Michael Hardt - Antonio Negri - Αυτοκρατορία (Εκδ. Scripta)

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ι Κ Η

Θ Ε Ω Ρ Ι Α

Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Michael Hardt - Antonio Negri

Αυτοκρατορία

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ

Αυτοκρατορία

Τίτλος πρωτοτύπου: MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

Empire

Copyright © 2000 by the President and Fellow s of Harvard College All rights reserved Η παρούσα έκδοση έγινε από το αγγλικό πρωτότυπο κατόπιν συμφωνίας με το Harvard University Press.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΚΡΙΤΙΚΗ________________________________ MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI: Αυτοκρατορία © Γ ι α την ελληνική γλώσσα, εκδόσεις SCRIPTA

Ασκληπιού 10, Αθήνα 10680, τηλ.: 210.3616528, fax: 210.3616529 http://www.scripta.gr - e-mail: [email protected] ISBN 960-7909-45-3

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Μετάφραση ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ SCRIPTA ΑΘΗΝΑ 2002

■ |

Κάθε εργαλείο είναι ένα όπλο, αν το χειρίζεσαι σωστά.

Ανι D i F ranco Οι άνθρωποι πολεμούν και χάνουν τη μά χη , και αυτό για το οποίο πολέμ ησαν γίνεται πραγματικότητα πα ­ ρά την ήττα τους, και τότε αποδεικνύεται πω ς δεν εί­ ναι αυτό ακριβώς που είχα ν οραματιστεί, και πρέπει άλλοι άνθρωποι να πολεμήσουν γ ι’ αυτό, κάτω από ένα άλλο όνομα.

W illiam M orris

Ευχαριστούμε τον Σωτήρη Ν τά λη , πολιτικό επιστήμονα-διεθνολόγο, για τη θεώρηση της μετάφρασης.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους φίλους και συνα­ δέλφους μας που διάβασαν αποσπάσματα του χειρο­ γράφου και από τα σχόλια των οποίων ωφεληθήκαμε. Ειδικότερα ευχαριστούμε τους: Robert Adelman, Etienne Balibar, Denis Berger, Yann Moulier Boutang, Tom Conley, Arif Dirlik, Luciano FerrariBravo, David Harvey, Fred Jameson, Rebecca Karl, Wahneema Lubiano, Saree Makdisi, Chri­ stian Marazzi, Valentin Mudimbe, Judith Revel, Ken Surin, Christine Thorsteinsson, Jean-M arieVincent, Paolo Virno, Lindsay Waters και Kathi Weeks. To αρχικό παράθεμα από την Ani DiFranco προέρ­ χεται από το «My IQ» © 1993 Righteous Babe Music, και χρησιμοποιείται κατόπιν αδείας.

J

/

J

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος .............................................................................

13

Μ ΕΡΟ Σ ΠΡΩΤΟ Η πολιτική συγκρότηση του π α ρ ό ν το ς........................ 1.1 Παγκόσμια τ ά ξ η ..................................................... 1.2 Βιοπολιτική π α ρ α γ ω γ ή ......................................... 1.3 Εναλλακτικές εντός της Αυτοκρατορίας . . . . .

23 23 48 73

Μ ΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Μ ορφές μετάβασης της κ υρ ια ρ χία ς............................... 2.1 Δύο Ευρώπες, δύο νεωτερικότητες ................... 2.2 Η κυριαρχία του εθνικού κ ρ ά το υ ς...................... 2.3 Η διαλεκτική της αποικιακής κυριαρχίας . . . . 2.4 Συμπτώματα της μ ετά β α σ η ς............................... 2.5 Δικτυακή εξουσία: Η έννοια της κυριαρχίας στις ΗΠΑ και η νέα Αυτοκρατορία ................. 2.6 Η αυτοκρατορική κυριαρχία ............................... ΙΝΤΕΡΜΕΔΙΟ: ΑΝΤΙ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

105 105 135 161 191 221 251

......................

'280

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Μορφές μετάβασης της π α ρ α γ ω γ ή ς ............................. 3.1 Τα όρια του ιμπεριαλισμού .................................. 3.2 Πειθαρχική κυβερνητότητα.................................. 3.3 Αντίσταση, κρίση, μ ετασχημ ατισμ ός.................

299 299 325 351

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

3.4 Μεταεκσυγχρονισμός, ή η Πληροφορικοποίηση της π α ρ α γ ω γ ή ς........................................................ 3.5 Μεικτό π ο λ ίτευ μ α ................................................... 3.6 Η κεφαλαιοκρατική κυριαρχία, ή Πώς διοικείται η παγκόσμια κοινωνία ε λ έ γ χ ο υ ...........................

434

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Η παρακμή και η πτώση της Α υτοκρα τορίας............ 4.1 Δυνητικότητες ........................................................ 4.2 Γένεση και φ θ ο ρ ά ................................................... 4.3 Το πλήθος εναντίον της Αυτοκρατορίας ..........

469 469 490 519

Σ η μ ειώ σ εις...........................................................................

547

Ευρετήριο ελληνικών όρων και ο νο μ ά τω ν...................

623

Ευρετήριο ξένων όρων και ονομάτων ...........................

628

377 408

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η Αυτοκρατορία γίνεται πραγματικότητα μπροστά στα ίδια μας τα μάτια. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με την ανατροπή των αποικιακών καθεστώτων και, πολύ εντονότερα, με την τε­ λική κατάρρευση των φραγμών που προέβαλλε η Σοβιετική Έ ­ νωση στην κεφαλαιοκρατική παγκόσμια αγορά, γίναμε μάρτυ­ ρες μιας ακαταμάχητης και αμετάκλητης παγκοσμιοποίησης των οικονομικών και πολιτισμικών ανταλλαγών. Μαζί με την παγκόσμια αγορά και τα παγκόσμια κυκλώματα παραγωγής αναδύθηκε μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων, μιά νέα λογική και άρθρωση της εξουσίας -κοντολογίς, μια νέα μορφή κυριαρ­ χίας. Η Αυτοκρατορία είναι το πολιτικό υποκείμενο που κατ’ ουσίαν ρυθμίζει αυτές τις παγκόσμιες ανταλλαγές, η κυριαρχι­ κή δύναμη που κυβερνά τον κόσμο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η παγκοσμιοποίηση της κεφαλαιο­ κρατικής παραγωγής και ανταλλαγής συνεπάγεται τη μεγαλύ­ τερη αυτονόμηση των οικονομικών σχέσεων από τους ελέγχους της πολιτείας και άρα την παρακμή της πολιτικής κυριαρχίας. Κάποιοι χαιρετίζουν αυτή τη νέα εποχή ως εποχή απελευθέ­ ρωσης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας από τους περιορισμούς και τις στρεβλώσεις που της επέβαλλαν οι πολιτικές δυνάμεις· άλλοι θρηνούν γιατί βλέπουν να κλείνουν οι θεσμικοί δίαυλοι που έδιναν τη δυνατότητα στους εργάτες και τους πολίτες να επηρεάζουν και να αμφισβητούν την ψυχρή λογική του κεφα­ λαιοκρατικού κέρδους. Ασφαλώς ουδείς αμφιβάλλει ότι, παράλ­ ληλα προς τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, η κυριαρχι­ κή εξουσία των εθνικών κρατών, ενώ παραμένει ενεργή, στα­ διακά έχει παρακμάσει. Οι βασικοί παράγοντες της παραγωγής και της ανταλλαγής -το χρήμα, η τεχνολογία, οι άνθρωποι και τα αγαθά- κινούνται με διαρκώς αυξανόμενη ευκολία, χωρίς

14

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

τους περιορισμούς που επέβαλλαν τα εθνικά σύνορα- ως εκ τού­ του, το εθνικό κράτος έχει ολοένα και λιγότερο τη δύναμη να ρυθμίζει αυτές τις ροές και να επιβάλλει την εξουσία του στην οικονομία. Και τα ισχυρότερα των εθνικών κρατών δεν πρέπει πλέον να θεωρούνται ως ανώτατες και κυρίαρχες αρχές, ούτε εκτός αλλά ούτε και εντός των εθνικών τους συνόρων. Η πα­ ρακμή της κυριαρχικής εξουσίας των εθνικών κρατών, εντούτοις, δεν συνεπάγεται και την αποδυνάμωση αυτής καθαυτήν της κυ­ ριαρχίας.' Καθ’ όλη τη διάρκεια των σύγχρονων μετασχηματι­ σμών, οι πολιτικοί έλεγχοι, οι κρατικές λειτουργίες και οι ρυθ­ μιστικοί μηχανισμοί εξακολούθησαν να κυβερνούν τη σφαίρα της οικονομικής και κοινωνικής παραγωγής και ανταλλαγής. Η βασική μας υπόθεση είναι ότι η κυριαρχία έχει λάβει μια νέα μορφή, συντιθέμενη από μία σειρά εθνικών και υπερεθνικών ορ­ γανισμών τους οποίους διέπει μία και η αυτή εξουσιαστική λο­ γική. Αυτή η νεοφανής, παγκόσμια μορφή κυριαρχίας είναι ό,τι εμείς ονομάζουμε Αυτοκρατορία. Η παρακμή της κυριαρχίας των εθνικών κρατών και η αυ­ ξανόμενη αδυναμία τους να ρυθμίσουν τις οικονομικές και πο­ λιτισμικές ανταλλαγές αποτελεί στην πραγματικότητα ένα από τα κυριότερα συμπτώματα της έλευσης της Αυτοκρατορίας. Η κυριαρχία του εθνικού κράτους ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος των ιμπεριαλιστικών καθεστώτων που οικοδόμησαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κατά τους νεότερους χρόνους. Με τον όρο «Αυτοκρα­ τορία», εντούτοις, εννοούμε κάτι τελείως διαφορετικό από τον όρο «ιμπεριαλισμός». Τα σύνορα που ορίστηκαν από το σύστη­ μα των εθνικών κρατών των νεότερων χρόνων ήταν θεμελιώδη για την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και την οικονομική επέκτα­ ση:, τα εδαφικά όρια του έθνους περιχάρασσαν το κέντρο από το οποίο η εξουσία ασκούνταν σε εξωτερικές, ξένες περιοχές μέσω ενός συστήματος διαύλων και φραγμών που εναλλακτικά διευ­ κόλυναν και παρεμπόδιζαν τις ροές της παραγωγής και της κυ­ κλοφορίας. 0 ιμπεριαλισμός αποτελούσε όντως μια προέκταση της κυριαρχικής εξουσίας των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών, πέ­ ραν των δικών τους συνόρων. Τελικά, σχεδόν όλα τα εδάφη του

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

15

πλανήτη μπορούσαν να διαμοιραστούν και ο παγκόσμιος χάρ­ της μπορούσε να σημανθεί με τα ευρωπαϊκά χρώματα: κόκκινο για τα βρετανικά εδάφη, μπλε για τα γαλλικά, πράσινο για τα πορτογαλικά, κ.ο.κ. Οπουδήποτε ρίζωσε η νεότερη έννοια της εθνικής κυριαρχίας, οικοδόμησε έναν Λεβιάθαν που δέσποζε στον κοινωνικό τομέα και επέβαλλε ιεραρχικές εδαφικές οριο­ θετήσεις, τόσο για να αστυνομεύει την καθαρότητα της δικής του ταυτότητας όσο και για να αποκλείει καθετί το αλλότριο. Το πέρασμα στην Αυτοκρατορία αναδύεται μέσα από το λυ­ κόφως της νεωτερικής κυριαρχίας. Αντίθετα από τον ιμπεριαλι­ σμό, η Αυτοκρατορία δεν εγκαθιστά κάποιο εδαφικό κέντρο εξουσίας ούτε εξαρτάται από αμετακίνητα σύνορα και φραγ­ μούς. Είναι ένας αποκεντρωμένος και α.πεδαφιχοποιητιχός*' μη­ χανισμός, που σταδιακά ενσωματώνει ολόκληρο τον πλανήτη στα ανοιχτά, επεκτεινόμενα σύνορά του. Η Αυτοκρατορία δια­ χειρίζεται υβριδικές ταυτότητες, ευέλικτες ιεραρχίες και πολ­ λαπλές ανταλλαγές, μέσα από μεταβαλλόμενα δίκτυα προ­ στάγματος. Τα διακεκριμένα εθνικά χρώματα του ιμπεριαλιστι­ κού χάρτη του κόσμου έχουν αναμειχθεί σχηματίζοντας το αυτοκρατορικό ουράνιο τόξο. Ο μετασχηματισμός της παγκόσμιας γεωγραφικής εικόνας που είχε επιβάλει ο νεότερος ιμπεριαλισμός και η υλοποίηση της παγκόσμιας αγοράς σηματοδοτούν μια μετάβαση στο εσω­ τερικό του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ακόμη ση­ μαντικότερο δε, η γεωγραφική κατανομή των τριών κόσμων (του Πρώτου, του Δεύτερου και του Τρίτου) έχει διαταραχτεί, ούτως ώστε να βρίσκουμε διαρκώς τον Πρώτο Κόσμο μέσα στον Τρίτο και τον Τρίτο μέσα στον πρώτο, ενώ ο Δεύτερος φαίνεται να έχει σβηστεί από το χάρτη. Το κεφάλαιο μοιάζει να βρίσκεται ενώπιον ενός εξομαλυμένου κόσμου - ή μάλλον ενός * Για την απόδοση του όρου territorialize και των παραγώγων και συνθέτων του ακολουθήσαμε την ελληνική μετάφραση του έργου των Deleuze και Guattari Ο Αντιοιδίπους, μτφρ. Καίτη Χατζηδήμου και Ιουλιέττα Ράλλη, εκδ. Ράππα, Αθήνα, 1973. (Σ.τ.μ.)

16

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

κόσμου που προσδιορίζεται από νέα και πολύπλοκα καθεστώτα διαφοροποίησης και ομοιογενοποίησης, απεδαφικοποίησης και επανεδαφικοποίησης. Η κατασκευή των ατραπών και των ορίων αυτών των παγκόσμιων ροών συνοδεύτηκε από έναν με­ τασχηματισμό των ίδιων των κυρίαρχων παραγωγικών διαδικα­ σιών, με αποτέλεσμα ο ρόλος της βιομηχανικής εργασίας στο εργοστάσιο να έχει περισταλεί και αντίθετα να δίνεται προτε­ ραιότητα στην επικοινωνιακή, συνεργατική και συναισθηματική εργασία. Με τον μετα-εκσυγχρονισμό της παγκόσμιας οικονο­ μίας, η δημιουργία πλούτου τείνει ολοένα και περισσότερο προς αυτό που αποκαλούμε «βιοπολιτική παραγωγή», την παραγωγή του ίδιου του κοινωνικού βίου, κατά την οποία το οικονομικό, το πολιτικό και το πολιτισμικό ολοένα περισσότερο αλληλεπικαλύπ^ονται και επενδύουν το ένα το άλλο. Πολλοί εντοπίζουν την ύπατη εξουσία που κυβερνά τις δια­ δικασίες της παγκοσμιοποίησης και τη νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι υπέρμαχοι χαιρετί­ ζουν τις Ηνωμένες Πολιτείες ως τον παγκόσμιο ηγέτη και τη μοναδική υπερδύναμη, ενώ οι αρνητές τις καταδικάζουν ως έναν ιμπεριαλιστή δυνάστη. Και οι δύο αυτές απόψεις βασίζον­ ται στην υπόθεση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες περιβλήθηκαν απλώς το μανδύα της παγκόσμιας δύναμης τον οποίο έχουν πλέον απεκδυθεί τα ευρωπαϊκά έθνη. Αν ο 19ος αιώνας ήταν ο αιώνας της Βρετανίας, τότε ο 20ός έγινε ο αιώνας της Αμερι­ κής. Κατά συνέπεια, η σοβαρότερη κατηγορία που μπορούν να προσάψουν στις ΗΠΑ οι αρνητές τους είναι ότι επαναλαμβάνουν τις πρακτικές των παλαιών ευρωπαίων ιμπεριαλιστών, ενώ οι υπέρμαχοι τους τις χαιρετίζουν ως έναν πιο αποτελεσματικό και μεγαλόψυχο ηγέτη του κόσμου, ο οποίος φρόντισε να μάθει από τα λάθη των Ευρωπαίων. Η βασική μας υπόθεση, ωστόσο, ότι έχει αναδυθεί μια νέα αυτοκρατορική μορφή κυριαρχίας, αντιφάσκει και προς τις δύο προηγούμενες απόψεις. Ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά, εδώ που τα λέμε, ούτε και κανένα άλλο εθνικό κράτος δεν μπορεί σήμερα να αποτελέσει το κέν­ τρο ενός ιμττεριαλιστικοό σχεδίου. Ο ιμπεριαλισμός έχει ξοφλή-

fig""™ !

1

- r f

___ I

ΑΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

17

σει. Κανένα έθνος δεν πρόκειται να ηγηθεί του κόσμου με τον τρόπο που ηγήθηκαν τα ευρωπαϊκά έθνη κατά τους νεότερους χρόνους. Οι Ηνωμένες Πολιτείες κατέχουν όντως προνομιακή θέση στην Αυτοκρατορία, αυτή η προνομία τους όμως δεν οφείλεται στις ομοιότητές τους προς τις παλαιές δυνάμεις του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού αλλά στις διαφορές τους. Οι διαφορές αυτές γί­ νονται σαφέστερα αντιληπτές, αν εστιάσουμε στα κυριολεκτικώς ειπείν αυτοκρατορικά (και όχι ιμπεριαλιστικά) θεμέλια του πολιτεύματος των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου με τον όρο «πο­ λίτευμα» εννοούμε τόσο το τυπικό Σύνταγμα, τον γραπτό κα­ ταστατικό χάρτη με τις διάφορες τροποποιήσεις και τη νομο­ λογία που έχει παραχθεί βάσει αυτού, όσο και την υλική πολι­ τειακή συγκρότηση, δηλαδή τη διαρκή διαμόρφωση και αναδιαμόρφωση της σύνθεσης των κοινωνικών δυνάμεων.* Ο Thomas Jefferson, οι συντάκτες του Federalist και οι υπόλοι­ ποι ιδεολογικοί ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών, όλοι ανεξαι­ ρέτως εμπνεύστηκαν από το αρχαίο αυτοκρατορικά μοντέλο· πίστεψαν ότι δημιουργούσαν στην άλλη άκρη του Ατλαντικού μια νέα Αυτοκρατορία με ανοιχτά, διευρυνόμενα σύνορα, όπου η εξουσία θα κατανεμόταν κατ’ ουσίαν σε δίκτυα. Αυτό το αυτοκρατορικό ιδεώδες επιβίωσε και ωρίμασε μέσα στην πολιτεια­ κή ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών και σήμερα έχει αναδυθεί σε παγκόσμια κλίμακα, σε πλήρως υλοποιημένη μορφή. Πρέπει να τονίσουμε ότι χρησιμοποιούμε εδώ τον όρο «Αυ­ τοκρατορία» όχι ως μεταφορά, γεγονός που θα απαιτούσε από­ δειξη των ομοιοτήτων που συνδέουν τη σημερινή παγκόσμια * Ο όρος constitution χρησιμοποιείται αδιακρίτως στην αγγλική γλώσσα για να δηλώσει τόσο τον καταστατικό χάρτη μιας χώρας όσο και το σύνολο των θεσμών οι οποίοι διέπουν το πολίτευμα ενός κράτους, ενώ στην ελληνική έχει επικρατήσει να δηλώνει μόνο την πρώτη έν­ νοια. Στη συνέχεια του βιβλίου, και χάριν της καλύτερης ροής της ελ­ ληνικής μετάφρασης, επιλέξαμε να τον μεταφράζουμε, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, ως σύνταγμα, πολίτευμα, συγκρότηση ή σύσταση. (Σ.τ.μ.)

18

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

τάξη με τις αυτοκρατορίες της Ρώμης, της Κίνας, των αμερι­ κανικών ηπείρων, κ.ο.κ., αλλά μάλλον ως μια έννοια, η οποία χρήζει καταρχάς θεωρητικής προσέγγισης.2 Η έννοια της Αυ­ τοκρατορίας διακρίνεται κατά βάση από την έλλειψη συνόρων η εξουσία της Αυτοκρατορίας δεν έχει όρια. Πρώτα απ’ όλα, λοιπόν, η έννοια της Αυτοκρατορίας προϋποθέτει ένα καθεστώς το οποίο ουσιαστικά περικλείει τη χωρική ολότητα, ή μάλλον κυβερνά όλον τον «πολιτισμένο» κόσμο. Δεν υπάρχουν εδαφικά σύνορα που να περιορίζουν την εξουσία της. Κατά δεύτερον, η έννοια της Αυτοκρατορίας παρουσιάζεται όχι ως ένα ιστορικά προσδιορισμένο καθεστώς που σχηματίζεται μέσα από κατα- . κτήσεις, αλλά μάλλον ως μια τάξη πραγμάτων που κατ’ ουσίαν αναστέλλει την ιστορία και με αυτόν τον τρόπο παγιώνει την υφιστάμενη κατάσταση των πραγμάτων εις τους αιώνας. Από την οπτική της Αυτοκρατορίας, πάντα έτσι θα είναι τα πράγ­ ματα και πάντα έτσι έπρεπε να είναι. Με άλλα λόγια, η Αυ­ τοκρατορία παρουσιάζει την εξουσία της όχι ως μια μεταβατι­ κή στιγμή μέσα στον ρου της ιστορίας, αλλά ως ένα καθεστώς χωρίς χρονικά όρια και, υπ’ αυτήν την έννοια, έξω από την ιστορία ή στο τέλος της. Κατά τρίτον, η εξουσία της Αυτοκρα­ τορίας λειτουργεί σε όλους τους καταγραφείς της κοινωνικής τάξης, εκτεινόμενη ώς τα βάθη του κοινωνικού κόσμου. Η Αυ­ τοκρατορία δεν διαχειρίζεται μόνον ένα έδαφος και έναν πλη­ θυσμό, αλλά δημιουργεί επίσης τον ίδιο τον κόσμο στον οποίο ενοικεί. Δεν ρυθμίζει μόνον την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, αλ­ λά αποσκοπεί να εξουσιάσει άμεσα την ανθρώπινη φύση. Το αντικείμενο της εξουσίας της είναι ο κοινωνικός βίος στο σύνο­ λό του, και γι’ αυτό η Αυτοκρατορία αποτελεί την παραδειγ­ ματική μορφή της βιοεξουσίας. Τέλος, μολονότι η πρακτική της Αυτοκρατορίας βαφτίζεται συνεχώς στο αίμα, η έννοια της Αυ­ τοκρατορίας είναι πάντοτε αφιερωμένη στην ειρήνη -μια διηνε­ κή και καθολική ειρήνη εκτός της ιστορίας. Η Αυτοκρατορία με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι διαθέτει τεράστιες δυνάμεις καταδυνάστευσης και καταστρο­ φής, το’ γεγονός αυτό όμως επ’ ουδενί πρέπει να μας κάνει να

Β Β Β Ο Η 9 ·

1

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

19

νοσταλγήσουμε τις παλαιές μορφές κυριαρχίας. Το πέρασμα στην Αυτοκρατορία και οι συνεπαγόμενες διαδικασίες της παγ­ κοσμιοποίησης προσφέρουν νέες δυνατότητες για τις δυνάμεις της απελευθέρωσης. Η παγκοσμιοποίηση ασφαλώς δεν είναι μονοδιάστατη και οι πολλαπλές διαδικασίες που αναγνωρίζουμε ως παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε ενιαίες ούτε μονοσήμαντες. Φρονούμε ότι έχουμε το πολιτικό καθήκον, όχι απλώς να αντισταθούμε σε αυτές τις διαδικασίες, αλλά να τις οργανώσουμε με νέο τρόπο και να τις ανακατευθύνουμε προς νέους στόχους. Οι δημιουργικές δυνάμεις του πλήθους που συντηρούν την Αυ­ τοκρατορία είναι εξίσου ικανές να οικοδομήσουν αυτόνομα μιαν αντι-Αυτοκρατορία, μια εναλλακτική μορφή πολιτικής οργάνω­ σης των παγκόσμιων ροών και ανταλλαγών. Τούτο σημαίνει πως οι αγώνες για την αμφισβήτηση και την ανατροπή της Αυ­ τοκρατορίας, όπως και εκείνοι για την οικοδόμηση μιας πραγ­ ματικής εναλλακτικής, θα λάβουν χώρα στο ίδιο το αυτοκρατορικό πεδίο -και μάλιστα τέτοιου είδους νέοι αγώνες έχουν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται στην παγκόσμια σκηνή. Μέσα από αυ­ τούς τους αγώνες, και από πολλούς άλλους σαν κι αυτούς, το πλήθος θα χρειαστεί να επινοήσει νέες δημοκρατικές μορφές και μια νέα συντακτική εξουσία, διά της οποίας κάποια μέρα θα κατορθώσουμε να προχωρήσουμε πέρα από την Αυτοκρα­ τορία. Η γενεαλογία που θα ακολουθήσουμε αναλύοντας τη μετά­ βαση από τον ιμπεριαλισμό στην Αυτοκρατορία θα είναι καταρχάς ευρωπαϊκή και κατόπιν ευρω-αμερικανική, όχι επειδή πιστεύουμε ότι αυτές οι περιοχές είναι η αποκλειστική ή η προνομιούχος κοιτίδα κάθε νέας ιδέας ή ιστορικής καινοτομίας, αλλά απλώς γιατί αυτή ήταν η βασικότερη γεωγραφική πορεία την οποία ακολούθησε η ανάπτυξη των εννοιών και των πρα­ κτικών που ζωογονούν τη σύγχρονη Αυτοκρατορία -παράλλη­ λα, όπως θα υποστηρίξουμε, με την ανάπτυξη του κεφαλαιο­ κρατικού τρόπου παραγωγής.3 Εντούτοις, μολονότι η γενεαλο­ γία της Αυτοκρατορίας είναι υπ’ αυτήν την έννοια ευρωκεντρική, οι παρούσες δυνάμεις της δεν περιορίζονται σε μία μόνο πε­

20

.

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ριοχή. Η εξουσιαστική λογική που κατά κάποια έννοια έλκει την καταγωγή της από την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολι­ τείες, σήμερα επενδύει πρακτικές κυριάρχησης σε ολόκληρο τον πλανήτη. Το σημαντικότερο όμως είναι πως και αυτές ακό­ μη οι δυνάμεις που αμφισβητούν την Αυτοκρατορία και κατ’ ου­ σίαν προεικονίζουν μια εναλλακτική παγκόσμια κοινωνία δεν περιορίζονται σε κάποια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Η γεωγραφική κατανομή αυτών των εναλλακτικών δυνάμεων, η νέα χαρτογραφία, ακόμη περιμένει να γραφτεί -ή μάλλον γρά­ φεται σήμερα μέσα από τις αντιστάσεις, τους αγώνες και τις επιθυμίες του πλήθους. Γράφοντας το παρόν βιβλίο προσπαθήσαμε να εφαρμόσουμε μια κατά το δυνατόν ευρεία διεπιστημονική προσέγγιση.4 Η έρευνά μας φιλοδοξεί να είναι εξίσου φιλοσοφική και ιστορική, πολιτι­ σμική και οικονομική, πολιτική και ανθρωπολογική. Εν μέρει, αυτή η ευρεία διεπιστημονικότητα επιβάλλεται από το ίδιο το αντικείμενο της μελέτης μας, αφ’ ης στιγμής στην Αυτοκρατο­ ρία ολοένα και πιο πολύ καταρρέουν τα στεγανά που ίσως προηγουμένως δικαιολογούσαν τις μονοδιάστατες επιστημονι­ κές προσεγγίσεις. Στον αυτοκρατορικό κόσμο είναι απαραίτητο, λόγου χάριν, ο οικονομολόγος να έχει κάποια βασική γνώση της πολιτισμικής παραγωγής προκειμένου να κατανοήσει την οικονομία, όπως και ο κριτικός του πολιτισμού είναι απαραίτη­ το να έχει κάποια βασική γνώση των οικονομικών διαδικασιών για να κατανοήσει την κουλτούρα. Η διεπιστημονικότητα είναι μια προϋπόθεση που επιβάλλεται ακριβώς από το στόχο της μελέτης μας. Αυτό που ευελπιστούμε ότι έχουμε συνεισφέρει με τούτο το βιβλίο, είναι ένα γενικό θεωρητικό πλαίσιο και μια συλλογή εννοιολογικών εργαλείων για τη θεωρητική ανάλυση αλλά και την ανάληψη δράσης εντός της Αυτοκρατορίας και εναντίον της.5 Όπως οι περισσότεροι ογκώδεις τόμοι, και αυτός μπορεί να διαβαστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους: από την αρχή προς το τέλος, από το τέλος προς την αρχή, τμηματικά, πη­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

21

δώντας κεφάλαια ή ακολουθώντας τα νήματα των ανταποκρί­ σεων μεταξύ των διαφόρων παραγράφων του βιβλίου. Τα κεφά­ λαια του Α' Μέρους επέχουν ρόλο εισαγωγής στη γενικότερη προβληματική της Αυτοκρατορίας. Στο κυρίως σώμα του βιβλί­ ου, στα Μέρη Β' και Γ', περιγράφουμε τη μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, ή μάλλον από τον ιμπεριαλισμό στην Αυτοκρατορία. Το Β' Μέρος αφηγείται αυ­ τή τη μετάβαση κυρίως από τη σκοπιά της ιστορίας των ιδεών και της κουλτούρας και καλύπτει το διάστημα από τους πρώι­ μους νεότερους χρόνους έως τις μέρες μας. Ο μίτος που δια­ τρέχει αυτό το τμήμα είναι η γενεαλογία της έννοιας της κυ­ ριαρχίας. Το Γ' Μέρος αφηγείται την ίδια ιστορία από τη σκο­ πιά της παραγωγής, όπου ο όρος «παραγωγή» καλύπτει ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα, από την οικονομική παραγωγή ώς την παραγωγή της υποκειμενικότητας. Αυτή η αφήγηση καλύπτει μια βραχύτερη περίοδο και επικεντρώνεται κυρίως στους μετα­ σχηματισμούς που συντελέστηκαν στην κεφαλαιοκρατική πα­ ραγωγή από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς τις μέρες μιας. Γι’ αυ­ τό και ο τρόπος που έχουν δομηθεί εσωτερικά τα Μέρη Β' και Γ' είναι ανάλογος: τα αρχικά κεφάλαια εξετάζουν το νεωτερικό, ιμπεριαλιστικό στάδιο· τα μεσαία κεφάλαια αναλύουν τους μη­ χανισμούς της μετάβασης· και τα τελευταία πραγματεύονται τον σημερινό μας, μετανεωτερικό, αυτοκρατορικό κόσμο. Δομήσαμε το βιβλίο με αυτό τον τρόπο Θέλοντας να τονί­ σουμε τη σπουδαιότητα της μεταπήδησης από τη σφαίρα των ιδεών στη σφαίρα της παραγωγής. Το Ιντερμέδιο μεταξύ του Β' και του Γ' Μέρους λειτουργεί ως αρμός που αρθρώνει τη με­ τατόπιση από τη μια οπτική στην άλλη. Αυτή η αλλαγή οπτι­ κής φιλοδοξούμε να λειτουργήσει κάπως σαν εκείνη τη στιγμή στο Κεφάλαιο, όπου ο Marx μας καλεί να αφήσουμε τη θορυ­ βώδη σφαίρα της ανταλλαγής και να κατέλθουμε στο κρυφό εν­ διαίτημα της παραγωγής. Ακριβώς στη σφαίρα της παραγωγής αποκαλύπτονται εναργώς οι κοινωνικές ανισότητες και, επιπλέ­ ον, εκεί εκδηλώνονται οι δραστικότερες αντιστάσεις και εναλ­ λακτικές προτάσεις στην εξουσία της Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό

22

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

στο Δ' Μέρος προσπαθούμε να εντοπίσουμε αυτές τις εναλλα­ κτικές προτάσεις που σήμερα χαράζουν τις πρώτες γραμμές μιας κίνησης που θα οδηγήσει πέρα από την Αυτοκρατορία. Το βιβλίο άρχισε να γράφεται πολύ μετά το τέλος του Πολέμου του Κόλπου και ολοκληρώθηκε πολύ πριν από την έναρξη του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο. Τούτο σημαίνει ότι ο αναγνώστης πρέπει να τοποθετήσει την επιχειρηματολογία μας στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα σε αυτά τα δυο γεγονόταορόσημα στην οικοδόμηση της Αυτοκρατορίας.

ΜΕΡΟΣ

ΠΡΩΤΟ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ

1.1 Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Τ Α Ξ Η

Ο καπιταλισμός θριαμβεύει μόνον όταν ταυτίζεται με το κράτος, όταν γίνεται ο ίδιος κράτος.

F ernand Braudel Απεργάζονται σφαγές κι αυτό το λένε ειρήνη.

