Model Ve Dokum Resmi

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLEND İR İLMESİ PROJESİ)

MAK İNE TEKNOLOJİSİ MODEL VE DÖKÜM RESM İ

ANKARA 2006

Milli Eğitim Bakanlığı taraf ından geliştirilen modüller; •

•

•

•

•

•

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Karar ı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlar ında kademeli olarak yaygınlaştır ılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim  programlar ında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik  geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders materyalleridir (Ders Notlar ıdır). r). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlar ında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumlar ı, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlar ında öğrencilere ücretsiz olarak  dağıtılır. Modüller hiçbir  şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret kar şılığında satılamaz.

İÇİNDEK İLER  AÇIKLAMALAR ........................ .................................... ........................ ........................ ........................ ........................ ........................ ........................ ....................ii ........ii GİR İŞ ..................................... ........................ ......................... ......................... ........................ ......................... ......................... ........................ ........................1 ............1 İŞ ......................... ÖĞRENME FAALİYETİ –1  –1 ......................... ..................................... ......................... ......................... ......................... ......................... .........................3 .............3 1. ÇEKME PAYLI VE KONSTRÜKSİYON MODEL RESMİ ..............................................3 1.1. Endüstriyel Modelleme ........................ ..................................... ......................... ........................ ........................ ........................ ........................3 ............3 1.1.1. Kullanılan Tezgâhlar ....................... ................................... ........................ ........................ ......................... ......................... ..................... .........44 1.1.2. Model Çeşitleri ve Gereç Özellikleri ....................... ................................... ........................ ........................ ...................... ..........44 1.2. Parçadan veya Yapım Resmi Üzerinden............................... Üzerinden........................................... ........................ ......................... ................ ...44 1.2.1. Model Yapım Resmi ve Özellikleri ........................ .................................... ......................... ......................... ...................... ..........44 1.2.2. Konstrüksiyon Model Yapım Resmi ve Özellikleri ....................... ................................... ..................... .........12 12 1.2.3. Maça Sandığı Model Yapım Resmi................................. Resmi............................................. ......................... ........................16 ...........16 UYGULAMA FAALİYETİ ........................ ..................................... ......................... ........................ ......................... ......................... .................... ........20 20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................... ..................................... ......................... ......................... ........................ ...................... ..........21 21 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ......................... ..................................... ......................... ......................... ........................ ................ ....22 22 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ......................... ...................................... ......................... ......................... ......................... ......................... ........................24 ...........24 2. DÖKÜM HAM RESMİ ....................... .................................... ......................... ........................ ......................... ......................... ........................ ................ ....24 24 2.1. Endüstriyel Dökümcülük ....................... .................................... ......................... ........................ ......................... ......................... ................... .......24 24 2.2. Maçalı ve Maçasız Model veya Modelin Konstrüksiyon Yapım Resmi ........ ............ ......... ........ ...26 26 2.2.1. Modelin Alt ve Üst Derecelerde Kalı planmas  planması ....................................................26 2.2.2. Gerece Göre Döküm İşlemi ........................ .................................... ......................... .......................... ......................... ................... .......31 31 2.2.3. Dökümü Yapılmış Parçanın Ham Yapım Resmi Çizimi Çizimi .......................... .....................................32 ...........32 UYGULAMA FAALİYETİ ........................ ..................................... ......................... ........................ ......................... ......................... .................... ........37 37 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................... ..................................... ......................... ......................... ........................ ...................... ..........38 38 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ......................... ..................................... ......................... ......................... ........................ ................ ....39 39 MODÜL DEĞERLENDİRME ......................... ..................................... ........................ ......................... ......................... ........................ .................... ........41 41 CEVAP ANAHTARLARI............ ANAHTARLARI ........................ ......................... ......................... ........................ ......................... ......................... ........................ ............... ...43 43 KAYNAKLAR......................... KAYNAKLAR..................................... ........................ ......................... ......................... ........................ ......................... ......................... ....................44 ........44

i

AÇIKLAMALAR  AÇIKLAMALAR  KOD

521MMI188

ALAN

Makine Teknolojisi

DAL/MESLEK

Bilgisayar Destekli Makine Ressamlığı

MODÜLÜN ADI

Model ve Döküm Resmi

MODÜLÜN TANIMI

Model ve döküm ham resmini çizmeyi öğreten öğrenme materyalidir.

SÜRE

40/24 Seri Üretim Sistem ve Mekanizmalar Çizimi dersinin 1. ve 2. modüllerini almış olmak 

ÖN KOŞUL YETERLİK 

Model ve döküm resmi çizmek.

Genel Amaç Çekme paylı-konstrüksiyon model resmi ve döküm ham resimlerini bilgisayar destekli çizim(B.D.Ç) ortamında iki ve üç boyutlu olarak çizebileceksiniz.

