Mirjana Gracan - Izdanci (Ziva Hrana)

MIRJANA G R A Č A N

IZDANCI ŽIVA HRANA Alternativna kuharica

Zagreb, 1987.

PREDGOVOR Tko se stidi jesti, taj se stidi živjeti-kaže f r a n c u s k a p o s l o ­ v i c a , n a r o d a p o z n a t o g po d o b r o j kuhinji. A da bi se d o b r o j e l o , i o t o m e t r e b a razmisliti k a o i o s v e m u d r u g o m e što je u ž i v o t u v a ž n o . D o b r o jesti z n a č i , u z č u v a n j e tradicije, biti o t v o r e n n o v o s t i m a i k u l i n a r s k i m i z n a n s t v e n i m . . . a naj­ bolje s u novosti č e s t o s t a r a tradicija d r u g i h n a r o d a . Konzervativizam prehrambenih navika siguran je znak n a z a d n j a č k i h s t a v o v a i na d r u g i m p o d r u č j i m a , pa kako je n a š a p r e h r a m b e n a tradicija o d u v i j e k bila da od s u s j e d a ili s d a l e k i h p u t o v a n j a , pa čak i od z a v o j e v a č a , p r i h v a ć a m o o n o što n a m s e činilo n a j b o l j i m , t u o t v o r e n o s t n a š i h p r e d a k a m o r a m o njegovati i o v o n a š e v r i j e m e . Ali bez slijepog p o v o ­ đenja za m o d o m ! Umjesto da pokleknemo pred m e đ u n a ­ r o d n i m p o h o d o m a m e r i č k e fast food kuhinje s k r v a v i m bifte­ c i m a , m l j e v e n i m o d r e s c i m a i pilićima u industrijski proizve­ d e n i m u m a c i m a , p o s l u š a j m o radije što g o v o r e pripadnici p o k r e t a koji su s v e glasniji iako ih ne p o d u p i r u p r e b o g a t i m e đ u n a r o d n i p r o i z v o đ a č i industrijske h r a n e . P o g a đ a t e , m i s l i m na zelene, koji se b o r e za čistiji i n e z a g a đ e n i j i ljudski o k o l i š , a t i m e i za z d r a v i j e n a m i r n i c e . U j e d n o n u d e i n o v e prehrambene navike . .. P r e h r a m b e n e n a v i k e toliko s u v a ž a n dio kulture s v a k o ­ d n e v n o g življenja da su i religije i ideologije od p a m t i v i j e k a i p r o p i s i m a o p r e h r a n i nastojale upravljati l j u d i m a . T e k pro-

d o r o m z n a n o s t i naučili s m o o hrani razmišljati u k a t e g o r i ­ j a m a štetnosti za z d r a v l j e , a ne o m o g u ć i m p o s l j e d i c a m a za dušu ako je ukaljamo zabranjenom namirnicom. Sklonost k r a j n o s t i m a v o d i d o l u d o v a n j a z a v i t a m i n i m a ili d o brojenja kalorija, a s r e d i n a n a s n u k a da r a z u m n o b i r a m o n a m i r n i c e ili da i s a m i p o k u š a m o proizvesti n e š t o z d r a v o . Č a k i bez vrta, bez z e m l j e ! N o v o ? I nije, jer s m o posljednjih d e s e t l j e ć a naučili da n o v o ne m o r a uvijek biti d o b r o , a ni s t a r o loše, te da ne valja - da s p o m e n e m i n a š u p o s l o v i c u - s p r l j a v o m v o d o m iz korita izbaciti i dijete, n e g o u s t a r i m p r e h r a m b e n i m n a v i ­ k a m a naći o n o što daje o d g o v o r i na pitanja m o d e r n e pre­ h r a n e . T a k v e o d g o v o r e p o n u d i l a je i d a l e k o i s t o č n a kuhinja, d o s a d najpoznatija, p o i s t a n č a n i m j e l i m a . Ali t i s u ć u g o d i š n j a tradicija p r e h r a n e m n o g o l j u d n i h z e m a l j a č u v a b l a g a , m e d u k o j i m a su i izdanci (klice). Ta k o d k u ć e u z g o j e n a , n e z a g a ­ đ e n a i ž i v a h r a n a o s v a j a svijet. Kao što to biva u kriznim raz­ d o b l j i m a , s i s t o č n j a č k o m k u h i n j o m u m n o g e su se z e m l j e prokrijumčarili i neki n a z o v i f i l o z o f s k i , a z a p r a v o religiozni p o g l e d i , pa je i p r e h r a n a i z d a n c i m a d o š l a na n e o p r a v d a n o s u m n j i v glas. Ali taj - ni prvi ni posljednji - p o k u š a j da se kroz p r e h r a m b e n e n a v i k e n a m e ć u i p o g l e d i na svijet, u p r a v o j e s m i j e š a n s v a k o m r a z u m n o m č o v j e k u , kojeg ć e n e k o l i k o a r g u m e n a t a i prvo i s k u s t v o uvjeriti da i z d a n k e v a l j a prihvatiti o t v o r e n a d u h a i unijeti ih u s v o j u k u h i n j u . O v a v a m knjiga nudi p r a k t i č n e u p u t e o u z g o j u i z d a n a k a k o d k u ć e , izbor r e c e p a t a i t e m e l j n e s p o z n a j e o s v i m p r e d n o ­ s t i m a tih n a m i r n i c a . O n a j e prije s v e g a poticaj s l o b o d n o m smišljanju našeg zdravijeg i ukusnijeg jelovnika. Višnja

Ogrizović

1. Izdanci - hrana i lijek

Izdanci su i z u z e t n o v a ž n a ž i v e ž n a n a m i r n i c a koja postaje i sve z n a č a j n i j a . O n i su izvor p o t r e b n i h m i n e r a l a i v i t a m i n a t€ m o g u poslužiti u borbi protiv različitih p o r e m e ć a j a , a da pri t o m n e i z a z o v u n i k a k v e z d r a v s t v e n e n u s p o s l j e d i c e . Nemć ž i v e ž n e n a m i r n i c e koja je toliko b o g a t a u r a v n o t e ž e n i m i vri j e d n i m h r a n j i v i m s a s t o j c i m a a da i s t o v r e m e n o sadrži vrle m a l e n p o s t o t a k kalorija k a o i z d a n c i . Ljekovita s v o j s t v a i z d a n a k a različitih s j e m e n k i p o z n a v a l su stari Kinezi v e ć prije 5 0 0 0 g o d i n a . I z d a n c i m a su se kori stili u liječenju različitih bolesti, i z m e đ u ostalih i kožnih o b o ljenja, p r o b a v n i h s m e t n j i , m i š i ć n i h o b o l j e n j a , itd. H r a n j i v a i ljekovita s v o j s t v a i z d a n a k a nisu p o z n a t a same u Kini v e ć i u d r u g i m k r a j e v i m a svijeta. U Africi se od davninć koristi proklijalo p r o s o k a o o s n o v a za afričko pivo, b a š kac što s e k o d n a s izdanci j e č m a koriste kao n a d o m j e s t a k kavi. H u n z e , n a r o d koji živi na s j e v e r u Indije, a p o z n a t je p( d o b r o m z d r a v l j u i d u g o v j e č n o s t i , najviše j e d u j e l a od prokli j a l o g žita. I j e d n a v e l i k a e v r o p s k a nacija koristila se p r e d n o s t i m a proklijalog s j e m e n a . P o z n a t o je iz novije povijesti dć su e n g l e s k i m o r e p l o v c i na d u g i m i z a m o r n i m putovanjimć uzimali različite i z d a n k e u p r e v e n t i v n e s v r h e protiv skor buta. U v e t e r i n a r s t v u se t a k o đ e r koriste izdanci da bi životinje bile izdržljivije i da ne bi o b o l j e v a l e . Z n a se da arapski r o m s k i konjanici h r a n e svoje r a s n e konje proklijalim ž i t o m , Ć da se i n e p l o d n o s t k o d životinja rješava p o j a č a n o m is h r a n o m o d proklijalih žitarica, naročito z o b i .

U A m e r i k u su i z d a n k e donijeli d o s e l j e n i c i iz K i n e . P r a v o je z a n i m a n j e , m e đ u t i m , z a i z d a n k e t a m o p o č e l o prije d v a d e ­ s e t a k g o d i n a . Taj s e uzlazni t r e n d n e z a u s t a v l j a . P o d u z e t a su i j o š se uvijek p o d u z i m a j u m n o g a istraživanja ne s a m o hranjivih v e ć i ljekovitih s v o j s t a v a različitih i z d a n a k a . O t k r i ­ v e n i su m e h a n i z m i k o j i m a se u i z d a n c i m a p o v e ć a v a njihova hranjivost. Z n a se da se u s j e m e n u klijanjem p o v e ć a v a koli­ č i n a v i t a m i n a , da se stvaraju korisni e n c i m i i o b o g a ć u j u pojedini m i n e r a l n i sastojci. O s i m t o g a , u t v r đ e n o j e d a s u izdanci i z u z e t n o p r o b a v l j i v a n a m i r n i c a . P r e m a istraživanjima p r o v e d e n i m u S A D - u , ustanovilo se da se izdanci m o g u primjeniti u borbi protiv bolesti civiliza­ cije, k a o što s u rak, a r t e r i o s k l e r o z a , d i j a b e t e s , s r č a n a o b o ­ ljenja i p o r e m e ć a j i k r v o t o k a . S t o g a bi t r e b a l o s v a k o d n e v n o imati n a stolu izvjesnu količinu i z d a n a k a . U z o s t a l o , p r o u č a v a n j e m s e u s t a n o v i l o d a tijelo m n o g o bolje p r i m a v i t a m i n e i m i n e r a l e iz i z d a n a k a n e g o iz različitih v i t a m i n s k i h t a b l e t a i p r a š a k a . Izdanci se p o s e b n o p r e p o r u ­ čuju starijim o s o b a m a jer tako d o b i v a j u u o r g a n i z a m e n c i m e p o t r e b n e z a pravilan m e t a b o l i z a m koji s e s t a r e n j e m r e m e t i . O p ć e je poznato da su encimi izuzetno važni za sve životne, vitalne p r o c e s e .

10

2. Biokemija klijanja

K a d a m i r u j u , s j e m e n k e su t v r d a i s u h a z r n a š k r o b a u s r e ­ dištu kojeg s u s i ć u š n e klice, lako i m j e m e t a b o l i z a m toliko spor da je g o t o v o nemjerljiv, o n e su ipak ž i v e . I d i s a n j e im je g o t o v o z a n e m a r i v o . S j e m e m o ž e ostati g o d i n a m a u t a k v o m stanju a da i dalje b u d e s p o s o b n o za život. N e k i m se t e s t o ­ v i m a s g r a h o r i c a m a utvrdilo da o n e m o g u proklijati i 2 0 0 g o d i n a kasnije a k o s u bile d o b r o p o h r a n j e n e . Na pitanje što ih je o d r ž a l o u ž i v o t u toliko d u g o , j e d n a k o je t e š k o odgovoriti k a o i na pitanje z a š t o nisu proklijale kroz s v e te g o d i n e i stoljeća. M i r o v a n j e je j e d n a k a z a g o n e t k a s u v r e m e n i m b i o k e m i č a r i m a k a o š t o je i s a m život. Je li to r a z d o b l j e n e p o k r e t n o s t i i m i r a koje m o r a proteći prije n e g o što će o d l u č u j u ć i t r e n u t a k prekinuti s a n ? Ili postoji n e k a istinska p r e p r e k a rastu koju t r e b a ukloniti da bi životni p r o ­ cesi m o g l i p o č e t i ? Ostavimo li dinamiku postrani, tada je, sa stanovišta evo­ lucije, lako objasniti latentnost s j e m e n a . L a t e n t n o s t j e t a d a n a č i n na koji se s j e m e o s i g u r a v a u o č e k i v a n j u uvjeta koji će biti dobri z a rast m l a d e biljke. T o s e č e k a n j e m o ž e p r o t e ­ g n u t i n a n e k o l i k o s e z o n a , s v e d o k v r i j e m e nije p o v o l j n o , ili, k a o u slučaju p u s t i n j s k i h biljki, na m n o g o g o d i n a , s v e d o k ne p a d n e d o v o l j n o kiše d a i z d a n k u o s i g u r a n j e g o v rast. M n o g e vrste, k a o npr. r a n e l u k o v i c e , trebaju r a z d o b l j e h l a d n o g v r e m e n a da bi p o n o v o p o č e l e rasti, a u n e k i m s l u ­ č a j e v i m a t r e b a im i m r a z da bi p r o b i o s j e m e n k i n tvrdi o k l o p . 13

T a k o će npr. s j e m e n k e j a b u k e rijetko proklijati u j a b u c i , ustvari g o t o v o n i k a d . Ali k a d j a b u k a istruli ili je p o j e d e n e k a životinja a p o t o m izbaci s j e m e n k e , o n e su s p r e m n e za kli­ janje.

Nužni encimi V e ć i n a n a m a p o z n a t i h s j e m e n k i su vrtne ili ratarske kulture koje će lako proklijati. Ali v e ć i n a s j e m e n k i iz divljine koristit će se n e k i m e l e g a n t n i m i k o m p l e k s n i m m e h a n i z m o m da bi o s i g u r a l e p o č e t a k ž i v o t a k a o biljke u najboljim m o g u ć i m uvjetima. S j e m e n k e koje p u š t a m o da klijaju za j e l o i h r a n u , potječu u g l a v n o m iz dviju i z u z e t n o kultiviranih obitelji: Leguminoseae ( m a h u n a r k e ) i Gramineae (trave). Predstavnici prve su npr. g r a h o r i c e , a d r u g e žitarice. O b j e se u z g a j a j u v e ć tisućama godina. M a h u n a r k e ili m a h u n j a č e i m a j u prilično tvrdu o p n u , ali v o d o p r o p u s n u . S t o g a , da bi proklijale u kući, ne t r e b a p o d u ­ z i m a t i n i k a k v e t r i k o v e ; ne t r e b a ih bockati i g l a m a ni z a r e z i ­ vati n o ž e m , ne t r e b a ih z a m r z a v a t i pa ugrijavati ni im u b r z a ­ vati p r o c e s s t a r e n j a . P o č e t a k je lak i j e d n o s t a v a n : s j e m e n k u t r e b a n a m o č i t i , da bi m o g l a upiti v o d u u svoje tkivo. To traje i z m e đ u četiri i 12 sati. Za to v r i j e m e s j e m e n k a n a b u b r i i d v a , do tri p u t a je v e ć a n e g o što je bila p o č e t n a veličina. N a m a k a n j e m se, što je m n o g o v a ž n i j e , aktiviraju e n c i m i u s j e m e n c i t e počinju z a m r š e n u seriju p r o m j e n a koje ć e n a k r a j u dati n o v u biljku. A n a l i z a m a s e u s t a n o v i l o d a s e n a g l o p o v e ć a v a količina u p r a v o o n i h istih e n c i m a koji i n a č e u u s t i m a r a z g r a đ u j u š k r o b u šećer, č i m e počinje p r o c e s pro­ b a v e h r a n e . S m a n j u j e s e t e ž i n a s u h o g z r n a , jer s e o s l o b a ­ đa e n e r g i j a koja z a t i m tjera klice i djeluje na razvoj m l a d e 14

biljčice. T e ć e p r o m j e n e trajati s v e d o k s e n e p o j a v e prvi listići, što se d o g a đ a u t o k u č e t v r t o g ili p e t o g d a n a klijanja. V o d a u kojoj s e n a m a k a l o s j e m e o b o g a ć e n a j e a m i n o k i s e l i n a m a , p r i r o d n i m š e ć e r i m a i velikim b r o j e m a n o r g a n s k i h e l e m e n a t a . Te su tvari »iscurile« iz s j e m e n a u v o d u . U pri­ r o d n i m bi u v j e t i m a o n e otišle u tlo o k o s j e m e n k e n a k o n što bi pala kiša ili n a k o n što bi ih v l a g a i z v u k l a iz s j e m e n k e u tlo. O p t i m a l n a t e m p e r a t u r a z r a k a za brzo klijanje i rast je i z m e đ u 25 i 35°C. Ako se temperatura smanjuje, usporava se i klijanje. I z d a n c i s j e m e n a koje klija pri nižim t e m p e r a ­ t u r a m a , k a o npr. o z i m a p š e n i c a , bogatiji su v i t a m i n o m C od o n i h koji klijaju na v i š i m t e m p e r a t u r a m a (jara p š e n i c a ) . V r s t e otpornije n a m r a z s a d r ž e još v e ć u količinu v i t a m i n a C . U č o v j e k o v o m tijelu v i t a m i n C p o m a ž e u s p r e č a v a n j u p u c a n j a k a p i l a r a (sitne k r v n e žile). P r e t p o s t a v l j a s e d a slično d j e l o v a n j e u m l a d o j biljci m o ž e toj biljci dati o t p o r n o s t na širenje i s k u p l j a n j e t k i v a uslijed s m r z a v a n j a i t o p l j e n j a . Izdanci će nastaviti rast i u lošim uvjetima. P r i l a g o đ a v a j u se lako p r o m j e n a m a količine v l a g e , z r a k a i t e m p e r a t u r e , te r a z n i m d r u g i m s i t u a c i j a m a . Pa ipak se u n j i m a i dalje nor­ m a l n o o d v i j a j u k o m p l i c i r a n e k e m i j s k e p r o m j e n e koje prate klijanje a što su karakteristični i m e đ u s o b n o p o v e z a n i m e ­ tabolički p r o c e s i . P o h r a n j e n e b j e l a n č e v i n e s e hidroliziraju (daju b l a g u kiselinu ili b l a g u lužinu ili o b o j e ) , tj. rastavljaju se n a s a s t a v n e a m i n o k i s e l i n e , sintetiziraju s e m n o g i v i t a m i n i , p o s e b n o u vodi topljivi B - k o m p l e k s i v i t a m i n C. M a s n o ć e i ugljikohidrati r a s p a d a j u se na j e d n o s t a v n e š e ć e r e , a n e š t o e n e r g i j e iz s j e m e n k e se j e d n o s t a v n o g u b i u o b l i k u kalorija.

15

Bogat izvor vitamina T a k v a m e t a b o l i č k a živost u s j e m e n u uzrok je i p o v i š e n o m s t v a r a n j u u vodi topljivih v i t a m i n a ; v i t a m i n C i najveći dio B - k o m p l e k s a n a l a z e se u g o t o v o s v i m t k i v i m a m l a d e biljke u r a s t u , a što je rast brži, to je i v e ć a k o n c e n t r a c i j a tih vita­ m i n a . O n i s u n u ž n i d a b i s e stvorili pojedini e n c i m i , p a s t o g a i p r e s u d n i za m e t a b o l i z a m s t a n i c e . K a k o je proklijalo s j e m e i z u z e t n o a k t i v n o t e p o v e ć a v a s v o j u p r v o b i t n u veličinu n e k o ­ liko p u t a u n e k o l i k o d a n a , m o ž e se tvrditi da je i z u z e t n o b o g a t o a k t i v n i m t v a r i m a . I to je č i n j e n i c a . I z d a n c i s u b o g a t izvor v i t a m i n a , o s o b i t o o n i h i z k o m ­ p l e k s a B. P o r e d t i j a m i n a , riboflavina, nijacina, piridoksina, h o l i n a , b e t a i n a , m e t i o n i n a , biotina, inozitola, n i k o t i n s k e , p a n t o t e n s k e , folne i p a r a a m i n o b e n z o j e v e kiseline, izdanci, k a k o p o k a z u j u neki z n a n s t v e n i r a d o v i p r o v e d e n i u S A D , sadrže i cijanokobalamin, poznat pod nazivom vitamin B . M e đ u t i m , i m a i tvrdnji da u i z d a n c i m a n e m a tog v i t a m i n a . 1 2

T a j j e v i t a m i n o s o b i t o s p o r a n jer s e p o m n o g i m t e o r i j a m a m o ž e naći s a m o u n a m i r n i c a m a ž i v o t i n j s k o g porijekla te je baš zato k a m e n spoticanja u vječnim raspravama za vege­ t a r i j a n s t v o i protiv n j e g a . V j e r o j a t n o je i u i z d a n c i m a količina B m i n i m a l n a t e z b o g t o g a nije n i d o d a n a s s a s i g u r n o š ć u u t v r đ e n o i m a li v i t a m i n a B , u i z d a n c i m a ili n e . 1 2

2

I z d a n c i s u i z u z e t n o bogati v i t a m i n o m C . T a j j e v i t a m i n n e s t a b i l a n i g u b i se iz n a m i r n i c e a k o se izlažu d u ž e m k u h a n j u ili z r a k u , k a d a n a s t a j e o k s i d a c i j a . K r u m p i r , koji s a d r ž i v e l i k u količinu v i t a m i n a C, g u b i je npr. n e p o s r e d n o nakon iskapanja. Špinat gubi vitamin C do 80 posto nakon d v a d a n a s t a j a n j a n a s o b n o j t e m p e r a t u r i . O n i isti e n c i m i koji p o m a ž u sintetiziranju v i t a m i n a k a d a biljka r a s t e , o d g o v o r n i su za njihovu r a z g r a d n j u k a d a je u b r a n a i p r e s t a l a rasti. 16

K a d a se p l o d , list ili s t a p k a o d v o j e od biljke, encimi i dalje r a d e te nastavljaju svoj p r o c e s u s m j e r u r a z g r a d n j e . U i z d a n c i m a koji su j o š ž i v a h r a n a što raste u t r e n u t k u k a d a se p r i p r e m a j u ili a k o se j e d u sirovi, v i t a m i n i se i dalje s t v a r a j u . K a k v a razlika i z m e đ u i z d a n a k a i p o v r ć a koje se ubire j e d a n d a n , p r i p r e m a z a t r a n s p o r t slijedeći, šalje n a d u g e p r u g e , z a m a t a u t r g o v i n a m a i t e k t a d a je na p o l i c a m a d o k ga n e t k o n e kupi i n e o d n e s e k u ć i ! T a m o ć e p o v r ć e još m o ž d a stajati n e k o v r i j e m e prije n e g o što b u d e p r e r a đ e n o z a j e l o . S v e t o v r i j e m e e n c i m i razaraju d r a g o c j e n e v i t a m i n e , a p o s e b n o nestabilni v i t a m i n C. D a k l e , što je duži p e r i o d i z m e đ u ubiranja i k o n z u m i r a n j a biljke, to je i količina s v i h v i t a m i n a , a p o s e b n o v i t a m i n a C, bitno u m a n j e n a . V i t a m i n C u n i š t a v a se i s u v i š n i m izlaga­ n j e m n a m i r n i c e toplini. S t o g a i z d a n k e , koji s u b o g a t izvor v i t a m i n a C , n e t r e b a s u v i š e d u g o kuhati v e ć i h s a m o kratko bianširati ili s k u h a t i na p a r i . Najbolje je ipak da se izdanci j e d u sirovi.

Ostali hranjivi sastojci Klijanje u bilo k o j e m z r n u , koštici, s j e m e n k i , p o p r a ć e n o je intenzivnom encimskom hidrolizom bjelančevina. To znači da se z a l i h e b j e l a n č e v i n a u s j e m e n u razlazu na svoje s a s t a v n e a m i n o k i s e l i n e , b a š kao što se d o g a đ a u p r o b a v n o m t r a k t u . To je i o b j a š n j e n j e z a š t o se izdanci lakše a s i m i ­ liraju i ne stvaraju toliko p l i n o v a u d e b e l o m crijevu. Izdanci s u n a i m e p r o c e s o m klijanja v e ć d j e l o m i č n o p r o b a v l j e n i . O v o j e p o s e b n o v a ž n o z a i z d a n k e m a h u n j a č a o č e m u ć e j o š biti riječi. K o l i č i n a a m i n o k i s e l i n a u s j e m e n u koje klije p o v e ć a v a se na r a č u n ugljikohidrata i m a s n o ć a . Isklijala biljka stvara 2 IZDANCI-ŽIVA HRANA

17

n o v e b j e l a n č e v i n e z a svoje n o v e p o t r e b e . T a k o s e u k u p n a količina b j e l a n č e v i n a u proklijaloj s j e m e n c i z n a č a j n o p o v e ­ ć a v a . M u n g o g r a h u z r n u sadrži 25 p o s t o b j e l a n č e v i n a , ali proklijali m u n g o g r a h č a k 3 7 p o s t o . Ž u t a soja p o v e ć a v a postotak bjelančevina sa 42 u s u h o m sjemenu na 50 posto u izdancima. Toliko o bjelančevinama.

Biokemijski p r o c e s i koji se z b i v a j u u t o k u klijanja, k a o što j e o p i s a n o , p o v e ć a v a j u v i š e s t r u k o p r e h r a m b e n u vrijednost i z d a n a k a . U novije v r i j e m e p r o u č a v a j u se i ljekovita s v o j s t v a različitih i z d a n a k a .

P o z n a t o j e d a s e z a g r i j a v a n j e m p o v e ć a v a hranjivost m a h u n a r k i , ali tek je n e d a v n o o t k r i v e n o z a š t o . U s i r o v o m z r n u m a h u n a r k e , n a i m e , postoji s p o j tripsin koji j e osjetljiv na t o p l i n u . T r i p s i n u s u h o m z r n u djeluje p o p u t k o č n i c e te pri­ j e č i korištenje b j e l a n č e v i n a . Z a š t o ga m a h u n a r k e i m a j u a d r u g e vrste n e m a j u , nije p o z n a t o . P r e t p o s t a v l j a s e d a tripsin igra u l o g u p r i r o d n o g k o n z e r v a n s a u p r o c e s u s u š e n j a s j e ­ m e n k e , ali t o j o š nije d o k a z a n o . S t o g a m a h u n a r k e t r e b a o b a v e z n o kuhati da bi se tripsin rastvorio i o s l o b o d i o put za korištenje aminokiselina. K a k o j e u i z d a n c i m a m a h u n a r k i (soja, m u n g o g r a h , g r a h , l e ć a itd.) v e ć d o š l o d o p o s t e p e n o g r a s t v a r a n j a t r i p s i n a , o v e i z d a n k e t r e b a s a m o kratko k u h a t i . T o j e o p ć a u p u t a koja v a ž i za sve i z d a n k e m a h u n a r k i . U o v o j knjizi m e đ u t i m i m a i r e c e p a t a gdje k u h a n j e i z d a n a k a m a h u n a r k i nije o b a v e z n o ali se u principu t a d a radi o m a n j i m k o l i č i n a m a tih i z d a n a k a . U t o k u klijanja n a s t a j u i drugi p r o c e s i p o v o l j n i za č o v j e k o v m e t a b o l i z a m : ugljikohidrati se m i j e n j a j u u š e ć e r e , a p o v e ­ ć a v a s e količina n e z a s i ć e n i h n a r a č u n z a s i ć e n i h m a s n o ć a . P o v e ć a v a se p o s t o t a k t o k o f e r o l a , v i t a m i n a E. V i t a m i n E je i z u z e t n o n e s t a b i l a n te se r a z l a ž e i n e s t a j e a k o je izložen z r a k u . S t o g a i ulja i cijela z r n a u k o j i m a i m a v i t a m i n a E, a k o se rafiniraju, h i d r o g e n i z i r a j u i izlažu v i s o k i m t e m p e r a t u r a m a u p r o c e s u p r i p r e m e h r a n e , s a d r ž e vrlo m a l o v i t a m i n a E. T r e b a s p o m e n u t i da s j e m e n k e u klijanju p o v e ć a v a j u i sadr­ žaj karotina ( p r o v i t a m i n A) i v i t a m i n a K. 18

19

ABC klijanja izdanaka

Klijanje je j e d n o s t a v n o , a s l j e d e ć a m e t o d a , uz l a g a n e p r e i n a k e , m o ž e s e koristiti z a s v e s j e m e n k e o d m u n g o g r a h a , s u h o g g r a š k a , l e ć e , alfalfe, p š e n i c e i heljde do potočarke i gorušice.