Τακιτος

Η προβληματική της αυτοκρατορίας προσδιορίζεται καταρχάς από ένα απλό γεγονός: την ύπαρξη παγκόσμιας τάξεως. Η τά­ ξη αυτή εκφράζεται με τη μορφή ενός δικαϊκού σχηματισμού. Το αρχικό μας καθήκον, συνεπώς, είναι να συλλάβουμε τη συγ­ κρότηση της τάξεως που διαμορφώνεται σήμερα. Πρέπει εξαρ­ χής να αποκλείσουμε δύο συνήθεις όσο και εκ διαμέτρου αντί­ θετες αντιλήψεις αυτής της τάξεως: αφ’ ενός την ιδέα ότι η πα­ ρούσα τάξη προκύπτει τρόπον τινά αυθόρμητα από την αλλη­ λεπίδραση ριζικώς ετερογενών παγκόσμιων δυνάμεων, ωσάν να ήταν μια αρμονική σύνθεση, ενορχηστρωμένη από το φυσικό και αμερόληπτο, αόρατο χέρι της παγκόσμιας αγοράς· και αφ’ ετέρου την ιδέα ότι η τάξη αυτή υπαγορεύεται από μία και μό­ νη δύναμη και από ένα και μόνο κέντρο ορθολογικότητας, ανώ­ τερο των παγκόσμιων δυνάμεων, το οποίο κατευθύνει τις ποι­

24

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

κίλες φάσεις της ιστορικής εξέλιξης σύμφωνα με το συνειδητό και παντεποπτικό σχέδιό του -κάτι σαν θεωρία συνωμοσίας της παγκοσμιοποίησης.1

Τα Ηνωμένα Έθνη Πριν ερευνήσουμε τη συγκρότηση της Αυτοκρατορίας από την άποψη του δικαίου, πρέπει να αναλύσουμε με κάποια λεπτομέ­ ρεια τις συνταγματικές διαδικασίες οι οποίες έχουν καταλήξει να ορίζουν τις κεντρικές δικαϊκές κατηγορίες, ειδικότερα δε να προσέξουμε τη μακρά διαδικασία μετάβασης από το κυρίαρχο . δίκαιο των εθνικών κρατών (και το διεθνές δίκαιο που απέρρεε από αυτό) στα πρώτα μετανεωτερικά παγκόσμια μορφώματα αυτοκρατορικού δικαίου. Ως μια πρώτη προσέγγιση, μπορεί κα­ νείς να εννοήσει αυτή τη μετάβαση ως τη γενεαλογία των δικαϊκών μορφών που οδήγησε στον υπερεθνικό ρόλο των Ηνω­ μένων Εθνών και των ποικίλων θυγατρικών τους θεσμών, και που σήμερα οδηγεί πέραν αυτού. Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι η έννοια της διεθνούς τάξεως που η ευρωπαϊκή νεωτερικότητα συνεχώς πρότεινε και επαναπρότεινε, τουλάχιστον από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας και με­ τά, διέρχεται σήμερα κρίση.2 Στην πραγματικότητα ανέκαθεν διερχόταν κρίση και η κρίση αυτή ήταν μια από τις κινητήριες δυνάμεις που πίεζαν συνεχώς για την έλευση της Αυτοκρατο­ ρίας. Ίσως αυτή η έννοια της παγκόσμιας τάξεως, και της κρί­ σης που τη συνοδεύει, πρέπει να χρονολογηθεί από την εποχή των Ναπολεόντειων πολέμων, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι με­ λετητές, ή ίσως η απαρχή της πρέπει να εντοπιστεί στο συνέ­ δριο της Βιέννης και την ίδρυση της Ιεράς Συμμαχίας.3 Εν πάση περιπτώσει, δεν χωρεί αμφιβολία πως, όταν πια ξεσπάει ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος και στη συνέχεια ιδρύεται η Κοινωνία των Εθνών, μια έννοια διεθνούς τάξεως, ομού με την κρίση της, έχει πλέον οριστικά εδραιωθεί. Η γένεση των Ηνωμένων Εθνών στο τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου απλώς επανεισήγαγε, παγίωσε και επεξέτεινε αυτή τη διαμορφούμενη διεθνή

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

25

δικαϊκή τάξη, η οποία αρχικά ήταν ευρωπαϊκή αλλά σταδιακά έγινε παγκόσμια. Τα Ηνωμένα Έθνη μπορούν κατ’ ουσίαν να θεωρηθούν ως το επιστέγασμα όλης αυτής της συντακτικής διαδικασίας, ένα επιστέγασμα που αποκαλύπτει τα όρια της έν­ νοιας της διεθνούς τάξεως, ενώ ταυτόχρονα προοιωνίζεται μια μετεξέλιξη πέραν αυτής, προς μια νέα έννοια παγκόσμιας τά­ ξεως. Θα μπορούσε ασφαλώς κανείς να αναλύσει τη δικαϊκή δο­ μή των Ηνωμένων Εθνών με καθαρά αρνητικούς όρους, περιοριζόμενος στην αποδυνάμωση της εξουσίας των εθνικών κρατών μέσα στο διεθνές πλαίσιο, παράλληλα όμως θα όφειλε να ανα­ γνωρίσει ότι η έννοια του δικαίου, όπως αυτό ορίζεται από το Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, προοιωνίζεται μια νέα, θετική πηγή παραγωγής δικαίου, αποτελεσματική σε παγκόσμια κλί­ μακα -ένα νέο κέντρο κανονιστικής παραγωγής, ικανό να δια­ δραματίσει κυρίαρχο δικαΐκό ρόλο. Τα Ηνωμένα Έθνη λειτουρ­ γούν ως αρμός στη γενεαλογία από τις διεθνείς στις παγκό­ σμιες δικαϊκές δομές. Αφ’ ενός η όλη εννοιολογική δομή των Ηνωμένων Εθνών βασίζεται στην αναγνώριση και νομιμοποίη­ ση της κυριαρχικής εξουσίας των μεμονωμένων κρατών, και ως εκ τούτου ευθυγραμμίζεται απόλυτα με το παλαιό πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, όπως αυτό οριζόταν από σύμφωνα και συνθή­ κες. Αφ’ ετέρου, όμως, αυτή η διαδικασία νομιμοποίησης είναι αποτελεσματική μόνο στο βαθμό που μεταβιβάζει το κυριαρχι­ κό δικαίωμα σε ένα πραγματικό υπερεθνικό κέντρο. Πρόθεσή μας εδώ δεν είναι ούτε να επικρίνουμε -ούτε να θρηνήσουμε για - τις σοβαρές (ενίοτε δε και τραγικές) ανεπάρκειες αυτής της διαδικασίας· η αλήθεια είναι ότι τα Ηνωμένα Έθνη και το σχέδιο της διεθνούς τάξεως δεν μας ενδιαφέρουν ως αυτοσκο­ πός, αλλά μάλλον ως ένας πραγματικός ιστορικός μοχλός, ο οποίος προώθησε τη μετάβαση προς ένα κυριολεκτικά παγκό­ σμιο σύστημα. Κατά συνέπεια, είναι ακριβώς οι ανεπάρκειες της διαδικασίας που την καθιστούν αποτελεσματική. Για να εξετάσουμε καλύτερα αυτή τη μετάβαση όσον αφορά το δίκαιο, χρήσιμο είναι να μελετήσουμε το έργο του Hans Kelsen, ενός από τους σημαντικότερους διανοητές που με το

26

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

έργο τους συνέβαλαν στη δημιουργία των Ηνωμένων Εθνών. Ήδη από τις δεκαετίες του 1910 και του ’20, ο Kelsen υπο­ στήριζε ότι το διεθνές σύστημα δικαίου έπρεπε να νοηθεί ως η ύπατη πηγή κάθε εθνικού δικαϊκού σχηματισμού και καθεστώ­ τος. Ο Kelsen κατέληξε σε αυτή την πρόταση αναλύοντας την τυπική δυναμική των επιμέρους ρυθμίσεων των κρατών. Υπο­ στήριξε ότι τα όρια του εθνικού κράτους έθεταν ένα ανυπέρ­ βλητο εμπόδιο στην πραγμάτωση της ιδέας του δικαίου. Για τον Kelsen, η μερική ρύθμιση που παρείχε το εσωτερικό δίκαιο των εθνικών κρατών οδηγούσε πάλι κατ’ ανάγκην στην καθολικότητα και αντικειμενικότητα της διεθνούς ρύθμισης. Αυτή η τελευταία δεν είναι απλώς λογική αλλά και ηθική, γιατί μπο­ ρεί να θέσει τέρμα σε συγκρούσεις ανάμεσα σε κράτη άνισης ισχύος και αντ’ αυτών των συγκρούσεων να βεβαιώσει μια ισό­ τητα, η οποία αποτελεί την αρχή κάθε πραγματικής διεθνούς κοινότητας. Πίσω από την τυπική ακολουθία που περιέγραψε ο Kelsen, συνεπώς, κρυβόταν μια πραγματική και ουσιαστική επιθυμία εκσυγχρονισμού, όπως τον εννοούσε ο Διαφωτισμός. Ο Kelsen προσέβλεπε, με τον τρόπο του Kant, σε μια έννοια δι­ καίου η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει «οργανωτική αρχή της ανθρωπότητας και η οποία, ως εκ τούτου, θα ταυτιζόταν με την ύπατη ηθική ιδέα».4 Ήθελε να προχωρήσει πέρα από την εξουσιαστική λογική που διείπε τις διεθνείς σχέσεις, ώστε «τα μεμονωμένα κράτη να μπορούν να θεωρούνται νομικώς ισότιμες οντότητες» και να μπορεί να σχηματιστεί ένα «παγκόσμιο και καθολικό κράτος», οργανωμένο ως μια «καθολική κοινότητα, ανώτερη των επιμέρους κρατών, τα οποία και θα εγκολπωνό­ ταν».5 Ήταν, επομένως, φυσικό και επόμενο το γεγονός ότι ο Kelsen αργότερα θα είχε το προνόμιο να παρακολουθήσει τις εργασίες της διάσκεψης του Σαν Φρανσίσκο κατά την οποία ιδρύθηκαν τα Ηνωμένα Έθνη και να δει τη θεωρητική του υπό­ θεση να γίνεται πραγματικότητα. Για τον Kelsen, τα Ηνωμέ­ να Έθνη προσέδιδαν οργανωμένη μορφή σε μια ορθολογική ιδέα.6 Έδιναν σάρκα και οστά σε μια ιδέα του πνεύματος· πρό-

ΛΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

27

τειναν μια πραγματική βάση αποτελεσματικότητας για ένα υπερβασιακό σχήμα εγκυρότητας του δικαίου, υπερκείμενο του εθνικού κράτους. Η εγκυρότητα και η αποτελεσματικότατα του δικαίου μπορούσαν πλέον να ενωθούν στην ύπατη δικαϊκή πη­ γή, και υπ’ αυτούς τους όρους η ιδέα του Kelsen περί μιας θε­ μελιακής νόρμας μπορούσε επιτέλους να γίνει πραγματικότητα. Ο Kelsen συνέλαβε την τυπική κατασκευή και εγκυρότητα του συστήματος ως ανεξάρτητες από την υλική δομή που το οργανώνει, στην πραγματικότητα όμως η δομή αυτή πρέπει με κάποιον τρόπο να υπάρξει και να οργανωθεί υλικά. Πώς μπορεί να οικοδομηθεί στην πράξη το σύστημα; Αυτό είναι το σημείο όπου η σκέψη του Kelsen παύει να μας είναι χρήσιμη: παρα­ μένει απλώς μια φανταστική ουτοπία. Η μετάβαση που εμείς θέλουμε να μελετήσουμε συνίσταται ακριβώς σε αυτό το χάσμα που χωρίζει την τυπική σύλληψη, η οποία θεμελιώνει την εγκυ­ ρότητα της δικαϊκής διαδικασίας σε μια υπερεθνική πηγή, από την υλική πραγμάτωσή της. Ο βίος των Ηνωμένων Εθνών, από την ίδρυσή τους μέχρι το τέλος του ψυχρού πολέμου, είναι μια μακρά ιστορία ιδεών, συμβιβασμών και περιορισμένων εμπει­ ριών, κατά το μάλλον ή ήττον προσανατολισμένη στην οικοδό­ μηση μιας τέτοιας μορφής υπερεθνικής ρύθμισης. Τα αδιέξοδα αυτής της διαδικασίας είναι προφανή και δεν υπάρχει λόγος να τα περιγράψουμε εδώ με περισσότερες λεπτομέρειες. Ασφαλώς, η κυρίαρχη θέση των Ηνωμένων Εθνών στο γενικότερο πλαίσιο του υπερεθνικού σχεδίου ανάμεσα στα έτη 1945 και 1989 επέ­ φερε ορισμένες άκρως στρεβλές θεωρητικές και πρακτικές συ­ νέπειες. Και όμως, όλα αυτά δεν στάθηκαν ικανά να εμποδί­ σουν τη θεσμοθέτηση [constitutionalization] μιας υπερεθνικής εξουσίας.7 Μέσα από τις αμφίσημες εμπειρίες των Ηνωμένων Εθνών άρχισε να διαμορφώνεται η δικαϊκή έννοια της Αυτο­ κρατορίας. Οι θεωρητικές αντιδράσεις σε αυτή τη θεσμοθέτηση μιας υπερεθνικής παγκόσμιας εξουσίας υπήρξαν εντούτοις ολωσδιό­ λου ανεπαρκείς. Αντί να αναγνωρίσει το πραγματικά καινοτομικό στοιχείο αυτών των υπερεθνικών διαδικασιών, η μεγάλη

28

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

πλειονότητα των θεωρητικών του δικαίου προσπάθησε απλώς να αναβιώσει αναχρονιστικά μοντέλα για να τα εφαρμόσει στα νέα προβλήματα. Σε μεγάλο βαθμό, μάλιστα, τα μοντέλα που είχαν πρυτανεύσει κατά τη γένεση του εθνικού κράτους απλώς ξεσκονίστηκαν και επαναπροτάθηκαν ως ερμηνευτικό σχήμα για την ανάγνωση της οικοδόμησης μιας υπερεθνικής εξουσίας. Η «εσωτερική αναλογία» [domestic analogy] έγινε έτσι το βα­ σικό μεθοδολογικό εργαλείο για την ανάλυση των διεθνών και υπερεθνικών μορφών τάξεως.8 Δύο γραμμές σκέψης ενεργοποι­ ήθηκαν ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια αυτής της μετάβασης, τις οποίες χάριν οικονομίας μπορούμε να εκλάβουμε ως αναβιώσεις ' της χομπσιανής και της λοκιανής ιδεολογίας που σε μιαν άλλη εποχή είχαν καθορίσει τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις περί κυρίαρ­ χου κράτους. Η χομπσιανή εκδοχή επικεντρώνεται κατ’ αρχήν στη μετα­ βίβαση του τίτλου της κυριαρχίας και αντιλαμβάνεται τη συγ­ κρότηση της υπερεθνικής κυρίαρχης οντότητας ως μια υπό μορ­ φήν κοινωνικού συμβολαίου συμφωνία, η οποία βασίζεται στη σύγκλιση προϋπαρχόντων κρατικών υποκειμένων.9 Μια νέα υπερβατική εξουσία, «tertium super partes», η οποία κατ’ αρχήν συγκεντρώνεται στα χέρια του στρατού (εκείνου που έχει εξου­ σία ζωής και θανάτου, του χομπσιανού «Θεού επί γης»), είναι, σύμφωνα με αυτή τη σχολή, ο μόνος ικανός τρόπος για να συγ- . κροτηθεί ένα ασφαλές διεθνές σύστημα και συνεπώς για να αντιμετωπιστεί η αναρχία που αναπόφευκτα παράγουν τα κυ­ ρίαρχα κράτη.10 Κατά τη λοκιανή εκδοχή, αντίθετα, η ίδια δια­ δικασία προβάλλεται με όρους περισσότερο αποκεντρωμένους και πλουραλιστικούς. Σε αυτό το πλαίσιο, τη στιγμή ακριβώς που ολοκληρώνεται η μεταβίβαση του τίτλου της κυριαρχίας προς ένα υπερεθνικό κέντρο, αναδύονται δίκτυα τοπικών και συνταγματικά αποτελεσματικών αντίπαλων δυνάμεων για να αμφισβητήσουν και/ή να υποστηρίξουν το νέο εξουσιαστικό μόρ­ φωμα. Περισσότερο από ένα καθεστώς παγκόσμιας ασφάλειας, συνεπώς, αυτό που προτείνεται εδώ είναι ένα παγκόσμιο συν­ ταγματικό καθεστώς [constitutionalism], ή, μάλλον, αυτή η

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

29

δεύτερη εκδοχή ισοδύναμοί με ένα σχέδιο υπερκέρασης των κρατικών επιταγών μέσω της συγκρότησης μιας παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών. Η συνθηματολογία αυτή σκοπό έχει να υποβάλει τις αξίες της παγκοσμιοποίησης, οι οποίες θα διαπό­ τιζαν τη νέα διεθνή τάξη, ή μάλλον τη νέα υπερεθνική δημο­ κρατία.11 Ενώ η χομπσιανή υπόθεση τονίζει τη διαδικασία ενός κοινωνικού συμβολαίου η οποία οδηγεί στη δημιουργία μιας νέ­ ας, συγκεντρωτικής και υπερβατικής, υπερεθνικής εξουσίας, η λοκιανή υπόθεση εστιάζεται στις αντίπαλες δυνάμεις που ζωο­ γονούν τη συντακτική διαδικασία και στηρίζουν την υπερεθνι­ κή εξουσία. Και στις δύο περιπτώσεις, εντούτοις, η νεοπαγής παγκόσμια εξουσία παρουσιάζεται μόνο κατ’ αναλογίαν προς την κλασική αντίληψη περί κυριαρχικής εξουσίας των εθνικών κρατών. Αντί λοιπόν να αναγνωρίσουν τη διαφορά φύσεως που διακρίνει την αυτοκρατορική εξουσία, οι δύο αυτές υποθέσεις απλώς εμμένουν στις παλιές κληρονομημένες μορφές της συγ­ κρότησης του κράτους: η μεν χομπσιανή εκδοχή σε μια μοναρ­ χική μορφή, η δε λοκιανή σε μια φιλελεύθερη. Μολονότι, δεδομένων των συνθηκών υπό τις οποίες διατυ­ πώθηκαν αυτές οι θεωρίες (διαρκούντος του ψυχρού πολέμου, σε μια εποχή που τα Ηνωμένα Έθνη στην καλύτερη περίπτω­ ση προχωρούσαν χωλαίνοντας), οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την εκπληκτική διορατικότητα των εισηγητών τους, πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι αδυνατούν να εξηγήσουν την πραγμα­ τική καινοτομία των ιστορικών διαδικασιών, των οποίων σήμε­ ρα γινόμαστε μάρτυρες.12 Από αυτήν την άποψη οι θεωρίες αυ­ τές μπορούν να αποβούν και όντως αποβαίνουν επιζήμιες, διότι παραθεωρούν τον επαυξημένο ρυθμό, τη σφοδρότητα και την αναγκαιότητα με τις οποίες λειτουργεί το νέο παράδειγμα. Αυ­ τό που δεν κατορθώνουν να αντιληφθούν είναι ότι η αυτοκρα­ τορική κυριαρχία σηματοδοτεί μιαν αλλαγή παραδείγματος. Παραδόξως (αν και στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο παρά­ δοξο), μόνο η σύλληψη του Kelsen θέτει το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις, έστω και αν η σύλληψή του αυτή περιορίζεται σε μιαν αυστηρά φορμαλιστική θεώρηση. Ποια πο­

30

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

λιτική εξουσία υφίσταται ήδη ή μπορεί να δημιουργηθεί, έρω­ τά ο Kelsen, που να αποβεί επαρκής για μια παγκοσμιοποίη­ ση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων; Ποια πηγή πα­ ραγωγής δικαίου, ποια θεμελιώδης νόρμα και ποιος διοικητι­ κός μηχανισμός, μπορούν να στηρίξουν μια νέα τάξη και να αποσοβήσουν την επαπειλούμενη εκτροπή της σε παγκόσμια αταξία;

Η συγκρότηση της Αυτοκρατορίας Πολλοί σύγχρονοι θεωρητικοί εμφανίζονται απρόθυμοι να ανα-, γνωρίσουν την παγκοσμιοποίηση της κεφαλαιοκρατικής παρα­ γωγής και την παγκόσμια αγορά της ως θεμελιωδώς νέα κα­ τάσταση και σημαίνουσα ιστορική μεταβολή. Οι θεωρητικοί που ασπάζονται τη θεωρία ενός ενιαίου παγκόσμιου συστήματος [world-systems perspective], επί παραδείγματι, υποστηρίζουν ότι η κεφαλαιοκρατία ανέκαθεν λειτουργούσε ως μια παγκό­ σμια οικονομία, και συνεπώς εκείνοι που κάνουν τόσο θόρυβο για το νεοφανές της σημερινής παγκοσμιοποίησης της κεφα­ λαιοκρατικής οικονομίας έχουν απλώς παρανοήσει το παρελθόν της.13 Ασφαλώς είναι σημαντικό να τονίζουμε τόσο τη διαρκή, θεμελιακή σχέση της κεφαλαιοκρατίας με την παγκόσμια αγο­ ρά (ή τουλάχιστον μια τάση της προς την παγκοσμιοποίηση της αγοράς), όσο και τους διαρκώς διευρυνόμενους κύκλους της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης· όμως η δέουσα προσοχή στις ab origine καθολικές ή καθολικευτικές διαστάσεις της κεφαλαιο­ κρατικής ανάπτυξης δεν πρέπει να μας εμποδίζει να διακρίνου­ με τη ρήξη ή τη μεταβολή που συντελείται σήμερα στην κε­ φαλαιοκρατική παραγωγή και στις παγκόσμιες εξουσιαστικές σχέσεις. Φρονούμε ότι αυτή η μεταβολή καθιστά σήμερα απο­ λύτως σαφές και ■εφικτό το κεφαλαιοκρατικό σχέδιο ενός συγ­ κερασμού της οικονομικής με την πολιτική εξουσία, την υλο­ ποίηση, με άλλα λόγια, μιας αμιγώς κεφαλαιοκρατικής τάξης. πραγμάτων. Από πολιτειακή σκοπιά, οι διαδικασίες της παγ­ κοσμιοποίησης δεν αποτελούν πλέον απλώς γεγονός, αλλά και

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

31

πηγή δικαϊκών ορισμών, η οποία τείνει να προβάλει ένα μονα­ δικό, υπερεθνικό μόρφωμα πολιτικής εξουσίας. Άλλοι θεωρητικοί εμφανίζονται απρόθυμοι να αναγνωρίσουν τη μείζονα μεταβολή στις παγκόσμιες εξουσιαστικές σχέσεις, γιατί διαπιστώνουν ότι τα επικρατέστερα κεφαλαιοκρατικά εθνι­ κά κράτη εξακολουθούν να ασκούν ιμπεριαλιστική κυριάρχηση σε άλλα έθνη και περιοχές του πλανήτη. Ιδωμένες από αυτή τη σκοπιά, οι σύγχρονες τάσεις προς ένα αυτοκρατορικό καθεστώς συνιστούν όχι ένα θεμελιωδώς νέο φαινόμενο, αλλά απλώς ένα περαιτέρω στάδιο τελείωσης του ιμπεριαλισμού.14 Χωρίς να υποτιμούμε αυτές τις πραγματικές και διόλου αμελητέες γραμ­ μές συνέχειας, θεωρούμε εντούτοις σημαντικό να σημειώσουμε ότι αυτό που προηγουμένως ήταν σύγκρουση ή ανταγωνισμός μεταξύ περισσότερων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, έχει πλέον, από πολλές και σημαντικές απόψεις, υποκατασταθεί από την ιδέα μίας και μόνης δύναμης η οποία υπερκαθορίζει όλες τις προηγούμενες, τις δομεί με τρόπο ενιαίο και τις αντιμετωπίζει βάσει μιας κοινής έννοιας δικαίου, η οποία είναι σαφώς μετααποικιακή και μεταϊμπεριαλιστική. Αυτό είναι κατ’ ουσίαν το αφετηριακό σημείο της μελέτης μας για την Αυτοκρατορία: μια νέα έννοια δικαίου, ή μάλλον μια νέα εγγραφή της εξουσίας και ένας νέος σχεδιασμός της παραγωγής των κανόνων και των έννομων εργαλείων καταναγκασμού που διασφαλίζουν τα συμβό­ λαια και επιλύουν τις συγκρούσεις. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι αποδίδουμε ιδιαίτερη σημασία στα δικαϊκά μορφώματα της συγκρότησης της Αυτοκρατορίας στην αρχή της έρευνάς μας, όχι λόγω κάποιου εξειδικευμένου επιστημονικού ενδιαφέροντος -ωσάν το δίκαιο ή ο νόμος αφ’ εαυτών, ως παράγοντες ρύθμισης, να ήταν ικανά να αντιπροσω­ πεύσουν τον κοινωνικό κόσμο στην ολότητά του- αλλά μάλλον επειδή παρέχουν επαρκείς ενδείξεις των διαδικασιών της αυτοκρατορικής συγκρότησης. Τα νέα δικαϊκά μορφώματα μας δί­ νουν μια πρώτη εικόνα της τάσης για συγκεντρωτική και ενι­ αία ρύθμιση τόσο της παγκόσμιας αγοράς όσο και των παγκό­ σμιων εξουσιαστικών σχέσεων, με όλες τις δυσκολίες που πα­

32

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ρουσιάζει ένα τέτοιο σχέδιο. Οι δικαικοί μετασχηματισμοί κατ’ ουσίαν προοιωνίζονται αλλαγές στην υλική συγκρότηση της παγκόσμιας εξουσίας και τάξεως. Η μετάβαση της οποίας σή­ μερα γινόμαστε μάρτυρες, από το παραδοσιακό διεθνές δίκαιο, το οποίο καθοριζόταν από συμβάσεις και συνθήκες, προς τον ορι­ σμό και τη συγκρότηση μιας νέας, κυριαρχικής, υπερεθνικής, παγκόσμιας εξουσίας (και άρα προς μια αυτοκρατορική έννοια δικαίου), καίτοι ατελής, μας δίνει ένα πλαίσιο για να ερμηνεύ­ σουμε τις ολοποιητικές κοινωνικές διαδικασίες της Αυτοκρατο­ ρίας. Στην πραγματικότητα, ο δικαϊκός μετασχηματισμός λει­ τουργεί ως σύμπτωμα των μεταβολών που συντελούνται orrjy υλική, βιοπολιτική συγκρότηση των κοινωνιών μας. Οι αλλαγές αυτές δεν αφορούν μόνο το διεθνές δίκαιο και τις διεθνείς σχέ­ σεις αλλά και τις εξουσιαστικές σχέσεις στο εσωτερικό κάθε χώρας. Μελετώντας και κρίνοντας λοιπόν τις νέες μορφές διε­ θνούς και υπερεθνικού δικαίου, θα προσεγγίζουμε ταυτόχρονα τον πυρήνα της πολιτικής θεωρίας της Αυτοκρατορίας, όπου το πρόβλημα της υπερεθνικής κυριαρχίας, της πηγής της νομιμότητάς της και της άσκησής της θα φέρνουν στο προσκήνιο πο­ λιτικά, πολιτισμικά και εν τέλει οντολογικά προβλήματα. Για να προσεγγίσουμε την έννοια της Αυτοκρατορίας όπως διαμορφώνεται στο χώρο του δικαίου, ίσως πρέπει προηγουμέ­ νως να ανατρέξουμε στη γενεαλογία της έννοιας, η οποία θα μας δώσει κάποιους προκαταρκτικούς όρους για την έρευνά μας. Η έννοια της Αυτοκρατορίας φτάνει ώς εμάς μέσω μιας μακράς, κατά κύριο λόγο ευρωπαϊκής παράδοσης, η οποία ανά­ γεται τουλάχιστον στην αρχαία Ρώμη και διά της οποίας το δικαϊκο-πολιτικό μόρφωμα της Αυτοκρατορίας συνδέθηκε στενά με τις χριστιανικές απαρχές των ευρωπαϊκών πολιτισμών. Εκεί η έννοια της Αυτοκρατορίας συνένωσε δικαϊκές κατηγορίες και καθολικές ηθικές αξίες, κάνοντάς τες να εργαστούν από κοινού, ως ένα οργανικό όλον. Η ένωση αυτή δεν έπαψε να λειτουργεί μέσα στην έννοια της Αυτοκρατορίας, όποιες κι αν ήταν οι ιστορικές της περιπέτειες. Κάθε σύστημα δικαίου αποτελεί τρό­ πον τινά την αποκρυστάλλωση ενός συγκεκριμένου συνόλου

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

33

αξιών, γιατί η ηθική αποτελεί μέρος της υλικότητας κάθε δικαϊκού θεμελίου, όμως η Αυτοκρατορία -και ειδικότερα η ρω­ μαϊκή παράδοση του αυτοκρατορικου δικαίου- αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση κατά το ότι εξωθεί στα άκρα τη σύμπτωση και την καθολικότητα του ηθικού και του δικαϊκού: εν τη Αυ­ τοκρατορία υπάρχει ειρήνη, εν τη Αυτοκρατορία υπάρχει η δια­ σφάλιση της δικαιοσύνης για όλους τους λαούς. Η έννοια της Αυτοκρατορίας παρουσιάζεται σαν μια παγκόσμια μουσική συμ­ φωνία, εκτελουμενη υπό τη διεύθυνση ενός και μόνου διευθυντή ορχήστρας, σαν μια συγκεντρωτική εξουσία η οποία συντηρεί την κοινωνική ειρήνη και παράγει τις ηθικές της αλήθειες. Και προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, δίνεται σε αυτή τη μία και μόνη εξουσία η απαραίτητη ισχύς ώστε να διεξάγει, όποτε παραστεί ανάγκη, «δίκαιους πολέμους», στα σύνορα εναν­ τίον των βαρβάρων και στο εσωτερικό εναντίον των απειθάρχων.15 Εξαρχής, συνεπώς, η Αυτοκρατορία θέτει σε κίνηση μια ηθικοπολιτική δυναμική η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της δικαϊκής έννοιάς της. Αυτή η δικαϊκή έννοια ενέχει δύο θεμε­ λιώδεις τάσεις: κατά πρώτον, την έννοια ενός δικαίου το οποίο επιβεβαιώνεται με την οικοδόμηση μιας νέας τάξεως που εγκολπώνεται όλο το χώρο αυτού που θεωρεί πολιτισμό, έναν χώρο απεριόριστο και καθολικό· και κατά δεύτερον, μια έννοια δικαίου το οποίο περικλείει όλο το χρόνο στο ηθικό του θεμέ­ λιο. Η Αυτοκρατορία εξαντλεί τον ιστορικό χρόνο, αναστέλλει την ιστορία και συγκαλεί το παρελθόν και το μέλλον μέσα στη δική της ηθική τάξη. Με άλλα λόγια, η Αυτοκρατορία παρου­ σιάζει την τάξη που δημιουργεί ως μόνιμη, διηνεκή και αναγ­ καία. Στη ρωμαιο-γερμανική παράδοση που ήκμασε κατά τον Με­ σαίωνα, αυτές οι δύο έννοιες δικαίου συμπορεύονταν.16 Αρχής γενομένης από την Αναγέννηση, εντούτοις, με το θρίαμβο του κοσμικού, οι δύο αυτές έννοιες διαχωρίστηκαν και καθεμιά εξε­ λίχθηκε ανεξάρτητα. Αφ’ ενός αναδύθηκε στη νεότερη ευρω­ παϊκή σκέψη μια έννοια διεθνούς δικαίου, και αφ’ ετέρου καλ­

34

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

λιεργήθηκαν ουτοπίες «διηνεκούς ειρήνης». Στην πρώτη περί­ πτωση, η τάξη που είχε επαγγελθεί η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιδιωκόταν, πολύ μετά την πτώση αυτής της τελευταίας, μέ­ σω ενός μηχανισμού συνθηκών ο οποίος θα οικοδομούσε μια διεθνή τάξη μεταξύ κυρίαρχων κρατών, λειτουργώντας κατ’ αναλογίαν προς τους μηχανισμούς των κοινωνικών συμβολαίων που διασφάλιζαν την τάξη στο εσωτερικό ενός εκάστου εθνικού κράτους και της κοινωνίας των πολιτών του. Μια πλειάδα διανοητών, από τον Grotius ώς τον Puffendorf, επεξεργάστηκαν θεωρητικά αυτή τη διαδικασία με τυπικούς όρους. Στη δεύτερη περίπτωση, η ιδέα μιας «διηνεκούς ειρήνης» επανεμφανιζόταν διαρκώς στην ιστορία της νεότερης Ευρώπης, από τον Bemadin de Saint Pierre ώς τον Immanuel Kant. Η ιδέα αυτή πα­ ρουσιαζόταν ως ένα ιδεώδες του Λόγου, ως ένα «φως» που οφεί­ λε να κρίνει αλλά και να συνενώσει το δίκαιο με την ηθικότη­ τα, ως προαπαιτούμενη υπερβασιακή αρχή του δικαϊκού συστή­ ματος και ιδεώδες σχήμα του Λόγου και της ηθικής. Η θεμε­ λιακή εναλλαγή αυτών των δύο εννοιών διαπότισε όλη την ευ­ ρωπαϊκή νεωτερικότητα, περιλαμβανομένων και των δύο μειζόνων ιδεολογιών που σημάδεψαν την ώριμη φάση της: της φιλε­ λεύθερης ιδεολογίας, η οποία βασίζεται στην ειρηνική συμφω­ νία των δικαϊκών δυνάμεων και τον παραγκωνισμό τους από την αγορά- και της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, η οποία επικεν­ τρώνεται στη διεθνή ενότητα διαμέσου της οργάνωσης των αγώνων και τον παραγκωνισμό του δικαίου. Μήπως, λοιπόν, θα ήταν ορθό να υποστηρίξουμε ότι αυτές οι δύο διαφορετικές εξελίξεις της έννοιας του δικαίου, που διήγαν βίους παράλληλους κατά τους αιώνες της νεωτερικότητας, τείνουν σήμερα να συνενωθούν και να παρουσιαστούν ως μία κατηγορία; Έχουμε την υπόνοια ότι όντως έτσι έχουν τα πράγ­ ματα και ότι, στη μετανεωτερική εποχή, η έννοια του δικαίου θα πρέπει να εννοηθεί και πάλι σε σχέση με την έννοια της Αυτοκρατορίας. Εντούτοις, αφ’ ης στιγμής ένα μεγάλο μέρος της έρευνάς μας θα στραφεί γύρω από αυτό ακριβώς το ερώτη­ μα, οδηγώντας μας συχνά στην αμφιβολία και την αμηχανία,

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

35

φρονούμε πως είναι καλό να μην καταλήξουμε τόσο βιαστικά σε οριστικά συμπεράσματα, έστω και αν εν προκειμένω περιοριζό­ μαστε μόνο στην ανάλυση της έννοιας του δικαίου. Μπορούμε ήδη να διακρίνουμε, ωστόσο, ορισμένα σημαντικά συμπτώματα της αναβίωσης της έννοιας της Αυτοκρατορίας -συμπτώματα τα οποία λειτουργούν ως λογικές προκλήσεις που εμφανίζονται στο πεδίο της ιστορίας και που η θεωρία δεν μπορεί να τα αγνοήσει. Ένα τέτοιο σύμπτωμα, επί παραδείγματι, είναι η αναζωπύ­ ρωση του ενδιαφέροντος για την έννοια του « b e llu m ju stu m » , του δίκαιου πολέμου, η οποία καθίσταται εκ νέου αποτελεσμα­ τική. Η έννοια αυτή, η οποία ήταν οργανικά συνδεδεμένη με την τάξη που επέβαλλαν οι αρχαίες αυτοκρατορίες και της οποίας η πλούσια και πολύπλοκη γενεαλογία ανάγεται στη βι­ βλική παράδοση, έχει αρχίσει προσφάτως να επανεμφανίζεται ως κεντρική αφήγηση πολιτικών συζητήσεων, ιδιαίτερα μετά τον Πόλεμο του Κόλπου.17 Κατά παράδοση, η έννοια του b e llu m ju s tu m στηρίζεται πρωτίστως στην αντίληψη ότι, όταν ένα κράτος αντιμετωπίζει την απειλή μιας επίθεσης η ο π ο ία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την εδαφική του ακεραιότητα ή την πολι­ τική του ανεξαρτησία, έχει ένα ju s a d b e llu m (δικαίωμα διε­ ξαγωγής πολέμου).18 Αναμφίβολα, υπάρχει κάτι ανησυχητικό σε αυτή την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την έννοια του b e llu m ju s tu m , την οποία η νεωτερικότητα, ή μάλλον οι δυνά­ μεις της νεωτερικής εκκοσμίκευσης, τόσες προσπάθειες είχαν καταβάλει να εξαλείψουν από τη μεσαιωνική παράδοση. Η πα­ ραδοσιακή έννοια του δίκαιου πολέμου συνεπάγεται την ανα­ γωγή του πολέμου σε τετριμμένη πρακτική [banalization] και την αποθέωσή του ως ηθικού εργαλείου, δύο ιδέες τις οποίες η νεωτερική πολιτική σκέψη και η διεθνής κοινότητα των εθνι­ κών κρατών είχαν οριστικά αποποιηθεί. Αυτά τα δύο παραδο­ σιακά χαρακτηριστικά έχουν επανεμφανιστεί στον δικό μας, μετανεωτερικό κόσμο: αφ’ ενός ο πόλεμος λαμβάνει το χαρα­ κτήρα μιας απλής πράξης αστυνόμευσης, αφ’ ετέρου η νέα εξουσία, η οποία νομιμοποιείται να επιτελέσει ηθικά καθήκοντα μέσω του πολέμου, καθοσιώνεται.