Amaçlar



MODÜLÜN AMACI 

Model resmi ile ilgili hazırlıklar ı yapabilecek, TS-ISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek; elde edilen verilere göre detay ve montaj resimlerini bilgisayar  destekli çizim ortamında iki-üç boyutlu çizebileceksiniz. Döküm ham resmi ile ilgili hazırlıklar ı yapabilecek, TS-ISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek; elde edilen verilere göre detay ve montaj resimlerini   bilgisayar destekli çizim ortamında iki-üç boyutlu çizebileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Teknik resim çizim ortamı, çizim araç ve gereçleri,  bilgisayar destekli çizim ortamı, projeksiyon, resim masası.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçlar ı ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek, kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda ölçme aracı uygulayarak  modül ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek  değerlendirecektir.

ii

GİR İŞ İŞ GİR İŞ İŞ Sevgili Öğrenci, Bir ülkede sanayinin gelişmesi, teknolojik gelişmelerin üretim süreçlerine dahil edilmesiyle doğrudan ilgilidir. Hızla gelişen ülkemizde de bu bilincin yerleşmesine paralel olarak metal işleme sektöründe çok büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Metal işleme sektöründeki ürün yelpazesi çok geniş olmakla birlikte, yar ı mamul metal ürünlerin ekonomik olarak üretilmesine imkân sağlayan döküm endüstrisi, büyük bir  değer olarak kar şınıza çıkmaktadır. Buna bağlı olarak döküm modelciliği de döküm endüstrisini destekleyen önemli bir üretim aşaması hâline gelmiştir. Döküm modelciliğinde, CNC tezgâhlar ının kullanımı giderek artmış, model tasar ımında ve model işlemede CAD-CAM kullanımı yaygınlaşmıştır. Model ölçülerinin hassasiyeti ve döküm yoluyla üretilen parçalar ın kalitesi yükselmiştir. Yeni teknolojilerin uygulanması, iyi eğitimli ve nitelikli elemanlara olan ihtiyacı da  beraberinde getirmi ştir. Bu modül ile model ve kal ı  p tasar  ımı için gerekli bilgi ve beceriyi kazanacak, sektördeki üretim süreçlerine katılmak için gerekli altyapıya sahip olacaksınız.

1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ –1 ÖĞRENME FAALİYETİ –1 AMAÇ Bu ö ğrenme faaliyetinin sonunda model resmi ile ilgili hazırlıklar ı yapabilecek, TSISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek; elde edilen verilere göre model resimlerini  bilgisayar destekli çizim ortamında iki ve üç boyutlu olarak çizebileceksiniz.

ARAŞTIRMA  

Model yapımında kullanılan malzeme ve tezgâhlar ı araştırarak bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri sınıf ortamında arkadaşlar ınızla paylaşınız.

1. ÇEKME PAYLI VE KONSTRÜKS İYON MODEL RESMİ 1.1. Endüstriyel Modelleme Döküm yolu ile şekillendirilecek parçalar ın kalı  plama sırasında döküm boşluğunu verecek  şekilde işleme payı, koniklik, çekme pay ı gibi gerekli hesaplar ı yapılmış modellerinin hazırlanma sürecine endüstriyel modelleme denir. Model ve döküm işlemleri, birbirini takip eden bir bütün olmakla beraber üretim araçlar ı ve üretim süreçlerinin farklılığı teknolojik olarak ortaya çıkmıştır. Teknolojinin gelişmesiyle model ölçülerinin hassasiyeti artmış; kullanılan araç, gereç ve makinelerde yenilikler yapılmıştır. Ancak model tekniği, kalı  plamada kumdan çıkarma tekniğine bağlı olarak ana hatlar ıyla aynı kalmıştır. Endüstriyel modellemede CNC tezgâhlar ının kullanımı giderek yaygınlaşmıştır. Model işlemede CAD-CAM kullanımı artmış, özellikle tasar ım alanında bilgisayar  ortamlar ına bağlı olarak hızlı gelişmeler kaydedilmiştir. Endüstriyel modellemede ahşap, metal, plastik malzemeler ve bunlar ın tasar ım teknolojileri önemli yer tutar.

3

1.1.1. Kullanılan Tezgâhlar Model imalatı yapılırken modelin gerecine göre uygun tak ımlardan ve tezgâhlardan yararlanılır. Bunlar:  Ahşap modellemede: Ahşap işleyen tezgâhlar, şerit testere makinesi, daire testere makinesi, planya makinesi, kalınlık makinesi ve dekupaj makinesi vb.  Metal modellemede: Metal işleyen tezgâhlar, torna tezgâhı, üniversal modelci tornası, freze tezgâhı, üniversal modelci frezesi, metal eğeleme tak ımlar ı, markalama aletleri vb.  Plastik modellemede: Epoksi, polimer ve kompozit malzemeleri işleyen tak ımlar, metal merdane, elyaf püskürtme makineleri, epoksi atma makineleri, laminasyon sistemleri, yığma sistemi, püskürtme (hızlı prototip sistemleri), oto inşa sistemleri vb. kullanılır.

1.1.2. Model Çeşitleri ve Gereç Özellikleri Ahşap modellemede çam, köknar, gürgen vb. gereçler, Metal modellemede alüminyum, pirinç, bronz vb. gereçler, Plastik modellemede termoset, poliüretan, polyester ve kompozit malzeme gibi gereçler kullanılır. Teknolojinin gelişmesi ile birlikte sık ıştır ılmış kâğıt, strafor (köpük) ve silikon gibi gereçlerden de model yapılmaktadır. Bu eğitim faaliyetinde ahşap modelden bahsedilecektir.

