Módulo Completo de Aymara Básico II

October 27, 2018 | Author: cosmos79 | Category: Adverb, Verb, Lexical Semantics, Word, Onomastics
Share Embed Donate


Short Description

Download Módulo Completo de Aymara Básico II...

Description

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” VICERRECTORADO – DIRECCIÓN GENERAL ACADÉMICA - PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

LICENCIATURA PARA MAESTROS NORMALISTAS POR LA MODALIDAD

A

D I S T A N C I A

MÓDULO II: AYMARA BÁSICO II

NIVEL II Tutor: Mg. Sc. Carlo Magno Flores Ch.

LLALLAGUA – NORTE DE POTOSÍ – BOLIVIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

DIRECCIÓN GENERAL:

Lic. Basilio Rojas Cosme

..........

Elaborado por: DOCENTE:

Mg. Sc. Carlo Magno Flores Chacolla Mg. Sc. Carlo Magno Flores Chacolla

Universidad Nacional “Siglo XX” Norte Potosí – Llallagua – Bolivia 2012

2 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

PRESENTACIÓN Estimado participante:

En este módulo de formación Aymara Básico II del Nivel II contaremos con cuatro unidades, donde en la primera unidad desarrollaremos los saludos y conversaciones, en la segunda unidad aclararemos conocimientos de la gramática, en la tercera unidad conoceremos la sintaxis de este idioma, que es muy importante paramejorar en la redacción y en la cuarta unidad estableceremos los contenidos pácticos de todo lo aprendido en pensamientos, cuentos, caciones y otros. Todo lo programado es para poner en prática las habilidades lingüísticas, ARXAT YATXÄTAW CHIKAÑCHAWI, que son: IST’AÑA „escuchar‟ El desarrollo de la conciencia escucha, es decir, conciencia de escuchar y su relación con el código escrito, para una mejor compresión de los diferentes tipos de textos. ARSUÑA „hablar‟ La toma de conciencia de escuchar, favorece a las rimas de sonidos y palabras, poniendo énfasis en la voz cada vez que surja una competencia de la expresión oral. QILLQAÑA „escribir‟ Escribir es producir textos que comuniquen pensamientos, sentimientos, deseos o fantasias por medio de signos gráficos reconocidos y legibles. Por lo tanto, el lenguaje escrito es un conjunto organizado de signos arbitrarios que permiten representar el lenguaje oral y comunicativo. ULLAÑA „leer‟ La lectura es un acto libre y voluntario, que se dá en la intimidad del ser. Leer es una de las posibilidades de felicidad que tiene el hombre. Además, el proceso se lectura tiene por finalidad la comprensión del texto.

3 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

INTRODUCCIÓN

En este módulo de formación Aymara Básico II del Nivel II se desarrolla espacios de aprendizaje de la escritura del idioma aymara con el apoyo de materiales audio visuales, enmarcado en el aspecto comunicativo y contextual. El idioma aymara, en el aspecto político sociales es parte de los idiomas oficiales del Estado Plurinacional establecida y reconocida en la Constitución Política del Estado, como indica en el Cap. I Art: 5 Parágrafo I “Son idiomas oficiales del Estado el castellano y todos los idiomas de las naciones y pueblos indígena originario campesinos, que son el aymara, araona, baure, bésiro, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja, guaraní, guarasu‟we, guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño- trinitario, mojeño-ignaciano, moré, mosetén, movima, pacawara, puquina, quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré y zamuco”. Además, en la educación socio-comunitaria el idioma es un instrumento para expresar nuestra propia identidad al mundo, consolidando y valorando los conocimientos y saberes ancestrales.

4 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

OBJETIVOS HOLÍSTICOS DEL MÓDULO Conocemos las actitudes de convivencia comunicativa (Kankaña, Ajayu ‘Ser’) a partir del desarrollo los saludos y conversaciones (Yatiña ‘Saber’), empleando materiales didácticos desde un enfoque sociolingüístico, (Luraña ‘Hacer’) para fortalecer la identidad socio cultural (Atiña, Qamasa ‘Decidir’).

Desarrollamos conocimieto de conjuntos a través de la gramática aymara, usando materiales audio visuales desde un enfoque sociolingüístico, para fortalecer la identidad socio cultural.

Desarrollamos actitudes de convivencia comunicativa de nuestros antepasados a tráves del conocimiento de la sintaxis de forma fluida y coherente en las interacciones y relaciones comunitarias para expresar ideas, conocimientos, sentimientos y vivencias que se dan en la comunidad y el mundo.

Desarrollamos actitudes de convivencia comunicativa de nuestros antepasados a tráves de los pensamientos, cuentos, caciones y otros, utilizando las de forma fluida y coherente en las interacciones y relaciones comunitarias para expresar ideas, conocimientos, sentimientos y vivencias que se dan en la comunidad y el mundo.

5 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

MODALIDAD EDUCACIÓN A DISTANCIA MÓDULO II: AYMARA BÁSICO II NIVEL II MAYÏR T’AQA „Unidad 1‟ SALUDOS Y CONVERSACIONES ARUNTASIÑANAKA „saludos‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ ARUSKIPÄWINAKA „diálogos‟ QHATUN ARUSKIPÄWI „diálogos en la feria‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ SUTI YATIYAÑATAKI „para comunicar el nombre‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ WALJA ARUSKIPAWINAK LURAÑÄNI „realizaremos varios diálogos‟ PAYÏR T’AQA „Unidad 2‟ GRAMÁTICA SUTI „nombre‟ Nombres concretos Nombres abstractos Nombres comunes Nombres propios LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ ARUCHIR „verbo‟ Los verbos en infinitivo Verbos transitivos Verbos intransitivos Verbos reflexivos Verbos recíprocos Verbos impersonales ARUCHIRINAKAN PACHAPA „Tiempos verbales‟ Los tiempos verbales más conocidos son: JICHHA/NAYRA PACHA „tiempo presente/pasado‟ Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 6 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ 2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ 3. JANIW SIRI „forma negativa„ 4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ JUTIR PACHA „tiempo futuro‟ LAS CUATRO FORMAS DEL PASADO/PRESENTE Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ 2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ 3. JANIW SIRI „forma negativa„ 4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ LURÄW PACHA „gerundio‟ LAS CUATRO FORMAS DEL GERUNDIO Aruchiri: QILLQAÑA „verbo: escribir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ 2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ 3. JANIW SIRI „forma negativa„ 4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ NAYRA PACHA JANI JAQINKIRI „conocimiento no personal, conocimiento indirecto, no testimonial remoto lejano‟ LAS CUATRO FORMAS NO PERSONAL Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ 2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ 3. JANIW SIRI „forma negativa„ 4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ ARUCHIRMAYJT’AYIRI „adverbio‟ ADVERBIO Locativos: Temporales: Modales: Cuantitativos: De negación: 7 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Afirmativos: De duda: De orden: Por su estructura: Por su origen: LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ SUTILANTI „pronombre‟ Pronombres personales PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS GÉNERO LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ Pronombres personales PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS GÉNERO SUTIMAYJACHIRI „adjetivo‟ CLASES DE ADJETIVOS Tangibles No tangibles ADJETIVOS CALIFICATIVOS ADJETIVOS DETERMINATIVOS Adjetivos demostrativos, adjetivos posesivos, adjetivos numerales Cardinales Ordinales LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ WAYTHAPIRI „preposición‟ ARU TAMANAKA/ AMUYT’ÄWINAKA „oraciones‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ JIKTHAPTÄWIRI „conjunción‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ MUSPARÄWI „interjección‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

8 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” KIMSÏR T’AQA ‘Unidad 3‟ SÍNTAXIS Amuyt’äwi „oración‟ ARU TAMANAKA T’AQANAKAPA „elementos de la oración‟ SUTICHA „sujeto‟ PHUQHACHA „predicado‟ SEGÚN LA ESTRUCTURA SINTAGMÁTICA Unimembres Bimembres WAYTHAPIRINAKA „Conectores‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ PUSÏR T’AQA „Unidad 4‟ PENSAMIENTOS, CUENTO Y OTROS SÄWINAKA „pensamientos‟ JAWARI/ SIWSAWI „cuento‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ JAYLLINAKA „canciones ‟ BOLIVIA Q’UCHU PUKU PUKU WARTULINA SISA WARMI BIBLIOGRAFÍA

9 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” MAYÏR T’AQA Unidad 1

Saludos y conversaciones ARUNAKA „vocabularios‟ Alwa „mañana‟ Chikaruma „media noche‟ Mama „señora‟ Wawqi „amigo‟

Aruma „noche‟ Jayp’u „tarde‟ Tata „señor‟ Lulu „amiga‟

Uru „día‟ Chiküru „medio día‟ Jilata „hermano‟ Irpiri „director‟

ARUNTASIÑANAKA „saludos‟ URU ARUNTASIÑA „saludarse de día‟ Yatiqiri: aski urukipana tata yatichiri.

