Mod tusul.pdf

“Мод”

төсөл, төслийн техник-эдийн засгийн үндэслэл, тооцоо Нэг. ТӨСЛИЙН ҮНДЭСЛЭЛ

1.1 Төслийн товч агуулга /резюме/ Орчин үед хүн төрөлхтөний өмнө тулгараад байгаа нэг хурц асуудал бол байгаль экологийн гамшгийн аюул юм. Энэхүү хүчин зүйлийн эсрэг хүн төрөлхтөнөөс хийж болох цорын ганц тэмцэл бол экологийн тэнцвэрийг тогтворжуулахад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг ойн сангаа хамгаалах, нөхөн сэргээх тухай асуудал юм. Төв Азийн хээр цөл, Сибирийн их ой тайгын зааг дээр дэлхийн усны гурван том ай савын хагалбарыг дагаж ургасан Монгол орны ой бол гол мөрний усыг зохицуулах, хуримтлуулах, хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах, уур амьсгалыг зөөлрүүлэх, хүлэмжийн хийг шингээх, амьтан ургамлын амьдрах орчныг бүрдүүлэх, мөнх цэвдгийг тогтоон барих зэрэг байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хангах, хамгаалалтын өндөр ач холбогдолтой эмзэг тогтоцтой экосистем юм. Монгол орон газар зүйн байршил, уур амьсгалын нөхцөл, газар нутгийн гадаргын хэв шинж, экологийн тогтолцооны хувьд цөлжилтийн аюулд өртөх нэн эмзэг, чийг дутмаг, хуурай бүс нутагт хамрагддагийн улмаас түүхэн хөгжлийнхээ турш ган цөлжилтөнд нэрвэгдсээр ирсэн билээ. Монгол улс нь далай тэнгисээс алслагдсан эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, хур тунадас багатай, далайн түвшнээс дунджаар 1580м дээш өргөгдсөн онцлогтой бөгөөд ойн сан нь 18.3 сая га ба ой модоор бүрхэгдсэн, талбай нь 12.9 сая га буюу нутаг дэвсгэрийн 8.2 хувь байдаг нь ойн нөөцөөр хомс орны тоонд багтдаг. Манай Монгол орны ой шугуйтай газар нутаг 1960-аад оны үед бүх нутгийн 13 хувийг эзэлж байсан бол сүүлийн жилүүдэд ялангуяа 1990-2005 он хүртэл жилд 70-300 гаруй удаа ойн түймэр гаргаж, ой модыг хайр гамгүй огтлон Хятад улс руу ачиж зөөсний улмаас 2006 оны байдлаар бүх нутгийн 7.58.2 хувь ой шугуй модтой нутаг эзлэх боллоо гэж Байгаль Орчны яам тодорхойлж байгаа болно. Ойн нөөц сүүлийн 30 жилд 1.5 сая га талбайгаар хорогдсон нь энэхүү эмзэг экосистемд нүүрлэж байгаа томоохон гамшиг гэж үзэж болно. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс улбаалан цөлжилтийн үйл явц эрчимжиж байгаа нь мөнх цас хайлах, нуур цөөрөм, гол горхи ширгэх, бэлчээрийн ургамлын гарц эрс муудах, хөрс ус давсжих, элэгдэл эвдрэлд орох үржил шимээ алдах, элсний нүүлт хөдөлгөөн ихсэх, байгалийн элдэв гамшигийн давтамж нэмэгдэх зэргээр илэрч байна. Байгалийн хүчин зүйлээс гадна хүний олон талт үйл ажиллагаа цөлжилтийг хурдасгахад ихээхэн нэрмээс болж байна. 1990-ээд оноос мал хувьчилж, малын тоо толгой нэмэгдэхийн зэрэгцээ мал аж ахуйн уламжлал алдагдсан, бэлчээрийн усан хангамж муудсан, бэлчээрийн даац хэтэрч талхлагдсан нь газар нутаг цөлжих нэг шалтгаан болсоор байгаа билээ. Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд гандуу нутгийн эзлэх талбай 3.4%-иар ихэсч цөлжилт хүчтэй илэрсэн нутгийн талбай 5.4 дахин, маш хүчтэй илэрсэн нутгийн талбай 1.8 дахин нэмэгдсэн байна.

1

Иймд даян дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт

улс орны эдийн засаг, нийгмийн

амьдрал, хүмүүсийн амьжиргаанд үзүүлэх таагүй нөлөөлөл мэдэгдэхүйц нэмэгдэж, элсний нүүлт, шар шороон шуурга, цөлжилтийн явц асар эрчтэй болж байгаа өнөө үед түүнийг бүх нийтээрээ сөрөн тэмцэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна. . Байгаль хамгаалах, мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажил эрхлэх, ялангуяа хөдөөгийн малчдын түлшний асуудлыг шийдвэрлэх энэхүү төслийг боловсруулах болсон шалтгаан нь даян дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас улс орны эдийн засаг нийгмийн амьдрал, хүмүүсийн амьжиргаанд үзүүлж буй таагүй нөлөөлөл мэдэгдэхүйц нэмэгдэж, элсний нүүлт, шар шороон шуурга, цөлжилтийн үйл явц асар их эрч хүчтэй болж, малын бэлчээр хомсдож, бод мал цөөрч малчдын түлшний асуудал хүнд хэцүү байгаа өнөө үед түүний эсрэг нийтийн тэмцэлд ураилан дуудсан “Тогтвортой амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрт нэгдэн хүчээ өгч, хувь нэмрээ оруулан хамтарч ажиллах зорилго агуулсанд оршино. 2. “Мод” төсөл боловсруулах болсон шалтгаан үндэслэл 2.1.Төслийг боловсруулж бичихдээ өдөр тутмын практик амьдралд шаардагдах арга технологи, гадаад, дотоодын байгууллага, аж ахуйн нэгж, хүмүүсийн ажиллагаанд гарч байгаа тэргүүн туршлагыг авч төсөл хөтөлбөр санаачлагч, санхүүжүүлэгч байгууллагын зорилгыг хангахад анхаарав. 2.2.Монгол орон төдийгүй Даян дэлхийн хэмжээнд агаарын бохирдол, хүлэмжийн хийг багасгах, дулаарлыг бууруулах, озоны цоорхойд эерэг нөлөө үзүүлэх, байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хангах, ан амьтан, хөрс ургамал, хүн төрөлхтөнд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцлийг хангахад хувь нэмрээ оруулах нь “Мод” төсөл боловсруулах үндэслэл юм 2.3. Байгаль хамгаалах, мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажил эрхлэх, ялангуяа хөдөөгийн малчдын түлшний асуудлыг шийдвэрлэх энэхүү төслийг боловсруулах болсон шалтгаан нь даян дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас улс орны эдийн засаг нийгмийн амьдрал, хүмүүсийн амьжиргаанд үзүүлж буй таагүй нөлөөлөл мэдэгдэхүйц нэмэгдэж, элсний нүүлт, шар шороон шуурга, цөлжилтийн үйл явц асар их эрч хүчтэй болж, малын бэлчээр хомсдож, бод мал цөөрч малчдын түлшний асуудал хүнд хэцүү байгаа өнөө үед түүний эсрэг нийтийн тэмцэлд ураилан дуудсан “Тогтвортой амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрт нэгдэн хүчээ өгч, хувь нэмрээ оруулан хамтарч ажиллах зорилго агуулсанд оршино. 2.4.“ Нийтийн хүсэл, нэг мод” төсөл нь эдийн засгийн хэмнэлттэй үйл болон үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд

нөлөөтөй,

байгаль орчинд халгүй,

ус, хөрс, цөлжилт, хүн, амьтан, ургамал, тухайн

газрын амьдралд эерэг нөлөө бүхий байгалийн тэнцвэрт байдлыг хангасан хамгийн гол нь хөдөөгийн айл өрхүүдийн түлшний асуудлыг шийдвэрлэж, дулаан тав тухтай орчинд эрүүл энх, бусдаас хараат бус амьдрахаас гадна бэлчээр хамгаалах, зохистой ашиглах

зурвас, гэнтийн аюулаас хамгаалах нөмөр

/хашаа/, навчаар нь бэлтгэх малын тэжээл зэрэг олон талын ач холбогдолтой нь төсөл боловсруулах нэг гол шалтгаан үндэслэл болсон юм. 2.5. Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын Байгаль орчны яам, хандивлагч орнууд, гадаад, дотоодын төсөл, хөтөлбөр санаачлагч байгууллагуудаас хот суурин газрын цэцэрлэгжүүлэлт, ойжууулалтын ажлыг ихээхэн анхаарч төсөл хөтөлбөрт хамруулан хийлгэх бодлогыг түлхүү баримталж байгаа боловч хөдөөгийн хөдөлмөрчид ялангуяа малчдын эрэлт хэрэгцээг анхаарах асуудал орхигдож байгааг

2

“Тогтвортой амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд шинэлэг арга ажиллагаагаар шийдвэрлэж, цаашид бусад бүс нутагуудад нэвтрүүлэхэд төслийн зорилго оршино. . 3. Төслөөр хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны өнгөрсөн ба одоо үеийн байдал Монгол оронд ойг нөхөн сэргээх ажлыг анхны мод бэлтгэлийн үйлдвэр байгуулагдсанаас хойш 48 жилийн дараа буюу 1972 оноос эхлэн хийж эхэлсэн юм. 1976 оноос Дорнод аймгийн Халх гол, ГовьАлтай аймгийн Гуулин, Өвөрхангай аймгийн Хархорин, Сэлэнгэ аймгийн Цагаантолгойд улсын чанартай мод үржүүлгийн дөрвөн том газрыг тус бүр 100 га талбайтайгаар байгуулан тухайн бүс нутгийн тарьц, суулгацын хэрэгцээг хангах чиглэлээр ажиллуулж байсан билээ. Монгол оронд ойжуулалтын ажил явуулсан түүхийг 4 үе шатанд хуваан үздэг. Эхний үе: 1970-аад он. Энэ үед ойжуулалтын ажлын үндсэн бэлтгэл болох үр бэлтгэх, тарьц суулгац ургуулах, мод үржүүлгийн газруудыг шинээр байгуулах, ойжуулалтын гар болон хагас механикжсан бригад, салаа байгуулагдаж, тэдгээрийг машин трактор, тоног төхөөрөмжөөр хангах ажлыг системтэйгээр зохион байгуулж ирснээр материаллаг баазын хувьд зохих хэмжээгээр бэхжсэн юм. Хоёрдахь үе: 1980 оноос хойш мод үржүүлэг, ойжуулалтын боловсон хүчний үндэсний арми бүрэлдэн тогтож үр боргоцой түүх, тарьц суулгац үржүүлэх арга, технологийг эзэмшиж Монгол хүний гараар ургуулсан ойн зурвас, таримал ой бий болж эхэлжээ. Ингэснээр 1980-аад оны төгсгөлд улсын хэмжээгээр 20 гаруй сая ширхэг тарьц суулгац ургуулж, 6.4 мянган га талбайг ойжуулах хүчин чадалд хүрсэн байв. Гуравдугаар үе. Нийгмийн шилжилтиийн үеэс буюу 1990 оноос салбарын тогтолцоо алдагдаж, өртөг зардал өсөж мэргэжлийн байгууллагуудын тоног төхөөрөмжүүд элэгдэлд орж мэргэжлийн боловсон хүчнүүд салбараа орхин гарснаас ойн аж ахуйн арга хэмжээг мэргэжлийн түвшинд гүйцэтгэх боломж хомсдож, ойжуулалтын хэмжээ буурч эхэлсэн юм. Энэ үед ойн байгууллагууд хувьчлагдаж, ойг нөхөн сэргээх талаархи улсын даалгаврыг аж ахуй нэгж, байгууллага, иргэд гэрээгээр гүйцэтгэх болов. Дөрөвдүгээр үе. Одоогоор ойг нөхөн сэргээх ажилд 150 шахам байгууллага, аж ахуйн нэгж оролцож жилд 8000 дээш га талбайд ойн нөхөн сэргээлтийн ажил хийсэн нь тоо хэмжээний хувьд огцом өсөлт боловч тэр болгон чанарын шаардлага хангахгүй байна. Ойг нөхөн сэргээх ажлын сүүлийн 10 жилийн дүнг үзэхэд улсын хэмжээнд энэ хугацаанд 44788 га талбайд нөхөн сэргээх ажил хийснээс 65.9 хувь нь 40-өөс дээш хувийн амьдралттай, 15 хувь нь 25-40 хувийн амьдралттай, 11 хувь нь түймэрт шатсан байна. Үүнээс үзэхэд манай орны ойжуулалтын ажлын үр дүн хангалттай хэмжээнд хүрч чадаагүй цаашид улам илүү боловсронгуй, цоо шинэ үзэл баримтлалыг шаардаж байна. Хамгаалалтын ойн зурвас байгуулах ажил 1970-аад оны дунд үеэс эрчимтэй хийгдэж тариалангийн талбай, услалтын системд ойн зурвас байгуулах, элсний нүүлтээс хамгаалах ойжуулалтын ажил хэд хэдэн газар хийгдэж зохих үр дүнгээ өгч эхэлсэн боловч нийгэм-эдийн засгийн шилжилтийн үед урьд хийгдсэн ажлууд үрэн таран болж устсан юм. Энэ чиглэлийн ажил сүүлийн 10 гаруй жил зогсолтын байдалд ороод байна.