1. N a m o č i t e j e d n u žlicu s j e m e n k i ili 1/3 šalice m a h u n a r k i u litru m l a k e v o d e p r e k o n o ć i . Provjerite p r e t h o d n o j e s u li s j e m e n k e tretirane k e m i j s k i m s r e d s t v i m a z a s j e t v u . N a o m o t n i c i m o r a pisati d a s j e m e nije tretirano. T o p r v o n a m a ­ k a n j e ustvari je i p o s l j e d n j e . 2. S l i j e d e ć e g d a n a isperite d o b r o s j e m e u m l a k o j v o d i i d o b r o ga ocijedite. Stavite ga u litrenu s t a k l e n k u , a p r e k o grla k o m a d g a z e p a j e učvrstite g u m i c o m . Stavite n a mračno mjesto. 3 . S v a k o g s l j e d e ć e g d a n a isperite s j e m e n k e d v a p u t d n e v n o , ili tri, a k o je v r i j e m e t o p l o i s u h o . Pritom uvijek p a z i t e d a s u v i š a k v o d e redovito ocijedite. 4 . T r e ć e g d a n a klijanja ć e s v e s j e m e n k e koje nisu s p o ­ s o b n e d a prokliju pasti n a d n o s t a k l e n k e k a d a j e n a p u n i t e m l a k o m v o d o m . T o a k o želite d a v a m klijaju s j e m e n k e i žita­ rice. M a h u n a r k e će se p o n a š a t i n e š t o d r u g a č i j e . Izdanci koji su proklijali dići će se na p o v r š i n u v o d e te ih m o ž e t e z a g r a ­ biti c j e d i l j k o m , a s j e m e koje je o s t a l o na d n u s t a k l e n k e m o ž e t e baciti. 23

5 . Izdanci m u n g o g r a h a i leće s p r e m n i s u z a j e l o v e ć treći d a n , a slično je i s i z d a n c i m a soje. I z d a n c i m a p š e n i c e d o v o l j n a s u d v a d a n a d a p o s t i g n u svoj hranjivi v r h u n a c , d o k j e s j e m e n u alfalfe p o t r e b n o četiri d o pet d a n a . K a d a su s p r e m n i za s t o l , stavite i z d a n k e u h l a d n u v o d u , da biste iz »očistili«. P o s e b n o je to z g o d n o k o d alfalfe, jer s j e m e n k e t a d a o d b a c u j u s v o j e lupine. O n e ć e isplivati n a p o v r š i n u , te ih m o ž e t e odstraniti cjediljkom ili v e ć o m ž l i c o m . O c i j e d i t e i z d a n k e i p o h r a n i t e ih u p o s u d u s p o k l o p c e m na h l a d n o m j e s t o , o b i č n o u frižider. Da biste im p o v e ć a l i hranjivost, a i poljepšali im izgled, n e k o l i k o sati prije stavljanja u frižider izložite ih s u n č e v o j svjetlosti. 6. U s u h o j i toploj klimi i z d a n c i klijaju i rastu b r ž e te ih s t o g a t r e b a č e š ć e ispirati v o d o m , a g a z a bi t r e b a l a stalno biti vlažna. 7. Poslije s v a k o g klijanja d o b r o o p e r i t e s t a k l e n k e i p o s u d e , č a k ih p o n e k a d i sterilizirajte. 8. J o š j e d a n savjet: ne bacajte v o d u u kojoj ste p r v u noć n a m a k a l i s j e m e n k e . Bit će m u t n a , p r l j a v o ž u ć k a s t a , a v j e r o ­ j a t n o n i miris n e ć e biti b a š u g o d a n . Ali v a š e ć e v a m k u ć n o c v i j e ć e i zelenilo biti z a h v a l n i a k o ih zalijevate t o m v o d o m . J e r u njoj j e m n o g o m i n e r a l a koji ć e d o b r o d o ć i s v a k o j lonča­ nici.

Svjetlo ili tama I m a različitih m i š l j e n j a o t o m e da li rastu i z d a n a k a bolje p o g o d u j e svjetlo ili t a m a . U s v a k o m s l u č a j u , s i g u r n o je da svjetlo i m a o d r e đ e n i učinak n a hranjive e l e m e n t e . P r e m a n a j n o v i j i m istraživanjima čini se da i z d a n c i koji su bili izlo­ ž e n i svjetlu s a d r ž e više v i t a m i n a C od o n i h koji su klijali u mraku. U p r a v o o b r a t n o v a ž i z a riboflavin (vitamin B ) . V e ć i n a p r o f e s i o n a l n i h u z g a j i v a č a m u n g o g r a h a preferira t a m u , ali 2

24

j e d i n o s t o g a što kupci više v o l e bijele o d z e l e n i h i z d a n a k a . I z d a n k e uzgajivači č e s t o izbjeljuju k e m i k a l i j a m a d a b i sprije­ čili plijesan, iako se na taj način u m a n j u j e njihova hranjivost. Različita su mišljenja i o t o m e koliko s j e m e n k e t r e b a n a m a kati. U m n o g i m k n j i g a m a p r e p o r u č u j e se n a m a k a n j e p r e k o noći. T o j e d o b r o z a t v r đ a z r n a , ali većini nije p o t r e b n o toliko n a m a k a n j e . D o v o l j n a su u p r o s j e k u tri sata. Pitka v o d a d o b r a j e z a n a m a k a n j e i ispiranje. A k o v o d a sadrži previše klora, upotrijebite u m j e s t o nje destiliranu ili i z v o r s k u v o d u . Isprati, k a o što s m o v e ć rekli, t r e b a n a j m a n j e d v a p u t na d a n , a u toplijim p o d n e b l j i m a i do šest p u t a . Što se t e m p e r a t u r e tiče, o n a i z m e đ u 18°C i 21 °C najpovoljnija je za klijanje. U p r a v i l u , što je t e m p e r a t u r a viša, to će i i z d a n a k brže klijati.

Klijanje za hladnog vremena Z i m i izdanci m o g u klijati na različitim m j e s t i m a u kući, naj­ bolje u kuhinji, gdje se k u h a i gdje je toplije. J o š će bolje uspijevati u pećnici p l i n s k o g š t e d n j a k a . O d š k r i n i t e m a l o v r a t a p e ć n i c e , da ne b u d e p r e t o p l a , a p l a m i č a k s a s v i m s m a n j i t e . N e m o j t e pregrijati p e ć n i c u , a ne z a b o r a v i t e i na redovito ispiranje i z d a n a k a , z b o g v l a g e . I z d a n k e m o ž e t e uzgajati i na s v o m r a d n o m m j e s t u . Za to v a m n e ć e trebati m n o g o p r o s t o r a , jer s t a k l e n k u m o ž e t e držati i na stolu i u ladici s v o g p i s a ć e g stola.

Portabl metoda klijanja U i z v a n r e d n i m u v j e t i m a života, npr. d a l e k o od naselja, u s l u č a j u n e k e n e p o g o d e , p o t r e s a ili rata, k a d a v a m pri ruci 25

nisu s t a k l e n k e i t o p l a p r o z o r s k a d a s k a u kuhinji, m o ž e t e p r i ­ mijeniti »portabl m e t o d u klijanja«. V a ž n o j e d a i m a t e s j e m e n k e z a klijanje - g r a h , l e ć u , raž, p š e n i c u , soju ili n e k o d r u g o s j e m e . O s i m t o g a , p o t r e b n i s u : d e b l j a p l a s t i č n a v r e ć a ili v r e ć i c a , l a g a n a , t a n k a p l a s t i č n a v r e ć a , nekoliko p a p i r n a t i h u b r u s a ili čista k r p a te g u m i c e . G r a h ili d r u g e s j e m e n k e n a m o č i t ć e t e u debljoj plastičnoj v r e ć i . Č v r s t o zatvorite g u m i c o m , k a k o v o d a n e b i iscurila. U z m i t e z a t i m t a n j u plastičnu v r e ć i c u i p r o b u š i t e r u p e na d o n j e m dijelu v r e ć i c e ( n a o k o 1/3 p o v r š i n e ) u r a z m a k u 4 centimetra. Istresite n a m o č e n e s j e m e n k e u p r o b u š e n u v r e ć i c u i p r o ­ tresite, a z a t i m držite o b j e š e n e n a grani d r v e t a s v e d o k v o d a ne iscuri. N a t o p i t e u b r u s e v o d o m , l a g a n o istisnite i o m o t a j t e v r e ­ ć i c u s a s j e m e n k a m a . S v e z a j e d n o - vrećicu s a s j e m e n ­ k a m a u m o t a n u u m o k r e u b r u s e - stavite u d e b l j u p l a s t i č n u v r e ć u . V r h o v e z a s u č i t e z a j e d n o i učvrstite g u m i c o m . Stavite obje vrećice u naprtnjaču i krenite dalje svojim putem. Radi ispiranja izvadite p r o b u š e n u v r e ć u i ispirite p o d m l a ­ z o m v o d e nekoliko m i n u t a . D o b r o ocijedite. P o n o v i t e p o s t u ­ p a k četiri do pet p u t a . Ponavljajte ispiranje i c i j e đ e n j e d v a ­ put d n e v n o dok n e sazrije v r i j e m e d a i z d a n k e p o j e d e t e .

»Čudesna voda« i fermentirani izdanci A k o želite d a v a m klijanje i z v a n r e d n o u s p i j e , m o ž e t e s e za p r o c e s n a m a k a n j a i ispiranja koristiti t z v . » č u d e s n o m v o d o m « , koja n a v o d n o s t i m u l i r a svaki oblik biološke aktiv­ nosti. U m j e s t o t e k u ć o m , n a i m e , koristite s e v o d o m k o j u s t e kuhali pet m i n u t a a z a t i m ohladili. Rezultat će biti vrijedan t r u d a : i z d a n c i će biti sočniji, d e b l j i , čistiji i izdašniji. 26

A k o ste voljni i s p r e m n i za e k s p e r i m e n t i r a n j e , m o ž e t e p o k u š a t i d a v a m izdanci f e r m e n t i r a j u . K a k o j e s v a f e r m e n t i ­ r a n a h r a n a s n a ž n o g o k u s a i nije za s v a k o n e p c e , t a k o je i sa i z d a n c i m a . A k o volite kiselo zelje, kiselo mlijeko ili kisele k r a s t a v c e , m o ž d a ć e v a m s e svidjeti i f e r m e n t i r a n i i z d a n c i . U z m i t e istu količinu triju različitih vrsta s j e m e n k i i o s t a v i t e ih da klijaju tri d a n a . N a k o n t o g a i z d a n k e s a m e l j i t e i stavite u dvije s t a k l e n k e . N e m o j t e ih napuniti do v r h a , k a k o bi u n j i m a bilo z r a k a . O s t a v i t e d v a d a n a d a f e r m e n t i r a j u . S t a ­ k l e n k e p r i t o m o m o t a j t e u b r u s i m a . T o p l i n a ć e pridonijeti d a se postotak bjelančevine poveća. F e r m e n t i r a n i i z d a n c i m o g u s e začiniti j o g u r t o m ili m e l a ­ s o m , a u njih prije s l u ž e n j a m o ž e t e staviti kolute b a n a n e i grožđice.

Kad sjeme ne klija P o č e t n i c i m a se u z a n i m l j i v o m p r o c e s u klijanja z n a p o n e ­ k a d dogoditi da im s j e m e ne klija. I što t a d a t r e b a učiniti? Postoji niz r a z l o g a z a š t o s j e m e e v e n t u a l n o nije proklijalo i a k o ste ga zalili v o d o m i ostavili u s t a k l e n c i da klija. K a o p r v o , s j e m e m o ž e biti s t a r o ili ste krivo postupili. A k o i z s t a k l e n k e z a u d a r a , m o g u ć e j e d a s t e s j e m e n u dali s u v i š e v l a g e t e j e p o č e l o plijesniti. Slično s e m o ž e d o g o d i t i a k o sjeme n e m a dovoljno zraka i prozračivanja. To se obično d o g a đ a k a d a se stavi prevelika količina s j e m e n a u s t a ­ k l e n k u da klija. Ljeti, k a o š t o s m o v e ć s p o m e n u l i , s j e m e t r e b a č e š ć e ispi­ rati. A k o s j e m e od p o č e t k a ne klija, zapitajte se niste li p o s v e z a b o r a v i l i d a g a zalijete i d a d e t e m u p o t r e b n u v l a g u . S t o g a svoju karijeru u klijanju i z d a n a k a p o č n i t e sa s j e m e n o m koje 27

uvijek daje s t o p o s t o t n e rezultate, a to su p š e n i c a , m u n g o g r a h i alfalfa.

m o ž e t e i s a m i uzgojiti u vrtu ili na o r a n i c i . Nastojte da b u d e o r g a n s k i u z g o j e n o , tj. da u p r i r o d n e p r o c e s e nisu bili uklju­ čeni pesticidK herbicidi i u m j e t n a g n o j i v a .

Pribor za klijanje K o d n a s j o š n e m a različitih p o s u d a i a p a r a t a za klijanje i z d a n a k a , ali to u n a č e l u i nije toliko bitno. Da biste dobili z d r a v e , s o č n e i o k u lijepe i z d a n k e , trebat ć e v a m s a m o s t a ­ k l e n k e različitih veličina, k o m a d i g a z e i g u m i c e . U staklenci ćete namočiti s j e m e , p r e k o grla staviti g a z u i učvrstiti g u m i c o m . S v e n a r e d n e o p e r a c i j e - a to z n a č i d n e v n a ispiranja s j e m e n k i - o b a v l j a t ćete kroz g a z u . T a k o v a m s j e m e n k e n e ć e pobjeći u slivnik i neće ih posjećivati različiti znatiželjni insekti, a s a č u v a t ć e t e ih i od p r a š i n e . A k o putujete u i n o z e m s t v o , posjetite t a m o j e d n u specijali­ ziranu trgovinu prirodnom hranom. Nazivaju se »Reformh a u s « , » N a t u r a n a « , » N e u f o r m « ili » H e a l t h f o o d s t o r e « . U j e d n o j od njih kupit ćete plastični a p a r a t za klijanje k v a d r a t i č a s t o g ili k r u ž n o g oblika koji se sastoji od više p o s u d a p r o b u š e n o g d n a što s e , p o p u t n e k a d a š n j i h porcija z a n o š e n j e j e l a iz r e s t o r a n a , slažu j e d n a i z n a d d r u g e . U n j i m a m o ž e t e postići klijanje različitih v r s t a s j e m e n k i o d j e d a n p u t . U t a k v i m t r g o v i n a m a postoji i b o g a t a s o r t i m a n različitih s j e m e n k i već p r i p r e m l j e n i h z a klijanje. N a v r e ć i c a m a s u obično date sve upute o postupku s o d r e đ e n o m vrstom sje­ m e n a i o količini koja se d o b i v a klijanjem. U m e đ u v r e m e n u , d o k se i k o d n a s ne o t v o r e slične trgo­ v i n e , s v o j e ćete s j e m e n k e nabavljati n a različite n a č i n e . A k o i m a t e r o d b i n u na s e l u , z a m o l i t e k i l o g r a m , d v a p š e n i c e i d r u ­ g i h žitarica. Na tržnici m o ž e t e kupiti s j e m e n k e , a najveći izbor bit će ipak u s j e m e n a r a m a . P r i t o m tražite da v a m p r o ­ d a j u z r n j e koje nije tretirano za sjetvu. S j e m e , n a r a v n o , 29 28

4. Što može klijati!

A L F A L F A (Medicago sativa) je vrsta lucerne, v i š e g o ­ dišnje biljke iz p o r o d i c e lepirnjača. P o z n a t o je p e d e s e t a k vrsta l u c e r n e , a n a j p o z n a t i j a je za uzgoj i z d a n a k a p l a v a l u c e r n a ili alfalfa. S t o g a će u većini r e c e p a t a stajati to ime iako je i l u c e r n a koja se m o ž e kupiti u n a š i m s j e m e n a r a m a , o d l i č n a z a klijanje. T r a d i c i o n a l n o s e l u c e r n a koristi k a o s t o č n a h r a n a , a ne k a o h r a n a za č o v j e k a . M e đ u t i m , s v a l o m z a n i m a n j a za z d r a v u p r e h r a n u i ž i v u h r a n u , p o č e l a se kori­ stiti u S A D , u p r a v o u o b l i k u i z d a n a k a , za ljudsku h r a n u . D a n a s s p a d a m e đ u najomiljenije i z d a n k e , r a v n o p r a v n o s i z d a n c i m a soje, leće i m u n g o g r a h a . Početnici u svijetu klijanja imat će najviše u s p j e h a u p r a v o s a l f a l f o m . O n a daje d u g a č k e t a n k e m l a d i c e d e l i k a t n o g slatk a s t o g o k u s a . Izdanci se koriste k a d a se p r o d u ž e od 3 do 5 c m . U t o m stadiju klijanja razvit će se na v r h u i z d a n a k a sićušni zeleni listić. T o j e z n a k d a i z d a n a k t r e b a k o n z u m i r a t i , jer p o j a v a lišća na novoj biljčici signalizira p r o m j e n u u pro­ c e s i m a u biljci. O n a se v i š e ne hrani e n e r g i j o m iz s j e m e n a , jer počinju p r o c e s i f o t o s i n t e z e i kraj z a l i h a m a u s j e m e n u . Za tri do pet d a n a klijanja m l a d i c e n a r a s t u do 3 c e n t i m e ­ tra. D o b r e su za jelo s v e d o k ne d o s e g n u otprilike 5 c m . Izdanci alfalfe n e m a j u o k u s i z d a n a k a m a h u n a r k i ili n e k o g d r u g o g p o v r ć a , ali i m a j u h r s k a v u lomljivu strukturu u g o d n u j e z i k u i n e p c u . O s i m t o g a , izloženi vreloj v o d i , s m j e s t a su k u h a n i . M o ž e t e ih jesti s v j e ž e (u najviše r e c e p a t a su svježi) 35

ili k u h a n e . Izdanci d a j u u k u s a n , slatkast o k u s s e n d v i č i m a , s a l a t a m a , j u h a m a i j e l i m a od j a j a . M o g u z a m i j e n i t i i l e š n j a k e u k o l a č i m a . D o b a r su d o d a t a k tijestu za k r u h . S a d r ž e v i š e bjelančevina od pšeničnog brašna. Bogati su klorofilom, k a l i j e m , v i t a m i n o m A, v i t a m i n o m K i k a l c i j e m . I z r a č u n a t o j e d a š a l i c a i z d a n a k a alfalfe koja j e klijala tri d a n a sadrži toliko v i t a m i n a C koliko i 6 č a š a s o k a od n a r a n č e . S a d r ž a j v i t a m i n a B (riboflavin) p o v e ć a v a s e u i z d a n c i m a g o t o v o 10 p u t a n a k o n 4 d a n a klijanja. "Da biste dobili što v i š e klorofila iznesite i z d a n k e na d n e v n u svjetlost d a n prije n e g o ć e t e ih koristiti u j e l u ili salati. U k o l i k o su v a m privlačniji blijedi, g o t o v o bijeli i z d a n c i nalik na staklene rezance, držite izdanke na tamnijem mjestu. 2

B U N D E V A (Cucurbita pepo) d a j e s v i m a p o z n a t e s v o j e k o š t i c e koje s e koriste z a p r o i z v o d n j u c r n o g ulja. K o š t i c e m o ž e t e i s a m i izvaditi iz z r e l o g ž u t o g p l o d a u r a n u j e s e n . K o š t i c e i i z d a n c i b u n d e v e o d l i č a n s u izvor f o s f o r a v a ž n o g z a rast kostiju, z u b i i tjelesnih s t a n i c a . Dobri su i za ž i v č a n i s u s t a v i za k r v o t o k . U kuhinji m o ž e m o koristiti i k o š t i c e i i z d a n k e . M o ž e m o ih l a g a n o pržiti, a z a t i m ih p o m i j e š a t i u musli za d o r u č a k ili ih posuti po s a l a t i . Koštice i i z d a n c i m o g u biti i dio tijesta za kolače. K o š t i c e t r e b a d u g o n a m a k a t i u v o d i , najbolje 16 sati. T a d a i h o s t a v l j a m o tri d a n a n a t e m p e r a t u r i 2 1 ° C d a prokliju i r e d o ­ vito ih i s p i r e m o triput d n e v n o . K a d a je i z d a n a k d u g o k o 3 c e n t i m e t r a , m o ž e s e koristiti z a j e l o . L u p i n k e ć e t e t a k o odstraniti da i z d a n k e u r o n i t e u p o s u d u s v o d o m i p o k u p i t e s p o v r š i n e p r a z n e košuljice. G O R U Š I C A (Sinapis; Brassica) daje o d l i č n e i z d a n k e n e o b i č n o j a k o g o k u s a , nalik o k u s u s e n f a . M o g u s e jesti 36

s a m o u m a l o j količini k a o z a č i n salati ili u kombinaciji s d r u ­ gim izdancima. Ne podnose m n o g o vlage te sjeme treba namočiti s a m o prvi i četvrti d a n klijanja. P o s u d i c u u kojoj klija d o b r o je s v r e m e n a na v r i j e m e protresti, k a k o bi se sli­ j e p l j e n o s j e m e rasulo i d a l o z r a k a klici da potjera i z d a n a k . G R A H (Phaseolus) j e t a k o đ e r d o b a r z a klijanje. P o k u ­ šajte s različitim v r s t a m a , da biste otkrili koja d a j e najbolje rezultate. K o d n a s s e u z g a j a n a j m a n j e p e t v r s t a g r a h a p o g o d n i h z a d o b i v a n j e kvalitetnih i z d a n a k a . P o s t u p a j t e k a o sa s o j o m ili m u n g o g r a h o m ; n a m o č i t e g r a h p r e k o noći u m l a k u v o d u , a z a t i m ga č e š ć e isperite v o d o m , da bi izdanci m o g l i bolje n a p r e d o v a t i . Koristite ih k a d narastu do d u ž i n e z r n a ili d u ž i , i z m e đ u 3 i 4 c e n t i m e t r a . N a j b o l j e je da ih k u h a t e kratko na pari, da ih d o d a t e u v a r i v o p r e d kraj k u h a n j a ili da i h upotrijebite u n e k i m d r u g i m j e l i m a z a k o j a s e r e c e p t i n a l a z e u ovoj knjizi. D o b r i su i k a o s a l a t a s m n o g o l u k a i b u č i n o g , c r n o g ulja. G R A Š A K (Pisum sativum) m o ž e t a k o đ e r klijati a k o je pravilno o s u š e n i p r e d v i đ e n za k u h a n j e . U i z d a n c i m a se p o v e ć a v a količina š e ć e r a , što i m daje o k u s s l i č a n s v j e ž e m g r a š k u . D o b r e s u s v e v r s t e g r a š k a . Koristite i z d a n k e k a d d o s t i g n u d u ž i n u z r n a iz kojeg klija. P r o k u h a j t e i z d a n k e tri do pet m i n u t a . H E L J D A (Fagopyrum sagittatum, F. esculentum) kultivi­ r a n a je j e d n o g o d i š n j a v r s t a iz p o r o d i c e dvornici. P o t j e č e iz Azije, a gaji se u E v r o p i , Aziji i S j e v e r n o j A m e r i c i p r v e n s t ­ v e n o n a p j e s k o v i t o m tlu p a j e č e s t o n a z i v a j u » p š e n i c o m s i r o m a š n i h « . H e l j d a je l a k o p r o b a v l j i v a , a igra p o s e b n o v a ž n u u l o g u u l a n c u a m i n o k i s e l i n a j e r sadrži j e d n u o d kise­ lina - lizin - v a ž n u za rast kostiju. O s i m t o g a , b o g a t a je v a ž 37

n i m v i t a m i n i m a B g r u p e i v i t a m i n o m C, z a t i m m i n e r a l i m a (fosfor, kalij, kalcij, bakar, m a g n e z i j i željezo). H e l j d a se m o ž e p r i p r e m a t i j e d n a k o k a o riža. D o b r a je i k a o b r a š n o u ž g a n c i m a i tijestima. I z d a n c i m a heljde m o g u se posuti j u h e i v a r i v a . M o ž e ih se kratko i k u h a t i , a p o s e b n o su dobri k a o sastojak za p u n j e n e rajčice, k r a s t a v c e i papriku.

se klice, a to z n a č i da je o n e m o g u ć e n o klijanje. S t o g a je v a ž n o da v e ć u p r v i m s t a d i j i m a klijanja (drugi i treći dan) odstranite o š t e ć e n a z r n a i o n a koja do t a d a nisu proklijala. Izdanci su najbolji k a d a narastu 2 do 3 c e n t i m e t r a d u ž i n e . Kuhajte ih dok ne omekšaju, osam do deset minuta.

Heljdu n e t r e b a n a m a k a t i , n e g o j e t r e b a s a m o p o v r e m e n o navlažiti d a b i p o č e l a klijati. N a t e m p e r a t u r i 2 1 ° C z a d v a d o tri d a n a isklijat će izdanci. T r e b a ih ispirati d v a p u t d n e v n o k a o i o s t a l e s j e m e n k e . Koriste s e k a d a s e i z d u ž e 0,5 c m . Košuljice u koje su uvijena z r n a o t p a s t će s a m e od s e b e a k o i z d a n k e s p r e m n e za jelo stavite u lonac h l a d n e v o d e i p r o m i ­ j e š a t e . Košuljice će se dići na p o v r š i n u v o d e .

L A N (Linum usitatissimum) rod je j e d n o g o d i š n j e i trajne zeljaste biljke iz p o r o d i c e l a n o v a . L a n e n o s j e m e je svijetlos m e d e boje, p l o s n a t o i sitno. S a d r ž i veliku količinu m a s n o ć e i b o g a t o je v i t a m i n i m a E, F, K te m i n e r a l i m a - k a l c i j e m , ž e ­ l j e z o m , f o s f o r o m , m a g n e z i j e m i b a k r o m . U pučkoj m e d i c i n i koristi se s a m l j e v e n o k a o s r e d s t v o protiv z a t v o r a .

Izdanci su b l a g o g o k u s a te pristaju u s v e s a l a t e i u brojna v a r i v a . Listići m l a d e heljde koriste se u n a r o d n o j m e d i c i n i k a o s r e d s t v o protiv o v a p n j a v a n j a arterija jer su b o g a t i ruti­ n o m , tj. v i t a m i n o m P, koji u t o m e igra v e l i k u u l o g u .

d o d a t a k musliju, j u h a m a i s a l a t a m a ili k a o sastojak za kruh

J E Č A M (Hordeum vulgare) d a j e i z d a n k e od kojih se z a t i m d o b i v a slad - o s n o v n a s i r o v i n a u p r o i z v o d n j i p i v a . I d r u g e vrste žitarica m o g u s e koristiti z a d o b i v a n j e s l a d a , ali j e j e č m e n i slad i z u z e t n e kvalitete jer sadrži v i š e š e ć e r a n e g o d r u g e vrste s l a d a . A g d j e je šećer, tu je i k a s n i j e , u pro­ c e s u v r e n j a , više a l k o h o l a . J e č a m , raž i z o b slični su p š e n i c i po t o m e što se njihovi izdanci koriste d o k s u još s a s v i m m l a d i , d a s e i z b j e g n e m a s a tvrdih korjenčića. I j e č a m i raž i z o b m o g u se jesti sirovi (izdanci, n a r a v n o ) ili p o p r ž e n i na n e š t o m a s l a c a ili k u h a n i kratko vrijeme na pari. K U K U R U Z (Zea mays) i z u z e t n o t e š k o klija jer nije lako dobiti n e o š t e ć e n o z r n o . S a m i m s k i d a n j e m s klipa o z l j e d u j u 38

I izdanci l a n e n o g s j e m e n a slično djeluju. K o r i s t i m o ih k a o i tijesta. S j e m e t r e b a n a m a k a t i četiri s a t a , a koristiti i z d a n k e t r e ć e g d a n a klijanja. D o b r o ih isperite, k a k o biste odstranili k o š u l ­ j i c e . Izdanci s u najbolji k a d a d o s e g n u d u ž i n u z r n a .