36

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

Μακράν του να επαναλαμβάνει απλώς αρχαίες ή μεσαιωνι­ κές αντιλήψεις, εντούτοις, η σημερινή έννοια παρουσιάζει ορι­ σμένες πραγματικά θεμελιακές καινοτομίες. Ο δίκαιος πόλεμος δεν αποτελεί πλέον επ’ ουδενί ενέργεια άμυνας ή αντίστασης, όπως συνέβαινε, λόγου χάριν, στη χριστιανική παράδοση, από τον Άγιο Αυγουστίνο έως και τους σχολαστικούς της Αντιμε­ ταρρύθμισης, ως ανάγκη της «επίγειας πολιτείας» να διασφαλί­ σει την επιβίωσή της. Μάλλον έχει καταστεί μια ενέργεια η οποία δικαιώνεται αφ’ εαυτής. Δύο διαφορετικά στοιχεία συν­ δυάζονται σε αυτήν την έννοια του δίκαιου πολέμου: πρώτον, η νομιμότητα του στρατιωτικού μηχανισμού, καθόσον είναι ηθικά θεμελιωμένη, και δεύτερον, η αποτελεσματικότητα της στρα­ τιωτικής δράσης για την επίτευξη της επιθυμητής τάξεως και ειρήνης. Η σύνθεση αυτών των δύο στοιχείων ίσως συνιστά όν­ τως καίριο παράγοντα, καθοριστικό για τη θεμελίωση και τη νέα παράδοση της Αυτοκρατορίας. Σήμερα ο εχθρός, απαράλ­ λαχτα όπως και ο ίδιος ο πόλεμος, καταλήγει να θεωρείται ταυτόχρονα τετριμμένος [banalized] (καθώς μετατρέπεται σε στόχο μιας κοινότοπης αστυνομικής καταστολής) και απόλυτος [absolutized] (ως ο Εχθρός, μια απόλυτη απειλή για την ηθι­ κή τάξη). Ο Πόλεμος του Κόλπου μάς έδωσε ίσως το πρώτο πλήρως αρθρωμένο παράδειγμα αυτής της νέας επιστημολογίας της έννοιας.19 Η αναβίωση της έννοιας του δίκαιου πολέμου ίσως είναι απλώς ένα σύμπτωμα της ανάδυσης της Αυτοκρατο­ ρίας, δεν παύει όμως να είναι ένα ενδεικτικότατο και ισχυρό­ τατο σύμπτωμα!

Το μοντέλο της αυτοκρατορικής εξουσίας Πρέπει να αποφύγουμε να ορίσουμε το πέρασμα στην Αυτο­ κρατορία με αμιγώς αρνητικούς όρους, με όρους αυτού που δεν είναι, όπως λόγου χάριν συμβαίνει όταν κανείς λέει: το νέο πα­ ράδειγμα ορίζεται από την οριστική αποδυνάμωση των κυρίαρ­ χων εθνικών κρατών, από την εξάλειψη κάθε ρύθμισης των διε­ θνών αγορών, από το τέλος της ανταγωνιστικής διαπάλης με­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

37

ταξύ κρατικών υποκειμένων κ.ο.κ. Εάν το νέο παράδειγμα συνίστατο μόνο σε αυτά, τότε οι επιπτώσεις του θα ήταν αληθινά αναρχικές. Η εξουσία, εντούτοις -και δεν ήταν μόνον ο Michel Foucault που μας το δίδαξε αυτό- φοβάται και αποστρέφεται το κενό. Το νέο παράδειγμα ήδη λειτουργεί με απολύτως θετι­ κούς όρους -και δεν θα ήταν δυνατόν να συμβαίνει το αντίθετο. Το νέο παράδειγμα είναι ταυτόχρονα σύστημα και ιεραρχία, συγκεντρωτική κατασκευή κανόνων και ευρεία παραγωγή νομι­ μότητας που εξαπλώνεται στον παγκόσμιο χώρο. Έ χει a b in itio διαμορφωθεί ως μια δυναμική και ευέλικτη συστημική δομή η οποία αρθρώνεται οριζόντια. Με τον όρο «δομή» εννο­ ούμε εδώ, για λόγους οικονομίας, ένα υβρίδιο της συστημικής θεωρίας του Niklas Luhmann και της περί δικαιοσύνης θεωρίας του John Rawls.20 Ορισμένοι ονομάζουν αυτή την κατάσταση «διακυβέρνηση χωρίς κυβέρνηση», για να δείξουν τη δομική λο­ γική, ενίοτε αδιόρατη, αλλά πάντοτε, και μάλιστα ολοένα πε­ ρισσότερο, αποτελεσματική, η οποία συμπαρασύρει όλα τα δρώντα υποκείμενα στην τάξη του όλου.21 Η συστημική ολότη­ τα καταλαμβάνει δεσπόζουσα θέση στην παγκόσμια τάξη, διακόπτοντας οριστικά τους δεσμούς με κάθε προηγούμενη διαλε­ κτική και αναπτύσσοντας μια ενσωμάτωση των δρώντων υπο­ κειμένων που μοιάζει γραμμική και αυθόρμητη. Την ίδια ώρα, όμως, διαφαίνεται ολοένα πιο καθαρά η αποτελεσματικότητα της συναίνεσης κάτω από μια υπέρτατη εξουσία που επιβάλλει τη ρύθμιση. Όλες οι συγκρούσεις, όλες οι κρίσεις και τα σχί­ σματα κατ’ ουσίαν προάγουν τη διαδικασία της ενσωμάτωσης και στον ίδιο βαθμό απαιτούν την περαιτέρω ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας. Η ειρήνη, η ισορροπία και η κατάπαυση της σύγκρουσης είναι οι αξίες προς τις οποίες κατατείνουν τα πάντα. Η ανάπτυξη του παγκόσμιου συστήματος (και του αυτοκρατορικού δικαίου πρώτα πρώτα) μοιάζει να είναι η ανά­ πτυξη ενός μηχανισμού που επιβάλλει διαδικασίες συνεχούς θε­ σμοθέτησης, οι οποίες οδηγούν σε συστημικές ισορροπίες -ενός μηχανισμού που δημιουργεί μια διαρκή απαίτηση για εξουσία. Ο μηχανισμός αυτός φαίνεται να προκαθορίζει την άσκηση της

38

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

εξουσίας και τη δράση σε όλο τον κοινωνικό χώρο. Κάθε κίνη­ ση είναι αμετάβλητη και μπορεί να βρει την υποδεδειγμένη θέ­ ση της μόνο μέσα στο ίδιο το σύστημα, στην ιεραρχική σχέση που της έχει παραχωρηθεί. Αυτή η προκατεστημένη κίνηση ορίζει την πραγματικότητα της διαδικασίας της αυτοκρατορικής θεσμοθέτησης της παγκόσμιας τάξεως -το νέο παράδειγμα. Αυτό το αυτοκρατορικό παράδειγμα είναι ποιοτικά διάφορο των ποικίλων προσπαθειών που έγιναν κατά την περίοδο της μετάβασης, προκειμένου να καθοριστεί ένα σχέδιο διεθνούς τά­ ξεως.22 Ενώ οι προηγούμενες, μεταβατικές θεωρήσεις επικεν­ τρώνονταν στη νομιμοποιητική δυναμική που θα οδηγούσε προς τη νέα τάξη, στο νέο παράδειγμα είναι ωσάν αυτή η νέα τάξη να έχει ήδη συγκροτηθεί. Το εννοιολογικό αδιαχώριστο του τίτλου και της άσκησης της εξουσίας βεβαιώνεται εξαρχής, ως το ουσιαστικό a priori του συστήματος. Η ατελής σύμπτω­ ση, ή μάλλον οι διαρκώς παρόντες χρονικοί και χωρικοί διαχω­ ρισμοί ανάμεσα στη νέα κεντρική εξουσία και το πεδίο εφαρ­ μογής της ρύθμισής της, δεν οδηγούν σε κρίσεις ή παράλυση, αλλά απλώς εξωθούν το σύστημα να τις ελαχιστοποιήσει και να τις εξουδετερώσει. Κοντολογίς, η αλλαγή παραδείγματος χαρα­ κτηρίζεται, αρχικά τουλάχιστον, από την παραδοχή ότι μόνο μια θεσπισμένη εξουσία, υπερκαθορισμένη όσον αφορά τα κυ­ ρίαρχα εθνικά κράτη αλλά και σχετικά αυτόνομη από αυτά, δύναται να λειτουργεί ως κέντρο της νέας παγκόσμιας τάξεως, ασκώντας επ’ αυτής μιαν αποτελεσματική ρύθμιση και, όποτε κριθεί αναγκαίο, εξαναγκασμό. Έπεται λοιπόν, όπως το θέλησε ο Kelsen, αλλά μόνον ως παράδοξη συνέπεια της ουτοπίας του, ότι ένα είδος δικαϊκού θετικισμού επικρατεί και στο σχηματισμό μιας νέας δικαϊκής ρύθμισης.23 Η ικανότητα σχηματισμού ενός συστήματος κατ’ ουσίαν προϋποτίθεται της πραγματικής διαδικασίας σχηματι­ σμού του. Επιπλέον, η διαδικασία του σχηματισμού, και τα υποκείμενα που δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο αυτής της δια­ δικασίας, έλκονται προκαταβολικά προς τη θετικά προσδιορι­ σμένη δίνη του κέντρου, και η έλξη αυτή γίνεται ακαταμάχη­

ΛΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

39

τη, όχι μόνον εν ονόματι της ικανότητας του κέντρου να ασκεί πίεση, αλλά και εν ονόματι της τυπικής εξουσίας, που εδρεύει σε αυτό, να οργανώνει και να συστηματοποιεί την ολότητα. Και πάλι συναντούμε εδώ ένα υβρίδιο των θεωριών του Luhmann και του Rawls, πριν από αυτούς όμως έχουμε τον Kelsen, εκεί­ νον τον ουτοπιστή και για το λόγο αυτό ακούσιο και αντιφατι­ κό εξερευνητή του ψυχισμού του αυτοκρατορικού δικαίου! Και πάλι, οι αρχαίες έννοιες της Αυτοκρατορίας μάς βοη­ θούν να αρθρώσουμε καλύτερα τη φύση αυτής της διαμορφούμενης παγκόσμιας τάξεως. Όπως μας διδάσκουν ο Θουκυδίδης, ο Λίβιος, ο Τάκιτος (αλλά και ο Machiavelli που σχολιάζει το έργο τους), η Αυτοκρατορία δεν σχηματίζεται επί τη βάσει αυ­ τής καθαυτήν της ισχύος της, αλλά επί τη βάσει της ικ α νό τη ­ τάς της να παρουσιάζει αυτή την ισχύ ως υπηρετούσα το δίκαιο και την ειρήνη. Κάθε επέμβαση των αυτοκρατορικών στρατιών πραγματοποιείται κατόπιν εκκλήσεως μιας ή περισσότερων από τις πλευρές που εμπλέκονται σε μια ήδη υφιστάμενη σύγ­ κρουση. Η Αυτοκρατορία δεν γεννάται αυτόβουλα, αλλά μάλλον κατόπιν ρ η τή ς απαίτησης και συγκροτείται επί τη βάσει της ικανότητάς της να επιλύει συγκρούσεις. Η Αυτοκρατορία δια­ μορφώνεται, και η επέμβασή της καθίσταται νόμιμη για το ισχύον σύστημα δικαίου, μόνον αφού έχει ήδη εισαχθεί στην αλυσίδα των διεθνών συναινέσεων που σκοπό έχουν να επιλύ­ σουν υφιστάμενες συγκρούσεις. Για να επιστρέφουμε στον Machiavelli, η επέκταση της Αυτοκρατορίας έχει τις ρίζες της στην εσωτερική πορεία των συγκρούσεων τις οποίες θέλει να επιλύσει.24 Το πρώτο μέλημα της Αυτοκρατορίας, συνεπώς, εί­ ναι να διευρύνει τη σφαίρα των συναινέσεων που στηρίζουν την εξουσία της. Το αρχαίο μοντέλο είναι χρήσιμο για μια πρώτη προσέγγι­ ση, χρειάζεται όμως να προχωρήσουμε πολύ πέρα από αυτό για να αρθρώσουμε τους όρους του παγκόσμιου εξουσιαστικού μο­ ντέλου που έχει τεθεί σε ισχύ σήμερα. Ο δικαϊκός θετικισμός και οι θεωρίες του φυσικού δικαίου, ο συμβολαϊσμός και ο θε­ σμικός ρεαλισμός, ο φορμαλισμός και ο συστημισμός είναι θεω­

40

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ρήσεις που μπορούν, καθεμιά από τη σκοπιά της, να περιγρά­ φουν κάποια όψη του. Ο δικαϊκός θετικισμός μπορεί να δώσει έμφαση στην ανάγκη για την ύπαρξη μιας ισχυρής εξουσίας στο κέντρο της κανονιστικής διαδικασίας· οι θεωρίες του φυσι­ κού δικαίου μπορούν να τονίσουν τις αξίες της ειρήνης και της ισορροπίας που προτείνει η αυτοκρατορική διαδικασία- ο συμβολαϊσμός μπορεί να προβάλει το σχηματισμό της συναίνεσης· ο ρεαλισμός μπορεί να φέρει στο φως τις διαμορφωτικές διαδι­ κασίες των θεσμών που ανταποκρίνονται στις νέες διαστάσεις της συναίνεσης και της αυθεντίας· και ο φορμαλισμός μπορεί να προσφέρει λογικό έρεισμα σε αυτό που ο συστημισμός δικαιο­ λογεί και οργανώνει λειτουργικά, δίνοντας έμφαση στον ολοποιητικό χαρακτήρα της διαδικασίας. Ποιο δικαϊκό μοντέλο όμως κατορθώνει να συλλάβει όλα αυτά τα γνωρίσματα της νέ­ ας υπερεθνικής τάξεως; Επιχειρώντας έναν πρώτο ορισμό, θα ήταν καλό να αναγνω­ ρίσουμε ότι η δυναμική και οι αρθρώσεις της νέας υπερεθνικής δικαϊκής τάξεως εμφανίζουν έντονες αντιστοιχίες προς τα νέα χαρακτηριστικά που κατέληξαν να διακρίνουν τις ρυθμίσεις του εσωτερικού δικαίου των κρατών κατά τη μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα.25 Πρέπει να αντιληφθουμε αυτή την αντιστοιχία (ίσως όπως ο Kelsen και οπωσδήπο­ τε με τρόπο ρεαλιστικό), όχι τόσο ως μια «εσωτερική αναλο­ γία» για το διεθνές σύστημα, αλλά μάλλον ως μια «υπερεθνική αναλογία» για το εσωτερικό δικαϊκό σύστημα. Βασικό χαρα­ κτηριστικό γνώρισμα και των δύο συστημάτων είναι η ηγεμο­ νία επί δικαϊκών πρακτικών, όπως η διαδικασία, η πρόληψη και η απευθυνση. Η κανονιστικότητα* η κύρωση και η κατα­ στολή απορρέουν εξ αυτών και διαμορφώνονται στο πλαίσιο των διαδικαστικών εξελίξεων. Η αιτία της σχετικής (αλλά απο­ τελεσματικής) σύμπτωσης του νέου τρόπου λειτουργίας του εσωτερικού και του υπερεθνικού δικαίου είναι καταρχάς ότι λει­ τουργούν στο ίδιο πεδίο, δηλαδή στο πεδίο της κρίσης. Όπως εντούτοις δίδαξε ο Carl Schmitt, η κρίση στο πεδίο της εφαρ­ μογής του νόμου πρέπει να μας εφιστά την προσοχή στην

ΛΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

41

«εξαίρεση» η οποία ίσχυε τη στιγμή της παραγωγής του.26 Το εθνικό και το υπερεθνικό δίκαιο διακρίνονται αμφότερα για τον εξαιρετικό τους χαρακτήρα. Η λειτουργία της εξαίρεσης εδώ είναι πολύ σημαντική. Προκειμένου η εξουσία που πραγματοποιεί την επέμβαση να απο­ κτήσει τον έλεγχο και να επιβληθεί σε μια τόσο απόλυτα ρευ­ στή κατάσταση, είναι απαραίτητο να της παραχωρηθεί (ΐ) η δυνατότητα να ορίζει, κατ’ εξαίρεσιν κάθε φορά, τα αιτήματα της επέμβασης· και (2) η δυνατότητα να κινητοποιεί τις δυνά­ μεις και τα εργαλεία που με ποικίλους τρόπους μπορούν να εφαρμοστούν στην πολυμορφία και την πολλαπλότητα των δι­ ευθετήσεων που διέρχονται κρίση. Εδώ, συνεπώς, γεννάται, εν ονόματι του εξαιρετικού χαρακτήρα της επέμβασης, μια μορφή δικαίου που κατ’ ουσίαν είναι ένα δ ίκ α ιο τ η ς α σ τυνομίας. Η διαμόρφωση ενός νέου δικαίου έχει εγγραφεί στην εκδίπλωση της πρόληψης, της καταστολής και της ρητορικής βίας που αποσκοπούν στην αποκατάσταση της κοινωνικής ισορροπίας: όλα αυτά είναι ιδιάζοντα γνωρίσματα της δράσης της αστυνο­ μίας. Μπορούμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε την αρχική και υπο­ νοούμενη πηγή του αυτοκρατορικού δικαίου με όρους της αστυ­ νομικής δράσης και της ικανότητας που έχει η αστυνομία να δημιουργεί και να διαφυλάσσει την τάξη. Η νομιμότητα της αυτοκρατορικής ρύθμισης υποστηρίζει την άσκηση αστυνομικής εξουσίας, ενώ ταυτόχρονα η δράση της παγκόσμιας αστυνομι­ κής δύναμης καταδεικνύει την πρακτική αποτελεσματικότητα της αυτοκρατορικής ρύθμισης. Η δικαϊκή δύναμη να κυριαρχεί επί της εξαίρεσης και η ικανότητα να αναπτύσσει αστυνομική δύναμη είναι συνεπώς δύο αρχικές συνιστώσες που προσδιορί­ ζουν το μοντέλο της αυτοκρατορικής εξουσίας.

Καθολικές αξίες Εύλογα θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε σε αυτό το σημείο, εντούτοις, αν πρέπει να συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε τον δικαϊκό όρο «δίκαιο» σε αυτά τα συμφραζόμενα. Πώς μπορούμε

42

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

να ονομάζουμε δίκαιο (και ειδικότερα αυτοκρατορικό δίκαιο) μια σειρά τεχνικών που, θεμελιωμένες σε ένα καθεστώς διαρ­ κούς εξαίρεσης και στην ισχύ της αστυνομίας, ανάγουν το δί­ καιο και το νόμο σε ζήτημα καθαρής αποτελεσματικότητας; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει προηγου­ μένως να ερευνήσουμε προσεκτικότερα τη διαδικασία της αυτοκρατορικής συγκρότησης της οποίας σήμερα γινόμαστε μάρ­ τυρες. Πρέπει εξαρχής να τονίσουμε ότι η πραγματικότητα της συγκρότησης της Αυτοκρατορίας καταδεικνύεται όχι μόνο από τους μετασχηματισμούς που επιφέρει στο διεθνές δίκαιο, αλλά και από τις αλλαγές που επιβάλλει στο διοικητικό δίκαιο κάθε μεμονωμένης κοινωνίας και εθνικού κράτους, ή μάλλον στο δι­ οικητικό δίκαιο της κοσμοπολιτικής κοινωνίας.27 Μέσα από τον σημερινό μετασχηματισμό του υπερεθνικού δικαίου, η διαδικα­ σία της αυτοκρατορικής συγκρότησης τείνει αμέσως ή εμμέσως να διεισδύσει στο εσωτερικό δίκαιο των εθνικών κρατών και να το αναδιαμορφώσει, με αποτέλεσμα το υπερεθνικό δίκαιο να υπερκαθορίζει σημαντικά το εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους. Ίσως το σημαντικότερο σύμπτωμα αυτού του μετασχηματι­ σμού είναι η ανάπτυξη του αποκαλούμενου δ ικ α ιώ μ α το ς τη ς ε π έ μ β α σ η ς ·28 Αυτό κατά κοινή παραδοχή εκλαμβάνεται ως το δικαίωμα ή καθήκον των επικρατέστερων υποκειμένων της παγ­ κόσμιας τάξεως να επεμβαίνουν σε εδάφη άλλων υποκειμένων προκειμένου να προλάβουν ή να επιλύσουν ανθρωπιστικά προ­ βλήματα, να διασφαλίσουν συμφωνίες και να επιβάλουν την ει­ ρήνη. Το δικαίωμα της επέμβασης ήταν ένα από τα κυριότερα όπλα που δόθηκαν στα Ηνωμένα Έθνη, βάσει του Χάρτη τους, για τη διαφύλαξη της διεθνούς τάξεως· η σύγχρονη αναδιαμόρφωση αυτού του δικαιώματος, όμως, συνιστά ένα ποιοτικό άλ­ μα. Τα μεμονωμένα κυρίαρχα κράτη ή η υπερεθνική δύναμη (του ΟΗΕ) δεν επεμβαίνουν πλέον απλώς και μόνο για να δια­ σφαλίσουν ή να επιβάλουν την εφαρμογή διεθνών συμφωνιών που αποτελούν προϊόν οικειοθελούς δέσμευσης, όπως συνέβαινε με βάση την παλιά διεθνή ρύθμιση. Τώρα τα υπερεθνικά υπο­ κείμενα, που νομιμοποιούνται όχι δικαίω αλλά συναινέσει,

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

43

επεμβαίνουν εν ονόματι κάθε είδους καταστάσεων έκτακτης ανάγκης και ανώτερων ηθικών αρχών. Αυτό που κρύβεται πίσω από τον επεμβατισμό αυτής της μορφής δεν είναι απλώς ένα μόνιμο καθεστώς εκτάκτου ανάγκης και εξαίρεσης, αλλά ένα μόνιμο καθεστώς εκτάκτου ανάγκης και εξαίρεσης το οποίο δι­ καιώνεται διά τη ς ε π ικ λ η σ ε ω ς θεμ ελιω δώ ν αξιώ ν δικαιοσύνης. Με άλλα λόγια, το δίκαιο της αστυνομίας νομιμοποιείται από καθολικές αξίες.29 Μήπως λοιπόν πρέπει να υποθέσουμε ότι, αφ’ ης στιγμής αυτό το νεοφανές δικαίωμα της επέμβασης αποσκοπεί κυρίως στην επίλυση επειγόντων ανθρωπίνων προβλημάτων, η νομιμότητά του θεμελιώνεται σε καθολικές αξίες; Μήπως πρέπει να ερμηνεύσουμε αυτή την κίνηση ως μια διαδικασία που, επί τη βάσει των μεταβαλλόμενων στοιχείων του ιστορικού πλαισίου, θέτει σε κίνηση έναν συντακτικό μηχανισμό ο οποίος ωθείται από τις παγκόσμιες δυνάμεις της δικαιοσύνης και της ειρήνης; Μήπως, συνεπώς, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση που ελάχι­ στα απέχει από τον παραδοσιακό ορισμό της Αυτοκρατορίας, όπως διακηρύχθηκε από το αρχαίο, ρωμαιοχριστιανικό φαντασιακό; Θα ήταν υπερβολικά παρακινδυνευμένο να απαντήσουμε κα­ ταφατικά στα παραπάνω ερωτήματα σε αυτό το πρώιμο στάδιο της έρευνάς μας. Ο ορισμός της διαμορφούμενης αυτοκρατορικής εξουσίας ως μιας επιστήμης της αστυνομίας η οποία βασί­ ζεται στην πρακτική του δίκαιου πολέμου για να αντιμετωπί­ σει τις καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης που διαρκώς ανακύ­ πτουν, είναι πιθανώς σωστός, εξακολουθεί όμως να είναι απο­ λύτως ανεπαρκής. Όπως έχουμε δει, οι φαινομενολογικοί προσ­ διορισμοί της νέας παγκόσμιας τάξεως υφίστανται σε μια εξαι­ ρετικά ασταθή κατάσταση, η οποία εξίσου σωστά θα μπορούσε να εκφραστεί με όρους κρίσεως και πολέμου. Πώς μπορούμε να συμβιβάσουμε τη νομιμοποίηση αυτής της τάξεως, που επιτυγ­ χάνεται με την πρόληψη και την αστυνόμευση, με το γεγονός ότι αυτή η κρίση και ο πόλεμος καταδεικνύουν την εξαιρετικά προβληματική γένεση και νομιμότητα αυτής της έννοιας της

44

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

δικαιοσύνης; Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, αυτές αλλά και άλ­ λες παρόμοιες τεχνικές δείχνουν ότι αυτό του οποίου σήμερα γινόμαστε μάρτυρες είναι η διαδικασία της υλικής συγκρότησης της νέας πλανητικής τάξεως, της παγίωσης του διοικητικού μηχανισμού της και της παραγωγής νέων ιεραρχιών διοίκησης στον παγκόσμιο χώρο. Ποιος θα αποφασίσει για τους ορισμούς της δικαιοσύνης και της τάξεως στο χώρο που εκτείνεται αυτή η ολότητα, κατά τη διαδικασία της συγκρότησής της; Ποιος θα μπορέσει να ορίσει την έννοια της ειρήνης; Ποιος θα μπορέσει να προσδώσει ενότητα στη διαδικασία αναστολής της ιστορίας και να χαρακτηρίσει δίκαιη αυτή την αναστολή; Ως προς αυτά τα ερωτήματα, η προβληματική της Αυτοκρατορίας είναι απο­ λύτως ανοιχτή, όχι κλειστή. Στο σημείο αυτό, το πρόβλημα του νέου δικαϊκού μηχανι­ σμού παρουσιάζεται στην πιο άμεση μορφή του: μια παγκόσμια τάξη, μια δικαιοσύνη και ένα δίκαιο που είναι ακόμη δυνητικά αλλά ωστόσο εφαρμόζονται σε εμάς έμπρακτα. Ολοένα και πε­ ρισσότερο αναγκαζόμαστε να νιώσουμε ότι είμαστε κι εμείς συμμέτοχοι σε αυτήν τη νέα εξέλιξη και καλούμαστε να ανα­ λάβουμε τις ευθύνες μας για ό,τι μέλλει γενέσθαι μέσα σε αυ­ τό το πλαίσιο. Σε αυτές τις νέες διαστάσεις τοποθετούνται τα καθήκοντά μας ως πολιτών, όπως ακριβώς και η ηθική μας ευ­ θύνη -εδώ μετρούνται η δύναμη και η αδυναμία μας. Θα μπο­ ρούσαμε να πούμε, μιμούμενοι τον Kant, ότι η εσωτερική ηθι­ κή μας προδιάθεση, όταν έρχεται αντιμέτωπη με την κοινωνι­ κή τάξη και δοκιμάζεται μέσα σε αυτήν, τείνει να προσδιορίζε­ ται από τις ηθικές, πολιτικές και δικαϊκές κατηγορίες της Αυ­ τοκρατορίας. Ή θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εξωτερική ηθι­ κότητα κάθε ανθρώπινου όντος και πολίτη βρίσκει πλέον μέτρο σύγκρισης μόνο στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας. Αυτό το νέο πλαίσιο μας αναγκάζει να έρθουμε αντιμέτωποι με μια σειρά εκρηκτικών αδιεξόδων, γιατί μέσα σε αυτό το νέο δικαϊκό και θεσμικό Είναι που διαμορφώνεται, τίθενται υπό αμφισβήτηση οι σχετικές με το δίκαιο ιδέες και πρακτικές μας και τα μέσα τής ελπίδας μας. Τα μέσα της ιδιωτικής και ατομικής κατανόησης

