Siз e kam cekur në fusnotën 5, në literaturën orientalistike erdhi gjer të ndryshimet gjatë disa decenieve të kaluara. Megjithatë, ajo зka mund të përshkruhet si ''frymë popullarizuese'' e Evropës dhe Amerikës, ende nuk qe në gjendje të arrijë qëndrim të ballancuar ndaj islamit e ndodhive islame. Për gjendje të tillë të зështjeve, në masë të madhe duhet fajsuar vetë muslimanët. Nga njëra anë ata nuk kanë arritur t'ia prezentojnë idenë islame Përendimit në mënyrë të kontinuar e sistematike, duke marrë plotësisht në konsideratë mentalitetin perëndimor dhe asociacionet letrare perëndimore; dhe, nga ana tjetër, mbrojtjet muslimane të caqeve të veta religjioze e sociale-politike tepër shpesh janë britmuese për të qenë të konsideruara të vlefshme, dëshmi objektive në dialogun ndërmjet islamit dhe Përendimit. 7 Megjithatë, rritja e konsiderueshme e pasurisë së botës muslimane, pranë burimeve të tyre të mëdha të naftës, e pastaj rëndësia e saj në fushën e ekonomisë e politikës botërore, sjell me vete interesimin e konsideruar perëndimor për botën islame, sidomos në fushën e artit dhe historisë. Por, si religjion, islami ende pak a shumë është madhësi e panjohur në Perëndim, dhe ate krahas takimeve, seminareve e kolokuimeve të shpeshta muslimano - krishtere. 8 Shprehja fitrah këtu e përkthyer si ''pastërti burimore'', primarisht emërton ''prirjen burimore'' apo ''natyrën'' e ndonjë qenjeje ndijore; në domethënjen e vete të gjërë ajo tregon ''aftësinë e lindur që të kuptohet të ekzistuarit dhe njëshmëria e Zotit'' (Lisan al-Anab, Taj al-Arus, etj) me të cilën зdo qenie njerëzore është e dhuruar me lindje (krahaso surën 30:30 dhe vërejtjen 27 të përkthimit të Porosive të Kur'anit; poashtu suren 7:172 si dhe vërejtjen 139 po të njejtës vepër). Në përputhje me te, feja islame shpesh përshkruhet si dinulfitrah, duke implicuar se ajo plotësisht i përgjigjet karakterit të brendshëm, burimor të shpirtit njerëzor. 9 Në aspektin e lirisë së plotë seksuale, shfrenueshmërisë dhe promuskualitetit, i cili përshkoi shoqërinë perëndimore gjatë dekadave të kaluara, qëndrimi etik i islamit është i qartë dhe nuk kërkon kurrfarë komenti të mëtejshëm. Për sa i përket institucionit të interesit (riba) si pjesë sistematike e aktivitetit të ekonomisë bashkëkohore, duhet vërejtur se viteve të fundit bashkësia muslimane ka bërë hap të madh kah vendosja e sistemit bankar pakamator, dhe sipas kësaj, të sistemit ekonomik, i cili do t'i përgjigjej kërkesave të sheri’atit. 10 Në këtë kontekst, lexuesi, poashtu duhet ta dijë se ky libër është shkruar para pesë deceniesh. Në atë kohë ende ka qenë e mundur që bashkësia muslimane t'i ruaj, për shkak të dinjitetit të vet kulturor, ato elemente tradicionale te veshjes dhe të dukjes së jashtme në përgjegjësi, e cila dallon prej shoqërisë perëndimore. Mirëpo, në periudhën e kaluar bota muslimane përvetësoi një pjesë bukur të madhe të ndikimeve estetike perëndimore, pasojë e së cilës është që për shumë musliman, e sidomos për ata të arsimuarit në mesin e tyre, është arritur pika, prej së cilës nuk ka kthim. Kështu që përpjekja për t'iu kthyer mënyrës së veshjes dhe dukjes së jashtme të gjeneratave të kaluara, për ta do të ishtë vetëm edhe një akt i imitimit të padenjë e steril; në këtë rast, të së kaluarës së vdekur e të pakthyer. 11 Do të dëshiroja këtu të vë në dukje, se konceptin e Sunnetit të Pejgamberit a.s. në mënyrë të paautorizuar e kanë zgjëruar dijetarët e periudhës postklasike. Në kuptimin e vet të drejtë, të vetëm themelor, don të thotë: "Mënyra e jetës së të Dërguarit të Zotit". Së pari, ai përfshinë qëndrimet morale e etike të cilat ai i ka përvetsuar sipas problemeve të ndryshme njerëzore - si ato individuale poashtu edhe ato shoqërore - të natyrës së përhershme. Së dyti, Sunneti përfshinë ato dispozita - si urdhëresat poashtu edhe ndalesat - të cilat kanë të bëjnë me rrethanat e pandyshuara të jetës shoqërore dhe sjelljes njerëzore; d.m.th. ai vetvetiu nuk përfshinë dispozitat, të cilat i Dërguari i Zotit i ka nxjerrë në lidhje me rastin e caktuar historik apo situatën e kufizuar kohore. Së treti, Sunneti i përfshinë ato vlersime morale të shqiptuara - "Kjo është e mirë" apo "Kjo është e keqe" - të cilat janë të lidhura për situatën njerëzore si të tillë, dhe prandaj janë imune në ndryshime të kohës apo rrethanave. Nëse nuk iu përmbahemi me përpikëri këtij definicioni të trefisht të 32

 

 

Sunnetit të Pejgamberit a.s., gjithmonë do të jemi në rrezik që ta errësojmë parimin, se ai (Sunneti) është i vlefshëm për të gjitha kohërat dhe ashtu ta humbim parasysh karakterin e tij që ka me vullnetin e Zotit, si burim i dytë i jurisprudencës islame, pranë Kur'anit. 12 Në lidhje me këtë, lexuesi udhëzohet në fusnotën(1). Pranë asaj që është thënë në atë vërejtje, зdoherë duhet përkujtuar se shumë hadithe individuale, madje disa edhe nga më autentikët, na janë të tansmetuara si fragmente, pa mbështetje të qartë në kontekst. Në raste të tilla, vetëm dijetari më i kujdesshëm mund t'i rekonstruktoj rrethanat, në të cilat ka të bëjë hadithi i caktuar dhe kështu t'ia konstatojmë karakterin e përhershëm, nëse fare e ka, të parashikuar nga ana e të Dërguarit të Zotit në urdhëresën përkatëse.  

33