1.2. Parçadan veya Yapım Resmi Üzerinden 1.2.1. Model Yapım Resmi ve Özellikleri Bir parçanın model resmi çizilirken, parçanın imalat resminden faydalanılır. Model resimlerinde kalı  p ayırma yüzeyi, işlenecek yüzeyler, çekme paylar ı, koniklik ve maçalar  farklı tarama şekilleri ve resimsel özellikleriyle çizilir. Renkli çizilen resimlerde kullanılacak  renkler için Öğrenme Faaliyeti–2’ deki model ve kalı plama   plama resimlerinde kullanılan tanıtma işaretleri çizelgesine bak ınız. Model konstrüksiyon resimleri, modelin bitmiş hâlinin genellikle 1:1 ölçekle çizilmiş resimleridir. Model yapılırken gerekli ölçüler, ölçülendirilmiş model resimlerinde 1:1 ölçekle çizilmiş resimleri üzerinden alınır. Simetrik parçalar ın görünüşleri, yar ısı model resmi olarak, diğer yar ısı model yapım resmi olarak çizilir. Karmaşık parçalar ın model resimlerinde ölçü verilemediği zaman, parça ölçülerinin tespiti için yapım resimlerinden yararlanılır. 4

Model resimlerinin çizilebilmesi için öncelikle mala yüzeyinin ve maça yerlerinin tespit edilmesi önemlidir. Mala yüzeyi, modelin kum kalı  p derecelerindeki ayr ılma yüzeyidir. Mala yüzeyi döküm işlemini ve kalı plamay  plamayı kolaylaştıracak  şekilde tespit edilmelidir(Şekil 1.1, Şekil 1.2).

Şekil 1.1: Mala yüzeyi düzgün model

Şekil 1.2: Mala yüzeyi düzgün olmayan model

Maçalar, kalı  p boşluklar ına yerleştirilen ve kapladıklar ı k ısımlar ın dökümden sonra  boşluk olarak çıkmasını temin eden maça kumlar ı kullanılarak maça sandıklar ında elde edilen parçalardır. Tanımdan da anlaşılacağı gibi maçalar, kumdan yapılmış hacimlerdir. Maçalar ın kullanıldığı modeller maçalı modeller, şeklinde adlandır ılır. Maçalar ı kalı p   p kumu içerisine oturtabilmek için iki ucuna maça başı tasarlanır (Şekil 1.3, 1.4).

5

Şekil 1.3: Yatay maça ba şı

Şekil 1.4: Dikey maça ba şı

Maça hazırlamak için istenen boşluk ölçülerine göre maçanın boyutlar ını belirlemek  zorunludur. Boyutlar ı belirlenen maça, ağaçtan yapılmış maça sandıklar ında hazırlanır (Şekil 1.5).

Şekil 1.5: Maça ve maça sand ığı

6

Maça başlar ını şekillendirmek için gerekli olan maça başı ölçüleri ve kalı ptan  ptan çıkarma açılar ı tablo 1.1’ de verilmiştir.

Tablo 1.1: Maça ba şı ölçüleri ve kalıptan çıkarma açıları

7

Aşağıda verilen örnek yapım resmi, üzerine sırasıyla işleme payı, çekme payı, koniklik ve eğim değerleri eklenerek model yapım resmi aşamalar ı gösterilmektedir (Şekil 1.6).

Şekil 1.6: İş parças ı yapım resmi

1.2.1.1. İşleme Paylı Yapım Resmi Çizimi Modeli yapılı  p döküm şi lemi gerçekleşen iş parçalar ı, daha sonra talaşlı üretim yöntemleriyle işlenerek son şekillerini alır. Bir parçanın talaşlı üretim yöntemleriyle işlenmesi, yüzeyinden talaş kaldır ılacağı anlamına gelir. Kaldır ılacak talaş miktar ının önceden belirlenerek ham ölçü üzerine eklenmesine işleme payı denir.

İşleme paylar ı, işlenecek yüzeyin büyük ya da küçük olmasına, dökülecek gerecin cinsine, işlemenin elde ya da tezgâhta olmasına ve yüzey kalitesine göre belirlenir. Parçanın yapım resmi üzerinde işlenecek yüzeyler, yüzey işleme işaretleri ile  belirtilmiştir. İşleme işareti ile belirtilen yüzeyler, işleme payı kadar büyütülür. İşlenecek iç yüzeyler (delikler), işleme payı kadar küçültülür.

8

İşleme payı, gerecin çeşidine işlenecek yüzeyin konumuna ve boyutuna göre farklı alınır. İşleme paylar ı tablo 1.2, 1.3 ve 1.4’te verilmiştir.

Tablo 1.3: Çelik gereçler için i şleme payları

Tablo 1.4: Demir d ışı metaller için i şleme payları

Şekil 1.6’ da verilen i ş parçasının işleme payı, tablo 1.2’ den silindirik iç yüzeye 3 mm, kalı plama  plama şekline göre düzlemsel üst yüzeye 4–5 mm ve alt yüzeye 2,5–4 mm i şleme  payı verilir (Şekil 1.7).

Şekil 1.7: İşleme payı

9

1.2.1.2. Çekme Paylı Yapım Resmi Çizimi Döküm yolu ile üretilecek parçalar ın boyutlar ının dökümden sonra istediğimiz değerlerde olabilmesi için modeller; bazı metalürjik, fiziksel ve mekanik nedenlerle hiçbir  zaman parçanın gerçek boyutlar ında yapılmazlar. Döküm sırasında malzemelerin gösterdikleri en önemli fiziksel değişikliklerden biri çekmedir. Bu nedenle modellere çekme payı ilave edilir. Ergitilerek sıvı hâle getirilen maden, kalı p   p içerisine doldurularak soğumaya bırak ılır. Madenin katılaşması sonucu parça küçülür. Parça ölçülerinde meydana gelen bu küçülmeye çekme denir. Çekme miktar ı, gereç çeşidine bağlı olarak farklılık gösterir. Modelde tüm ölçülere çekme miktarlar ı ilave edilerek yapılır. Tablo 1.5’te değişik gereçlerin yaklaşık çekme payı değerleri verilmiştir.