„buen día profesor‟

Yatichiri: jumatakis ukhamaraki yatiqiri. „de igual manera para ti‟ JAYP’U ARUNTASIÑA „saludarse en la tarde‟ Yatiqiri: aski jayp‟ukipana tata yatichiri. „buenas tardes profesor‟ Yatichiri: jumatakis ukhamaraki yatiqiri. „de igual manera para ti‟ ARUM ARUNTASIÑA „saludarse de noche‟ Yatiqiri: aski arumakipanay tata yatichiri. „buenas noches profesor‟ Yatichiri: jumatakis ukhamarakiy yatiqiri. „de igual manera para tí‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. URU ARUNTASIÑA „saludarse de día‟ Tata: ___________________________________

„buen día sera señora‟

Mama: jumatakis__________________________

„para tí igualmente señor‟

JAYP’U ARUNTASIÑA „saludarse en la tarde‟ Yatiqiri: ______________________________irpiri.

„buenas tardes director‟

Irpiri: ___________________________________

„para ti de igual manera profesor‟

ARUM ARUNTASIÑA „saludarse de noche‟ Lulu: _____________________________________

„buenas noches amigo‟

Wawqi: ___________________________________

„de igual manera para ti amiga‟

10 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” ARUSKIPÄWINAKA „diálogos‟ QHATUN ARUSKIPÄWI „diálogos en la feria‟ ARUNAKA „vocabularios‟ Achachila Awicha Tata Mama Ichu tata Ichu mama Chacha Warmi Yuqa Phuchha Tata lasi Ipala Phukhu Wallpa

„Abuelo‟ „Abuela‟ „Señor, padre‟ „Señora, madre‟ „Padrino‟ „Madrina‟ „Esposo‟ „Esposa‟ „Hijo‟ „Hija‟ „Consuegro‟ „Cuñada‟ „Olla‟ „Gallina‟

Jilata Kullaka Imilla Yuqalla Wawa Allchhi Chana tata/ lari Chana mama/ ipa Mama lasi Tullqa Yuxch’a Chani Paqallqu Pä tunka

„Hermano‟ „Hermana‟ „Niña‟ „Niño‟ „Bebé‟ „Nieto‟ „Tío‟ „Tía‟ „Consuegra‟ „Yerno‟ „Nuera‟ „Precio‟ „Siete‟ „Viente‟

A: Kamisak achachila, qhaturut jutta

„¿cómo estás abuelo, viniste a la feria?‟

CH: Jïsa tata, mä phukhu alasiriw juttha

„Sí señor, he venido a comprar una olla‟

A: Mantaniskakim tata akax phukhunakaxa, kawkirs munta. „entra no más, aquí están las ollas, ¿cuál quieres?‟. CH: Nayar aka phuku aljita „vendeme esta olla‟ A: Apasima tata paqall chaniniwa „lleva no más, precio es siete bolivianos‟ LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. A: _________________________ jutta

„¿cómo estás hermana, viniste a la feria?‟

CH: ___________________________

„sí hermano, he venido a comprar una gallina‟

A: Akax wallpanakaxa, kawkirs munta. „aquí están las gallinas, ¿cuál quieres?‟. CH: Nayar aka ch‟ayar wallp aljita

A: ___________________________________

„_____________________________‟ „lleva no más, precio es viente bolivianos‟ 11

PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” SUTI YATIYAÑATAKI „para comunicar el nombre‟ ARUNAKA „vocabularios‟ Anjicha Phaysu Kasichu Siskita Riwuchita Isiku Tiwuku Wiktuchu

„Ángela‟ „Bonifacio‟ „Casimiro‟ „Francisca‟ „Gregoria‟ „Isidro‟ „Teodoro‟ „Victor‟

Wasiku Kasicha Tunatu Sisku Jusisu Jiruku Satuku Turiku

„Basilio‟ „Casimira‟ „Donato‟ „Francisco‟ „José‟ „Jerónimo‟ „Saturnino‟ „Toribio‟

A: Kunas juman sutimaxa. CH: Nayan sutijax Anjichawa.

„¿cuál es tu nombre?‟ „mi nombre es Ángela‟

A: Kunas jupan sutipaxa. CH: Jupan sutipax Phaysuwa.

„¿cuál es su nombre?‟ „su nombre es Bonifacio‟

CH: Jikisinkama A: Jikisinkamaya

„hasta luego‟ „hasta luego‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. A: ___________________________ CH: __________________________

„¿cuál es tu nombre?‟ „mi nombre es Toribio‟

A: ___________________________ CH: __________________________

„¿cuál es su nombre?‟ „su nombre es Saturnino‟

CH: _________________________ A: __________________________

„hasta luego‟ „hasta luego‟

12 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante ahora leeremos y analizaremos. KASICHU: Aski urukipana, kunas sutimaxa.

„Buen día, ¿qué te llamas?´

SISKITA: Aski urukipana, sutijax Siskitawa, jumansti

„Buen día, mi nombre es María y el tuyo‟

KASICHU: Sutijax Kasichu, kawkhatatas Siskita „Mi nombre es Casimiro, ¿de dónde eres Francisca?‟ SISKITA: Nayax, Ururutatwa, jumasti

„Yo, soy de Oruro y tú?‟

KASICHU: Nayax, Chukiyawutatwa

„Yo, soy de La Paz‟

SISKITA: Kawkhans jakta

„¿En dónde vives?‟

KASICHU: Nayax, Waña jawiran jakastha, jumasti

„Yo vivo en Rio Seco, y tú?‟

SISKITA: Nayax, Chaqaltayana jakastha

„Yo vivo en Chacaltaya‟

KASICHU: Kawkins irnaqta

„¿En dónde trabajas?‟

MARIYA. Yatiqañutan irnaqtha, jumasti

„Trabajo en la escuela, y tú?‟

KASICHU: Qullañ utan irnaqtha

„Trabajo en el hospital‟

SISKITA: Walik, jikisinkama

„Bien, hasta luego‟

KASICHU: Arumanthkama Siskita

„Hasta mañana Francisca‟

13 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” WALJA ARUSKIPAWINAK LURAÑÄNI „realizaremos varios diálogos‟ MIRAYAWI ‘PRODUCCIÓN’

__________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

14 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” PAYÏR T’AQA Unidad 2 ARUKAMACHI „gramática‟ Para hablar una lengua correctamente hace falta no sólo conocer las palabras de esa lengua sino también cómo colocarlas para formar frases. Siendo el conjunto de reglas que nos sirve para construir frases a lo que denominamos gramática. Al estudiar la gramática nos encontramos con las siguientes partes de la frase: Suti

„nombre‟

Sutilanti

„pronombre‟

Sutimayjachiri

„adjetivo‟

Aruchiri

„verbo‟

Aruchirmayjt‟ayiri

„adverbio‟

Waythapiri

„preposición‟

Jikthaptäwiri

„conjunción‟

15 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

SUTI „nombre‟

El nombre es toda palabra que sirve para referirnos a personas, animales o cosas. Nombres concretos Son impresiones que se producen en nuestro sentido. Panqara

„flor‟

Anu

„anu‟

T‟ant‟a

„pan‟

Uta

„casa‟

Aruma

„noche‟

Qhana

'claro‟

Thaya

„frío‟

Ajayu

„espiritu‟

Qamasa

„coraje‟

Nombres abstractos

Nombres comunes Los nombres comunes son los que designan un grupo de individuos que poseen un cierto número de cualidades comunes que los distinguen de los demás. Punku

„puerta‟

Jayu

„sal‟

Titi

„gato silvestre‟

Quqa

„planta‟

Wallpa

„gallina‟

Qala

„pidra‟

Nombres propios Nombre propio es el que designa a un individuo determinado, dentro del grupo genérico a que pertenece. Un nombre propio puede a veces servir para designar todo un grupo, más o menos 16 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” extenso, de individuos o lugares importantes. De esta manera, el nombre Antukita refonemizado designa un número indefinido de personas que se llaman así. Anjicha

„Ángela‟

Wasiku

„Basilio‟

Phaysu

„Bonifacio‟

Kasicha

„Casimira‟

Kasichu

„Casimiro‟

Tunatu

„Donato‟

Siskita

„Francisca‟

Sisku

„Francisco‟

Riwuchita

„Gregoria‟

Jusisu

„José‟

Isiku

„Isidro‟

Jiruku

„Jerónimo‟

Tiwuku

„Teodoro‟

Satuku

„Saturnino‟

Wiktuchu

„Victor‟

Turiku

„Toribio‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios.