L E Ć A (Lens esculenta) se u z g a j a bd prahistorijskih vre­ m e n a . Svoje j e i m e d o b i l a z a h v a l j u j u ć i o b l i k u koji p o d s j e ć a na leću o k a i t e l e s k o p a . L e ć a postaje kvalitetnija k l i j a n j e m . Izdanci, zahvaljujući s v o m j a k o m o k u s u , m o g u u pripre­ m a n j u o b r o k a izvrsno zamijeniti p o v r ć e . Č e s t o s e koriste u m j e s t o celera i z e l e n e p a p r i k e u g u l a š i m a , j u h a m a i različi­ t i m v a r i v i m a . Izdanci s u d o n e k l e slatki, m e k š i s u o d k u h a n e leće i finijeg o k u s a . T r e b a ih kuhati s a m o pet m i n u t a , za raz­ liku od s u h e leće koja je p r e t h o d n o bila n a m o č e n a u vodi a t r e b a j e kuhati 3 0 m i n u t a . Izdanci s e koriste k a d d o s e g n u d v a d o tri c e n t i m e t r a d u ž i n e . Lećine m l a d i c e s u vrlo u k u s n e i sirove u s a l a t a m a ili k u h a n e na pari i z a č i n j e n e m a s l a c e m i m i r o d i j a m a . L e ć a sadrži v i t a m i n B, željezo i fosfor. 39

M U N G O G R A H (Phaseolus radiatus ili P. aureus) je us­ tvari vrsta soje te se m o ž e naći u specijaliziranim t r g o v i ­ n a m a i p o d n a z i v o m » z e l e n a s o j a « . U azijskim z e m l j a m a p o z n a t j e p o d n a z i v o m »katjang i d j o e « , i s p a d a m e d u naj­ v a ž n i j e s a s t o j k e d a l e k o i s t o č n i h k u h i n j a . Kinezi s u p o z n a t i p o u p o t r e b i m u n g o g r a h a z a n e k o l i k o najpoznatijih s v o j i h j e l a , i z m e đ u ostalih z a » c h o w mein« i » c h o p s u e y « . N a Z a p a d u s e izdanci m u n g o g r a h a m o g u kupiti u g o t o v o s v a ­ k o m s u p e r m a r k e t u , svježi ili u l i m e n k a m a . Izdanci vrlo brzo klijaju te se v e ć m o g u koristiti drugi ili treći d a n klijanja, iako su bolji od 4. do 6. d a n a klijanja. N a j ­ bolji su k a d d o s t i g n u 2 do 5 c e n t i m e t a r a d u ž i n e . K u h a j u se b r z o , g o t o v i s u z a d v i j e d o tri m i n u t e . Nije p o t r e b n o o d s t r a n ­ jivati z r n o od i z d a n k a , jer su o b a vrlo u k u s n a ; h r s k a v i su i p o d s j e ć a j u p o o k u s u n a zeleni g r a š a k . Z e l e n a l u p i n a , o v o j ­ n i c a s a m o g z r n a , odvojit će se k u h a n j e m i isplivati na povr­ š i n u . M o ž e t e je odstraniti c j e d i l o m ili k u h a n e i z d a n k e staviti p o d s n a ž a n mlaz v o d e n e p o s r e d n o prije serviranja. Izdanci su bogati b j e l a n č e v i n a m a , l e c i t i n o m , s a d r ž e prije s v e g a v e ć u količinu v i t a m i n a B i C, z a t i m v i t a m i n a A i E, kalij, kalcij, fosfor i željezo. O d l i č n o su j e l o za d i j a b e t i č a r e . N i s k e s u kalorične vrijednosti: 100 g r a m a i z d a n a k a i m a o k o 2 2 k c a l ili 93 k J . K o r i s t e se u različitim k i n e s k i m i j a p a n s k i m j e l i m a , v a r i ­ v i m a i p r i l o z i m a od p o v r ć a , s a l a t a m a , u j e l i m a s r i ž o m , za p u n j e n j e rajčica i za s e n d v i č e . (bt?cf.%i , ^ k i t i nc r

P I S K A V I C A (Trigonella foenumgraecum) k o d n a s je još p o z n a t a k a o kozji r o g i b o ž j a t r a v i c a . O d n j e n o g s e s j e m e n a i n a č e p r i p r e m a i z u z e t n o a r o m a t i č a n čaj k o j i m je d o b r o ispi­ rati u p a l j e n o grlo. Koristi se i za u b l a ž a v a n j e d r u g i h t e g o b a , a i za h r a n u . P r i j e v o d latinskog i m e n a g l a s i o bi » g r č k o s i j e n o « . P i s k a v i c a j e t a k o đ e r s a s t a v n i dio p o z n a t e indijske 40

m j e š a v i n e mirodija - karija. Za klijanje p i s k a v i c e p o t r e b n a su do četiri d a n a , a izdanci su i z u z e t n o mirisni i p i k a n t n o g o k u s a . K u h a j u s e s a m o nekoliko m i n u t a , jer d u ž i m k u h a n ­ j e m p o s t a j u s u v i š e g o r k i . Najbolje ih je koristiti k a d n a r a s t u do d u ž i n e s j e m e n a . Z a h v a l j u j u ć i u p r a v o p i k a n t n o m i g o r k a ­ s t o m o k u s u , najbolje idu u z j e l a o d riže. B o g a t i s u ž e l j e z o m .

P O T O Č A R K A (Lepidium sativum), d r a g u š a c ili g r b o stica, kako joj i m e s a m o g o v o r i , voli v o d u t e raste n e p o s ­ r e d n o uz p o t o k e ili čak u njima. U g e r m a n s k i m se k r a j e v i m a o d d a v n i n a i z r a đ u j e eliksir ž i v o t a o d njenih i z d a n a k a . S j e m e p o t o č a r k e t r e b a ispirati d v a p u t d n e v n o , a i z d a n k e koristiti od d r u g o g do š e s t o g d a n a klijanja, a k o je t e m p e r a t u r a u kojoj su klijali o k o 21 ° C . U k o l i k o je v r i j e m e toplije, izdanci će klijati b r ž e i o b r n u t o . P o t o č a r k a je p u n a v i t a m i n a C, a izvrsna je kao salata, kao dodatak juhama, varivima i nekim napicima.

P R O S O (Panicum miliaceum) je j e d n a od n a j r a s p r o ­ stranjenijih i najviše u p o t r e b l j a v a n i h žitarica na s v i j e t u . D a j e v r i j e d n e b j e l a n č e v i n e i m a s n o ć e , a sadrži i v a ž n e v i t a m i n e g r u p e B, k a o i A, C i E v i t a m i n . S a d r ž i i m i n e r a l e - ž e l j e z o , fluor, natrij, kalcij, b a k a r , m a g n e z i j i fosfor. P o z n a t a je p o s e b n o po v i s o k o m p o s t o t k u k r e m e n e kiseline i fluora, v a ž n i h za rast k o s e , noktiju, z u b i i za k o ž u . Proseni izdanci o d l i č n o su s r e d s t v o protiv različitih k o ž n i h b o l e s t i . Izdanci s u s l a t k a s t o g o k u s a , p a s e m o g u koristiti kao d o d a t a k v o ć n o j salati, k o l a č i m a i slatkim k r e m a m a , mliječ­ n i m p r o i z v o d i m a i j u h a m a . M o g u se koristiti i k a o sastojak tjestenina i k r u h a . Dobri su i k a o o s n o v a za pravi musli (kašu). S i t n a ž u t a z r n c a p r o s a t r e b a staviti u v o d u i ostaviti da se n a m a č u o k o o s a m s a t i . Z a t i m ć e trebati otprilike tri d a n a d a 41

se d o b i j u i z d a n c i . T r e b a ih ispirati tri p u t a d n e v n o . K o r i s t i m o ih k a d n a r a s t u otprilike 2 m m .

P Š E N I C A (Triticum sativum) d a j e n a j u k u s n i j e i najsoč.nije i z d a n k e o d svih žitarica. O k u s o m j e slična s v j e ž e m m l a d o m k u k u r u z u , jer se š k r o b u z r n u k l i j a n j e m r a z l a ž e na iste vrste š e ć e r a k a k v e n a l a z i m o u m l a d o m z r n u k u k u r u z a . Postoji r a z m i m o i l a ž e n j e o t o m e koje je idealno v r i j e m e k o r i š t e n j a i z d a n a k a p š e n i c e . Dok j e d n i z a g o v a r a j u kratku m l a d i c u ( i z d a n a k ) , d u ž i n e z r n a iz kojeg je isklijala; drugi t v r d e da je i z d a n a k m n o g o ukusniji i sladi k a d d o s e g n e d v o s t r u k u d u ž i n u z r n a . E k s p e r i m e n t i r a j t e ; koristite j e d a n d i o i z d a n a k a v e ć treći ili četvrti d a n , k a d a su d u g i s a m o pola c e n t i m e t r a ili j e d v a c e n t i m e t a r , a o s t a t a k ispirite i dalje, d o k i z d a n c i ne n a r a s t u do d v a c e n t i m e t r a d u ž i n e . K a k o se pojavljuje i kori­ j e n n o v e biljčice, tako o n a g u b i s o č a n o k u s i v i t a m i n s k u vri­ j e d n o s t . S t o g a ne čekajte p r e d u g o s i z d a n c i m a , o s i m a k o ih ne želite koristiti kao p š e n i č n u t r a v u . S v e vrste žitarica klijaju m n o g o brže n e g o o s t a l e sje­ m e n k e , a s t a v l j a n j e m u frižider n e ć e t e m n o g o z a u s t a v i t i p r o c e s rasta. S t o g a t r e b a paziti d a s e n e stvori m a s a z a m r ­ š e n i h korjenčića, koji nisu dobri za j e l o . Izdanci se brzo k u h a j u (najduže 8 m i n u t a ) , a m o g u se koristiti i na niz d r u g i h n a č i n a . K a k o izdanci r a s t u , t a k o i m s e p o v e ć a v a p o s t o t a k v i t a m i n a C. O b i l u j u t i j a m i n o m , n i j a c i n o m i v i t a m i n o m E. U s i t n j e n e i z d a n k e d o d a v a j t e tijestu z a k r u h . S a m l j e v e n e stavljajte u v a r i v a , a d o b a r su n a d o m j e s t a k i za m r v i c e u s v i m j e l i m a . A k o ih sušite u p e ć n i c i , postat će h r s k a v e , te s a m l j e v e n e m o g u zamijeniti o r a h e u k o l a č i m a . M o ž e t e ih jesti s i r o v e ili n a g l o o s u š e n e u p e ć n i c i ili p o p r ž e n e na t e f l o n s k o j tavi - i uživati u njihovu s l a t k a s t u o k u s u .

42

R A Ž (Secale cereale), j e d n a od o s n o v n i h svjetskih žita­ rica, potječe s teritorija d a n a š n j e g S o v j e t s k o g S a v e z a . R a s t e na l a g a n o m tlu, a o t p o r n a je na h l a d n o ć u k a o i d r u g e ž i t a r i c e . N a j č e š ć e se koristi k a o b r a š n o i g l a v n i s a s t o j a k r a ž e n o g k r u h a . R a ž e n o b r a š n o t a m n i j e j e boje o d pšenič­ n o g i p i k a n t n i j e g i j a č e g o k u s a . Č i t a v o z r n o raži s a d r ž i 12 p o s t o b j e l a n č e v i n a , 1,6 p o s t o m a s n o ć e , v a ž n e v i t a m i n e g r u p e B, v i t a m i n E i m i n e r a l e - kalij, fosfor, m a g n e z i j , ž e ­ ljezo i fluor. Izdanci raži i z u z e t n o s u z d r a v i z b o g v i s o k o g p o s t o t k a f l u o r a , p a s t o g a d o b r o djeluju n a z u b e . S n a ž n i j e g s u o k u s a o d o k u s a v e ć i n e i z d a n a k a d r u g i h žitarica. P o p r ž e n i imaju o k u s o r a h a . S t o g a s e koriste k a o d o d a t a k j u h a m a , v o ć n i m s a l a t a m a i u k a š a m a za d o r u č a k . Z r n j e raži t r e b a n a m a k a t i o k o 12 sati, a z a t i m pustiti da klijaju d v a do tri d a n a na t e m p e r a t u r i 18°C i ispirati d v a p u t na d a n . Najbolji s u i z d a n c i k a d a d o s e g n u d u ž i n u s a m o g z r n a .

R I Ž A (Oryza sativa) hrani d a n a s p o l o v i c u s v j e t s k o g s t a ­ n o v n i š t v a , p r e t e ž n o a z i j s k o g . P r i r o d n a riža, o n a k o j a nije polirana i kojoj nisu o d s t r a n j e n e košuljice, sadrži v a ž n e bje­ l a n č e v i n e , v i t a m i n e g r u p e B i p r o v i t a m i n A. S a d r ž i i m i n e r a l e - kalij, m a g n e z i j , ž e l j e z o i fosfor. J a č e g je i p i k a n t n i j e g o k u s a od polirane riže. P r i r o d n a riža je lako probavljiva, a djeluje i k a o dijuretik. Z b o g t o g a se koristi k a o d i j e t a l n a h r a n a z a s r č a n e b o l e s n i k e , z a o n e koji i m a j u r e u m a t s k e t e g o b e ili o b o l j e l e k r v n e žile. Izdanci riže su n e u t r a l n o g o k u s a . M o g u se upotrijebiti k a o dodatak salati. Riža voli t o p l a p o d n e b l j a , pa zato m o r a klijati na t e m p e r a ­ turi višoj od 21 ° C . P r v o t r e b a zrnje n a m a k a t i u vodi 12 sati, a z a t i m četiri p u t a d n e v n o ispirati. Četvrti d a n izdanci će biti 43

spremni za jelo, tada će dosegnuti dužinu zrna. Jedna šalica riže dat će dvije do dvije i po šalice i z d a n a k a . R O T K V I C A (Radicula) iz p o r o d i c e je rotkvi, a p o g o d n a je za klijanje. S j e m e rotkvice je sitno, a m l a d i c e n a r a s t u od 0,3 d o d v a c e n t i m e t r a z a d v a d o četiri d a n a . Ljutog s u o k u s a , v r l o nalik o k u s u rotkvice. Idu d o b r o uz m i j e š a n o p o v r ć e ili uz m i j e š a n u s a l a t u . U k u s n e su i u k o m b i n a c i j i s d r u g i m i z d a n ­ c i m a , o s o b i t o s i z d a n c i m a alfalfe, jer su ovi posljednji b l a ­ g o g , n e u t r a l n o g o k u s a . S a d r ž e v i s o k p o s t o t a k kalcija.

S E Z A M (Sesamum indicum) je o r i j e n t a l n a biljka, a n j e n o s j e m e koristi se z b o g i z u z e t n o v i s o k o g p o s t o t k a m a s n o ć e , i to n e z a s i ć e n o g tipa. S j e m e se s t o g a p r e š a i d o b i v a se o d l i č n o s e z a m o v o ulje. O s t a t a k o d p r e š a n j a u p o t r e b l j a v a s e za stočnu hranu. S j e m e se, m e đ u t i m , t a k o đ e r č e s t o koristi ili k a o ukras ili k a o s a s t o j a k k r u h a , a od n j e g a se d o b i v a i h a l v a . P o p u t s j e m e n a s e z a m a , i izdanci s e m o g u koristiti, e v e n ­ tualno lagano poprženi, kao dodatak jelima od krumpira, p o v r ć a ili v o ć n i m s a l a t a m a . M o g u se koristiti i k a o s a s t o j a k tijesta za k r u h . B o g a t i su v i t a m i n i m a B g r u p e i v i t a m i n i m a A i E. S a d r ž e i m i n e r a l e - kalcij, fosfor, m a g n e z i j i lecitin. S j e m e n k e t r e b a n a m a k a t i u v o d i o k o četiri sata. Z a t i m i z d a n k e t r e b a uzgajati najviše d v a d a n a n a t e m p e r a t u r i 2 1 ° C . Ispirati d v a p u t d n e v n o p o d t e k u ć o m v o d o m . Koristiti k a d a j e i z d a n a k d u g a č a k o k o 2 m m . S e z a m o v i izdanci p r i ­ lično će t e š k o isklijati.

S L A N U T A K (Cicer arietinum) se u z g a j a u s v i m dijelo­ v i m a svijeta, a n a j č e š ć e ga k a o izvor š k r o b a koriste na Blis­ k o m istoku i na a m e r i č k o m k o n t i n e n t u . Izdanci s l a n u t k a su 44

m e k š i i finijeg o k u s a od n e p r o k l i j a l o g z r n a . T r e b a ih kuhati pet d o o s a m m i n u t a . N a j b o l j e g s u o k u s a k a d n a r a s t u 0,5 d o 1 centimetar. S O J A (Glycine max) se koristi u v e l i k o m broju k i n e s k i h jela t e j e s l o b o d n o m o ž e m o prozvati d i v o m m e đ u i z d a n ­ c i m a , n e z b o g v e l i č i n e , v e ć z b o g r a s p r o s t r a n j e n o s t i kori­ š t e n j a . Soja je j e d n o od pet svetih z r n a prethistorije,'uz p š e ­ n i c u , r i ž u , j e č a m i p r o s o . Kinezi koriste c r n o , p l a v o i bijelo z r n o s o j e , a s v e č e š ć e i z e l e n o , razvijeno u S A D . D o b r o je i sitno ž u t o z r n o , koje mi n a j č e š ć e k u p u j e m o u s j e m e n a r a m a . Ipak, t e ž e će klijati n e g o d r u g e vrste soje, p o g o t o v o u ljetnim mjesecima. B u d u ć i d a j e z r n o soje krupnije o d d r u g i h , t r e b a g a n a m a ­ kati n a j m a n j e 12 sati. Za klijanja soje p o t r e b n o je č e š ć e ispi­ ranje z r n j a i i z d a n a k a č i m se p o j a v e . T a k o đ e r t r e b a s m j e s t a , v e ć d r u g o g d a n a klijanja, očistiti proklijala o d neproklijalih z r n a , k a k o b i i z d a n c i imali v e ć u š a n s u d a s e razviju. Koriste se i z m e đ u č e t v r t o g i š e s t o g d a n a , k a d a je i z d a n a k n a r a s t a o od 5 do 7 c e n t i m e t a r a d u ž i n e . U E v r o p i se sojini i z d a n c i kori­ ste 3. d a n , k a d su d u g i 1 c m . Sirovi sojini izdanci ž e s t o k o g su o k u s a , ali a k o ih k u h a t e na pari ili popržite n e k o l i k o m i n u t a na ulju, dobit ćete s o č n o i u k u s n o jelo koje sadrži lako p r o b a v l j i v e b j e l a n č e v i n e . T r e b a ih o b i č n o kuhati d e s e t d o 1 5 m i n u t a . O d l i č a n s u n a d o m j e s t a k z a m e s o pri pripre­ m a n j u j u h a , g u l a š a i v a r i v a . Odlični su i s a m i , k a o salata. S U N C O K R E T (Helianthus) je biljka iz p o r o d i c e g l a v o č i k a . N j e g o v e s j e m e n k e , koje s e i n a č e koriste z a d o b i v a n j e ulja, m o g u klijati. T r e b a ih pažljivo otvoriti i natopiti v o d o m , a z a t i m isprati i p o s t u p a t i s n j i m a k a o i s o s t a l i m i z d a n c i m a . O b i č n o o d l i č n o klijaju. M o r a j u se upotrijebiti prije n e g o što se razvije jak o k u s koji pali grlo. Taj će t r e n u t a k nastupiti k a d 45

izdanak naraste do dužine sjemenke. To je idealno vrijeme z a k o n z u m i r a n j e . T u ć e d u ž i n u dostići z a 2 4 d o 7 2 sata n a k o n p o č e t k a klijanja. Izdanci s u n c o k r e t a s a d r ž e g o t o v o s v e m i n e r a l e . Upotrebljavajte ih u s a l a t a m a , miješajte ih s datuljama i suhim voćem, svježim v o ć e m , orasima i grož­ đ i c a m a . Za d o r u č a k kušajte o v a j recept: u b l e n d e r u u m u t i t e v o d u , m e d i i z d a n k e s u n c o k r e t a . Dobit ćete u k u s a n i z d r a v napitak. Z O B (Arrhenatherum elatius) u n a š i m se k r a j e v i m a s m a ­ tra u p r v o m redu ž i t a r i c o m za s t o č n u h r a n u , iako u p o s l j e d ­ njih n e k o l i k o g o d i n a z o b p r o d i r e i u n a š a d o m a ć i n s t v a u o b l i k u z o b e n i h p a h u l j i c a . To j e , u o s t a l o m , i oblik po k o j e m je z o b i u svijetu n a j p o z n a t i j a k a o č o v j e k o v a h r a n a . T a k v a , s p l j o š t e n a z o b j e d e s e u g l a v n o m u obliku z o b e n e k a š e z a d o r u č a k . Ali z o b je d o b r a i za k u h a n j e i u o b l i k u b r a š n a , k a o sastojak kruha. Z o b o d l i č n o u s p i j e v a u s r e d n j o e v r o p s k i m p r e d j e l i m a , te j e , p o p u t h e l j d e , bila p o z n a t a k a o h r a n a s i r o m a š n i h . S a d r ž i visok p o s t o t a k b j e l a n č e v i n a (10 p o s t o ) , a od s v i h ž i t a r i c a i m a najviši p o s t o t a k m a s n o ć e (7,5 p o s t o ) . S a d r ž i i s v e n a j v a ž n i o j e v i t a m i n e (A, B B , B , C i E) i m i n e r a l e (fos­ for, ž e l j e z o , b a k a r , fluor, cink, m a n g a n , kalcij i j o d ) . u

2

3

Z b o g v i s o k o g s a d r ž a j a j o d a i f l u o r a , mogli bi izdanci zobi postati v r i j e d a n s a s t o j a k n a š e s v a k o d n e v n e p r e h r a n e . U v e t e r i n a r s t v u se izdanci z o b i , z b o g v i s o k o g p o s t o t k a v i t a m i n a E, p r i m j e n j u j u protiv n e p l o d n o s t i . Z o b e n i izdanci b l a g o g su o k u s a . D o b r o ih je posuti po kaši za d o r u č a k (musli), koristiti k a o s a s t o j a k s a l a t e ili k a o s a s t o ­ j a k z d r a v i h slatkiša. D a b i z o b u s p j e š n o proklijala, p o t r e b n o j e č i t a v o z r n o kojem je odstranjena s a m o gornja pljeva; tako se može konzumirati zajedno i izdanak i zrno. 46

Z o b t r e b a močiti u vodi 4 s a t a , a z a t i m n e k a klija na s o b n o j t e m p e r a t u r i d v a d o tri d a n a u z d v a d n e v n a ispiranja. I z d a n c i se jedu kad dosegnu dužinu zrna.

Mješavina

izdanaka

M j e š a v i n a i z d a n a k a rotkvice, p o t o č a r k e , g o r u š i c e , k o p r a , p e r š i n a i celera m o ž d a će biti pravi u d a r za nečije n e p c e , pa s t o g a t r e b a o v e i z d a n k e koristiti u m a l i m k o l i č i n a m a , p r e ­ t e ž n o za z a č i n , a ne za o b r o k , j e l o . Najbolje će poslužiti a k o ih sitno n a s j e c k a n e d o d a t e z e l e n o j salati, m i j e š a n o j salati od s v j e ž e g p o v r ć a ili kiselim k r a s t a v c i m a . Koristite k a o z a č i n i za p u n j e n a j a j a , d r u g a jela od j a j a ili k a o u k r a s . P o p u t i z d a n a k a žitarica, i o v e s j e m e n k e ne s a d r ž e tripsin, te ih ne t r e b a , z a razliku o d i z d a n a k a m a h u n a r k i , p r o k u h a t i prije j e l a . I z d a n k e koristite k a d a n a r a s t u c e n t i m e t a r d o tri c e n t i ­ m e t r a d u ž i n e , č i m s e p o j a v e sićušni zeleni listići. N i j e d n a d r u g a g r u p a i z d a n a k a n e m o ž e dati t a k v u h r s k a v u s v j e ž i n u jelu.

SJEME I IZDANCI - PREGLED VRIJEDNOSTI

Sjeme

Vrijeme namakanja u satima

Dnevno ispiranje

Trajanje klijanja u danima

Dužina zrelih izdanaka u cm

Prirod :sjeme prema količini izdanaka

ALFALFA

5

2-3

3-5

3-5cm

1 :6

BUNDEVA

16

3

3

0,3 cm

1 :2

GORUŠICA

6

1

2-4

1 cm

1 :2

10-12

1 -2

3

dužina zrna

1 :4

GRAŠAK

12

4

3

dužina graška

1 :2

HELJDA

—

2

2-3

0,5 cm

1 :3

JECAM

12

2

2-4

dužina zrna

1 :2,5

KUKURUZ

10

2

2-3

2-3cm

1 :2

4

4

2

duž. sjemen.

1 :1,5

8-10

3

3

2 cm

1 :5-6

12

2-3

4-6

2-5cm

1 :5-6

5

2-3

2

duž. sjemen.

1 :4

Dnevno ispiranje

Trajanje klijanja u danima

Dužina zrelih izdanaka u cm

Prirod :sjeme prema količini izdanaka

GRAH

LAN LEĆA MUNGO GRAH PISKAVICA

Sjeme

Vrijeme namakanja u satima

POTOČARKA

6

2

2-5

duž. sjemen.

1 :2

PROSO

8

3

3

0,2 cm

1 :2

PŠENICA

12

2-3

2-3

duž. zrna

1 :2,5

RAŽ

12

2

2-3

duž. zrna

1 :2,5

RIZA

12

2-3

3

duž. zrna

1 :2,5

ROTKVICA

4

3-4

2-4

0,3 cm

1 :3

SEZAM

4

2

2

0,2cm

1:1,5

SLANUTAK

12

4

3

0,5 cm

1 :4

SOJA

12

4

3

1 cm

1 :4

SUNCOKRET

12

2-3

2

duž. sjemen.

1 :3

4

2

2-3

duž. zrna

1 :2

ZOB

5. Doručak

H r a n a je g o r i v o koje će v a s nositi u t o k u d n e v n i h p o s l o v a . Z a t o nije r a z u m n o početi d a n p r a z n o g ž e l u c a , a o n d a se p r e d kraj d a n a t a k o najesti d a j e č e s t o t e š k o z a s p a t i . D o r u ­ čak m o r a s a d r ž a v a t i i b j e l a n č e v i n e i ugljikohidrate - n a j ­ m a n j e t r e ć i n u d n e v n i h p o t r e b a od s v a k e g r u p e - a u t o m e veliku u l o g u m o g u odigrati u p r a v o i z d a n c i . U poglavlju o s e n d v i č i m a d a t o j e n e k o l i k o ideja k o j i m a s e m o ž e m o kori­ stiti za p r i p r e m u d o r u č k a . O v d j e ć e m o p r e t e ž n o govoriti o i z d a n c i m a žitarica koji m o g u biti s a s t a v n i dio s v a k o g d o b r o g d o r u č k a i n a v e s t i , uz p o t r e b n e ugljikohidrate, i v i t a m i n e i minerale. Za d o r u č a k od različitih k o m b i n a c i j a žitarica u z r n j u (heljda, j e č a m , z o b , p r o s o , riža) najbolji će biti s u š e n i i z d a n c i . S l a t k a s t o g su o k u s a , h r s k a v i , a m o ž e t e ih jesti cijele, s a m l j e v e n e ili n a s j e c k a n e , o v i s n o o vrsti i t v r d o ć i . T r e b a ih sušiti na t e m p e r a t u r i 1 1 0 ° C . Sušite ih u p e ć n i c i , u sušari ili na ploči, u tavi b e z m a s n o ć e . Izdanci s u d o b r o d o š a o d o d a t a k ili n a d o m j e s t a k z a k u p o v n u dječju h r a n u . U m j e s t o d a k u p u j e t e g o t o v u h r a n u za dijete, od i z d a n a k a m o ž e t e pripremiti nekoliko hranjivih i r a z n o v r s n i h dječjih o b r o k a .

Instant kaša O s u š e n i h šalicu i z d a n a k a p š e n i c e , šalicu i z d a n a k a z o b i , šalicu i z d a n a k a riže i š a l i c u i z d a n a k a soje p o m i j e š a j t e i s t a 53

Palačinke s izdancima

vite u s t a k l e n k u s d o b r i m p o k l o p c e m . Koristite za d o r u č a k s m l i j e k o m . U kašu m o ž e t e nasjeckati o r a š a s t i h p l o d o v a ( b a d e m i , lješnjaci, orasi), a po želji d o d a j t e i s u n c o k r e t o v i h i s e z a m o v i h s j e m e n k i . U o v a k v e k a š e , koje Švicarci n a z i ­ vaju musli, m o ž e t e staviti i s v a k o s e z o n s k o v o ć e . N a j u k u s ­ nije su kaše s g r o ž đ i c a m a i b o b i č a s t i m v o ć e m .

U tijesto za p a l a č i n k e (mlijeko, b r a š n o , jaja i sol) d o d a j t e š a k u m l j e v e n i h s u š e n i h i z d a n a k a p š e n i c e ili soje. Pecite kao što je u o b i č a j e n o i punite po želji. E k s p e r i m e n t i r a j t e i s drugim izdancima.