Tablo 1.5: Bazı gereçlerin çekme paylar ı

Örnek işimiz, lamel grafitli dökme demir gereçten üretileceği için çekme payı tablo 1.2’den %1 olarak belirlenir. İş parçası ölçüleri %1 büyütülür. Kalı  p ayırma yüzeyi, parçanın şekline göre tespit edilir (Şekil 1. 8). Burada kal ı p  p ayırma yüzeyi, üst ve alt derece tespit edilir.

10

Şekil 1.8: Çekme payl ı yapım resmi

1.2.1.3. Konikliği Verilmiş Yapım Resmi Çizimi Döküm boşluğunu oluşturmak üzere kum kalı p   p içerisine sık ıştır ılan model, elle veya aparatlarla çıkar ılır. Modelin çıkar ılması sırasında kalı b  bın bozulmaması ve kolay çıkması için kalı p  p ayırma yüzeyine dik yüzeylere eğim, silindirik yüzeylere koniklik verilir. Eğim ve koniklik özeliğine göre artı eğim, eşit eğim veya eksi eğim olarak verilir .( Şekil 1.9)

Şekil 1.9: Model yüzeylerinde e ğim ve koniklik 

Modelin kalı ptan   ptan kolay çıkması için yüzeylere işleme paylı ve i şleme paysız çıkarma yüksekliğine bağlı olarak çıkma açısı değerleri tablo 1.6’da verilmiştir.

Tablo 1.6: İşleme paylı ve işleme paysız çıkma açısı değerleri

11

Örnek iş parçasında tablo 1.6’dan 10 mm yükseklik için 2˚, 30 mm yükseklik için 1˚ eğim açısı verilir (Şekil 1.10).

Şekil 1.10: E ğim ve konikli ğin gösterilmesi

1.2.2. Konstrüksiyon Model Yapım Resmi ve Özellikleri Bu resimlerde, modelin yapıldığı gerece göre ( ahşap, metal, plastik ) parçalar ın   birbirleriyle montaj şekilleri gösterilir. Aksam ve parçalar ın şekil, boyut, yüzey işleme işaretleri, malzeme ve montaj özelliklerini içerir.

1.2.2.1. Konstrüksiyon Model Montaj Resmi Çizimi Parçalar ın monte edilmiş şeklini daha detaylı olarak gösteren alt grup montaj resimleridir.Konsrtüksiyon model yapım resminin başlangıcı imalat resmidir. İmalat resminde yeterli görünüşlere, ölçülendirmelere ve yüzey işleme işaretlerine yer verilir. Meslek resmin ikinci aşaması model konstrüksiyon resmidir. Burada maçalar ın konumlar ı ve işlem görecek yüzeyler belirtilir. Modelin yapıldığı gerece göre ( ah şap, metal, plastik )  parçalar ın birbirleriyle montaj şekilleri çizilir (Resim 1.1, ve Şekil 1.11).

12

Resim 1.1: Mesnet parças ı ana gövdesi ve metal maça sand ıkları

Şekil 1.11: Mesnet parças ı yapım resmi ve konstrüksiyon model montaj resmi

13

Şekil 1.6’da verilen iş parçası yapım resmine göre hazırlanmış konstrüksiyon model montaj resmi, Şekil 1.12’de verilmiştir.

Şekil 1.12: Konstrüksiyon model montaj resmi

14

1.2.2.2. Montaj Resmi Numaralandırma ve Antet Çizimi

Şekil 1. 13: Model konstrüksiyon konstrüksiyon resmi resmi

15

1.2.3. Maça Sandığı Model Yapım Resmi İç boşluklar ı meydana getiren kum kitlesinin, yani maçanın dövüldüğü ve yapıldığı ağaç ve metal sandıklara maça sandığı denir. İçerisinde maçanın dış şekline sahip bir boşluk    bulunan sandıklardır. Bu sandıklar, iki ya da daha çok parçalı olup, bu parçalar birbirine  pimlerle merkezlenir ve yay ya da üstüne ağırlık konularak sabitlenir. Maça sandığı örnekleri Resim1.2, Resim 1.3, Resim 1.4’ te gösterilmiştir.

16

1.2.3.1. Maça Sandığı Model Montaj Resmi Çizimi

Şekil 1.14: İki parçalı maça sandığı montaj resmi 17

1.2.3.2. Maça Sandığı Model Montaj Resmi Ölçülendirmesi

Şekil 1.15: Maça sand ığı resmi

18

1.2.3.3. Numaralandırma ve Antet

Şekil 1.16: Maça sand ığı numaralandırması

19

İYET İ İ UYGULAMA FAAL İYET UYGULAMA FAAL Öğretmen taraf ından verilecek olan model yapım resmi faaliyetini aşağıdaki işlem  basamaklar ı ve önerileri dikkate alarak yapınız.

İŞLEM BASAMAKLARI

ÖNER İLER 



Çizim için gerekli bilgisayar programını açınız.



Modeli çizilecek parça için mala yüzeyi tespit ediniz. Döküm gerecine göre çekme paylar ını hesaplayınız. Yüzey kalitelerine göre işleme paylar ını hesaplayınız. Mala yüzeyine dik yüzeylerdeki koniklik ve eğimleri veriniz.

  

     



Parçanın model yapım resmini çiziniz.



Parçanın model konstrüksiyon resmini çiziniz.



Maçayı boyutlandır ınız.



Maça sandığı model montaj resmini çiziniz. Çizdiğiniz resimlerin çıktısını alınız.