Nombres concretos Son impresiones que se producen en nuestro sentido. Panqara „flor‟___________________

___________________

_______________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

Nombres abstractos Aruma „noche‟ ___________________

___________________

_______________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

17 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Nombres comunes Los nombres comunes son los que designan un grupo de individuos que poseen un cierto número de cualidades comunes que los distinguen de los demás. Quqa „planta‟___________________

___________________

_______________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

Nombres propios Nombre propio es el que designa a un individuo determinado, dentro del grupo genérico a que pertenece. Tunatu „Donato‟___________________

___________________

_______________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

______________________

___________________ ___________________ _________________

18 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

ARUCHIRI „verbo‟

En el idioma aymara, el verbo es la palabra que expresa el juicio mental incluyendo sus dos términos esenciales; el sintagma nominal y el sintagma verbal. Los verbos en infinitivo Ejemplos: Ajlliña

„escoger‟

jariña

„lavar‟

Alaña

„comprar‟

jawsaña

„llamar‟

Aljaña

„vender‟

jikisiña

„encontrarse‟

Amukt‟aña

„callar‟

jiskt‟aña

„preguntar‟

Amuyaña

„pensar‟

jiwaña

„morir‟

Anataña

„jugar „

jutaña

„venir‟

Apaniña

„traer‟

katuña

„agarrar‟

Apaña

„llevar‟

khuyuña

„silbar‟

Apaqaña

„bajar‟

kutiña

„volver‟

Apsuña

„sacar‟

laruña

„reír‟

Armt‟aña

„olvidar‟

luraña

„hacer‟

Art‟aña

„gritar‟

manq‟aña

„comer‟

Atiña

„poder‟

mantaña

„entrar‟

Awatiña

„pastear‟

mayiña

„pedir‟

Ch‟allaña

„brindar‟

mistuña

„salir‟

Chhaqhaña

„perder‟

munaña

„querer, amar‟

Chhuxuña

„orinar‟

p‟akiña

„quebrar‟

Ch‟iyaña

„desgarrar‟

p‟ataña

„morder‟

Ch‟ukuña

„coser‟

phawaña

„sembrar‟

Churaña

„dar‟

phuqaña

„llenar‟

19 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Ikiña

„dormir‟

phusaña

„soplar‟

Irnaqaña

„trabajar‟

qamaña

„vivir‟

Irpaña

„guiar „

qalltaña

„comenzar‟

Ist‟aña

„escuchar‟

qillqaña

„escribir‟

Jachaña

„llorar‟

qunt‟aña

„sentarse‟

Jakaña

„vivir‟

samaraña

„descansar‟

Jakhuña

„contar número‟

samkaña

„soñar‟

Jalaña

„correr, volar‟

saña

„decir‟

Jamaña

„defecar‟

saraña

„ir‟

Jamp‟atiña

„besar‟

sataña

„sembrar‟

Jaqsuña

„echar‟

sawuña

„tejer‟

Jaquña

„botar‟

sayt‟aña

„parar‟

Verbos transitivos Ejemplos: Churaña

„dar‟

Ullaña

„leer‟

Saraña

„ir‟

Alaña

„comprar‟

Apantaña

„meter‟

Jariña

„lavar‟

Verbos intransitivos Ejemplos: Ikiña

„dormir‟

Sarnaqaña

„caminar‟

Puriña

„llegar‟

Jutaña

„venir‟

Jiwaña

„morir‟ 20 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” „crecer‟

Jilaña Verbos reflexivos Ejemplos: Jarisiña

„lavarse‟

Llakisiña

„risteza‟

Sawusiña

„tejerse‟

Verbos recíprocos Ejemplos: Nuwasiña

„pelearse‟

Munasiña

„quererse‟

Uñt‟asiña

„conocerse‟

Verbos impersonales

Ejemplos: Jalluña

„llover‟

Khunuña

„nevar‟

Thayaña

„ventear‟

Qhantatiña

„amanecer‟

21 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” ARUCHIRINAKAN PACHAPA „Tiempos verbales‟ Los tiempos verbales más conocidos son: JICHHA/NAYRA PACHA „tiempo presente/pasado‟ LAS CUATRO FORMAS DEL PASADO/PRESENTE

Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax sarthwa

„yo he ido‟

Jumax sartawa

„tú has ido‟

Jupax sariwa

„él/ella ha ido‟

Jiwasax sartanwa

„nosotros hemos ido‟ (incluyente)

Nänakax sarapxthwa

„nosotros hemos ido‟ (excluyente)

Jumanakax sarapxtawa „ustedes han ido‟ Jupanakax sarapxiwa

„ellos / ellas han ido‟

Jiwasanakax sarapxtanwa „todos nosotros /as hemos ido‟

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: Nayax sarthti

„¿yo he ido?‟

Jumax sartati

„¿tú has ido?‟

Jupax sariti

„¿él/ella ha ido?‟

Jiwasax sartanti

„¿nosotros hemos ido?‟ (incluyente)

Nänakax sarapxthti

„¿nosotros hemos ido?‟ (excluyente)

Jumanakax sarapxtati

„¿ustedes han ido‟‟

Jupanakax sarapxiti

„¿ellos / ellas han ido?‟

Jiwasanakax sarapxtanti „¿todos nosotros /as hemos ido?‟ 22 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: Nayax janiw sarkthti

„yo no he ido‟

Jumax janiw sarktati

„tú no has ido‟

Jupax janiw sarkiti

„él/ella no ha ido‟

Jiwasax janiw sarktanti

„nosotros no hemos ido‟ (incluyente)

Nänakax janiw sarapkthti „nosotros no hemos ido‟ (excluyente) Jumanakax janiw sarapktati

„ustedes no han ido‟

Jupanakax janiw sarapkiti

„ellos / ellas no han ido‟

Jiwasanakax janiw saraptanti „todos nosotros /as no hemos ido‟

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Nayax janit sarktha

„¿yo no he ido?‟

Jumax janit sarkta

„¿tú no has ido?‟

Jupax janit sarki

„¿él/ella no ha ido?‟

Jiwasax janit sarktan

„¿nosotros no hemos ido?‟ (incluyente)

Nänakax janit sarapktha

„¿nosotros no hemos ido?‟ (excluyente)

Jumanakax janit sarapkta

„¿ustedes no han ido?‟

Jupanakax janit sarapki

„¿ellos / ellas no han ido?‟

Jiwasanakax janit saraptan

„¿todos nosotros /as no hemos ido?‟

23 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” JUTIR PACHA „tiempo futuro‟ LAS CUATRO FORMAS DEL PASADO/PRESENTE

Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax saräwa

„yo iré‟

Jumax sarätawa

„tú irás‟

Jupax sariniwa

„él/ella irá‟

Jiwasax sarañäniwa

„nosotros iremos‟ (incluyente)

Nänakax sarapxäwa

„nosotros iremos‟ (excluyente)

Jumanakax sarapxätawa

„ustedes irán‟

Jupanakax sarapxaniwa

„ellos / ellas irán‟

Jiwasanakax sarapxañäniwa

„todos nosotros /as iremos‟

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: Nayax saräti

„¿yo iré?‟

Jumax sarätati

„¿tú irás?‟

Jupax sariniti

„¿él/ella irá?‟

Jiwasax sarañäniti

„¿nosotros iremos?‟(incluyente)

Nänakax sarapxäti

„¿nosotros iremos?‟(excluyente)

Jumanakax sarapxätati

„¿ustedes irán?‟

Jupanakax sarapxaniti

„¿ellos / ellas irán?‟

Jiwasanakax sarapxañäniti

„¿todos nosotros /as iremos?‟

24 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: Nayax janiw sarkäti

„yo no iré‟

Jumax janiw sarkätati

„tú no irás‟

Jupax janiw sarkaniti

„él/ella no irá‟

Jiwasax janiw sarkañäniti

„nosotros no iremos‟ (incluyente)

Nänakax janiw sarkapxäti

„nosotros no iremos‟ (excluyente)

Jumanakax janiw sarkapxätati

„ustedes no irán‟

Jupanakax janiw sarkapxaniti

„ellos / ellas no irán‟

Jiwasanakax janiw sarkapxañäniti

„todos nosotros /as no iremos‟

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Nayax janit sarkä

„¿yo no iré?‟

Jumax janit sarkäta

„¿tú no irás?‟

Jupax janit sarkani

„¿él/ella no irá?‟

Jiwasax janit sarkañäni

„¿nosotros no iremos?‟(incluyente)

Nänakax janit sarkapxä

„¿nosotros no iremos?‟(excluyente)

Jumanakax janit sarkapxäta

„¿ustedes no irán?‟

Jupanakax janit sarkapxani

„¿ellos / ellas no irán?‟

Jiwasanakax janit sarkapxañäni

„¿todos nosotros /as no iremos?‟

25 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LURÄW PACHA „gerundio‟ LAS CUATRO FORMAS DEL GERUNDIO Aruchiri: QILLQAÑA „verbo: escribir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax qillqaskthwa