Kaša od osušenih izdanaka

Kaša od izdanaka zobi i pšenice

P o t r e b n o je k o m b i n i r a t i z a j e d n o 1 i 1/2 šalicu s u š e n i h p š e n i č n i h i z d a n a k a , 3/4 šalice s u š e n i h heljdinih i z d a n a k a , 3/4 šalice z o b e n i h pahuljica i 1/4 šalice s u š e n i h i z d a n a k a raži, s a m l j e v e n i h . D o b r o i z m i j e š a j t e s v e s a s t o j k e . Služite p r e l i v e n o m l i j e k o m ili p r i r o d n i m v o ć n i m s o k o m .

Kaša iz termosice A k o ujutro ne volite s a m i s e b e i t e š k o se o d l u č u j e t e da k u h a t e d o r u č a k , pripremite g a u v e č e z a s u t r a ujutro. P o t r e b n i s u v a m d v a d a n a stari izdanci p š e n i c e , t e r m o s b o c a i k i p u ć a v o d a . D a k l e , i z d a n k e koji su klijali npr. u t o r a k i s r i j e d u , u č e t v r t a k u v e č e stavite u t e r m o s - b o c u i zalijete k i p u ć o m v o d o m . Z a t v o r i t e t e r m o s i c u i ostavite i z d a n k e d a se k u h a j u p r e k o n o ć i . Ujutro o c i j e d i t e v o d u , a t o p l u m e k u kašu od pšeničnih izdanaka obogatite m e d o m , grožđicama ili b a d e m i m a i prelijte s m a l o m l i j e k a .

•

1

šalica

izdanaka zobi ili 3/4 šalice zobenih

pahuljica •

1/2

•

1 žličica morske soli

šalice

izdanaka

pšenice

• 2 šalice vode S v e s a s t o j k e stavite u p o s u d u pa na v a t r u , a k a d zavriju, k u h a j t e n a laganoj vatri d o k k a š a n e b u d e m e k a n a . J e l o m o ž e t e začiniti s m a l o m a s l a c a ili kiselog vrhnja.

Ljetni ječam i alfalfa •

1

šalica

•

1

šalice izdanaka

•

1 šalica vode

•

izdanaka ječma alfalfe

2žlicekelpa

U toplim danima pripremajte ovaj jednostavni doručak. U m u t i t e u b l e n d e r u i z d a n k e j e č m a i v o d u . Procijedite, da d o b i j e t e n e k u v r s t u j e č m e n o g mlijeka. P r o k u h a j t e na vatri 3 m i n u t e . U mlijeko stavite i z d a n k e alfalfe. D o d a j t e k e l p (vrsta hranjive o c e a n s k e alge u prahu) i poslužite l a g a n o o h l a ­ đeno.

54

55

Mlijeko od prosenih izdanaka • •

1

Mlijeko od izdanaka badema

šalica prosa malokelpa

• 2 šalice vode A k o je p r o s o integralno, tj. nije Ijušteno, n e k a v a m klija tri d a n a . Sameljite u b l e n d e r u i procijedite. A k o je p r o s o Iju­ š t e n o , m o č i t e ga o s a m sati u v o d i . Sameljite u b l e n d e r u i procijedite. Zagrijte g o t o v o do v r e n j a u p o s u d i s d v o s t r u k i m d n o m . Proso s e č e s t o p r o g l a š a v a kraljicom svih žitarica z a t o što je p r e t e ž n o a l k a l i n s k o g s a s t a v a a ne sadrži m n o g o b j e l a n č e v i n a . A to je v a ž n o za d o b r u i b a l a n s i r a n u p r e h r a n u .

•

1/2

šalice

izdanaka

•

1/2

šalice

izdanaka

•

2 šalice

•

malo

vode

morske

(po

badema suncokreta mogućnosti izvorske)

soli

S t a v i t e i z d a n k e u mikser da biste dobili gusti fini pire. V j e r o ­ j a t n o ćete pireu m o r a t i dodati v o d e jer će i n a č e biti s u v i š e g y s t . T a k o ć e t e dobiti hranjivo mlijeko o d l i č n o g u k u s a . Posolite po želji. O v o je mlijeko d o b r a alternativa u slučaju k a d j e n e t k o a l e r g i č a n n a kravlje mlijeko. O v o se b a d e m o v o mlijeko - bez soli - m o ž e koristiti i k a o k o z m e t i č k o s r e d s t v o z a čišćenje lica.

Omlet s miješanim izdancima •

Doručak od izdanaka

2 jaja

•

nešto

•

2 žlice izdanaka po

soli •

1

šalica

izdanaka

•

1

šalica

izdanaka pšenice

•

1

šalica

Umutite d o b r o žutanjak, a bjelanjke p o s e b n o istucite u snijeg te s n i j e g u d o d a j t e ž u t a n j k e , l a g a n o posolite i p o m i j e ­ šajte j a j a s i z d a n c i m a .

•

2 žlice suhih

•

1 žličica meda

•

malo

Zagrijte m a s l a c u tavi i izlijte m a s u na t a v u te p e c i t e s a m o s j e d n e s t r a n e d o k o m l e t m a l o n e p o s m e đ i . O m l e t stavite n a p r e t h o d n o zagrijani tanjur, n a p u n i t e po želji j o š d r u g i m s a s t o j c i m a , koje ne t r e b a kuhati, i preklopite. O d m a h p o ­ služite.

•

1 jogurt

ukusu

(pšenica,

zob,

ječam) •

56

3 dag

maslaca

izdanaka

suncokretovog

sjemena

alfalfe

smokvi,

usitnjenih

cimeta

S v e s a s t o j k e p o m i j e š a t i z a j e d n o i preliti j o g u r t o m . O v a j je d o r u č a k p o s e b n o v r i j e d a n z i m i k a d a n e m a m n o g o s u n c a jer vitamini iz i z d a n a k a d a j u s n a g u i vitalnost tijelu.

57

Musli od izdanaka zobi •

2

šalice

•

7

šalica izdanaka

izdanaka

•

1 jabuka,

•

2 žlice

•

3 žlice izdanaka poprženih

•

Musli s izdancima prosa zobi alfalfe

naribana

grožđica suncokretovog

sjemena,

1 žlica soka od limuna

•

malo

•

2

cimeta

jogurta

S a s t o j k e p o m i j e š a t i i rasporediti u zdjelice. J o g u r t i h r s k a v e i z d a n k e s u n c o k r e t a dodati musliju tek n a s t o l u .

•

2

šalice prosa

•

2

šalice

•

1 jabuka,

•

2 žlice

•

1

zobenih

pahuljica

naribana

grožđica

žlica

izdanaka

suncokretovog

•

1 žličica meda

•

cimet,

•

1

•

1

i 1/2 žlica lanenog sjemena

•

1

šalica

sjemena

klinčić

žličica soka od limuna vrhnja ili jogurta

P o m i j e š a t i s v e s a s t o j k e u velikoj zdjeli a z a t i m servirati musli na t a n j u r e . Ukrasiti v r h n j e m ili j o g u r t o m po želji.

Tost s izdancima i jajima

Izdanci pšenice za doručak

Za jednu osobu potrebno je: •

2

•

1

•

1/4

•

šalice

izdanaka

luka,

naribanog

1 mrkva,

ribana

•

1 žlica ulja 1/2 žlice

•

1

žlica

pahuljica sezamovog

3 žlice slatkog

pivskog

kvasca

sjemena

tučenog

vrhnja

P o m i j e š a t i s v e sastojke i r a s p o r e d i t i u četiri zdjelice te u k r a ­ siti t u č e n i m v r h n j e m . 58

1

komad tosta,

po mogućnosti od integralnog

brašna

ribana jabuka

• •

•

pšenice

•

nešto

•

1/2

maslaca

•

1/2 šalice

•

1

•

sol,

tvrdo

kuhanog jaja izdanaka

zdrobljeni

češanj

alfalfe

i rotkvice

češnjaka

papar

• kriška sira po izboru Tost ispržite, p r e m a ž i t e m a s l a c e m i pokrijte sitno isjec­ k a n i m j a j e m . Stavite i z d a n k e na tost i z a č i n i t e ih solju, p a p r o m i č e š n j a k o m . Pokrijte k r i š k o m sira. S t a v i t e u v r e l u p e ć n i c u d o k se sir ne z a p e č e . 59

Tost s rajčicom i izdancima Za jednu osobu potrebno je: •

1 tost

•

malo

•

1

maslaca

velika rajčica

•

sol,

•

2 žlice

papar i origano izdanaka

mungo

graha

• ribani sir po izboru T o s t kratko popržite u t o s t e r u . P r e m a ž i t e m a s l a c e m i pokrijte tanjim k r i š k a m a rajčice. P o s o l i t e , p o p a p r i t e i pospite o r i g a n o m . Stavite i z d a n k e m u n g o g r a h a na tost i sve d e b e l o p o s p i t e r i b a n i m s i r o m . Z a p e c i t e u vreloj pećnici.

Zeleno mlijeko • 25 dag izdanaka alfalfe N e k a izdanci rastu d u ž e n e g o o b i č n o , d u ž e o d tjedan d a n a , u s t a k l e n c i . Držite ih č i t a v o v r i j e m e izložene d n e v n o m svjetlu. Stavite u s o k o v n i k i iscijedite sav sok. A k o je s u v i š e j a k , razrijedite v o d o m . Slično mlijeko m o ž e t e dobiti a k o alfalfu m i j e š a t e s i z d a n c i m a p š e n i c e . Pije se za d o r u č a k k a o o d l i č a n izvor klorofila.

60

K r u h i sendviči

U r a z g o v o r u s l j u d i m a koji ž e l e smanjiti količinu m e s a u s v a k o d n e v n o j p r e h r a n i ili ga p o t p u n o isključiti, redovito se čuje pitanje: » A što d a r a d i m s a s e n d v i č i m a ? Č i m e d a i h p u n i m ? « K a d m a l o razmislite, vidjet ćete da postoji sto i j e d n a m o g u ć n o s t . P r v a p o m i s a o su jaja i sir. To je d o b r a p o m i s a o , a k o v a m ne s m e t a j u m a s n o ć a i k o l e s t e r o l . Ali j e s t e li ikada pomislili da s e n d v i č punite m a h u n a r k a m a , o r a ­ s i m a , l j e š n j a c i m a , p o v r ć e m ili s j e m e n k a m a ? A z a š t o ne i i z d a n c i m a ? U z m a l o m a š t e dobit ćete stotine k o m b i n a c i j a . Svi ti s e n d v i č i d o b r o će podnijeti p u t o v a n j e . Ipak k a d z n a t e da će s e n d v i č biti u kutiji ili torbi v i š e od četiri s a t a , n e m o j t e g a puniti m a j o n e z o m ili n e k i m d r u g i m p o k v a r l j i v i m n a m a z o m . Uz s e n d v i č stavite u kutiju i svježe p o v r ć e : š t a ­ piće m r k v e , k o m a d i ć e c v j e t a č e , s v j e ž u p a p r i k u r e z a n u n a k o l u t o v e , i z d a n k e alfalfe, rotkvice ili g o r u š i c e . Dobri su i svježi krastavci ili sitne rajčice. P o k u š a j t e ponijeti i z e l e n e g r a š k o v e m a h u n e t e jesti z r n a u z s e n d v i č . S t a p k e c e l e r a m o ž e t e p o p u t l a đ e napuniti sirom a z a t i m iz »slijepiti« j e d n u uz d r u g u i poslužiti k a o sendvič. Izdanci alfalfe o d l i č n o će zamijeniti list z e l e n e s a l a t e u bilo k o j e m s e n d v i č u . Drugi izdanci idu o d l i č n o uz s e n d v i č e p u ­ n j e n e j a j i m a ili bilo k o j o m d r u g o m k o m b i n a c i j o m salate. S e n d v i č se ne sastoji s a m o od n a d j e v a . I k r u h je n e o b i č n o v a ž a n . A k o m o ž e t e birati, o d a b e r i t e uvijek crni kruh o d inte­ g r a l n o g žita, tzv. g r a h a m , z a t i m kruh o d s o j e , z o b e n i h 63

p a h u l j i c a , raženi k r u h , p e c i v o p o s u t o s e z a m o m ili kruh od izdanaka pšenice. Upravo s ovim posljednjim počinjemo ovo poglavlje recepata.

v i t a m i n e koji p o v e ć a v a j u hranjivost kruha. D j e l o v a n j e m e n c i m a na k v a s a c i b r a š n o p o b o l j š a v a j u se o k u s i izgled k r u h a , a k r u h o s t a j e i dulje svjež.

Kruh od izdanaka pšenice

S l a d s e d o b i v a o d i z d a n a k a , n a j č e š ć e j e č m a . Izdanci s e i s p r ž e i s a m e l j u , a z a t i m se d o b i v e n a m a s a o t a p a u vodi i ocijedi. T a k o se d o b i j a slad u sirupu koji se m o ž e j o š d e h i d r i ­ rati i pretvoriti u p r a h .

•

1

šalica

•

voda

izdanaka pšenice

•

sjemenke sezama ili suncokreta N a m o č i t e p š e n i c u p r e k o noći u v e ć u količinu v o d e . Ujutro ocijedite p š e n i c u i stavite je u z d j e l u te pokrijte k r p o m ili la­ g a n i m p o k l o p c e m . O s t a v i t e d a stoji i s a m o d v a p u t d n e v n o isperite v o d o m i z a t i m ocijedite. D v a d a n a kasnije p š e n i c a bi t r e b a l a proklijati, a izdanci biti d v o s t r u k o duži od z r n a . S a m e l j i t e proklijalu p š e n i c u u stroju za m e s o . ( S m j e s t a o p e ­ rite stroj, d a s e ostaci p š e n i c e n e s t v r d n u n a n j e g o v i m stijenk a m a ) . Oblikujte o v o p š e n i č n o tijesto m o k r i m r u k a m a u p o g a č i c e debljine p r s t a . P o s p i t e tepsiju s e z a m o v i m ili s u n c o k r e t o v i m s j e m e n k a m a , k a k o s e p o g a č i c e n e b i lijepile z a d n o . Pecite p o g a č i c e d o k ne p o r u m e n e u vreloj p e ć n i c i . O v a j se k r u h m o ž e umijesiti i od i z d a n a k a raži. Tijestu m o ž e t e d o d a t i g r o ž đ i c e , z a č i n s k e biljke ili s j e c k a n e l e š n j a k e , b a d e m e ili o r a h e .

Kruh sa sladom

Antički s u n a r o d i znali k a k o s e o d z r n a j e č m a klijanjem d o b i v a j u izdanci koji se z a t i m s u š e na s u n c u i od njih pravi a l k o h o l . Ta se s t a r a m e t o d a m o ž e i d a n a s primijeniti, i to ne s a m o z a klijanje j e č m a v e ć i p š e n i c e . Pšenični e n c i m i d j e ­ luju j e d n a k o k a o i oni iz j e č m a . A k o mijesite k r u h p o r e c e p t i m a z a k r u h s k v a s c e m , u p o ­ trebljavajući slad u m j e s t o š e ć e r a , m e d a ili m e l a s e , m o r a t e staviti s a m o v r l o m a l u količinu s l a d a . J e d n a žličica bit ć e d o v o l j n a z a količinu tijesta koje j e p o t r e b n o z a tri d o četiri hljeba. K a k o ćete dobiti i z d a n k e j e č m a ili p š e n i c e , v e ć je o p i s a n o . Z a s l a d s e koristite i z d a n c i m a s t a r i m d v a d a n a , tj. d o k mla­ d i c a ne d o s e g n e d u ž i n u z r n a . Isperite ih i d o b r o ocijedite s v u vodu. Ravnomjerno rasporedite izdanke na limenu ploču. Ugrijte p e ć n i c u i sušite i z d a n k e 8 sati ili nešto k r a ć e . Izdanci se m o g u sušiti i na s u n c u , a t a d a će taj p r o c e s potrajati nekoliko dana. O s u š e n e i z d a n k e izmiksajte u m i k s e r u ili s a m e l j i t e u kuć­ n o m m l i n u . Dobit ć e t e fino b r a š n o , a šalica tog p r a h a bit će d o v o l j n a za d o b i v a n j e 1 5 0 h l j e b o v a ! S p r e m i t e slad u h e r m e tički z a t v o r e n u s t a k l e n k u i stavite u hladionik ili z a m r z i v a č . S l a d m o ž e stajati d u g o v r e m e n a a da se ne p o k v a r i .

S i g u r n o ste primijetili da je u m n o g i m r e c e p t i m a za p r i p r e ­ m a n j e k r u h a i mali d o d a t a k š e ć e r a . Šećer, ustvari, »hrani« k v a s a c i tako p o v e ć a v a n j e g o v u djelotvornost. M e d i m e l a s a d j e l u j u na isti n a č i n , ali je slad efikasniji. On sadrži e n c i m e i 64

5 IZDANCI-ŽIVA HRANA

65

Recept za kruh

1 jaje

•

sol

vode

•

mala žličica slada

•

malo

•

1/41

•

2 šalice mlake

•

1

•

2 žlice

suhog ili 2 paketića

•

2 žlice

ulja

svježeg kvasca

•

• 5 šalica neprosijanog pšeničnog brašna U veliku z d j e l u stavite v o d u , s l a d , k v a s a c i o s t a v i t e da stoji dok se ne p o č n u pojavljivati m j e h u r i ć i . D o d a j t e ulje i d o s t a b r a š n a , kako biste dobili glatku s m j e s u . G n j e č i t e i mijesite d o k tijesto ne p o s t a n e rastezljivo i glatko. S t a v i t e tijesto u n a m a š ć e n u z d j e l u na toplo m j e s t o , da se d i ž e . Tijesto m o r a d v o s t r u k o n a r a s t i . Z d j e l u pokrijte č i s t o m i v l a ž n o m k u h i n j s k o m k r p o m . Probijte g a š a k o m i m i j e s i t e nekoliko minuta. Ostavite da se ponovo diže. Zatim ga još j e d n o m probijte š a k o m p a p r e p o l o v i t e . O s t a v i t e d a stoji pokriveno oko deset minuta. Uobličite ga u h l j e b o v e , stavite u d v a n a m a š ć e n a l i m a s r e d n j e veličine i ostavite da se p o n o v o d i ž e do 1 i 1/2 p u t a v e ć e g o p s e g a . Pecite u z a g r i j a n o j pećnici n a 2 3 0 ° C 3 5 d o 45 minuta. A k o odzvoni šuplje kada kucnete po njemu, p e č e n o j e . A k o n e o d z v a n j a š u p l j e , vratite k r u h o k r e n u t g o r n j o m s t r a n o m p r e m a dolje u p e ć n i c u , d a s e p e č e još n e k o l i k o m i n u t a . O h l a d i t e n a ž i c a n o j rešeci.

Biljni kruh

66

•

•

50

dag

brašna

•

1

paketić kvasca

•

12,5

•

5 dag maslaca

dag

zobenih

pahuljica

ili margarinai

papar muškatnog

2 šalice

fino kosanih začinskih biljaka

naka: peršina, naka

oraščića

mlijeka

alfalfe

celera,

luka,

potočarke,

i izda­ izda­

i pšenice.

Brašno pomiješajte s kvascem pa dodajte zobene pahu­ ljice. U m i j e š a j t e m a s l a c , j a j e , mirodije, z a č i n e i i z d a n k e u m l a k o mlijeko, a z a t i m sve z a j e d n o u tijesto. Izradite g l a t k o tijesto. Pokrijte ga u b r u s o m i stavite na t o p l o , da se d i ž e 30 m i n u t a . P o t o m oblikujte k r u h , utisnite u nj m a l o z o b e n i h p a h u l j i c a i p e c i t e 40 m i n u t a na t e m p e r a t u r i 180°C.

Esenski kruh •

1

•

grožđice,

šalica pšenice banana, jabuka,

luk ili nešto drugo

što će goditi vašem nepcu po okusu P š e n i c a t r e b a da klija tri d a n a , a v o d u u kojoj se n a m a k a l a s p r e m i t e u frižider. S a m e l j i t e proklijalu p š e n i c u bilo u stroju za m e s o ili u b l e n d e r u i d o d a j t e joj s v u v o d u u kojoj se n a m a ­ k a l a , d a d o b i j e t e g u s t u s m j e s u nalik o n o j z a p a l a č i n k e . D o d a j t e tijestu g r o ž đ i c e , b a n a n e , j a b u k e , luk ili n e k u z a č i n s k u biljku po v l a s t i t o m u k u s u . Stavite tijesto na lim ili p l a d a n j otprilike c e n t i m e t a r d e b l j i n e i ostavite da se s u š i na s u n c u , u s u š i o n i k u za h r a n u ili u pećnici na s a s v i m laganoj v a t r i , najbolje a k o gori s a m o pilot svjetlo. K a d a se kruh pot­ p u n o o s u š i , m o ž e t e ga staviti u n e p r o p u s n u p o s u d u pa u fri­ žider. Esenski k r u h trajat će n e k o l i k o t j e d a n a . 67

Kruh od i z d a n a k a p š e n i c e i e s e n s k i k r u h m o ž e t e jesti bez n a m a z a ili d o d a t a k a , a m o ž e t e ga upotrijebiti i k a o o s n o v u z a dobar sendvič. S a d a d a j e m o r e c e p t e z a n a d j e v e k o j i m a m o ž e t e puniti s e n d v i č e .

Namaz od avokada •

1

•

1/2 šalice

•

1

•

svježi

•

luk

kravlji sir

•

izdanci

alfalfe

•

komadić

ili

•

tost od

kruha

vlasac,

sitno isjeckan kolut

ananasa napravljenog

od pšeničnih

izdanaka P o m i j e š a j t e u g l a t k u s m j e s u kravlji sir, v l a s a c i alfalfu te n a m a ž i t e topli tost o v o m s m j e s o m . Ukrasite k o l u t o m a n a n a s a i s nekoliko vlati proklijale alfalfe.

avokado izdanaka

Vegetarijanski tost

alfalfe

žlica sjeckanog luka

•

1 žličica kelpa N a m a ž i t e krišku k r u h a a v o k a d o m . O d r e ž i t e prije t o g a nekoliko kriški a v o k a d a i stavite na k r u h . D o d a j t e alfalfu, k e l p i luk. Poslužite k a o otvoreni s e n d v i č ili ga p o k l o p i t e j o š jednom kriškom kruha.

Raž i alfalfa •

kriške

raženog

•

tanke

ploške

•

izdanci

• • •

kruha punomasnog

sira

alfalfe

•

gljive

•

luk,

•

izdanci

•

tost

•

ulje

sitno

nasjeckan

alfalfe

• umak od soje P o p r ž i t e l a g a n o na ulju gljive i luk. D o d a j t e i z d a n k e alfalfe i k u h a j t e 1 m i n u t u . P o p r s k a j t e u m a k o m od soje, z b o g o k u s a . S m j e s o m pokrijte kriške t o s t a .

majoneza pimet

(španjolska

paprika)

maslac ili margarin N a m a ž i t e kruh m a s l a c e m ili m a r g a r i n o m i pokrijte ga p l o š k a m a sira. P o s p i t e s e n d v i č alfalfom i ukrasite m a j o n e ­ zom i pimentom. 68

Kombinirani tost

Sendvič s namazom od kikirikija •

izdanci

soje

•

izdanci

alfalfe

•

luk,

sitno isjeckan 69

•

maslac

•

crni

od

kikirikija

kruh

N a m a ž i t e kruh m a s l a c e m od kikirikija, a z a t i m pospite s e n d v i č n a s j e c k a n i m i z d a n c i m a soje i d o d a j t e d e b e l i sloj i z d a n a k a alfalfe. A k o želite p o s e b a n i jači o k u s , p o m i j e š a j t e alfalfu s n a s j e c k a n i m l u k o m .

7. Mađarski sendvič •

1

mahunarke

(kuhani

i

usitnjeni

•

2 žlice

•

1/2 žličice

crvene

1/2

ribanog parmezana

•

gog

Juhe

šalica izdanaka graha ili bilo koje druge viljuškom)

maslaca

šalice

mađarske

paprike ili nekog

dru­

sira

• 1/2 šalice proklijalih sjemenki suncokreta U s m j e s u usitnjenih i z d a n a k a g r a h a d o d a j t e m a s l a c , c r v e n u p a p r i k u , sol i p a p a r po želji. D o d a j t e s m j e s i ribani sir i s j e m e n k e s u n c o k r e t a . P r e m a ž i t e s m j e s o m kriške k r u h a . O v a se s m j e s a m o ž e staviti i na tost te z a p e ć i u p e ć n i c i .

70

D o b r o p r i p r e m l j e n a j u h a m o ž e biti odlično prvo j e l o k o j i m ćete zagrijati ž e l u d a c , a m o ž e biti i j e d i n o , g l a v n o j e l o , a k o je o b o g a t i t e različitim s a s t o j c i m a . J e d a n o d tih s a s t o j a k a m o g u biti izdanci koji pristaju g o t o v o u z s v a k u j u h u . O b o g a tit će č a k i industrijsku k o n z e r v i r a n u ili d e h i d r i r a n u j u h u , a k o b a š n e m a t e ništa d r u g o pri ruci ni v r e m e n a da se potrudite z a » p r a v u « j u h u . D o d a j t e juhi š a k u i z d a n a k a m u n g o g r a h a ili i z d a n a k a alfalfe n e p o s r e d n o prije n e g o što ćete je skinuti s v a t r e i poslužiti. Izdanci će se s m j e s t a skuhati izloženi v r e ­ loj juhi. Ljudi koji nisu imali iskustva s v e g e t a r i j a n s k o m p r e h r a ­ n o m zakleti bi se da p r a v e j u h e n e m a bez m e s a u njoj, bila to g o v e d i n a ili piletina. M e đ u t i m , k a d se j e d n o m o d l u č i t e da m e s o izbacite iz p r e h r a n e , vidjet ćete koliko je lako i j e d n o ­ s t a v n o prirediti stotine različitih j u h a od p o v r ć a i z e l e n j a , č a k i o s t a t a k a koje biste inače bacili. A k o ste v e g e t a r i j a n a c , o n d a ste i e k o l o š k i s v j e s t a n č l a n z a j e d n i c e p a z n a t e d a ništa n e t r e b a bacati jer s e svi dijelovi j e s t i v e biljke m o g u upotrije­ biti za j e l o : vršci m a h u n a i tikvica, m a h u n a g r a š k a , s t a p k e š p i n a t a i blitve, s t a p k e p e r š i n a i krajevi m r k a v a , p o g o t o v o zeleni vršci m r k v e s m a l o lišća, ostatak i z d a n a k a . . . Izbje­ g a v a j t e s a m o p o v r ć e i z p o r o d i c e k u p u s a , jer daje juhi s n a ­ ž a n miris k a d a s e k u h a . O p e r i t e d o b r o sve o s t a t k e p o v r ć a koje čistite, stavite ih u s t a k l e n k u ili plastičnu v r e ć i c u i stavite u frižider d o k v a m se ne s k u p i četvrt k i l o g r a m a ili v i š e , a z a t i m i h upotrijebite z a d o b a r t e m e l j a c . Stavite t e o s t a t k e 73

p o v r ć a u lonac, pokrijte ih h l a d n o m v o d o m i d o d a j t e soli o n a će izvući iz p o v r ć a s a s t o j k e koji će juhi dati o k u s . Stavite p o k l o p a c i č e k a j t e da j u h a zavrije. K u h a j t e je 20 m i n u t a na tihoj vatri s v e dok p o v r ć e nije s k u h a n o ili č a k i p r e k u h a n o . Procijedite t e m e l j a c , o h l a d i t e ga i vratite u frižider. Koristite taj biljni t e m e l j a c za j u h e , u m a k e i k u h a n j e jela od različitog z r n j a i žitarica (riža npr.). T e m e l j a c u g o d n o g o k u s a o b o g a t i t će j u h u - dat će joj vita­ m i n e i m i n e r a l e , o s i m što će joj dati i o k u s - ali, ustvari, t e m e l j a c nije n u ž a n . V o d a s e m o ž e koristiti z a s v e v e g e t a r i ­ j a n s k e j u h e . A k o osjetite želju z a j a č i m o k u s o m , n a s j e c k a j t e l u k a , popržite ga i d o d a j t e j u h i . Slično m o ž e t e uraditi i s c e l e ­ r o m , p e r š i n o m ili z a č i n s k i m t r a v a m a . Z a m l i j e č n e j u h e , koje se m o g u o d l i č n o kombinirati u p r a v o s i z d a n c i m a , n i k a k a v t e m e l j a c n a r a v n o nije p o t r e b a n . J u h e od m a h u n a r k i i i z d a n ­ a k a različitih vrsta m a h u n a r k i ( g r a š a k , soja, m u n g o g r a h , g r a h , leća) d o b r e su sa t e m e l j c e m i b e z n j e g a .