   

20

İş önlüğünüzü giyiniz. Çizim için gerekli bilgisayar ayarlar ını uygulayınız. Parçanın en büyük kesit yüzeyini mala yüzeyi olarak belirleyiniz. Çekme paylar ını hesaplarken tablolardan yararlanınız. İşleme paylar ını hesaplarken tablolardan yararlanınız. Koniklik ve eğimler için tablolardan yararlanınız. Model resmi üzerinde eğim, koniklik, işleme payı ve mala yüzeyini gösteriniz. Ahşap taraması uygulayarak modeli oluşturan parçalar ın ayr ımını gösteriniz. Boyutlandırmayı yaparken maça başı ölçüleri için tablolardan yararlanınız. Maça sandığı resmine ahşap tarama uygulayınız. Çıktı ayarlar ını kontrol ediniz.

ĞERLEND İRME ÖLÇME VEVE DEDE ĞERLEND İRME ÖLÇME Aşağıda bazı tanımlamalar yapılmıştır. Bunlardan doğru kabul ettiklerinizin yanındaki  boşluğa (D), yanlış kabul ettiklerinizin yanındaki boşluğa (Y) yazarak cevaplayınız.

1. 2. 3. 4. 5.

(….) Maçalar resimlerinde ahşap tarama yapılarak çizilir. (….) Mala yüzeyi, modelin kum kalı p  p derecelerindeki ayr ılma yüzeyidir. (….) Kural olarak mala yüzeyinin modelin en büyük kesitinden geçmesi zorunlu sayılır. (….) Parça ölçülerinde meydana gelen küçülmeye koniklik denir. (….) İşlenecek iç yüzeyler (delikler), işleme payı kadar küçültülür.

21

İRME PERFORMANSDE DEĞĞERLEND ERLENDİRME PERFORMANS Dökme demir gereçten döküm yoluyla üretilecek parçanın yapım resmi verilmiştir.  Çekme, işleme payı, eğim ve koniklik değerleriyle kalı  p ayırma yüzeyini dikkate alarak model yapım resmini çiziniz.  Model konstrüksiyon resmini çiziniz.  Maça ve maça sandığının resmini çiziniz.

Faaliyet Adı Amaç

Model Resmi Modül Eğitimi Alan Kişinin Kum kalı p  p tekniği ile üretilecek  Adı ve Soyadı  parçanın model resmini çizebileceksiniz. AÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini bir  arkadaşınızın doldurmasını isteyiniz. Sadece ilgili alanı doldurunuz. Aşağıda listelenen davranışlar ın her birinin arkadaşınız taraf ından yapılı p  p yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa “evet” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. Yapılmadıysa “hayır” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME KR İTERLER İ Evet Hayır

1 İş önlüğünü giydiniz mi? 2 Çizim için gerekli bilgisayar ayarlar ını uyguladınız mı? 3 Mala yüzeyini tespit ettiniz mi? 4 Çekme paylar ını tablolardan yararlanarak hesapladınız mı? 5 Yüzey kalitelerine göre işleme paylar ını hesapladınız mı? 6 Tablolara göre gerekli eğim ve koniklikleri verdiniz mi? 7 Model resmini çizebildiniz mi? 8 Model konstrüksiyon resmini çizebildiniz mi? 9 Maçayı boyutlandırabildiniz mi? 10 Maça sandığı resmini çizebildiniz mi? 11 Resimlerinizin çıktısını alabildiniz mi? TOPLAM PUAN DÜŞÜNCELER  ……………………………………………………………….. 22

DEĞERLENDİRME Arkadaşınız kontrol listesindeki davranışlar ı sırasıyla uygulayabilmelidir. Uygulayamadığı davranıştan diğer davranışa geçmek mümkün olamayacağından faaliyeti tekrar etmesini isteyiniz.

23

ÖĞRENME FAALİYETİ –2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Bu öğrenme faaliyetinin sonunda, döküm kalı plama   plama işleminin aşamalar ını ve döküm ham resmini bilgisayar ortamında iki ve üç boyutlu olarak çizebileceksiniz.

ARAŞTIRMA 

Kum döküm kalı b  bı elemanlar ından yolluk ve çık ıcılar ın şekillendirilmesi,  boyutlandır ılması ve resimde gösterilmesi hakk ında bilgi toplayarak sınıf  ortamında öğretmeniniz ve arkadaşlar ınızla paylaşınız.

2. DÖKÜM HAM RESM İ 2.1. Endüstriyel Dökümcülük  Metalleri ve alaşımlar ını ergitip hazırlanan kalı  plara dökerek, istenilen şekli verme sanatına endüstriyel dökümcülük denir. Dövme ve talaş kaldırma yöntemleriyle yapılması mümkün olmayan parçalar, döküm yoluyla kolay ve ucuza mal edilmiş olur. Örneğin; motor bloklar ı, krank milleri, büyük  gövdeli makine parçalar ı, radyatörler, dişli çark ve kasnak gibi boşluklu makine elemanlar ı, ağır tezgâh gövdeleri, madenî süs eşyalar ı vb. üretimler döküm yoluyla gerçekleştirilir.Aşağıda döküm yoluyla şekillendirilmiş makine parçalar ına ait örnek resimler  verilmiştir (Resim 2.1, 2.2, 2.3).

Resim 2.1: Döküm yoluyla şekillendirilmi ş değişik makine parçaları

24

Resim 2.2: Döküm yoluyla şekillendirilmi ş değişik makine parçaları

Resim 2.3: Döküm yoluyla şekillendirilmi ş değişik makine parçaları

Döküm işlemini gerçekleştirmek için kullanılan kalı plara  plara döküm kalıpları denir. Döküm kalı plar   plar ı, her dökülen parça için hazırlanan kalı plar  plar (kum döküm kalı b  bı) veya birden fazla parçanın üretimine olanak veren kalıcı kalı  plar (metal döküm kalı plar   plar ı) olarak  sınıflandır ılır. 