„yo estoy escribiendo‟

Jumax qillqasktawa

„tú estás escribiendo‟

Jupax qillqaskiwa

„él/ella está escribiendo‟

Jiwasax qillqasktanwa

„nosotros estamos escribiendo‟ (incluyente)

Nänakax qillqaskapxthwa

„nosotros estamos escribiendo‟ (excluyente)

Jumanakax qillqaskapxtawa

„ustedes están escribiendo‟

Jupanakax qillqaskapxiwa

„ellos / ellas están escribiendo‟

Jiwasanakax qillqaskapxtanwa

„todos nosotros /as estamos escribiendo‟

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: Nayax qillqaskthti

„¿yo estoy escribiendo?‟

Jumax qillqasktati

„¿tú estás escribiendo?‟

Jupax qillqaskiti

„¿él/ella está escribiendo?‟

Jiwasax qillqasktanti

„¿nosotros estamos escribiendo?‟ (incluyente)

Nänakax qillqaskapxthti

„¿nosotros estamos escribiendo?‟ (excluyente)

Jumanakax qillqaskapxtati

„¿ustedes están escribiendo?‟

Jupanakax qillqaskapxiti

„¿ellos / ellas están escribiendo?‟

Jiwasanakax qillqaskapxtanti

„¿todos nosotros /as estamos escribiendo?‟

26 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: Nayax janiw qillqkthti

„yo no estoy escribiendo‟

Jumax janiw qillqktati

„tú no estás escribiendo‟

Jupax janiw qillqkiti

„él/ella no está escribiendo‟

Jiwasax janiw qillqktanti

„nosotros no estamos escribiendo‟ (incluyente)

Nänakax janiw qillqapkthti

„nosotros no estamos escribiendo‟ (excluyente)

Jumanakax janiw qillqapktati

„ustedes no están escribiendo‟

Jupanakax janiw qillqapkiti

„ellos / ellas no están escribiendo‟

Jiwasanakax janiw qillqapktanti

„todos nosotros /as no estamos escribiendo‟

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Nayax janit qillqktha

„¿yo no estoy escribiendo?‟

Jumax janit qillqkta

„¿tú no estás escribiendo?‟

Jupax janit qillqki

„¿él/ella no está escribiendo?‟

Jiwasax janit qillqktan

„¿nosotros no estamos escribiendo?‟ (incluyente)

Nänakax janit qillqapktha

„¿nosotros no estamos escribiendo?‟ (excluyente)

Jumanakax janit qillqapkta

„¿ustedes no están escribiendo?‟

Jupanakax janit qillqapki

„¿ellos / ellas no están escribiendo?‟

Jiwasanakax janit qillqapktan

„¿todos nosotros /as no estamos escribiendo?‟

27 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” NAYRA PACHA JANI JAQINKIRI „conocimiento no personal, conocimiento indirecto, no testimonial remoto lejano‟ LAS CUATRO FORMAS NO PERSONAL Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax saratäthwa

„yo había ido‟

Jumax saratätawa

„tú habías ido‟

Jupax sarataynawa

„él/ella había ido‟

Jiwasax saratätanwa

„nosotros habíamos ido‟ (incluyente)

Nänakax sarapxatäthwa

„nosotros habíamos ido‟ (excluyente)

Jumanakax sarapxatätawa

„ustedes habían ido‟

Jupanakax sarapxataynawa

„ellos / ellas habían ido‟

Jiwasanakax sarapxatätanwa

„todos nosotros /as habíamos ido‟

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: Nayax saratäthti

„¿yo había ido?‟

Jumax saratätati

„¿tú habías ido?‟

Jupax sarataynati

¿él/ella había ido?‟

Jiwasax saratätanti

„¿nosotros/as habíamos ido?‟ (incluyente)

Nänakax sarapxatäthti

„¿nosotros/as habíamos ido?‟ (excluyente)

Jumanakax sarapxatätati

„¿ustedes habían ido?‟

Jupanakax sarapxataynati

„¿ellos / ellas habían ido?‟

Jiwasanakax sarapxatätanti

„¿todos nosotros /as habíamos ido?‟

28 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: Nayax janiw sarkatäthti

„yo no había ido‟

Jumax janiw sarkatätati

„tú no habías ido‟

Jupax janiw sarkataynati

„él/ella no había ido‟

Jiwasax janiw sarkatätanti

„nosotros/as no habíamos ido‟ (incluyente)

Nänakax janiw sarapkatäthti

„nosotros/as no habíamos ido‟ (excluyente)

Jumanakax janiw sarapkatätati

„ustedes no habían ido‟

Jupanakax janiw sarapkataynati

„ellos / ellas no habían ido‟

Jiwasanakax janiw sarapkatätanti

„todos nosotros /as no habíamos ido‟

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Nayax janit sarkatäthxa

„¿yo no había ido?‟

Jumax janit sarkatätaxa

„¿tú no habías ido?‟

Jupax janit sarkataynaxa

„¿él/ella no había ido?‟

Jiwasax janit sarkatätanxa

„¿nosotros no habíamos ido?‟ (incluyente)

Nänakax janit sarapkatäthxa

„¿nosotros no habíamos ido?‟ (excluyente)

Jumanakax janit sarapkatätaxa

„¿ustedes no habían ido‟

Jupanakax janit sarapkataynaxa

„¿ellos / ellas no habían ido?‟

Jiwasanakax janit sarapkatätanxa

„¿todos nosotros /as no habíamos ido?‟

29 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. JICHHA/NAYRA PACHA „tiempo presente/pasado‟ LAS CUATRO FORMAS DEL PASADO/PRESENTE Aruchiri: THUQHUÑA „verbo: bailar‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax markan thuqhthwa

„yo he bailado en el pueblo‟

Jumax __________________________

„tú has bailado en el pueblo‟

Jupax__________________________

„él/ella ha bailado en el pueblo‟

Jiwasax __________________________

„nosotros/as hemos bailado en el pueblo‟ (incluyente)

Nänakax__________________________ „nosotros/as hemos bailado en el pueblo‟ (excluyente) Jumanakax __________________________

„ustedes han bailado en el pueblo‟

Jupanakax __________________________

„ellos / ellas han bailado en el pueblo‟

Jiwasanakax __________________________

„todos nosotros /as hemos en el pueblo‟

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: „¿yo he bailado en el pueblo?‟

Nayax markan thuqhthti

Jumax __________________________ „¿tú has bailado en el pueblo?‟ Jupax__________________________

„¿él/ella ha bailado en el pueblo?‟

Jiwasax __________________________ „¿nosotros/as hemos bailado en el pueblo?‟ (incluyente) Nänakax__________________________ „¿nosotros/as hemos bailado en el pueblo?‟ (excluyente) Jumanakax __________________________

„¿ustedes han bailado en el pueblo?‟

Jupanakax __________________________

„¿ellos / ellas han bailado en el pueblo?‟

Jiwasanakax __________________________

„¿todos nosotros /as hemos en el pueblo?‟ 30

PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: „yo no he bailado en el pueblo‟

Janiw nayax markan thuqhkthti

Janiw jumax _____________________________ „tú no has bailado en el pueblo‟ Janiw jupax_________________________________‟él/ella no ha bailado en el pueblo‟ Janiw jiwasax ______________________________„nosotros/as no hemos bailado en el pueblo‟ (inclu.) Janiw nänakax______________________________„nosotros/as no hemos bailado en el pueblo‟ (excluy.) Janiw jumanakax ____________________________________„ustedes no han bailado en el pueblo‟ Janiw jupanakax ____________________________________„ellos / ellas no han bailado en el pueblo‟ Janiw jiwasanakax __________________________________ „todos no nosotros /as hemos en el pueblo‟

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Janit nayax markan thuqhktha

„¿yo no he bailado en el pueblo?‟

Janit jumax __________________________

„¿tú no has bailado en el pueblo?‟

Janit jupax__________________________

„¿él/ella no ha bailado en el pueblo?‟

Janit jiwasax __________________________

„¿nosotros/as no hemos bailado en el pueblo?‟ (inclu.)

Janit nänakax__________________________

„¿nosotros/as no hemos bailado en el pueblo?‟ (exclu.)