Osnovna biljna juha Pržite n a s j e c k a n i luk na ulju ili m a r g a r i n u sve d o k ne o m e k š a . D o d a j t e n a s j e c k a n o g c e l e r a (stapka) ili s v j e ž e z e l e n e p a p r i k e , a k o volite t a k a v o k u s . Prelijte biljnim t e m e l j ­ c e m , d o d a j t e z a č i n s k e t r a v e i stavite na v a t r u da zavrije. D o d a j t e što g o d imate od p o v r ć a , ali to lijepo n a s j e c k a j t e i narežite. Počnite onim povrćem kojem treba duže vrijeme k u h a n j a , npr. k r u m p i r o m , m r k v o m , m a h u n a m a , a z a v r š i t e k r h k i j i m z e l e n j e m , npr. š p i n a t o m , k e l j e m ili b l i t v o m . O s t a c i j e l a od žitarica, g r a h a i s l i č n o g , ili uštipci o b o g a t i t će o k u s j u h e . Š t o v i š e š k r o b n a t i h s a s t o j a k a d o d a t e j u h i , npr. k r u m ­ pira, j e č m a , tikvica, j u h a će biti k r e p k i j a i g u š ć a . A k o n e m a t e pri ruci o s t a t k e j e l a o d žitarica, m o ž e t e prije p o č e t k a 74

k u h a n j a j u h e u t e m e l j a c usuti š a k u j e č m a ili leće i skuhati prije n e g o što d a d e t e o s t a l o p o v r ć e . M o ž d a ć e v a m biti z g o d n i j e d a k u h a t e svaki dio j u h e o d p o v r ć a z a s e b n o , p o g o t o v o a k o i m a t e v i š e gostiju. A z a t i m te dijelove spojite z a j e d n o u s l a s n u j u h u n e p o s r e d n o prije z a v r š e t k a k u h a n j a i serviranja. T a k o ćete spriječiti da neki o d dijelova b u d e p r e k u h a n ili d a izgubi boju. O v o j e o s o b i t o v a ž n o k a d a j e t e m e l j a c j u h a o d rajčice. O v a j e d n o s t a v n a o s n o v n a biljna j u h a očito j e i d e a l a n n a č i n da se upotrijebe ostaci iz vrta ili ostaci iz v a š e s t a ­ k l e n k e s i z d a n c i m a . D o d a t e li joj i o d g o v a r a j u ć e z a č i n s k e t r a v e - dobit ćete i z u z e t n o u k u s n o jelo.

Minestrone M i n e s t r o n e j e naziv z a o k u s i m a b o g a t u j u h u čija j e o s n o v a t e m e l j a c o d rajčica. M i n e s t r o n e m o ž e imati stotinu varija­ cija. Ljeti m o ž e biti l a g a n a biljna j u h a , a z i m i k r e p k a č o r b a što z a g r i j a v a srce i krv. A k o želite s a m o s t a l n o jelo, m i n e ­ s t r o n e je i d e a l a n : p r i p r e m i t e uz j u h u k o m a d c r n o g k r u h a i d o b r u z e l e n u s a l a t u . P o č n i t e je p r i p r e m a t i od t e m e l j a - s t e m e l j c e m od rajčica, a z a t i m d o d a j t e u nju što želite od slje­ d e ć i h p o v r ć a , z r n j a , m a h u n a r k i i žitarica: •

1

•

1/4

sitno sjeckani luk šalice i

maslinovog

ulja

•

1

•

6 svježih rajčica srednje veličine ili

1/2 nasjeckanog celera (stapka)

umaka

od rajčice i 3 šalice biljnog

•

1/2

šalice

•

sol po želji

sitno

sjeckanog

1

tubu temeljca

peršina

75

•

mrvicu

•

1 do 2 lovorova lista

K u h a j t e n a r e z a n o p o v r ć e d o k nije g o t o v o k u h a n o . N a j ­ bolje je p o v r ć e pripremiti na pari ili u što je m a n j e m o g u ć e v o d e . O k o 10 m i n u t a prije s e r v i r a n j a stavite ga u j u h u z a j e d n o s v o d o m u kojoj se k u h a l o . Z e l e n j e t r e b a umiješati u j u h u o k o 5 m i n u t a prije p o s l u ž i v a n j a .

papra

•

1

•

2 žličice

žličicu origana

•

1/2

bosiljka

žličice

ružmarina

•

7

•

2 šalice ili više narezanih mrkava,

češanj češnjaka

brokolija, kupusa, rice, • •

1

krumpira, graška,

poprženih

mahuna, kukuruza,

tikvica,

svježe paprike, proklijale

graho-

gljiva

šalicu kuhanog graha ili drugih vrsta graha,

npr.

lima,

1/2

šalice

nog)

pinto,

garbanzo

tjestenine

brašna

ili

od

cjelovitog

nalomljenih

(integral­

špageta,

reza­

K a d ste p o m i j e š a l i s v e s a s t o j k e v a š e g m i n e s t r o n e a , s t a ­ vite j u h u na vatru i pustite da z a v r i j e i p r i t o m p o p r a v i t e o k u s z a č i n i m a , a k o je to p o t r e b n o . Po želji ukrasite svaki tanjur j u h e ž l i č i c o m r i b a n o g p a r m e z a n a . Dobit ćete o k o 1 0 t a n j u r a . K a o u k r a s p o v r h s i r a m o ž e t e posuti sitno n a s j e c k a n e i z d a n k e p o t o č a r k e , rotkvice ili s e n f a , z b o g p i k a n t n o g o k u s a .

Juha od sojinih izdanaka O v a j recept potječe iz K i n e , a propisuje o d l i č n u j u h u koja m o ž e biti i jelo za s e b e .

naca •

1/2 šalice

kuhanog ječma

ili svježih

izdanaka

•

3

pšenice

•

2 šalice

•

2

Po želji m o ž e t e dodati j o š s l i j e d e ć e :

•

sol ili umak od soje

•

1/2 šalice

• • •

parmezan špinat i blitvu gljive

mljevene soje

ili paštete

od soje

Pržite luk i c e l e r na ulju d o k ne o m e k š a j u . D o d a j t e rajčice ili u m a k od rajčice i t e m e l j a c , p e r š i n , i z a č i n e . A k o v i š e volite g u š ć u j u h u , u m i j e š a j t e u nju i m l j e v e n u s o j u ; a k o je želite l a g a n i j u , d o d a j t e više t e m e l j c a . K u h a j t e n a laganoj vatri d o k u m e đ u v r e m e n u p r i p r e m a t e žitarice, m a h u n a r k e , i z d a n k e i p o v r ć e koje j o š želite d o d a t i j u h i .

šalice dobro

biljnog izdanaka

temeljca soje

umućena jajeta

S t a v i t e t e m e l j a c na vatru d o k ne zavrije, a t a d a d o d a j t e i z d a n k e . Kuhajte na laganoj vatri d o k ne o m e k š a j u , 8 do 10 m i n u t a . Skinite s v a t r e i stavite u j u h u u m u ć e n a j a j a p o l a ­ g a n o ih ulijevajući, t a k o da se u vreloj juhi s m j e s t a k o a g u l i raju u t a n k e d u g a č k e niti nalik na r e z a n c e . Z a č i n i t e mor­ s k o m solju ili u m a k o m od soje.

Kreolska juha O v a j e j u h a t a k o đ e r k o m p l e t a n o b r o k . Služite u z tost s a sirom za večeru. 77

76

1 limenka 2 šalice

oguljenih izdanaka

2 češnja mrvica

češnjaka, morske

1/2 žličice

(1/2 kg)

usitnjena

soli

•

4

dag

• 2 luka, šećera

S t a v i t e sve z a j e d n o u lonac. Zalijte u m a k o m od rajčice i k u h a j t e na laganoj vatri 10 do 15 m i n u t a ili s v e d o k izdanci ne omekšaju.

Juha od izdanaka slanutka •

2 šalice

vode ili biljnog

•

1

šalica

•

1

mala glavica kupusa,

•

1

smotuljak

•

1

grančica

•

4 mrkve,

•

2 šalice

•

3 žlice bijelog

•

15

dag

•

1

češanj češnjaka,

•

maslinovo

izdanaka

temeljca

slanutka

špinata,

ribanog nasjeckanog

peršina,

nasjeckanog

narezane na

kockice

•

2 mrkve,

•

2 repe,

•

2 mala

margarina ribana sitno

nasjeckane

narezane na krumpira,

• 2 šalice

biljnog

kocke

narezana na

kocke

temeljca

•

2

•

1 žlica morske soli

šalice proklijalog graška

•

1/2 žličice

ili leće

papra

Pržite luk na m a r g a r i n u d o k ne p o r u m e n i , a z a t i m d o d a j t e m r k v u , r e p u i k r u m p i r e te miješajte s v e d o k ne o m e k š a . D o d a j t e t e m e l j a c i s a č e k a j t e da zavrije. D o d a j t e i z d a n k e , sol i p a p a r na kraju te k u h a j t e na laganoj vatri tek toliko da izdanci o m e k š a j u . U m j e s t o d r u g o g p o v r ć a m o ž e t e upotrije­ biti i celer, kelj ili k u p u s .

mlijeka vina

ribanog ulje

parmezana

Izdanci leće za juhu

usitnjenog

(po želji)

K u h a j t e sve z a j e d n o na laganoj vatri 15 m i n u t a ili d o k i z d a n c i ne o m e k š a j u . Ne pretjerujte s d u g i m k u h a n j e m ! M a s l i n o v o ulje poboljšati će o k u s o v e j u h e . Poslužite s r a ž e ­ nim kruhom. 78

K r e p k a j u h a o d različitog p o v r ć a z a h l a d a n z i m s k i d a n .

i bosiljka

papra

smeđeg

Zimska juha od povrća

soje

mažurana

1 žličica 2 žlice

rajčica

O v a t r a d i c i o n a l n a k i n e s k a j u h a m o ž e s e služiti i k a o pire. •

2 šalice

izdanaka

leće

•

4 šalice

vrelog

temeljca

•

1

• •

10 dag papar

veliki luk,

usitnjen

margarina

79

S t a v i t e i z d a n k e u vreli t e m e l j a c i k u h a j t e na laganoj vatri 1 0 m i n u t a , d o k n e o m e k š a j u . P o p r ž i t e luk n a m a r g a r i n u , dodajte papar i kombinirajte s j u h o m i izdancima. Propasirajte ili sameljite u b l e n d e r u .

Juha od izdanaka graha O v u j u h u m o ž e t e pripremiti o d bilo koje d r u g e vrste izda­ n a k a m a h u n a r k i , npr. m u n g o g r a h a , l i m a g r a h a , leće ili soje. •

1

šalica

•

1

•

1 mali luk,

•

1

blanširanih

izdanaka

1

2 žlice

•

2 žličice začinskog

izdanaka

•

1/2 šalice

•

2 šalice

•

1

tanko

kukuruza narezanih gljiva

vode

luk nasjeckan

Stavite i z d a n k e k u k u r u z a u blender i s a m e l j i t e ih s dvije šalice v o d e , d o d a j t e i z d a n k e g r a h o r i c a , gljive, luk i z a č i n e p o želji. Stavite n a v a t r u d a zavrije. Poslužite. K o l i č i n a j e z a četiri o s o b e .

•

2

krumpira

•

1

šalica

srednje

•

1

del kiselog vrhnja

•

2

šalice

veličine

izdanaka potočarke temeljca

šalica mlijeka margarina

ili maslaca bilja

po želji

S t a v i t e na vatru i d o b r o zagrijte, ali ne d o p u s t i t e da j u h a u z a v r i . N a kraju ukrasite j u h u sitno s j e c k a n i m p e r š i n o v i m lišćem.

Juha od izdanaka kukuruza K a o što s m o v e ć rekli, k u k u r u z ć e t e š k o proklijati, ali a k o v a m t o ipak uspije, pripremite o v u u k u s n u j u h u . 80

šalica

usitnjen

Sastavite o v e sastojke i povežite v o d o m , a zatim kuhajte dok ne omekšaju. Dodajte: •

1 šalica izdanaka leće, soje, graha ili slanutka

Krema od potočarke i krumpira

usitnjen

•

1

•

graha

šalica kockica repe češanj češnjaka,

•

Provrijte na k o c k i c e n a s j e č e n e k r u m p i r e u t e m e l j c u , d o d a j t e p o t o č a r k u i o s t a v i t e da l a g a n o vrije 10 m i n u t a . Stavite j u h u u blender. K a d d o b i j e t e g u s t u i r a v n o m j e r n u k r e m j u h u , d o d a j t e kiselo vrhnje i sol po želji.

Ljetna juha •

1/21

•

2 šalice soka

običnog jogurta

•

sok

•

nekoliko

1

od rajčice

naranče

6 IZDANCI - ŽIVA HRANA

listova

metvice

81

P o m i j e š a j t e u b l e n d e r u jogurt i sok od rajčice. D o d a j t e sok od n a r a n č e i listove m e t v i c e . Servirajte j u h u d o b r o o h l a ­ đenu.

U b a c u j t e s a s t o j k e j e d a n po j e d a n u blender, n e k a se pret­ v o r e u glatku g u s t u j u h u . Ulijte j u h u u z d j e l u i služite d o b r o o h l a đ e n u . U k r a s i t e n a s j e c k a n i m l u k o m v l a s c e m ili perši­ nom.

Jednostavna juha od luka i potočarke Avokado juha s izdancima •

1/2 šalice maslaca,

•

6 lukova,

margarina ili ulja

narezanih na

•

tanke ploške

2 šalice mlijeka od soje

•

1

veliki avokado

1/2 šalice umaka od soje

•

1

šalica izdanaka

•

6 šalica

•

luk

•

šaka

• 2 •

češnja

češnjaka,

usitnjenog

vode

izdanaka

potočarke,

rotkvice

ili

alfalfe

vlasac i drugi začini po želji

goru­

šice Z a g r i j t e ulje, m a r g a r i n ili m a s l a c u teškoj tavi i d o d a j t e luk. K u h a j t e l a g a n o d o k luk ne o m e k š a . D o d a j t e č e š n j a k i u m a k od s o j e . U m e đ u v r e m e n u zagrijte v o d u u l o n c u , a z a t i m joj d o d a j t e s m j e s u iz t a v e i i z d a n k e . Pokrijte p o k l o p c e m i k u h a j t e n a laganoj vatri 1 0 d o 1 5 m i n u t a . L u k m o ž e t e z a m i ­ jeniti p o r i l u k o m .

D o d a v a j t e p o s t e p e n o u b l e n d e r s o j i n o m mlijeku kriške a v o ­ k a d a , i z d a n k e alfalfe i, na k r a j u , luk v l a s a c i d r u g e z a č i n e po želji. A k o j e j u h a g u s t a , d o d a j t e t o p l u šalicu mlijeka. A k o j u h u j e d e t e ljeti, m o ž d a ć e t e je r a d o ohladiti u frižideru.

Juha od omiljenih izdanaka Količine o d r e d i t e o v i s n o o broju gostiju k o j i m a ćete služiti j u h u . J u h a m a koje s e n e k u h a j u , n e g o r a d e u b l e n d e r u

Juha od sirovih rajčica

82

•

6 zrelih

•

1

zeleni luk,

•

1

šalica

•

3 žlice

•

2 šalice

•

svježi

•

nasjeckani luk

m o ž e t e po izboru d o d a t i vreli ili hladni t e m e l j a c .

rajčica,

narezanih

narezan

izdanaka maslinovog

alfalfe

vreli

•

umak od sezama ili soje

•

rajčica,

•

vaši omiljeni

ulja

origano vlasac

temeljac narezana izdanci

(alfalfa,

mungo

grah,

pšenica)

vode

bosiljak,

•

ili

mažuran

ili peršin

•

mrkva,

•

luk,

•

komadići

ribana

riban krastavaca 83

Stavite temeljac i u m a k od s e z a m a u blender. D o d a j t e p o v r ć e g o t o v o j gustoj juhi i poslužite. P o v r ć e m o ž e t e p o s l u ­ žiti i u o d v o j e n i m z d j e l a m a , t a k o da s v a t k o m o ž e o d a b r a t i p o v r ć e i i z d a n k e koje voli u j u h i . Ukrasite k o m a d i ć i m a kra­ stavaca.

Juha od crvene paprike i pšenice •

1

•

1/2 šalice

šalica proklijalog žita

•

1

• začini po

Juha od kukuruza

želji

U m u t i t e u b l e n d e r u i z d a n k e i p a p r i k u te začinite po želji z a č i n s k i m biljem.

•

1

šalica

svježeg

kukuruza

•

1 šalica vode

•

1/2

šalice

izdanaka

•

1/2

šalice

sirovih

graha

Šarena juha

gljiva

S t a v i t e u blender s v j e ž a z r n a k u k u r u z a i v o d u te p o s t e p e n o , kako proces mljevenja i usitnjavanja napreduje, dodajte r e d o m i z d a n k e , gljive i z a č i n e po želji.

Svemirska juha •

1

stručak blitve

•

2 šalice izdanaka

•

2 žlice

•

mrkva,

usitnjenog

od alfalfe,

soje i pšenice

avokada

krastavac i peršin za

ukras

S t a v i t e u b l e n d e r o č i š ć e n u blitvu, i z d a n k e i a v o k a d o te zalijte t o p l o m v o d o m i u m u t i t e . Ukrasite k o l u t i ć i m a m r k v e , k r a s t a v c a i listićima p e r š i n a . S a m i o d r e d i t e g u s t o ć u o v e j u h e d o d a j u ć i joj v e ć u ili m a n j u količinu v o d e ili t e m e l j c a .

•

1

šalica izdanaka lunja graha

•

1

šalica izdanaka

•

1

šalica

izdanaka graška

•

1

šalica

izdanaka

sianutka

izdanaka

lanenog

•

1

šalica

2

mrkve

•

4 lista blitve

•

nekoliko

•

7

češanj češnjaka kriška korijena celera

•

1

•

3 žlice

•

peršin

•

miloduh

• • •

listova

(ili soje)

mungo graha

•

• 84

vode

crvena svježa paprika

sjemena

špinata

maslinovog

ulja

bosiljak kocka

za

biljnu juhu

sol ribani sir po želji 85

O p e r i t e , očistite i nasjeckajte m r k v e , blitvu, špinat, č e š n j a k i celer. Zagrijte m a s l i n o v o ulje u p o s u d i te stavite i z d a n k e , p o v r ć e i z a č i n e da se m a l o p o p r ž e na ulju. Zalijte sve 1 i 1/2 I t e m e l j c a koji ste dobili o d k o c k e z a biljnu j u h u . J u h a m o r a kuhati 15 do 20 m i n u t a na tihoj v a t r i . Na kraju začinite solju 'i p o s p i t e listićima bosiljka.

d o p u s t i t e da prdvrije. Prije s e r v i r a n j a stavite u j u h u i i z d a n k e alfalfe i p o t o č a r k e . K a d ste u ž u r b i , u m j e s t o da radite čitav o p i s a n i t e m e l j a c , s k u h a j t e o s n o v u od g o t o v e biljne k o c k e ili n a bazi p i v s k o g k v a s c a .

Krem juha

Ribani sir pospite po juhi u s v a k o m t a n j u r u .

Maštovita juha od izdanaka dag

korjenastog povrća

dag

graška

•

21

•

2

•

2 lista

•

1 list lovora

vode grančice

peršina

celera

30

•

3 žlice ulja

•

1

žličica

•

1 luk

•

25

dag mrkve

•

10

•

1 veliki luk

blitva

svježeg zelenja

ili špinat,

•

1 list lovora

•

2 zrna

kopriva,

(miloduh,

peršin,

potočarka)

1

•

10 dag špinata,

•

papra

1 i 1/21 vode

•

10 do

•

•

4

15 dag izdanaka lana i mungo graha žlice

izdanaka

alfalfe

i nešto

poto­

čarke K o r j e n a s t o p o v r ć e i luk očistite, n a s j e c k a j t e i u l o n c u popr­ ž i t e n a g l o na ulju. Zalijte v o d o m i d o d a j t e z a č i n e (lovor, p a p a r , sol) t e p r o m i j e š a j t e . S v e z a j e d n o kuhajte o k o 3 0 m i n u t a na tihoj vatri. S i t n o nasjeckajte z e l e n j e , d o d a j t e juhi i k u h a j t e j o š 15 m i n u t a . J u h u procijedite te u vrelu stavite i z d a n k e lana i m u n g o g r a h a . O s t a v i t e n a tihoj vatri s a m o pet m i n u t a , ali n e

majčine

dušice

salate ili blitve

sol

• 2 šalice

velike

usitnjene

češanj češnjaka

sol

•

suhe

•

•

•

86

30

•

dag

za juhu

•

2 jušne 1

•

žlica

kocke izdanaka

graška

maslaca

papar

•

7

•

nasjeckani peršin

žlica

pahuljica pivskog za

kvasca

ukras

S u h i g r a š a k operite i stavite u 21 k i p u ć e v o d e . D o d a j t e per­ š i n , celer, lovor i m a j č i n u d u š i c u i s v e z a j e d n o kuhajte 30 do 60 minuta, dok grašak gotovo ne omekša. Narežite mrkvu i luk n a k o c k i c e , č e š n j a k usitnite, špinat narežite n a r e z a n c e i s v e z a j e d n o sa solju i j u š n i m k o c k a m a d o d a j t e g r a š k u . S t a ­ vite n a l a g a n u vatru d a k u h a još 2 0 m i n u t a . 87

Izvadite p e r š i n , celer i lovor iz j u h e i j u h u propasirajte. Z a t i m u nju d o d a j t e i z d a n k e i o s t a v i t e na vatri još pet m i n u t a . Prije s e r v i r a n j a umiješajte u j u h u m a s l a c , papar, pahuljice k v a s c a i sol po želji. P o s p i t e j u h u svježim n a s j e c k a n i m peršinom.

Glavna jela

88

Pečene punjene paprike •

1

•

1 žlica ulja

luk,

nasjeckan

•

25 dag sojinog mesa

•

2 šalice

izdanaka

u mrvicama

raži

•

1 žličica soli

•

papar,

•

4

velike zelene

•

1

tuba umaka od rajčice

bosiljak i mažuran za

začin

ili crvene paprike

P o p r ž i t e luk na ulju i d o d a j t e mu sojino m e s o . Miješajte na laganoj vatri d o k luk ne p o r u m e n i a m e s o o m e k š a . D o d a j t e i z d a n k e raži p o m i j e š a n e s a z a č i n i m a , a z a t i m o v o m s m j e ­ s o m punite p a p r i k e . Pokrijte s v e u m a k o m o d rajčica. Pecite u pećnici na s r e d n j o j t e m p e r a t u r i 20 m i n u t a . U m j e s t o soji­ n o g m e s a m o ž e t e upotrijebiti 2 šalice k u h a n e riže. Paprike je d o b r o kuhati 10 m i n u t a na pari prije n e g o što ih punite nadjevom.

Izdanci graha sa sojinim mesom •

1

•

1/2 šalice

šalica

izdanaka graha biljnog

temeljca 91

•

1 luk,

nasjeckan

U m u t i t e jaja i d o d a j t e ih g l j i v a m a i i z d a n c i m a z a j e d n o sa solju i p a p r o m . Zagrijte m a s l a c u v e ć o j tavi i stavite m a s u da se malo poprži.

•

papar,

mažuran i sol

•

5 dag

maslaca

•

1

•

1 šalica sojinog mesa

češanj češnjaka,

(prethodno •

1

usitnjen u kockicama

Punjeni omlet

namočiti)

zelena ili crvena paprika narezana na

kockice K u h a j t e i z d a n k e u vodi ili t e m e l j c u d o k ne o m e k š a j u (oko 15 m i n u t a ) . D o d a j t e d r u g e s a s t o j k e i kuhati jelo dok se sojino m e s o d o v o l j n o n e i s p e č e . Količina ć e biti z a dvije d o tri osobe.

U m u t i t e d v a j a j e t a i b a c i t e ih na vreli m a s l a c te o k r e č i t e t a v u , da se r a v n o m j e r n o p e k u , a z a t i m o m l e t n a p u n i t e sa 5 d a g i z d a n a k a soje koje ste p r e t h o d n o popržili n a m a s l a c u . O v o j e količina z a j e d n u o s o b u .

Tahu-Taugeh (Tofu s izdancima soje) •

Omlet s izdancima soje

20 dag tofua umaka

•

2 žlice

ulja

•

1

•

1

•

10 dag šampinjona

•

17 dag izdanaka

•

češanj češnjaka luk,

nasjeckan ili

vrganja

soje

6 jaja

•

sol i papar

•

5 dag

•

nasjeckani

(sir od soje) narezati na kockice

i ostaviti da se namače dva sata u nešto od soje

•

masnoća

•

1

luk, nasjeckan

za

prženje

•

1

češanj češnjaka,

•

2 dag

zdrobljen

maslaca

•

sol i papar

•

3 žlice

umaka od soje

(po mogućnosti sladu

vrstu)

maslaca peršin

Na v r e l o m ulju popržite luk i č e š n j a k . O č i š ć e n e i na p l o š k e n a r e z a n e gljive bacite na luk i pržite o k o 5 m i n u t a . D o d a j t e z a t i m i z d a n k e i pecite j o š dvije do tri m i n u t e . Izvadite iz t a v e i o s t a v i t e da se hladi.

•

25 dag

izdanaka

soje

K o c k i c e tofu sira ispecite u d o s t a v r e l e m a s n o ć e . Luk i č e š ­ njak pozlatite na m a s l a c u pa d o d a j t e tofu te posolite i p o p a prite. Na kraju d o d a j t e i z d a n k e soje i u m a k od s o j e . K r a t k o pirjajte (oko 3 m i n u t e ) . O v o je t r a d i c i o n a l n o i n d o n e z i j s k o jelo. 93

92

Šampinjoni i izdanci •

5 dag

•

25 dag

šampinjona

narezanih

na

•

4 jušne žlice

•

20 dag

•

umak od soje,

slatkog

izdanaka

soje

1 luk, usitnjen

šalica

temeljca

1/4

•

1 žličica soli

•

3 žlice ulja

tanke

vrhnja

1

• •

maslaca

ploške

•

žličice papra

•

1

•

2 žlice

češanj češnjaka, izdanaka

usitnjen

rotkvice

i gorušice

limunov sok

Na v r e l o m m a s l a c u popržite š a m p i n j o n e o k o 3 m i n u t e , a z a t i m d o d a j t e vrhnje t e pirjajte d o k s e v r h n j e n e s k u h a . D o d a j t e i z d a n k e soje i pirjajte tri m i n u t e . Začiniti u m a k o m od soje i l i m u n o v i m s o k o m .

P o p r ž i t e luk na ulju, a k a d pozlati d o d a j t e z g n j e č e n i č e š n j a k , i z d a n k e m u n g o g r a h a i leće te p o p r ž i t e n e k o l i k o m i n u t a . Zalijte t e m e l j c e m , posolite i p o p a p r i t e te k u h a j t e na laganoj vatri 10 m i n u t a ili d o k izdanci ne o m e k š a j u . U g a s i t e v a t r u te u v a r i v o u m i j e š a j t e i z d a n k e rotkvice i g o r u š i c e , koji će varivu dati p i k a n t a n o k u s .

Punjene rajčice Mrkva s izdancima •

4 do 5 rajčica

•

10 dag svježeg kra vljeg sira

•

2

•

10 dag

•

1 žlica meda

•

50 dag mrkve

•

1/81

•

sok

•

morska

izdanaka

mungo graha

limuna sol

dag

• papar, I z d u b i t e rajčice. P o m i j e š a j t e kravlji sir, l i m u n o v sok i i z d a n k l m u n g o g r a h a . S m j e s o m i s p u n i t e p o s o l j e n e rajčice.