Derece: Kalı p   p kumunu sık ıştırmaya, kalı b  bı parçalara ayırmaya ve tekrar yerine oturtmaya yarayan çerçeve ve kasalara derece denir. Dereceler, genellikle alt derece ve üst derece şeklinde ölçülendirilir.



Döküm kumu: Yaklaşık 2 mm’den 0,1 mm çapa kadar değişen ebatlarda silis kristalleri biçimindeki kuvars taneciklerine döküm kumu denir. K ısaca silis kumu olarak adlandır ılır. Kumu meydana getiren tanecikleri bir arada tutan ve  bağlayan gereç kildir.



Model: Dökülerek şekillendirilecek iş parçasının kalı planmas  planması sırasında döküm kumu içinde boşluk meydana getirmeye yarayan, modelciliği gerektiren bütün işlemleri üzerinde taşıyan ağaçtan, metalden vb. gereçlerden yapılmış parçalara model denir. 25



Maça: Parçalar ın iç k ısımlar ındaki boşluklar ı ya da modelin kum içinden sıyr ılması sırasında bozulabilecek kalı p  p k ısımlar ını oluşturmak için kullanılan kalı  p elemanlar ına maça denir. Maçalar; metal, seramik ya da kum esaslı olabilir.



Yolluk: Ergiyik durumdaki metali, kalı  p boşluğuna ulaştıran kanallara yolluk  denir. Yolluk; havşa, gidici, topuk, meme vb. k ısımlardan meydana gelir.

Yolluklar, yatay ve düşey olmak üzere iki çeşittir. Düşey yolluklar, yatay düzleme dik  olarak yerleştirilir ve direkt olarak kal ı  p boşluğu ile temas etmez. Yatay yolluklar, yatay düzlemde bulunur ve kalı  p boşluğu ile direkt temas halindedir. Aşağıda kum kalı b  bı kesit resmi üzerinde kalı p  p elemanlar ı gösterilmiştir (Şekil 2.1).

Şekil 2.1: Bir kum kal ıbı kesit resmi

2.2. Maçalı ve Maçasız Model veya Modelin Konstrüksiyon Yap ım Resmi 2.2.1. Modelin Alt ve Üst Derecelerde Kalıplanması Üretimi yapılacak parçanın model atölyesinde, modelciliği gerektiren bütün işlemleri üzerinde taşıyan (çekme payı, koniklik, işleme payı vb.) modeli hazırlandıktan sonra döküm atölyesinde kalı plama  plama işlemine başlanır.

26

Bu bölümde bağlantının kurulabilmesi ve daha iyi anlaşılması bak ımından 1.faaliyette modeli hazırlanan parçanın kalı planmas  planması gösterilmiştir (Şekil: 2.2).

Şekil 2.2: Model konstrüksiyon resmi

2.2.1.1. Alt Derecede Kalıplama Model parça ve alt derece kalı plama  plama plakası üzerine uygun şekilde yerleştirilir. Sonra döküm kumu, derece içerisine doldurulur. Tokmaklanarak tabaka tabaka s ık ıştır ılır (Şekil 2.3).

Şekil 2.3: Alt derecede kal ıplama

27

2.2.1.2. Yolluk ve Çık ıcının Yerleştirilmesi İkinci işlem olarak alt derece, ters çevrilerek bunun üstüne üst derece konur. Derece   pimleri, kulaklardan geçirilerek alt ve üst derecelerin aynı hizada olmalar ı sağlanır. Üst derece içine önce pimli maça üst ba şı, sonra yolluk ve ç ık ıcı yerleştirilir (Şekil 2.4).

Şekil 2.4: Yolluk ve ç ık ıcının yerleştirilmesi

2.2.1.3. Üst Derecenin Kalıplanması ve Şişleme Üçüncü işlem olarak alt derecede olduğu gibi üst derece içine konulan döküm kumu tokmaklanarak iyice sık ıştır ılır. Gaz geçirgenliğini sağlanması için 20–50 mm aralıklarla şişleme yapılır (Şekil 2.5).

Şekil 2.5: Şişleme boşlukları

28

2.2.1.4. Modelin Çıkarılması, Maça ve Topuğun Şekillendirilmesi Yukar ıda sayılan işlemler, tamamlandıktan sonra yolluk ve çık ıcılar yerlerinden çıkar ılır. Üst derece, alt dereceden ayr ılarak hem alt derecedeki model hem de üst derecedeki maça üst başı kalı ptan   ptan çekilerek çıkar ılır. Maça, alt derecede bulunan yolluk ve çık ıcılar ın kalı p   p boşluğuna bağlayan memeler ve topuklar ın kesilmesinden sonra alt dereceden çıkar ılır  (Şekil 2.6).

Şekil 2.6: Modelin ç ıkarılması, maça ve topu ğun şekillendirilmesi

2.2.1.5. Maçanın Yerleştirilerek Kalıbın Kapatılması Üst derece, tekrar alt derecenin üzerine konulur. Derece pimleri, kulaklara tekrar  tak ılır. Kum kalı b  bının üst yüzeyine döküm sırasında ergiyik metalin kaldırma kuvvetine kar şı koyabilecek ağırlıklar ın konulması uygun olur. Şekil 2.7’de döküme hazır kalı plama   plama resmi verilmiştir.

Şekil 2.7: Maçan ın yerleştirilerek kalıbın kapatılması

29

Model ve kalı  plama resimlerinde çizilen elemanlar  ın kesit gösteriliş biçimleri tablo2.1’ de gösterilmiştir.

Tablo 2. 1: Model ve kal ıplama resimlerinde kullan ılan tanıtma işaretleri 30

2.2.2. Gerece Göre Döküm İşlemi Son aşamada yolluktan dökülen ergiyik, metal topuk ve memeden geçtikten sonra kalı  p boşluğuna dolar. Kalı  p içindeki hava çık ıcıdan dışar ı atılır. Madenin çık ıcıdan gözükmesiyle döküm işlemi tamamlanarak soğumaya terk edilir.

İş parçası, şekilde görüldüğü gibi kalı ptan  ptan çıkar (Şekil 2. 8). Yolluk ve ç ık ıcılar, meme diplerinden kesildikten sonra işlenecek yüzeylerin talaş kaldırma işlemi için talaşlı üretim atölyesine gönderilir (Şekil 2. 9). Parça burada i şlenerek yapım resminde belirtilen özelliklere uygun hâle getirilir (Şekil 2. 10).

Şekil 2.8: Parçan ın dökümden çıkmış

Şekil 2.9: Parçan ın yolluk ve çık ıcılarının

halinin üç boyutlu görünü şü

kesilmiş halinin üç boyutlu görünü şü

Şekil 2.10: Parçan ın talaşlı üretimden ç ıkan son halinin üç boyutlu görünü şü

31

2.2.3. Dökümü Yapılmış Parçanın Ham Yapım Resmi Çizimi Kalı plama   plama işleminin döküme hazır hâlini gösteren resme döküm resmi denir. Döküm resimlerinde kalı plaman  plamanın gösterilişine ilave olarak yolluk, ç ık ıcı, topuk ve meme ölçülerini  belirten ek resimler çizilir. Son olarak kalı  ptan çıkan döküm ham parçanın yolluk ve çık ıcılar ı ile birlikte üç  boyutlu perspektif resmi çizilerek döküm resmi tamamlanır. Hazırlanmış bir döküm ham resmi Şekil 2.11’de gösterilmiştir.

Şekil 2.11:Döküm ham resmi

32

Döküm yolu ile elde edilen bir parçan ın ham şekli, üç boyutlu olarak  Şekil 2.12’ de gösterilmiştir.

Şekil 2. 12: Yolluk ve ç ık ıcı

33

Değişik parçalar ın kalı  plama resimleri, Şekil 2.13, Şekil 2.14, Şekil 2.15’ te verilmiştir.

Şekil 2.13: Yat ık burç kalıplama

34

Şekil 2.14: Dik burç kal ıplama

35

Şekil 2.15: Takoz kal ıplama

36

İYET UYGULAMA FAAL İYET İ İ UYGULAMA FAAL Öğretmen taraf ından verilecek olan döküm resmi faaliyetini aşağıdaki işlem  basamaklar ı ve önerileri dikkate alarak yapınız.

İŞLEM BASAMAKLARI

ÖNER İLER 

İş önlüğünüzü giyiniz.  Çizim için gerekli bilgisayar ayarlar ını uygulayınız.  Kalı  plama resmi çizilecek parçan ın  Modelin alt ve üst derecelerdeki model resmini inceleyiniz. konumunu belirleyiniz.  Derece yan yüzeylerini 45˚ eğik   Alt ve üst dereceleri çiziniz. tarayınız.  Kalı  p ay ırma yüzeyine göre kalı p  p  Kalı  p boşluğunu oluştururken model  boşluğunu oluşturunuz. resminden yararlanınız.  Çizim sırasında maçayı tablodaki  Maçayı çiziniz. tarama şekillerine göre tarayınız.  Çık ıcı ve yolluklar ı çizerken topuk,  Çık ıcı ve yolluklar ı çiziniz. meme, gidici gibi ayr ıntılara dikkat ediniz.  Şişleme boşluklar ının 20–50 mm  Şişleme boşluklar ını gösteriniz. aralıkla olmasına özen gösteriniz.  Boyutlandır ılmış yolluk ve çık ıcı  Boyutlandırmayı yaparken dökülecek  resimlerini çiziniz.  parçanın büyüklüğünü dikkate alınız.  Üç boyutlu döküm ham resmini çiziniz.  Döküm parçalar ını inceleyiniz. 

Çizim için gerekli bilgisayar programını açınız.



Çizdiğiniz resimlerin çıktısını alınız.





37

Çıktı ayarlar ını kontrol ediniz.

ĞERLEND İRME ÖLÇME ĞERLEND İRME ÖLÇME VEVE DEDE Aşağıda bazı tanımlamalar yapılmıştır. Bunlardan doğru kabul ettiklerinizin yanındaki  boşluğa (D), yanlış kabul ettiklerinizin yanındaki boşluğa (Y) yazarak cevaplayınız.

1. 2. 3. 4. 5.

(….) Ergiyik durumdaki metali kalı p  p boşluğuna ulaştıran kanallara çık ıcı denir. (….) Maçalar ı kalı p  p kumu içerisine oturtabilmek için iki ucuna baş tasarlanır. (….) Maçalar, kalı p  p kumundan maça sand ığı adı verilen kutularda sık ıştır ılarak elde edilir. (….) Kum döküm kalı b  bı; derece, kum, model, maça, yolluk ve ç ık ıcı gibi k ısımlardan meydana gelir. (….) Kum kalı plama  plama resimlerinde döküm kumu, çapraz taramalarla gösterilir.

38

İRME PERFORMANSDE DEĞĞERLEND ERLENDİRME PERFORMANS Öğrenme faaliyeti–1’ de aşağıda yapım resmi verilen parçanın model resmini çizmiştiniz. Model resminden yararlanarak:  

Yolluk ve çık ıcılar ın ölçülü resimlerini çiziniz. Üç boyutlu döküm ham resmi verilen parçanın döküm ham yapım resmini çiziniz.

39

Faaliyet Adı

Modül Eğitimi Alan Kişinin Adı ve Soyadı

Döküm Ham Resmi

Amaç

Kum kalı p  p tekniği ile üretilecek   parçanın döküm ham resmini çizebileceksiniz. AÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini bir  arkadaşınızın doldurmasını isteyiniz. Sadece ilgili alanı doldurunuz. Aşağıda listelenen davranışlar ın her birinin arkadaşınız taraf ından yapılı p  p yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa “evet” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. Yapılmadıysa “hayır” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz.

DEĞERLENDİRME KR İTERLER İ 1 2 3 4 5

Evet

Hayır

İş önlüğünü giydiniz mi? Çizim için gerekli bilgisayar ayarlar ını uyguladınız mı? Kalı plama  plama yapılacak parçanın model resmini incelediniz mi? Alt ve üst dereceleri çizdiniz mi? Kalı p  p ayırma yüzeyine göre kalı p  p boşluğunu oluşturdunuz mu? Maçayı çizdiniz mi? Çık ıcı ve yolluklar ı çizdiniz mi? Şişleme boşluklar ını gösterdiniz mi? Boyutlandır ılmış yolluk ve çık ıcı resimlerini çizdiniz mi? Üç boyutlu döküm ham resmini çizdiniz mi? Resimlerinizin çıktısını alabildiniz mi?

6 7 8 9 10 11 TOPLAM PUAN DÜŞÜNCELER  ………………………………………………………………..

DEĞERLENDİRME Arkadaşınız kontrol listesindeki davranışlar ı sırasıyla uygulayabilmelidir. Uygulayamadığı davranıştan diğer davranışa geçmek mümkün olamayacağından faaliyeti tekrar etmesini isteyiniz.

40

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME

DDL 22 gereçten , döküm yoluyla üretilecek parçanın yapım resmi verilmiştir.  Çekme, işleme payı, eğim ve koniklik değerleriyle kalı  p ayırma yüzeyini dikkate alarak model yapım resmini çiziniz.  Model konstrüksiyon resmini çiziniz.  Maça ve maça sandığının resmini çiziniz.  Yolluk ve çık ıcılar ın ölçülü resimlerini çiziniz.  Döküm ham resmini çiziniz.

41

MODÜL KONTROL L İSTESİ Faaliyet Adı Amaç

Modül Eğitimi Model ve Döküm Resmi Model resmi, döküm resmi Alan Kişinin ve döküm ham resmini Adı ve Soyadı çizebileceksiniz. AÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini öğretmeniniz doldurmasını isteyiniz. Aşağıda listelenen davranışlar ın her birinin uygulamayı yapan taraf ından yapılı p  p yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa “evet” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz. Yapılmadıysa “hayır” kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz.

DEĞERLENDİRME KR İTERLER İ

Evet

Hayır

1

Mala yüzeyini tespit ettiniz mi? Çekme paylar ını çizelgeden bularak parçanın boyutlar ına 2 eklediniz mi? Yapım resminde belirtilen yüzey kalitelerine göre işleme 3  paylar ını, parçanın boyutlar ına eklediniz mi? 4 Eğim ve koniklik verilecek yüzeyleri tespit ettiniz mi? 5 Maça ölçülerini tespit ettiniz mi? 6 Model tasar ım resmini çizdiniz mi? 7 Model resmini çizdiniz mi? 8 Maça sandığı resmini çizdiniz mi? 9 Döküm kalı b  bı alt ve üst derecelerini çizdiniz mi? Kalı  p ayırma yüzeyine göre kalı  p boşluğunu oluşturdunuz 10 mu? 11 Maçayı çizdiniz mi? 12 Yolluk ve çık ıcıyı çizdiniz mi? 13 Şişleme boşluklar ını gösterdiniz mi? Döküm kalı  plama resminden ayr  ı olarak ölçülendirilmiş 14 yolluk resmini çizdiniz mi? 15 Döküm ham resmini çizdiniz mi? TOPLAM PUAN DÜŞÜNCELER ………………………………………………………………..

DEĞERLENDİRME Değerlendirmedeki davranışlar ı sırasıyla doğru olarak uygulayabilmelidir. Uygulayamadığı davranıştan diğer davranışa geçmesi mümkün olmayacağından ilgili öğretim faaliyetini veya modülü tekrar etmesini isteyiniz. Kontrol listesindeki davran ışlar ı doğru yapan öğrencilerin bir sonraki modüle geçmesini öneriniz. 42

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5

Y D D Y D

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5

Y D D D Y

DEĞERLENDİRME Cevaplar ınızı cevap anahtar ıyla kar şılaştır ınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek  kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.

43

KAYNAKÇA KAYNAKLAR  

EFEOĞLU Mustafa, Mehmet KONAR, Yüksel KARATAŞ, Makine Ressamlığı Atölye Teknoloji 2, Truva Yayıncılık, İSTANBUL 2003.



EKMEKÇİ Nurettin, Makine Model Meslek Resmi, MEB Devlet Kitaplar ı S.H.Ç.E.K Basımevi, ANKARA 2001.



SERFİÇELİ Y.Saip, Makine Bilgisi ve Şekillendirme, İhlas Gazetecilik AŞ., İSTANBUL 2005.



KÜÇÜK Mehmet, Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İSTANBUL 1990.



TUNCER Vedat, Ders Notlar ı.



AYVAZ Yılmaz, Ders Notlar ı.



YANIK Mustafa, Ders Notlar ı.

44