Janit jumanakax __________________________„¿ustedes no han bailado en el pueblo?‟ Janit jupanakax __________________________ „¿ellos / ellas no han bailado en el pueblo?‟ Janit jiwasanakax __________________________ „¿todos nosotros /as no hemos bailado en el pueblo?‟

31 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” JUTIR PACHA „tiempo futuro‟ LAS CUATRO FORMAS DEL PASADO/PRESENTE Aruchiri: YATIQAÑA „verbo: aprender‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: Nayax yatiqäwa

„yo aprenderé‟

__________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: Nayax yatiqäti

„¿yo aprenderé?‟

__________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

32 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: Nayax janiw yatiqkäti

„yo no aprenderé‟

__________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: Nayax janit yatiqkä

„¿yo no aprenderé?‟

__________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

33 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LURÄW PACHA „gerundio‟ LAS CUATRO FORMAS DEL GERUNDIO Aruchiri: QILLQAÑA „verbo: escribir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: „yo estoy escribiendo‟

Nayax qillqaskthwa __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: „¿yo estoy escribiendo?‟

Nayax qillqaskthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

34 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: „yo no estoy escribiendo‟

Nayax janiw qillqkthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: „¿yo no estoy escribiendo?‟

Nayax janit qillqktha __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

35 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” NAYRA PACHA JANI JAQINKIRI „conocimiento no personal, conocimiento indirecto, no testimonial remoto lejano‟ LAS CUATRO FORMAS NO PERSONAL Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: „yo había ido‟

Nayax saratäthwa __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: „¿yo había ido?‟

Nayax saratäthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

36 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI „forma negativa„ Ejemplos: „yo no había ido‟

Nayax janiw sarkatäthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: „¿yo no había ido?‟

Nayax janit sarkatäthxa __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

37 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” NAYRA PACHA JAQINKIRI ‘conocimiento directo, conocimiento personal o remoto cercano’ LAS CUATRO FORMAS PERSONAL La persona tiene conocimiento de la acción que ha realizado. Aruchiri: SARAÑA „verbo: ir‟ 1. IYAW SIRI „forma afirmativa„ Ejemplos: „yo fui‟

Nayax sarayäthwa __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

2. JISKHT’IRI „forma interrogativa„ Ejemplos: „¿yo había ido?‟

Nayax sarayäthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

38 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 3. JANIW SIRI ‘forma negativa‘ Ejemplos: „yo no había ido‟

Nayax janiw sarkayäthti __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

4. JANIT SAS JISKHT’IRI „forma interrogativa negativa„ Ejemplos: „¿yo no había ido?‟

Nayax janit sarkayätha __________________________________

________________________

__________________________________

_______________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

__________________________________

________________________

39 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

ARUCHIRMAYJT’AYIRI „adverbio‟

ADVERBIO Semánticamente, el adverbio expresa el lugar, tiempo, modo, cantidad, negación, afirmación y duda de la acción verbal. Cuando va al lado de un adjetivo u el propio adverbio también expresa los mismos sentidos. Su morfología presenta como marca de número el sufijo plural -naka. Sintácticamente, el adverbio modifica a un adjetivo, a un verbo e incluso a otro adverbio. Ejemplos: Locativos: Aka

„este‟

uka

„ese‟

Khaya

„aquél‟

khuri

„más allá‟

Aynacha

„abajo‟

amsta

„arriba‟

Pata

„encima‟

manqha

„adentro‟

Qhipha

„atrás‟

nayrxa

„delante‟

Temporales: Jichha

„ahora‟

nayra

„antes‟

Jichhüru

„hoy‟

wasüru

„ayer‟

Jichhapacha

„este tiempo‟

nayrapacha

„t. Antiguo‟

Ninkhara

„hace rato‟

anchhita

„ahorita‟

Akjama/ akhama

„así‟

ukjama/ukhama

„así‟

Jamasa

„oculto‟

qhana

„claro‟

Wali

„bueno‟

jan wali

„malo‟

Kusa

„bueno‟

jan kusa

„malo‟

Suma

„bueno‟

jan suma

„malo‟

Kunjama

„como‟

llakisita

„triste‟

Kusisita

„alegre‟

Modales:

40 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Cuantitativos: Ancha

„mucho‟

sinti

„mucho‟

Juk‟a

„poco‟

jila

„más‟

Pisi

„menos‟

walja

„harto

Akja

„este tanto‟

ukja

„ese tanto‟

Qawqha

„cuánto‟

chikata

„mitad‟

Jani

„no‟

Janiraki

„no también‟

Jïsa

„sí‟

Qhana

„verdad‟

Saya

„sí‟

Chiqa

„sí‟

Inasa

„tal vez‟

Inacha

„tal vez, quizás‟

Inaya

„tal vez, quizás‟

Inaxa

„tal vez, quizás‟

Nayraqata

„delante‟

De negación:

Afirmativos:

De duda:

De orden: qhiphaqata

„detrás‟

Por su estructura: Simples

Compuestos

Aka

„este‟

nayrüru

„el otro día‟

Pisi

„menos‟

qharüru

„mañana‟

uka

„ese‟

jichhapacha

„este t.‟

nayrapacha

„t. Antiguo‟

Walja „harto‟

41 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Por su origen: Primitivos Anchha

Derivados „ahora‟

anchhita

„ahorita‟

Ina

„vano‟

inasa

„tal vez‟

Aka

„este

akjama

„así‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios.

Akax tatajan chusipawa.

„este alfombra es de mi papá‟

Uka anux jilajankiwa

„ese perro es de mi hermano‟

_________________________________

„¿aquél es mi mamá?‟

_________________________________

„él está delante de mí‟

_________________________________

„antes ha llegado él‟

_________________________________

„ahorita le muestro‟

_________________________________

„así no más él dijo‟

_________________________________

„el sol está claro‟

_________________________________

„él está triste por su henamorada‟

_________________________________

„poco había comprado‟

_________________________________

„este tanto había comprado‟

_________________________________

„no me hables porque tienes tu mujer‟

_________________________________

„sí, siempre en mi vida he estudiado‟

_________________________________

„sí, estoy en la Univ. Siglo XX‟

_________________________________

„tal vez él tenga plata‟

42 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

SUTILANTI „pronombre‟

Los pronombres son aquellas palabras que se usan en lugar del nombre. Pronombres personales El idioma aymara posee cuatro personas gramaticales, como: Ejemplos: EXPRESIÓN SIMPLE Primera persona

naya

„yo‟

Segunda persona

juma

„tú‟

Tercera persona

jupa

„él, ella‟

Primera persona plural inclusiva

jiwasa

„nosotros /as‟ (incluyente)

Primera persona plural (exclusivo)

nänaka

„nosotros /as‟

Segunda persona plural

jumanka

„ustedes‟

Tercera persona plural

jupanaka

„ellos /as

Primera persona plural

jiwasanaka

„todo nosotros‟ (inclusivo)

EXPRESIÓN EN PLURAL

Ejemplo: expresión simple Nayax qillqthawa

„yo escribo‟

Jumax qilltawa

„tú escribes‟

Jupax qillqiwa

„él escribe‟

Jiwasax qillqtanwa

„nosotros /as escribimos‟

Ejemplo: expresión en plural Nänakax qillqapxthwa

„nosotros escribimos‟

Jumanakax qillqapxtawa

„ustedes escriben‟

Jupanakax qillqapxiwa

„ellos / ellas escriben‟

Jiwasanakax qillqapxtanwa

„todos nosotros /as escribimos‟

43 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS Los demostrativos funcionan como pronombres que indican posición relativa. Expresa grados de distancia (real metafórica) a partir de un punto de referencia. Aka

„esto, esta, este‟

Uka

„eso, esa, ese‟

Khaya

„aquel, aquella, aquello‟

Khuri

„más allá, lejos, distante‟

PRONOMBRES INTERROGATIVOS Kuna

„¿qué?‟

Khiti

„¿quién?‟

Qawqha

„¿cuánto?‟

Kawki

„¿dónde?‟

Kunampi

„con quién‟

khitimpi

„¿con quién?‟

Kunapacha

„¿cuándo?‟

khitinki

„¿de quién?‟

Kunapachkama

„¿hasta cuándo?‟

khiti

„¿quién?‟

Kunataki

„¿para qué?‟

khititaki

„¿para quién?‟

Kunata

„¿por qué?‟

khithisa

„¿quién es?‟

Kunjamata

„¿de cómo?‟

khithiraki

„¿quién pués?‟

Qawqhasa

„¿cuánto es?‟

kawkita

„¿de donde?‟

Qawqhapacha

„¿cuánto será?‟

kawkiri

„¿cuál?‟

Qawqhampi

„¿con cuanto?‟

kawkiru

„¿hacia donde?‟

Qawqhataki

„¿para cuánto?‟

kawkinsa

„¿en dónde?‟

Kamachi

„¿qué pasa?‟

44 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” GÉNERO El idioma aymara no posee el indicador de género como en castellano, sin embargo, en algunas designaciones de personas y animales se expresa antelando un adjetivo, para determinar el género masculino o femenino. Ejemplos: „niño o niña‟