Varivo od izdanaka mungo graha i leće •

2 šalice izdanaka (pomiješati)

94

mungo graha

i leće

•

25

•

2 žlice

dag

maslaca

slatke

narezane

na

tanke

kolutove

jabukovače

sol izdanaka slatkog

soje vrhnja

Stavite m a s l a c u lonac, d o d a j t e m e d i m r k v e te pirjajte na laganoj vatri d o k m r k v a n e » p o s t a k l i « . D o d a j t e j a b u k o v a č u , p a p a r i s o l , poklopite lonac i pirjajte m r k v u 15 m i n u t a . Z a t i m d o d a j t e i z d a n k e soje, vratite n a v a t r u , d a s e d o b r o zagrije, kušajte o k u s i na kraju u m i j e š a j t e vrhnje. 95

Jastučići s izdancima soje Jastučići od tijesta i drugi oblici tijesta p u n j e n i i z d a n c i m a p r v o su jelo m n o g i h azijskih k u h i n j a . Tijesta se p r i p r e m a j u na različite načine i p u n e različitim n a d j e v i m a od i z d a n a k a a z a j e d n i č k i su im sljedeći p o s t u p c i : tijesto se reže u k v a d r a t e p r o m j e r a o k o 12 c m , z a t i m se p u n i s m j e s o m od i z d a n a k a i na kraju prži u m n o g o ulja dok ne p o r u m e n i . Za j a s t u č i ć e m o ž e t e upotrijebiti i tijesto iz škrinje za d u b o k o s m r z a v a n j e . Razvaljajte ga i režite u k v a d r a t e . U m e đ u v r e m e n u 1 žlicu m a s l a c a , 1 n a s j e c k a n i luk, 3 z d r o b l j e n a č e š n j a č e š n j a k a , t a n k o n a r e z a n i celer i 20 d a g i z d a n a k a soje pirjajte 8 m i n u t a . Z a č i n i t e u m a k o m od soje i o s t a v i t e da se m a l o o h l a d i , a z a t i m t o m s m j e s o m punite j e d a n kraj k v a d r a t a od tijesta. Z a v r n i t e d e s n i i lijevi kut p r e m a g o r e i prekrijte g o r n j o m p o l o v i c o m tijesta. Spojite k r a j e v e i j a s t u č i ć e pržite u ulju.

• •

96

2 žlice 2 žlice 1/21

Izdanci s češnjakom Za umak je potrebno:

maslaca brašna

biljnog

temeljca

•

1 jaje

•

2 žlice

•

1 žlica soka od limuna

•

sol i papar

slatkog

vrhnja

•

šećer

•

muškatni

•

stručak

fino

•

25 dag

izdanaka

oraščić nasjeckanog soje

•

1

•

3 žličice

žličica gustina

•

1 žlica umaka od soje

temeljca

•

1 žlica soka od limuna,

•

umak od soje,

sol i šećer

limunov sok

Ostali sastojci:

Izdanci u svijetlom umaku •

Pomiješajte m a s l a c i b r a š n o . Zalijte t e m e l j c e m i grijte na vatri d o k ne d o b i j e t e svijetli u m a k . Umutite jaje u u m a k , ' d o d a j t e vrhnje i s o k od l i m u n a , začinite p a p r o m , š e ć e r o m i muškatnim oraščićem, dodajte peršin. U posebnoj posudi prokuhajte 2 m i n u t e i z d a n k e u vreloj v o d i , ocijedite ih i p r e ­ lijte u m a k o m .

peršina

•

ulje

•

35 dag

za

•

1

prženje izdanaka

soje

češanj češnjaka

sitno nasjeckan

Sve s a s t o j k e za u m a k p o m i j e š a j t e z a j e d n o . U tavi zagrijte ulje, d o d a j t e i z d a n k e i č e š n j a k i pržite 3 m i n u t e . Zalijte u m a ­ k o m i pirjajte n a j d u ž e j e d n u m i n u t u . O v a k o pripremljeni izdanci služe se u Indoneziji k a o prilog p e č e n o j ribi, a m o g u biti i jelo za s e b e ili prilog u v e g e t a r i j a n s k o m r u č k u . Isto j e l o m o ž e s e pripremiti n a još j e d a n n a č i n . P o t r e b n o je: 7 IZDANCI-ŽIVA HRANA

97

•

1

češanj češnjaka,

•

1 žličica octa

•

1 žlica šećera

•

3 dag maslaca

•

25 dag

•

Luk i paprika s izdancima

nasjeckan

(oko 2 žlice)

izdanaka

soje

sol

Č e š n j a k n e k a provrije s o c t o m i š e ć e r o m u m a l o v o d e , d o d a j t e m a s l a c i i z d a n k e i s v e o s t a v i t e da se m e đ u s o b n o p r o ž m e pet m i n u t a . Posolite.

1

crvena

vljena,

1 žlica ulja

•

1

veći luk narezan na sitne kockice

•

4

velike

•

50 dag

crvene paprike svježih

rajčica

•

35 dag izdanaka

•

2 žlice

narezane

na

rezance

narezanih

na

osmine

soje

kečapa

• papar i sol Zagrijte ulje te pržite luk i p a p r i k u d o k ne » p o s t a k l e « . D o d a j t e rajčice i u p o k r i v e n o m loncu pirjajte 25 m i n u t a . P o v ­ r e m e n o p r o m i j e š a j t e . D o d a j t e i z d a n k e soje i s v e z a č i n i t e k e č a p o m , p a p r o m i solju. O v o p o v r ć e ide odlično uz rižu.

Izdanci s paprikom •

•

i zelena paprika,

srce odstranjeno,

oprana,

meso

prepolo­

narezano na

kocke

Složenac od krumpira i izdanaka soje

•

3 žlice ulja

•

25 dag

•

2-3 žlice

izdanaka umaka

soje od soje

•

1 žlica soka od limuna

•

sol,

mljeveni papar

N a r e z a n u p a p r i k u pirjajte 10 m i n u t a u v r u ć e m ulju, z a t i m je r a s p o r e d i t e uz rub t a v e i u s r e d i n u b a c i t e i z d a n k e . Pecite tri m i n u t e . D o d a j t e u m a k od soje, s o k od l i m u n a , n e š t o soli i p a p a r . Zagrijte p o s e b n o veliki p l a d a n j , u s r e d i n u stavite izdanke, a okolo rasporedite papriku.

•

5

dag

•

1

kg krumpira oguljenih i narezanih na kocke

maslaca

•

1

•

sol i papar

stručak peršina

• 20 dag • još

malo

izdanaka

nasjeckan soje

maslaca

•

3 jaja

•

3 žlice mlijeka

umućene s nešto soli

U širokoj tavi zagrijte m a s l a c i u n j e m u popirjajte p e r š i n , a z a t i m d o d a j t e k r u m p i r , začinite i na tihoj vatri p e c i t e uz mije­ š a n j e 10 m i n u t a . 98

99

U m e đ u v r e m e n u u d r u g o j tavi 3 m i n u t e pržite i z d a n k e , a z a t i m ih d o d a j t e k r u m p i r i m a . Prelijte k r u m p i r e i i z d a n k e m l i ­ j e k o m i o s t a v i t e dvije tri m i n u t e da stoji prije s e r v i r a n j e .

Izdanci soje s gljivom šitake

Izdanci s graškom i krumpirom •

1

stručak metvice

•

50

dag

•

50 dag

S t a v i t e o d r e đ e n u količinu i z d a n a k a soje u vrelu v o d u i o s t a v i t e da stoji u njoj 4 m i n u t e . Istu količinu j a p a n s k e gljive š i t a k e narežite na r e z a n c e i stavite u m a r i n a d u od l i m u n o ­ v o g s o k a , ulja i z a č i n a te o s t a v i t e p e t m i n u t a da stoje. S a s t a ­ vite z a t i m i z d a n k e i gljive te stavite na njih soli, m a l o š e ć e r a i m a l o u m a k a od soje.

Taugeh cah - indonezijski recept •

2

•

1

manji luk fino nasjeckan

•

1

češanj češnjaka

• 2 veća

maslaca

luka

oguljenog

i narezanog na

50 dag mrkve,

očišćene i narezane na

kockice •

5

dag

maslaca

• 25 dag •

izdanaka

soje

sol i papar

Sitno nasjeckajte 10 listića m e t v i c e i ostavite po strani. O s ­ tatak m e t v i c e p r o k u h a j t e u v o d i te u vrelu v o d u d o d a j t e i g r a ­ š a k i ostavite da se n a m o č i . U m e đ u v r e m e n u popržite k r u m ­ pir u tavi i p e c i t e 20 m i n u t a . D o d a j t e k r u m p i r u g r a š a k , i z d a n k e , sol, p a p a r i n a s j e c k a n u m e t v i c u te s v e p o m i j e š a j t e .

Pilav od raženih izdanaka

zdrobljen

narezana

na

tanke kolutove

•

1 10

šalica izdanaka raži ili pšenice

•

25 dag izdanaka od soje

•

•

sol i papar

•

1/2 šalice

•

25 dag gljiva

•

graška

kockice •

dag

svježeg krumpira,

šećer

dag

• 2 žlice Na v r e l o m m a s l a c u p o p r ž i t e n a s j e c k a n i luk, č e š n j a k i luk n a r e z a n n a k o l u t o v e . D o d a j t e i z d a n k e soje, z a č i n i t e , p r o m i ­ j e š a j t e i ugasite v a t r u . O v i pirjani izdanci serviraju se s r i ž o m .

•

maslaca temeljca ili vode (šampinjoni ili neke druge)

nasjeckanog

svježeg

peršina

1 žličica soli

Zagrijte m a s l a c u tavi i popržite i z d a n k e i gljive z a j e d n o pet m i n u t a . D o d a j t e v o d u ili t e m e l j a c te pirjajte d o k se ne ispari. Posolite i ukrasite p e r š i n o m .

100 101

Izdanci s celerom

Riža i izdanci soje

•

1 šalica riže

•

7 šalica hladne

•

7

vode

šalica izdanaka

•

1 poriluk,

•

1

•

2 žličice

•

2 žlice

•

1 žličica ulja

soje

narezan na tanke kolutove

češanj češnjaka, poprženih

usitnjen sjemenki

Izdanci leće na libanonski način

•

2 stapke

•

2 žlice

•

1

•

1

•

bosiljak

narezan na tanke ploške

celera, maslinovog

limenka

narezane

na

tanke

izdanaka

•

7

stapka

celera,

•

7

veliki luk,

•

2 žlice

•

2 žlice umaka od soje

•

sol i papar

mungo graha nasjeckana

nasjeckan

ulja

Zapečeni izdanci soje •

2 šalice

kuhanih

limenka

izdanaka

•

1

•

2

šalice

umaka

•

4

žlice

mljevene

•

4

žlice

nasjeckanog

•

sol i papar

•

mrvice

kruha

kuhanog

soje

kukuruza

bešamel

(bijeli

umak)

zelene paprike peršina

ili pšenične

klice

kolutove

ulja

ocijeđenih

šalica

P o p r ž i t e sve p o v r ć e z a j e d n o . D o d a j t e sol, p a p a r i u m a k od soje. K u h a j t e 5 m i n u t a ili d o k ne o m e k š a .

S t a v i t e s v e s a s t o j k e u p o s u d u pa na v a t r u , da zavrije. S n i ­ zite p l a m e n na n a j m a n j i i k u h a j t e 30 m i n u t a . S a s t o j k e ne t r e b a miješati ni dizati p o k l o p a c s j e l a u t o k u k u h a n j a .

1 poveći luk,

7

sezama

umaka od soje

•

•

rajčica

šalica izdanaka leće

P o m i j e š a j t e s v e s a s t o j k e z a j e d n o , o s i m m r v i c a , ulijte u tep­ siju, p o s p i t e m r v i c a m a ili p š e n i č n i m k l i c a m a te pecite 25 m i n u t a u pećnici na s r e d n j o j t e m p e r a t u r i .

u prahu za začin

Pržite luk i celer na ulju dok ne o m e k š a j u , ali da ne p o s m e d e . Dodajte d r u g e sastojke i pirjajte u otkrivenoj p o s u d i 5 do 8 minuta. 103 102

Kineski čou majn (chow mein) •

1

šalica

•

6 šalica

•

1 šalica vode

•

1

žlica

nasjeckanog izdanaka svježeg

luka

mungo

graha

dumbira,

•

4 žlice maslinovog

•

sol i papar

naribanog

ulja

K u h a j t e luk u vodi pet m i n u t a . D o d a j t e i z d a n k e m u n g o g r a h a . K u h a j t e d o k ne o m e k š a j u . Skinite s v a t r e . D o d a j t e o s t a l e s a s t o j k e . Poslužite v r u ć e .

•

2,5

dag

maslaca

•

2

•

1/2 šalice

•

sol i začini

šalice

makarona temeljca

Pržite luk n a m a s l a c u d o k n e o m e k š a , z a t i m d o d a j t e i z d a n k e g r a h a i zalijte t e m e l j c e m te stavite na v a t r u , da z a v ­ rije. Posolite i začinite z a č i n i m a . U m e đ u v r e m e n u s k u h a j t e t j e s t e n i n u u slanoj v o d i , ocijedite i spojite s i z d a n c i m a . P o s ­ lužite v r u ć e .

Krumpiri punjeni izdancima Grašak s mješavinom izdanaka • 2 •

šalice

1

šalica

čarke, • Prokuhajte izdanaka i zdjeli. A k o kuhalo o v o

očišćenog

svježeg

nasjeckanih

gorušice,

izdanaka

rotkvice,

poto­

kopra i celera

sol

g r a š a k u slanoj v o d i , z a t i m d o d a j t e m j e š a v i n u kuhajte j o š pola m i n u t e . Ocijedite i p o s l u ž i t e u želite, stavite m a l o m a s l a c a . V o d u u kojoj se p o v r ć e m o ž e t e koristiti kao t e m e l j a c z a j u h u .

Pirjani izdanci graha • 2 • 104

graška

1

šalice

izdanaka

graha

luk nasjeckan na kockice

•

4

velika

•

6

dag

krumpira

•

1

•

1

šalica izdanaka alfalfe

•

1

rajčica,

•

sol i papar

•

1/2 šalice ribanog sira

margarina

stapka

ili maslaca

fino sjeckanog celera oguljena i narezana

D o b r o oribajte k r u m p i r e i p o s u š i t e k r p o m . Izbodite ih viljuš­ k o m , z a t i m ubacite u vrelu p e ć n i c u i pecite sat v r e m e n a ili dok ne omekšaju. Izvadite iz p e ć n i c e pa odrežite s v a k o m k r u m p i r u v r h . Izdubite s r e d i n u ž l i c o m te s a d r ž a j stavite u z d j e l u . D o d a j t e m a s l a c ili m a r g a r i n , sir, celer, rajčicu, i z d a n k e , sol i p a p a r po ukusu. Promiješajte dobro, a zatim t o m smjesom napunite k r u m p i r o v e k o r e . Vratite k r u m p i r e u p e ć n i c u i pecite 15 minuta. Poslužite vrele. 105

Izdanci na kiselo •

1

•

50 dag gljiva

•

2 dag

•

sok

L a g a n o popržite luk na ulju, pa d o d a j t e gljive, i z d a n k e soje i p a p r i k u . Istucite j a j a sa solju i z a č i n s k i m b i l j k a m a , z a t i m d o d a j t e p o p r ž e n o p o v r ć e i i z d a n k e alfalfe. D o b r o u m u t i t e z a j e d n o i pržite na ulju dok ne pozlati. P o p r s k a j t e gotovi o m l e t u m a k o m o d soje. Poslužite u z z e l e n u s a l a t u .

šalica izdanaka alfalfe maslaca

ili margarina

1/2 limuna

•

1 kiselo vrhnje

•

2

•

sol i papar

žlice

sitno

nasjeckanog

peršina

Izdanci s rižom

O p e r i t e , očistite i narežite gljive na tanje p l o š k e . Z a g r i j t e m a s l a c u t a v i , d o d a j t e gljive, l i m u n o v s o k , sol i p a p a r . K u h a j t e 8 do 10 m i n u t a i p o v r e m e n o miješajte. D o d a j t e kiselo v r h n j e , i z d a n k e i peršin. Pirjajte j o š pet m i n u t a . P o s l u ­ žite s m j e s t a k a o g l a v n o jelo. Prilog m o ž e biti tijesto ili k r u h .

• • •

1 luk,

sitno nasjeckan

•

10 dag

svježih gljiva,

•

1

šalica izdanaka soje

•

1

zelena paprika,

•

2 žlice

izdanaka

•

začinske

•

2 žlice

•

sol i papar

nasjeckana

na

na

kockice

kockice

alfalfe

biljke suncokretovog

ulja

i malo sojinog

sitno

tanke

nasjeckana

izdanaka

soje

1 paprika narezana

ili mungo graha

na

kockicš,

po mogućno­

crvena

•

1 žlica umaka od soje

•

2 žlice

• narezanih

narezanih na

2 jaja sti

Bogati omlet s izdancima soje

•

2 luka,

• 2 šalice •

4 jaja

40 dag svježih gljiva ploške

•

•

4 šalice kuhane riže

suncokretovog

ulja

sol

P o p r ž i t e l a g a n o na ulju p o v r ć e , gljive i i z d a n k e , z a t i m d o d a j t e k u h a n u rižu i pecite na tihoj vatri još 10 m i n u t a . U m u t i t e jaja i začinite ih po želji, n a p r a v i t e m j e s t a u sredini t a v e p o m a k n u v š i rižu s p o v r ć e m na r u b o v e , ulijte j a j a u sre­ d i n u i z a t i m p o m i j e š a j t e s r i ž o m . Miješajte n j e ž n o d o k se ne i s p e k u . Z a č i n i t e j e l o u m a k o m o d s o j e . Poslužite u z s a l a t u .

umaka

106

107

Smotuljci s izdancima mungo graha (sarmice) 8

većih listova

1/2 luka, 2 žlice

kupusa

luka,

1 paprika,

nasjeckana

narezana

2 rajčice,

narezane

1/2 šalice kuhane 1 soli

i

M r v i c e m e s a od soje popržite na 2 žlice ulja i t o m e dodajte:

nasjeckanog

ulja

2 mlada

1

Čili s izdancima pšenice i sojom

na na

kockice kockice

riže

1/2 šalica izdanaka mungo graha šalica

kuhanih

mahuna,

sitno

nasjeckanih

papar

Umak •

1 žlica ulja

•

3 žlice

kiselog

•

7

•

1 mali luk,

•

7

•

sol i papar

•

2 luka,

•

2

češnja

sitno

češnjaka,

nasjeckana

•

2

šalice

mljevenih

•

6 žličica

•

7 žličicu soli

•

1/4

•

1/2 žličice

origana

•

174

žličice

mažurana

•

1/4

žličice

•

5

šalica

•

7

šalicu umaka

usitnjena sirovih

crvene paprike

izdanaka

pšenice

u prahu

žličice papra

kumina temeljca od rajčica

vrhnja

tuba umaka od rajčice usitnjen

lovorov list

Prelijte listove k u p u s a k i p u ć o m v o d o m , d a o m e k š a j u , z a t i m ih ocijedite. Zagrijte ulje u tavi, d o d a j t e luk, p a p r i k u , rajčice i m l a d i luk te pirjajte d o k ne o m e k š a j u . D o d a j t e rižu, i z d a n k e i m a h u n e . D o b r o p r o m i j e š a j t e te p o s o l i t e i p o p a p r i t e . Razdijelite o v u m a s u u o s a m d i j e l o v a pa punite listove k u p u s a . Zavijte list u s m o t u l j a k te učvrstite č a č k a l i c o m ili n e č i m d r u g i m . Stavite u v e ć i lonac, zalijte u m a k o m i kuhajte na tihoj vatri 20 do 30 m i n u t a . U m a k ćete dobiti t a k o da p o p r ž i t e luk na ulju a z a t i m mu d o d a t e o s t a l e s a s t o j k e . Kuhajte n a tihoj vatri d e s e t m i n u t a .

Pokrijte čili i k u h a j t e na tihoj vatri o k o sat v r e m e n a . Č e š ć e p r o m i j e š a j t e , k a k o bi se sastojci bolje spojili i dali p r i v l a č a n o k u s . O s t a v i t e čili d a s e hladi n e k o v r i j e m e , z a t i m g a p o s l u ­ žite.

Varivo od izdanaka soje •

2 šalice

izdanaka

•

2

temeljca

šalice

•

1/2 žličice

•

5

•

7

dag

soje

crnog papra

maslaca

češanj češnjaka,

usitnjen 109

108

•

1 luk,

•

1/2 šalice

nasjeckan umaka

od rajčica

•

1

šećera,

po

•

sol i začinsko

•

4

žličica žlice

mogućnosti smedeg

bilje

svježeg

nasjeckanog

peršina

S t a v i t e t e m e l j a c na v a t r u , a k a d z a v r i j e , d o d a j t e mu i z d a n k e soje. Kuhajte 1 0 m i n u t a ili dok n e o m e k š a j u . D o d a j t e r e d o m p r e o s t a l e s a s t o j k e i k u h a j t e na tihoj vatri d o k se v a r i v o ne z g u s n e . Na kraju d o d a j t e peršin te servirajte v r u ć e ili hladno, po želji.

recepti z a č o p s j u , a p o o v o m v e g e t a r i j a n s k o m m o ž e t e g a lako pripremiti i ponuditi k a o g l a v n o j e l o za laganiju v e č e r u . Dakle, zagrijte ulje na tavi i popržite luk i celer, da o m e k ­ šaju. D o d a j t e z e l e n u p a p r i k u , i z d a n k e i gljive. D o b r o p r o m i ­ ješajte, stavite p o k l o p a c i o s t a v i t e da se jelo l a g a n o k u h a . D o d a j t e u m a k o d soje. A k o želite gusti u m a k , d o d a j t e žlicu g u s t i n a u m a k u o d soje. Č o p sju poslužite n a p o d l o z i o d s m e đ e k u h a n e riže. P o s p i t e jelo s j e c k a n i m b a d e m i m a .

Kari (curry) od tri vrste izdanaka •

2 velika

•

2 stapke

•

1 žlica ulja

•

1

velika zelena paprika,

•

1

šalica

•

25 dag

•

2 žlice

•

1 žlica gustina ili neke druge (nije 3/4

nasjeckani

celera,

nasjeckane

izdanaka

mungo graha

svježih gljiva, umaka

narezana

narezanih

od soje vrste škroba

obavezno)

• podloga •

luka,

od kuhane

šalice

poprženih

cjelovite badema,

riže nasjeckanih

Č o p sju bi t r e b a l o biti k i n e s k o jelo iako je n a s t a l o u S A D , tj. v j e r o j a t n o su ga izmislili kineski k u h a r i u a m e r i č k i m resto­ r a n i m a , gdje j e postalo i z u z e t n o p o p u l a r n o . P o s t o j e različiti 110

srednje

veličine,

narezana

na

tanke

ploške

Čop sju (chop suey) na američki •

2 luka

•

2

velike

•

2

stapke

mrkve,

•

3 žlice ulja

•

1

šalica

•

1

šalica

•

1

šalica izdanaka

•

2 žlice ulja

•

2 žlice

celera,

naribane nasjeckane

izdanaka piskavice izdanaka alfalfe mungo graha

brašna

•

1 žlica praha kari (curry)

•

2

•

1 žličica soli

•

1

•

1/2

šalice žličica šalice

mlijeka muškatnog

oraščića

mljevenih

kikirikija

Pržite luk, m r k v u i celer na 3 žlice ulja d o k ne o m e k š a j u i ne p o z l a t e . Da biste dobili u m a k , k o m b i n i r a j t e 2 žlice ulja, b r a š n o i karijev p r a h . O v u s m j e s u stavite na s r e d n j u vatru te 111

joj p o s e b n o dolijevajte mlijeko i p r i t o m s t a l n o miješajte u m a k dok se ne zgusne. Dodajte sol, muškatni oraščić i m l j e v e n e kikirikije. D o b r o p r o m i j e š a j t e . S a s t a v i t e s p o v r ć e m i i z d a n c i m a . K u h a j t e j o š 3 m i n u t e ili d o k se izdanci p o s v e ne z a g r i j u . P o s l u ž i t e na p o d l o z i od s m e đ e riže, k a š i heljde ili kaši o d cjelovitog žita.

Ratatuj (ratatouille) od izdanaka soje

Zeleni rižoto •

3 žlice ulja

•

30 dag

•

3/41

•

1 žlica praha kari

•

1 žlica umaka od soje

•

1

•

/ 5 dag mješa vine s vježih začinskih biljki npr.

češanj češnjaka

peršin, •

3 žlice

maslinovog

•

3 luka,

narezana

•

2

•

5 malih kocke

•

2 do 3 zelene paprike,

•

1 zan

•

1 i

•

češanja

češnjaka,

tikvica,

usitnjena

neoguljenih

•

i narezanih

neoguljen i nare­

kockice

limenka rajčica ili 3 manje rajčice,

oguljene

nasjeckane 1

šalica izdanaka soje

•

1 žličica soli

•

1/2 žličice

•

bosiljak

u

izdanaka

bosiljak,

mažuran,

mungo graha

10 dag ribanog sira po ukusu

O p e r i t e rižu, o c i j e d i t e je i bacite kratko na z a g r i j a n o ulje. Zalijte t e m e l j c e m ili v o d o m i stavite d a s e k u h a 3 5 d o 4 5 m i n u t a na tihoj vatri. U m e đ u v r e m e n u o p e r i t e z a č i n s k e biljke, p o s u š i t e ih i sitno n a s j e c k a j t e . Z a č i n i t e k u h a n u rižu k a r i j e m , z g n j e č e n i m č e š n j a k o m i u m a k o m od soje. U m i j e š a j t e z a t i m z a č i n s k e biljke, m u n g o i z d a n k e i ribani sir te s m j e s t a poslužite. A k o volite rajčice, m o ž e t e ukrasiti zeleni rižoto k r i š k a m a svježe rajčice.

papra prahu

Pržite luk i č e š n j a k na ulju dok ne o m e k š a j u . D o d a j t e s v e o s t a l e s a s t o j k e o d j e d n o m . Pirjajte 1 5 m i n u t a ili d o k s e p o v r ć e d o b r o ne p o v e ž e i ne o m e k š a .

112

luk vlasac,

na

narezane na kockice

veličine,

melisa,

celer • 20 dag

na ploške

patlidžan srednje na

ulja

cjelovite riže

vode ili temeljca

Tjestenina s izdancima •

30 do 40 dag

•

rezanci) 3 dag maslaca

•

2 srednja

8 IZDANCI-ŽIVA HRANA

tjestenine

(pužići,

makaroni,

ili margarina

luka 113

•

4

•

4 jaja

šalice

•

1/81

izdanaka

mungo graha

mlijeka

•

1

•

sol i papar

češanj češnjaka,

•

2 žlice

•

5 do

izdanaka

zgnječen

alfalfe

10 dag ribanog sira

Tjesteninu skuhajte u slanoj vodi pa ocijedite. N e k a ne b u d e suviše mekana.

Poriluk o p e r i t e , očistite i n a r e ž i t e na t a n k e kolutove. N a r e ­ žite i dio z e l e n e s t a p k e . Z a g r i j t e ulje u tavi i p o p r ž i t e z a j e d n o poriluk i i z d a n k e m u n g o g r a h a . U m u t i t e j a j a s u m a k o m od soje, v i n o m i m i n e ­ r a l n o m v o d o m te p o s o l i t e i p o p a p r i t e . M a s u izlijte u t a v u na i z d a n k e i poriluk te l a g a n o miješajte d o k se jaja ne i s p e k u . K a j g a n a ne smije biti s u v i š e s u h a ni s m e đ e boje. Prije s e r v i r a n j a k a j g a n u u k r a s i t e i z d a n c i m a alfalfe p o želji. O v o se j e l o m o ž e servirati uz z e l e n u salatu i p r ž e n e krumpiriće.

P o p r ž i t e luk na m a s n o ć i . U m e đ u v r e m e n u u m u t i t e j a j a u m l i j e k u i d o d a j t e sol, p a p a r i i z g n j e č e n i č e š n j a k . P o m i j e š a j t e tjesteninu s i z d a n c i m a m u n g o g r a h a , stavite u t a v u , zalijte u m u ć e n i m j a j i m a i p e c i t e d o k se j a j a ne zgusnu. Prije serviranja u k r a s i t e i z d a n c i m a alfalfe i p o s p i t e s i r o m .