3

1950-иад оноос газар тариалангийн салбарт жимс, жимсгэний салбар шинээр бий болон хөгжиж 1990 он гэхэд 951 мянган га талбайг эзэлсэн жимс, жимсгэний цэцэрлэг байгуулагдаж байсан ба байгаль хамгаалах, ойжуулалтын ажлын бүрэлдэхүүн хэсэг болсон эдгээр ажлуудыг өнөөгийн шинэ нөхцөлд тохирсон эдийн засгийн хөшүүрэг хэрэглэж өргөжүүлэх шаардлага зүй ѐсоор тавигдаж байна. Тэрчлэн мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажлын чиглэлээр ажилласан өөрийн орны эрдэмтдийн бүтээлийг түлхүү тусгаж, орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн нэг тэргүүлэх чиглэл болсон биотехнологийн эд эсийн өсгөврийн аргыг төслийг хэрэгжүүлэх явцад мөрдлөг болгон ажиллах онцлогтой байх болно. Тэгээд ч энэ ажлыг гардан гүйцэтгэгчдэд зориулан сүүлийн үеийн ном хэвлэл, туршлага, гарын авлагыг байнга ашиглаж, мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажлын онол практикийн үндсийг мөрдлөг болгон ажиллах болно. Төсөл хэрэгжүүлэгч манай хамт олон ажил үйлдвэрлэлийн явцад олон тулгамдсан асуудлуудтай тулгарах бөгөөд түүнээс нэн тэргүүнд шаардагддаг хөрс боловсруулалт, усалгаа, бордолтын асуудлыг онолын зохих мэдлэгтэйгээр практик талаас нь илүү анхаарч ажиллах болно. 5. Төслийн хувилбар, шийдлүүд a) Мод үржүүлгийн үрийн аж ахуйг зохион байгуулан бэхжүүлж, ойжуулалтын ажил эрхлэх болно. Үүний дотор модлог болон бутлаг ургамлын үрлэлт хийх үр бэлтгэх ойг сонгох, үрийн чанарт сонголт хийж модлог бутлаг ургамлыг үржүүлэх аргуудыг судлан эзэмшиж ажиллах. Үр хадгалах, үрийг тариалалтанд бэлтгэх, үр тарих технологийг бүрэн эзэмшиж, ургац эрхтнээр үржүүлэх, эд эсийн өсгөврийн арга технологийг нарийн судлаж тэжээлт орчинг бүрдүүлэн сурч, цаашид хэвшүүлэх, судалгаа хийж ажиллах болно. b) Хамтын эзэмшлийн ойн аж ахуйг зохион байгуулах үйлст хувь нэмрээ оруулан хамтын эзэмшлийн ойг нөхөн сэргээх, сийрэгжүүлэх маягаар үрийн тарьц ургац бэлтгэх, арчилгаа хийж ажиллах чиглэл баримтлан ажиллана. 6. Төслийн бэрхшээл ба шийдэл Байгаль орчны ямар тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхээр манай төсөл зорьж байна вэ? гэвэл: Говь, хээр тал, хангайд ургадаг заг, шаваг, шар мод, ортууз, харгана, бургас зэрэг бусад бүх төрлийн мод, модлог ургамлыг түлшинд их хэмжээгээр хэрэглэж, жилээс жилд бүх төрлийн мод, модлог ургамал, түүний эзлэх орчин багасаж элсний нүүдэл, шар шороон шуурга ихсэж, цөлжилтийн явц эрчимтэй нэмэгдэж байгаа өнөө үед эко процессыг зогсоохоор сөрөн зогсож, тэмцэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байгаа болно. Ийм учраас байгаль хамгаалах энэхүү төслийг боловсруулан ажиллаж эхлэхээр шийдвэрлэсэн нь яваандаа даян дэлхийн цөлжилт, дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт, түүний нөлөөгөөр улс орны эдийн засаг, нийгмийн амьдрал, хүмүүсийн амьдрах орчинд эерэг нөлөө үзүүлэх зорилго тавьж бэрхшээлийг даван туулах шийдлийг агуулж байгаа болно. 7. Төслийн шинэ санааг урьдчилан үнэлэх нь Манай төслийн санаа нь нарлаг, хуурай уур амьсгалтай, элсний нүүдэл, шар шороон шуургатай эмзэг экосистемтэй Монгол орны тухайд бүхий л нутаг дэвсгэрийг хамарч хийгдэх шаардлагатай,

4

нүүрлэж буй гамшгийн эсрэг хийгдэх ѐстой цаг үетэйгээ тохирсон хамгийн сонгомол “Ногоон” төсөл гэж үзэж байна. Байгалийн тэнцвэрт байдлыг хангахад шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэг ойн баялгийг хамгаалах, нөхөн сэргээж үржүүлэх асуудал өнөөгийн тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна. Хэрэв хөрөнгө мөнгөтэй бөгөөд төр засгийн алсын хараа, тууштай бодлого баримтлан Монгол орны говь, хээр тал, Хангайн бүсэд манай

боловсруулсан төсөл шиг олон төсөл хэрэгжүүлж эхлэх шаардлагатай болоод

байна. Ус агаар, хөрс ургамал, ан амьтан, хүмүүс, бичил биетэн хүртэл байгалийн бүх баялаг зөвхөн ой модноос ихээхэн хамааралтайг хүн бүхэн хүлээн зөвшөөрөх төдийгүй дэлхийн экосистем зөвхөн үүнээс хамааралтайг дэлхийн бүх ард түмэн хүлээн зөвшөөрөх байхаа. 8. Төслийн SWOT шинжилгээ: a) Манай орны говь, хээрийн бүсийн нутаг цөлжих процесс улам нэмэгдэж элсний нүүдэл ихсэж, шар шороон шуурга газар авч жил ирэх бүр тархалтын хүрээ нь хумигдсаар байгаа Монгол орны хангайн бүсийн ой хөвчийг одооноос нөхөн сэргээх ажлыг эрчимжүүлж, бүх нийтийг хамарсан далайцтай ажил явуулах шаардлага хурцаар тавигдаж байгаа өнөө үед төсөл боловсруулан ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, мод үржүүлгийн газар байгуулж, суулгацаар хангах зорилго дэвшүүлэн ажиллаж байгаа нь цаг үеэ олсон хамгийн оновчтой төслийн зөв шинэ санаа болжээ гэж үзэж байна. b) Монголын шинжлэх ухааны үндэсний академийн энэ чиглэлээр мэргэжин ажиллаж байгаа манай орны 20 шахам эрдэмтэд өргөн хүрээг хамарсан судалгааг явуулж тус орны байгаль, цаг уурын нөхцөлд тохирсон арга технологийг боловсруулжээ. c) Тарьц, суулгаж үржүүлэх, ойжуулалтын ажил явуулах, жимс жимсгэний цэцэрлэг байгуулах, хот суурин газрыг ногооруулан цэцэрлэгжүүлэх зэрэг ажлыг ард иргэд, айл өрх бүрийг хамарсан далайцтай ажил болгохын тулд эдийн засгийн сонирхлыг дээшлүүлэх, арга технологи, гарын авлага, материалаар хангах шаардлага урган гарч байгаа билээ. d)

төслийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хэрэгжүүлэх сайхан боломж бүрдэж байгаа нь төслийн шинэ санаа зөв болохыг харуулж байгаа болно. А. төслийн давуу тал

1. Манай боловсруулж байгаа

төслийн хүрээнд ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх

хүрээнд мод үржүүлгийн газар байгуулж төрөл бүрийн мод, модлог ургамлын суулгацаар хангах зорилт дэвшүүлж байгаа нь Монгол улсын Үндсэн хууль, Монгол улсын Байгаль орчны хууль болон бусад холбогдох бүх хуулийн заалтад нийцэж Монгол улсын төр, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх үйлсэд өөрийн хувь нэмрийг оруулж байгаагаараа давуу талтай юм. 2. Манай төсөл хэрэгжих явцдаа Монгол Улсын Шинжлэх ухааны үндэсний академийн эрдэмтдийн энэ чиглэлээр ажиллаж судлан боловсруулсан аргачлал судалгаа, онолын үндэслэл, практик ололтуудыг мөрдлөг болгон ажиллаж байгаа нь шинжлэх ухааны онолын үндэслэлд тулгуурлан ажиллаж байгаагаараа давуу талтай юм.

5

3. Манай хэрэгжүүлэхээр зорин ажиллаж байгаа мод үржүүлгийн газар байгуулах ажил нь Монголын бүх ард түмний эрх ашигт нийцсэн төдийгүй улмаар дэлхийн экологийн тэнцвэрт харьцааг хангахад хувь нэмрээ оруулсан буяны үйл болж байгаа нь төслийн давуу тал болно. 4. Манай төсөл цаашдаа Монгол орны говь, хээр тал, хангайн бүс нутгуудад ургах боломжтой мод, модлог ургамлуудыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр сонгон шалгаруулж, тухайн бүс нутагт дасан зохицсон

байдлаар нь төрөлжсөн чиглэлийн мод үржүүлгийн газруудыг бүсчлэн

хөгжүүлэх боломжтой, цаашид өргөжин тэлэх ирээдүйтэйгээрээ давуу талтай юм. 5. Манай

төслийн удирдагч

нь

байгаль экологийг хамгаалан арчлах, байгалийн тэнцвэрт

харьцааны талаар олон жил ажилласан энэ талын мэдлэг туршлагатайгаараа ажлыг хэрэгжүүлэх давуу талтай нэгэн билээ. Б. төслийн сул тал 1. Төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд сургалт, лабораторын байр барих, хүлэмжийн байр, үрийн агуулах, талбайн хашаа барих, үр судлалын лабораторийн тоног төхөөрөмж бэлтгэн лаборатори байгуулах олон төрлийн мод, модлог ургамлын үр түүж, шинжлэн судлаж, шалгаж ялган авах, үрсэлгээний талбай байгуулах зэрэг нүсэр байгууламж бүтээн босгож, харьцангуй их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагддаг нь манай энэ төслийн сул тал гэж үзэж болно. 2. Мод, модлог ургамлын үрийг соѐолуулан ургуулах, арчилгаа тордолгоо шаардаж, нарийн мэргэжлийн дадлага туршлагатай ажилчид шаардах бөгөөд хүчин чармайлт гаргаж байж соѐолуулан ургуулж бэлтгэсэн тарьцууд хамгийн эмзэг технологитой нь төслийн сул тал бэрхшээл болно. В. төсөл хэрэгжих боломжтой эсэх 1.Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй гэж одоогийн үндсэн хуулинд заасныг дагууд Монгол Улсын төр засаг, хууль тогтоомжийн хүрээнд манай хэрэгжүүлэхээр зорьж байгаа төслийн үйл ажиллагааг бүх шатандаа дэмжиж хууль эрх зүйн орчин бүрэн бүрдсэн нь манай төсөл хэрэгжих боломжтойг харуулж байгаа болно. 2.Монгол орны

Дорнод аймгийн Халхын гол, Говь-Алтай аймгийн Гуулингийн тал, Өвөрхангай

аймгийн Хархорин, Сэлэнгэ аймгийн Цагаан толгой зэрэг газруудад говь, хээр тал, хангайн бүсэд өнгөрсөн социалист тогтолцооны үед улсын чанартай мод үржүүлгийн дөрвөн том газрыг тус бүрд нь 100 га талбайтайгаар байгуулж, говь, хээр, хангайн тухайн бүс нутгуудын тарьц суулгацаар хангаж байсан өнгөрсөн үеийн туршлагатай бөгөөд ургуулж байсан, ургаж байсан уламжлалтай учир манай төсөл хэрэгжих боломжтой төсөл болно. 3.Манай төслийг хэрэгжүүлэхээр ажиллах явцад шинжлэх ухааны үндэслэлтэй ном, хэвлэл, аргачлал, зааж зөвлөн сургах өндөр мэргэжлийн шинжлэх ухааны академич, доктор профессор цолтон ахмад зөвлөхүүдээ түшиглэн суралцаж, заалган ажиллах учраас манай төсөл бүрэн хэрэгжих боломжтой бөгөөд шинжлэх ухаанд тулгуурласан “ногоон” төсөл байх болно. Г. Төсөл хэрэгжүүлэх явцад тохиолдож болох аюул занал, хөнөөл, саад бэрхшээл Манай мод үржүүлгийн газар байгуулах “Мод” төсөл нь технологийн шаардлагын дагуу зохих хэмжээний байгууламжуудтай боловч зохих хэмжээгээр байгаль цаг уураас хамааралтай байх болно.

6

Тухайлбал: мод, модлог ургамлын үрийг типлецид соѐолуулан нахиалуулж ургуулсны дараа гадна талбайд шилжүүлэн тариалж томруулах, тариалахын өмнөх бэлтгэл хангах үед тэнгэр муухайрч гэнэт цочир хүйтрэлт болох бороо усны үер болох, огцом цочмог гэнэт нар шарах, санаатай бус технологийн горим зөрчигдөж услагаа буруу хийгдэх буюу огт усалгаагүйгээс хатах зэрэг байгаль цаг уурын болон бусад шалтгаанаар зохих ѐсны хэм хэмжээ зөрчигдсөн тохиолдолд төслийг хэрэгжүүлэх явцад саад бэрхшээл амсах төдийгүй үлэмж хэмжээний хохирол үзэж төсөл хэрэгжүүлэх ажил аюул занал, саад бэрхшээлтэй учрахаас нийт ажилтан, албан хаагчид цаг ямагт болгоомжилон ХАА-н цаг уурын мэдээ болон холбогдох заавар зөвлөмжийг чанд барьж ажиллах үүрэгтэй байх ѐстой. 9. төслийн зорилго 1.

Монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлт дэлхийн дулаарлаас хамаарч байгаа төдийгүй хүний зохисгүй үйл ажиллагаанаас шалтгаалж ойн сан хомсдож говь хээрийн бүсэд элсний нүүдлийг тогтоон барьдаг том жижиг мод, модлог ургамлыг хайр гамгүй түлшинд хэрэглэснээс болж элсний нүүдэл ихсэж, шар шороон шуурга улам эрчимжиж байгаа экологийн өнөөгийн сөрөг нөлөөллийг багасгаж сааруулахын тулд төрөл бүрийн мод, модлог ургамал тариалж ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд мод үржүүлгийн газар байгуулж тухайн бүс нутгуудыг суулгацаар хангах зорилго тавьж байгаа болно.

2.

Увс аймгийн Наранбулаг сумын

нутагаас тодорхой хэсэг газрыг зохих зөвшөөрлийн дагуу

авч мод үржүүлгийн бааз байгуулах бэлтгэл хангах зорилгоор үрийн агуулах, хүлэмж байгуулах, үр судлах лабораторийн болон конторын барилга байгууламж, сургалтын төв, ажилчдын ажлын байр барих, тоног төхөөрөмж бэлтгэх, ургац сэлгэн суулгах талбай бэлтгэж хашаа барих, худаг гаргах, мод үржүүлгийн иж бүрэн байгууламж барих ажлуудыг 2008-2011 он хүртэл тодорхой үе шаттайгаар ээлж дараалалтайгаар барьж байгуулан мод үржүүлгийн иж бүрэн бааз байгуулах зорилго тавьж байгаа болно. 3.

Ургамал хамгаалал, хорио цээрийн асуудлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр шийдвэрлэж, үлийн цагаан огтоно, царцаа голио болон бусад хортоны байршил тархалт, тооллогыг тогтмол явуулж, ургамал, ан амьтан,мал, хүнд ямар нэг хоргүй аргаар устгал хийнэ.

4.

Мод, сөөг, олон наст ургамал тарьж ургуулах талаар сургалт сурталчилгаа өрнүүлж, нутгийн малчид, айл өрхийг өргөн хамруулахаас гадна

жилд 1 га талбайг ойжуулахдаа, ажилгүй

иргэдийг ойжуулах ажилд татан оруулж, зарим иргэдийг улирлын чанартай ажлын байраар хангах зорилго тавьж байна. 5.

Уул уурхайн нөхөн сэргээх ажилд шаардагдах төрөл бүрийн мод, модлог ургамал тариалж, ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд мод үржүүлгийн газар байгуулж тухайн газар нутгуудыг суулгацаар хангах зорилго тавьж байгаа болно.

6.

Мэрэгжлийн өндөр түвшний мод үржүүлгийн газар байгуулж цаашид бие даан ажиллахаас гадна хэрэгцээт газруудад салбар байгуулан нийт нутгийг хамарсан мэрэгжлийн байгууллагууд байгуулах, гадаад,дотоодын ижил зорилготой байгууллагуудтай хамтарч эрхэм зорилгынхоо төлөө ажиллана.

7

7.Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдэд амжилттай, үр дүнтэй оролцож аль, аль талуудын зорилгыг бүрэн биелүүлж, сэтгэл ханамжтай байхаас гадна байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл ихтэй байхыг эрхэм зорилгоо болгоно. 10. төслийн зорилгыг хэрэгжүүлэн гүйцэтгэх ажлын зорилтууд 1.

Дэвшүүлж байгаа зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд дараах зорилтуудыг дэвшүүлэн хэрэгжүүлэх болно. Мод үржүүлгийн газар байгуулах газрын сонголт хийж зохих зөвшөөрлийн дагуу газраа сонгон авах. Мод үржүүлгийн газрын материаллаг бааз бүрдүүлэх зорилгоор хүлэмж барьж, худаг гаргаж хашаа барих, үрийн судалгаа шинжилгээний ажлаа хийж эхлэх, сургалт сурталчилгаа хийх, лаборатори, мод үржүүлгийн төвийн конторын барилга болон ажилчдын ажлын байр, амрах өрөөг барьж ашиглалтанд оруулах, үрийн агуулах, лаборатори байгуулах болно. Мод үржүүлгийн төвийн байнгын болон түр ажилчдад сургалт семинар зохион байгуулах, давтан сургалт хийх

2.

Дээрх дэвшүүлж байгаа зорилтуудыг дараах үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх болно. Үүнд:

I-үе шат. (2008 оны 1 сараас 2009 оны 1 сар дуустал) a) Хүлэмж байгуулж, хашаа барих b) Сургалт сурталчилгааны төв, үрийн агуулах, үр судлах контор, лабораторийн барилга, ажилчдын ажлын болон амрах байр барих c) Мод үржүүлэг болон ойжуулалтанд ажиллах хүмүүсийг сургалтанд хамааруулж зохих мэдлэг мэргэжилтэй болгох d) Тарихаар сонгосон мод, модлог ургамлын үр худалдан авах e) Эхний энэ жилдээ нэгээс хоѐр хүлэмж барьж тариалалт хийж эхлэх бөгөөд цаашид хүлэмжүүдийн хэмжээг ихэсгэж тоог нь олшруулах болно. II-үе шат. 2009-2010 он. a) Мод үржүүлгийн газрыг зураг төслийн дагуу бүрэн байгуулж тарьц, суулгац бэлтгэн, уул, уурхайн нөхөн сэргээлтэнд, байгууллага, иргэдэд нийлүүлж, “ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн газарт өгч эхлэх болно. III. Үе шат (2010-2011 онд) a) “Ногоон хэрэм хөтөлбөрт” 10 га талбайд ойжуулалт хийж эхлэх b)

Мод, сөөг, олон наст ургамал тарьж ургуулах талаар сургалт сурталчилгаа хийж олон түмэнд ойлгоц өгөх

IV Үе шат. (2011оноос хойш) a) Суулгац, үр тарьцын нөөцтэй болж, уул уурхайн нөхөн сэргээлт хийдэг байгууллага, иргэдэд болон “Ногоон хэрэм хөтөлбөрт” байнгын байдлаар тарьц суулгацаар хангах болно. 11. төслийг хэрэгжүүлэх шинжлэх ухааны үндэслэл, хамрах хүрээ 1. Манай оронд мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажлыг 1972 оноос эхлэн говь, хээр тал, хангайн бүсэд улсын хэмжээний тухайн бүс нутаг бүрийн мод, модлог ургамлын тарьц суулгацаар хангах

8

ажлыг амжилттай хийж гүйцэтгэж байсан өмнөх ахмад үеийн туршлага, технологийг өргөнөөр ашиглах болно. 2. Ой модны үржүүлдэг, ойжуулалт, төрөл бүрийн жимс, жимсгэний мод тариалах өсгөн үржүүлэх ажлын арга технологийг гүнзгий эзэмшсэн, энэ чиглэлээр олон жил ажиллаж байсан, одоо ажиллаж байгаа манай орны 20 шахам эрдэмтдийн маш өргөн хүрээг хамарч хийсэн судалгаагаар тус орны байгаль цаг уурын нөхцөлд тохирсон арга технологийг тарьц, суулгац үржүүлэх, ойжуулалтын ажил явуулах, жимс жимсгэний цэцэрлэг байгуулах, хот суурин газрыг ногооруулан цэцэрлэгжүүлэх ажлынхаа мөрдлөг болгон ажиллах болно. 3. Манай төсөл нь Монгол орны бүхий л бүс нутаг дэвсгэрийг хамааруулсан байдлаар аль болох өргөн хүрээг хамарч зохион байгуулах бүрэн боломжтой юм. 1978 онд судалсанаар ургамалын хортон шавьж, мэрэгчид, хог ургамал ньтус орны бэлчээр хадланд 190,6 тэрбум, хөдөө аж ахуйн тарималд 25,3тэрбум, ойд 159,8тэрбум, нийтдээ 376,7тэрбум төгрөгийн шууд хохирол учируулдагийг тооцон гаргажээ. Монгол оронд амьдардаг 60 гаруй зүйлийн мэрэгчид дотроос хамгийн их хохирол учируулдаг үлийн цагаан оготно нь тус орны 38,0 сая га бэлчээр, хадлангийн талбайд тархан, хөнөөлийнхөө бүсэд жил бүр 9,6 сая хонь бэлчээрлэх буюу хуурай жингээрээ7,0сая тонн орчим өвс ургамал идэж 288,0 мянган тонн мах үйлдвэрлэх боломжийг уидэж хөнөөдөг юмаа Үлийн цагаан оготно нь бэлчээр, хадлангийн ургамалын хөрсөн дээрх иш, навч, цэцэг үрийг 100% идэж хөнөөгөөд зогсохгүй хөрсний 80смийн гүнд салаалсан үндэсийг идэж гэмтээн 10 гаруй жилд ямарч ургамал ургах нөхцөлгүй болгож, цөлжилтийн явцыг эрс нэмэгдүүлдэг юм Үлийн цагаан оготно, царцааны хөнөөлөөс бэлчээрийн өвс ургамалгүй болсон малчид идээшин дасаагүй, олон зуун км газар нутагт оторлон нүүдлэж, ил далд ихээхэн хэмжээний зардал гаргадаг юм Сүүлийн жилүүдэд Монгол орны тийрэн, угалзын үйл ажиллагаагаар агаар мандалд хийссэн элс шороо,тоос Номхон дөлгөөн далайг алгасч Америк тивд очиж байгальэкологид нь хор нөлөө үзүүлдэг болхыг хятад, солонгос, япон америк орны хэвлэлүүдэд нийтлэгдэн тухайн орны иргэдийн сэтгэлийг түгшээж нэг дэлхий, нэг улс буюу даяаршилын үеийн хамрийн эмзэг хүн бүхний санааг зовоосон асуудал болсныг багасгах, зогсоох арга замыг уугуул нутгийн бид хийхгүй бол хэн хийх вэ гэж энэхүү төслийг боловсруулав 12. Бусад санаачлага, бодлого хөтөлбөр төслүүдтэй уялдсан байдал, холбоо хэлхээний талаар Монгол улсын Засгийн газрын 2005 оны 44-р тогтоолоор мөрдүүлж эхлээд байгаа “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилготойгоор манай төслийг бодолгын чанартайгаар БаянӨлгийгөөс Дорнод аймгийн зүүн тал хүртэл “Ногоон хэрэм” төслийн дайран өнгөрч байгаа бүс нутгуудад тухайн бүс нутгуудын байгаль, цаг уурын бүс нутагт дасан зохицсон мод, сөөгний үр жимс жимсгэнэ, мөчир тарьц суулгац модлог ургамлын үрийг соѐолуулж суулгах замаар хангах зорилготой юм. Ийнхүү бодлогын чанартай бусад санаачлага, бодлого хөтөлбөрүүдтэй уялдуулан холбож хэрэгжүүлэхээр хийсэн манай “Мод”

төсөл хэрэгжих боломжтойгоороо бусад төрлийн салангид

байдлаар боловсруулагдсан буюу хэсэгчлэн хэрэгжүүлж байгаа төслүүдээс давуу талтай юм.

9

Манай

төслийн зорилго, зорилтууд нь Монгол улсын Засгийн газраас батлан хэрэгжүүлж

эхлээд байгаа “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн зорилго, зорилтуудтай бүх талаараа бүрэн нийцэж “ногоон хэрэм” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад өөрийн үүргээ гүйцээж байгаа болно. Ингэснээрээ манай

төсөл бусад санаачлага бодлогын чанартай хөтөлбөр төслүүдтэй уялдан

нийцэж хэлхээ холбоотойгоор хэрэгжих үндэслэлтэй юм. “Мод” төслийг хэрэгжүүлэх зорилгын хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газрын 2005 оны 44-р тогтоолын 1-р хавсралтаар баталсан “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн үндсэн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд үйл ажиллагааны төлөвлөлт чиглэгдэх нь: 1. Говь, хээрийн бүсийн заагт элсний нүүлт, цөлжилтийг сааруулах зорилгоор мод, бут, сөөг, ургамлын бүрхэвч бүхий үндсэн “Ногоон хэрэм” буюу “Экотрасс”-т туслах ногоон зурвас байгуулахад өөрийн хувь нэмэр оруулах; 2.

Говь, хээр, цөлийн бүсэд ойн нөөц, бэлчээр тариалангийн талбай, авто төмөр зам хамгаалах ногоон зурвас байгуулах үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд;

3. Цөлжилт, элсний нүүлт, шар шороон шуургыг сааруулахад бүх нийтийн оролцоог хангах зорилтын хүрээнд өөрийн хувь нэмрээ оруулах; 4. Ой, ургамлыг нөхөн сэргээх зорилтын хүрээнд хувь нэмэр оруулах; 5. “Ногоон хэрэм” байгуулах талаар үндэсний болон орон нутгийн түвшинд эрх зүй, зохион байгуулалтын орчныг бүрдүүлэхэд манай төслийн зорилго чиглэгдэнэ. Хэрэгжүүлэх үе шат Манай “Түлшний ой” төслийг хэрэгжүүлэх үе шат нь “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн зорилтыг хэрэгжүүлэх хугацаа, үе шаттай тохируулан төслийг боловсруулан хэрэгжүүлж эхлэхээр үйл ажиллагааны төлөвлөлтөө боловсруулж байгаагаараа онцлогтой юм. 1. “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн I-үе шат /2005-2015 он/-нд манай”Мод”

төслийг

хэрэгжүүлэх төсөл боловсрогдож барилга байгууламж, тоног төхөөрөмжөө бэлтгэн үндсэндээ бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах зорилго дэвшүүлэн зорилтуудаа хэрэгжүүлэн ажиллахаар үйл ажиллагааны төлөвлөлтдөө тусган ажиллахаар төсөлдөө тусгасан болно. 2. “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн II-үе шат /2015-2025 он/-д манай”Мод” төсөл шинжлэх ухаан, техник технологи, эдийн засгийн хувьд бүрэн хөл дээрээ зогсож “ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрт жилдээ хэдэн зуун мянган мод модлог ургамлын тарьц суулгац нийлүүлэн өгөх хэмжээний найдвартай үйл ажиллагаа эрхэлдэг нэгэн болхоор төслөө хэрэгжүүлж ажиллах болно. 3. “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн III-дахь үе шат /2025-2035 он/-д манай

“Мод”

төслийнхэн өөрийн үйлдвэрлэлийг олон жил эрхэлсэн дадлага туршлагатай хэрэгцээт газрудад салбаруудтай жилд сая, сая үрэслэг, суулгац улсад нийлүүлдэг үлгэр жишээ аж ахуйн нэгж болсон байх болно. “Мод” төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөлт Манай “Мод” төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөлтийг Монгол Улсын Засгийн газрын 2005 оны 44-р тогтоолоор батлагдсан 30 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр баталсан “Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх I, II, III үе шатны хөтөлбөрийн зорилтуудтай уялдуулан аль болохоор

10

хэрэгжүүлэх хугацааг нааш татах зорилгоор өөрийн төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөлтийг боловсруулав. “Мод” төслийн үйл ажиллаганы төлөвлөлт Төслийн хүрээнд дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Үүнд: (Гантын аргаар:) №

Төслийн хэрэгжүүлж

20

20

20

201

20

201

20

20

20

20

20

20

20

20

хийх ажлын нэр (үе

08

09

10

1

12

3

14

15

16

17

18

19

20

21

шатаар)

он

он

он

он

он

он

он

он

он

он

он

он

он

он

+

+

+

+

Мод үржүүлэг 1

ойжуулалтын төв, лаборатори, сургалтын төв барих Контор, үйлчилгээний

2

иж бүрэн барилга барих

3

Хашаа барих

+

4

I – худаг гаргах

+

5 6 7

8

II, III- дахь худаг

-

гаргах Хүлэмж байгуулах I

+

II, III дахь хүлэмж

+

байгуулах Бага оврын трактор

+

авах

9

Портер машин

+

10

Цахилгаан мотор

+

11 12 13

14

Мод үржүүлгийн газар байгуулах Байр барих Лабораторийн тоног төхөөрөмж бэлтгэх Аж ахуйн эд хогшил

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

бэлтгэх төслийн дагуу суулгац, үрслэгээр ханган түгээж эхлэх

1

Бургас

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

2

Улиас

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

3

Үхрийн нүд

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

11

4

Чацаргана

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

5

Мөчир

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

6

Саваа хэлбэрт модны суулгац

+

+

“Мод” төслийн логик тогтолцооны матрицыг үзүүлбэл: Эрхэм зорилгын хүрээнд Монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний зохисгүй үйл ажиллагаанаас шалтгаалж ойн сан хомсдож, говь, хээрийн бүсэд элсний нүүдлийг тогтоон барьдаг том, жижиг мод, модлог ургамлыг хайр гамгүй түлшинд хэрэглэснээс болж элсний нүүдэл ихсэж, шар шороон шуурга улам эрчимжин, давтамж ихсэж байгаа юм. Экологийн өнөөгийн сөрөг нөлөөллийг багасган сааруулахын тулд төрөл бүрийн мод, модлог ургамал тариалж ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, Монгол Улсын Засгийн газраас батлан хэрэгжүүлж буй “Ногоон хэрэм” байгуулах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлхэд идэвхи санаачлагатай оролцож,

мод, модлог ургамал тариалах мэрэгжлийн мод үржүүллэгийн газар байгуулах, төсөл

боловсруулж тухайн бүс нутагт дасан зохицсон суулгацуудаар хангах зорилго тавин ажиллаж байгаа болно. “Мод” төслийн эрхэм зорилгыг хэрэгжүүлэх зорилтуудын логик тогтолцооны матрицыг дараах байдлаар авч үзвэл: Ерөнхий зорилтуудын №

хүрээнд үйл

Шалгуурын эх

Зорилтын шалгуур

ажиллагааны логик Мод

1

лаборатори,

төв 1. Уг барилгын зураг сургалт, төсөв бэлэн болгосон.

сурталчилгааны барьж

Барилгын

үржүүлэг,

ойжуулалтын

төв 2. 2008 онд барьж эхлэх

ашиглалтанд болно.

оруулах

2

Мод үржүүлгийн газрын хашаа барих

Хашааг барьсан

Худаг гаргаж усалгааны үүсвэрээр асуудал шийдвэрлэх

худагийг

барих хайгуулын ажил хийсэн

4

Хөрөнгө оруулалтын төслийн

ажлыг хөрөнгийн

эх үүсвэр шийдээгүй эх үүсвэрээр боловч

өөрийн онд

2008 барьж

хөрөнгөөр

ашиглалтанд оруулах

санхүүжүүлж эхэлсэн.

зорилт

дэвшүүлэн

ажиллаж байна.

өөрийн хөрөнгийн эх 3

Таамаглал

үүсвэрүүд

Өөрийн хөрөнгөөр 1-р 2-р, 3-р худгийг тухайн

сонгосон

талбайд

2008 оны

сүүлч, 2009 онд барьж ашиглана.

Хүлэмж №1, №2, №3-ыг 1-р хүлэмжийг төслийн 2,

3-р

төслийн

хөрөнгийн

эх үүсвэрээр 1, 2, 3-р худаг

ашиглалтанд

орно.

хүлэмжийг төслийн

хөрөнгийн

12

барьж

ашиглалтанд хөрөнгөөр барьж 2008 төслийн

оруулах

оны

5,

6-р

хөрөнгөөр эх

үүсвэрээр

сард 2008 оны сүүл 2009 хугацаандаа

ашиглалтанд оруулна.

онд

ашиглалтанд ашиглалтанд орно.

оруулна. Бага оврын иж бүрэн 5

тоноглолтой трактор авч бэлтгэх

Төслийн

зорилгод

тусгаад байгаа болно.

төслийн

эх үүсвэрээр авахаар тусгасан. төслийн

6

Портер автомашин

2008 онд авч бэлтгэх

хөрөнгийн

төслийн

хөрөнгийн

эх

үүсвэр

шийдвэрлэгдсэн тохиолдолд авна.

хөрөнгийн

эх

үүсвэрээр 2008 онд авч бэлтгэнэ.

шийдвэрлэнэ. Шаардлагатай 7

Цахилгаан станц

үед төслийн

өөрийн эрчим хүчний эх эх үүсвэртэй байх

Мод үржүүлгийн газар байгуулах газраа сонгож 8

технологийн

дагуу

боловсруулалт

хийж

бэлтгэх Ажилчдын 9

болон

Лабораторийн иж бүрэн тоног

төхөөрөмж

бэлтгэн

лаборатори

ашиглалтанд оруулах Мод үржүүлгийн газрын 11

аж

ахуй

бэлтгэх

бүрэн

санхүүжүүлнэ.

байдлаар төслийн

технологийн

эх

боловсруулалт

эд

хогшил

болон

хөрөнгөөр

байгуулах

бэлэн эх

болгох

тоног төслийн

төхөөрөмжийн сонголт эх хийж бэлтгэх

хогшлийн

жагсаалтыг иж бүрнээр гаргаж бэлтгэх

багтааж

иж

бүрэн

боловсруулах хөрөнгийн

үүсвэрээр эх үүсвэрээр барьж

хөрөнгийн үүсвэрээр

санхүүжүүлэх болно.

Шаардлагатай аж ахуйн

2008 он, 2009 ондоо

хөрөнгийн төслийн

санхүүжүүлэх

Лабораторийн

эд

хөрөнгийн

үүсвэр

хийж өөрийн

бэлтгэх

алжаал боловсруулж

тайлах байр барих

10

Иж

үүсвэрээр 2008 онд авч бэлтгэнэ.

хувцасны 2008 онд зураг, төсөл төслийн

амралт,

хөрөнгийн

ашиглалтанд оруулна. төслийн

хөрөнгийн

эх үүсвэрээр сонгосон тоног

төхөөрөмжөө

авч суурилуулна.

төслийн хөрөнгийн эх 2008

онд

багтаан

үүсвэрээр

бүрэн

бэлтгэж

санхүүжүүлж бэлтгэх

ашиглаж эхэлнэ.

“Мод” төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах үндсэн хөрөнгө, байгууламж, аж ахуйн эд хогшил бэлтгэх, хөрөнгө оруулалтын зардлыг эх үүсвэрээр нь үзүүлбэл:

13

д/д

Үндсэн хөрөнгийн

Тоо, ш

нэр

төрөл

Анхны өртөг

Байгуулсан элэгдлийн хэмжээ

(мян.төг)

Үндсэн хөрөнгийн санхүүжилтийн эх үүсвэр (анхны өртгөөр, мян.төг) өөрийн

төслийн

хөрөнгөөр

хөрөнгөөр

512.5

-

20 500.0

1.0

15.0

1500.0

-

18000.0

1.0

180.0

-

18 000,0

1ш

4500.0

10

450.0

-

4500.0

2

9000.0

5%

450.0

-

9000.0

ш

3000.0

10

300.0

-

3000.0

хувь

мян.төг

20 500.0

2.5

1500.0 Иж бүрэн

Мод үржүүлэг, ойжуулалтын төв 1

лаборатори сургалт, сурталчилгааны төв

Иж бүрэн (12мх13х)

байгуулах Хашаа

2 3

Худаг

4

Хүлэмж байгуулах

5

6

Шинээр 2 хүлэмж байгуулна. Бага оврын трактор иж бүрдэл

7

Портер машин

ш

5000.0

10

500.0

-

5000.0

8

Цахилгаан мотор

ш

15000.0

5

750.0

-

15000.0

Иж бүрэн

10591.5

10

1059.1

-

10591.5

Бүрэн

1720.9

15

172.1

1720.9

-

ком

10.000.0

1

100.0

-

10000.0

Иж бүрэн

40102.0

9.21

3696.86

-

40102.0

Бүрэн

5510.0

-

1071.0

-

5510.0

-

144424,4

-

9256,56

3 220,9

141 203,5

Мод үржүүлгийн 9

газар байгуулахтай холбогдсон зардал

10

11 12 13

Бордоо, плѐнк хашаа сүүдрэвчний зардал Байр Лабораторын тоног төхөөрөмж Аж ахуйн эд хогшил

14 ДҮН

14

Мод үржүүлгийн газрын төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах лабораторын тоног төхөөрөмж бэлтгэх хөрөнгө оруулалт, элэгдэл хорогдлын шимтгэл

д/д

1

2

Анхны

Лабораторийн тоног төхөөрөмжийн

Тоо

нэр

ширхэг

Термостат соѐололт тодорхойлох 20600С Хатаах шүүгээ (чийг хатаах сумильние шкаф)

өртөг (мян.төг)

Элэгдэл хорогдлын шимтгэл байгуулах хувь

Байгуулсан элэгдэл (мян.төг)

1

5000.0

10.0

500.0

1

5000.0

5.0

250.0

3

Электрон жин

1

550.0

5.0

27.5

4

Автоклав (багаж ариутгах стрлизатор)

1

7000.0

5.0

350.0

5

Үр тоологч

1

6.0

3.0

0.18

6

Поднос

1

6.0

3.0

0.18

7

Петрайн –аяга

200ш

140.0

20.0

28.0

8

Фильтрийн цаас (20кгх4.5 м.т)

20кг

90.0

50.0

45.0

10 кг

100.0

50.0

50.0

2 кг

30.0

50.0

15.0

9

Агар-агар (бодис) (10кг х10 м/т) (Үрийн өвчний шинж тодорхойлох) Тетразоль, индогокар мель, үрийн

10

амьдрах чадвар (2 кг х15м.т /тодорхойлох)

11

Мерные колба (3ш х10.0 м/т)

3ш

30.0

10.0

3.0

12

Мерный цлиндр (3ш х10.0 мҐ)

3ш

30.0

5.0

1.5

4ш

20.0

5.0

1.00

1ш

15000.0

10.0

1500.0

1ш

1600.0

8.0

128.0

1ш

2500.0

10.0

250.0

1ш

3000.0

10.0

300.0

-

40102.0

-

3696.86

13

14 15 16 17

Варонка (том жижиг 2х2 =4ш х5.0 м.т) Үр ургуулах аппарат (гэрэлтэй, гэрэлгүй орчинд) Компьютер комоор Боргоцой хатаах тоног төхөөрөмж (ком) Үр цэвэрлэх машин Тоног төхөөрөмжийн дүн

“Мод” төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах мод үржүүлгийн төвд шаардагдах аж ахуйн эд хогшлийн хэрэгцээг тооцож үзвэл:

№

Эд хогшлийн

Хэмжих

Тоо,

Нэг бүрийн

Бүгд үнэ

Элэгдэл

Байгуулсан

нэр

нэгж

ширхэг

үнэ

(мян.төг)

байгуулах

элэгдэл

15

(мян.төгрөг) Компьютер,

1

Пинентор

хувь

(мян.төг)

Ш

2

1300.0

2600.0

30.0

780.0

2

Ширээ сандал

Ком

4

380.0

1520.0

10

152.0

3

Сейф

Ком

1

90.0

90.0

10

9.0

4

Ханын шкаф

Ш

2

40.0

80.0

10

8.0

5

Плитка

Ш

1

50.0

50.0

10

5.0

6

Хөргөгч

Ш

1

160.0

160.0

10

16.0

7

Хөлдөөгч

Ш

1

160.0

160.0

10

16.0

8

Хөргөгч

Ш

1

50.0

50.0

10

5.0

9

6 ханатай гэр

Ком

1

800.0

800.0

10

80.0

ДҮН

5510.0

1071.0

Мод үржүүлгийн газар байгуулах Мод үржүүлгийн газар байгуулахдаа 1га талбай сонгож авна. Эхний жилд 0.4 га талбай буюу 40м х100м=4000м2 талбайд хөрс боловсруулалт хийнэ. Энэхүү талбайд 50м урт 1.5м өргөн 48ш далан байгуулж 0.5 өргөнтэй 50 урт зам гаргана. Тариалалт хийх талбай нь 2880м2 талбай байна. Замын хэмжээ 1440м2 талбай, нэг даланд 8 эгнээ, 320 уртааш метрт үр суулгана. Нийт 0.4 га талбайд 15360 уртааш м-д үр суулгана. Нэг уртааш м-д 2 гр суулгавал 38.4 кг 1-р зэргийн үр, 2-р зэргийн үр 49.9 кг шаардлагатай болно. Мод үржүүлгийн газар байгуулахад дараах хүчин зүйлээс шалтгаалсан зардлын тооцоонд өөрчлөлт орж болно. 1. Мод үржүүлгийн газрын байршил 2. Тээврийн зардал 3. Усалгаа хийх боломж 4. Үр худалдан авах эсвэл өөрсдөө бэлдэх 5. Орон нутгийн материал олдох боломж 6. Захиргаа удирдлагын зардлыг хэмнэж цалинжуулах г.м 1 га мод үржүүлгийн талбайгаас авах тарьцын тоо 800000-1200000 ш тарьц авах боломжтой гэж үзвэл 0.4 га талбайгаас 400-500 мянган ш тарьц авна. МОД ҮРЖҮҮЛГИЙН ГАЗАР БАЙГУУЛАХ ЗАРДЛЫН ТООЦОО д/д

Ажилбар

Хэмжих

Ажлын

нэгж

хэмжээ

Зардал Нэг бүр

Бүгд

1

Үрийг тарилтанд бэлдэх

кг

32

28381

908192

2

Үр дэвтээх

кг

32

13064

418048

3

2 удаа газар хагалах

м2

5760

920

5299200

Тайлбар

16

4

2 удаа хөрс сийрүүлж чулуу түүх

м2

8640

1-432

12372.48

5

Далан гаргах

м2

40032

5-872

23672.904

6

Ховил гаргах

урт.м

15360

3-71

56986.6

7

Үр суулгах

урт.м

15360

20-61

316569.6

8

Үрийг үртсээр хучих

м2

2880

3-07

8841.6

9

Үртсээ авах

м2

2880

11-256

32417.28

10

Усалгаа 360 удаа х3600

м

1036800

1-34

1389312

11

Хөрс сийрүүлэх 90 удаа х2880

м

259200

2-572

666662.4

12

Хог ургамлыг түүх 180х2880

2

м

518400

2-655

1376352

13

Бордоо

м2

5760

3-134

18051.84

м2

5760

11-256

64834.56

14

2 2

Өвөлжүүлэх /үртсээр 10 см зузаан хучих/ ДҮН

10591511.9

Бусад зардал: Түлш шатахуун: 370000 төг Үр 720000 төг

Бордоо 46923 төг Хашаа барих хөлс 300 000 төг

Плѐнк 134000 төг

Сүүдрэвч хийх 150000 төг Нийт нэмэгдэл зардал: 1720.9 мян.төг мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажил

зохион байгуулах, төслийн баримтлан ажиллах технологийн үйл ажиллагааны талаар Монгол Улсын Шинжлэх ухааны үндэсний академийн академич Д.Энэбиш, доктор профессор Н.Гомбосүрэн нарын боловсруулан бичсэн мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажлын гарын авлага, мод, модлог ургамлын үрийн ургац тодорхойлох, үрлэлтийн онцлог, үр бэлтгэх ойг сонгох, үр түүх арга техник, үрийн чанар зэрэг заалтуудыг өөрийн мод үржүүлгийн газарт тохируулан технологийг боловсруулан мөрдөж ажиллах болно. Модлог бутлаг ургамлыг үржүүлэх, үрслүүлэхдээ үр хадгалах, үрийг тариалалтад бэлтгэх, үр тарих технологийн нормыг мөрдлөг болгон ажиллах төдийгүй, зарим модлог ургамлыг ургал эрхтнээр нь үржүүлэх чиглэлийг бас нэгэн зорилт болгож тухайн технологийн горимыг баримтлан ажиллах болно. Эхний ээлжинд төслийн хүрээнд дараах ургамлуудыг тариалахаар сонголт хийгээд байгаа болно. Үүнд: 1. Бургас 2. Улиас 3. Үхрийн нүд

17

4. Чацаргана 5. Мөчир 6. Саваа хэлбэрийн мод тариална. Зарим нэг сонгож аван тариалахаар бэлтгэж байгаа модны талаар танилцуулбал: “Монголын Хөгжлийн Зах-2007” төсөлд шалгарсан “Саваа хэлбэрт мод”  Танилцуулга Уг сорт шинээр бий болоод 10 орчим жил болж байгаа болно. Саваа хэлбэрт модыг тарьцаар анх удаа 2006 онд Монголд оруулж ирж Монгол хөрс, цаг агаарт тусгай технологиор Улаанбаатар хот болон Дорнод аймгийн Халх гол зэрэг нийт 6 газар тарьж нутагшуулсан. Ургалт 70-80% гарч байгаа. Саваа хэлбэрт модны 1 тарьц эхний жилдээ 8-15 ширхэг салаалан 2-3 метр өндөртэй ургадаг. . Газарт үлдсэн үндэс нь 2 дахь жилдээ 30-40 ширхэг салаалан 3-4 метр өндөртэй ургадаг. Ургасан модноосоо тарьц бэлтгэж авна. 1 тарьцийг суулган тарьж 35-40 жил ургуулахдаа энэ тарьцнаасаа 4-6 метр өндөртэй 30-40ш модыг жил болгон бэлтгэн авч болно. Энэ саваа хэлбэрт мод нь 4 дэх жилдээ салаа бүр нь 8-10 см голчтой болж бүдүүрдэг. Энэ мод нь урт ногоон навчтай тул хот суурин газарт гоѐл чимэглэлийн зориулалтаар тарихад тохиромжтой. Улиас мод агаарын тоосжилтын 22%- ийг шингээн авдаг бол саваа хэлбэрт мод нь 38%-ийг шингээж авдаг давуу талтай. Энэхүү модыг элсний нүүдэл, голын эргийн нуралтыг зогсоох, агаарын бохирдлыг цэвэрлэх, шахмал түлш, эм бэлтгэх, нөхөн сэргээлт, Говь, хээр, цөлийн бүсэд ойн нөөц, бэлчээр тариалангийн талбай, авто төмөр зам хамгаалах ногоон зурвас байгуулах үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд модон эдлэл болон ариун цэврийн цаасны үйлдвэрлэлд түүхий эд болгон ашигладаг.  Экологийн ач холбогдол: Байгалийн бохирдлоос гардаг хорыг өөртөө шингээж түүгээрээ тэжээгдэж ургадаг болно. Тариалангийн талбайг хамгаалах зорилгоор ойн зурвас үүсгэн тариалахад 2 жилийн дараа ширэнгэн ой болон ургадаг. Алт, нүүрсний уурхай нь газрын хөрс чийг голын усны түвшинд сөрөг нөлөө ихээр үүсгэдэг. Уг сөрөг нөлөөг багасгах газрын хөрсний эвдрэл чийг голын усны түвшинг тогтворжуулахад саваа хэлбэрт мод нь богино хугацаанд маш түргэн ургадгаараа ашиглахад хамгийн тохиромжтой.  Экологийн цэвэр түлш Илчлэг чанарын хэмжигдэхүүн нь үнэмлэхүй хуурай бодис доторхи энергийн хэмжээг заадаг ба 1 кг хуурай массанд агуулагдах илчлэгийн хэмжээг мегажулаар хэмждэг (MJ/kg s.m) Саликс модны нэг онцлог чанар бол шатаахад үнс бага гардаг явдал юм. Саликс модыг шатаахад гарсан үнсний хэмжээ Шатаахад гарсан үнсийг бордоо болгог дахин ашиглаж болдог. Нэг наст саликсийн мөчир доторхи целлюлозын хэмжээ 45,58%

байсан ба 2 настайнх 48,02%, 3

настайнх 55,49% байжээ. Мөн уг модноос бэлтгэсэн 1 кг түлш нь 10 гр орчим үнс гаргадгаараа экологийн цэвэр түлш болно. 2 кг хүрэн нүүрс түлэхэд ялгарах дулаантай тэнцэнэ. Иймээс энэ модыг тарьж ургуулах нь олон талын ач холбогдолтой.  Саваа хэлбэрт модыг тарих технологийн заавар: Суулгац

18

- Сортыг сонгон авах Саликс нь удын (Salicaceae) төрлийн ургамал бөгөөд 350 сортын саликс байдаг. Мөн нэлээд хэмжээний холимог, зохиомол аргаар гаргаж авсан саликс байдаг. Тариаланд хэд хэдэн төрлийн саликсийг ашиглаж болно . Жнь саликс виминалис , с. триандра (амигдалина), с. дасикладос г.м (Salix viminalis, S. Triandra, S. dasyklados). П Тариаланд доорхи шаардлагуудыг хангасан саликсийн төрлийг тарих нь илүү үр өгөөжтэй. Үүнд: - үржих чадвартай байх, - хурдан ургах чанартай байх, - ургац хурааж авсаны дараа дахин нахиалах чадвартай байх, - хорхой шавьж, өвчинд тэсвэртэй мөн хүйтэн даах чадвартай байх, - сайн бүтэц, зохион байгуулалттай мөчиртэй байх , - сайн чанарын, их ургац өгдөг байх 

Суулгац бэлдэх

Саликсийг үрслүүлж тарьдаг. Үрслүүлгийн их биеийн диаметр хамгийн багадаа 7 мм, харин урт нь 25 см байх ѐстой. Суулгацны мөчрийг хортон шавьжинд идэгдээгүй, эрүүл, үржил сайтай, дахин ургац өгөх чадвартай хөрсөнд ургасан модны шинэхэн ургсан мөчрөөс авна. Шаардлага хангаагүй, буруу сонгосон суулгац тарьсанаар хөрсийг дахин ургац өгөх чадваргүй болгож эвддэг байна. Үрслүүлгийн мөчрийг 12 сараас 3 сарын хооронд тайрч авдаг. Мөчрийг угаар нь тайрч дараа нь тодорхой заасан хэмжээгээр хэсэгчилэн хэрчинэ. Үрслүүлгэнд гэмтээгүй, эрүүл мөчир сонгоно. Мөчрийн уг ба дунд хэсгээс гаргаж авсан суулгац илүү сайн байдгийн учир нь жин ихтэй, бүдүүн байдгаараа илүү их эрдэс бодис, тэжээл хуримтлуулж чаддаг явдал юм. 2 м урттай мөчрөөс 5 орчим суулгац гардаг. 

Суулгацыг хадгалах

Суулгацыг тайрч авсаны дараа шууд картонон эсвэл модон хайрцаганд хийх эсвэл багцлан боож босоо байдлаар хадгална. Суулгацыг ангилахдаа тосон будаг ашиглан суулгац дээр тэмдэг тавьж болно. Хөрсөнд суулгаагүй үрслүүлгийг хатахаас хамгаалан сэрүүн, чийглэг, салхи орохгүй газар хадгална. Гялгар хүүдийнд хийн 4 С хэмд хадгалвал илүү сайн. 

Суулгалт

Суулгацыг хаврын эхэн сард газрын хөрс илүү чийглэг байх үед суулгана (суулгацыг намар ч суулгаж болдог). Хөдөө аж ахуйн машин, техник явах зайнд тааруулж суулгацын хоорондох зайг гаргаж өгнө. Польшид 1 га талбайд 40 мянган суулгац тарьдаг байна. Шведэд үрслүүлгийг хоѐр хоѐр эгнээгээр зэрэгцүүлэн суулгадаг. Эхний эгнээний хоорондох зай 0,75м, дарагийнх 1,25м. Хоѐр дахь эгнээнд мөн адил 0,75м ба 1,25м зайтай суулгадаг. Нийтдээ 1 гад 15 мянган суулгац багттаг байна. Суулгацыг газрын хөрснөөс дээш 1-2 см цухуйсан байдлаар тэгшхэн суулгана. 3 долоо хоногийн дараа нахиалаагүй суулгацыг түүн авч оронд нь шинэ суулгац тарьж өгнө. Үрслүүлгийг гараар суулгахад их цаг, хөдөлмөр шаардагддаг. 1 га газарт 40 мянган суулгац тарихад 14 хоног шаардагдана гэсэн үг. Эрчимжүүлсэн тариалалтанд 2 эсвэл 4 эгнээгээр суулгадаг машин ашигладаг

19

Эрчимжүүлсэн тариалалтанд шинэ аргаар саликсийг тариалдаг болсон. Эхний жилийн тариалалт 

Арчилгаа

Саликс нь тариалалтын эхний жилд сул дорой байдаг учир зэрлэг ургамалтай өрсөлдөх чадваргүй байдаг. Тийм учраас талбайг зэрлэг ургамлаас цэвэрлэж өгөх хэрэгтэй. Талбайг хэдийгээр сайн цэвэрлэсэн ч зэрлэг ургамал ургадаг. Тиймээс зэрлэг ургамал устгадаг хербициди (herbicyd) бодисыг ашиглах хэрэгтэй. Доорхи төрлийн хербициди бодисыг ашиглаж болно. Үүнд: Бодисын нэр

Бодисын тун кг/га

Azotop

1,5-2,5

Bladex 50WP 2,0-5,0 Bladex 500S.C 3,0-4,0 Casaron (granulat)

40-60

Химийн арга нь үр дүнгээ өгөхгүй байгаа тохиолдолд механик аргаар цэвэрлэгээ хийх хэрэгтэй. Тариалалтын дараа дараагийн жилүүдэд талбайд зэрлэг ургамал ургах нь ховор. Ургасан тохиолдолд намар нь дахин химийн бодисыг нэмэгдүүлсэн тунгаар цацаж өгнө. 

Бордолт

Тариалалтын эхний жил Тариалалтын эхний жилд ургамал үндэслэж эхэлдэг тул сайн арчилж хамгаалах хэрэгтэй. Хөрсөн доторхи макро, микро элементүүдийг хэмжихийн тулд хөрснөөс байнга дээж авч шинжилж байх ѐстой. Тэгээд дутагдаж буй тэжээлийг нөхөж өгөх хэрэгтэй. Энэ үед бордооны тунг маш болгоомжтой тохируулах шаардлагатай. Эрдэсийн NPK бордоог 30:10:30 кг/га пропорцтой байхаар тохируулна. 

Мөчрийг тайрах

Тариалалтын эхний жилд бага ургац авдаг. Эхний жилд саликсийн биомассын хэмжээ харьцангуй бага байдгийн учир нь ургамал эхний жилдээ үндэс соѐогоо гаргахын тулд бүх хүчээ зарцуулдаг байна. Үрслүүлгээ суулгасны дараа газрын хөрсний зохих чийглэг байдалд мөн зэрлэг ургамал ургуулахгүй байх тал дээр их анхаарах хэрэгтэй. Цаг агаарын таатай нөхцөлд ургасан ургамлууд тариалалтын эхний жилд 1,8-2,4 м өндөр ургаж мөн 1 суулгацаас 1-3 нахиа гардаг байна Тариалалтын эхний жилд хурааж авсан биомассын хэмжээ (тн/га) Саликс ургамал тариалтын эхний жилийн байдлаар (8 сарын дунд үе) Тариалалтын эхний жилд саликсийг 11 сарын сүүлээс 3 сарын дунд хүртэлх хугацаанд гараар эсвэл машинаар тайрч авна. Газрын хөрс хөлдүү байх үед тайрах нь илүү тохиромжтой. Учир нь ургамлын залуу үндсийг нь гэмтээлгүй ургамлыг бүхлээр нь зулгааж авахад тохиромжтой байдаг байна. Мөчрийг болгоомжтой өөгүй тайрч авах хэрэгтэй. Тайрч авсан мөчрөөс суулгац гаргаж авч болно. Ургамлыг тариалалтын эхний жилд тайрч авах нь дараа дараагийн жилдээ үндсэнд муу нөлөө үзүүлдэг ч талбайн хөрсийг нягтруулж мөн зэрлэг ургамал ургахаас сэргийлдэг байна. 

Дараагийн жилүүдийн тариалалт

Тариалалтын 2 дахь жил бол ургамал үр шимээ өгч эхэлдэг үе юм. Суулгацыг зөв, шаардлагын дагуу тариалсан бол ургамал үндсээ зөв гаргаж хэрэгцээт эрдэс бодис, тэжээл, усаа авсан байдаг.

20

2 дахь жилд ургамлыг эрчимтэй бордох хэрэгтэй ( NPK бордоог 90:30:90 кг/га хэмжээтэйгээр). Ургамал энэ үедээ хэрэгцээт тэжээлээ хөрснөөс аван үндэс, нахиа, мөчрөө ургуулдаг. 3 дахь болон тэрний дараахь жилүүдэд NPK бордойгоор 80:30:80 кг/га хэмжээтэйгээр бордоно. Модны навч унасны дараа бордооны хэмжээг бага зэрэг бууруулах шаардлагатай учир нь ургамлын зарим нэг хэсэг нь унасан навчнаас тэжээлээ авдаг байна. Үр тариа бордоход шаардлагатай байдаг эрдсийн бордооны зөвсөн 1/5 саликст шаардагддаг гэнэ. Тэрээр 1 га саликст 60-80 кг азот, 10 кг фосфор, 35 кг кали л хэрэгтэй байдаг гэжээ. Саликсийн бордоонд бохир уснаас шүүж гаргасан лаг ашиглах нь санхүүгийн хувьд хэмнэлттэй байдаг байна. Тариалалтын 2 дахь жилд ургамлаас хэдэн арван нахиа гардаг. Судалгаагаар ургамлын өндрийн хэмжээ 2,6-3,0 м, мөчрийн их биеийн диаметрийн хэмжээ 13,0мм орчимд хүрсэн байна Тариалалтын 2 дахь жилд 1 гагаас 24-38 тонн биомасс хурааж авсан гэсэн судалгаа бий. Мөн 1 гад тарих саликсийн тоог 20-оос 40,60 мянган ширхэг болгосон нь ургацын хэмжээг 28-32,36 тн/га хүргэсэн байна Тариалалтын 2 дахь жилд ургасан саликсийн өндөр ба их биеийн диаметрийн хэмжээ. Өндрийн хэмжээ (м) Их биеийн диаметр (мм) Дунджаар 2,84

13,3

Хоѐр наст үндэс дээр ургасан 1 наст мөчрүүд. Тариалалтын 3 дахь жилдээ (3 наст үндэс дээр ургасан 2 наст мөчрүүд) саликс 3,3-4,0 м өндөр ургасан гэсэн судалгаа бий. Гурван наст мөчрүүдийн өндөр 14,8-22,0 м орчим хүрдэг. Хоѐр наст мөчрүүдийн их биеийн диаметр 14,8-22,0мм болдог байна. Гурван наст мөчрүүдийн их биеийн диаметр нь 24,0-35,0мм болдог байна. Тариалалтын 3 дахь жилд саликсаас авасн ургац дунджаар 58-71 тн/га байсан байна 4 наст үндэс дээр суулгасан 3 наст ургамал дунджаар 119,5 тн/га ургац өгч байсан. 1 гад 40 мянган суулгац тарьсан саликс виминалис төрлөөс 1 гагаас 148 тн ургац авч байжээ.

Өвчлөл ба хортонгууд Саликсийн тариалалтанд хамгийн элбэг тохиолддог өвчлөл бол мөөгөнцөр. Гэхдээ зөвхөн зарим нэг төрлийн саликс мөөгөнцөрөөр өвчилдөг. Хамгийн их хор хөнөөлтэй мөөгөнцөрийн төрөлд Melampsora sp. ордог юм. Энэ төрлийн мөөгөнцөр нь модны навчийг гэмтээдэг хор хөнөөлтэй юм. Мелампсора мөөгөнцөрөөр голдуу зуны цагт өвчилдөг бөгөөд намар нь модны навч доод талаасаа эхэлж идэгдэн өнгө нь шар-улаан болж үхэж унадаг байна. Саликс нь Pseudomonas salicyperda, Venturia salicyperda, Glomerella cingulata зэрэг өвчнүүдээр илүү өвчлөмтгий. Хортон шавьжнаас хамгаалах хамгийн сайн арга бол ижил бүтэц зохион байгуулалттай, ширүүн уур амьсгалд тэсвэртэй хэд хэдэн төрлийн саликсийг хольж тарих явдал юм. Саликс тариалалтын эдийн засгийн үр ашиг

21

Тариалалтын эхний жилд нэлээд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулагддаг. Гэхдээ энэ нь 24 жилийн турш зөвхөн 1 удаагийн томоохон хөрөнгө оруулалт болдог юм. Нийт зарцуулагдах хөрөнгийн хэмжээг 30-35 жилдээ хуваахад маш бага хөрөнгө оруулалт хийж байна гэсэн үг. Тариалалтын нягтралын байдал, хөрсний чанар, зэрлэг ургамал хэр их ургасан зэрэг байдлаас шалтгааан тооцоо янз бүр гарна. Хувийн судалгаагаар 1 тн шинэхэн жижиглэн хэрчсэн тайрдасыг 80 злотоор үнэлэх юм бол 1 тн тайрдас үйлдвэрлэхэд гарах хамгийн бага зардал 35,47 злот байжээ Хүснэгт 14. Жил бүр ургац хураан авна гэж тооцвол үйлдвэрлэлийн зардал 37,4 злот харин ашиг 42,54 злот байна. 2 жил тутам ургац хураан авах тохиолдолд 1 тн тайрдасны үйлдвэрлэлийн зардал 40,27 злот харин ашиг 39,73 злот болж байна. Саликс тариалалтын үед хийгдэх ажлын үе шат Тариалалтын өмнөх жил хийгдэх бэлтгэл ажлууд 1. Тариалангийн талбайгаа сонгох 2. Механик эсвэл хиймийн аргаар зэрлэг ургалыг цэвэрлэх, цулуу бургаснаас цэвэрлэх 3. Хөрсийг хүхэржүүлэх, фосфор-калиар бордох 4. Өвлийн газар хагалалт 5. Суулгацаа худалдан авах, чанартай сортыг сонгох авах Тариалалтын эхний жилд 1. Хаврын борной 2. Суулгалт 3. Суулгацаа суулгасны дараа хербицид бодисыг цацаж өгөх 4. Зэрлэг ургамлыг дахин механик аргаар цэвэрлэх, ургамлын ургацанд хяналт тавих Тариалалтын 2 дахь жилд 1. Өвлийн дараахи ургамлын ургалтын байдалд хяналт тавих 2. Зэрлэг ургамал устгах шаардлагатай байгаа бол хербицийд бодисыг дахин хэрэглэх 3. Ургамлыг азотоор бордох 4. Өвлийн ургац хураалт (11 сар-3 сар) Тариалалтын 3 дахь жилд 1. Өвлийн дараахи ургамлын ургалтын байдалд хяналт тавих 2. Ургамлыг азотоор бордох 3. Өвлийн ургац хураалт (11 сар-3 сар) Тариалалтын 3 дахь жилд 1. Өвлийн дараахи ургамлын ургалтын байдалд хяналт тавих 2. Ургамлыг азотоор бордох 3. Өвлийн ургац хураалт (11 сар-3 сар) Уламжлалт газар тариаланд шинэ соргог арга барил, хэлбэр оруулах явдалд идэвхгүй, болгоомжтой ханддаг, үе үеэс уламжлагдан эрхэлж ирсэн газар тариаландаа шинэчлэл оруулахаас эмээх, шинэ техник технологийн талаар мэдлэг дутмаг байх явдал юм. Хэрвээ ийм эргэлзээ, бодол төрж байгаа бол зөвхөн ойрын хэдэн жилд ч биш хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх их үр ашигтай эрчим хүчний саликс тариалан

22

эрхлэх шийдвэр гаргахад хүсэл эрмэлзэл,

мөн зохих мэдлэг эзэмшичих л юм бол та анхныхаа алхмаа

хийлээ Бургасны үйлдвэрлэлийн плантаци байгуулах технологи Бургасны плантаци байгуулах ажлын зорилт нь мөчрийн тайрдасаар ургуулсан суулгацыг шилжүүлэн тарьж улмаар гэрийн модны бэлдэц араг шээзгий сүлжмэл эдлэл уурга шилбүүр хийх түүхий эдийг бэлтгэх нэг ѐсны үйлдвэрлэлийн талбар байгуулж байгаа хэрэг юм Плантаци байгуулах талбайг сонгох, хөрс боловсруулах, суулгац сонгох, суулгах хугацаа, суулгацын байршилын схем тэдгээрийг арчлах зэрэг технологийн асуудлыг зөв шийдвэрлэх нь чухал Үүнд: Плантаци байгуулах талбайг сонгох Бургасны үйлдвэрлэлийн

плантаци байгуулахдаа хөрсний бүтэц үржил шимд гол үнэлгээ өгөх

агрохимийн шинжилгээ , картограммыг заавал хийлгэсэн байх шаардлагатай Плантаци байгуулахдаа агротехникийн арга хэмжээг механикжуулах хашаажуулах усан хангамж тээвэр холбоо ажиллах хүчийг нэмэгдүүлэх боломж зэргийг нэг бүрчлэн тооцсон байвал зохино. Бургасны плантацийн талбайн гадаргуу аль болох тэгшдүү усалгааны шуудуунд ус өөрийнхөө урсгалаар гүйх тохиромжтой 5-80-аас илүүгүй налуутай нарны гэрлээр бүрэн хангагдсан ил задгай газар байх шаардлагатай Плантацийн талбайг уулын ар хажуу юмуу сүүдэр газар сонгож хэрхэвч болохгүй Плантаци байгуулах талбайн хөрс элсэнцэр хөнгөн шавранцар бүтэцтэй байхын хамт давс хужирлаг шинж тэмдэггүй байвал зохино. Бургасны плантацид хүнд шавранцар хөрс зохимжоор тун тааруу Харин хөрсний хүчиллэг5-6абйх нь илүү тохиромжтой. Хөрс боловсруулалт:

Плантаци байгуулах талбайн хөрсийг цэвэр уринш системээр

боловсруулдаг. Хөрсийг хагалахаас өмнө талбайн чулууг түүж дараа нь хаглаад булдаж тэгшилнэ. Хөрсийг суулгац суулгах жилийн 4-р сарын 25-аас , 5-р сарын 15-ны дотор, намрын 9-р сарын 20-ноос 10-рсарын 10-н хүртэл хугацаанд хагалж боловсруулна. Плантацид суулгац суулгах нүхийг гурван аргаар хагалж бэлтгэнэ.Үүнд: 1. ЮМЗ-6 дугуйт тракторт КЯУ-100 нүх ухагчийг угсарч 100х60см гүнтэй нүх ухах 2. ДТ-75 гинжит тракторт ПКЛ-70 анжис угсарч шан гаргана. 3. 80х60см-ийн гүнтэй нүхийг гараар ухаж бэлтгэнэ. ./орчин үеийн зориулалтын бүх техникийг ашиглаж болно./ Бургасны суулгацыг намрын тооллогын үед шилж сонгож авна. Суулгацыг намар модны өсөлт зогсохоос эхлэн, хөрс хөлдөх хүртлэх, хавар модны нахиа хөөж, шүүс хөдлөх хүртэлх хугацаанд ухаж авч бэлтгэнэ. Суулгацыг ухаж авахдаа үндэсний систем, иш мөчрийг гэмтээж болохгүй. Суулгацыг гараарбуюу суулгац ухагч ВПН-2-оор ухаж авна. Ингэж бэлтгэсэн суулгацыг нар тусахгүй сэрүүн саравчинд буюу эсвэл бүрхэг өдөр өдөр гадаа зэрэглэж ялгана. Энэ нь үндэсийг хатахаас хамгаалж буй хэрэг юм. Ухаж авхад гэмтсэн үндэсний хэсгийг хурц хайчаар эгц хөндлөн тайрч зайлуулна. Зэрэглэж ангилсан суулгацыг 50ширхэгээр боож багцлана. Хавар эрт намар орой суулгацыг ухаж авсны дараа суулгах хүртэл тусгай зоорь буюу шуудуунд нойтон элс, цасаар сайтар шигшин дарж түр хадгална. Хадгалах зорь буюу шуудууны орчны температур 1-50 –аас дээшгүй байвал зохино. Буогасны суулгацыг тээвэрлэхдээ машины тэвшинд дээр чийгтэй шороо үртэс асгаж үндэсийг нь далд ортол

23

булаад услана.Тээвэрлэх хугацаанд тогтмол устай байлгах хэрэгтэй. БУргасны суулгацыг тээвэрлэхдээ баглаа боодолд ухаж авсан газрын хаяг, суулгацын зүйлийн нэр, нас, сулгацын зэрэг, тоо хэмжээг бичсэн шошгийг заавал зүүсэн байх шаардлагатай. Бургасны суулгац суулгах хугацаа: Плантацид бургасны суулгацыг хавар 4-р сарын 25-30нд, 5-рсарын 01-10нд, намар 9-р сарын 30-аас 10-р сарын 10-н хүртлэх хугацаанд суулгана. Плантацийн талбайд суулгах суулгацыг хоѐх хүн гүйцэтгэхдээ нэг нь бэлтгэсэн нүхэнд суулгацыг тааруулан эгц барьж, нөгөө нь шороог хийж нягтруулан гишгэнэ. Плантацид бургасны суулгацны үндэсний хүзүүг газрын гадаргуугаас доош 10-15см гүнд байхаар суулгана. Плантацийн талбайд суулгацыг суулгасны дараа түүний гол гуврыг газрын гадаргуугаас дээш 10-20см-т цэцэрлэгийн хайчаар тайрч үлдсэн угийг тосон будгаар будна. Энэ нь бургасны суулгацыг буталж салаалж ургах нөхцлийг бүрдүүлнэ. Бургасны суулгацыг суулгах схем Ашиглаалтын зориулалтаас хамаарч бургасны плантацид суулгацыг дараах схемээр суулгана. Үүнд: 1. Ургамал хооронд 1,0м, эгнээ хооронд 1,5м 2. Ургамал хооронд 1,5м, эгнээ хооронд 2,0м 3. Ургамал хооронд 1,5м, эгнээ хооронд 3,0м 4. Ургамал хооронд 2,5м, эгнээ хооронд 3,0м 5. Ургамал хооронд 3,0м, эгнээ хооронд 3,0м байхаар тус тус байрлуулна. Суулгацын схемийн дагуу талбайг хуваарилах ба шулуун эгнээтэй байна. Дараа нь төлөвлөсөн эгнээний дагуу олс татаж, суулгац суулгах нүх ухах цэгүүдийг тэмдэглэнэ. Гэрийн модны бэлдэц авах зорилгоор суулгацыг суулгахад ургамал хооронд 1,0-1,5м, эгнээ хооронд 3,0м байна. Түүхий эдийн зориулалт , байгаль, цаг уурын онцлогоос суулгацын байршилыг тухай бүр уян хатан байдлаар тогтоож байх хэрэгтэй. 1. Бургасны плантацийн нэг га-д ургуулах суулгацын зохистой хэмжээ: №

Эгнээний

мод

Эгнээ хоорондын зай /м-ээр/

хоорондын зай /м- 1,0

1,5

1,75

2,0

2,5

3,0

ээр/ 1

2,0

5000

3350

2850

2500

2000

1650

2

2,5

2666

2680

2280

2000

1600

1320

3

3,0

3333

2231

1898

1665

1333

1111

мод үржүүлэг, ойжуулалтын ажил эрхлэн гүйцэтгэх төслийн техник-эдийн засгийн үндэслэлийн тооцоо 1. Төрөл бүрийн мод, модлог ургамал, жимс, жимсгэний

24

модны үр худалдан авах зардлын тооцоо

№

Тариалах үрийн

Хэмжих

Тоо

Нэг бүр үнэ

Бүгд үнэ

нэр

нэгж

хэмжээ

(төгрөг)

(мян.төг)

1

Бургас

кг

10

40.000

400.0

2

Улиас

кг

10

40.000

400.0

3

Үхрийн нүд

кг

10

40.000

400.0

4

Чацаргана

кг

10

40.000

400.0

5

Мөчир

ш

5000

200

1000.0

6

Саваа хэлбэрт мод

ш

2000

6000,0

12000,0

Дүн

Тайлбар

14400,0

2. Төрөл бүрийн мод, модлог ургамал, жимс жимсгэний модны үр суулгац тариалах явцад төрөл бүрийн хорхой шавьж, хөнөөлт өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх ариутгал цэвэрлэгээний бодис худалдан авах зардлын тооцоо

№

Ариутгалын

Хэмжих

Тоо

Нэг бүр үнэ

Бүгд үнэ

бодисын нэр

нэгж

хэмжээ

(төгрөг)

(мян.төг)

1

Формалин

кг

15

4200

63.0

2

Ариутгах бодис

кг

0.2

5000

1.0

3

Марганц

кг

864

3000

2592.0

4

Азот

кг

15

3000

45.0

5

Нэмэлт бордоо

кг

0.9

3000

2.7

Дүн

Тайлбар

2703.7 3. Цахилгаан эрчим хүчний зардлын тооцоо Сард Нэгж үнэ/төг

Квтц

Төгрөг (мян.төг)

Цахилгаан

Жилийн хэрэгцээ

эрчим хүч авах сарын

Квт /цаг

тоо

Үнэ (мян.төг)

Мод үржүүлгийн газрын төв байр,

хүлэмжинд

хэрэглэх

56

835.7

48.8

12

10028.4

561.6

цахилгаан эрчим хүч квт

4. Өөрийн гүний худгаас цэвэр бохир усны болон технологийн усалгааны зардлын тооцоо

25

Нэгжийн үнэ

Сарын хэрэгцээ

(төгрөг) Ус

5

Жилийн хэрэгцээ

литр

мян.төг

литр

мян.төг

18100

90.5

217.200

1086.0

5.Мод үржүүлэгийн газрын үндсэн хөрөнгө, тоног төхөөрөмж, аж ахуйн эд хогшил, лабораторын тоног төхөөрөмж, мод үржүүлгийн талбайн байгууламжуудаас байгуулсан өртөг, зардалд шингэх элэгдэл хорогдлын шимтгэлийн тооцоог үзүүлбэл: Үндсэн Элэгдэл хорогдлын шимтгэл

хөрөнгийн

байгуулсан үндсэн хөрөнгийн төрөл

анхны өртөг (мян.төг)

1

төслийн үндсэн хөрөнгийн элэгдэл

Элэгдэл байгуулсан дундаж хувь

144424,4

хорогдлын шимтгэл

Байгуулсан элэгдлийн хэмжээ (мян.төг) 9256,56

Үүнээс: а. барилга байгууламж, машин тоног

86 500,0

2,28

3 257,5

б. лабораторын тоног төхөөрөмж

40102.0

9.2

3696.86

в. Мод үржүүлгийн газар

10591.5

10.0

1059.1

Г. Бордоо, плѐнк хашаа

1720.9

15.0

172.1

д. Аж ахуйн эд хогшил

5510.0

19.4

1071.0

төхөөрөмж

ДҮН

144424,4

9256,56

6. төслийг хэрэгжүүлэгч мод үржүүлгийн газрын ажиллагсадын орон тоо, цалингийн сангийн тооцоог үзүүлбэл: /мян.төгрөг/ д/д

Албан тушаал

Орон тоо

Ажиллах сар

Сарын цалин

Жилийн цалингийн сан

1

Захирал

1

12

200.0

2400.0

2

Нягтлан

2

12

150.0

3600.0

3

Мэргэжилтэн

2

12

140.0

3360.0

4

Нярав

1

12

100

1200.0

5

Талбайн даамал

2

7

120.0

1680.0

6

Жолооч

2

12

100.0

2400.0

26

7

Үйлчлэгч

1

12

70.0

840.0

8

Тогооч

1

12

100.0

1200.0

9

Манаач/сахиул/

1

12

80.0

960.0

10

Цэцэрлэгжүүлэгч

1

7

180.0

1260.0

11

Туслах ажилтан

3

7

90.0

1890.0

2020,0

20790,0

ДҮН

17

7. мод үржүүлэгийн газрын ажилтан, албан хаагчдын цалингийн сангаас нийгмийн даатгалын багц хуулийн дагуу байгууллагаас төлөх 19 хувиар бодсон нийгмийн даатгалын шимтгэл

№

Албан тушаалын нэр

Жилийн

Байгууллагаас

Жилд байгуулах

цалингийн сан

төлөх нийгмийн

нийгмийн даатгал

(мян.төг)

даатгалын хувь

(мян.төг)

1

Захирал

2400.0

19%

456.0

2

Нягтлан бодогч

3600.0

19%

684.0

3

Мэргэжилтэн

3360.0

19%

638.4

4

Нярав

1200.0

19%

228.0

5

Талбайн даамал

1680.0

19%

319.2

6

Жолооч

2400.0

19%

456,0

7

Үйлчлэгч

840.0

19%

159.6

8

Тогооч

1200.0

19%

228.0

9

Манаач

960.0

19%

182.4

10

Цэцэрлэгжүүлэгч

1260.0

19%

239.4

11

Туслах ажилтан

1890.0

19%

359.1

ДҮН

20790,0

19%

3950,1

8. Реклам, зар сурталчилгааны зардал Хавар намрын тариалалтын үеэр тодорхой хугацаанд давталттайгаар реклам, зар сурталчилгаа, телевиз, радиогоор жилд 2 удаа хийлгэхэд 500.0 мян төгрөг х2 удаа -1000.0 мянган төгрөг зарцуулах болно. 9. төслийг хэрэгжүүлэх явцад шаардагдах авто машин, ажлын машин тоног төхөөрөмжид шаардагдах түлш, шатахууны зардлын тооцоо д/д

Шатахууны төрөл

Өдөрт хэрэглэх

Ажиллах хугацаа

Жилд шаардагдах

27

түлшний зардал

(сараар)

(төгрөг)

шатахууны зардал (мян.төг)

1

Суудлын автомашинд

5000

(26 х12 сар)

1560.0

2

Портер автомашин

5000

4-10 сар 6 сар

780.0

3

Жижиг трактор

5000

4-10 сар 6 сар

780.0

ДҮН

-

3120.0

10. төслийг удирдан ажиллах ажилтнуудын харилцаа холбооны зардлын тооцоо

д/д

1

Гар утас хэрэглэх

Сарын төлбөр

Ажиллах

Жилийн төлбөр

албан тушаалтан

(төгрөг)

хугацаа

(мян.төг)

30000

12

360.0

Төслийн удирдагч, дарга

2

Нягтлан бодогч

20000

12

240.0

3

Мэргэжилтэн 2 хүн

30000

12

360.0

-

-

960.0

ДҮН

11. төслийн мод үржүүлэгийн төвийн ажилтан албан хаагчдын ажилдаа ирэх, гэртээ буцах унааны зардал, ажлын өдөр ажлын байрандаа хооллох, цай, хоолны зардлыг мод үржүүлэгийн төвөөс санхүүжүүлнэ. Мод үржүүлгийн төвийн 17 ажилтан албан хаагчдаас 16 хүн нь ажиллах болно. Төслийн удирдагчийг унааны зардалд оруулаагүй болно. Ажиллах

Өдөр төлөх

Жилийн төлбөр

хоног

төлбөр

(мян.төг)

7 сар 6 хүн

1260

500төг

630,0

(төгрөг)

12 сар 10 хүн

3600

500төг

1800,0

Хоолны

7 сар 6 хүн

1260

1000төг

1260,0

12 сар 10 хүн

3600

1000төг

3600,0

-

-

7290,0

№

Ажиллах хүн Унааны

1

2

зардал

зардал (төгрөг )

Унаа, тээврийн зардал, хоолны мөнгөний дүн

28

“Мод” төслийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн товчоо №

үзүүлэлтүүд

Мянган төгрөгөөр

1

Мод, үр худалдан авах зардалд

14 400,0

2

Барилга байгууламж, машин тоног төхөөрөмж

86 500,0

3

Лабораторын тоног төхөөрөмж

40102.0

4

Мод үржүүлгийн газар

10 591.5

5

Бордоо, плѐнк хашаа

1 720.9

6

Аж ахуйн эд хогшил

5 510.0

7

Ариутгалын зардалд

2 703,7

8

Цахилгааны зардалд

561,6

9

Усны зардалд

10

Элэгдэл хорогдол

9 256,56

11

Цалинд

20 790,0

12

Нийгмийн даатгалын шимтгэл

3 950,1

13

Шатахуунд

3 120.0

14

Холбоонд

15

Хоол, унааны зардалд

16

1086,0

960.0 7 290,0 Дүн

208542,36

“Мод” төслийн нийт хөрөнгийн эх үүсвэр- 208 542 360₮ Тогтвортой амьжиргаа төслийн хөрөнгөөөр- 144 000 000₮ Өөрийн хөрөнгөөр-

64 542 360₮

29