Wawa

„conejo (a)‟

Wank‟u

„gato (a)‟

Phisi

yuqallwawa

„hijo varon‟

imill wawa

„hija mujer‟

urqu wank‟u

„conejo macho‟

qachu wank‟u

„conejo hembra‟

urqu phisi

„gato macho‟

qachu phisi

„gato hembra‟

También, en la cultura aymara se establece hembra y macho, como en plantas, en piedras y otros. Ejemplos: Urqu qala

„piedra macho‟

Qachu qala

„piedra hembra‟

Urqu itapallu

„ortiga macho‟

Qachu itapallu

„ortiga hembra‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. Pronombres personales El idioma aymara posee cuatro personas gramaticales, como:

Primera persona

___________

„yo‟

Segunda persona

___________

„tú‟

Tercera persona

___________

„él, ella‟

Primera persona plural inclusiva

___________

„nosotros /as‟ (incluyente)

45 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Primera persona plural (exclusivo)

nänaka

„nosotros /as‟

Segunda persona plural

___________

„ustedes‟

Tercera persona plural

___________

„ellos /as

Primera persona plural

___________

„todo nosotros‟ (inclusivo)

Ejemplo: expresión simple _______________________

„yo lloro‟

_______________________

„tú lloras‟

_______________________

„él/ella llora‟

_______________________

„nosotros /as lloramos‟

Ejemplo: expresión en plural _______________________

„nosotros lloramos‟

_______________________

„ustedes lloran‟

_______________________

„ellos / ellas lloran‟

_______________________

„todos nosotros /as lloramos‟

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS Expresa grados de distancia (real metafórica) a partir de un punto de referencia. _____________

„esto, esta, este‟

_____________

„eso, esa, ese‟

_____________

„aquel, aquella, aquello‟

_____________

„más allá, lejos, distante‟

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

46 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” PRONOMBRES INTERROGATIVOS _____________

„¿qué?‟

_____________

„¿quién?‟

_____________

„¿cuánto?‟

_____________

„¿dónde?‟

_____________

„con quién‟

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

_____________

GÉNERO El idioma aymara no posee el indicador de género como en castellano, sin embargo, en algunas designaciones de personas y animales se expresa antelando un adjetivo, para determinar el género masculino o femenino. Ejemplos: Wawa

Wank‟u

Phisi

„niño o niña‟

„conejo (a)‟

„gato (a)‟

_____________

„hijo varon‟

_____________

„hija mujer‟

_____________

„conejo macho‟

_____________

„conejo hembra‟

_____________

„gato macho‟

_____________

„gato hembra‟

También, en la cultura aymara se establece hembra y macho, como en plantas, en piedras y otros. Ejemplos: __________

„piedra macho‟

__________

„piedra hembra‟

__________

„ortiga macho‟

__________

„ortiga hembra‟

47 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

SUTIMAYJACHIRI „adjetivo‟

El adjetivo es una clase de palabras que funciona genuinamente como modificador directo del sustantivo que concierta con el número y expresando cualidades. CLASES DE ADJETIVOS Los adjetivos pueden ser descriptivos en tangibles y no tangibles. Ejemplos:

Tangibles Ch‟iyara

„negro‟

Jach‟a

„grande‟

K‟umu

„jurobado‟

Mirq‟i

„usado‟

Ch‟apaqa

„insípido‟

No tangibles Qhuru

„malo‟

Sallqa

„astuto‟

Ch‟ikhi

„vivaz, inteligente‟

Jayra

„holgazán‟

Llaytha

„acobardado, cobarde‟

ADJETIVOS CALIFICATIVOS Se llama calificativos, porque describen al nombre o sustantivo con alguna cualidad. Es decir, da alguna información interna o externa de las cualidades de un objeto, nombre. Mediante estos adjetivos se clasifica el color, tamaño, forma, tiempo, cantidad, distancia, etc. Ejemplos: Alluxa

„arto‟

mich‟a

„tacaño‟

Chhama

„áspero‟

mirq‟i

„usado‟

Ch‟apaqa

„desabrido‟

musq‟a

„dulce‟

48 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Ch‟islli

„sucio‟

ñaxu

„feo, horrible‟

Ch‟uñula

„frío‟

ñusata

„podrido‟

Ch‟usa

„vacío‟

p‟axp‟aku

„pícaro‟

Jach‟a

„grande‟

phisna

„liviano‟

Jachawalla

„llorón‟

phuqa

„lleno

Jak‟a

„cerca‟

p‟iqini

„inteligente‟

Jaru

„amargo‟

ch‟ikhi

„inteligente‟

Jathi

„pesado‟

qhaxu

„molestoso‟

Jaya

„lejos‟

qhulu

„duro‟

Jayra

„flojo‟

qhuru

„malo‟

Jisk‟a

„chico‟

qhupu

„ancho‟

Jiwaki

„bonito‟

q‟ala

„todo‟

Juk‟a

„poco‟

q‟uma

„limpio‟

Junt‟u

„caliente‟

quña

„suave‟

Juri

„mojado„

suma

„bueno‟

K‟ara

„salado‟

siq‟i

„delgado‟

Khusa

„bueno‟

t‟amata

„fermentado‟

K‟ullk‟u

„angosto‟

thantha

„viejo‟

Kusisita

„alegre‟

t‟ukha

„flaco‟

Lankhu

„grueso‟

thuskha

„hediondo‟

Laq‟a

„desabrido‟

walja

„arto‟

Lik‟i

„gordo‟

waña

„seco‟

Machaqa

„nuevo‟

wasa

„desconocido‟

49 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” ADJETIVOS DETERMINATIVOS Se llama adjetivos determinativos, porque limitan la significación del nombre, estas limitaciones puede darse en diferentes relaciones. Para este efecto es necesario establecer una clasificación de los adjetivos determinativos. Adjetivos demostrativos  El adjetivo demostrativo es el que determina el nombre añadiéndole una idea de demostración. En el aymara se relaciona con el emisor y receptor, es decir, con los interlocutores. Ejemplos: aka

„esto, esta, este‟

uka

„eso, esa, ese‟

aka anuw jaqir thathiri

„este perro a la gente mordisca‟

uka anur manq‟ayam

'a ese perro hazle comer‟

khayax uywajawa

„aquel es mi animal‟

khurix utawa

„más allá es casa‟

 Los adjetivos demostrativos concuerdan con nombres que acompañan para expresar como: Ejemplos: Uka wawanakar churam

„dales a esos niños‟

Aka utar puriñäni

„llegaremos a esta casa‟

Khayax qulluwa

„aquella es colina‟

Adjetivos posesivos Los adjetivos posesivos señalan una relación de posesión respecto a la persona que habla, la que escucha y aquella de quien se habla y están formados por los sufijos flexivos nominales de persona o posesivo: -ja, -ma, -pa, -sa. Ejemplos: Utaja

„mi casa‟

Utama

„tu casa‟

Utapa

„su casa‟

Utasa

„nuestra casa‟

50 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” Adjetivos numerales Los adjetivos numerales señalan una cantidad y estos a su vez pueden dividirse en: Cardinales Ejemplos: 0

ch‟usa

„cero‟

1

maya = mä

„uno‟

2

paya = pä

„dos‟

3

kimsa

„tres‟

4

pusi

„cuatro‟

5

phisqa

„cinco‟

6

suxta

„seis‟

7

paqallqu

„siete‟

8

kimsaqalqu

„ocho‟

9

llätunka

„nueve‟

10

tunka

„diez‟

11

tunka mayani

„once‟

12

tunka payani

„doce‟

13

tunka kimsani

„trece‟

14

tunka pusini

„catorce‟

15

tunka phisqhani

„quince‟

16

tunka suxtani

„dieciséis‟

17

tunka paqalquni

„diecisiete‟

18

tunka kimsaqallquni

„dieciocho‟

19

tunka llätunkani

„diecinueve‟

20

pä tunka

„veinte‟

30

kimsa tunka

„treinta‟

40

pusi tunka

„cuarenta‟ 51

PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 50

phisqa tunka

„cincuenta‟

60

suxta tunka

„sesenta

70

paqall tunka

„setenta‟

80

kimsaqall tunka

„ochenta‟

90

llätunk tunka

„noventa‟

100

pataka

„cien‟

200

pä pataka

„doscientos‟

300

kimsa pataka

„trescientos‟

400

pusi pata

„cuatrocientos‟

500

phisqha pataka

„quinientos‟

600

suxta pataka

„seiscientos‟

700

paqallq pataka

„setecientos‟

800

kimsaqallq pataka

„ochocientos‟

900

llätunk pataka

„novecientos‟

1000

waranqa

„mil‟

2000

päwa ranqa

„dos mil‟

3000

kimsa waranqa

„tres mil

5000

phisqha waranqa

„cinco mil‟

10 000

tunka waranqa

„diez mil‟

11 000

tunka mayan waranqa

„once mil‟

patk waranqa

„cien mil‟

100 000 Ordinales

Ejemplos: 1ïr.

mayïr

„primero‟

2ïr.

payïr

„segundo‟

3ïr.

kimsir

„tercero‟

4ïr.

pusïr

„cuarto‟ 52 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 5ïr.

phisqhïr

„quinto‟

6ïr.

suxtïr

„sexto‟

7ïr.

paqallqür

„séptimo‟

8ïr.

kimsaqallqür „octvo‟

9ïr.

llätunkir

„noveno‟

tunkir

„décimo‟

10ïr.