Kineska kajgana

Zapečeni izdanci leće sa sirom •

1 kg mrkve

•

4

•

15 dag ribanog sira

•

50 dag

šalice

. • ulja

•

1 jaje

•

1 luk

2 žlice 1

•

15

•

dag

izdanaka

mungo graha

4 jaja

1

•

sol i papar

sira

do 2 češnja češnjaka

1 žlica umaka od soje (po želji)

•

paprika

• •

1 žlica suhog bijelog vina 4 žlice mineralne vode

•

peršin

•

sol i papar

•

2 žlice

izdanaka

mekog svježeg

•

•

(po želji)

leće

malo mlijeka

do 2 poriluka

• •

izdanaka

N a m a s t i t i o k r u g l u p o s u d u . ( O v o j e jelo p o s e b n o d o b r o g alfalfe

o k u s a a k o se p e č e u z e m l j a n o j p o s u d i ) . O p e r i t e m r k v e , z a t i m ih n a r e ž i t e na kolutiće. P o r e d a j t e u n a m a š ć e n u p o s u d u . L a g a n o p o s o l i t e i p o p a p r i t e . Pokrijte m r k v u i z d a n c i m a leće.

114

115

U m u t i t e sir, mlijeko i jaje pa d o d a j t e sol, p a p a r i p a p r i k u . S i r u d o d a j t e naribani sir, n a s j e c k a n i luk i usitnjeni p e r š i n . Z g n j e č i t e č e š n j a k i d o d a j t e ga s i r u . O v u s m j e s u r a s p o r e d i t e r a v n o m j e r n o p r e k o p o v r ć a u p o s u d i . Stavite p o s u d u u peć­ nicu i pecite na 2 0 0 ° C o k o 40 m i n .

Pizza s izdancima Tijesto:

Varivo od izdanaka slanutka 2 žlice

ulja

11 uk 3 šalice 1

izdanaka

žličica

1/21

slanutka

mljevenog

dag rajčica

1

žličica

1

do 3 češnja češnjaka

1

žlica

slatkog

bosiljka vrhnja

limunovog svježeg

soka

•

1/2 žličice

•

1/2

•

1 jaje

•

1 žlica ulja

soli kumina

žličice

•

1/81 mlake

•

2 dag

•

50 dag

•

1 luk

•

nasjeckanog

peršina

Na ulju pržite sitno n a s j e c k a n luk d o k ne p o s t a k l i . D o d a j t e i z d a n k e s l a n u t k a i p o s p i t e ih k o r i j a n d r o m . Zalijte t e m e l j c e m i k u h a j t e o k o 10 m i n u t a na m a l o m p l a m e n u . V a r i v u d o d a j t e rajčice i slatko v r h n j e , z a t i m bosiljak, z g n j e č e n i č e š n j a k i l i m u n o v s o k . Posolite i p o p a p r i t e . Prije serviranja pospite varivo nasjeckanim peršinom.

116

brašna

korijandra

vode

kvasca

rajčica

• 2 žličice

sol i papar malo

1/2 žličice

Nadjev:

50

3 žlice

25 dag

•

korijandra

temeljca suhog

•

origana

1

žličica bosiljka

•

1

žličica majčine dušice

•

1 žličica soli

•

svježe

•

10 dag izdanaka

•

leće 10 do

mljeveni

papar mungo graha

i izdanaka

15 dag ribanog sira

P o m i j e š a j t e b r a š n o sa solju, k u m i n o m i k o r i j a n d r o m . R a s t o ­ pite k v a s a c u mlakoj vodi i z a j e d n o s j a j e m i uljem d o d a j t e b r a š n u . Umijesite g l a t k o tijesto koje s e d o b r o o d v a j a o d prstiju. Tijesto oblikujte u kuglu te p o k r i v e n o ostavite na t o p l o m m j e s t u sat v r e m e n a , d o k n e udvostruči o b u j a m . . 117

T a d a tijesto još j e d n o m i z m i j e s i t e pa oblikujte u o k r u g l u pogaču promjera 26 cm. N a r e ž i t e rajčice na tanje p l o š k e , luk s i t n o n a s j e c k a j t e te ga r a s p o r e d i t e po tijestu. P o s p i t e o r i g a n o m , b o s i l j k o m i m a j ­ č i n o m d u š i c o m , te p o p a p r i t e i p o s o l i t e . N a tijesto z a t i m r a s p o r e d i t e m j e š a v i n u i z d a n a k a m u n g o g r a h a i leće te ga p o s p i t e ribanim s i r o m . P i z z u pecite u toploj pećnici na 2 0 0 ° C o k o 35 m i n u t a .

Nabujak od raži i izdanaka mungo graha 25 dag raži u zrnju 1/21 vode ili temeljca 1

žličica

suhog

1

žličica

suhe

1

žličica

suhog

bosiljka majčine

dušice

origana

1 luk 1

Pirjani izdanci graška

češanj češnjaka

1 svežnjić 30

• •

peršina rajčice

3 do 4 šalice izdanaka graška

10 dag ribanog sira

2 dag

2

maslaca

jogurta

•

1 luk

sol i papar

•

1 mrkva

2jaja

•

celerovo

•

miloduh peršin

•

5 dag

lišće

•

• 2 žlice

pahuljica

kvasca

sol

N a s j e c k a j t e luk n a k o c k i c e , m r k v e n a kolutiće, z a č i n s k e biljke na sitne listiće. R a s t o p i t e m a s l a c u loncu te na n j e m u popržite i z d a n k e g r a š k a , m r k v u , luk i z a č i n s k e biljke. Pirjajte o k o 15 m i n u t a . Posolite i pospite p a h u l j i c a m a k v a s c a .

118

dag

izdanaka

mungo graha

N a m o č i t e raž p r e k o noći u 1/2 I v o d e . S l i j e d e ć e g d a n a s k u ­ hajte raž u vodi u kojoj se n a m a k a l a z a j e d n o s m a j č i n o m d u š i c o m , b o s i l j k o m i o r i g a n o m . N e k a vrije na l a g a n o m p l a ­ m e n u o k o sat v r e m e n a . U m e đ u v r e m e n u nasjeckajte luk, očistite i narežite rajčicu i isjeckajte p e r š i n . S v e d o d a j t e k u h a n o j raži te u s m j e s u umutite i p o l o v i c u r i b a n o g sira. Z a č i n i t e z g n j e č e n i m č e š n j a k o m i ulijte m a s u u namašćenu posudu za nabujak. J o g u r t u m u t i t e z a j e d n o s j a j e m i o s t a t k o m ribanog sira te posolite i popaprite. M j e š a v i n o m prelijte s m j e s u u p o s u d i te p e c i t e u pećnici o k o 30 m i n u t a na 2 2 0 ° C . Pet m i n u t a prije kraja p e č e n j a p o s p i t e n a b u j a k i z d a n c i m a m u n g o g r a h a .

119

Ljetno varivo s izdancima 3 žlice

ulja

Muk 60 dag 4 velike

tikvica rajčice

2 šalice izdanaka

soje

i mungo graha

9.

sol i papar majčina

dušica

origano bosiljak 1 5 do

češanj češnjaka 10 dag ribanog sira

L u k narežite na kockice. O p e r i t e tikvice i narežite ih na tanje p l o š k e . Z a j e d n o s l u k o m popržite na ulju i pirjajte 10 do 15 m i n u t a t e p o potrebi d o d a j t e m a l o v o d e . N a r e ž i t e rajčice na kocke i d o d a j t e o s t a l o m p o v r ć u u l o n c u . Posolite i p o p a p r i t e , začinite m a j č i n o m d u š i c o m , orig a n o m , bosiljkom i č e š n j a k o m . Pri z a v r š e t k u k u h a n j a d o d a j t e varivu i z d a n k e , ali n e m o j t e ih kuhati. Prije s e r v i r a n j a pospite varivo sirom.

120

Salate

Salata glavatica s potočarkom •

7

glavica

•

1

žlica

•

2

šalice

•

1/81

salate listova potočarke izdanaka

potočarke

Preljev: jogurta

• 2 žlice

ulja

•

malo

limunovog

•

sol i papar

soka

Očistite, o p e r i t e i narežite salatu na z a l o g a j e . O p e r i t e listove p o t o č a r k e i sitno ih n a s j e c k a j t e . P o m i j e š a j t e jogurt, ulje, l i m u n o v sok, sol i p a p a r te preljevu d o d a j t e i sitno s j e c k a n u p o t o č a r k u . D o d a j t e preljevu i i z d a n k e te t i m e prelijte u zdjeli salatu. O d m a h poslužite.

Salata sijanica s izdancima suncokreta •

20 dag

•

1

svježi mladi krastavac

salate

sijanice

•

25

dag jagoda 123

•

20 dag

•

4

žlice

svježeg

kravljeg sira

izdanaka

suncokretovih

sjemenki

Preljev: •

1/81 slatkog

•

3 žlice

•

1

vrhnja

suncokretovog

ulja

žlica octa ili limunovog soka

•

1 žlica kečapa

•

sol i papar

S a l a t u operite i očistite. O s t a v i t e da se o s u š i . O p e r i t e kra­ s t a v a c i narežite ga na t a n k e k o l u t o v e . O p e r i t e j a g o d e i, a k o su p r e v e l i k e , prepolovite ih. S v e p o r e d a j t e u v e ć u z d j e l u za s a l a t u . Kravlji sir oblikujte u o m a n j e g r u d e i r a s p o r e d i t e ih u s a l a t i . P o s p i t e salatu i z d a n c i m a .

•

1/2 žličice

•

7

soli

češanj češnjaka

O p e r i t e k r a s t a v a c , izvadite s r e d i n u s k o š t i c a m a (ako je p o t r e b n o ) i g r u b o naribajte na t a n k e p l o š k e . Luk narežite na t a n k e k o l u t o v e , a luk v l a s a c na kraće š t a p i ć e . J o g u r t p o m i j e š a j t e s l i m u n o v i m s o k o m , začinite solju p a p r o m i s e n f o m te d o d a j t e i zdrobljeni č e š n j a k . S v e s a s t o j k e salate prelijte p r e l j e v o m i o d m a h p o s l u ž i t e .

Salata od žitnih izdanaka •

7

šalica žitnih izdanaka

(pšenica, ječam,

zob

ili raž)

Od s a s t o j a k a za preljev u m u t i t e preljev, prelijte salatu i o d m a h poslužite.

•

1

šalica kiselog zelja

•

25

dag

grožđa

Preljev:

Salata od izdanaka leće i krastavaca •

1

•

1

• •

veliki krastavac za salatu šalica izdanaka

leće

Huk 2 svežnjića

luka

vlasca

•

10 g slatkog ili kiselog

•

2 žlice

•

1 žlica umaka od soje

•

1/2 žličice

•

papar i sol

•

2 žlice izdanaka

vrhnja

ulja đumbira alfalfe za

ukras

Preljev:

124

•

25

dag jogurta

•

sok

•

1/2 žličice

polovice

limuna

senfa

O p e r i t e g r o ž đ e , r a s p o l o v i t e j a g o d e i izvadite koštice. Kiselo z e l j e usitnite r u k o m te p o m i j e š a j t e s i z d a n c i m a i g r o ž đ e m . V r h n j e , u m a k od soje i ulje d o b r o u m u t i t e i začinite đ u m b i r o m , p a p r o m i s o l j u . Prelijte salatu o v i m p r e l j e v o m i p o s p i t e 125

s v e i z d a n c i m a alfalfe. Ostavite n e k o l i k o t r e n u t a k a d a s e p r o ž m e i z a t i m poslužite.

20

dag

izdanaka

•

4

rajčice

mungo

graha

Preljev: •

3 žlice jogurta

•

3 žlice

•

sol

ulja

•

1/2 žličice

20 do 25 dag

•

1

•

5 dag

•

3 žlice

•

7 žlica soka od limuna

•

5 žlica

•

sol i papar

ili kiselog

vrhnja

od suncokreta

samoniklog bilja

izdanaka pšenice

nasjeckanih

oraha

ili lješnjaka

suncokretovog kiselog

ulja

mlijeka

O p e r i t e i očistite s a m o n i k l o j e s t i v o bilje, o s u š i t e i narežite na k o m a d i ć e veličine z a l o g a j a . U m u t i t e preljev o d ulja, l i m u n o v o g s o k a , kiselog mlijeka, soli i p a p r a . P o m i j e š a j t e s v e s a s t o j k e - i z d a n k e , bilje lješ­ n j a k e ili o r a h e - i prelijte p r e l j e v o m . Poslužite.

karija

• 1/4 žličice suhog bosiljka, zdrobljenog U m i j e š a j t e z a j e d n o jogurt, ulje i z a č i n e te prelijte i z d a n k e m u n g o g r a h a . Rajčice o p e r i t e i razrežite ih u o s m i n e te n j i m a garnirajte s a l a t u .

Salata od raženih izdanaka

Samoniklo bilje s proklijalom pšenicom

•

25

•

15 dag

•

2

• 5 V e ć u r a n o proljeće m o ž e t e na l i v a d a m a i u š u m a r c i m a u d a l j e n i m o d c e s t a ubrati m l a d o s a m o n i k l o j e s t i v o bilje b o g a t o v i t a m i n i m a i m i n e r a l i m a . Izbor je velik, a p r e d l a ž e m o n e k e o d najpoznatijih biljki: lišće m a s l a č k a (radič), lišće stolisnika, kiselicu, m l a d u k o p r i v u , divlji d r a g u š a c , c v j e t o v e t r a ­ tinčice . . . 126

šalica

Preljev:

Salata od mungo graha •

•

dag

izdanaka

raži

mrkve

jabuke dag

lješnjaka

Preljev: •

1 jogurt ili kiselo vrhnje

•

2 žlice

•

limunovog

soka

sol 127

O s t r u ž i t e m r k v e , j a b u k e o p e r i t e , ogulite i o d s t r a n i t e im k o š t i c e . Naribajte k r u p n o i j a b u k e i m r k v e . L j e š n j a k e n a s j e c ­ kajte i d o d a j t e z a j e d n o s j a b u k a m a i m r k v a m a r a ž e n i m izdancima. Pomiješajte.

Matovilac s pšeničnim izdancima

Od j o g u r t a ili kiselog vrhnja i l i m u n o v o g s o k a u m i j e š a j t e preljev i posolite g a . Prelijte salatu i p o s l u ž i t e .

2 šalice rotkvica,

mješavine alfalfa

izdanaka

(mungo grah,

i lan)

•

1

•

1 jabuka

salata glavatica ili

•

2

•

1 mali luk

•

15 dag oštrog sira

20 dag

svježeg

•

2 žlice

limunovog

•

Šarena salata od izdanaka •

•

kravljeg sira soka

sol

•

20

dag

•

1

velika jabuka

pšeničnih

• •

1 naranča 10 dag matovilca

izdanaka

P o m i j e š a j t e sir s l i m u n o v i m s o k o m i solju te l a g a n o d o d a vajte i z d a n c i m a p š e n i c e . O p e r i t e j a b u k u , po želji je ogulite,

15 dag sijanice

ogulite n a r a n č u i o b j e narežite na k o c k i c e . D o d a j t e siru i izdancima. O p e r i t e matovilac, očistite i ocijedite v o d u . Stavite ga k a o p o d l o g u na p l a d a n j ili u z d j e l u za s a l a t u . R a s p o r e d i t e po m a t o v i l c u m j e š a v i n u sira, v o ć a i i z d a n a k a . Poslužite.

rajčice

Preljev:

Jutarnja salata 3 žlice ulja 1

žlice limunovog

1/2 češnja 1

žlica

soka

češnjaka

nasjeckanog

svježeg peršina

1 žlica senfa sol i papar P o m i j e š a j t e d o b r o različite i z d a n k e . J a b u k e i luk narežite na k o c k i c e , rajčice na o s m i n e , a sir r a z d r o b i t e na m a n j e g r u d e . O d n a v e d e n i h s a s t o j a k a umiješajte preljev. S v e s a s t o j k e s a l a t e p o m i j e š a j t e i prelijte p r e l j e v o m . P o s l u ž i t e . 128

•

2

•

1

šalice

•

3 jabuke,

•

1/2

šalice

•

1/2

šalice jogurta

•

3 banane

šalica

izdanaka očišćenih naribane

pšenice koštica s

suncokreta

korom

grožđica narezane

na

kolutove

S v e s a s t o j k e l a g a n o p o m i j e š a j t e u zdjeli za salatu i p o s l u ­ žite.

9 IZDANCI-ŽIVA HRANA

129

Miješana salata od izdanaka mungo graha •

1

manja

limenka

kuhanog

kukuruza,

Izdanci alfalfe i soje u salati ocije­

đenog • •

1 1

sirova šalica

minute •

cvjetača,

rastavljena

na cvatove

izdanaka mungo graha,

kuhanih 3

na pari

2 zelene

ili crvene paprike,

narezane

•

1/2 glavice

•

2

•

1/2 šalice sitno

nasjeckanih

•

1/2 šalice sitno

trgane zelene paprike

•

1

šalice

luk,

svježeg

izdanaka

kupusa,

naribanog

alfalfe izdanaka

soje

narezan na tanke kolutove

na S a s t a v i t e s v e z a j e d n o u zdjeli i prelijte m a j o n e z o m . P o m i j e ­

rezance

šajte i poslužite. Preljev: •

ulje, ocat,

Alfalfa salata začinjena rotkvicom

sol i papar

P o m i j e š a j t e s v e s a s t o j k e u zdjeli i prelijte ih p r e l j e v o m .

Salata od izdanaka alfalfe •

2 šalice

izdanaka

• • •

1/2 šalice sitno nasjeckanog 1 rajčica, u osminama 1 krastavac, krupno riban

•

2 stapke

•

1/2 zelene kice

celera,

alfalfe

narezane

2

šalice

izdanaka

•

1

avokado

•

1

šalica

•

1

žličica kelpa

•

1/4

šalice

•

1/4 šalice

•

sok

alfalfe

(odstranite koru nasjeckanog izdanaka

celera

i košticu) (stapke)

rotkvice

vode

1/2 limuna

luka

usitnjene

paprike,

•

na

sitne

koc­

S v e s a s t o j k e , o s i m i z d a n a k a alfalfe, stavite u b l e n d e r i u m u ­ tite u g u s t u j e d n o l i č n u s m j e s u . I z d a n k e alfalfe r a s p o r e d i t e u zdjeli za salatu i z e l e n o m s m j e s o m prelijte s a l a t u . Služite o d m a h . P o želji m o ž e t e o v o m g u s t o m u m a k u d o d a t i luk, raj­ čicu ili p a p r i k u .

O v o j salati m o ž e t e po želji d o d a t i i d r u g e s a s t o j k e : z e l e n u s a l a t u , k u p u s ili c v j e t a č u . S a s t o j k e s a s t a v i t e u zdjeli za s a l a t e , a z a t i m prelijte o m i l j e n i m u m a k o m . 130

131

Alfalfa i ananas •

1 šalica vode

•

1

šalica

•

1

šalica izdanaka

•

3 žlice

svježih kockica sezamovog

• •

sok 1/2 limuna 3 žlice sjemenki

•

sol i papar po želji

suncokreta

(očišćenog)

ananasa

alfalfe sjemena

S t a v i t e a n a n a s i v o d u u b l e n d e r i m u t i t e d o k ne d o b i j e t e gusti u m a k . T i m e prelijte i z d a n k e alfalfe i salatu p o s p i t e s e z a m o v i m s j e m e n k a m a koje s t e p r e t h o d n o popržili i z a t i m istucali u a v a n u .

O g u l i t e k r u m p i r e , a a k o su m l a d i , s a m o ih d o b r o o s t r u ž i t e . Naribajte ih na vrlo t a n k e p l o š k e . Istisnite sok l i m u n a po k r u m p i r u . D o d a j t e i z d a n k e i sitno isjeckani celer. Posolite i p o p a p r i t e t e pospite salatu s j e m e n k a m a s u n c o k r e t a . Z a pri­ p r e m e v o d i t e r a č u n a o t o m e da k r u m p i r e očistite i izribate p o s l j e d n j e , jer b r z o t a m n e izloženi z r a k u .

Mungo grah i alfalfa

Alfalfa i mrkva

•

7

šalica

• •

1 1

šalica sitno ribane mrkve šalica zelene salate

•

7

šalica izdanaka alfalfe

•

7

•

7

rajčica

šalica izdanaka

•

7

avokado

• •

1/2 šalice sitno 1/2 avokada

•

1/2

alfalfe

ribane

cikle

•

Z d r o b i t e a v o k a d o v i l j u š k o m i u m u t i t e s v o d o m , a k o je potrebno. Sve ostale sastojke lagano promiješajte u zdjeli za s a l a t u i prelijte u m a k o m od a v o k a d a .

izdanaka

mungo graha

limuna

malokelpa

N a r e ž i t e rajčicu i a v o k a d o te d o d a j t e i z d a n k e . P o m i j e š a j t e i začinite k e l p o m i l i m u n o v i m s o k o m . K o l i č i n a je za d v i j e osobe.

Salata od krumpira i izdanaka alfalfe •

2

•

1/2 šalice

•

1/2 šalice na

Slatka salata od izdanaka pšenice

krumpira izdanaka

alfalfe

kockice narezane stapke celera

•

1/2 šalice

•

2

•

med i malo

žlice

tri dana

sezamovih

starih

izdanaka pšenice

sjemenki

kelpa

132 133

Popržite s j e m e n k e s e z a m a te ih istucajte u a v a n u . P o s p i t e n j i m a i z d a n k e . Z a č i n i t e salatu s m a l o k e l p a (u p r a h u ) i medom.

12 d a g v r h o v a š p a r o g a izvadite iz k o n z e r v e i ocijedite. O p r a n e i o s u š e n e š a m p i n j o n e narežite na t a n k e p l o š k e , poprskajte limunovim s o k o m i pomiješajte s izdancima m u n g o g r a h a i š p a r o g a m a . Prije s e r v i r a n j a prelijte u m a k o m od l i m u n o v o g s o k a , ulja, soli, p a p r a i n a s j e c k a n o g p e r š i n a .

Salata od izdanaka mungo graha •

2 šalice

•

1

•

4 do 5 rajčica

Salata sa šparogama i šampinjonima

izdanaka

nasjeckani luk

Preljev ćete napraviti od 1 kiselog v r h n j a ili j e d n o g j o g u r t a ili kefira, 1 žlice s e n f a , 2 žlice l i m u n o v o g s o k a , m o r s k e soli, 1 č e š n j a č e š n j a k a , p e r š i n a i luka v l a s c a . Izrežite rajčice na k o c k i c e i p o m i j e š a j t e s i z d a n c i m a i l u k o m . Sve s a s t o j k e za preljev d o b r o u m u t i t e p j e n j a č o m i prelijte njime salatu. I z d a n k e z a o v u salatu n e t r e b a kuhati.

Salata s paprikom 2 svježe p a p r i k e narežite na k o m a d i ć e i p o m i j e š a j t e s i z d a n ­ c i m a . Z a č i n i t e l i m u n o v i m s o k o m i u m a k o m o d soje.

Izdanci mungo graha u raznim varijacijama 25 d a g i z d a n a k a m u n g o g r a h a kratko popržite u v r e l o m ulju. Pustiti da se o h l a d e . Koristite u o v i m v a r i j a c i j a m a :

Salata od izdanaka slanutka •

Salata s celerom •

2 stapke

•

1 kivi,

•

malo

celera

nasjeckane

na

•

1

mali luk,

•

2

tikvice

•

2 rajčice,

slanutka,

kuhani i ohlađeni

sitno nasjeckan

kockice

oguljen i narezan na tanke kriške

limunovog

2 šalice izdanaka

oguljene i narezane na

kockice

soka Umak za salatu:

P o m i j e š a j t e i z d a n k e i celer, u k r a s i t e kivijem i p o p r s k a j t e limunovim sokom. 134

•

2 žlice

•

2 žlice

suncokretovog limunovog

ulja

soka 135

•

morska

•

2 žlice potočarke,

•

2 žlice

Umutiti sastojke za u m a k i n j i m e preliti salatu. N e p o s ­ r e d n o prije s e r v i r a n j a popržiti i z d a n k e p š e n i c e na m a s l a c u i njima posuti salatu.

sol lišće

peršina

N a r e z a t i tikvice na t a n k e p l o š k e i p o m i j e š a t i ih sa s v i m o s ­ t a l i m s a s t o j c i m a salate. Spojiti s a s t o j k e u m a k a , d o b r o i h p o m i j e š a t i i umutiti te u m a k o m preliti s a l a t u .

U m j e s t o i z d a n a k a p š e n i c e m o ž e t e popržiti n a tavi bez m a s n o ć e s j e m e n k e s e z a m a i n j i m a posuti s a l a t u .

Salata od kupusa i izdanaka leće •

Salata od špinata i izdanaka leće •

50

dag

mladog

špinata

•

7

•

6 srednjih rotkvica,

šalica izdanaka leće narezanih

na

tanke

2 žlice

•

1

šalica

•

1

mala cikla,

•

2 stapke na

Umak za salatu: 1

•

2 žličice

žličica

sezamovog

ulja

suncokretovog

•

1

•

svježe

mljeveni

papar

•

morska

sol

manje

•

2 žlice

svježeg pe/šina,

češanj češnjaka,

2 žlice

izdanaka

(što

• ulja

zgnječen

pšenice

moguće) sitno

suncokretovog

ulja

izdanaka leće naribana

celera zajedno

s lišćem

narezane

korijen

kupusa ocat

•

1/2 šalice

•

malo

•

morska

slatkog

zdrobljenog sol (što

vrhnja kumina manje)

nasjeckanog

ili sezamovog

žličica maslaca

Oprati i očistiti špinat te ga ostaviti da se ocijedi i o s u š i . P o m i j e š a t i ga s i z d a n c i m a leće i r o t k v i c o m . 136

narezanog na

tanke ploške

• jabučni

sjemena 1

kupusa,

Umak za salatu:

•

•

bijelog

rezance

•

ploške

•

1/2 glavice tanke

N a r e z a n i k u p u s staviti u z d j e l u i p o m i j e š a t i d o b r o s u l j e m . Z a t i m k u p u s u d o d a t i o s t a l e s a s t o j k e salate. U m a k ć e m o p r i ­ rediti u b l e n d e r u (vrsta m i k s e r a ) . Stavit ć e m o korijen i o s t a l e s a s t o j k e u m a k a te ih izmiksati u pire. Preliti salatu i staviti je u frižider na s a t - d v a prije serviranja.

137

Salata od izdanaka riže i mungo graha •

1 i 1/2 šalica izdanaka riže

•

1

•

1/2 paprike,

•

1

manji krastavac, šalica

narezan

narezane

izdanaka

na

na

tanke ploške

voćnog octa

žlice

maslinovog

1

žlica luka,

1 žličica crne

gorušice

sjemena

svježe

mljeveni

papar

morska

sol (što

manje)

2 tvrdo

kuhana jajeta,

žlica

svježe

nasjeckane

sitno

(usitnjenog

potočarke

ili malo

gorušice

sitno

1

tikvica,

narezana na tanke ploške

• 2 žlice

ulja po izboru

•

2 žlice

vina

•

1 žlica soka od limuna

•

morska

sol

(što

manje

•

svježe

mljeveni

papar

svježeg

kopra

• 2 žlice

ulja

masline,

2 žlice peršina

naribane

mala

moguće) (sitno

nasjeckanog)

sitno nasjeckanog

izdanaka

mljevenog 4

1

rezance

Umak:

4

2 mrkve,

• Umak:

mungo graha

2 žlice

•

nasjeckana lišća)

(usitnjenog

P o m i j e š a t i s a s t o j k e s a l a t e u velikoj zdjeli a z a t i m je preliti u m a k o m . U m a k treba dobro umutiti u porcelanskoj posudi t e istući ž i c o m k a k o b i s e d o b i l a p j e n a s t a s m j e s a . S a l a t u posuti svježe nasjeckanim koprom.

Salata od mrkve i izdanaka sezama

lišća)

P o m i j e š a t i s v e s a s t o j k e s a l a t e , a z a t i m u b l e n d e r u napraviti u m a k i preliti njime s a l a t u . Posuti je n a s j e c k a n i m j a j i m a , per­ šinom i potočarkom.

•

4

veće mrkve,

•

1

povrtnica,

•

1/2

•

1 jogurt

•

1 žlica ulja

•

1 žlica soka od limuna

šalice

naribane

naribana izdanaka

sezama

Umak:

Salata od izdanaka ječma

138

•

1

šalica

izdanaka ječma

•

1

šalica cikle,

svježe naribane

•

malo

mljevenog

komorača

•

malo

mljevenog

papra

(sjeme)

139

•

morska

•

3

žlice

sol (što

Celer s izdancima potočarke

manje)

potočarke

Pomiješati m r k v u , p o v r t n i c u i i z d a n k e s e z a m a u v e ć o j zdjeli te preliti d o b r o u m u ć e n i m u m a k o m . Poklopiti salatu i ostaviti je sat v r e m e n a u frižideru kako bi m r k v a i ostali sastojci upili što bolje u m a k . Prije s e r v i r a n j a ukrasiti salatu p o t o č a r k o m .

3

šake

matovilca smokve,

sitno

2 žlice

stapki

•

1

celera limunovog

kisela jabuka,

nasjeckane

•

2 srednja

•

2 žlice

•

12 šljiva,

•

1

luka,

ulja

•

malo

mljevenog

1

manja čaša bijelog vina

•

malo

cimeta

•

1

luk,

•

1/2

narezan na tanke kolutove

2 žlice

2 žlice soka

•

morska

•

1

•

2

žlica žlice

ulja sol

od limuna (što je

manje

moguće)

mljevenog komorača izdanaka

(sjeme)

gorušice

Staviti oprani i o s u š e n i m a t o v i l a c u z d j e l u . U m e đ u v r e m e n u n a m o č i t i n a r e z a n e s m o k v e u b i j e l o m vinu o k o 15 m i n . Z a t i m posuti m a t o v i l a c s m o k v a m a i k o l u t o v i m a luka koji s m o pre­ t h o d n o popirjali u n e š t o ulja. S a s t o j k e za u m a k d o b r o p o m i ­ j e š a t i , u m a k o m preliti salatu i d o b r o je p r o m i j e š a t i .

tanke ploške

sitno

nasjeckana

bez koštica

3 suhe

•

na

češanj češnjaka

•

•

soka narezana

od suncokreta

•

Umak:

140

5

•

Umak za salatu:

Izdanci gorušice i smokve u matovilcu •

•

šalice

klinčića

izdanaka

potočarke

Očistiti celer i sitno ga naribati. S m j e s t a p o p r s k a t i l i m u n o v i m s o k o m da ne p o t a m n i . P o m i j e š a t i luk i ulje te z a j e d n o sa šlji­ v a m a staviti u b l e n d e r da se z d r o b i . T o j kremi d o d a t i j o š č e š n j a k i mirodije te staviti u mikser da d o b i j e t e m e k a n u kremu. Staviti naribani celer i n a r e z a n e j a b u k e u zdjelu i posuti ih i z d a n c i m a p o t o č a r k e . Preliti salatu k r e m o m od šljiva i servi­ rati.

10. Slatka Jela od izdanaka

Izdanci sezama s ribanim jabukama •

4 do 6 jabuka

•

malo

cimeta

•

šaka

grožđica

•

limunov

•

1

•

2 do 3 žlice izdanaka

sok

slatko vrhnje

J a b u k e očistite, ogulite i naribajte te s m j e s t a natopite limu­ n o v i m s o k o m , k a k o ne bi p o s m e đ i l e . P o s p i t e c i m e t o m i dodajte grožđice, dobro pomiješajte. Istucite slatko vrhnje u šlag i njime pokrijte ribane j a b u k e . I z d a n k e s e z a m a m a l o popržite na tavi bez m a s n o ć e i n j i m a pospite jabuke i tučeno vrhnje. I z d a n k e s e z a m a m o ž e t e d o d a t i p e č e n i m j a b u k a m a , tj. mješavinom grožđica, smeđeg šećera i izdanaka sezama puniti i z d u b l j e n a s r c a j a b u k a i z a t i m ih peći u v r u ć o j p e ć n i c i .

Okruglice s izdancima •

15 dag brašna

•

5

dag

10 IZDANCI-ŽIVA HRANA

mljevenih

lješnjaka 145

•

5

dag grožđica

•

5

dag

•

1

kokosovog

šalica

•

sok jedne

•

2 žlice

•

nešto

brašna

izdanaka pšenice naranče

meda vode

Stavite u zdjelu za m i j e š a n j e tijesta b r a š n o , lješnjake, grož­ đice, kokosovo brašno, med, izdanke pšenice i sok od n a r a n č e t e d o b r o mijesite. D o d a j t e s a m o onoliko v o d e koliko je p o t r e b n o da d o b i j e t e ni s u v i š e ljepljivu ni s u v i š e suhu masu. O v o tijesto oblikujte u okruglice veličine šljive i o s t a v i t e d v a d a n a da se s u š e na s u n c u . O k r u g l i c e m o ž e t e sušiti i u pećnici na rešeci pri t e m p e r a t u r i 6 0 ° C pri o t v o r e n i m v r a t n i ­ c a m a p e ć n i c e . T a k o ć e o k r u g l i c e biti g o t o v e z a j e l o v e ć n a k o n 5 do 6 sati s u š e n j a .

Zagrijte p e ć n i c u na 1 8 0 ° C . I z d a n k e p š e n i c e s a m e l j i t e u stroju za m e s o . U velikoj zdjeli pomiješajte z o b e n e p a h u ­ ljice,kokos, p š e n i č n e i z d a n k e , s u n c o k r e t o v e i s e z a m o v e s j e m e n k e . D o d a j t e ulje i d o b r o s v e izmiješajte. P o m a l o doli­ jevajte v o d u . D o d a j t e b a d e m e i g r o ž đ i c e te ih u m i j e š a j t e u s m j e s u . Istresite s m j e s u u veliki pouljeni plitki lim. R a s p o r e ­ dite s m j e s u j e d n a k o m j e r n o ž l i c o m ili s p a t u l o m . Podijelite u k o c k e m o k r i m n o ž e m . Pecite u pećnici o k o sat do sat i po. Ugasite p e ć n i c u i ostavite da se g r a n o l a hladi. O n a m o r a biti h r s k a v a i s m e đ k a s t e boje. Nalik je na p o g a č u koja se d a d e lijepo lomiti po ž l j e b o v i m a u r e z a n i m n o ž e m prije p e č e n j a . K a d se g r a n o l a o h l a d i , izlomite je i stavite u s t a k l e n k e . Č v r s t o zatvorite i č u v a j t e na h l a d n o m i s u h o m m j e s t u . G r a n o l a se o b i č n o j e d e za d o r u č a k , a d j e c a je v o l e i za užinu.

Maline s izdancima pšenice Granola 3

litra jogurta

•

1

tučeno slatko

mrvica

•

1

šalica

2 šalice

izdanaka

pšenice

•

med i sezamove sjemenke za

šalica šalice

suncokretovih sezamovih

1/2 šalice

vode

1

šalica

blanširanih

1

šalica grožđica

voća

(svježeg)

pahuljica

vrhnje

izdanaka pšenice ukras

sjemenki sjemenki

1/4 šalice ulja

146

1

kokosovih

1

zobenih

30 dag malina ili drugog bobičastog

• 1 šalica

1/4

šalice

•

U blenderu pomiješajte maline, jogurt i izdanke. Zasladite m e d o m po želji. R a s p o r e d i t e u zdjelice i ukrasite t u č e n i m vrhnjem, po jednom malinom is malo sezamovih sjemenki.

badema

147

Slatkiši od pšeničnih izdanaka •

1

šalica pšeničnih ili drugih izdanaka neke

žitarice •

7

šalica badema

•

1

šalica grožđica

•

1/2

šalice

kokosovog

brašna

S a s t o j k e d o b r o s a m e l j i t e i oblikujte u k u g l i c e veličine o r a h a . Z a m o t a j t e ih u k o k o s o v o b r a š n o te sušite na rešeci ili, a k o želite, u pećnici pri t e m p e r a t u r i 6 0 ° C .

Isklijale kuglice •

7

šalica

•

7

šalica

•

7

šalica mljevenih

•

1

šalica grožđica

•

1/2

šalice

izdanaka pšenice svježeg kravljeg sira oraha

kokosovog

brašna

ili pšeničnih

klica Sastavite i z d a n k e , sir, o r a h e i g r o ž đ i c e . Oblikujte u kuglice veličine o r a h a . Uvaljajte u tostirano k o k o s o v o b r a š n o ili tostirane p š e n i č n e klice.

Punjene datulje Sirovi kolač Sameljite zajedno po jednu šaku suncokretovih sjemenki, tostiranih i z d a n a k a p š e n i c e i b a d e m a . P o m i j e š a j t e s m e d o m i t o m m j e š a v i n o m punite datulje.

Izdanci s maslacem od kikirikija •

7

•

1/4

•

1 žlica melase

šalica šalice

izdanaka pšenice maslaca

od kikirikija

P o m i j e š a j t e s a s t o j k e v i l j u š k o m ili p r s t i m a . O b l i k u j t e u k u g ­ lice. Z a m r z n i t e . Dobit ćete o k o 15 k u g l i c a ili, d r u g i m rije­ č i m a , s m j e s a sadrži o k o 1 5 v r h o m p u n i h žličica. K u g l i c e m o ž e t e uvaljati u s e z a m o v e s j e m e n k e , k o k o s o v o b r a š n o ili žitne klice.

•

7

•

7

•

7

šalica

•

1

šalica suhih šljiva bez koštica

•

7

šalica badema

•

7

šalica

•

7

šalica sušenih

•

7

šalica

suhih marelica

•

1

šalica

izdanaka

•

4 žlice meda

šalica datulja šalica

bez koštica

smokava

(nasjeckanih)

grožđica

sušenih jabuka ribizla pšenice

K r u p n o s a m e l j i t e u stroju za m e s o datulje, s m o k v e , grož­ đ i c e , šljive, b a d e m e , j a b u k e , ribizle, m a r e l i c e i i z d a n k e p š e ­ nice. D o d a j t e m e d i d o b r o p r o m i j e š a j t e . M a s u d o b r o pritis­ nite u oblik za p e č e n j e k r u h a . Stavite u frizer na 24 sata. Režite u t a n k e p l o š k e . Držite u f r i ž i d e r u .

148 149

Izdanci alfalfe s breskvama

Alfalfa u pjeni od marelica •

2 jabuke,

•

12 suhih marelica,

•

4 žlice slatkog

•

7

• 2

naribane 12 sati

sjemenki,

poprženih

M a r e l i c e p r o p u s t i m o kroz b l e n d e r da b i s m o dobili pire u koji u m u t i m o slatko vrhnje. P j e n o m p r e l i j e m o j a b u k e t e ukra­ s i m o i z d a n c i m a alfalfe i p o s p e m o s e z a m o v i m s j e m e n k a m a .

Krema od banana i izdanaka gorušice •

3

•

čašica

likera

•

3

maslaca

•

1/2

•

1

•

7 žlica meda

dag

šalice žlica

zdrobljene

viljuškom

od naranče izdanaka

suncokreta

izdanaka gorušice

B a n a n e i liker d o b r o u m u t i t e . U m a l o j p o s u d i rastopite m a s ­ lac i na n j e m u popržite i z d a n k e s u n c o k r e t a . Ohladiti a z a t i m p o m i j e š a t i z a j e d n o s v e s a s t o j k e . Ukrasiti k r e m u i z d a n c i m a gorušice.

150

srednje

velikih

•

4

šalice

•

7

žlica maslaca

•

3 žlice meda ili melase

•

7

čašica prošeka

•

7

čašica

•

1 slatko vrhnje,

•

2

izdanaka

bresaka

alfalfe

Sirup:

alfalfe

sezamovih

banane,

6 zrelih

vrhnja

šalica izdanaka žlice

namočenih u vodi

•

žlice

maraskina tvrdo tučeno

izdanaka

suncokretovih

sjemenki,

poprženi Na kratko u r o n i m o b r e s k v e u kipuću v o d u da b i s m o im lakše ogulili k o ž u i narezali na p l o š k e . U lončiću zagrijati m a s l a c , dodati m e d i a l k o h o l te kuhati na s l a b o m p l a m e n u 10 m i n u t a . T o ć e biti s i r u p . R a s p o r e d i m o p l o š k e b r e s k v i u plitku zdjelu i z a l i j e m o ih s i r u p o m . S t a v i m o u frižider da se d o b r o upije. Četiri s a t a k a s n i j e m o ž e m o servirati ovaj d e s e r t p o s u t i z d a n c i m a alfalfe, preliven t u č e n i m v r h n j e m i p o s i p a n s u n c o k r e t o v i m izdancima.

151

POGOVOR U p o t r e b a i z d a n a k a za ljudsku h r a n u je n o v a u našoj z e m l j i , iako t a k v u h r a n u u d r u g i m k u l t u r a m a i civilizacijama koriste već t i s u ć a m a g o d i n a . S t o g a bi t r e b a l o dati još n e k o ­ liko n a p o m e n a i ideja o t o m e k a k o na najbolji način do bla­ godati o v e žive h r a n e . U p r v o m r e d u t r e b a uvijek imati na u m u da su izdanci najsvježije m o g u ć e p o v r ć e , h r a n a koja još raste u t r e n u t k u k a d je p r i n o s i m o u s t i m a , jelo u k o j e m još nisu počeli p r o c e s i r a s p a d a n j a hranjivih s a s t o j a k a bez obzira na to radi li se o v i t a m i n i m a , m i n e r a l i m a , v a ž n i m a m i n o k i s e l i n a m a ili d r u g i m s a s t o j c i m a . Z a t o s i z d a n c i m a t r e b a p o s t u p a t i u s k l a d u s nji­ h o v o m ž i v o m p r i r o d o m , a to z n a č i da ih t r e b a što m a n j e p o d v r g a v a t i p r o c e s i m a p r e r a d e : s m r z a v a n j u , konzervir­ a n j u , kiseljenju, s u š e n j u , k u h a n j u , p e č e n j u . . . Koristite ih s i r o v e gdje g o d j e t o m o g u ć e ili, o n e koje j e p o t r e b n o d o n e k l e izlagati toploti, k u h a j t e i pecite tek kratko v r i j e m e , k a o što je i n a v e d e n o u većini r e c e p a t a u ovoj knjizi. O s i m t o g a , v a ž n o j e znati d a s e izdanci p o svojoj prirodi ne izdvajaju od karakteristika o n o g s j e m e n a iz kojeg su potekli. M o ž e m o ih svrstati u n e k o l i k o g r u p a : izdanci žita­ rica, izdanci m a h u n a r k i , izdanci p o v r ć a , izdanci d r u g i h kulti­ viranih biljaka i izdanci o r a š a s t i h p l o d o v a . S t o g a ć e m o nastojati da i z d a n k e žitarica (proklijalu p š e n i c u npr.) kori­ s t i m o u o n i m s i t u a c i j a m a i j e l i m a u k o j i m a b i s m o i n a č e kori153

stili zrnje ili b r a š n o , d a k l e u različitim k a š a m a , tjestenini i kruhu. O d proklijalih m a h u n a r k i (soja, m u n g o g r a h npr.) kuhat ć e m o v a r i v a i s l o ž e n c e , a koristit ć e m o ih i k a o s a s t o j k e raz­ ličitih u k u s n i h salata. U j e l a s j a j i m a m o ž e m o staviti g o t o v o s v a k u v r s t u i z d a ­ n a k a . J e l a od k r u m p i r a ići će uz s a l a t e od i z d a n a k a ili u k o m ­ binaciji s proklijalim ž i t a r i c a m a i m a h u n a r k a m a . S a l a t e su o n a g r u p a c i j a z d r a v e i žive h r a n e u kojoj će se izdanci m o ć i najšire primijeniti, ali ih n a l a z i m o i u s l a t k i š i m a i k o l a č i m a . T u , u p r v o m r e d u , s v o j u p r i m j e n u nalaze izdanci žitarica, s u n c o k r e t a , s e z a m a i o r a š a s t i h p l o d o v a . l a k o n a p i c i m a n i s m o posvetili p o s e b n u p a ž n j u , izdanci s e m o g u koristiti i kao j e d a n od s a s t o j a k a za d o b i v a n j e u k u s n i h i v i t a m i n i m a bogatih n a p i t a k a . Najbolje je koristiti i z d a n k e s o č n i h , z e l e n i h biljki, alfalfu npr. u k o m b i n a c i j i s k o r j e n a s t i m i d r u g i m p o v r ć e m i v o ć e m ( m r k v a , cikla, celer, rajčica, pasternjak, jabuka, kruška, bobičasto voće). Mogućnosti je b e z b r o j , č o v j e k u je p o t r e b n o s a m o m a l o m a š t e i o d v a ž n o s t i da stvori n o v e i z a n i m l j i v e k o m b i n a c i j e o k u s a , m i r i s a i b o j e . Svi recepti n a v e d e n i u ovoj knjizi m o g u se varirati i mije­ njati. Dati s u , u p r v o m r e d u , k a o okvir, s t v a r a n j a , k a o o s n o v a za razmišljanje o z n a č e n j u i ulozi ž i v e h r a n e za č o v j e k a . Izdanci p o j e d i n i h v r s t a biljaka koriste se i u d r u g e s v r h e , č e s t o k a o lijek u obliku o b l o g a , p o m a d a , s r e d s t v a za ispi­ r a n j e , s i r u p a i kapi. T a k v a u p o t r e b a , m e đ u t i m , nije t e m a o v e k n j i g e , koja j e n a m i j e n j e n a s v i m a koji s e z a n i m a j u z a i z d a n k e k a o h r a n u . Ali dat ć e m o j o š n e k o l i k o ideja o j e d n o j d r u g o j m o g u ć n o s t i k o r i š t e n j a i z d a n a k a i m l a d i h biljaka. T u v e ć u l a z i m o u d o m e n u p r a v o g vrtlarenja, jer se za uzgoj tih i z d a n a k a koristimo k o m p o s t o m i z e m l j o m ; i dalje u s t a n u , na b a l k o n u ili u p o d r u m u , t a m o g d j e m o ž e m o naći m a l o pro­ s t o r a za mali priručni vrt u n a š i m s k u č e n i m uvjetima s t a n o v ­ anja. 154

Salata u stanu Proklijale s j e m e n k e p o t o č a r k e , g o r u š i c e , rotkvice, s u n c o ­ k r e t a i heljde m o ž e t e posijati u t a n k i sloj z e m l j e i za nekoliko d a n a dobiti o d l i č n u m j e š a v i n u z e l e n e salate. P o t r e b n o j e nekoliko plastičnih p l a d n j e v a , o n i h k a k v i h i m a u resto­ r a n i m a d r u š t v e n e p r e h r a n e , n e š t o z e m l j e crnice i k o m p o s t a . O v a j posljednji m o ž e t e i s a m i proizvesti na b a l k o n u u dvije kante z a s m e ć e . P l a d a n j n a koji ste r a v n o m j e r n o rasporedili crnicu d u b i n e 3 do 4 cm i zalili s d o v o l j n o v o d e da biste je n a m o č i l i ali da s j e m e ipak ne pliva u v o d i , d a t će i do 3 k i l o g r a m a z e l e n j a . T u salatu m o ž e t e z a t i m jesti k a o izvor b a l a s t n i h tvari, s a m l ­ jeti u b l e n d e r u i dobiti j u h u ili je propustiti kroz s o k o v n i k i dobiti sok b o g a t m i n e r a l i m a i v i t a m i n i m a . D a k l e , pripremili s t e p l a d a n j s a c r n i c o m i k o m p o s t o m . Sli­ j e d e ć i je korak da n a m o č i t e s j e m e n k e koje želite da klijaju. N e k a stoje u v o d i i z m e đ u 10 i 12 s a t i . T a d a ih o c i j e d i t e i ost­ avite u s t a k l e n c i , da p o č n u p r o c e s i klijanja j o š 12 sati. Z a t i m dolazi sjetva; rasporedite sjeme na pladnju i zagrnite z e m l j u . A k o n a i s t o m p l a d n j u šijete n e k o l i k o vrsta z e l e n j a z a s a l a t u ( g o r u š i c a , r o t k v i c a , p o t o č a r k a ) , n a p r a v i t e m a l e gre­ d i c e ili, a k o ć e t e ih koristiti s v e z a j e d n o , p o m i j e š a j t e različite proklijale s j e m e n k e prije s j e t v e . S a d a u z m i t e drugi p l a d a n j iste veličine i njime poklopite v a š u » n j i v u « . T a k o će s j e m e n k e klijati u vlazi i m r a k u četiri d a n a . P e t o g d a n a dignite p o k l o p a c , zalijte salatu i stavite je na d a n j e svjetlo d o k ne n a r a s t e otprilike 15 cm ( o b i č n o je to s e d m o g ( o s m o g d a n a rasta). T a d a ih m o ž e t e o d r e z a t i pri s a m o m d n u š k a r a m a i koristiti za salatu. Na isti se n a č i n - d a k l e prvo n a m a k a n j e s j e m e n a 12 sati, z a t i m klijanje 12 s a t i , pa s j e t v a i rast u m r a k u četiri d a n a i tri d a n a i z l a g a n j a svjetlosti i vodi - uzgaja i p š e n i č n a t r a v a . 155

O n a se koristi u p r v o m r e d u k a o o d l i č a n izvor klorofila » z e l e n e krvi« - i k a o ljekovito s r e d s t v o , i za p r e v e n c i j u b o l e ­ sti i za u b l a ž a v a n j e različitih o r g a n s k i h p o r e m e ć a j a , od prob a v n i h s m e t n j i do n e k i h kožnih b o l e s t i , pa č a k i p r o b l e m a s živcima. Ovih nekoliko n a p o m e n a o uzgoju zelenja i pšenične t r a v e m o g u poslužiti s v i m a koji i m a j u s m i s l a i želju za vrtlar e n j e m u s t a n u . O s i m t o g a , m o g u p o t a k n u t i vrtlare da u s v o ­ jim s t a k l e n i c i m a uzgajaju ne s a m o c v i j e ć e već i i z d a n k e k a o h r a n u . Uzgoj i z d a n a k a j e još n e d o v o l j n o iskorišteni veliki p o t e n c i j a l z n a č e n j e i v a ž n o s t i k o j e g a rastu iz d a n a u d a n u s v i j e t u , u k o j e m je sve v i š e p r a z n e , »plastične« h r a n e , a s v e m a n j e ž i v e , p r i r o d n e h r a n e b o g a t e ž i v o t n i m s o k o v i m a , koji su n u ž n i za ljudsko z d r a v l j e i d u g o v j e č n o s t .

kivi lunja g r a h melasa

-

minestrone

šećera - j u h a od t e m e l j c a rajčice - s o j a f e r m e n t i r a n a s j e d n o m od žitarica,

miso mungo grah musli pivski kvasac

egzotično voće vrsta graha slatki sirup, n u s p r o i z v o d p r e r a d b e

obično ječmom - z e l e n a soja, d a j e odlične i z d a n k e - š v i c a r s k a k a š a od žitarica i v o ć a - hranidbeni dodatak bogat vitaminima

slad

B kompleksa - d r a g u š a c , v r s t a pikantne s a l a t e - p r o i z v o d od i z d a n a k a j e č m a , služi naj­

slanutak

više u pivarskoj industriji - m a h u n a r k a , daje u k u s n e p l o d o v e i

temeljac

-

tofu u m a k od soje

- sir od soje - s m e đ i sok, n u s p r o i z v o d u f e r m e n t a c i j i

potočarka

izdanke bistra o s n o v a za j u h u , d o b i j e se k u h a n j e m p o v r ć a ili m e s a

Manje poznati termini alfalfa avokado blanširati blender brokoli cjelovito b r a š n o granola

i n t e g r a l n a riža kečap kelp

vrsta lucerne, d a j e odlične i z d a n k e vrsta p o v r ć a

soje

kratko prokuhati u vreloj v o d i ili na pari v r s t a e l e k t r i č n o g a p a r a t a (mikser) z a usitnjavanje v o ć a i p o v r ć a v r s t a z e l e n o g lisnatog p o v r ć a b r a š n o o d cijelog z r n a kreker ili slatkiš od m j e š a v i n e žitarica i o r a š a s t i h p l o d o v a , b o g a t izvor vita­ mina i minerala s m e đ a n e p o l i r a n a riža gusti u m a k od rajčica v r s t a m o r s k e a l g e , služi k a o z a č i n i hranidbeni dodatak 157

156

BIBLIOGRAFIJA A k e r s K. - »A V e g e t a r i a n S o u r c e b o o k « , G . P . P u t n a m ' s S o n s , N.Y. 1 9 8 3 . B u s t o r f - H i r s c h M. - » G e s u n d k o c h e n mit K e i m e n u n d S p r o s s e n « , Falfen V e r l a g , N i e d e r n h a u s e n , 1 9 8 6 . C h a r m i n e S. E. - » T h e C o m p l e t e R a w J u i c e T h e r a p v « , T h o r s o n s P u b l i s h e r s , Inc., N e w Y o r k , 1 9 8 4 . D e B a k e y M.E. - » T h e Living Heart Diet«, R a v e n P r e s s / Simon and Schuster, New York, 1984. F i s c h G u i d o - » C h a n g e z v o t r e a l i m e n t a t i o n « , Editions Pierre-Marcel, Favre, 1977. Fox B u r r o s M. i L e v i n e L. - » T h e Elegant But E a s y C o o k b o o k « , Collier B o o k s , C o l l i e r - M a c m i l l a n Ltd, L o n d o n , 1 9 7 0 . H u b n e r B a r b a r a - » G e r i c h t e mit G e t r e i d e « , V e r l a g Freies G e i s t e s l e b e n G m b H , Stuttgart, 1 9 8 3 . J e n s e n B. - » S e e d s a n d S p r o u t s for Life«, B e r n a r d J e n s e n P r o d u c t s , S o l a n a B e a c h , California Katzen M. - »The M o o s e w o o d Cookbook«, T e n Speed Press, B e r k e l e y , C a l i f o r n i a 1 9 7 7 . K u l v i n s k a s V. - » L o v e Y o u r B o d y « , 2 1 s t C e n t u r y P u b l i c a tions, Fairfield, I o w a 1 9 7 4 . K u s h i A. i E s k o W. - » T h e C h a n g i n g S e a s o n s « - M a c r o biotic C o o k b o o k , A v e r y P u b l i s h i n g G r o u p , W a y n e , N.J., 1985. L i p p a r i n i F. i Pereira de S u o z a E. - » A s t r o l o g i a e d i e t e « , Sonzogno, Milano, 1983. N e a r i n g H. - » S i m p l e F o o d for t h e G o o d Life«, Dell Publishing C o . Inc., » D e l t a « , N e w Y o r k , 1 9 8 2 . 159

N o c k e r R . M . - »Korner und K e i m e « , H e y n e V e r l a g , M u n chen, 1983. O l i v e r M . H . - » A d d a F e w S p r o u t s « , Keats Publishing Inc., New Canaan, Connecticut, 1984. O g r i z o v i ć V. - »Specijaliteti n a š i h s u s j e d a « , V P A , Z a g r e b 1981. O g r i z o v i ć V. - » 3 6 5 d a n a u k u h i n j i « , Alfa, Z a g r e b , 1 9 8 2 . R o b e r t s o n L , F l i n d e r s C , G o d f r e y B . - » L a u r e l ' s Kitchen«, Bantam Books, T o r o n t o - N e w Y o r k - L o n d o n - S y d ­ n e y , 1982. R o t h G. - " B r e a k i n g Free f r o m C o m p u l s i v e * E a t i n g « , A S i g n e t B o o k , N e w A m e r i c a n Library, 1986. R i c h t e r N. - » S o j a k e i m e K o c h b u c h « , V e r l a g Dr. Richter, Munchen S a m a r p a n S . A . - » T h e Feeling G o o d B o o k « , T u r n s t o n e P r e s s Ltd, W e l l i n g b o r o u g h , N o r t h a m p t o n s h i r e , 1 9 8 3 . S k a a r u p K. - »Es s c h m e c k t a u c h o h n e F l e i s c h « , B L V Verlagsgesellschaft, Munchen, W i e n , Zurich, 1983. W i g m o r e A. - »Be Your O w n Doctor«, Avery Publishing G r o u p , W a y n e , New J e r s e y , 1 9 8 2 . A m e r i c a n Institute for C a n c e r R e s e a r c h - »An O u n c e of Prevention«, AIOR Cookbook Series Spring Volume, 1985. i 1986. Berkeley Food Co-op - »Health Food Book«, Runner's World Books, Berkeley, 1982. Neuform »Kurier«, Deutscher R e f o r m - V e r l a g , Bad Homburg, 1983-1987. » S p r o u t s R e c i p e B o o k « , K i t c h e n G a r d e n , Salt L a k e City, 1986. » V e g e t a r i a n T i m e s « , V e g e t a r i a n Life a n d T i m e s , O a k P a r k , Illinois, 1 9 8 0 - 1 9 8 7 . » V e g e t a r i j a n s k i V i k e n d « , Broj 1 - 3 , » V i k e n d « , 1 9 8 3 1985. 160