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

45

των αξιών διαλύονται: με την εμφάνιση της Αυτοκρατορίας, βρισκόμαστε αντιμέτωποι όχι πλέον με τις τοπικές διαμεσολα­ βήσεις του καθολικού αλλά με αυτό καθεαυτό ένα συμπαγές καθολικό. Η οικειότητα των αξιών, τα καταφύγια πίσω από τα οποία αυτές παρουσίαζαν την ηθική τους ουσία, τα προστατευ­ τικά όρια έναντι της εισβολής της εξωτερικότητας -όλα εξα­ φανίζονται. Είμαστε όλοι αναγκασμένοι να αναμετρηθούμε με απόλυτα ερωτήματα και ρηξικέλευθες εναλλακτικές λύσεις. Στην Αυτοκρατορία, η ηθική, η ηθικότητα και η δικαιοσύνη χαλκεύονται σε νέες διαστάσεις. Σε όλη τη διάρκεια της έρευνάς μας ερχόμασταν αντιμέτω­ ποι με μια κλασική προβληματική της πολιτικής φιλοσοφίας: την παρακμή και την πτώση της Αυτοκρατορίας.30 Ίσως φανεί παράδοξο το ότι εξετάζουμε αυτό τον «τόπο» στην αρχή, την ίδια ώρα που πραγματευόμαστε την αρχική οικοδόμηση της Αυτοκρατορίας- όμως, στην πραγματικότητα, το γίγνεσθαι της Αυτοκρατορίας υλοποιείται επί τη βάσει των ίδιων όρων που διέπουν την παρακμή και την πτώση της. Η Αυτοκρατορία ανα­ δύεται σήμερα ως το κέντρο εκείνο που υποστηρίζει την παγ­ κοσμιοποίηση των παραγωγικών δικτύων και ρίχνει το ευρύτα­ το δίχτυ της προσπαθώντας να εγκολπωθεί όλες τις εξουσια­ στικές σχέσεις στη δική της παγκόσμια τάξη -και όμως, την ίδια στιγμή αναπτύσσει μια ισχυρή αστυνομική λειτουργία εναν­ τίον των νέων βαρβάρων και των επαναστατών σκλάβων που απειλούν την τάξη της. Η δύναμη της Αυτοκρατορίας φαίνεται να υποτάσσεται στις διακυμάνσεις της τοπικής εξουσιαστικής δυναμικής και στις μεταβαλλόμενες, επιμέρους δικαϊκές ρυθμί­ σεις, οι οποίες προσπαθούν, χωρίς όμως ποτέ η προσπάθειά τους να στέφεται από πλήρη επιτυχία, να μας επαναφέρουν σε ένα καθεστώς κανονικότητας εν ονόματι της «εξαιρετικότητας» των διοικητικών διαδικασιών. Αυτά τα ίδια χαρακτηριστικά, εντούτοις, ήταν εκείνα που προσδιόρισαν και την αρχαία Ρώμη κατά την παρακμή της και που ταλάνισαν τόσο πολλούς από τους διαφωτιστές θαυμαστές της. Δεν πρέπει να περιμένουμε ότι κάποια στιγμή θα αρθεί η πολυπλοκότητα των διαδικασιών

46

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

που οικοδομούν τη νέα αυτοκρατορική σχέση δικαίου. Απεναν­ τίας, οι διαδικασίες είναι και θα παραμείνουν αντιφατικές. Το ερώτημα του ορισμού της δικαιοσύνης και της ειρήνης δεν πρό­ κειται να βρει οριστική λύση· η ισχύς της νέας αυτοκρατορικής συγκρότησης δεν θα ενσαρκωθεί σε μια συναίνεση που αρθρώ­ νεται στο πλήθος. Οι όροι της δικαϊκής πρότασης της Αυτο­ κρατορίας είναι εντελώς ασαφείς, μολονότι συγκεκριμένοι. Η Αυτοκρατορία γεννάται και αυτοπαρουσιάζεται ως κρίση. Μή­ πως λοιπόν θα έπρεπε να την εκλάβουμε ως μια Αυτοκρατορία της παρακμής, με όρους ανάλογους με εκείνους που περιέγρα­ ψαν ο Montesquieu και ο Gibbon; Ή μήπως γίνεται σωστότε­ ρα αντιληπτή με τους κλασικούς όρους, ως μια Αυτοκρατορία της φθοράς; Καταρχάς, εδώ πρέπει να εννοήσουμε τη φθορά όχι μόνο από ηθική αλλά και από δικαϊκή και πολιτική σκοπιά, γιατί, σύμφωνα με τον Montesquieu και τον Gibbon, όταν οι διάφο­ ρες μορφές διακυβέρνησης δεν είναι στέρεα εδραιωμένες στην πολιτεία, τίθεται αναπόδραστα σε λειτουργία ο κύκλος της φθο­ ράς και η κοινότητα κατακερματίζεται.31 Δεύτερον, πρέπει να εννοήσουμε τη φθορά και από μεταφυσική σκοπιά: όπου η οντότητα και η ουσία, η αποτελεσματικότατα και η αξία δεν βρίσκουν κοινή ικανοποίηση, εκεί αναπτύσσεται όχι η γένεση αλλά η φθορά.32 Αυτοί είναι μερικοί από τους θεμελιακούς άξο­ νες της Αυτοκρατορίας στους οποίους θα επιστρέφουμε αργότε­ ρα για να τους εξετάσουμε πιο αναλυτικά. Ας μας επιτραπεί, εν κατακλείδι, μια τελευταία αναλογία που έχει να κάνει με τη γένεση του Χριστιανισμού στην Ευρώ­ πη και την εξάπλωσή του την εποχή της παρακμής της Ρω­ μαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικα­ σίας μια τεράστια δυνατότητα υποκειμενικότητας κατασκευά­ στηκε και παγιώθηκε με όρους της προφητείας ενός μελλοντι­ κού κόσμου, ενός χιλιαστικού σχεδίου. Η νέα αυτή υποκειμενι­ κότητα παρέσχε μια απόλυτη εναλλακτική πρόταση στο πνεύ­ μα του αυτοκρατορικού δικαίου -ένα νέο οντολογικό υπόβαθρο. Από αυτή την άποψη, η Αυτοκρατορία έγινε δεκτή ως «το πλή­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

47

ρωμα του χρόνου» και η ενότητα όλου του γνωστού πολιτισμού, αλλά αμφισβητήθηκε στο σύνολό της με βάση έναν τελείως διαφορετικό ηθικό και οντολογικό άξονα. Κατά τον ίδιο τρόπο, σήμερα, δεδομένου ότι τα όρια και τα ανεπίλυτα προβλήματα του νέου αυτοκρατορικού δικαίου έχουν παγιωθεί, η θεωρία και η πρακτική μπορούν να προχωρήσουν πέρα από αυτά, βρίσκον­ τας και πάλι ένα οντολογικό υπόβαθρο ανταγωνισμού -στους κόλπους της Αυτοκρατορίας, αλλά επίσης εναντίον και πέραν αυτής, στο ίδιο επίπεδο ολότητας.

1.2 Β Ι Ο Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η

Η «αστυνομία» εμφανίζεται ως μια διοίκηση στην κεφα­ λή του κράτους, μαζί με το δικαστικό σώμα, το στρατό και το θησαυροφυλάκιο. Πράγματι. Και όμως, στην πραγ­ ματικότητα, αγκαλιάζει όλα τα υπόλοιπα. Ο Turquet το λέει ως εξής: «Απλώνει τα κλαδιά της σε όλες τις εκδη­ λώσεις της ζωής του λαού, σε όλα όσα κάνουν ή επιχει­ ρούν οι άνθρωποι. Το πεδίο δράσης της περιλαμβάνει το δικαστικό σώμα, το θησαυροφυλάκιο και το στρατό.» Η αστυνομία εμπεριέχει τα πάντα.

M ichel F oucault

Από τη άποψη του δικαίου, μπορέσαμε να διακρίνουμε ορισμέ­ να στοιχεία της ιδεώδους γένεσης της Αυτοκρατορίας, αν όμως περιοριζόμασταν σε αυτή μόνο την άποψη, θα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να καταλάβουμε πώς όντως τίθεται σε κίνηση ο αυτοκρατορικός μηχανισμός. Οι δικαϊκές έννοιες και τα δικαϊκά συστήματα αναφέρονται πάντα σε κάτι άλλο, έξω από αυτά. Μέσα από την εξέλιξη και την άσκηση του δικαίου παραπέμ­ πουν στις υλικές συνθήκες που ορίζουν το έρεισμά τους στην κοινωνική πραγματικότητα. Η ανάλυσή μας πρέπει τώρα να κατέλθει στο επίπεδο αυτής της υλικότητας και εκεί να διερευνήσει τον υλικό μετασχηματισμό του εξουσιαστικού παρα­ δείγματος. Χρειάζεται να ανακαλύψουμε τα μέσα και τις δυνά­ μεις της παραγωγής της κοινωνικής πραγματικότητας, καθώς και τις υποκειμενικότητες που την εμψυχώνουν.

Η βιοεξουσία στην κοινωνία του ελέγχου Από πολλές απόψεις, το έργο του Michel Foucault έχει προε­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

49

τοιμάσει το έδαφος για μια τέτοια διερεύνηση της υλικής λει­ τουργίας της αυτοκρατορικής εξουσίας. Καταρχάς, το έργο του Foucault μας επιτρέπει να διαγνώσουμε ένα σημαντικό ιστορι­ κό πέρασμα των κοινωνικών μορφών από την π ε ιθ α ρ χ ικ ή κ ο ι­ νωνία στην κ οινω νία του ε λ έ γ χ ο υ .1 Πειθαρχική είναι εκ ε ίν η η κοινωνία στην οποία το κοινωνικό πρόσταγμα οικοδομείται μέ­ σα από ένα διάχυτο δίκτυο d is p o s itif s , ή μηχανισμών, οι οποί­ οι παράγουν και ρυθμίζουν τα ήθη, τα έθη και τις παραγωγικές πρακτικές. Η ενεργοποίηση αυτής της κοινωνίας και η δια­ σφάλιση της υπακοής στην εξουσία και τους μηχανισμούς συμπερίληψης και/ή αποκλεισμού της επιτυγχάνονται μέσω πει­ θαρχικών θεσμών (της φυλακής, του εργοστασίου, του ασύλου, του νοσοκομείου, του πανεπιστημίου, του σχολείου κ.ο.κ.), οι οποίοι δομούν τον κοινωνικό χώρο και προβάλλουν έναν τρόπο σκέψης ο οποίος συνάδει προς τη «λογική» της πειθαρχίας. Η πειθαρχική εξουσία κατ’ ουσίαν κυβερνά δομώντας τις παραμέ­ τρους και τα όρια της σκέψης και της πρακτικής, επικυρώνον­ τας και επιβάλλοντας φυσιολογικές κ α ι/ή αποκλίνουσες συμπε­ ριφορές. Ο Foucault εν γένει αναφέρεται στο παλαιό καθεστώς και την κλασική περίοδο του γαλλικού πολιτισμού για να εικο­ νογραφήσει την ανάδυση της πειθαρχικότητας, γενικότερα όμως μπορούμε να πούμε ότι ολόκληρη η πρώτη φάση της κε­ φαλαιοκρατικής συσσώρευσης (στην Ευρώπη και αλλού) συντελέστηκε υπ’ αυτό το εξουσιαστικό παράδειγμα. Αντίθετα, ως κοινωνία του ελέγχου πρέπει να εννοήσουμε την κοινωνία εκεί­ νη (η οποία εμφανίζεται στην αντίπερα άκρη της νεωτερικότητας και ανοίγεται προς το μετανεωτερικό), όπου οι μηχανισμοί του προστάγματος γίνονται ολοένα πιο «δημοκρατικοί», ολοένα πιο εμμενείς στο κοινωνικό πεδίο, καθώς κατανέμονται στο νου και το σώμα όλων των πολιτών. Ως εκ τούτου, οι συμπεριφορές κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού, οι οποίες αποτελούν ίδιον της εξουσίας, ολοένα περισσότερο εσωτερικεύονται από τα ίδια τα υποκείμενα. Η εξουσία πλέον ασκείται μέσω μηχανισμών οι οποίοι οργανώνουν με άμεσο τρόπο τους νόες (σε επικοινωνιακά συστήματα, πληροφορικά δίκτυα, κλπ.) και τα σώματα (σε

50

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

συστήματα κρατικής προνοίας, επιτηρούμενες δραστηριότητες, κλπ.), ωθώντας τα προς μια κατάσταση αυτόβουλης αλλοτρίω­ σης από την αίσθηση της ζωής και την επιθυμία για δημιουρ­ γικότητα. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η κοινωνία του ελέγχου χαρακτηρίζεται από μια επίταση και γενίκευση των σωφρονιστικών μηχανισμών της πειθαρχικότητας που εμψυχώ­ νουν εκ των έσω τις κοινές και καθημερινές μας πρακτικές, εν αντιθέσει όμως προς την πειθαρχία, ο έλεγχος αυτός εκτείνεται πολύ πέραν των δομημένων εστιών των κοινωνικών θεσμών, μέσα από ευέλικτα και μεταβαλλόμενα δίκτυα. Κατά δεύτερον, το έργο του Foucault μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τη β ιο π ο λ ιτ ιχ ή φύση του νέου εξουσιαστικού πα­ ραδείγματος.2 Η βιοεξουσία είναι μια μορφή εξουσίας που ρυθ­ μίζει τον κοινωνικό βίο εκ των έσω, παρακολουθώντας τον, ερ­ μηνεύοντας τον, απορροφώντας τον και αναδιαρθρώνοντάς τον. Η εξουσία μπορεί να επιτύχει την αποτελεσματική διοίκηση ολόκληρου του φάσματος του βίου του πληθυσμού μόνον όταν καθίσταται μια αναπόσπαστη, ζωτική λειτουργία την οποία κά­ θε άτομο ενστερνίζεται και επανενεργοποιεί εκουσίως. Όπως λέει ο Foucault, «Η ζωή έχει γίνει πλέον... αντικείμενο της εξουσίας».3 Η υψηλότερη λειτουργία αυτής της εξουσίας είναι να επενδύσει τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις, και πρωταρχι­ κό μέλημά της έχει να διευθύνει τη ζωή. Η βιοεξουσία αναφέρεται συνεπώς σε μια κατάσταση κατά την οποία το άμεσο ζη­ τούμενο της εξουσίας είναι η παραγωγή και αναπαραγωγή της ίδιας της ζωής. · Αυτές οι δυο διαφορετικές γραμμές του έργου του Foucault συναντώνται, υπό την έννοια ότι μόνον η κοινωνία του ελέγχου είναι σε θέση να υιοθετήσει το βιοπολιτικό πλαίσιο ως απο­ κλειστικό πεδίο αναφοράς της. Κατά τη μετάβαση από την πειθαρχική κοινωνία στην κοινωνία του ελέγχου υλοποιήθηκε ένα νέο εξουσιαστικό παράδειγμα, οριζόμενο από τις τεχνολο­ γίες που αντιλαμβάνονται την κοινωνία ως πεδίο άσκησης της βιοεξουσίας. Στην πειθαρχική κοινωνία, οι επιπτώσεις των βιοπολιτικών τεχνολογιών παρέμεναν μερικές, υπό την έννοια ότι

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

51

η πειθάρχηση αναπτυσσόταν σύμφωνα με μια σχετικώς κλει­ στή, γεωμετρική και ποσοτική λογική. Η πειθαρχικότητα κα­ θήλωνε τα άτομα μέσα σε θεσμούς, αλλά δεν κατόρθωνε να τα απορροφήσει εξ ολοκλήρου στο ρυθμό των παραγωγικών πρα­ κτικών και της παραγωγικής κοινωνικοποίησης· δεν έφτανε μέ­ χρι του σημείου να διαποτίσει τις συνειδήσεις και τα σώματα των ατόμων, μέχρι του σημείου να τα χειρίζεται και να τα ορ­ γανώνει στο σύνολο των δραστηριοτήτων τους. Στην πειθαρχι­ κή κοινωνία, συνεπώς, η σχέση μεταξύ εξουσίας και ατόμου παρέμενε στατική: η πειθαρχική εισβολή της εξουσίας ήταν ανάλογη της αντίστασης του ατόμου. Απεναντίας, όταν η εξου­ σία γίνεται εξ ολοκλήρου βιοπολιτική, ολόκληρο το κοινωνικό σώμα περιλαμβάνεται στον εξουσιαστικό μηχανισμό και ανα­ πτύσσεται στη δυνητικότητά του. Η σχέση αυτή είναι ανοιχτή, ποιοτική και συναισθηματική. Έχοντας υπαχθεί σε μια εξουσία η οποία εισχωρεί ώς τα γάγγλια της κοινωνικής δομής και των διαδικασιών ανάπτυξής της, η κοινωνία αντιδρά ως ένα σώμα. Η εξουσία ως εκ τούτου εκδηλώνεται ως έλεγχος, ο οποίος ει­ σχωρεί ώς τα βάθη των συνειδήσεων και των σωμάτων του πληθυσμού -και ταυτόχρονα εκτείνεται στο σύνολο των κοινω­ νικών σχέσεων.4 Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, με το πέρασμα από την πει­ θαρχική κοινωνία στην κοινωνία του ελέγχου, έχει πλέον πραγματωθεί πλήρως η σχέση αμοιβαίας εμπλοκής όλων των κοι­ νωνικών δυνάμεων την οποία η κεφαλαιοκρατία επεδίωκε να εντείνει σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής της. Ο Marx διέγνωσε κάτι ανάλογο σε ό,τι αποκάλεσε πέρασμα από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο,5 και αργότερα οι φιλόσοφοι της Σχολής της Φρανκφούρτης ανέλυσαν ένα πολύ σχετικό πέρασμα της υπαγωγής της κουλτούρας (και των κοινωνικών σχέσεων) στην ολοκληρωτική μορφή του Κρά­ τους, ή μάλλον στο πλαίσιο της στρεβλής διαλεκτικής του Δια­ φωτισμού.6 Το πέρασμα που μας απασχολεί εδώ είναι θεμελιωδώς διαφορετικό, κατά το ότι αντί να επικεντρώνεται στο μο­ νοδιάστατο της διαδικασίας την οποία περιέγραψε ο Marx και

52

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

αναδιατύπωσε και επεξέτεινε η σχολή της Φρανκφούρτης, το φουκωικό πέρασμα πραγματεύεται κυρίως την πληθυντικότητα και την πολλαπλότητα -και οι Deleuze και Guattari αναπτύσ­ σουν αυτή τη θεώρηση με ακόμη μεγαλύτερη ενάργεια.7 Η ανά­ λυση της πραγματικής υπαγωγής, όταν αυτή νοείται ως επενδύουσα όχι μόνο την οικονομική ή μόνο την πολιτισμική διά­ σταση της κοινωνίας, αλλά μάλλον αυτόν καθαυτόν τον κοινω­ νικό ιφ ί ο », και φροντίζει να λάβει υπόψη της τις τροπικότητες της πειθαρχικότητας και/ή του ελέγχου, διασπά τη γραμμική και ολοκληρωτική μορφή της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης. Η κοινωνία των πολιτών απορροφάται από το κράτος, αυτό όμως έχει ως συνέπεια μιαν έκρηξη των στοιχείων που προηγουμέ­ νως συντονίζονταν και διαμεσολαβούνταν από αυτήν. Οι αντι­ στάσεις παύουν να είναι περιθωριακές και ενεργοποιούνται στο κέντρο μιας κοινωνίας η οποία διανοίγεται σε δίκτυα· τα ατο­ μικά σημεία μοναδικοποιούνται σε χίλια διαφορετικά επίπεδα. Αυτό που ο Foucault σιωπηρά οικοδόμησε (και που ο Deleuze και ο Guattari κατέστησαν σαφές) είναι συνεπώς το παράδοξο μιας εξουσίας που, ενώ συνενώνει και εγκολπώνεται κάθε στοι­ χείο του κοινωνικού βίου (χάνοντας έτσι την ικανότητα να δια­ μεσολαβεί αποτελεσματικά τις διάφορες κοινωνικές δυνάμεις), αφήνει ταυτόχρονα να διαφανεί ένα νέο πλαίσιο, ένα νέο περι­ βάλλον μέγιστης πολλαπλότητας και ανεπίσχετης μοναδικοποίησης -ένα περιβάλλον του συμβάντος.8 Οι συλλήψεις αυτές της κοινωνίας του ελέγχου και της βιο­ εξουσίας περιγράφουν και οι δύο κεντρικές πτυχές της έννοιας της Αυτοκρατορίας. Η έννοια της Αυτοκρατορίας είναι το πλαί­ σιο εντός του οποίου πρέπει να νοηθεί η νέα πανοικουμενικότητα [omniversality] των υποκειμένων, και το τέλος προς το οποίο κατατείνει το νέο εξουσιαστικό παράδειγμα. Εδώ ανοίγε­ ται ένα πραγματικό χάσμα ανάμεσα στα διάφορα παλαιά θεω­ ρητικά πλαίσια του διεθνούς δικαίου (τόσο του διεθνούς συμβα­ τικού δικαίου όσο και της μορφής που έλαβε με την ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών) και τη νέα πραγματικότητα του αυτοκρατορικού δικαίου. Όλα τα ενδιάμεσα στοιχεία της διαδικασίας

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

53

έχουν κατ’ ουσίαν παραμεριστεί, με αποτέλεσμα η νομιμότητα της διεθνούς τάξεως να μην μπορεί πλέον να οικοδομηθεί μέσω διαμεσολαβήσεων αλλά να πρέπει μάλλον να γίνει αντιληπτή αμέσως σε όλη της την ποικιλότητα. Ήδη έχουμε διαπιστώσει αυτό το γεγονός από την άποψη του δικαίου. Είδαμε, όντως, πως όταν η νέα έννοια δικαίου εμφανίζεται μέσα στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και παρουσιάζεται ως ικανή να χειριστεί την καθολική, παγκόσμια σφαίρα ως ένα μοναδικό, συστημικό σύνολο, πρέπει να υιοθετήσει μια άμεση προϋπόθεση (την ανά­ ληψη δράσης σε ένα καθεστώς εξαίρεσης) και μια ανάλογη, εύπλαστη και συντακτική τεχνολογία (τις τεχνικές της αστυνο­ μίας). Μολονότι το καθεστώς της εξαίρεσης και οι τεχνολογίες της αστυνομίας συνιστούν τον συμπαγή πυρήνα και το κεντρικό στοιχείο του νέου αυτοκρατορικού δικαίου, αυτό το νέο καθε­ στώς δεν έχει εντούτοις καμία σχέση με τα δικαϊκά τεχνάσμα­ τα της δικτατορίας ή του ολοκληρωτισμού που σε άλλες επο­ χές περιέγραψαν τόσο επιδεικτικά και διεξοδικά πολλοί (και μάλιστα πάρα πολλοί!) συγγραφείς.9 Αντίθετα, η εξουσία του δι­ καίου εξακολουθεί να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στα συμφραζόμενα της σημερινής μετάβασης: το δίκαιο εξακολουθεί να εί­ ναι αποτελεσματικό και (ακριβώς μέσω του καθεστώτος της εξαίρεσης και των τεχνικών της αστυνομίας) γίνεται διαδικασία. Αυτός είναι ένας ριζικός μετασχηματισμός που αποκαλύπτει την αδιαμεσολάβητη σχέση μεταξύ εξουσίας και υποκειμενικοτήτων, καταδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο τόσο την αδυναμία των «προγενέστερων» διαμεσολαβήσεων όσο και την ανεπίσχετη χρο­ νική μεταβλητότητα του συμβάντος.10 Σε όλη την έκταση των απεριόριστων πλανητικών χώρων, ώς τα μύχια του βιοπολιτικού κόσμου, και ενώπιον μιας απρόβλεπτης χρονικότητας -αυτοί εί­ ναι οι προσδιορισμοί βάσει των οποίων πρέπει να οριστεί το υπε­ ρεθνικό δίκαιο. Εδώ είναι που η έννοια της Αυτοκρατορίας πρέ­ πει να αγωνιστεί για την εδραίωσή της, που πρέπει να αποδεί­ ξει την αποτελεσματικότητά της, και, κατά συνέπεια, εδώ είναι που πρέπει να τεθεί σε λειτουργία η μηχανή.

54

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

Από αυτή την άποψη, το βιοπολιτικό πλαίσιο του νέου πα­ ραδείγματος καταλαμβάνει κεντρική θέση στην ανάλυσή μας. Αυτό ακριβώς το πλαίσιο παρέχει στην εξουσία μια εναλλαγή, όχι μόνο μεταξύ της υπακοής και της ανυπακοής, ή μεταξύ της τυπικής πολιτικής συμμετοχής και της άρνησής της, αλλά και όλου του φάσματος της ζωής και του θανάτου, του πλούτου και της φτώχειας, της παραγωγής και της κοινωνικής αναπαραγω­ γής, κ.ο.κ. Δεδομένων των μεγάλων δυσχερειών που αντιμετω­ πίζει η νέα έννοια δικαίου στην προσπάθεια να ανταποκριθεί σε αυτή τη διάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας και δεδομένης της αδυναμίας του να αγγίξει τη βιοεξουσία με τρόπο συγκε­ κριμένο και ως προς όλες τις υλικές πλευρές της, το αυτοκρατορικό δίκαιο μπορεί, στην καλύτερη περίπτωση, να εκφράσει μόνο μερικώς το υποκείμενο σχέδιο της νέας συγκρότησης της παγκόσμιας τάξης, και αδυνατεί κατ’ ουσίαν να συλλάβει την κινητήρια δύναμη που θέτει σε λειτουργία αυτή την τάξη. Η ανάλυσή μας πρέπει να επικεντρωθεί μάλλον στην παραγωγική διάσταση της βιοεξουσίας.11

Η παραγωγή του βίου Το ερώτημα της παραγωγής σε σχέση με τη βιοεξουσία και την κοινωνία του ελέγχου αποκαλύπτει εντούτοις μια πραγμα­ τική αδυναμία του έργου των συγγραφέων από τους οποίους δα­ νειστήκαμε αυτές τις έννοιες. Πρέπει, λοιπόν, να διασαφήσουμε τις «ζωτικές» ή βιοπολιτικές διαστάσεις του έργου του Fou­ cault όσον αφορά τη δυναμική της παραγωγής. Ο Foucault υποστήριξε σε αρκετές μελέτες του, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, ότι δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει το πέρασμα από το «κυρίαρχο» κράτος του Παλαιού Καθεστώτος στο «πειθαρχι­ κό» κράτος της νεωτερικότητας χωρίς να λάβει υπόψη του τον τρόπο με τον οποίο το βιοπολιτικό πλαίσιο τέθηκε σταδιακά στην υπηρεσία της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης: «Ο έλεγ­ χος που ασκεί η κοινωνία στα άτομα δεν διεξάγεται μόνο δια­ μέσου της συνείδησης ή της ιδεολογίας, αλλά και μέσα στο σώ­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

55

μα και με το σώμα. Για την κεφαλαιοκρατική κοινωνία η βιοπολιτική είναι αυτό που έχει τη μέγιστη σπουδαιότητα, το βιο­ λογικό, το σωματικό, το υλικό.»12 Ένας από τους κύριους στόχους της ερευνητικής του στρα­ τηγικής εκείνης της περιόδου ήταν να προχωρήσει πέραν των εκδοχών του ιστορικού υλισμού, μεταξύ αυτών και διαφόρων παραλλαγών της μαρξιστικής θεωρίας οι οποίες ερευνούσαν το πρόβλημα της εξουσίας και της κοινωνικής αναπαραγωγής στο επίπεδο του εποικοδομήματος, αποσυνδέοντάς το από το πραγ­ ματικό, βασικό επίπεδο της παραγωγής. Ως εκ τούτου, ο Foucault προσπάθησε να επαναφέρει το πρόβλημα της κοινω­ νικής αναπαραγωγής και όλα τα στοιχεία του αποκαλούμενου εποικοδομήματος στο εσωτερικό της υλικής, θεμελιακής δομής και να ορίσει αυτό το πεδίο όχι μόνο με οικονομικούς αλλά και με πολιτισμικούς, σωματικούς και υποκειμενικούς όρους. Μπο­ ρούμε να καταλάβουμε λοιπόν πώς η αντίληψη που είχε ο Foucault για το κοινωνικό όλον τελειοποιήθηκε και υλοποιή­ θηκε όταν σε μια μεταγενέστερη φάση του έργου του κατόρ­ θωσε να ξεσκεπάσει τις γενικές γραμμές της κοινωνίας του ελέγχου ως μιας εξουσιαστικής μορφής η οποία ενεργοποιούν­ ταν σε ολόκληρο το φάσμα της βιοπολιτικής της κοινωνίας. Απ’ ό,τι φαίνεται, εντούτοις, ο Foucault -ακόμη και όταν συνέλα­ βε με εξαιρετική δύναμη τον βιοπολιτικό ορίζοντα της κοινω­ νίας και τον όρισε ως ένα πεδίο εμμένειας- δεν κατόρθωσε πο­ τέ να απεγκλωβιστεί από τη στρουκτουραλιστική επιστημολο­ γία, η οποία κατηύθυνε εξαρχής τις έρευνές του. Με τον όρο στρουκτουραλιστική επιστημολογία εννοούμε εδώ την επανεφεύρεση μιας λειτουργικής ανάλυσης στο χώρο των επιστημών του ανθρώπου, μια μέθοδο που ουσιαστικά θυσιάζει τη δυναμι­ κή του συστήματος, τη δημιουργική χρονικότητα των κινήσεών του και την οντολογική ουσία της πολιτισμικής και κοινωνικής αναπαραγωγής.13 Στην πραγματικότητα, αν σε αυτό το σημείο ρωτούσαμε τον Foucault ποιος ή τι κατευθύνει το σύστημα, ή, μάλλον, ποιος είναι ο «βίος», ή απάντησή του θα ήταν μια αμή­ χανη σιωπή. Αυτό που τελικά αποτυγχάνει να συλλάβει ο

56

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

Foucault είναι η πραγματική δυναμική της παραγωγής μέσα στη βιοπολιτική κοινωνία.14 Αντίθετα, ο Deleuze και ο Guattari μας παρουσιάζουν μια κυριολεκτικά μεταστρουκτουραλιστική αντίληψη της βιοεξου­ σίας, η οποία ανανεώνει την υλιστική σκέψη και ερείδεται στα­ θερά στο ερώτημα της παραγωγής του κοινωνικού Είναι. Το έρ­ γο τους απομυθοποιεί τον στρουκτουραλισμό και όλες τις φιλο­ σοφικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές συλλήψεις που καθι­ στούν τη σταθερότητα του επιστημολογικού πλαισίου ένα ανα­ πόδραστο σημείο αναφοράς. Ο Deleuze και ο Guattari εστιά­ ζουν την προσοχή μας με σαφήνεια στην οντολογική ουσία, της κοινωνικής παραγωγής. Οι μηχανές παράγουν. Η συνεχής λει­ τουργία των κοινωνικών μηχανών στις ποικίλες διατάξεις και συναρμογές τους παράγει τον κόσμο και τα υποκείμενα που τον απαρτίζουν. Ο Deleuze και ο Guattari ανακαλύπτουν την πα­ ραγωγικότητα της κοινωνικής αναπαραγωγής (δημιουργική πα­ ραγωγή, παραγωγή αξιών, κοινωνικών σχέσεων, συναισθημάτων, στοιχείων μεταβολής), κατορθώνουν όμως να την αρθρώσουν μόνο επιφανειακά και εφήμερα, ως έναν χαοτικό, απροσδιόρι­ στο ορίζοντα που χαρακτηρίζεται από το ασύλληπτο συμβάν.15 Μπορούμε να συλλάβουμε καλύτερα τη σχέση μεταξύ κοι­ νωνικής παραγωγής και βιοεξουσίας στο έργο μιας ομάδας σύγ­ χρονων ιταλών μαρξιστών συγγραφέων, οι οποίοι αντιλαμβάνον­ ται τη βιοπολιτική διάσταση από τη σκοπιά της νέας φύσης της παραγωγικής εργασίας και της ζωντανής ανάπτυξής της μέσα στην κοινωνία, χρησιμοποιώντας όρους όπως «μαζική δια­ νοητικότητα», «άυλη εργασία», και τη μαρξική έννοια της «γε­ νικής διάνοιας» [general intellect].16 Οι αναλύσεις αυτές εκκι­ νούν από δύο συντονισμένα ερευνητικά σχέδια. Το πρώτο συνίσταται στην ανάλυση των πρόσφατων μετασχηματισμών της παραγωγικής εργασίας και της τάσης της να γίνει ολοένα πε­ ρισσότερο άυλη. Τον κεντρικό ρόλο που διαδραμάτιζε προηγου­ μένως η εργατική δύναμη των εργατών του μαζικού εργοστα­ σίου στην παραγωγή της υπεραξίας, σήμερα όλο και περισσό­ τερο τον καταλαμβάνει η πνευματική, άυλη και επικοινωνιακή

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

57

εργατική δύναμη. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να αναπτυ­ χθεί μια νέα πολιτική θεωρία της αξίας, η οποία θα μπορεί να θέσει το πρόβλημα της νέας κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης της αξίας στο κέντρο του μηχανισμού της εκμετάλλευσης (και ίσως με αυτόν τον τρόπο στο κέντρο μιας δυνατής επανάστα­ σης). Το δεύτερο, και συνακόλουθο του πρώτου, ερευνητικό σχέδιο που αναπτύχθηκε από αυτή τη σχολή συνίσταται στην ανάλυση της άμεσα κοινωνικής και επικοινωνιακής διάστασης της ζωντανής εργασίας στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινω­ νία, και ως εκ τούτου θέτει επίμονα το πρόβλημα των νέων μορφών υποκειμενικότητας που αναδύονται, αναφορικά τόσο με την εκμετάλλευσή τους όσο και με την επαναστατική τους δυ­ νατότητα. Η άμεσα κοινωνική διάσταση της εκμετάλλευσης της ζωντανής άυλης εργασίας διαποτίζει με την εργασία όλα τα συναφή στοιχεία που ορίζουν μεν το κοινωνικό, αλλά ταυτόχρο­ να ενεργοποιούν τα κριτικά στοιχεία που αναπτύσσουν τη δυ­ νατότητα της ανυποταγής και της επανάστασης μέσα από το σύνολο των εργασιακών πρακτικών. Μετά από μια νέα θεωρία της αξίας, συνεπώς, πρέπει να διατυπωθεί και μια νέα θεωρία της υποκειμενικότητας η οποία λειτουργεί κυρίως μέσω της γνώσης, της επικοινωνίας και της γλώσσας. Οι αναλύσεις αυτές έχουν ως εκ τούτου αποκαταστήσει τη σπουδαιότητα της παραγωγής μέσα στη βιοπολιτική διαδικα­ σία της κοινωνικής συγκρότησης, ταυτόχρονα όμως την έχουν από ορισμένες απόψεις απομονώσει -καθώς τη συλλαμβάνουν σε μια καθαρή μορφή και την εξευγενίζουν τοποθετώντας τη σε ένα ιδεώδες επίπεδο. Ήταν ωσάν η ανακάλυψη νέων μορφών παραγωγικών δυνάμεων -της άυλης εργασίας, της μαζικοποιημένης πνευματικής εργασίας, της εργασίας της «γενικής διά­ νοιας»- να αρκούσε για να συλλάβουμε. συγκεκριμένα τη δυνα­ μική και δημιουργική σχέση μεταξύ υλικής παραγωγής και κοινωνικής αναπαραγωγής. Όταν επανεισάγουν την παραγωγή στα βιοπολιτικά συμφραζόμενα, την παρουσιάζουν σχεδόν απο­ κλειστικά πάνω στον ορίζοντα της γλώσσας και της επικοινω­ νίας. Μια από τις σοβαρότερες αδυναμίες αυτών των συγγρα­

58

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

φέων, κατά συνέπεια, υπήρξε η τάση τους να αντιμετωπίζουν τις νέες εργασιακές πρακτικές της βιοπολιτικής κοινωνίας μ ό ­ νον από τις πνευματικές και άυλες πτυχές τους. Η παραγωγι­ κότητα των σωμάτων και η αξία του συναισθήματος, εντούτοις, καταλαμβάνουν απολύτως κεντρική θέση σε αυτό το πλαίσιο. Θα αναλύσουμε τις τρεις πρωταρχικές πλευρές της άυλης ερ­ γασίας στη σύγχρονη οικονομία: την επικοινωνιακή εργασία της βιομηχανικής παραγωγής που πρόσφατα διασυνδέθηκε δη­ μιουργώντας πληροφοριακά δίκτυα, την αλληλοδραστική εργα­ σία της συμβολικής ανάλυσης και της επίλυσης προβλημάτων, και την εργασία της παραγωγής και του χειρισμού των αισθη­ μάτων (βλ. κεφάλαιο 3.4). Αυτή η τρίτη πτυχή, με το βάρος που δίνει στην παραγωγικότητα του υλικού, του σωματικού, συνιστά ένα άκρως σημαντικό στοιχείο των σύγχρονων δικτύων της βιοπολιτικής παραγωγής. Ως εκ τούτου, το έργο αυτής της σχολής και οι αναλύσεις της γενικής διάνοιας που επιχείρησε αποτελούν αναμφίβολα μια πρόοδο, όμως το εννοιολογικό της πλαίσιο παραμένει υπερβολικά καθαρό, σχεδόν αγγελικό. Σε τελική ανάλυση, και αυτές οι νέες έννοιες το μόνο που κατορ­ θώνουν είναι να ξύσουν την επιφάνεια της παραγωγικής δυνα­ μικής του νέου θεωρητικού πλαισίου της βιοεξουσίας.17 Το δικό μας χρέος, συνεπώς, είναι να προχωρήσουμε με βά­ ση αυτές τις εν μέρει επιτυχημένες απόπειρες να διαγνωσθούν οι δυνατότητες της βιοπολιτικής παραγωγής. Συνδυάζοντας αυ­ τά ακριβώς τα διαφορετικά ειδοποιά χαρακτηριστικά του βιοπολιτικού πλαισίου που έχουμε περιγράφει μέχρις εδώ και επαναφέροντάς τα στην οντολογία της παραγωγής, θα μπορέσουμε να συλλάβουμε τη νέα μορφή του συλλογικού βιοπολιτικού σώ­ ματος, το οποίο μπορεί εντούτοις να παραμένει τόσο αντιφατι­ κό όσο είναι και παράδοξο. Το σώμα αυτό γίνεται δομή όχι αρνούμενο αλλά αποδεχόμενο τη γενεσιουργό παραγωγική δύναμη που το εμψυχώνει· γίνεται γλώσσα (γλώσσα τόσο της επιστή­ μης όσο και της κοινωνίας) γιατί είναι ένα πλήθος μοναδικών και καθορισμένων σωμάτων που αναζητούν μια σχέση· κατά συνέπεια, αποτελεί ταυτόχρονα παραγωγή και αναπαραγωγή,

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

59

δομή και εποικοδόμημα, γιατί είναι η ζωή στην πληρέστερη έννοιά της και η πολιτική στην κυριολεκτική της έννοια. Η ανάλυσή μας θα κατέλθει στη ζούγκλα των παραγωγικών και αμφίσημων προσδιορισμών που μας παρέχει το βιοπολιτικό σώ­ μα.18 Το πλαίσιό της λοιπόν πρέπει να είναι η εκδίπλωση της ίδιας της ζωής, η διαδικασία της συγκρότησης του κόσμου, της ιστορίας. Η ανάλυση πρέπει να προταθεί όχι μέσω ιδεωδών μορφών, αλλά μέσα στο πυκνό σύμπλεγμα της εμπειρίας.

Εταιρείες και επικοινωνία Όταν διερωτώμαστε πώς θεσπίστηκαν τα πολιτικά και κυρίαρ­ χα στοιχεία του αυτοκρατορικού μηχανισμού, ανακαλύπτουμε ότι δεν είναι ανάγκη να περιορίσουμε την ανάλυσή μας, ή ακό­ μη και να την επικεντρώσουμε, στους επίσημους υπερεθνικούς κανονιστικούς θεσμούς. Οι θυγατρικοί οργανισμοί του ΟΗΕ, μα­ ζί με τους μεγάλους πολυεθνικούς και υπερεθνικούς οικονομι­ κούς και εμπορικούς οργανισμούς (το Διεθνές Νομισματικό Τα­ μείο, την Παγκόσμια Τράπεζα, την GATT κ.ο.κ.), σχετίζονται με την υπερεθνική δικαϊκή συγκρότηση μόνον όταν θεωρούνται στο πλαίσιο της δυναμικής της βιοπολιτικής παραγωγής της παγκόσμιας τάξεως. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η νομιμότητα αυτών των οργανισμών δεν διασφαλίζεται πλέον με βάση τη λειτουργία που επιτελούσαν στην παλιά διεθνή τάξη. Αυτό που τους νομιμοποιεί σήμερα είναι μάλλον η λειτουργία που απέ­ κτησαν πρόσφατα μέσα στη συμβολική της αυτοκρατορικής τά­ ξεως. Αποσπασμένοι από το νέο πλαίσιο, οι θεσμοί αυτοί καθί­ στανται αναποτελεσματικοί. Το παλαιό θεσμικό πλαίσιο στην καλύτερη περίπτωση συμβάλλει στη διάπλαση και εκπαίδευση του διοικητικού προσωπικού του αυτοκρατορικού μηχανισμού, στο «ντρεσάρισμα» της νέας αυτοκρατορικής ελίτ. Ο βασικός συνεκτικός ιστός του βιοπολιτικού κόσμου οικοδομείται υπό ορισμένες σημαντικές απόψεις από τις τεράστιες υπερεθνικές εταιρείες. Είναι βέβαια αλήθεια ότι το κεφάλαιο ανέκαθεν οργανωνόταν προσβλέποντας σε όλη την πλανητική

60

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

σφαίρα, μόνο όμως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα οι πολυε­ θνικές και υπερεθνικές βιομηχανικές και οικονομικές εταιρείες άρχισαν πραγματικά να δομούν τα πλανητικά εδάφη βιοπολιτικά. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι αυτές οι εταιρείες ήρθαν απλώς να καταλάβουν τη θέση που κατείχαν τα διάφορα αποικιοκρατικά και ιμπεριαλιστικά συστήματα σε προγενέστερα στάδια της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης, από τον ευρωπαϊκό ιμπερια­ λισμό του 19ου αιώνα ώς τη φορντική φάση της ανάπτυξης που συντελέστηκε κατά τον 20ό αιώνα.19 Αυτό αληθεύει εν μέρει, όμως αυτή η θέση είχε μετασχηματιστεί εκ θεμελίων από τη νέα πραγματικότητα της κεφαλαιοκρατίας. Οι δραστηριότητες των εταιρειών δεν περιορίζονται πλέον στην επιβολή αφηρημένου ελέγχου και την οργάνωση απλών ληστρικών επιχειρήσεων και άνισης ανταλλαγής. Αντίθετα, δομούν και διαρθρώνουν ευ­ θέως τα εδάφη και τους πληθυσμούς. Τείνουν να μετατρέψουν τα εθνικά κράτη σε απλά όργανα καταγραφής των ροών των αγαθών, των χρημάτων και των πληθυσμών που εκείνες θέτουν σε κίνηση. Οι υπερεθνικές εταιρείες κατανέμουν άμεσα την ερ­ γατική δύναμη στις διάφορες αγορές, επιμερίζουν λειτουργικά τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους και οργανώνουν ιεραρχικά τους ποικίλους τομείς της παγκόσμιας παραγωγής. Ο περίπλο­ κος μηχανισμός που επιλέγει επενδύσεις και κατευθύνει τους οικονομικούς και νομισματικούς χειρισμούς καθορίζει τη νέα γεωγραφία της παγκόσμιας αγοράς, ή μάλλον τη νέα βιοπολιτική δόμηση του κόσμου.20 Η πιο ολοκληρωμένη μορφή αυτού του κόσμου παρουσιάζε­ ται από τη νομισματική σκοπιά. Από αυτή τη σκοπιά μπορού­ με να διακρίνουμε έναν ορίζοντα αξιών και έναν μηχανισμό κα­ ταμερισμού, έναν μηχανισμό συσσώρευσης και έναν τρόπο κυ­ κλοφορίας, μια εξουσία και μια γλώσσα. Δεν υπάρχει τίποτα, κανένα ίχνος ((γυμνής ζωής», κανένας εξωτερικός τρόπος θεώ­ ρησης, που να μπορεί να τοποθετηθεί έξω από αυτό το διαποτισμένο από το χρήμα πεδίο. Τίποτα δεν γλιτώνει από το χρή­ μα. Η παραγωγή και η αναπαραγωγή περιβάλλονται χρηματι­ κό ένδυμα. Στην πραγματικότητα, κάθε βιοπολιτική μορφή εμ­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

61

φανίζεται ενδεδυμένη έναν χρηματικό μανδύα. «Συσσώρευσε, συσσωρέυσε! Αυτό λένε οι νόμοι και οι προφήτες»!21 Οι μεγάλες βιομηχανικές και οικονομικές δυνάμεις, κατά συνέπεια, δεν παράγουν μόνον αγαθά αλλά και υποκειμενικό­ τητες. Παράγουν ωφέλιμες υποκειμενικότητες μέσα στα βιοπολιτικά συμφραζόμενα: παράγουν ανάγκες, κοινωνικές σχέσεις, σώματα και νόες -τουτέστιν, παράγουν παραγωγούς.22 Στη βιοπολιτική σφαίρα, η ζωή τίθεται στην υπηρεσία της παραγωγής και η παραγωγή στην υπηρεσία της ζωής. Πρόκειται για μια τεράστια κυψέλη, όπου η βασίλισσα επιβλέπει αδιάκοπα την παραγωγή και την αναπαραγωγή. Όσο βαθύτερα προχωράει η ανάλυση τόσο περισσότερο βρίσκει, όλο και εντονότερα, τις διασυνδεόμενες συναρμόσεις αλληλοδραστικών σχέσεων.23 Ένας τόπος όπου πρέπει να εντοπίσουμε τη βιοπολιτική πα­ ραγωγή της τάξεως είναι οι άυλοι σύνδεσμοι της παραγωγής της γλώσσας, της επικοινωνίας και της συμβολικής που ανα­ πτύσσονται στις βιομηχανίες των επικοινωνιών.24 Η ανάπτυξη επικοινωνιακών δικτύων εμφανίζει οργανική σχέση με την ανά­ δυση της νέας παγκόσμιας τάξεως -πρόκειται, με άλλα λόγια, για μια σχέση αιτίας και αποτελέσματος, παραγωγού και προϊ­ όντος. Η επικοινωνία όχι μόνον εκφράζει αλλά και οργανώνει το κίνημα της παγκοσμιοποίησης. Οργανώνει το κίνημα πολ­ λαπλασιάζοντας και διαρθρώνοντας τις διασυνδέσεις μέσω δι­ κτύων. Εκφράζει το κίνημα και ελέγχει την έννοια και την κα­ τεύθυνση του φαντασιακού που διατρέχει αυτές τις επικοινωνιακές συνδέσεις· με άλλα λόγια, το φαντασιακό καθοδηγείται και διοχετεύεται στο πλαίσιο της επικοινωνιακής μηχανής. Αυ­ τό που οι θεωρίες της εξουσίας της νεωτερικότητας αναγκά­ στηκαν να θεωρήσουν ως υπερβατικό, δηλαδή ως εξωτερικό στις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις, εδώ μορφοποιείται εντός, είναι εμμενές στις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Η διαμεσολάβηση απορροφάται από την παραγωγική μηχανή. Η πολιτική σύνθεση του κοινωνικού χώρου καθηλώνεται στη σφαίρα της επικοινωνίας. Γι’ αυτό οι βιομηχανίες επικοινωνιών έχουν καταλάβει τέτοια κεντρική θέση. Γιατί όχι μόνον οργα­

62

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

νώνουν την παραγωγή σε μια νέα κλίμακα και επιβάλλουν μια νέα δομή, κατάλληλη για την πλανητική σφαίρα, αλλά και κα­ θιστούν εμμενή τη δικαίωσή της. Η εξουσία, καθώς παράγει, οργανώνει- καθώς οργανώνει, μιλάει και εκφράζεται ως αυθεν­ τία. Η γλώσσα, καθώς επικοινωνεί, παράγει αγαθά αλλά κυ­ ρίως δημιουργεί υποκειμενικότητες, τις βάζει να σχετιστούν με­ ταξύ τους και τις ρυθμίζει. Οι βιομηχανίες των επικοινωνιών εν­ σωματώνουν το φαντασιακό και τη συμβολική στον βιοπολιτικό ιστό, όχι απλώς θέτοντάς τα στην υπηρεσία της εξουσίας αλλά ουσιαστικά ενσωματώνοντάς τα στην ίδια τη λειτουργία της.25 Στο σημείο αυτό μπορούμε να αρχίσουμε να εξετάζουμε το ερώτημα της νομ ιμ οπ οίη σ η ς της νέας παγκόσμιας τάξεως. Η νομιμοποίησή της δεν γεννάται από τις προϋπάρχουσες διεθνείς συμφωνίες ούτε από τη λειτουργικότητα των πρώτων, εμβρυϊκών υπερεθνικών οργανισμών, που και αυτοί δημιουργήθηκαν μέσω συνθηκών βασισμένων στο διεθνές δίκαιο. Η νομιμοποίηση του αυτοκρατορικού μηχανισμού γεννάται, τουλάχιστον εν μέρει, από τις βιομηχανίες των επικοινωνιών, δηλαδή από το μετα­ σχηματισμό του νέου τρόπου παραγωγής σε μηχανή. Είναι ένα υποκείμενο που παράγει τη δική του εικόνα αυθεντίας. Αυτή εί­ ναι μια μορφή νομιμοποίησης που δεν εξαρτάται από τίποτε άλ­ λο έξω από τον εαυτό της, και η οποία επαναπροτείνεται ατε­ λεύτητα αναπτύσσοντας δικές της γλώσσες αυτοεπικύρωσης. Μια περαιτέρω συνέπεια πρέπει να εξεταστεί βάσει των προαναφερθέντων. Αν η επικοινωνία είναι ένας από τους ηγεμονικούς τομείς της παραγωγής και επιδρά στο σύνολο του βιοπολιτικού πεδίου, τότε πρέπει να θεωρήσουμε την επικοινωνία και το βιοπολιτικό πλαίσιο ως συνυπάρχοντα. Αυτό μας επαναφέρει στο παλιό πεδίο όπως το περιέγραψε, φέρ’ ειπείν, ο Jurgen Habermas. Στην πραγματικότητα, όταν ο Habermas επεξεργά­ στηκε την έννοια της επικοινωνιακής πρακτικής, δείχνοντας τό­ σο αποτελεσματικά την παραγωγική της μορφή και τις οντολο­ γικές της επιπτώσεις, εξακολουθούσε να βασίζεται σε μια οπτι­ κή έξω από αυτές τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, σε μια στάση ζωής και αλήθειας που μπορούσε να αντιταχθεί στον πλη­

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

63

ροφοριακό αποικισμό του Είναι.26 Ο αυτοκρατορικός μηχανισμός, εντούτοις, αποδεικνύει ότι αυτή η εξωτερική σκοπιά δεν υφίσταται πλέον. Απεναντίας, η επικοινωνιακή παραγωγή και η κατα­ σκευή της αυτοκρατορικής νομιμοποίησης συμπορεύονται. Η μη­ χανή είναι αυτοεπικυρούμενη, αυτοποιητική -δηλαδή συστημική. Κατασκευάζει κοινωνικούς ιστούς που απομακρύνουν ή καθιστούν αναποτελεσματική κάθε αντίφαση· δημιουργεί καταστάσεις στις οποίες, πριν εξουδετερώσει διά της βίας τη διαφορά, φαίνεται να την απορροφά σε ένα ασήμαντο παιχνίδι αυτογεννώμενων και αυτορρυθμιζόμενων ισορροπιών. Όπως και αλλού έχουμε υποστηρί­ ξει, κάθε δικαι'κή θεωρία που εξετάζει τις συνθήκες της μετανεωτερικότητας πρέπει να λάβει υπόψη της αυτόν ειδικά τον επικοινωνιακό προσδιορισμό της κοινωνικής παραγωγής.27 Η αυτοκρατορική μηχανή ζει παράγοντας ένα περιβάλλον ισορροπιών και/ή εξαλείφοντας τις πολυπλοκότητες, διατεινόμενη ότι προωθεί το σχέδιο της καθολικής υπηκοότητας και ότι γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο εντατικοποιεί την αποτελεσματικότατα της επέμβασής της σε κάθε στοιχείο της επικοινωνιακής σχέσης, ενώ ταυτόχρο­ να διαλύει την ταυτότητα και την ιστορία με τρόπο απολύτως μετανεωτερικό.28 Εντούτοις, αντίθετα απ’ ό,τι θα υποστήριζαν οι πε­ ρισσότερες μετανεωτερικές αναλύσεις, η αυτοκρατορική μηχανή, μακράν του να εξαλείφει τις κυρίαρχες αφηγήσεις, ουσιαστικά τις παράγει και τις αναπαράγει (ιδιαίτερα τις ιδεολογικές κυρίαρχες αφηγήσεις) προκειμένου να επικυρώσει και να αποθεώσει τη δική της εξουσία.29 Σε αυτή τη σύμπτωση της παραγωγής μέσω της γλώσσας, της γλωσσικής παραγωγής της πραγματικότητας και της γλώσσας της αυτοεπικύρωσης, κρύβεται ένα βασικό κλειδί για την κατανόηση της αποτελεσματικότητας, της εγκυρότητας και της νομιμοποίησης του αυτοκρατορικού δικαίου.

Επέμβαση Αυτό το νέο πλαίσιο περιλαμβάνει νέες μορφές και νέες διαρθρώσεις τ η ς ά σ κ η σ η ς τ η ς ν ό μ ιμ η ς βία ς. Κατά τη διαμόρ­ φωσή της, η νέα εξουσία πρέπει να αποδείξει την αποτέλεσμα-

64

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

τικότητα της ισχύος της, την ίδια στιγμή που κατασκευάζονται οι βάσεις της νομιμοποίησής της. Στην πραγματικότητα, η νο­ μιμότητα της νέας εξουσίας εν μέρει βασίζεται άμεσα στην αποτελεσματικότατα με την οποία χρησιμοποιεί την ισχύ της. Ο τρόπος με τον οποίο επιδεικνύεται η αποτελεσματικότητα της νέας εξουσίας δεν έχει καμιά σχέση με την παλιά διε­ θνή τάξη που αργοπεθαίνει- ούτε έχει ιδιαίτερη ανάγκη τα ερ­ γαλεία που άφησε πίσω της η παλιά τάξη. Οι εκδιπλώσεις της αυτοκρατορικής μηχανής ορίζονται από μια ολόκληρη σειρά νέ­ ων χαρακτηριστικών, όπως το απεριόριστο πεδίο των δραστη­ ριοτήτων της, η μοναδικοποίηση και ο συμβολικός εντοπισμός των ενεργειών της, και η σύνδεση της κατασταλτικής δράσης με όλες τις πλευρές της βιοπολιτικής δομής της κοινωνίας. Ελλείψει ενός καλύτερου όρου, θα τα ονομάσουμε «επεμβάσεις». Η ανεπάρκεια αυτή αφορά τους όρους και όχι τις έννοιες, για­ τί στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για επεμβάσεις σε ανε­ ξάρτητες δικαϊκές περιοχές, αλλά μάλλον για ενέργειες που πραγματοποιούνται στο εσωτερικό ενός κόσμου ενοποιημένου από την κυρίαρχη δομή της παραγωγής και της επικοινωνίας. Ουσιαστικά, η επέμβαση έχει εσωτερικοποιηθεί και καθολικευ­ τεί. Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε τόσο στα δομι­ κά μέσα της επέμβασης που συνεπάγονται οι εκδιπλώσεις των νομισματικών οργανισμών και οι οικονομικοί ελιγμοί στο υπε­ ρεθνικό πεδίο αλληλεξαρτώμενων παραγωγικών καθεστώτων όσο και στις επεμβάσεις που πραγματοποιούνται στο πεδίο της επικοινωνίας και στις επιπτώσεις τους στη νομιμοποίηση του συστήματος. Εδώ θέλουμε να διερευνήσουμε τις νέες μορφές επέμβασης που συνεπάγονται την άσκηση υλικής βίας από μέ­ ρους της αυτοκρατορικής μηχανής στα πλανητικά της εδάφη. Οι εχθροί τους οποίους αντιμάχεται η Αυτοκρατορία σήμερα, ίσως αποτελούν περισσότερο μια ιδεολογική απειλή παρά μια στρατιωτική πρόκληση, εντούτοις η εξουσία της Αυτοκρατορίας η οποία ασκείται διά της βίας και όλες οι εκδιπλώσεις που δια­ σφαλίζουν την αποτελεσματικότητά της είναι ήδη εξαιρετικά προηγμένες τεχνολογικά και σταθερά παγιωμένες πολιτικά.30

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

65

Το οπλοστάσιο της νόμιμης βίας που καθιστά δυνατή την αυτοκρατορική επέμβαση είναι πραγματικά ήδη τεράστιο, και θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε σε αυτό όχι μόνο τη στρατιωτι­ κή επέμβαση αλλά και άλλες μορφές, όπως την ηθική και τη δικαϊκή επέμβαση. Στην πραγματικότητα, θα ήταν σωστότερο να πούμε ότι η δυνατότητα της Αυτοκρατορίας για επέμβαση δεν ξεκινάει άμεσα με τα όπλα θανάσιμης βίας που έχει στη διάθεσή της, αλλά μάλλον με τα ηθικά της εργαλεία. Ό,τι ονο­ μάζουμε ηθική επέμβαση ασκείται σήμερα από πληθώρα σω­ μάτων, περιλαμβανομένων των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των θρησκευτικών οργανώσεων, εκ των οποίων όμως τα σημαν­ τικότερα ίσως είναι κάποιοι αποκαλούμενοι μη κυβερνητικοί οργανισμοί (Μ ΚΟ ), οι οποίοι, ακριβώς επειδή δεν ελέγχονται άμεσα από τις κυβερνήσεις, υποτίθεται ότι ενεργούν βάσει ηθι­ κών επιταγών. Ο όρος καλύπτει ευρύ φάσμα ομάδων, εδώ όμως αναφερόμαστε κυρίως στις πλανητικές, περιφερειακές και τοπι­ κές οργανώσεις που έχουν αφιερωθεί στο ανθρωπιστικό έργο και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η Διε­ θνής Αμνηστία, η Oxfam και οι Γιατροί χωρίς Σύνορα. Τέτοιου είδους ανθρωπιστικοί ΜΚΟ ουσιαστικά είναι (ακόμη κι αν αυτό αντιφάσκει προς τις προθέσεις των μελών τους) μερικά από τα πλέον ισχυρά ειρηνευτικά όπλα που διαθέτει η νέα παγκόσμια τάξη -οι φιλανθρωπικές εκστρατείες και τα τάγματα επαιτείας της Αυτοκρατορίας. Αυτοί οι ΜΚΟ διεξάγουν «δίκαιους πολέ­ μους» χωρίς όπλα, χωρίς βία, χωρίς σύνορα. Σαν τους δομινι­ κανούς μοναχούς στην ύστερη μεσαιωνική περίοδο και τους Ιη­ σουίτες στη χαραυγή της νεωτερικότητας, οι ομάδες αυτές αγωνίζονται να εντοπίσουν τις καθολικές ανάγκες και να υπε­ ρασπιστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσω της γλώσσας και της δράσης τους, πρώτα ορίζουν τον εχθρό ως στέρηση (ελπί­ ζοντας να προλάβουν σοβαρές βλάβες) και στη συνέχεια ανα­ γνωρίζουν τον εχθρό ως αμαρτία. Είναι δύσκολο να μη θυμηθούμε εδώ πώς στη χριστιανική ηθική θεολογία το κακό τίθεται αρχικά ως στέρηση του καλού και κατόπιν η αμαρτία ορίζεται ως η αξιόποινη άρνηση του κα­

66

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

λού. Μέσα σε αυτό το λογικό πλαίσιο δεν είναι παράξενο αλλά μάλλον απολύτως φυσικό που, στις προσπάθειές τους να αντιδράσουν στη στέρηση, οι ΜΚΟ καταλήγουν να καταγγέλλουν δημόσια τους αμαρτωλούς (ή μάλλον τον Εχθρό με κυριολεκτι­ κά ιεροεξεταστικούς όρους)· ούτε είναι περίεργο που αφήνουν στην «κοσμική πτέρυγα» την υποχρέωση να επιλύσει στην πράξη τα προβλήματα. Με αυτό τον τρόπο, η ηθική επέμβαση έχει γίνει μια δύναμη πρώτης γραμμής της αυτοκρατορικής επέμβασης. Στην ουσία, η επέμβαση αυτή προεικονίζει το κα­ θεστώς της εξαίρεσης εκ των κάτω, και αυτό το κάνει χωρίς σύνορα, οπλισμένη με μερικά από τα πιο αποτελεσματικά μέ­ σα επικοινωνίας και προσανατολισμένη προς τη συμβολική πα­ ραγωγή του Εχθρού. Οι ΜΚΟ είναι πλήρως διαποτισμένοι από το βιοπολιτικό πλαίσιο της συγκρότησης της Αυτοκρατορίας· προεξοφλούν τη δύναμη της ειρηνευτικής και παραγωγικής επέμβασης της δικαιοσύνης. Δεν πρέπει λοιπόν να μας ξενίζει που οι έντιμοι θεωρητικοί του δικαίου της παλιάς διεθνούς σχο­ λής (όπως ο Richard Falk) έμελλε να γοητευτούν από τους ΜΚΟ.31 Η προβολή από τους ΜΚΟ της νέας τάξεως ως ενός ει­ ρηνικού βιοπολιτικού πλαισίου φαίνεται να έχει τυφλώσει αυ­ τούς τους θεωρητικούς και να μην τους αφήνει να διακρίνουν τα βάναυσα αποτελέσματα που παράγει η ηθική επέμβαση ως προεικόνιση της παγκόσμιας τάξεως.32 Η ηθική επέμβαση χρησιμεύει συχνά ως προκαταρκτική πράξη που ανοίγει το δρόμο για τη στρατιωτική επέμβαση. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η στρατιωτική ανάπτυξη παρουσιάζεται ως μια διεθνώς επικυρωμένη αστυνομική δράση. Σήμερα η στρατιωτική επέμβαση σταδιακά όλο και λιγότερο αποτελεί προϊόν αποφάσεων που προέρχονται από την παλιά διεθνή τά­ ξη ή ακόμη και τις δομές του ΟΗΕ. Συχνότερα υπαγορεύεται μονομερώς από τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες αναλαμβά­ νουν το πρωταρχικό καθήκον και κατόπιν ζητάνε από τους συμμάχους τους να θέσουν σε κίνηση μια διαδικασία ένοπλης αναχαίτισης και/ή καταστολής του εκάστοτε εχθρού της Αυτο­ κρατορίας. Οι εχθροί αυτοί τις περισσότερες φορές ονομάζονται

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

67

τρομοκράτες, μια χονδροειδής εννοιολογική και ορολογική απλούστευση, ριζωμένη στην αστυνομική νοοτροπία. Η σ χέσ η μεταξύ πρόληψης και κ α τα σ το λή ς είναι ιδιαίτερα ευκρινής στις περιπτώσεις επεμβάσεων σε εθνοτικές συγκρούσεις. Οι συγκρούσεις μεταξύ εθνοτικών ομάδων και η συνακόλουθη επιβολή νέων και/ή αναβιωμένων εθνοτικών ταυτοτήτων ουσια­ στικά καταλύουν τις παλιές συσσωματώσεις που βασίζονταν σε εθνικές πολιτικές γραμμές. Οι συγκρούσεις αυτές καθιστούν πε­ ρισσότερο ρευστό τον ιστό των πλανητικών σχέσεων και, καταφάσκοντας νέες ταυτότητες και νέες τοπικότητες, αποτελούν μια περισσότερη εύπλαστη ύλη, δεκτική στην επέμβαση. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η καταστολή μπορεί να αρθρωθεί μέσα από μια προληπτική δράση που κατασκευάζει νέες σχέσεις (οι οποίες τε­ λικά θα παγιωθούν εν ειρήνη, αλλά μόνο μετά από νέους πολέ­ μους) και νέους εδαφικούς και πολιτικούς σχηματισμούς που εί­ ναι λειτουργικοί (ή μάλλον λειτουργικότεροι, περισσότερο ευπρο­ σάρμοστοι) για τη συγκρότηση της Αυτοκρατορίας.33 Ένα δεύτε­ ρο παράδειγμα καταστολής προετοιμασμένης μέσα από την προ­ ληπτική δράση είναι οι εκστρατείες εναντίον εταιρικών επιχειρη­ ματικών ομάδων, των επονομαζόμενων «μαφιών», ιδιαίτερα όσων εμπλέκονται στο εμπόριο ναρκωτικών. Η ουσιαστική καταστολή αυτών των ομάδων ίσως δεν είναι τόσο σημαντική όσο η ποινικοποίηση των δραστηριοτήτων τους και η σήμανση κοινωνικού συναγερμού για την ίδια την ύπαρξή τους, προκειμένου να κατα­ στεί ευκολότερος ο έλεγχός τους. Μολονότι ο έλεγχος των «εθνο­ τικών τρομοκρατών» και των «μαφιών των ναρκωτικών» ίσως αντιπροσωπεύουν τον κεντρικό στόχο ενός ευρέος φάσματος αστυνομικού ελέγχου από μέρους της αυτοκρατορικής εξουσίας, η δραστηριότητα αυτή είναι φυσική, δηλαδή συστημική. Ο «δίκαι­ ος πόλεμος» στηρίζεται αποτελεσματικά από την «ηθική αστυνο­ μία», όπως ακριβώς η εγκυρότητα του αυτοκρατορικού δικαίου και η νόμιμη λειτουργία του υποστηρίζονται από την αναγκαία και διαρκή άσκηση αστυνομικής εξουσίας. Είναι σαφές ότι τα διεθνή και υπερεθνικά δικαστήρια είναι αναγκασμένα να ακολουθήσουν την ίδια γραμμή. Οι στρατιωτι­

68

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

κές και αστυνομικές δυνάμεις προλαμβάνουν τα δικαστήρια και προδιαγράφουν τους κανόνες της δικαιοσύνης που αυτά πρέπει κατόπιν να εφαρμόσουν. Η ένταση των ηθικών αρχών στις οποίες είναι εμπεπιστευμένη η οικοδόμηση της νέας παγκό­ σμιας τάξεως δεν μπορεί να αλλάξει το γεγονός ότι πρόκειται ουσιαστικά για μια αντιστροφή της συμβατικής τάξης της συν­ ταγματικής λογικής. Τα ενεργά μέρη που υποστηρίζουν το αυτοκρατορικό πολίτευμα είναι πεπεισμένα πως όταν θα έχει πια προχωρήσει αρκετά η οικοδόμηση της Αυτοκρατορίας, τα δικα­ στήρια θα είναι σε θέση να αναλάβουν τον ηγετικό τους ρόλο στον ορισμό της δικαιοσύνης. Για την ώρα, ωστόσο, παρότε τα διεθνή δικαστήρια δεν έχουν μεγάλη εξουσία, η δημόσια επί­ δειξη των δραστηριοτήτων τους εξακολουθεί να είναι εξαιρετι­ κά σημαντική. Τελικά, πρέπει να διαμορφωθεί μια νέα δικαϊκή λειτουργία η οποία θα επαρκεί για τη συγκρότηση της Αυτο­ κρατορίας. Τα δικαστήρια θα χρειαστεί να μετασχηματιστούν βαθμηδόν από ένα όργανο που απλώς επιβάλλει ποινές εις βά­ ρος του καταδικασμένου σε ένα δικαστικό σώμα ή σύστημα σωμάτων που θα υπαγορεύουν και θα επικυρώνουν την αλληλοσυσχέτιση μεταξύ της ηθικής τάξεως, της άσκησης της αστυ­ νομικής δράσης και του μηχανισμού νομιμοποίησης της αυτοκρατορικής κυριαρχίας.34 Αυτό λοιπόν το είδος συνεχούς επέμβασης, ταυτόχρονα ηθικής και στρατιωτικής, είναι στην ουσία η λογική μορφή της άσκησης βίας που απορρέει από ένα παράδειγμα νομιμοποίησης το οποίο βασίζεται σε ένα καθεστώς μόνιμης εξαίρεσης και αστυνομικής δράσης. Οι επεμβάσεις πραγματοποιούνται πάντα κατ’ εξαίρεσιν, μολονότι αποτελούν συνήθη πρακτική· λαμβάνουν τη μορφή αστυνομικών δράσεων διότι αποσκοπούν στη διατήρηση μιας εσωτερικής τάξεως. Με τον τρόπο αυτό, η επέμβαση είναι ένας αποτελεσματικός μηχανισμός που μέσα από τις αστυνομικές εκδιπλώσεις συμβάλλει άμεσα στην οικοδόμηση της ηθικής, κανο­ νιστικής και θεσμικής τάξεως της Αυτοκρατορίας.

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

69

Βασιλικές προνομίες Ό,τι κατά παράδοση αποκαλούνταν βασιλικές προνομίες της κυριαρχίας φαίνεται ουσιαστικά να επαναλαμβάνεται, και μάλι­ στα σημαντικά ανανεωμένο, στην οικοδόμηση της Αυτοκρατο­ ρίας. Αν θέλαμε να παραμείνουμε στο εννοιολογικό πλαίσιο του κλασικού εθνικού και διεθνούς δικαίου, ίσως μπαίναμε στον πειρασμό να πούμε ότι σχηματίζεται ένα υπερεθνικό οιονεί-κράτος. Αυτό για εμάς δεν αποτελεί, εντούτοις, έναν ακριβή χαρα­ κτηρισμό της κατάστασης. Όταν οι βασιλικές προνομίες της νεωτερικής κυριαρχίας επανεμφανίζονται στην Αυτοκρατορία, λαμβάνουν μια τελείως διαφορετική μορφή. Φέρ’ ειπείν, μπορεί η κυρίαρχη λειτουργία της εκδίπλωσης στρατιωτικών δυνάμεων που εφαρμοζόταν από τα νεωτερικά εθνικά κράτη να διευθύνε­ ται σήμερα από την Αυτοκρατορία, όμως, όπως έχουμε δει, η δικαίωση τέτοιων εκδιπλώσεων βασίζεται πλέον σε ένα καθε­ στώς μόνιμης εξαίρεσης, ενώ οι ίδιες οι εκδιπλώσεις λαμβάνουν τη μορφή αστυνομικής δράσης. Άλλες βασιλικές προνομίες, όπως η απονομή της δικαιοσύνης και η επιβολή φόρων, εμφα­ νίζουν το ίδιο είδος στοιχειώδους ύπαρξης. Έχουμε ήδη αναλύ­ σει την περιθωριακή θέση της δικαστικής εξουσίας στη συν­ ταγματική διαδικασία της Αυτοκρατορίας, και θα μπορούσε κα­ νείς να υποστηρίξει ακόμα ότι η επιβολή φόρων καταλαμβάνει περιθωριακή θέση που ολοένα και περισσότερο συνδέεται με τοπικές ανάγκες. Στην ουσία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κυριαρχία της ίδιας της Αυτοκρατορίας πραγματώνεται στις παρυφές, εκεί όπου τα σύνορα είναι ευέλικτα και οι ταυτότητες υβριδικές και ρευστές. Θα ήταν δύσκολο να πούμε ποιο είναι σημαντικότερο για την Αυτοκρατορία, το κέντρο ή οι παρυφές. Όντως, κέντρο και περιθώριο μοιάζει να αλλάζουν διαρκώς θέ­ σεις, διαφεύγοντας οποιονδήποτε συγκεκριμένο εντοπισμό. Θα μπορούσαμε ακόμη να πούμε ότι αυτή καθαυτή η διαδικασία είναι δυνητική και ότι η δύναμή της έγκειται στη δύναμη του δυνητικού. Θα μπορούσε εντούτοις κανείς να αντιτείνει σε αυτό το ση-

70

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

μείο ότι, αν και είναι δυνητική και ενεργεί στις παρυφές, η δια­ δικασία οικοδόμησης της αυτοκρατορικής κυριαρχίας είναι από πολλές απόψεις απολύτως πραγματική! Ασφαλώς δεν θέλουμε να αρνηθούμε αυτό το γεγονός. Αυτό που υποστηρίζουμε, αντί­ θετα, είναι ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα ξεχωριστό είδος κυριαρχίας -με μιαν ασυνεχή μορφή κυριαρχίας που θα έπρεπε να θεωρηθεί στοιχειώδης ή περιθωριακή στο βαθμό που ενεργεί «στην τελική στιγμή», μια κυριαρχία που εντοπίζει το μόνο ση­ μείο αναφοράς της στην οριστική απολυτότητα της εξουσίας που μπορεί να ασκήσει. Η Αυτοκρατορία έτσι εμφανίζεται με τη μορφή μιας μηχανής εξαιρετικά υψηλής τεχνολογίας: είναι δυνητική, φτιαγμένη για να ελέγχει το περιθωριακό συμβάν, και οργανωμένη για να κυριαρχεί και όταν παραστεί ανάγκη να επεμβαίνει εκεί όπου το σύστημα εμφανίζει βλάβη (παρόμοια με τις πλέον προηγμένες τεχνολογίες της ρομποτικής παραγω­ γής). Η δυνητικότητα και η ασυνέχεια της αυτοκρατορικής κυ­ ριαρχίας, εντούτοις, δεν ελαχιστοποιούν την αποτελεσματικότητα της ισχύος της- αντιθέτως, αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστι­ κά χρησιμεύουν για να επιβάλλουν το μηχανισμό της, καταδει­ κνύοντας την αποτελεσματικότητά της στο σύγχρονο ιστορικό πλαίσιο και τη νόμιμη δύναμή της να επιλύει παγκόσμια προ­ βλήματα στην τελική στιγμή. Είμαστε πλέον σε θέση να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν, επί τη βάσει αυτών των νέων βιοπολιτικών αρχών, η μορφή και ο βίος της Αυτοκρατορίας μπορούν σήμερα να αντιπροσωπευ­ τούν από ένα δικαϊκό μοντέλο. Έχουμε ήδη δει ότι αυτό το δικαϊκό μοντέλο δεν μπορεί να συγκροτηθεί από τις υπάρχουσες δομές του διεθνούς δικαίου, εννοούμενες ακόμη και από τη σκο­ πιά των πλέον προηγμένων εξελίξεων των Ηνωμένων Εθνών και των άλλων σημαντικών διεθνών οργανισμών. Οι μορφές διε­ θνούς τάξης που έχουν επεξεργαστεί αυτοί οι οργανισμοί, στην καλύτερη περίπτωση θα μπορούσε να θεωρηθούν ως μια διαδι­ κασία μετάβασης προς τη νέα αυτοκρατορική εξουσία. Η συγ­ κρότηση της Αυτοκρατορίας δεν διαμορφώνεται ούτε επί τη βά­ σει κάποιου συμβολαϊκού ή βασισμένου σε συνθήκες μηχανι­

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

71

σμού ούτε μέσω κάποιας ομοσπονδιακής πηγής. Η πηγή της αοτοκρατορικής κανονιστικότητας γεννάται από μια νέα μηχα­ νή, μια νέα οικονομικο-βιομηχανικο-επικοινωνιακή μηχανή -κοντολογίς, από μια παγκοσμιοποιημένη βιοπολιτική μηχανή. Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι πρέπει να στρέψουμε την αναζή­ τησή μας σε κάτι άλλο απ’ όσα συγκροτούσαν μέχρι τώρα τις βάσεις της διεθνούς τάξεως, σε κάτι που δεν θα βασίζεται στη μορφή του δικαίου, η οποία, στις πλέον ετερόκλητες παραδό­ σεις, θεμελιωνόταν στο νεωτερικό σύστημα των εθνικών κρα­ τών. Η αδυναμία, ωστόσο, να συλλάβουμε τη γένεση της Αυ­ τοκρατορίας και τη δυνητική μορφή της με κάποιο από τα πα­ λιά εργαλεία της δικαϊκής θεωρίας, τα οποία χρησιμοποίησαν το ρεαλιστικό, το θεσμικό, το θετικιστικό πλαίσιο και το πλαί­ σιο της θεωρίας του φυσικού δικαίου, δεν πρέπει να μας οδη­ γήσει να δεχτούμε ένα κυνικό πλαίσιο καθαρής ισχύος ή κά­ ποια ανάλογη μακιαβελλική θέση. Στη γένεση της Αυτοκρατο­ ρίας λειτουργεί όντως μια ορθολογικότητα, η οποία μπορεί μεν να διαγνωστεί από τη σκοπιά της δικαϊκής παράδοσης, σαφέ­ στερα όμως μπορεί να διαγνωστεί στη συχνά κρυφή ιστορία του βιομηχανικού μάνατζμεντ και των πολιτικών χρήσεων της τε­ χνολογίας. (Και εδώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή η πορεία έρευνας θα αποκαλύψει τον ιστό της ταξικής διαπάλης και τις θεσμικές του επενέργειες, έναν ιστό που θα τον αναλύσουμε στην επόμενη παράγραφο.) Είναι μια ορθολογικότητα που μας τοποθετεί στην καρδιά της βιοπολιτικής και των βιοπολιτικών τεχνολογιών. Αν θέλαμε να ακολουθήσουμε τον διάσημο τριμερή τύπο του Max Weber σχετικά με τις μορφές νομιμοποίησης της εξου­ σίας, το ποιοτικό άλμα που εισάγει στον ορισμό η Αυτοκρατο­ ρία θα συνίστατο στο απρόβλεπτο μείγμα (ΐ) στοιχείων τυπι­ κής ή παραδοσιακής εξουσίας, (2) μιας επέκτασης της γραφει­ οκρατικής εξουσίας η οποία έχει προσαρμοστεί φυσιολογικά στο βιοπολιτικό πλαίσιο, και (3) μιας ορθολογικότητας οριζό­ μενης από το «συμβάν» ή το «χάρισμα» που αναδύεται ως μια δύναμη μοναδικοποίησης του όλου και της αποτελεσματικότη-

72

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

τας των αυτοκρατορικών επεμβάσεων.35 Η λογική που διέπει αυτή τη νεοβεμπεριανή θεώρηση θα ήταν μάλλον λειτουργική παρά μαθηματική, και μάλλον ριζωματική και κυματοειδής πα­ ρά επαγωγική ή απαγωγική. Θα είχε να κάνει με τη διαχείρι­ ση των γλωσσικών ακολουθιών ως συνόλων μηχανογενών ακο­ λουθιών καταδήλωσης και ταυτόχρονα δημιουργικής, κοινολε­ κτικής και αμείωτης καινοτομίας. Το θεμελιώδες αντικείμενο που ερμηνεύουν οι αυτοκρατορικές εξουσιαστικές σχέσεις είναι η παραγωγική δύναμη του συ­ στήματος, του νέου βιοπολιτικού οικονομικού και θεσμικού συ­ στήματος. Η αυτοκρατορική τάξη διαμορφώνεται όχι μόνο επί τη βάσει των δυνάμεων συσσώρευσης που διαθέτει, αλλά και της ικανότητάς της να αναπτύσσει τον εαυτό της βαθύτερα, να αναγεννάται και να επεκτείνεται σε όλο το βιοπολιτικό πλέγμα της παγκόσμιας κοινωνίας. Η απολυτότητα της αυτοκρατορικής εξουσίας είναι ο συμπληρωματικός όρος στην πλήρη εμμένειά της στην οντολογική μηχανή της παραγωγής και αναπα­ ραγωγής, και άρα στο βιοπολιτικό πλαίσιο. Ίσως, τελικά, αυτό να μην μπορεί να αντιπροσωπευτεί από μια δικαϊκή τάξη, εντούτοις είναι μια τάξη, μια τάξη που καθορίζεται από τη δυνητικότητά της, από το δυναμισμό της, από τη λειτουργική έλ­ λειψη κάθε οριστικότητας. Η θεμελιώδης νόρμα της νομιμο­ ποίησης θα καθιδρυθεί έτσι στα βάθη της μηχανής, στην καρ­ διά της κοινωνικής παραγωγής. Η κοινωνική παραγωγή και η δικαϊκή νομιμοποίηση δεν πρέπει να θεωρούνται ως πρωτεύου­ σες και δευτερεύουσες δυνάμεις, ούτε ως στοιχεία της βάσης και του εποικοδομήματος, αλλά πρέπει μάλλον να εννοηθούν σε μια κατάσταση απόλυτου παραλληλισμού και μείξης, συνεκτεινόμενες σε όλη τη βιοπολιτική κοινωνία. Στην Αυτοκρατορία και στο καθεστώς βιοεξουσίας που αυτή εγκαθιδρύει, η οικονο­ μική παραγωγή και η πολιτική συγκρότηση τείνουν ολοένα και περισσότερο να ταυτιστούν.

1.3 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Μόλις λάβει υλική υπόσταση στην εξουσία των εργατι­ κών συμβουλίων, η οποία πρέπει να αντικαταστήσει κά­ θε άλλη εξουσία σε διεθνή κλίμακα, το προλεταριακό κί­ νημα γίνεται προϊόν του εαυτού του, και αυτό το προϊόν είναι το ίδιο παραγωγός. Ο παραγωγός είναι το ίδιο του το τέλος. Μόνο τότε η θεαματική άρνηση της ζωής κα­ θίσταται με τη σειρά της αντικείμενο άρνησης.

Gur D ebord Τώρα είναι η ώρα που πυρώνει το καμίνι, και μόνο φως πρέπει να (ραίνεται.

Josfi M arti Ερωτοτροπώντας με τον Hegel, θα έλεγε κανείς ότι η οικοδό­ μηση της Αυτοκρατορίας είναι καλή καθ’ εαυτήν, αλλά όχι και δ ί’ εα υ τή ν.1 Ένα από τα αποτελεσματικότερα εγχειρήματα των ιμπεριαλιστικών εξουσιαστικών δομών της νεωτερικότητας ή­ ταν ότι ύψωσαν στεγανά ανάμεσα στις μάζες του πλανήτη, χωρίζοντάς τες σε αντίπαλα στρατόπεδα, ή μάλλον σε μια μυριά­ δα αντιμαχόμενων πλευρών. Μερίδες του προλεταριάτου στις ισχυρότερες χώρες έφτασαν ακόμη και να πιστέψουν ότι τα συμφέροντά τους ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με την εθνική τους ταυτότητα και το αυτοκρατορικό πεπρωμένο. Για το λόγο αυτό, οι σημαντικότερες περιπτώσεις εξέγερσης και επανάστα­ σης εναντίον αυτών των νεωτερικών εξουσιαστικών δομών ήταν εκείνες που προέταξαν από κοινού τον αγώνα εναντίον της εκ­ μετάλλευσης και τον αγώνα εναντίον του εθνικισμού, της αποι­ κιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Σε αυτές τις ιστορικές στιγ­ μές η ανθρωπότητα εμφανίστηκε για μια μαγική στιγμή ενω­ μένη από την κοινή επιθυμία της για απελευθέρωση, και εμείς νομίσαμε ότι διακρίναμε την εικόνα ενός μέλλοντος όπου οι μη­

74

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

χανισμοί κυριάρχησης των νεότερων χρόνων θα καταστρέφον­ ταν εξάπαντος. Οι εξεγερμένες μάζες, η επιθυμία τους για απε­ λευθέρωση, οι πειραματισμοί τους για την οικοδόμηση εναλλα­ κτικών οδών και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες έδειξαν ότι η δράση τους μπορεί να έχει συντακτική δύναμη, όλα αυτά, στις καλύτερες στιγμές τους προοιωνίζονταν τη διεθνοποίηση και την παγκοσμιοποίηση των σχέσεων, πέρα από τις διαιρέσεις που ήθελε να επιβάλει η εθνική, αποικιακή και ιμπεριαλιστική εξουσία. Στην εποχή μας, αυτή η εκκινούσα από το πλήθος επιθυμία αντιμετωπίστηκε (κατά τρόπο παράξενο και καταχρη­ στικό, εντούτοις πραγματικό) με την οικοδόμηση της Αυτοκρα­ τορίας. Θα μπορούσε κανείς ακόμη και να πει ότι η οικοδόμη­ ση της Αυτοκρατορίας και των παγκόσμιων δικτύων της απο­ τελεί μιαν α π ά ν τ η σ η στους ποικίλους αγώνες εναντίον των εξουσιαστικών μηχανισμών της νεωτερικότητας, και ιδίως στον ταξικό αγώνα που εμφορήθηκε από την επιθυμία του πλήθους για απελευθέρωση. Το πλήθος είναι αυτό που ζήτησε να γεν­ νηθεί η Αυτοκρατορία. Το ότι η Αυτοκρατορία είναι καλή κ α θ ’ εα υτή ν, όμως, δεν σημαίνει ότι είναι κ α λή και S i’ εαυτήν. Μολονότι η Αυτοκρατο­ ρία έχει ίσως συντελέσει στον τερματισμό της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, κατασκευάζει τις δικές της εξουσιαστι­ κές και εκμεταλλευτικές σχέσεις, που από πολλές απόψεις είναι περισσότερο βάναυσες από εκείνες τις οποίες κατέλυσαν. Το τέ­ λος της διαλεκτικής της νεωτερικότητας δεν συνεπέφερε το τέ­ λος της διαλεκτικής της εκμετάλλευσης. Σήμερα, σχεδόν όλη η ανθρωπότητα έχει σε κάποιο βαθμό απορροφηθεί ή υποταχθεί στα δίκτυα της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης. Βλέπουμε πλέον μια μικρή μειονότητα, η οποία ελέγχει τεράστια πλούτη, να διαχωρίζεται με ακόμη πιο ακραίο τρόπο από πλήθη τα οποία ζουν μέσα στην ανέχεια, στα όρια της ανισχυρότητας. Οι γεωγραφικές και φυλετικές οροθετήσεις της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης, που εδραιώθηκαν κατά την περίοδο της αποι­ κιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, από πολλές απόψεις δεν έχουν εξαφανιστεί, αλλά απεναντίας έχουν αυξηθεί εκθετικά.

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

75

Μολονότι δεν αρνούμαστε τίποτε από τα παραπάνω, εξακο­ λουθούμε να υποστηρίζουμε ότι η οικοδόμηση της Αυτοκρατο­ ρίας αποτελεί ένα βήμα προόδου στην προσπάθεια να απαλλα­ γούμε από κάθε αίσθημα νοσταλγίας για τις προγενέστερες εξουσιαστικές δομές και να απορρίψουμε οποιαδήποτε πολιτική στρατηγική συνεπάγεται την επάνοδο σε εκείνη την παλιά τά­ ξη πραγμάτων, όπως, λόγου χάριν, την προσπάθεια παλινόρθω­ σης του εθνικού κράτους ως προστατευτικού μηχανισμού έναντι του παγκόσμιου κεφαλαίου. Υποστηρίζουμε ότι η Αυτοκρατορία είναι καλύτερη, με τον ίδιο τρόπο που ο Marx επιμένει ότι η κεφαλαιοκρατία είναι καλύτερη από τις μορφές κοινωνίας και τους τρόπους παραγωγής που είχαν προηγηθεί. Η άποψη του Marx βασίζεται σε μια υγιή και ευδιάκριτη απέχθεια για τις κοντόφθαλμες και ανελαστικές ιεραρχίες που ήρθε να αντικα­ ταστήσει η κεφαλαιοκρατική κοινωνία, καθώς και στην παρα­ δοχή ότι η νέα κατάσταση δημιουργεί αυξημένες δυνατότητες απελευθέρωσης. Κατά τον ίδιο τρόπο και εμείς σήμερα μπο­ ρούμε να διαπιστώσουμε ότι η Αυτοκρατορία καταργεί τα βά­ ναυσα καθεστώτα της νεωτερικής εξουσίας και ταυτόχρονα αυ­ ξάνει τις δυνατότητες της απελευθέρωσης. Έχουμε πλήρη συνείδηση ότι, υιοθετώντας αυτή τη θέση, κολυμπούμε ενάντια στο ρεύμα των φίλων και συντρόφων μας της Αριστεράς. Στις μακρές δεκαετίες της τρέχουσας κρίσης που μετά τη δεκαετία του 1960 ταλανίζει την κομμουνιστική, σοσιαλιστική και φιλελεύθερη Αριστερά, μια σημαντική μερίδα του κριτικού στοχασμού, τόσο στις κυρίαρχες όσο και στις εξαρτημένες χώρες, προσπάθησε να ανασυστήσει εστίες αντί­ στασης με βάση τις ταυτότητες των κοινωνικών υποκειμένων ή των εθνικών και τοπικών ομάδων, θεμελιώνοντας συχνά την πολιτική ανάλυση στον ε ν τ ο π ισ μ ό τω ν α γώ νω ν. Τέτοιου είδους επιχειρήματα κατασκευάζονται ενίοτε με όρους κινημάτων ή πολιτικών «τοπο-εδρικών», στα οποία τα όρια του τόπου (νοού­ μενου είτε ως ταυτότητας είτε ως εδάφους) αντιπαρατίθενται στον αδιαφοροποίητο και ομοιογενή χώρο των παγκόσμιων δι­ κτύων.2 Άλλες φορές, τέτοιου είδους πολιτικά επιχειρήματα

76

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

απορρέουν από τη μ,ακρά παράδοση του αριστερού εθνικισμού, σύμφωνα με την οποία (στις καλύτερες των περιπτώσεων) το έθνος νοείται ως ο κυριότερος μηχανισμός άμυνας έναντι της κυριάρχησης του ξένου και/ή του παγκόσμιου κεφαλαίου.3 Ο συλλογισμός στον οποίο βασίζονται σήμερα οι ποικίλες μορφές «τοπικής» αριστερής στρατηγικής φαίνεται καθ’ όλα αντιδρα­ στικός: Εάν η κεφαλαιοκρατική κυριαρχία προσλαμβάνει ολοέ­ να περισσότερο παγκόσμιο χαρακτήρα, τότε οι αντιστάσεις μας εναντίον της πρέπει να υπεραμυνθούν του τοπικού και να εγεί­ ρουν φραγμούς στις προϊούσες ροές του κεφαλαίου. Ιδωμένες από αυτή τη σκοπιά, η πραγματική παγκοσμιοποίηση του κε­ φαλαίου και η συγκρότηση της Αυτοκρατορίας πρέπει να ερμηνευθούν ως ενδείξεις απώλειας των κεκτημένων και ήττας. Εμείς, εντούτοις, μολονότι θαυμάζουμε και σεβόμαστε το πνεύμα ορισμένων από τους υποστηρικτές της, υποστηρίζουμε ότι, με τα σημερινά δεδομένα, αυτή η τοπικιστική τοποθέτηση είναι τόσο εσφαλμένη όσο και επιζήμια. Είναι εσφαλμένη καταρχάς επειδή δεν κατορθώνει να θέσει το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις. Σε πολλές από αυτές τις αναλύ­ σεις ο ορισμός του προβλήματος εδράζεται σε έναν εσφαλμένο διαχωρισμό μεταξύ παγκόσμιου και τοπικού, κατά τον οποίο θεωρείται δεδομένο ότι το παγκόσμιο συνεπάγεται ομοιογενοποίηση και αδιαφοροποίητη ταυτότητα, ενώ το τοπικό διαφυλάσσει την ετερογένεια και τη διαφορά. Συχνά σε αυτό το επι­ χείρημα λανθάνει η υπόθεση ότι οι διαφορές του τοπικού είναι τρόπον τινά φυσικές, ή τουλάχιστον ότι η προέλευσή τους είναι αδιαμφισβήτητη. Οι τοπικές διαφορές προϋπάρχουν της παρού­ σας κατάστασης και πρέπει να τύχουν υπεράσπισης και προ­ στασίας έναντι της εισβολής της παγκοσμιοποίησης. Δεδομέ­ νων τέτοιων υποθέσεων, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γε­ γονός ότι πολλές συνηγορίες του τοπικού υιοθετούν την ορολο­ γία της παραδοσιακής οικολογίας ή και ταυτίζουν αυτό το «το­ πικό» πολιτικό σχέδιο με την προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας. Η άποψη αυτή μπορεί να εκτραπεί εύκολα σε ένα είδος αρχεγονισμού [primordialism], ο οποίος απολιθώνει

Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

77

και ρομαντικοποιεί τις κοινωνικές σχέσεις και ταυτότητες. Αντίθετα, αυτό που πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα είναι ακρι­ βώς η π α ρ α γ ω γ ή τη ς τ ο π ικ ό τη τ α ς , δηλαδή οι κοινωνικοί μη­ χανισμοί που δημιουργούν και αναδημιουργούν τις ταυτότητες και τις διαφορές οι οποίες νοούνται ως το τοπικό.4 Οι διαφορές της τοπικότητας δεν είναι ούτε προϋπάρχουσες ούτε φυσικές, αλλά μάλλον απότοκες ενός καθεστώτος παραγωγής. Με ανά­ λογο τρόπο, η παγκοσμιότητα δεν θα έπρεπε να νοείται με όρους πολιτισμικής, πολιτικής ή οικονομικής ομοιογενοποίησης. Αντιθέτως, η παγκοσμιοποίηση, όπως και ο εντοπισμός, πρέπει να νοείται ως ένα κα θ εσ τώ ς παραγωγής ταυτότητας και διαφο­ ράς, ή μάλλον ομοιογενοποίησης και ετερογενοποίησης. Το κα­ ταλληλότερο πλαίσιο, συνεπώς, για να καταδείξουμε τη διάκρι­ ση πλανητικού και τοπικού ίσως έχει να κάνει με τα διαφορε­ τικά δίκτυα ροών και εμποδίων, όπου η τοπική στιγμή ή θεώ­ ρηση δίνει προτεραιότητα στους επανεδαφικοποιητικούς φραγ­ μούς ή όρια, ενώ η πλανητική στιγμή ευνοεί την κινητικότητα των απεδαφικοποιητικών ροών. Είναι σφάλμα, εν πάση περιπτώσει, να υποστηρίζουμε ότι μπορούμε να (επανα)θεσπίσουμε τοπικές ταυτότητες οι οποίες θα βρίσκονται τρόπον τινά ε κ τ ό ς και θα προστατεύονται έναντι των πλανητικών ροών του κεφα­ λαίου και της Αυτοκρατορίας. Αυτή η αριστερή στρατηγική αντίστασης στην παγκοσμιο­ ποίηση και υπεράσπισης της τοπικότητας είναι εκτός από εσφαλμένη και επιζήμια, διότι συχνά ό,τι εμφανίζεται ως τοπι­ κή ταυτότητα δεν είναι αυτόνομο και αυτεξούσιο, αλλά στην πραγματικότητα τροφοδοτεί και υποστηρίζει την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού αυτοκρατορικού μηχανισμού. Η παγκοσμιο­ ποίηση ή η απεδαφικοποίηση που επιχειρείται από τον αυτοκρατορικό μηχανισμό κατ’ ουσίαν δεν αντίκειται στον εντοπι­ σμό ή την επανεδαφικοποίηση, αλλά μάλλον κινητοποιεί ευκί­ νητα και μεταβαλλόμενα κυκλώματα διαφοροποίησης και ταύ­ τισης. Η στρατηγική της τοπικής αντίστασης παραγνωρίζει και άρα συγκαλύπτει τον εχθρό. Δεν είμαστε επ’ ουδενί αντίθετοι σε αυτή καθαυτή την παγκοσμιοποίηση των σχέσεων -τουναν-

78

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

τίον, όπως ήδη έχουμε πει, οι ισχυρότερες δυνάμεις του αρι­ στερού διεθνισμού έχουν κατ’ ουσίαν ηγηθεί αυτής της διαδι­ κασίας. Ο εχθρός είναι μάλλον ένα ιδιάζον καθεστώς παγκό­ σμιων σχέσεων, το οποίο εμείς αποκαλούμε Αυτοκρατορία. Κυ­ ρίως όμως αυτή η στρατηγική υπεράσπισης του τοπικού είναι επιζήμια γιατί συσκοτίζει και φτάνει μέχρι του σημείου να αρνείται τις πραγματικές εναλλακτικές οδούς και τις δυνατότητες απελευθέρωσης που ανοίγονται ε ν τ ό ς της Αυτοκρατορίας. Πρέ­ πει να πάψουμε άπαξ διά παντός να αναζητούμε ένα έξω, να απεγκλωβιστούμε από μια θεώρηση η οποία φαντασιώνεται μια καθαρότητα για την πολιτική μας. Περισσότερο ωφέλιμο είναι, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, να εισέλθουμε στο πεδίο της Αυτοκρατορίας και να αντιμετωπίσουμε τις ομοιογενοποιητικές και ετερογενοποιητικές ροές της σε όλη τους την πολυπλοκότητα, θεμελιώνοντας την ανάλυσή μας στη δύναμη του παγκόσμιου πλήθους.

Το οντολονικό δράμα των Res Gestae Η κληρονομιά που μας άφησε η νεωτερικότητα είναι μια κλη­ ρονομιά αδελφοκτόνων πολέμων, ολέθριας «ανάπτυξης», στυ­ γνού «εκπολιτισμού» και, παλαιότερα, αδιανόητης βίας. Ο Erich Auerbach έγραψε κάποτε ότι η τραγωδία είναι το μόνο λογοτεχνικό είδος που μπορεί κυριολεκτικά να διεκδικήσει το όνομα του ρεαλισμού στη δυτική λογοτεχνία, και ίσως αυτό να αληθεύει ακριβώς λόγω των τραγωδιών τις οποίες επέβαλλε η δυτική νεωτερικότητα στον κόσμο.5 Στρατόπεδα συγκέντρωσης, πυρηνικοί εξοπλισμοί, γενοκτονίες, δουλεία, απαρτχάιντ: δεν εί­ ναι δύσκολο να απαριθμήσουμε τις διάφορες σκηνές της τρα­ γωδίας. Επιμένοντας, εντούτοις, στον τραγικό χαρακτήρα της νεωτερικότητας, δεν έχουμε ασφαλώς την πρόθεση να μιμηθούμε τους «τραγικούς» φιλοσόφους της Ευρώπης, από τον Scho­ penhauer ώς τον Heiddeger, οι οποίοι μεταπλάθουν αυτούς τους πραγματικούς ολέθρους σε μεταφυσικές αφηγήσεις για την αρνητικότητα του Είναι, ωσάν αυτές οι απολύτως πραγματικές

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

79

τραγωδίες να ήταν απλώς μια ψευδαίσθηση, ή μάλλον, ωσάν να ήταν το απώτατο πεπρωμένο μας! Η σύγχρονη αρνητικότητα δεν εδράζεται σε κάποια υπερβατική σφαίρα, αλλά στη σκληρή πραγματικότητα που ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας: στα πεδία των πατριωτικών μαχών του Α' και του Β' Παγκο­ σμίου πολέμου, από την πολύνεκρη μάχη του Βερντέν μέχρι τα ναζιστικά κρεματόρια και την αστραπιαία εξολόθρευση χιλιά­ δων ανθρώπων στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, τους ισοπεδωτικούς βομβαρδισμούς στο Βιετνάμ και την Καμπότζη, τις σφα­ γές από το Σετίφ και το Σοβέτο μέχρι τη Σάμπρα και τη Σατίλα, και πολλά ακόμη. Δεν υπάρχει Ιώβ που να μπορεί να υπομείνει τόσα μαρτύρια! (Και οποιοσδήποτε προσπαθήσει να συντάξει έναν κατάλογό τους, γρήγορα συνειδητοποιεί το μάταιο της προσπάθειας μπροστά στο πλήθος και την ένταση των τρα­ γωδιών.) Ε λοιπόν, αν α υ τή η νεωτερικότητα έχει φτάσει στο τέλος της, και αν το εθνικό κράτος των νεότερων χρόνων, το οποίο υπήρξε η αναπόδραστη συνθήκη της ιμπεριαλιστικής κυ­ ριάρχησης και αναρίθμητων πολέμων, εξαφανίζεται από την παγκόσμια σκηνή, τότε καλώς να χαθεί! Πρέπει να αποβάλου­ με κάθε άτοπη νοσταλγία για την belle epoque αυτής της νεωτερικότητας. Δεν μπορούμε, εντούτοις, να αρκεστούμε σε αυτή την πολι­ τική καταδίκη της νεωτερικής εξουσίας, η οποία βασίζεται στην h isto ria re ru m g e sta ru m , την αντικειμενική ιστορία που έχου­ με κληρονομήσει. Πρέπει να εξετάσουμε επίσης τη δύναμη των r e s g e s ta e , τη δύναμη του πλήθους να δημιουργεί ιστορία, η οποία και λαμβάνει νέα μορφή σήμερα, ε ν τ ό ς της Αυτοκρατο­ ρίας. Πρόκειται για το μετασχηματισμό μιας επιβεβλημένης στο πλήθος αναγκαιότητας -μιας αναγκαιότητας την οποία σε κάποιο βαθμό το ίδιο το πλήθος επεδίωκε καθ’ όλη τη διάρκεια της νεωτερικότητας ως δυνατότητα διαφυγής από την εντοπι­ σμένη αθλιότητα και εκμετάλλευση- σε προϋπόθεση που καθι­ στά εφικτή την απελευθέρωση, μια νέα δυνατότητα σε αυτό το νέο πεδίο της ανθρωπότητας. Τότε ακριβώς αρχίζει το οντολογικό δράμα, όταν η αυλαία

80

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ανοίγει σε μια σκηνή όπου η ανάπτυξη της Αυτοκρατορίας γί­ νεται η κριτική της και η διαδικασία της οικοδόμησής της γί­ νεται η διαδικασία της ανατροπής της. Αυτό το δράμα είναι οντολογικό υπό την έννοια ότι εδώ, στο πλαίσιο αυτών των δια­ δικασιών, παράγεται και αναπαράγεται το Είναι. Θα χρειαστεί να διασαφήσουμε και να αρθρώσουμε πολύ εκτενέστερα αυτό το δράμα στη συνέχεια της μελέτης μας, πρέπει όμως εξαρχής να τονίσουμε ότι δεν πρόκειται απλώς για μια ακόμη παραλλαγή της διαλεκτικής του Διαφωτισμού. Δεν προτείνουμε τη νιοστή εκδοχή του αναπόφευκτου περάσματος από το Καθαρτήριο (στην προκειμένη περίπτωση υπό το ένδυμα του νέου αυτοκρατορικού μηχανισμού) για να προσφέρουμε μιαν αχτίδα ελπίδας για ένα ευτυχές μέλλον. Δεν επαναλαμβάνουμε το σχήμα μιας ιδεώδους τελεολογίας η οποία δικαιώνει οποιαδήποτε μετάβαση εν ονόματι ενός υπεσχημένου τέλους. Απεναντίας, ο συλλογι­ σμός μας εδώ βασίζεται σε δύο μεθοδολογικές προσεγγίσεις οι οποίες φιλοδοξούν να είναι αντιδιαλεκτικές και απολύτως εμμενείς: η πρώτη είναι κ ρ ιτ ικ ή και α π ο δ ο μ η τικ ή , και σκοπό έχει να ανατρέψει τις ηγεμονικές γλώσσες και κοινωνικές δομές και με τον τρόπο αυτό να αποκαλύψει μια εναλλακτική οντολογική βάση η οποία εδρεύει στις δημιουργικές και παραγωγικές πρα­ κτικές του πλήθους· η δεύτερη είναι δ ο μ ικ ή και η θ ικ ο π ο λ ιτ ικ ή , και επιδιώκει να οδηγήσει τις διαδικασίες παραγωγής της υπο­ κειμενικότητας προς τη συγκρότηση μιας αποτελεσματικής κοινωνικής, πολιτικής εναλλακτικής, μιας νέας συντακτικής δύναμης.6 Η κριτική μας προσέγγιση ανταποκρίνεται στην ανάγκη για μια πραγματική ιδεολογική και υλική αποδόμηση της αυτοκρατορικής τάξεως. Στον μετανεωτερικό κόσμο, το κυρίαρχο θέαμα της Αυτοκρατορίας οικοδομείται μέσα από μια ποικιλία αυτονομιμοποιούμενων λόγων και δομών. Πολύ καιρό πριν, συγ­ γραφείς αποκλίνοντες μεταξύ τους, όπως ο Lenin, ο Horkheimer, ο Adorno αλλά και ο Debord, αναγνώρισαν αυτό το θέαμα ως το πεπρωμένο της θριαμβεύουσας κεφαλαιοκρατίας. Παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις τους, οι εν λόγω συγ­

Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

81

γραφείς μάς παρέχουν πραγματικές προεικονίσεις της πορείας που θα ακολουθήσει η κεφαλαιοκρατική ανάπτυξη.7 Η αποδόμηση αυτού του θεάματος δεν μπορεί να είναι μόνο κειμενική, αλλά οφείλει διαρκώς να επιδιώκει να εστιάσει τις δυνάμεις της στη φύση των γεγονότων και στους πραγματικούς προσδιορι­ σμούς των αυτοκρατορικών διαδικασιών που κινητοποιούνται στην εποχή μας. Η κριτική προσέγγιση ως εκ τούτου επιδιώ­ κει να φέρει στο φως τις αντιφάσεις, τους κύκλους και τις κρί­ σεις της διαδικασίας, γιατί σε καθεμιά από αυτές τις στιγμές η φανταστική αναγκαιότητα της ιστορικής εξέλιξης μπορεί να ανοιχτεί σε εναλλακτικές δυνατότητες. Με άλλα λόγια, η αποδόμηση της h is to r ia r e r u m g e sta ru m , της φασματικής επικρά­ τησης της παγκοσμιοποιημένης κεφαλαιοκρατίας, αποκαλύπτει τη δυνατότητα εναλλακτικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης. Ίσως η μεθοδολογική σκευή του κριτικού και υλιστικού αποδομισμού να μην είναι αρκετή για να προχωρήσουμε περισσότερο -όμως και μόνο αυτό αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά.8 Σε τούτο το σημείο η πρώτη μεθοδολογική προσέγγιση πρέ­ πει να παραδώσει τη σκυτάλη στη δεύτερη, τη δομική και ηθικοπολιτική. Εδώ πρέπει να εντρυφήσουμε στο οντολογικό υπό­ στρωμα των συγκεκριμένων εναλλακτικών οδών που αδιάκοπα προωθούνται από τα r e s g e s ta e , τις υποκειμενικές δυνάμεις που ενεργούν μέσα στα ιστορικά συμφραζόμενα. Αυτό που εμφαίνεται εδώ δεν είναι μια νέα ορθολογικότητα, αλλά ένα νέο σενά­ ριο διαφορετικών έλλογων ενεργημάτων -ένας ορίζοντας δρα­ στηριοτήτων, αντιστάσεων, βουλήσεων και επιθυμιών οι οποίες αρνούνται την ηγεμονική τάξη, προτείνουν γραμμές διαφυγής και σφυρηλατούν εναλλακτικά συντακτικά δρομολόγια. Αυτό το πραγματικό υπόστρωμα, ανοιχτό στην κριτική, αναθεωρημένο από την ηθικοπολιτική προσέγγιση, αντιπροσωπεύει το πραγ­ ματικό οντολογικό σημείο αναφοράς της φιλοσοφίας, ή μάλλον το πεδίο που αρμόζει σε μια φιλοσοφία της απελευθέρωσης. Η προσέγγιση αυτή διακόπτει μεθοδολογικά τους δεσμούς με κά­ θε φιλοσοφία της ιστορίας στο βαθμό που αρνείται κάθε ντετερμινιστική σύλληψη της ιστορικής εξέλιξης και κάθε «ορθο­

82

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

λογική» αποθέωση του αποτελέσματος. Αντίθετα, καταδεικνύει πώς το ιστορικό συμβάν εδρεύει στη δυνητικότητα. «Δεν είναι τα δύο που ανασυντίθενται σε ένα, αλλά το ένα που χωρίζεται σε δύο», σύμφωνα με την όμορφη, αντικομφουκιανή (και αντιπλατωνική) ρήση των κινέζων επαναστατών.9 Η φιλοσοφία δεν είναι η γλαύκα της Αθηνάς που πετάει και φεύγει μετά την πραγμάτωση της ιστορίας για να πανηγυρίσει το αίσιο τέλος της· η φιλοσοφία είναι μάλλον υποκειμενική πρόταση, επιθυμία και «πράξις» που εφαρμόζεται στο συμβάν.

Οι επωδοί της «Διεθνούς»

Υπήρξε μια εποχή, όχι πολύ παλιά, που ο διεθνισμός αποτε­ λούσε απαραίτητο συστατικό των προλεταριακών αγώνων και της προοδευτικής πολιτικής γενικότερα. «Το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα», ή, μάλλον, «πατρίδα του προλεταριάτου είναι ολόκληρος ο κόσμος». Η «Διεθνής» ήταν ο ύμνος των επανα­ στατών, ο ύμνος ενός ουτοπικού μέλλοντος. Πρέπει να σημειώ­ σουμε ότι η ουτοπία αυτών των συνθημάτων στην πραγματικό­ τητα δεν είναι διεθνιστική, αν με τον όρο «διεθνισμός» εννοού­ με μια μορφή συναίνεσης μεταξύ ετερογενών εθνικών ταυτοτή­ των η οποία διαφυλάσσει τις μεταξύ τους διαφορές, αλλά δια­ πραγματεύεται κάποιον βαθμό συμφωνίας. Ο προλεταριακός διεθνισμός αντιτασσόταν μάλλον στον εθνικισμό, και ως εκ τού­ του ήταν υπερεθνικός και παγκόσμιος. Εργάτες όλου του κό­ σμου ενωθείτε! -όχι επί τη βάσει εθνικών ταυτοτήτων αλλά άμεσα, μέσω των κοινών αναγκών και επιθυμιών, ασχέτως ορίων και συνόρων. Ο διεθνισμός ήταν η βούληση ενός ενεργού μαζικού υποκει­ μένου το οποίο αντιλαμβανόταν ότι τα εθνικά κράτη ήταν οι βασικοί παράγοντες της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης και ότι το πλήθος στρατολογούνταν διαρκώς για να πολεμήσει, στους παράλογους πολέμους τους -το οποίο αντιλαμβανόταν,, κοντολογίς, ότι το εθνικό κράτος ήταν μια πολιτική μορφή που. οι αντιφάσεις της δεν ήταν δυνατόν να αρθούν και να εξυψω­

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

83

θούν και το μόνο που απέμενε ήταν να καταστραφοόν. Η διε­ θνής αλληλεγγύη ήταν όντως ένα σχέδιο για την καταστροφή του εθνικού κράτους και την οικοδόμηση μιας νέας, παγκό­ σμιας κοινότητας. Αυτό το προλεταριακό πρόγραμμα κρυβόταν πίσω από τους συχνά αμφίσημους τακτικούς ορισμούς που παρήγαγαν τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα τον αιώ­ να που διήρκεσε η ηγεμονική επίδρασή τους στο προλεταριά­ το.10 Αν το εθνικό κράτος ήταν ένας σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα της κυριάρχησης και ως εκ τούτου έπρεπε να κατα­ στραφεί, τότε πρωταρχικό καθήκον του εθνικού προλεταριάτου ήταν να καταστρέψει τον ίδιο τον εαυτό του, στο βαθμό που ορι­ ζόταν από το έθνος, και με τον τρόπο αυτό να βγάλει τη διεθνή αλληλεγγύη από τη φυλακή στην οποία είχε παγιδευτεί. Η διε­ θνής αλληλεγγύη έπρεπε να αναγνωριστεί όχι ως πράξη φιλαν­ θρωπίας ή αλτρουισμού για το καλό των άλλων, ως μια ευγενι­ κή θυσία για μιαν άλλη εθνική εργατική τάξη, αλλά μάλλον ως προσιδιάζουσα και αναπόσπαστη από την επιθυμία και τον αγώ­ να κάθε εθνικού προλεταριάτου για απελευθέρωση. Ο προλετα­ ριακός διεθνισμός οικοδόμησε έναν παράδοξο και ισχυρό πολιτι­ κό μηχανισμό, ο οποίος πίεζε διαρκώς για την υπέρβαση των συνόρων και των ιεραρχιών των εθνικών κρατών και οραματιζό­ ταν κάθε ουτοπικό μέλλον μόνο στο παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα πρέπει να αντιληφθούμε όλοι ότι η εποχή ενός τέ­ τοιου προλεταριακού διεθνισμού έχει οριστικά παρέλθει. Αυτό, εντούτοις, δεν αναιρεί το ότι η έννοια του διεθνισμού όντως συν­ τηρήθηκε ανάμεσα στις μάζες και εναπέθεσε ένα είδος γεωλο­ γικού στρώματος βασάνων και επιθυμίας, μια ανάμνηση από νί­ κες και ήττες, ένα ίζημα ιδεολογικών εντάσεων και αναγκών. Επιπλέον, το προλεταριάτο σήμερα είναι στην πραγματικότητα όχι απλώς διεθνές αλλά και (τουλάχιστον υπό μια ορισμένη έν­ νοια) παγκόσμιο. Ίσως έμπαινε κανείς στον πειρασμό να πει ότι ο προλεταριακός διεθνισμός πραγματικά «βγήκε νικητής», δεδομένης της αποδυνάμωσης των εξουσιών των εθνικών κρα­ τών με την πρόσφατη μετάβαση προς την παγκοσμιοποίηση και την Αυτοκρατορία, όμως αυτή θα ήταν μια παράξενη και

84

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

ειρωνική έννοια νίκης. Θα ακριβολογούσαμε περισσότερο αν λέ­ γαμε, ακολουθώντας το παράθεμα του William Morris που χρησιμεύει ως ένα από τα μότο του ανά χείρας βιβλίου, ότι αυ­ τό για το οποίο πολέμησαν εν τέλει πραγματοποιήθηκε παρά την ήττα τους. Η πρακτική του προλεταριακού διεθνισμού εκφράστηκε με τη μεγαλύτερη σαφήνεια στους διεθνείς κύκλους των αγώνων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η (εθνική) γενική απεργία και η εξέ­ γερση εναντίον του (εθνικού) κράτους μπορούσαν κατ’ ουσίαν να εννοηθούν μόνο ως στοιχεία επικοινωνίας μεταξύ των αγώ­ νων και των διαδικασιών της απελευθέρωσης στο διεθνιστικό πεδίο. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα, από το Βερολίνο ώς τη Μόσχα, από το Παρίσι ώς το Νέο Δελχί, από το Αλγέρι ώς το Ανόι, από τη Σαγκάη ώς την Τζακάρτα, από την Αβάνα ώς τη Νέα Τόρκη, κάθε αγώνας είχε αντίκτυ­ πο στους υπόλοιπους. Ένας κύκλος κατασκευάστηκε καθώς τα νέα της εξέγερσης διαδίδονταν και πυροδοτούσαν εξεγέρσεις σε νέα συμφραζόμενα, όπως ακριβώς σε μια προγενέστερη εποχή τα εμπορικά πλοία μετέφεραν τα νέα της επανάστασης των σκλάβων από νησί σε νησί σε ολόκληρη την Καραϊβική, μετα­ δίδοντας τη φλόγα της επανάστασης και προκαλώντας μιαν αλυσίδα εμπρηστικών καταστάσεων που ήταν αδύνατο να κα­ τασιγαστούν. Για να σχηματιστεί ένας κύκλος, πρέπει οι απο­ δέκτες των ειδήσεων να είναι σε θέση να «μεταφράσουν» τα γε­ γονότα στη δική τους γλώσσα, να αναγνωρίσουν τους αγώνες ως δικούς τους, και έτσι να προσθέσουν έναν κρίκο στην αλυ­ σίδα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτή η «μετάφραση» είναι μάλλον περίτεχνη: όπως, λόγου χάριν, στην περίπτωση των κινέζων διανοουμένων, οι οποίοι στο γύρισμα του 20ού αιώνα μπόρεσαν να αφουγκραστούν τους αντιαποικιακούς αγώνες που διεξάγονταν στις Φιλιππίνες και την Κούβα και να τους μετα­ φράσουν στη διάλεκτο των δικών τους επαναστατικών σχεδίων. Σε άλλες περιπτώσεις είναι πολύ πιο άμεση: αυτό συνέβη με το κίνημα για την ίδρυση εργατικών συνεδρίων στα εργοστάσια, στο Τορίνο της Ιταλίας, το οποίο εμπνεύστηκε άμεσα από την

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

85

είδηση της επικράτησης των μπολσεβίκων στη Ρωσία. Αντί να σκεφτόμαστε τους αγώνες ως σχετιζόμενους μεταξύ τους όπως οι κρίκοι μιας αλυσίδας, ίσως είναι καλύτερο να θεωρήσουμε ότι μεταδίδονται σαν ένα μικρόβιο που τροποποιεί κάθε φορά ανά­ λογα τη μορφή του για να βρει σε κάθε περιβάλλον έναν κα­ τάλληλο ξενιστή. Δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τις περιόδους κορύφωσης της έντασης σε αυτούς τους κύκλους. Ένα πρώτο κύμα μπορεί να θεωρηθεί ότι ξεσπάει μετά το 1848 με την πολιτική υποκί­ νηση της Πρώτης Διεθνούς, και συνεχίζεται κατά τις δεκαετίες του 1880 και του 1890 με το σχηματισμό των σοσιαλιστικών πολιτικών και συνδικαλιστικών ενώσεων, για να κορυφωθεί με­ τά τη Ρωσική Επανάσταση του 1905 και τον πρώτο διεθνή κύ­ κλο αντιιμπεριαλιστικών αγώνων." Ένα δεύτερο κύμα εκδηλώ­ θηκε μετά τη Σοβιετική Επανάσταση του 1917· επακολούθησε μια διεθνής κλιμάκωση των αγώνων την οποία μπόρεσε να ανα­ χαιτίσει μόνο η ανάδυση των φασιστικών καθεστώτων αφ’ ενός, και να επαναπορροφήσει το Νιου Ντηλ και τα αντιφασιστικά μέτωπα αφ’ ετέρου. Και τέλος, ένα τρίτο κύμα αγώνων ξεκίνη­ σε με την Κινεζική Επανάσταση και συνεχίστηκε μέσω των αφρικανικών και λατινοαμερικανικών απελευθερωτικών αγώνων μέχρι τα εκρηκτικά γεγονότα που συγκλόνισαν όλον τον κόσμο κατά τη δεκαετία του 1960. Αυτοί οι διεθνείς κύκλοι αγώνων ήταν η πραγματική κινη­ τήριος δύναμη που οδήγησε την εξέλιξη των θεσμών του κεφα­ λαίου και την ώθησε σε μια διαδικασία μεταρρύθμισης και ανα­ διάρθρωσης.12 Ο προλεταριακός, αντιαποικιακός και αντιιμπεριαλιστικός διεθνισμός, ο αγώνας για την επικράτηση του κομ­ μουνισμού, που δεν έπαψε να λειτουργεί σε όλα τα ισχυρότερα επαναστατικά γεγονότα του 19ου και του 20ού αιώνα, προεξό­ φλησε και προεικόνισε τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου και το σχηματισμό της Αυτοκρατορίας. Υπ’ αυ­ τήν την έννοια, ο σχηματισμός της Αυτοκρατορίας αποτελεί μιαν απάντηση στον προλεταριακό διεθνισμό. Δεν υπάρχει τί­ ποτε διαλεκτικό ή τελεολογικό σε αυτή την προεξόφληση και

86

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

την προεικόνιση της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης από τους μαζικούς αγώνες. Απεναντίας, αυτοί καθαυτούς οι αγώνες απο­ τελούν αποδείξεις της δημιουργικότητας της επιθυμίας, ουτο­ πίες της βιωμένης εμπειρίας, διεργασίες της ιστορικότητας ως δυνατότητας -κοντολογίς, οι αγώνες συνιστούν τη γυμνή πραγ­ ματικότητα των r e s g e sta e . Μια κάποιου είδους τελεολογία κα­ τασκευάζεται μόνον κατόπιν εορτής, p o s t fe stu m . Οι αγώνες που προηγήθηκαν και προεικόνισαν την παγκο­ σμιοποίηση ήταν εκφράσεις της δύναμης της ζωντανής εργα­ σίας, η οποία επιδίωξε να απελευθερωθεί από τα ανελαστικά, εδαφοποιητικά καθεστώτα που της είχαν επιβληθεί. Καθώς, αμ­ φισβητεί τη νεκρή εργασία που έχει συσσωρευτεί εναντίον της, η ζωντανή εργασία προσπαθεί πάντοτε να καταλύσει τις παγιωμένες εδαφικοποιητικές δομές, τις εθνικές οργανώσεις και τα πολιτικά μορφώματα που την κρατούν δέσμια. Με τη δύνα­ μη της ζωντανής εργασίας, με την αεικίνητη δραστηριότητά της και με την απεδαφικοποιητική της επιθυμία, αυτή η διαδι­ κασία της ρήξης ανοίγει διάπλατα όλες τις πόρτες της ιστορίας. Όταν κανείς υιοθετεί τη σκοπιά της δραστηριότητας του πλή­ θους, της παραγωγής της υποκειμενικότητας και της επιθυμίας, μπορεί να καταλάβει πώς η παγκοσμιοποίηση, στο βαθμό που επιφέρει μια πραγματική απεδαφικοποίηση των προγενέστερων δομών εκμετάλλευσης και ελέγχου, είναι στην πραγματικότητα μια συνθήκη απελευθέρωσης του πλήθους. Πώς μπορεί όμως να υλοποιηθεί στην εποχή μας αυτή η δυνατότητα της απελευθέ­ ρωσης; Μήπως η ίδια ακαταμάχητη επιθυμία για ελευθερία που οδήγησε στη διάλυση και τον αφανισμό το εθνικό κράτος και που τόσο καίριο ρόλο διαδραμάτισε στη μετάβαση προς την Αυτοκρατορία εξακολουθεί να επιβιώνει κάτω από τις στάχτες του παρόντος, τις στάχτες της φωτιάς που κατέκαψε το εστια­ σμένο στη βιομηχανική εργατική τάξη διεθνιστικό προλεταρια­ κό υποκείμενο; Τι έχει πάρει τη θέση εκείνου του υποκειμένου; Υπό ποια έννοια μπορούμε να πούμε ότι το οντολογικό ρίζωμα ενός νέου πλήθους έχει καταλήξει να αποτελεί έναν θετικό ή εναλλακτικό παράγοντα στην άρθρωση της παγκοσμιοποίησης;

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

87

0 τυφλοπόντικας και το φίδι Πρέπει να αντιληφθούμε ότι το ίδιο το υποκείμενο της εργα­ σίας και της εξέγερσης έχει αλλάξει ριζικά. Η σύνθεση του προλεταριάτου έχει μεταβληθεί και κατά συνέπεια το ίδιο πρέ­ πει να συμβεί και με την εικόνα που έχουμε γι’ αυτό. Από εννοιολογική σκοπιά εννοούμε τον όρο π ρ ο λετα ρ ιά το ως μια ευρεία κατηγορία η οποία περιλαμβάνει όλους εκείνους που η ερ­ γασία τους γίνεται έμμεσα ή άμεσα αντικείμενο εκμετάλλευσης και υπόκειται στα κεφαλαιοκρατικά πρότυπα παραγωγής και αναπαραγωγής.13 Σε μια προγενέστερη εποχή η κατηγορία του προλεταριάτου επικεντρωνόταν και ενίοτε κατ’ ουσίαν υπαγό­ ταν στη β ιο μ η χ α ν ικ ή ε ρ γ α τ ικ ή τάξη , παραδειγματική μορφή της οποίας ήταν ο αρσενικού γένους εργάτης του μαζικού ερ­ γοστασίου. Τόσο οι οικονομικές αναλύσεις όσο και τα πολιτικά κινήματα συχνά αναγνώριζαν ηγετική θέση σε αυτή τη βιομη­ χανική εργατική τάξη έναντι των υπόλοιπων μορφών εργασίας (όπως η αγροτική εργασία και η αναπαραγωγική εργασία). Σή­ μερα, όμως, αυτή η εργατική τάξη έχει σχεδόν εξαφανιστεί από προσώπου γης. Δεν έχει πάψει να υφίσταται, αλλά έχει εκτο­ πιστεί από την προνομιακή θέση που απολάμβανε στην κεφα­ λαιοκρατική οικονομία και από την ηγεμονική θέση που κατεί­ χε στην ταξική σύνθεση του προλεταριάτου. Το προλεταριάτο δεν είναι πια αυτό που ήταν, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχει εξαφανιστεί. Σημαίνει μάλλον ότι βρισκόμαστε και πάλι αντι­ μέτωποι με το αναλυτικό καθήκον να κατανοήσουμε τη νέα σύνθεση του προλεταριάτου ως κοινωνικής τάξης. Το γεγονός ότι στην κατηγορία του προλεταριάτου συγκα­ ταλέγουμε όλους όσοι υφίστανται εκμετάλλευση από την κε­ φαλαιοκρατική κυριάρχηση και υπόκεινται σε αυτήν δεν πρέ­ πει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι το προλεταριάτο εί­ ναι μια ομοιογενής ή αδιαφοροποίητη μονάδα. Στην πραγματι­ κότητα διαιρείται προς ποικίλες κατευθύνσεις από διαφορές και διαστρωματώσεις. Σε κάποιες περιπτώσεις η εργασία είναι μισθωτή, σε άλλες όχι· σε κάποιες περιπτώσεις περιορίζεται

88

MICHAEL HAKDT - ANTONIO NEGI

μέσα στους τοίχους του εργοστασίου, σε άλλες διασπείρετι χωρίς περιορισμούς στο κοινωνικό πεδίο* σε κάποιες περιπτά σεις περιορίζεται σε ένα οχτάωρο την ημέρα και σε σαράντ ώρες την εβδομάδα, ενώ σε κάποιες άλλες εκτείνεται και ys μίζει όλο το χρόνο της ανθρώπινης ζωής* σε κάποιες μορφέ εργασίας αποδίδεται ελάχιστη αξία, ενώ κάποιες άλλες εξαίρι νται και καταλαμβάνουν κορυφαία θέση στην κεφαλαιοκρατικ οικονομία. Θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε (στο κεφάλαι 3.4) ότι μεταξύ των διαφόρων μορφών παραγωγής που εφα( μόζονται σήμερα, η μορφή της άυλης εργατικής δύναμης (πο ενέχεται στην επικοινωνία, τη συνεργασία και την παραγωγ και αναπαραγωγή συναισθημάτων) καταλαμβάνει διαρκώς κε> τρικότερη θέση τόσο στο σχήμα της κεφαλαιοκρατικής παρο γωγής όσο και στη σύνθεση του προλεταριάτου. Αυτό που θι λουμε να τονίσουμε εδώ είναι ότι όλες αυτές οι ποικίλες μο( φές εργασίας κατά κάποιον τρόπο υποτάσσονται στην κέφι λαιοκρατική πειθαρχία και τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις π< ραγωγής. Ακριβώς αυτό το γεγονός, ότι υφίσταται εντός τι κεφαλαίου και συντηρεί το κεφάλαιο, ορίζει το προλεταριάι ως κοινωνική τάξη. Πρέπει να εξετάσουμε πιο εμπεριστατωμένα τη μορφή το αγώνων με τους οποίους το νέο προλεταριάτο εκφράζει τις επ θυμίες και τις ανάγκες του. Κατά την τελευταία πεντηκοντα τία, και ιδιαίτερα κατά τις δύο δεκαετίες που εκτείνονται « ι το 1968 μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου, η ανι διάρθρωση και η παγκόσμια επέκταση της κεφαλαιοκρατικ! παραγωγής έχει συνοδευτεί από τη μεταλλαγή των προλετ ριακών αγώνων. Όπως είπαμε, η μορφή ενός διεθνούς κύκλ αγώνων βασισμένων στην επικοινωνία και τη μετάφραση τ< κοινών επιθυμιών της εξεγερμένης εργασίας δεν φαίνεται ! υπάρχει πια. Το γεγονός, εντούτοις, ότι ο κύκλος ως ιδιάζουΚ μορφή της συναρμογής των αγώνων έχει εκλείψει δεν οδηΐ απλά σε μια άβυσσο. Απεναντίας, μπορούμε να εντοπίσοι*| ισχυρά γεγονότα στην παγκόσμια σκηνή τα οποία αποκαί πτουν το ίχνος της άρνησης του πλήθους να γίνει αντικείμβ

Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

89

εκμετάλλευσης και σηματοδοτούν ένα νέο είδος προλεταριακής αλληλεγγύης και μαχητικότητας. Σκεφτείτε τους πλέον ριζοσπαστικούς και δραστικούς αγώ­ νες των τελευταίων χρόνων του 20ού αιώνα: τα επεισόδια του 1989 στην πλατεία Τιενανμέν, την Ιντιφάντα εναντίον της ισραηλινής κρατικής εξουσίας, την εξέγερση του Μαίου του 1992 στο Λος Άντζελες, την εξέγερση στην Τσιάπας του Μεξικού που άρχισε το 1994, τη σειρά των απεργιακών κινητοποιήσεων που παρέλυσαν τη Γαλλία τον Δεκέμβριο του 1995, καθώς και εκείνες που αποσυντόνισαν τη Νότια Κορέα το 1996. Καθένας από αυτούς τους αγώνες είχε ιδιάζοντα χαρακτήρα και βασιζό­ ταν σε άμεσα τοπικά προβλήματα, και κατά συνέπεια με κα­ νόναν τρόπο δεν θα μπορούσαν να συνενωθούν απαρτίζοντας μιαν αλυσίδα εξεγέρσεων εκτεινόμενη σε παγκόσμια κλίμακα. Κανένα από αυτά τα γεγονότα δεν ενέπνευσε έναν κύκλο αγώ­ νων, γιατί οι επιθυμίες και οι ανάγκες που εξέφραζαν δεν μπο­ ρούσαν να μεταφραστούν κατάλληλα, ώστε να μεταλαμπαδευ­ τούν σε διαφορετικά συμφραζόμενα. Με άλλα λόγια, οι (δυνά­ μει) επαναστάτες σε άλλα μέρη του κόσμου δεν μπόρεσαν να αφουγκραστούν τα γεγονότα που τεκταίνονταν στο Πεκίνο, τη Ναμπλούς, το Λος Άντζελες, την Τσιάπας, το Παρίσι ή τη Σε­ ούλ και να τους αναγνωρίσουν αμέσως ως δικούς τους. Επιπλέ­ ον, οι αγώνες αυτοί όχι μόνο δεν κατορθώνουν να μεταδοθούν σε άλλα συμφραζόμενα, αλλά η μεταδοτικότητά τους είναι πε­ ριορισμένη ακόμη και σε τοπικό επίπεδο, και έτσι συχνά έχουν πολύ σύντομη διάρκεια εκεί όπου γεννιούνται, και σβήνουν εν τη γενέσει τους. Αυτό ασφαλώς είναι ένα από τα κεντρικά και πιο επείγοντα παράδοξα της εποχής μας: στην υπέρμετρα εξυ­ μνημένη εποχή της επικοινωνίας, οι αγώνες έχουν σ χ εδ ό ν χ ά ­ σει τη μ ε τ α δ ο τ ικ ό τ η τ α τους.

Το παράδοξο της αδυναμίας μετάδοσης καθιστά εξαιρετικά προσπάθεια να συλλάβουμε και να εκφράσουμε τη νέα δύναμη που απορρέει από όλους αυτούς τους αγώνες. Θα έπρεπε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε πως ό,τι έχασαν ol αγώνες σε έκταση, διάρκεια και μεταδοτικότητα, το κέρδισαν δύσκολη τ η ν

90

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

σε ένταση. Θα έπρεπε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι αν και αυτοί οι αγώνες επικεντρώθηκαν στις τοπικές και άμεσες περιστάσεις, έθεσαν προβλήματα υπερεθνικού ενδιαφέροντος, προβλήματα που προσιδιάζουν στη νέα μορφή της αυτοκρατορικής κεφαλαιοκρατικής ρύθμισης. Στο Λος Άντζελες, επί παραδείγματι, οι εξεγέρσεις πυροδοτήθηκαν από τοπικούς φυλετι­ κούς ανταγωνισμούς και σχήματα κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού που από πολλές απόψεις αφορούν μόνο την (μετα-)αστική περιοχή, ταυτόχρονα όμως τα γεγονότα εξακοντί­ στηκαν σε ένα γενικότερο επίπεδο, στο βαθμό που εκδηλώθη­ καν ως άρνηση του μεταφορντικού καθεστώτος κοινωνικού ελέγχου. Όπως και η Ιντιφάντα υπό ορισμένες απόψεις, οι εξε­ γέρσεις του Λος Άντζελες έδειξαν πώς η παρακμή των κάθε-; στώτων διαπραγμάτευσης και των μηχανισμών κοινωνικής δια-; μεσολάβησης που είχε επιβάλει ο φορντισμός καθιστούσαν εξαι­ ρετικά επισφαλή τη διαχείριση των φυλετικά και κοινωνικά; ετερογενών μητροπολιτικών περιοχών. Η διαρπαγή εμπόρευμά·* των και ο εμπρησμός ιδιωτικών περιουσιών δεν ήταν απλώς και? μόνο μεταφορές αλλά η πραγματική πλανητική συνθήκη της< κινητικότητας και της μεταβλητότητας των μεταφορντικών; κοινωνικών διαμεσολαβήσεων.14 Στην Τσιάπας, επίσης, η εξέΐ γερση επικεντρώθηκε κυρίως σε τοπικά προβλήματα: προβλή*| ματα αποκλεισμού και ελλιπούς αντιπροσώπευσης που αφορούν σαν ειδικά τη μεξικανική κοινωνία και το κράτος του Μεξικού! τα οποία επίσης σε κάποιον περιορισμένο βαθμό είχαν από και» ρού καταστεί κοινά στις φυλετικές ιεραρχήσεις του μεγαλύτ® ρου μέρους της Λατινικής Αμερικής. Η εξέγερση των Ζαπατβ στας, εντούτοις, ήταν και αυτή ένας άμεσος αγώνας εναντίοί του κοινωνικού καθεστώτος που είχε επιβάλει η NAFTA καί γενικότερα του συστηματικού αποκλεισμού και της καθυπόι ξης που συντελούνταν κατά την περιφερειακή οικοδόμηση παγκόσμιας αγοράς.15 Τέλος, οι μαζικές απεργιακές κινητοπ: ήσεις που παρέλυσαν το Παρίσι και ολόκληρη τη Γαλλία τέλη του 1995, όπως κι εκείνες της Σεούλ, είχαν στόχο ■ συγκεκριμένα τοπικά και εθνικά εργατικά ζητήματα (όπως

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

91

συντάξεις, οι μισθοί και η ανεργία), ο αγώνας όμως αναγνωρί­ στηκε αμέσως ως μια σαφής αμφισβήτηση της νέας κοινωνικής και οικονομικής κατασκευής της Ευρώπης. Οι γαλλικές απεργιακές κινητοποιήσεις ζητούσαν προπάντων μια νέα έννοια δη­ μοσίου, μια νέα κατασκευή του δημόσιου χώρου έναντι των νεο­ φιλελεύθερων μηχανισμών ιδιωτικοποίησης που συνοδεύουν κα­ τά το μάλλον ή ήττον παντού το σχέδιο της κεφαλαιοκρατικής παγκοσμιοποίησης.16 Ίσως ακριβώς επειδή όλοι αυτοί οι αγώνες δεν έχουν τη δυνατότητα της μετάδοσης και ως εκ τούτου δεν μπορούν να διαδοθούν οριζόντια με τη μορφή ενός κύκλου, αναγ­ κάζονται, αντίθετα, να πραγματοποιούν κάθετα άλματα και να εκδηλώνονται αμέσως στο πλανητικό επίπεδο. Θα έπρεπε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι στην προκει­ μένη περίπτωση δεν έχουμε να κάνουμε με την εμφάνιση ενός νέου κύκλου διεθνών αγώνων, αλλά μάλλον με την ανάδυση μιας νέας ποιότητας κοινωνικών κινημάτων. Θα έπρεπε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε, με άλλα λόγια, τα θεμελιωδώς νέα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν όλοι αυτοί οι αγώ­ νες, παρά τη ριζική τους ετερογένεια. Καταρχάς, κάθε αγώνας, μολονότι σταθερά ριζωμένος στις τοπικές συνθήκες, πραγματο­ ποιεί αμέσως ένα άλμα προς το παγκόσμιο επίπεδο και επιτί­ θεται στην αυτοκρατορική συγκρότηση στη γενικότητά της. Κα­ τά δεύτερον, όλοι οι αγώνες καταλύουν την παραδοσιακή διά­ κριση μεταξύ οικονομικού και πολιτικού αγώνα. Οι αγώνες εί­ ναι ταυτόχρονα οικονομικοί, πολιτικοί και πολιτισμικοί -και γι’ αυτό το λόγο είναι αγώνες βιοπολιτικοί, αγώνες που αφορούν τη μορφή του βίου. Είναι αγώνες συντακτικοί, που δημιουργούν νέ­ ους δημόσιους χώρους και νέες μορφές κοινότητας. Θα έπρεπε να μπορούμε να τα αντιληφθούμε όλα αυτά, δεν είναι όμως τόσο εύκολο. Πρέπει μάλιστα να παραδεχτούμε ότι, ακόμη και στην προσπάθεια να εντοπίσουμε την πραγματική καινοτομία αυτών των καταστάσεων, εμποδιζόμαστε από την οχληρή εντύπωση ότι οι εν λόγω αγώνες είναι πάντα ήδη γερασμένοι, παρωχημένοι και αναχρονιστικοί. Οι αγώνες στην πλατεία Τιενανμέν μιλούσαν μια γλώσσα δημοκρατίας που

92

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

έμοιαζε από καιρού ξεπερασμένη· οι κιθάρες, τα κεφαλομάντιλα, τα αντίσκηνα και τα συνθήματα, όλα έμοιαζαν σαν ένας ασθενής απόηχος του Μπέρκλεϊ της δεκαετίας του 1960. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις του Παρισιού και της Σεούλ έμοια­ ζαν να μας μεταφέρουν πάλι στην εποχή του εργάτη του μαζι­ κού εργοστασίου, ωσάν να ήταν ο επιθανάτιος ρόγχος μιας θνήσκουσας εργατικής τάξης. Όλοι αυτοί οι αγώνες, οι οποίοι πα­ ρουσιάζουν όντως νέα στοιχεία, φαίνονται ήδη εξαρχής γερασμένοι και παρωχημένοι -ακριβώς επειδή δεν διαθέτουν μετα­ δοτικότητα, επειδή οι γλώσσες τους δεν μπορούν να μεταφρα­ στούν. Οι αγώνες δεν μεταδίδονται παρά την υπερπροβολή τους από την τηλεόραση, το Ίντερνετ και κάθε άλλο μέσο που μπο­ ρεί να φανταστεί κανείς. Και πάλι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το παράδοξο της αδυναμίας μετάδοσης. Μπορούμε βέβαια να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη πραγματι­ κών εμποδίων τα οποία δυσχεραίνουν τη μετάδοση των αγώ­ νων. Ένα τέτοιο εμπόδιο είναι η έλλειψη εντοπισμού ενός κοι­ νού εχθρού εναντίον του οποίου θα κατευθύνονται οι αγώνες. Το Πεκίνο, το Λος Άντζελες, η Ναμπλούς, η Τσιάπας, το Παρίσι, η Σεούλ: σε καθεμιά περίπτωση η κατάσταση φαίνεται ιδιάζουσα, στην πραγματικότητα όμως όλοι αυτοί οι αγώνες επιτί­ θενται στην παγκόσμια τάξη της Αυτοκρατορίας και αναζητούν μια πραγματική εναλλακτική οδό. Η αποσαφήνιση της φύσης του κοινού εχθρού είναι συνεπώς ένα θεμελιώδες πολιτικό κα­ θήκον. Ένα δεύτερο εμπόδιο, το οποίο κατ’ ουσίαν άπτεται του ; πρώτου, είναι ότι δεν υπάρχει κάποια κοινή γλώσσα αγώνων ; που θα μπορούσε να «μεταφράσει» την ιδιάζουσα γλώσσα ενός,: εκάστου σε ένα κοσμοπολίτικο ιδίωμα. Οι αγώνες που διεξά-i γονται σε άλλα μέρη του κόσμου, ακόμη και οι δικοί μας αγώ-| νες, μοιάζουν γραμμένοι σε μια ακατάληπτη ξένη γλώσσα. Και? αυτό συνεπάγεται ένα σημαντικό πολιτικό καθήκον: να κατα-;| σκευάσουμε μια κοινή γλώσσα που θα διευκολύνει την επικοι-1 νωνία, όπως έκαναν οι γλώσσες του αντιιμπεριαλισμού και το^| προλεταριακού διεθνισμού για τους αγώνες της προηγούμενης! εποχής. Ίσως αυτή η νέα γλώσσα πρέπει να είναι ένας νέος τύτ|

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

93

πος επικοινωνίας, ο οποίος θα λειτουργεί με βάση όχι τις ομοι­ ότητες αλλά τις διαφορές: μια επικοινωνία μοναδικοτήτων. Ο εντοπισμός ενός κοινού εχθρού και η επινόηση μιας κοι­ νής γλώσσας αγώνων είναι ασφαλώς σημαντικά πολιτικά καθή­ κοντα, και θα τα προωθήσουμε όσο μπορούμε σε τούτο το βι­ βλίο, όμως η διαίσθησή μας μάς λέει ότι αυτή η πορεία ανάλυ­ σης δεν κατορθώνει εν τέλει να συλλάβει την πραγματική δυνα­ τότητα που παρουσιάζουν οι νέοι αγώνες. Έχουμε, με άλλα λό­ για, τη διαίσθηση ότι το μοντέλο της οριζόντιας άρθρωσης των αγώνων σε έναν κύκλο δεν επαρκεί πλέον για να γίνει κατα­ νοητός ο τρόπος με τον οποίο οι σύγχρονοι αγώνες επιτυγχάνουν να καταστούν σημαντικοί σε παγκόσμια κλίμακα. Ένα τέτοιο μοντέλο ουσιαστικά μας εμποδίζει να διακρίνουμε τις πραγματι­ κά νέες δυνατότητες που δημιουργούν αυτοί οι αγώνες. Ο Marx προσπάθησε να κατανοήσει τη συνέχεια του κύ­ κλου των προλεταριακών αγώνων που αναδύονταν στην Ευρώ­ πη του 19ου αιώνα παρομοιάζοντάς τους με τα υπόγεια λαγού­ μια που σκάβει ένας τυφλοπόντικας. Ο τυφλοπόντικας του Marx θα έβγαινε στην επιφάνεια σε περιόδους ανοιχτής ταξι­ κής σύγκρουσης και κατόπιν θα αποσυρόταν κάτω από το έδα­ φος -όχι για να βυθιστεί παθητικά σε χειμερία νάρκη, αλλά για να σκάψει τα λαγούμια του, παρακολουθώντας την κίνηση των καιρών, προχωρώντας παράλληλα με την ιστορία, ούτως ώστε στην κατάλληλη στιγμή (το 1830, το 1848, το 1870) να βγει πάλι στην επιφάνεια. «Καλά τα κατάφερες, γερο-τυφλοπόντικα!»17 Λοιπόν, έχουμε την υπόνοια ότι αυτός ο γερο-τυφλοπόντικας του Marx εν τέλει ψόφησε. Νομίζουμε ότι, στην πραγ­ ματικότητα, με το σύγχρονο πέρασμα στην Αυτοκρατορία, οι δομημένες στοές του τυφλοπόντικα έχουν αντικατασταθεί από τις απεριόριστες κυματοειδείς κινήσεις του φιδιού.18 Τα βάθη του νεωτερικού κόσμου και τα υπόγεια περάσματά του, στη μετανεωτερικότητα έχουν γίνει όλα επιφανειακά. Οι σημερινοί αγώνες γλιστρούν αθόρυβα πάνω σε αυτά τα επιφανειακά, αυτοκρατορικά τοπία. Ίσως η αδυναμία μετάδοσης των αγώνων, η έλλειψη στέρεα δομημένων επικοινωνιακών διαύλων, να είναι

94

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGRI

στην πραγματικότητα προσόν και όχι αδυναμία -προσόν γιατί όλα τα κινήματα είναι αμέσως ανατρεπτικά καθ’ εαυτά και δεν περιμένουν από κανενός είδους εξωτερική βοήθεια ή εξάπλωση να εγγυηθεί την αποτελεσματικότητά τους. Ίσως όσο περισσό­ τερο επεκτείνει το κεφάλαιο τα πλανητικά δίκτυα της παρα­ γωγής και του ελέγχου του τόσο περισσότερο ισχυρή μπορεί να είναι η οποιαδήποτε μοναδική εστία εξέγερσης. Απλώς και μό­ νο επικεντρώνοντας τις δικές τους δυνάμεις, συγκεντρώνοντας τις ενέργειές τους σε έναν έντονο και συμπαγή δακτύλιο, αυτοί οι οφιοειδείς αγώνες πλήττουν ευθέως τις ύψιστες αρθρώσεις της αυτοκρατορικής τάξεως. Η Αυτοκρατορία παρουσιάζει έναν επιφανειακό κόσμο, το δυνητικό κέντρο του οποίου μπορεί να προσεγγιστεί αμέσως από οποιοδήποτε σημείο της επιφάνειας. Αν αυτά τα σημεία επρόκειτο να συγκροτήσουν κάτι που να μοιάζει με έναν νέο κύκλο αγώνων, θα ήταν ένας κύκλος που θα προσδιοριζόταν όχι από την επικοινωνιακή επέκταση των αγώνων αλλά μάλλον από τη μοναδική τους ανάδυση, από την ένταση που χαρακτηρίζει καθέναν από αυτούς ξεχωριστά. Κον­ τολογίς, αυτή η νέα φάση ορίζεται από το γεγονός ότι οι εν λό­ γω αγώνες δεν συνδέονται οριζόντια, αλλά καθένας τους πραγ­ ματοποιεί ένα κάθετο άλμα, φτάνοντας αμέσως στο δυνητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας. Από τη σκοπιά της επαναστατικής παράδοσης, θα μπορού­ σε κανείς να αντιτείνει ότι οι τακτικές επιτυχίες των επανα­ στατικών κινητοποιήσεων του 19ου και του 20ού αιώνα χαρα­ κτηρίζονταν ακριβώς από την ικανότητα να θραύουν και να ανοίγουν τον α σ θ ενέσ τερ ο κ ρ ίκ ο της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας, ότι αυτή είναι η στοιχειώδης αρχή της επαναστατικής διαλε­ κτικής, και ότι, ως εκ τούτου, η σημερινή κατάσταση δεν φαί­ νεται ιδιαίτερα ευοίωνη. Είναι ασφαλώς αλήθεια ότι οι οφιοει-< δεις αγώνες των οποίων γινόμαστε μάρτυρες σήμερα, δεν δια­ θέτουν κάποια σαφή επαναστατική τακτική, ή ίσως και να εί­ ναι παντελώς ακατανόητοι από την άποψη της τακτικής. Εν­ τούτοις, καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά έντονοί ανατρεπτικών κοινωνικών κινημάτων που προσβάλλουν τα υψη-ΐ

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

95

λότερα κλιμάκια της αυτοκρατορικής οργάνωσης, ίσως δεν εί­ ναι πλέον χρήσιμο να επιμένουμε στην παλιά διάκριση μεταξύ στρατηγικής και τακτικής. Στη συγκρότηση της Αυτοκρατο­ ρίας δεν υπάρχει πλέον ένα «έξω» από την εξουσία και έτσι δεν υπάρχουν πλέον ασθενείς κρίκοι -αν με τον όρο αυτό εννοούμε ένα εξωτερικό σημείο όπου οι αρθρώσεις της πλανητικής εξου­ σίας είναι ευάλωτες.19 Για να καταστεί σημαντικός, κάθε αγώ­ νας πρέπει να προσπαθήσει να πλήξει την καρδιά της Αυτο­ κρατορίας, το ισχυρότερο σημείο της. Το γεγονός αυτό, εντού­ τοις, δεν δίνει προτεραιότητα σε κάποιες γεωγραφικές περιο­ χές, ωσάν μόνο τα κοινωνικά κινήματα που εκδηλώνονται στην Ουάσιγκτον, τη Γενεύη ή το Τόκιο να μπορούσαν να πλήξουν την καρδιά της Αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, η οικοδόμηση της Αυτοκρατορίας και η παγκοσμιοποίηση των οικονομικών και πολιτισμικών σχέσεων συνεπάγονται ότι το δυνητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας μπορεί να δεχτεί επίθεση από κάθε σημείο. Ως εκ τούτου η μέριμνα της παλιάς επαναστατικής σχολής σχετικά με την τακτική είναι εντελώς παρωχημένη· η μόνη δυ­ νατή στρατηγική για τους αγώνες είναι εκείνη μιας συντακτι­ κής αντίπαλης δύναμης, η οποία αναδύεται μέσα στους κόλ­ πους της ίδιας της Αυτοκρατορίας. Όσοι δυσκολεύονται να αποδεχτούν την καινοτομία και την επαναστατική δυναμική αυτής της κατάστασης από τη σκοπιά των ίδιων των αγώνων, ίσως την αναγνωρίσουν ευκολότερα από τη σκοπιά της αυτοκρατορικής εξουσίας, η οποία είναι αναγκα­ σμένη να αντιδράσει στους αγώνες αυτούς. Ακόμη και όταν οι αγώνες γίνονται τόποι ουσιαστικά κλειστοί στην επικοινωνία, προκαλούν το έντονο κριτικό ενδιαφέρον της Αυτοκρατορίας.20 Είναι διδακτικά μαθήματα για τους μαθητευόμενους της διοί­ κησης και τα κυβερνητικά κλιμάκια -μαθήματα που απαιτούν κατασταλτικά εργαλεία. Το βασικότερο δίδαγμα είναι ότι τέ­ τοιου είδους γεγονότα δεν πρέπει να επαναληφθουν, αν πρόκει­ ται να συνεχιστούν οι διαδικασίες της κεφαλαιοκρατικής παγ­ κοσμιοποίησης. Οι αγώνες αυτοί, εντούτοις, έχουν το δικό τους βάρος, τη δική τους ειδική ένταση και κυρίως είναι εμμενείς

96

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGR

στις διαδικασίες και τις εξελίξεις της αυτοκρατορικής εξουσίας Επενδύουν και συντηρούν τις ίδιες τις διαδικασίες της πάγκο σμιοποίησης. Η αυτοκρατορική εξουσία ψιθυρίζει τα ονόματο των αγώνων σαν μαγική επωδή προκειμένου να τους εξαναγ· κάσει στην παθητικότητα και να κατασκευάσει μια παραποιη­ μένη εικόνα τους, κυρίως όμως προκειμένου να ανακαλύψε ποιες διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης είναι εφικτές κα ποιες όχι. Με αυτόν τον αντιφατικό και παράδοξο τρόπο οι αυτοκρατορικές διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης προϋποθέτουν αυτά τα γεγονότα, αναγνωρίζοντάς τα ταυτόχρονα ως όρια και ευκαιρίες για την αναδιαμόρφωση των οργάνων της ίδιας τηι Αυτοκρατορίας. Οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης δεν θβ υπήρχαν ή θα αναγκάζονταν να περιπέσουν σε στασιμότητα, αν δεν ανατρέπονταν συνεχώς και δεν ωθούνταν ταυτόχρονα απ εκμετάλλευσης και την αναζήτηση της ελευθερίας και νέ| βιοτικών συνθηκών. Θα ήταν ενδιαφέρον, όντως, να γραφτεί γενική ιστορία των τρόπων της παραγωγής από τη σκοπιά επιθυμίας των εργατών για κινητικότητα (από την ύπαΐθ| στην πόλη, από την πόλη στη μητρόπολη, από το ένα κράΐ|| στο άλλο, από τη μια ήπειρο στην άλλη), αντί να διατρέχουν αυτή την εξέλιξη απλώς από τη σκοπιά της ρύθμισης που ετα βάλλει το κεφάλαιο στις τεχνολογικές συνθήκες της εργασίι Η ιστορία αυτή θα αναδιάρθρωνε αισθητά τη μαρξική σύλληι^ των σταδίων οργάνωσης της εργασίας, η οποία χρησιμέυσε θεωρητικό πλαίσιο για μια πληθώρα συγγραφέων, ώς τον Ρο1| nyi.7 Σήμερα, η κινητικότητα της εργατικής δύναμης και των | ταναστευτικών κινημάτων είναι εξαιρετικά διάχυτη και δυσα ληπτη. Ακόμη και οι σημαντικότερες μετακινήσεις πληθυσμ: στην περίπτωση των καθεστώτων των αρχαίων χρόνων και της νεωτερικότητας, αυτό καθαυτό το πολίτευμα συνιστουσε ένα πβ* δίο αγώνα, σήμερα όμως η φύση αυτού του πεδίου και του αγώ*ν1 να που διεξάγεται επ’ αυτού δεν είναι σε καμιά περίπτωση ξβ*| κάθαρη. Ο γενικός σκελετός του σημερινού αυτοκρατορικού πο*| λιτεύματος μπορεί να εννοηθεί υπό τη μορφή ενός ριζωματικοί »' και καθολικού δικτύου επικοινωνίας, στο οποίο εγκαθιδρύονται αμφίδρομες σχέσεις ανάμεσα σε όλα τα σημεία ή κόμβους. Ένα,, τέτοιο δίκτυο μοιάζει παραδόξως να είναι ταυτόχρονα απόλυτ* ί ανοιχτό και απόλυτα κλειστό στον αγώνα και την παρέμβαση» ,] Αφ’ ενός το δίκτυο επιτρέπει τυπικά σε όλα τα πιθανά υποκείμένα που απαρτίζουν τον ιστό των σχέσεων να είναι ταυτόχρο­ να παρόντα, αφ’ ετέρου όμως το ίδιο το δίκτυο είναι ένας κυ­ ριολεκτικός μη-τόπος. Ο αγώνας για το πολίτευμα πρέπει να j) διεξαχθεί σε αυτό το αμφίσημο και μεταβαλλόμενο πεδίο. Υπάρχουν τρεις μεταβλητές-κλειδιά που θα καθορίσουν αυ­ τόν τον αγώνα, μεταβλητές οι οποίες ενεργούν στο πεδίο που· ανοίγεται ανάμεσα στο κοινό και το μοναδικό, ανάμεσα στο : αξιωματικό σύστημα του προστάγματος και τον αυτοπροσδιορι-,ί σμό του υποκειμένου, και ανάμεσα στην παραγωγή της υπο­ κειμενικότητας από την εξουσία και την αυτόνομη αντίσταση ;j I

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

429

τών ίδιων των υποκειμένων. Η πρώτη μεταβλητή αφορά τη διασφάλιση του δικτύου και του γενικευμένου ελέγχου που αυ­ τό ασκεί, ούτως ώστε το δίκτυο (θετικά) να μπορεί πάντα να λειτουργεί και (αρνητικά) να μην είναι δυνατόν να λειτουργεί εναντίον αυτών που βρίσκονται στην εξουσία.19 Η δεύτερη με­ ταβλητή αφορά εκείνους που κατανέμουν υπηρεσίες στο δίκτυο καθώς και την αξίωση να αμείβονται δίκαια αυτές οι υπηρεσίες, ώστε το δίκτυο να μπορεί να υποστηρίζει και να αναπαράγει ένα κεφαλαιοκρατικό οικονομικό σύστημα και ταυτόχρονα να παράγει τον κοινωνικό και πολιτικό καταμερισμό που του αρ­ μόζει.20 Η τρίτη μεταβλητή, τέλος, παρουσιάζεται στο εσωτερι­ κό του δικτύου αυτού καθαυτό. Έ χει να κάνει με τους μηχανι­ σμούς με τους οποίους παράγονται διαφορές μεταξύ των υπο­ κειμενικοτήτων και με τους τρόπους που οι εν λόγω διαφορές ενεργούν μέσα στο σύστημα. Σύμφωνα με τις τρεις αυτές μεταβλητές, κάθε υποκειμενι­ κότητα πρέπει να μετατραπεί σε ένα υποκείμενο το οποίο εξου­ σιάζεται μέσα στα γενικά δίκτυα του ελέγχου (με την έννοια που είχε ο όρος s u b d ic tu s στην πρώιμη νεωτερικότητα, δηλα­ δή αυτού που υποτάσσεται σε μια κυρίαρχη εξουσία) και ταυ­ τόχρονα κάθε υποκείμενο πρέπει να είναι ένα ανεξάρτητο δρων υποκείμενο παραγωγής και κατανάλωσης στο εσωτερικό των δικτύων. Είναι πράγματι δυνατή αυτή η διττή άρθρωση; Είναι δυνατόν για το σύστημα να υποστηρίζει ταυτόχρονα την πολι­ τική υποταγή και την υποκειμενικότητα του παραγωγου/καταναλωτή; Δεν φαίνεται να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Στην ουσία, η θεμελιώδης προϋπόθεση της ύπαρξης του κ α θ ο λικ ο ύ δικτύου, η οποία αποτελεί και την κεντρική υπόθεση αυτού του πολιτεια­ κού πλαισίου, είναι να είναι υβριδικό, και αυτό σημαίνει, στην προκειμένη περίπτωση, ότι το πολιτικό υποκείμενο πρέπει να είναι παροδικό και παθητικό, ενώ το δρων υποκείμενο που πα­ ράγει και καταναλώνει πρέπει να είναι παρόν και ενεργητικό. Αυτό σημαίνει ότι, μακράν του να αποτελεί μιαν απλή επανά­ ληψη μιας παραδοσιακής ισορροπίας, ο σχηματισμός του νέου μεικτού πολιτεύματος οδηγεί σε μια θεμελιακή ανισορροπία με-

430

MICHAEL HARDT - ANTONIO NEGR

ταξύ των καθιερωμένων δρώντων υποκειμένων και άρα σε μια νέα κοινωνική δυναμική που απελευθερώνει το υποκείμενο τηφ, παραγωγής και της κατανάλωσης από τους μηχανισμούς της| πολιτικής καθυπόταξης (ή τουλάχιστον καθιστά αμφίσημη της θέση του μέσα σε αυτούς). Εδώ ακριβώς φαίνεται να αναδύεται:! η κύρια εστία του αγώνα, στο πεδίο της παραγωγής και της ρύθμισης της υποκειμενικότητας. | Άραγε θα προκόψει πράγματι αυτή η κατάσταση από τον | κεφαλαιοκρατικό μετασχηματισμό του τρόπου της παραγωγής, ;| τις πολιτισμικές εξελίξεις της μετανεωτερικότητας και τις δια- I δικασίες πολιτικής συγκρότησης της Αυτοκρατορίας; Ασφαλώς!:| δεν μπορούμε ακόμη να καταλήξουμε σε αυτό το συμπέρασμα. 1 Μπορούμε εντούτοις να διαπιστώσουμε ότι σε αυτή τη νέα κα- | τάσταση η στρατηγική της εξισορροπημένης και ρυθμισμένης | συμμετοχής, την οποία ανέκαθεν ακολούθησαν τα φιλελεύθερα 4 και αυτοκρατορικά μεικτά πολιτεύματα, βρίσκεται αντιμέτωπη | με νέες δυσκολίες και με την ισχυρή έκφραση της αυτονομίας ΐ των ατομικών και συλλογικών παραγωγικών υποκειμενικοτή- | των που εμπλέκονται στη διαδικασία. Στο πεδίο της παραγω- ·| γής και ρύθμισης της υποκειμενικότητας, και στη διάκριση με- % ταξύ πολιτικού υποκειμένου και οικονομικού υποκειμένου, φαί- ι νεται ότι μπορούμε να εντοπίσουμε ένα πραγματικό πεδίο αγώ- | να, στο οποίο όλοι οι στρατηγικοί ελιγμοί του πολιτεύματος και j οι ισορροπίες μεταξύ των διαφόρων δυνάμεων μπορούν να επα- , νανοιχθούν -μια αληθινή κατάσταση κρίσης και ίσως εν τέλει ; μια κατάσταση επανάστασης. I

Το θέαμα του πολιτεύματος Εντούτοις, το ανοιχτό πεδίο του αγώνα που αποκαλύπτεται από αυτή την ανάλυση, γρήγορα ακυρώνεται όταν εξετάσουμε τους νέους μηχανισμούς με τους οποίους χειραγωγούνται άνωθεν τα υβριδικά δίκτυα συμμετοχής.21 Στην ουσία, η συνεκτική ύλη που συγκρατεί τις διάφορες λειτουργίες και σώματα του υβριδικου πολιτεύματος είναι αυτό που ο Guy Debord αποκάλεσε «το

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

431

θέαμα», ένας ολοκληρωμένος και διάχυτος μηχανισμός εικόνων και ιδεών που παράγει και ρυθμίζει τον δημόσιο λόγο και την κοινή γνώμη.22 Στην κοινωνία του θεάματος, αυτό που κάποτε το φαντάζονταν ως δημόσια σφαίρα, το ανοιχτό πεδίο της πο­ λιτικής ανταλλαγής και συμμετοχής, εξανεμίζεται. Το θέαμα αφανίζει κάθε συλλογική μορφή κοινωνικότητας -ατομικοποιώντας τα κοινωνικά δρώντα υποκείμενα μέσα στα χωριστά τους αυτοκινούμενα οχήματα και μπροστά στις χωριστές τους βιντεοοθόνες- και ταυτόχρονα επιβάλλει μια νέα μαζική κοινωνικό­ τητα, μια νέα ομοιομορφία δράσης και σκέψης. Σε αυτό το θε­ αματικό πεδίο, οι παραδοσιακές μορφές αγώνα για το πολίτευ­ μα γίνονται αδιανόητες. Η κοινή αντίληψη ότι τα ΜΜ Ε (και ειδικότερα η τηλεόρα­ ση) έχουν καταστρέψει την πολιτική είναι εσφαλμένη μόνο στο βαθμό που φαίνεται να βασίζεται σε μια εξιδανικευμένη αντί­ ληψη του τι συνιστούσε τον δημοκρατικό πολιτικό λόγο, την ανταλλαγή και τη συμμετοχή στην εποχή που προηγήθηκε της σημερινής εποχής της πληροφόρησης. Η διαφορά της σημερι­ νής χειραγώγησης της πολιτικής από τα ΜΜ Ε στην πραγματι­ κότητα δεν είναι διαφορά φύσεως αλλά βαθμού. Με άλλα λό­ για, ασφαλώς έχουν υπάρξει προηγουμένως πολυάριθμοι μηχα­ νισμοί διαμόρφωσης της κοινής γνώμης και της δημόσιας αντί­ ληψης περί κοινωνίας, όμως τα σύγχρονα ΜΜ Ε παρέχουν ασύγ­ κριτα πιο ισχυρά εργαλεία γι’ αυτούς τους σκοπούς. Όπως λέει ο Debord, στην κοινωνία του θεάματος μόνο αυτό που φαίνεται υπάρχει, και τα μείζονα μήντια έχουν κατά κάποιον τρόπο τον μονοπωλιακό έλεγχο της εικόνας που παρουσιάζεται στον γενι­ κό πληθυσμό. Ο νόμος του θεάματος σαφώς επικρατεί στη σφαίρα της προεκλογικής πολιτικής που κατευθύνεται από τα Μ Μ Ε, μιας τέχνης χειραγώγησης που ίσως εγκαινιάστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά έχει πλέον διαδοθεί σε παγκόσμια κλίμακα. Ο λόγος των προεκλογικών εκστρατειών εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στο φαίνεσθαι των υποψηφίων, στον σω­ στό συγχρονισμό και την κυκλοφορία εικόνων. Τα μείζονα δί­ κτυα των Μ Μ Ε οργανώνουν ένα είδος δευτερογενούς θεάματος

432

MICHAEL HARDT - ANTONIO NI

που έχει αντίκτυπο (και αναμφίβολα εν μέρει διαμορφώνει) θέαμα που στήνουν οι υποψήφιοι και τα πολιτικά κόμματα τους υποστηρίζουν. Ακόμη και το παλιό αίτημα, που πρόσ