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. 1. Wasikux pusi tunka phisqan maraniwa.

„Basilio tiene cuarenta y cinco años‟

2.________________________________

„aquel es un perro negro‟

3.________________________________

___________________________________

4.________________________________

___________________________________

5.________________________________

„es la una de la tarde‟

6.________________________________

___________________________________

7.________________________________

___________________________________

8.________________________________

___________________________________

9.________________________________

___________________________________

10.________________________________

„Felix ha llegado primero‟

11.________________________________

_____________________________________

12.________________________________

_____________________________________

13.________________________________

_____________________________________

14.________________________________

_____________________________________

15.________________________________

„Juan tiene doscientos ovejas‟

53 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

WAYTHAPIRI „preposición‟

Son sufijos que se yuxtaponen al morfema base y se aumentan a los nombre, adjetivos, adverbios y podemos mencionar los siguientes: -mpi, -nki, -ru, -na,-kama, -ta, -layku, -taki, -wja, -wjita, -nita son los que cumplen como nexo en las oraciones. Ejemplos: Uta-ta

„de la casa‟

quqa-ta

„del árbol‟

Naya-taki

„para mí‟

juma-taki

„para tí‟

Uma-ru

„por agua‟

uywa-ru

„por animales‟

ARU TAMANAKA/ AMUYT’ÄWINAKA „oraciones‟ Uta-nita

„del dueño de la casa‟

Mara-nita

„del que cumple año‟

Jumax jupalaykuw juttha

„tú has venido por él‟

Nayax mamajampiw ikisktha

„yo estoy durmiendo con mi mamá‟

Tatajax uywaru chhuxll waxt‟atayna „mi papá había regalado al ganado pasto‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. 1. Isikux utat walipuniw jalanitayna.

„Isidro ha venido de la casa corriendo‟

2.________________________________

„aquella pelota es del dueño de la casa‟

3.________________________________

________________________________

4.________________________________

________________________________

5.________________________________

________________________________ 54

PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” 6.________________________________

________________________________

JIKTHAPTÄWIRI „conjunción‟

Son utilizadas para unir dos o más palabras, frases y oraciones. En idioma aymara, las conjunciones están formadas por los sufijos de caso las cuales se añaden a los nominales, pronombres, adjetivos, etc. Ejemplos:

Qachut urqucha

„macho o embra‟

Lik‟it thukhach aljañäni

„es gordo o flaco venderemos ‟

Tatajas mamajas jachaspawa.

„mi papá y mi mamá pueden llorar ‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. 1. Warmijas wawajas llakisispaxaspawa.

„mi mujer y mi hijo pueden angustiarse‟

2.________________________________

________________________________

3.________________________________

________________________________

4.________________________________

________________________________

5.________________________________

________________________________

6.________________________________

________________________________

55 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX”

MUSPARÄWI „interjección‟

La interjección es una categoría invariable, que por sí sola constituye un enunciado con sentido completo, sirve esencialmente para resaltar el estilo de la locución, es utilizada para enriquecer los relatos orales de diverso orden y las composiciones literarias. Ejemplos: ¡atataw!

„¡qué dolor!‟

¡chhuy!

‘¡oye!‟

¡jaqinakasä!

‘¡son persona!‟

¡ay tatitu!

‘¡Dios mio!‟

¡chhu...!

‘¡o....!‟

¡amp suma!

‘¡oye... !‟

¡jan samti!

‘¡no digas!‟

¡ukjasä!

‘¡eso es!‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. 1. ¡Atataw!, purakat jan walikti.

„¡qué dolor!, estoy mal de estomago‟

2.________________________________

________________________________

3.________________________________

________________________________

4.________________________________

________________________________

5.________________________________

________________________________

6.________________________________

________________________________

56 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” KIMSÏR T’AQA Unidad 3

ARUTHAKHI „síntaxis‟ En aymara el término yäpa quiere decir „debe ser‟. En lingüística sintaxis presupone „el orden de los elementos constitutivos de la oración con medida‟. En ese sentido, sintaxis puede conceptualizarse en aymara como YÄN ARSU. Por ello, la sintaxis constituye una rama de la gramática que estudia los elementos constitutivos y los modos de relación que existen al interior de las oraciones gramaticales. A continuación se examinan escuetamente los diferentes aspectos que intervienen en la construcción de los enunciados aymaras.

Amuyt’äwi „oración‟ La oración es el conjunto de palabras que expresa un sentido completo, que se compone de sujeto y predicado. En aymara una oración se compone de sujeto, complemento y verbo, S. C. V. Ejemplo: Nayax qulliriw sarä S

C

V

Sin embargo, en castellano una oración se compone de sujeto, verbo y complemento, S. V. C. Ejemplo: Yo iré S

V

a curar C

Por lo tanto, el aymara, con relación al castellano, guarda una marcada diferencia en cuanto a su estructura morfosintáctica. ARU TAMAN T’AQANAKAPA „elementos de la oración‟ En algunos casos, por ejemplo en el uso de los verbos apersonales e interjecciones, la oración aymara puede constituirse de un solo elemento, en la cual es difícil distinguir entre el sujeto y predicado; pero, en la mayoría de los casos, los elementos de la oración simple, se reflejan a través de dos elementos básicos, que son el sujeto y el predicado. SUTICHA „sujeto‟ Desde la perspectiva gramatical, el sujeto es aquello de que se habla o predica algo. Desde el punto de vista psicológico, el sujeto es la primera masa de representaciones mentales que existe en la conciencia del que habla. Por otro lado, en el contexto del sintagma nominal, cumplen funciones de 57 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” sujeto, los nombres, pronombres, adjetivos, adverbios y verbos en infinitivo. PHUQHACHA „predicado‟ Desde la perspectiva gramatical, el predicado es lo que se habla o afirma del sujeto. Desde el punto de vista psicológico, el predicado es la segunda masa de representaciones que se acopla a la primera. En el contexto del sintagma verbal, cumplen funciones de predicado, los verbos conjugados, a través del predicado verbal; y los nombres, pronombres, adjetivos y adverbios, a través del predicado nominal, mediante la adición de los sufijos verbales copulativos -wa, -sa, -xa. SEGÚN LA ESTRUCTURA SINTAGMÁTICA Según la presencia o ausencia de los sintagmas mayores (sujeto y predicado) las oraciones son: Unimembres Son oraciones unimembres las que tienen un solo miembro. Es decir, que tales oraciones no se pueden dividir en sujeto y predicado. Ejemplos: Kamisaki

„¿cómo estas?‟

Waliki

„estoy bien‟

Jumasti

„¿y usted?‟

Bimembres Son aquellas oraciones que paseen dos miembros o elementos, es decir, son oraciones en las que sí se puede reconocer al sujeto y al predicado. Ejemplos: Nayax

t‟ant‟ alanthwa

S

P

Mamajax

Althapir sariwa „mi mamá ha ido comprar‟

S Nayax S Nayax S

„yo he comprado pan‟

P munirijamp Chukiyaw saräwa „yo iré con mi enamorado a La Paz‟ P irpirijamp manq‟ir saräwa „yo iré a comer con mi director‟ P

58 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Estimado participante completaremos los espacios vacios. 1. Nayax puqut alir saräwa

„yo iré a comprar plátano‟

2.________________________________

________________________________

3.________________________________

„ella irá a comprar huevo‟

4.________________________________

________________________________

5.________________________________

„nosotros iremos a la escuela‟

6.________________________________

________________________________

En ayamara, un enunciado u oración debe cumplir la función sintáctica de la siguiente manera:

O

CC + S + CI + CD + V

O = Oración (enunciado) CC = Complemento Circunstancial S = Sujeto CI = Complemento Indirecto (Objeto Indirecto) CD = Completo Directo (Objeto Directo) V =

Verbo

Ejemplos: Jawiran yatichirix CC

wawapatak is

S

Qullu k’uchun CC Wali willjtaw CC

CI

CD

jupax

atipirinakar

S

CI

t’axsuski „el profesor lava ropa para sus hijos en el rio‟ V wak churi „él dá vaca a los ganadores en cerca del cerro ‟ CD

V

siskitax tatapatak manq’ pahayi S

CI

CD

„Francisca cocina comida para su papá muy temprano‟

V

59 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” WAYTHAPIRINAKA „Conectores‟

Algunos conectores que sirven para unir oraciones, es muy importante apropiarnos, como: chiqana, „en realidad‟, juk’amppacha „más aún‟ kunäpasaya „pase lo que pase‟, maysatxa „por otro lado‟, maysipana „de todas maneras‟, tukuyañataki „para concluir‟, ukalanti „en vez de eso‟ ukampirusa „pero‟, ukampirusa „sin embargo‟, ukañkama „mientras tanto‟, ukata „después‟. Ejemplo: Jawiran yatichirix wawapatak is t‟axsuski; ukampirus wali willjtaw jupax warmipatak manq‟ pahayawayataynawa. Ukañkamax wawanakax anataskapxiwa. „El profesor lava ropa para sus hijos en el rio; pero muy temprano él había cocinado comida para su mujer, mientras tanto, los niños estan jugando‟

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟ Estimado participante, escriba frases utilizando, como: chiqana, „en realidad‟, juk’amppacha „más aún‟ kunäpasaya „pase lo que pase‟, maysatxa „por otro lado‟, maysipana „de todas maneras‟, tukuyañataki

„para concluir‟, ukalanti

„en vez de eso‟ ukampirusa

„pero‟, ukampirusa

„sin

embargo‟, ukañkama „mientras tanto‟, ukata „después‟.. _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________

60 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” PUSÏR T’AQA Unidad 4

SÄWINAKA, JAWARI/ SIWSAWI, JUK’AMPINAKA „pensamientos, cuento y otros‟ SÄWINAKA „pensamientos‟ Warmis chachas laq’utäskpasa, marka masisakipuniw munaña. „La mujer o el hombre, aunque esté agusanado o partido hay que querer lo que es del pueblo.'

Janiw awkirus taykarus jachayañati, lliphus q’araw jiwaña, siwa. „No hay que hacer llorar a los padres, dice que uno muere con patillas peladas.‟

Jamach’iw ch’ikhisi, jaqiw jutani. „Canta el pájaro, seguramente vendrá visita.‟

Janiw warawarax jakhuñati, walja wawaniñïriwa, siwa. „no hay que contar las estrellas, dice que uno suele tener muchos hijos.‟

Janiw urukama ikiñati, q’utuw mantasiri, siwa. „No hay que dormir hasta tarde, dice que sabe entrar bocio.‟

Janiw urukama ikiñati, lliphuw jilantasiri, siwa. „No hay que dormir hasta tarde, dice que sabe crecer los bellos.‟ Janiw warmi sumirump asxatasiñati, warmiw at’ipt’asiri, siwa. „No hay que ponerse sombrero de mujer, dice que sabe ganarse la mujer.‟

Yatisaw kunas arsuña, jan yatkasax amüskañawa. „Hay que hablar sabiendo, sin saber hay que estar callado.‟

Qhip nayr uñtasisaw sarnaqaña. „Hay que mirar el pasado y el futuro para proyectarse en el presente.‟ 61 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” JAWARI/ SIWSAWI „cuento‟ LIWUNAMPI ACHAKUMPITA Mä liwunaw utjäna wali qhuru. Ukata liwunasti wali nuwasirinwa taqi animalanakampi. Mä urusti liwunax qullu patanwa mä jisk‟a achakumpi jikisina. Ukatsti jisk‟a achakux wali axsarayasïna uka jach‟a liwunatakixa. Achakusti wali khatatisaw liwunarux säna: - Tata liwuna, jan manq‟antistati, nayax jisk‟akitwa. Janiw purakamarux janchijax purkaspati, jan ukasti lakamarukiw chhaqxaspa –sasa.

EL LEON Y EL RATON (Traducción castellano) Había una vez un león fiero. El león solía pelear con todo los animales. Un día en el cerro se escontró con un pequeño ratón. Este le tuvo mucho miedo. Tembloroso el ratón le dijo al león: - Señor León, no me coma. Soy muy pequeño. No podía aplacar su hambre ni en lo más mínimo. Sólo podría perderme en su boca. MAMANI Q. Basilio. Como leer y escribir el aymara, p 47-49

LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Ahora escribiremos cuentos de nuestro contexto. _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________

62 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” LÜRAWINAKA „ejercicios / actividades‟

Jichhax taqpachan jayllintañäni.

JAYLLINAKA „canciones ‟

BOLIVIA Q’UCHU Trad. Néstor Peñaranda

Qullasuyuna: Samiwa yanapistu, jiwasana munañasaxa phuqhasiwa: qhispiyatawa qhispiyata aka uraqi tukusiwa alt‟ata jakañaxa.

Wasuruxa ch‟axwana sarnaqtana, axsaraña awqasiñanakana taypina jichhasti uka ch‟axwata mistsusina muxsa samaña q‟uchu jaylliñani.

Taqinitaki Uraqina jach‟a sutipa qhapaqa suma k‟ajañapa imañani, sutipansti wastata Surañäni, ¡jiwañani janirara t‟aqhiskasina!

63 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” PUKU PUKU Recopilación Puku puku k‟awnachatayna Liqi liqi tapachaparu. (pä kuti) Uñjakiristha katukiristha wallpa pila pilariristha. (pä kuti) Ispañula mantanitayna Qullasuyu uraqisaru. (pä kuti) Tiwanakuru sarapxatayna quri qullqi lunthatasiri. (pä kuti) Ispañaru apapxatayna Karlus kinturu churapxatayna. (pä kuti) Uñjakiristha katukiristha pachparuwa kalljayiristha. (pä kuti)

ALONDRA (Traducción castellana) La alondra había puesto huevo en el nido del terotero. (bis) Si lo viera, lo cogiera como gallina desplumaría. (bis) Los españoles habían entrado a nuestra tierra Qullasuyu. (bis) A Tiwanaku habían ido a robar el oro y la plata. (bis) A España se lo habían llevado a Carlos Quinto se lo dieron. (bis) Si lo viera, lo cogiera Ahí mismo los aplastaría. (bis)

64 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” WARTULINA SISA WARMI Recopilación Wartulina Sisa warmi, uraqisat ch‟amanitawa. Jumatapuniw amtastha, quli Wartulina. (pä kuti)

Jumampikiw Wartulina, walipuniw samkasisktha. Wilamax nayan wilajawa, quli Wartulina. (pä kuti)

BARTOLINA SISA (Traducción castellana)

Bartolina Sisa mujer, tienes la fuerza de nuestra tierra. de ti me acuerdo siempre, apreciada Bartolina. (bis)

Sólo contigo Bartolina, sigo soñando siempre Tu sangre es mi grado, Apreciada Bartolina. (bis)

65 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

UNIVERSIDAD NACIONAL “SIGLO XX” BIBLIOGRAFÍA DOUBOIS, Jean 1998 Diccionario de Lingüística. Madrid-España: Alianza Editorial S.A. FLORES Ch., Carlo M. 2007 Aymara aru yatxatapxañäni. La Paz – Bolivia: impreso en empresa Gráfica Betuel FLORES Ch., Carlo M. 2008 Variación dialectal del léxico de las aves de Qurpa, Qurumata Alta y Pujräwi, La Paz – Bolivia: impreso en Artes Gráficas “CATACORA” FLORES Ch., Carlo M. 2012

Aymar jayllinakasa „nuestra canciones aymaras‟, La Paz – Bolivia: Colecciones Culturales Editores Impresores

FLORES Ch., Carlo M. 2012 Aymar aru aruskipas yatiqañäni, La Paz – Bolivia: Colecciones Culturales Editores Impresores GOMEZ B., Donato 2004 Manual de Gramática Aymara Impreso en Bolivia GUTIERREZ M., Pascual 2005 Aymarat Parlasiñäni Impreso en La Paz – Bolivia HARDMAN, Martha AYMARA. 1988 Compendio de estructura fonológica y gramatical Editorial ILCA. La Paz. JIMÉNEZ V. Amalia 1987 Fonética y Fonología españolas. Editorial Pueblo y Educación. La Habana. LAIME A., Teofilo 2005 Kunjams Aymaran Qillt‟añäni. Imprenta Offsert “VISION” La Paz – Bolivia LÓPEZ Félix, LAURA, Francisco, CARVAJAL, Juan 1996 Vocabulario Pedagogico. Impresiones. Editorial Atenas S.R.L. Ediciones Gráficas E. G. La Paz – Bolivia MAMANI Q. Basilio 2007 Como leer y escribir el aymara. La Paz – Bolivia: impreso – Editores “CAMPO IRIS” 66 PROGRAMA DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF