michael-h-hart-en-etkin-100-kisi.pdf
June 27, 2018 | Author: Ömer Tuğrul Özen | Category: N/A
Short Description
Download michael-h-hart-en-etkin-100-kisi.pdf...
Description
Dünva Tarhne Vön eren
En Etkİ
ede
nMchael n Yar: H. n Hat n n j A e
n
© Citadel Pess - Kensngton ublshng Cop ayncıGenel ayn önetmeni Neati Güç Edtö Sema Dülge Çev Nuşan Üstüntaş İ Tasam dem Şenel Kapak Tasam Onu Göklp BaskCl Klim Mabaas
Bask fğusts 2 2 Bsk fŞubat 2 ISBN 2-2- Bu kiabn yayn halar, Telif Hakar Ajansı aracılğıyla Neden Kitap Yayına© na air Yaynmn inİ oladan yaynana kpyalanaa. çoğallaaz Anca kaynak göserilere ka alnı yaplabilir Kli Mabaas: Liros Yo Fah Sanay Se
K2 Davpaşa sanbl el:0212 62
EE aynlk Hzmetle SanTc.LtdŞt. Gsel Ma laybey Sk No. Ka Kağthane f İstanbul Tel 22 222 2 (pbx) F 222 2
web wnedenkitapm femail in@nedenkitapcom
Dünva Tarihine Vön ern
En Elkin
michael H. Hart
Neden?
nsn elendesi ve ediği n il lsd p sl zlzd
TEŞEÜRER
Öeke r çok kşnn arh çndek önemn daha y kavrama sağayan Dr J Rhar o a eşekkr emek s erm Harrson Roh ve Donad Arher e apıan arışma ar da son deree yararı omuşur. Annemn ve kı kardeşmn verdker esare ve ardımar çn mnnearm En çok da, hem araşrma em de yaıma aşaaarındak yardmara u kaa yk kakıda uunmuş oan eşm Sherryye eşekkr emek syorum
İKİCİ ASKIYA SUU ÖNSÖZ 01 02 03 04 05 06
MUHAMMED ISAAC NEWTON İSAMESH ...................... UDA KONFÇYS ST AUL (AZİZ AVLUS) .........
11 1 25 31 .3 42 46 .50
TSAI LUN 0 .54 60 08 JOHANN UTENER 09 KRİSTO KOLOM 64 10 ALERT ENSTEIN 6 11 LOUIS ASTEUR 3 12 ALİLE (ALILEO ALILEI) ........ 6 13 ARİTOTELES 81 14 EUCLID 85 15 MUSA 89
CHARLES DARWIN 16 1 SHİH HUAN Tİ 92 96 18 AVUSTOS CEASAR 101 19 NICOLAUS COERNICUS (KOERNİK) 106 20 ANTOINE LAURENT LAVOSIER 109 21 YK KONSTANTİN 113 22 AMES WATT 116 23 MICHAEL FADAY 120 24 JAMES CLERK MAXWELL .123 25 MARTIN 126 131 26 EORE LUTHER WASHINTON 2 KARL MARX 134
28 ORVILLE WRIH ve WILUR WRIH 29 CENİZ HAN 30 ADAM SMIH 31 EDWARD DE VERE nen adıyla ILLIAM SHKESEARE 32 33 34 35 36 37 38 39 40
JOHN YKDALON SKENDER NAOLYON ONAAR HOMAS EDSON . . ANHONY VAN LEUWENHOEK WILLIAM MORON . ULIELMO MARCONI ADOLF HILER . LAON (EFLAUN)
138 143 147 151 168 172 178 184 187 190 195 198 204
. 208 OLIVER CROMWELL 41 42 ALEXANDER RAHAM ELL 213 43 ALEXANDER FLEMIN 216 44 JOHN LOCK .... ...... ...... ...... .219 45 LUDWI VAN EEHOVEN .223 46 WENER HEISENER 226 47 LOUIS DAUERRE ................. 230 48 SIMON OLIVAR 233 49 RENE DESCARES 237 50 MICHLANELO (MİKELAN 243 51 AA II URAN . 246 52 ÖMER N HAA (ÖMER İNL HAA) 249 53 ASOKA 252 54 S. AUUSINE 254 55 WILLIAM HARVEY 258 56 ENES RUHERFORD 262 57 JOHN CALVIN 266 270 58 REOR MENDEL 275 59 MAX LANCK 0 JOSEH LISER 278 61 NIKOLAUS AUUS OO 281 8
62 63 64 65 66
FANCISCO IZAO HENANDO COTES THOMAS JEFFESON KALİE 1 ISAELLA JOSEH STALIN
2 293 29 305 311
CEASA 6 JULIU 323 31 6 FATIH WILLIAM 69 SIMUND FEUD 329 332 0 EDWAD JENNE 335 1 WILHELM CONAD ÖNTEN JOHANN SEASTI AN ACH 33 3 LAO TZU 342 4 VOLTAE 346 5 JOHANNES KELE 351 ENICO FEMI EULE 6 LEONHAD
9 0 1 2 3 4
355 359 JEAN JA}UES OUSSEAU 363 NICCOLO MACHIAVELLI 36 THOMAS MALTHUS 33 3 JOHN KENNEDY 30 EOY ICUS 35 MAN LENİN 390
İ WEN 5 VASCO 6 DATİAMA YK SİUS YK EDO 9 MAO ZEDUN 90 FANCIS ACON 91 HENY FOD 92 MENCIUS 93 ZEDT
KALİE OAÇOV ELIZAETH 94 95 MIKHAL 96 MENES
1
396 400
40 412 41 422 42 432 435
43 445 45 9
97 CHARLEMAGNE . ..460 98 HOMEROS . . . .466 . 470 99 İMPARATOR JÜSTİNYEN 100 MAHAVİRA ................... .... .474
.
ŞEREF LİSTESİ 100"LER ARASINDA İLGN KİŞİLER . .. 477 YER ALMAYAN AQUINALI Aİ T HOMAS . ARŞİMED CHARLES BABBAGE KEOPS MARIE CURIE BENJAMIN FRANKLIN
.479 .479 .480 .482 .483 485
MOHANDAS GANHI . ABRAHAM LINCOLN FERDINAND MAGELLAN LEONARDO DA VNCI . .
.486 .488 489 .490
SON BİR KAÇ SÖZ . . EER TABLOA ..
TABLO C B . TABLO
.492
. .. .
.494 .495 .496
RESİM KATKISINDA BULUNAN KURULUŞ KİİLER . . .497 TARİH ŞEMASI 498
KN BASKYA SUNUŞ Bun, En etkl lk baskısının üzernden brdllere düzne yıl geçtkten sonra,'len ktap halen çok satmakta e başa çerl p durmaktadır O halde ktabın gözden geçrlmş yen br baskısına ne gerek ardı Nedenlerden br tanes, tarhn ktabın lk baskısının yapıldığı 198 yılında anden durmamış olmasıdır Tam aksne, o günden bu yana br çok yen olay olmuş bunlardan bazıları da hç umula dık olaylardır e yen tarhsel kşler ortaya çıkmıştır Geçmş hakkında on yıl önce sahp olduğum blgler kusursuz olaydı ble, bu ktabın gözden geçrlmeye gereksnm olacaktı, çünkü o za mandan ber dünya deşt Tab k 198 yılında sahp olduğum, geçmşe lşkn blger mükemmel olmktan çok uzaktı Araya gren yıllar çnde kend çalışmalarıdan çok şey öğrenmş olduğumu umuyoru, ayrıca ktabıma erlen tepkler de çok öetc oldu Okulardan aldığım br çok mektup, gözden kaçırmış olduğum tarhsel gerçekere değ nyor ya da bldğm gerçekler fa de etmenn yen e genellle de daha y yollarını gösteryordu nı şey, konuk olarak katıldığım radyo programlarını arayanların yaptıkları yorumlar çn de geçerldr Dolayısıyla, baskının br knc neden, lk baskının kusur larının bazılarınınbu düzeltlmesdr En etl ler" yazarken en gç (e lgnç şlerden br, çe ştl syas lderlern görecel önemlern değerlendrmek Halen göre başında bulunan delet adamlarını değerlendrrken, önemlern büyütme eğlm hepmzde ardır Bze de gb görünüler öte yandan brkaç yüz yıl önce yaşamış delet adamları çağdaşları çn tıpa tıp aynı önem taşımalarına rağmenartık neredeyse unutulmuşlardır Esk dönemlerde yaşamış lderlern önemn değerlendrmek çok daha kolaydır Yaptığı şlern sonuçlarını ya da en azıdan akı bengöreblr e bu bgy kşnn önemn takdr etmekte kulana
N N
100 biiriz Görev bşınki bir ierin öneminı tkir etmek çok gçtr ugn ne eni etkin görnrse görnsn e ne kr e niikçi ours osun etkisinin ne kr sreceğii öngörmek zorur İk bskı 20. sır er n Mo Tsetung (bu bskı Mo Zeong zıı) bu urum bir örnektir k bskı Monun ö
mnen bir sre sonr gerekeştiriği beekere enz tzeiğinikıs korurken pımıştı Yır geçtikçeişer Monun sönke şeceğini o zmn biiorum ebette m bu geriemenin ere cesi ve ızı kkınki tminerim isbeti çıkmı. nen sonrki birkç ı içine ei Deng Xioping (eng Sioping t rınn pın reormr Monun çok önem veriği sissının bk bömne keskin eğişikikere o çtı Deng Monun progrını bk öçe bozuor gibi görnğ için e bu kit bın ik bskısın Monun uzun veeki önemi konusun pı n eğerenirmenin cii nm şırı kçmış ouğu çıktır. Anck eni bskı nızc bir insnın öne sırsını eğiştirek için gneme gememiştir. Geçtiğimiz on ı içine Monun etkisinin zmsınn ışın bir çok şe ouştur. k bskı p ığın Komnist reket bir çok kee iice ereşiş ve gc n srrm konusunki ustığı ve sert tutuu on ır beki e zır bou nbiecek gibi görnektei. Htt insncı m krrsız bir tı krşısın zer kzn msı bie osıı. u koşur tın Komnist sistein kurucurı (Mrx Le nin Stin) son erece etkii kişieri birkçkr ı önce ş nn or Komnist sistemin iç eAnck korktuğum gç ve ereşmiş oığını ort kou Mrksizmin geriemesi son on ıın en çrpıcı trise ogusuur Doğu Avrup Sovet mprtoruğu çökmş ve özgrğne kvuşn keerin epsi Komnizm en vzgeçmişerir Etiop ve Moğoistn gibi bir znr Soveter iriği orusı tın on bşk keer e Mrksizmi terk etmişerir. Soveter iriği çözmş ve erine içbiri MrksistLeninist sisteme öne timeen on beş bğımsz cumuriet ort çıkıştır D en Komnist eveter mevcuttur Vietnm Kuze Kore Kb Los ve Çin Hk Cumurieti m içbiri 2
C BASA SUUŞ
ekonoik olarak gçl deildir ve hiçiri sala görneektedir Bir ilyarın zerinde insanın hl onist dkta altında yaıyor olasına ve Marksist dalganın yeniden kaarası teoride hl nkn görnesine raen, on ya da yiri yıl soa dnya zernde ir tane ile onist devlet kalaası da aırtıcı olayacaktır! Sonuçolduundan olarak, onist sistein kurucuları eni ilk tahin leride çok daha az öneli kiilerdi Bu sonuçtan çı karsaayla, oniz karıtı olan Thoas Jeferson e da Sith gii kiiler ilk askıda varsaydııdan çok daha etkili kiilikler olalıdırlar Bir dier çıkarsaa da, etkili kiiler listesine eklenesi gereken yeni ir isi olduudurMikhail Goraçov, Sovyetler iliinin kaderini elirleyen son yıllarda ( 19851991) u lken lideriydi Politi ka ve eyleleri ve krz anlardaki eyleszliSouk savaın sona ernesinde,onn gerileesinde ve Soyetler Brlii'nindaılasındaki el alı etkenlerden iridr Bu olaylarn yk önei gözönnde ulundurularak Goraçov u askıya dahil edilitir Belki Lenin'in az altda aa geçinl siyasi liderleri irçounun zerinde, 95. sırada deerlenditir Br dier ihtilaflı olası kn deiiklik, Edward de erei gerçek Willia Shakespeare olarak kitaa aladır itai kitapların çounda, yazarın gerçek kiiliinin Avon nehri kıyısındaki Stratfordlu ada olduu kaul edilektedir Bu dei klk iraz gönlsz yapılıtır İlk askıda gerçekleri iyice aratıradan, sadece kalaalıın ardından giderek, Stratfordlu ada ı ounların yazarı olarak kaul etekle yaptıı ciddi hatanın itirafı alaına gelektedir O zaandan eri, sorunun her iki cevaı zerinde yapılan tartıaları dikkatle inceledi ve kanıtların aırlıkla tratfordlunun aleyhinde, ere'ın ise lehinde olduu sonucuna vardı Bu hacide ir kitapta, oyunları yazanın Stratfordlu deil Edward de ere olduunu gösteren tartıaların taaını kapsa aya yeriizin izin vereesinden dolayı zny Ua rı etinde i r ilgi çok okur yeterlikonuda olacatır İgilenen okur sunulan daha tagerçekler ve ayrıntılı için,için u ilginç elir 3
N N
lec br eser saılablecek, harlton Ogburn tarafından azlmış mükemmel br ktaba, The Msterous Wllam Shakespeare" e başrablr. orbaço'un a sıra, baskıda er almaan kş daha Er nest Rutherford e Henr Fordktabnen baskısna dahl edld. Rutherford rmnc üzılın en ünlü blm nsanlarından br-
d.Ktabı azdım sıradalgl O'nuolarak, nasıl gzardı edeblm hç bl emorum Bu hmalmle brkaç blm nsa şaşkınlıklarını fade ettler. Blmsel başarılarını gzden geçrrken, çadaş atom teorsne katksının bu konua Nels Bohun aptıı katkıdan daha fazla olduu sonucuna ardım (Nels Bohr lk baskıda 100. sırada er almaktadı). Radoaktte konusundak blgler mze kattıkları se ( 58. srada er almış olan) Becquereln katkılarından daha nemld. Henr Ford, lk baskıda şeref lstes"nd bulunanlardan brd. Ancak, br çok okur bana azarak Ona deernn altında paha bçtm dda ettler e neden lk üz çnde er alması gerekt n anlattılar. Mesele enden düşünürken eleştrlern haklıına karar erd e bu baskıı ugun şeklde deştrdm. Bununla brlkte, en baskının o çokluula ortaa çıktı gb br fkre kapılmamak gerekr Ford hakkndak düşüncelermn deş mesne ol açan traz mektuplarının del başka konularda daha fazla saıda trazlar da olmuştumektuplardak akl ürütnesalamlııdı.Bu kaptak derecelendrme,ersle dorusula benm grüşlermdrokur a da zmanların uzlaşmı deldr.
En etkl ler"e apılan üç laee (orbaço, Rutherford e Ford) er açablmek çn, lk baskıda bu grup çnde er alan üç kş lsteden çıkarmak gerekordu. Bu üç kş şunlardır: Nels Bohr, Pablo Pcasso e Antone Henr Becquerel. Elbette k bu hç br şeklde Onları öne addettm anlaına gelmemektedr. Tam tersne; bu üç kş, şeref lstesde er alan derler e adlarını erm eterl olmadıından anaadıım erkek e kadınlar gb, çnde aşadıımız şu büüle dünaı aratmakta ardımları olmuş etenekl e etkn kşlerdr. chael H Ha Oak 992
Böyle; a ve b ala güü ve ee yara a rdan dele; çok dahane da oldgörüyorz / Home rosn sarayla apaka şehlen çüüp b b dan fazla b man ek hee ya da hai n yamak de er?
I BAN
65
B Geş
5
ÖÖ Ltts on th ngish ngiiz zin mktupa a ki tana Votai 16 yna ngitykn az okuuş yaz ş aaan şu tatşmaana kuak isafii ouğunu anat n yk aa kii? Casa skn ya a Timunk mi yoksa Comw i? Konuşaaan ii i Isaa Nwton'un hiç kuşkusuz n yk aam ouğunu iia tti Votai u yagya katmakta çnk Gçğin gy ynimizin fnisi oanaa sayg ouuz onu zo kuanaak kş� tin ği Votai i Isaa Nwton'n gmiş gçmiş n yk aam o uğuna gçktn inanmş y yoksa sa fsf mi yapyo u? Bu i yan anatan hikay iginç i sou otaya çkayo nya zin yaşayan miyaaa insan içinn aaa hangii taihin akşn n faza tkimişti? Bu kitap u souya vam taiht n tkii ouğu na inanğm 100 kişinin ana g saamas Şunu vuguama ym ki u en ekişiin i istsii bü kişiin ği Önğin ist tain gii son tkii zai v kapsiz i aam y uukn aziz tsinki Caini Ana y aama makta Bu kitap sa v sa taih v nyann giişat zin n yk tkiyi yapş 100 kişinin ki ouğu sousu zin uuBu 100 kişiyi nm in g saa yani h i inin insank taihi v iğ insanan gnik hayata zin ki gn tkiin g Oağanst insanan y ağ y i topuuk; onu ouştuan kişiin soyu ya a suçu n ya a gizi kamş paak nki ya a gstişsiz ouğuna akaks zn mutaka igi çkiii; Ona yaşamamz şkiniiş v nyamza içim viş insana
7
N N
100
yle br katalo oltrmadan nce, kn lsteye alnmaya yn oldğnn ve b ynlğn daynaklarnn temel krallarn ortaya koymak erekr lk kral, saece geeken n sanlarn b lstede yer almaya ynd ğnn z nnde ttlmasdr. kral ylamas bazen oldkça çtr; rneğn, Çnl ble ao Tz erçekten yam mdr, yoksa yalnzca br ef sane ks mdr? Ya Homeros Ya Ezop (Aesop), nl "Fablar yazdğ varsaylan k? b drmlarda, kantlar venlr rnmedğnde, eldek blye dayanan br tamn yapmak zornda kaldm blmsel br tahmn oldğna venyorm. Anonm kler de ktabn kapsam dnda brakld Tekerleğ cat eden nsann tekerlek tek k tarafndan cat eddyse eğeretkl br k oldğ çok açktr, belk de b ktapta yer alan nsanlarn br çoğndan daha nemldr. Ancak nördğm krallar çerçevesnde k, yazybrlkte, cat edenkapsam k vednda nsan rkna bağta b lnm dğerosmszlerle brakld. lstey otrrken sadece tarhtek en nl ya da baarlarndan dolay ayrcalkl yer ednm nsanlar seçmedm n, yetenek ya da asalet kavramlarnn hçbr "etkl olmak la ayn ey değldr Dolaysyla, enjamn Frankln, Martn ther Kn Jr., abe Rth ve hatta eonardo da Vnc ble bazlar eref lstesnde br yer blablmekle brlkte b lstenn dnda braklmlardr. Dğer yandan, "etk her zaman hayrl br eklde ortaya çkmayablr b nedenle de Htler b ğrsz br dah, stede yer almak çn erekl lçtler karlayablmektedr zrnde drdğmz "etkllk kavramnn dnyay byk lçde kapsamas erektğnden, et kler daha çk yerel olan br çok kalbr st poltkacnn smler de brada yoktr. Ancak, öneml br lke zerndek çok belrn etk, tm dnyaya yayn latrlablecek daha az yönlendrc br etkenle edeğerdedr dolaysyla etks temelde lkesnde hssedlm olmakla brlkte, Rs çar yk edro stemde örnmektedr. olan klerle snrlamadmstem eçmnsanlğn kaklar uüü zerndeketklem etkler de ayn derecede z önnde blndrlmtr 8
ÖÖZ
e a elece u tapta ere ve adınlar derecelendrr en aptlarnn elece uşalar ve olalar üernde olası etlern de ö önünde bulundurdum eleceğe lşn bllerm ço ıstlı olduğundan etnn sürell deecesn doğrua an olara tahmn edemeeeğm açtr Yne de, örneğn eletr bun dan 500 l sonra hl öneml olacağndan, Farada ve Maxell'n onua atılarnn bden ço sonra uşaların ünlü haatlarn etlemee devam edeceğ tahmn olduça üvenlr örünü or enel olara, bell başlı tarhsel elşmelern hçbrnn te r nsann başarsı olmadığı söleneblr u tapta bsl l ele alndğından her elşmenn etrdğ artılar, olaa atı da bulunanlara, her brnn atıs orannda dağıtmaa çalıştım Dolasıla şler, ll oldular öneml ola ve hareetlern dlmle an sırada derecelendrlmedler aman aman, belrn br ola vea hareetten neredese te başna sorumlu olan br ş, daha öneml br hareette daha a basn br rol onaan dğer br şnn üernde er ald u duruma çarpc br örne Muhammedn slam dnnn şe llenmesnde şsel etsnn, sanın Hırstan dnnn şel lenmes üernde etsnden ço daha fala olduğu olunda nancım nedenle, Muhammedn sa dan daha üst sırada bulunmasıdr u tab , Muhammedn sa dan d bübr adam olduğunu Faladüşündüğüm saıda nsannanlamına atıda elmemetedr bulunduğu ama çlernden hçb rnn atısınn dğerlernden daha öneml olmadğı baı öneml oalar vardır İ br örne, patlacı maddeler ve ateşl slahlarn elşmesdr br dğer adnların öürleşmes hareet br başası se Hndumn üselş ve evrmdr u olalarn her br büü önem taşmala brlte, artları atıda bulunanlar arasında pa edlse, atsı olan şlerden hçbr bu lstede er alaca ntelğ aalaamadı elşmelern br çn r temslc seçp alnı O aman, ca bu şnn bu tadr edlmes her maul olurbmu Hç sanmıorum 9
N N
100 öle i öntemle Hnd filoof Snk Hindimin i temil ii olk litenin şlınd e lıdı Am Snk ne çok nld Hinditn dışınd hemen hiç tnınmne de olğnt etkili ene şekilde dee teşli ilhlı n eviminin göelilik eltivite) teoiinden önemli oldğ geekçeine dnk mki-
neli tfeğin ilk modelleinden iinin midi oln Rihd Gtling'i Alet intein'ın einde i ı eleştimek n öle gelio ki i hfif i dvnış old gii dmld eşitle ındn iini eyek vedim. kitpt e ln he kişi önemli i heketin temilii olmndn çok kendiinin geçek etkii temel lınk eçilmişti iiile ıkı işiliği içindeki iki kişinin otk i şı elde etmei hlinde ie öel i kl enimenmişti. Öneğin Oville ve Wil Wight çğı it edeken iileine o kd kın ç lışmışldı ki id he iinin ptığı kişiel ktkıı ıştrmk needee imknıdı dmd he iinin atkı onını elilemee çlışmk ve on d litede ikiine ı ie e ve mek de nlmı göno nn eine iki kişi otk i ölm olk değelendiilmişled Wight kdeşle gii Kl Mx ve Fiedih ngel de şlığı dh önemli oldğn dşndğm Mx'ın dını tşımkl i likte tek ölm plşıol i ol otk ktkıd lnn ikç kişi dh nı şekilde değelendiilmişledi vgl mk iteim ki klşım nı lnd çlışmktnŞn ötee gitme miş kişile için değilkı işiliğinde lnnl için geçelidi. Kişinin litedeki eini elilemek için göz önnde ln dlmı öneilen i diğe etken dh vdı. Geie dönk d şnldğnde eğe Gglelmo Moni do it etmemiş ol dı i kç ıl içinde i şkının nı idı pileek oldğ n göelio. ene şekilde İpn'nın Hendo Cote ol mdı d Mekik'ı fethetmei ve ev teoinin Chle D win olmdn d ot konlilmei mmkn görnmeked.Fkt işle olııl Moni Cote ve Dwin tfıdn
2
ÖÖZ
ypltr olysyl, bu üç k lstede brlr göre derece ledrl ve sls olckt" tğn tbr edletr Öte yd çok dr brkç s, Olr olsyd sl orty çkyblecek öel olylrd soruluydulr u klereg H, eethove , Muhed ve Fth Wll' çd e buluuklr, gelgüel oluturulu brol grup değerledrle ve dereceledrlesde, kedlere hs brlr ğrlğ dh yüksek tutuldu; çükü bu kler kele t lyl ked blr etkl"ydler üyd yy o lyrlrc k çde, büyük br byog rf sölüğüde yer llr or lyod br"de düüktür rlr byogrfk çllrd sö edleye lyk bulu belk de yr b k ck yüde yr" bu ktptk lstede yer lktdr olysyl, bu lstedek her br k, be fkrce, trh tl klerdedr ler uygrlğ yptklr ktklr kdr, kdlr sl ğ eseleler üerdek etkler de , bu lsteek sylr gösterebldğde çok dh fl olduğu çktr ck, etkl k ler br ry geldğ seçk br topluluk, doğldr k, etk yrtk ç yeteeğ h de frst ollrd olucktr Trh boyuc kdlr bu kbl frstlrd hru brkllrdr ve lstede sdece k d yer ls bu üücü gerçeğ yl br yssdr yrclk" dee ho gerçeğ lstee gösterelk olrk brkç kd ekleyerek skly çlkt hçbr göreoru u ktp geçte gerçekenollr dyldr; ols gerekelere y d kurulrn dh etlkç dvrlr hlde olbleceklere değ Üyeler geçte ğdur edl rkç ve etk topluluklr ç de beer söler söyleeblr u evterde kler dereceledrlesde etk" tek öl çüt olduğuu vurgult Elbette k ü, syglk, yteek, br çok br ol ve soylu klk gb bk ölçütlere dy üt kler" lsteler hrlk d üküdü
N N 100
Oku kend len luşu deneyn yşy çğl kdeng b lnd en ekl en yclkl y d bşk ynleyl n kşlkle lbl bu lede En ekl 100 y ec ben çn e byleyc e de eğlencelyd ve nnyu le de kend le vey lelen luşuuken cycğn nel çbdn şnu klckn Lendek le benklele çkşyck en çkşld d. Öneğn gelş geçş en byk gç b 100" ene k yy yeğleyeb y d en kk 100" ende dşney ec edebln Eğe en ekl" kş dyln belleey eçeen u çlşn e ben çlşn bn kndş lduğu gb e yen b bkş ç knd.
22
EN ET K i N
Mİslam/u h; od siah ap Hacrü i b / 2
1 Hz. MHMM (5702)
Dünynın en etkii kişierinin istesinde bşı eken kişi rk Muhmmedi semem bzı kurrı şşırtbiir bzırı d bu k nuyu srguybiirer nk trihte hem dini hem de din dışı nrd üstün bşrı göstermiş tek kişiydi. Mütevzı kökenerden een Muhmmed dnynın en byük dnerinden birini kurdu yydı ve sn deree etkii bir siys ider du. Bugün öümünden n ü yüzyı snr etkisinin güü ve yygınığı h sürmektedir Bu kitptki insnr ın ğunuğu uygrık merkezerinde kütür düzeyi yüksek y d byük siys önem tşıyn usrın yesi rk dğmuş ve bu rtmrd yetiştirimiş mnın getir diği stünüğe shiptirer.Muhmmed ise 50 yıınd Arbistnın güneyindeki Mekke şehrinde zmnr tiret snt ve biim merkezerinin k uzğınd n dünynın geri kmış bir yerinde dğmuştu Atı yşınd öksz kdı ve mtevzı kşurd byü düİsm geeneği bize kumsı yzmsı mığını söyer Yirmi beş yşındyken zengin bir du evenmesinin rdındn ekn
25
N N
1 mk duumu ylet Yne de kık yın yklıncy kd sı dıı b nsn olduğu konusund çok z östee vdı. O znl plın çoğu putpeestt b çok tnıy nnı ldı.Bununl blkte Mekkede z syıd Yhud ve Hıstyn d ydı ve tüm even yöneten tek ve mutlk Tnı'nın vlığını Muhmed büyük b olsılıkl lk onldn öğend. Kık yın eldğnde Muhmmed bu tek Allhın kendsyle b melek Ceb l cıığıyl konumkt olduğun ve eçek nnc yymk çn Onu seçtğne yce nnmıtı. Üç yıl boyunc Muhmmed sdece ykın kdlın ve yndlın vz ved Son 6 3lede hlk çık vzl b ldı Yv yv ynd kznıken Mekke dek yetklle Onu tehlkel b htsızlık unsuu olk ömeye bldıl. 622 yılın d üvenlğnden ende eden Muhmed kendsne öneml s ysl üce shp b konumun öneldğ Mekkenn yklık 300
kuzeynde b eh oln Medneye öçtü. Hcet olk blnen bu öç Peymben hytının dönüm noktsıydı. Mekke de mütlenn syısı zdı. Medne de se syı lı ttı ve kıs b süe son kendsn needeyse mutlk b lde hlne eten b etk olutudu Sonk bkç yıl çnde ynd lı hızl çoğlmktyken Medne ve Mekke sınd b dz ç pım old. Bu sv 630 yılınd Muhmmedn Mekkeye zele b th olk dönmesyle son ed. Hytının kln k buçuk yı Ap kblelenn yen dn sütle kbul etmelene tnık oldu. Muhmed 632 yılınd öldüğünde tüm üney Abstnn etkl yönetcsyd Ap Bedevle çetn svçıl olmlıyl tnınıldı.Anck syılı zdı lındk çtıml ve yıkıcı sv hl otlığı k sıp kvuuyodu. Kuzeydek tım lnlınd yelem kllıkl ın büyü dulıyl denk değldleAm thte lk kez Muhm ed tndn bletldkten ve yüeklene Tnı nncının co kusu dolduktn son bu küçük Ap odulı nsnlık thndek en ıtıcı ethlee yoldı Abstnın kuzey doğusund Ssnlen büyükoln PesBzns mptoluğu kuzey meke z Konstntnopols y d Doğu Rombtısınd İmptoluğu 26
*
RA RLG •
ARD ZA
,
Muhammed'in öldüğ sıraarda (M,S 632) sam topakar M.5 740arda sam maraoğ *
vş
m ap
RA D
N N
yer amaktaydı Sayısa oarak Arapar karşıarındakern ç den değd Ama savaş aanında er şey amaşkaydı ve oşku dou Arapar, Meopotamya, Surye ve Fstnn tamamını sürate fet etter 642 yııa kadar ers orduarı Kadsye (637) ve Navent (642) savaşarında yenye uğratımış, Mısır da ans mparatoruğundan aınmıştı.yakın arkadaşarı ve aefer oan Euekr ve Muammedn Ömer nü Hattaın komuta ettğ u üyük feter e Arap orduarına yeter emed. 711e kadar, Kuey Afrkayı r aştan r aşa eçerek Atas okyanuuna kadar nder. uradan kueye yöneder Ceetarık oğaın aşarak spanya dak Vot kraığını yender r süre, Müsümanar Hırstyan Avrupanın tamamını yenye uğrataakmış r örünüm ortaya çıkmış omaıdır. Anak, 732 de ur savaşıda, Fransanın çerne eremş r Müsüman ordusu sonunda Frenker tarafından yenye uğratıamş t Yne de, eyamerernn söyemye oşmuş u edever, r yüyıı umayan r savaş dönem çnde, Hndstan sınırından Atas okyanusuna uanan r mparatoruk dünyanın o üne dek ördüğü en üyük mparatoruğu yaratışardı Orduarın fetettğ er yerde, yen nana üyük öçüd yöneş ennde sonunda erçekeşyordu. u fetern tümü ünümüe kadar kaıı omadı erser (ranıar), eyamen dne ağı kamaka rkte, o amandan uyed yana Arapardan er adıar ve spanyada yüyıdan faaağımsııkarını süren savaş, Hırstyanarın yarımada nın tamamıı yenden ee eçrmeerye sonuçandı ununa r kte, esk uyarıkarın k eşğ Meopotamya ve Mısır, tıpkı Ku ey Afrka kıyıarının tamamı , Arap oarak adı. Yen dn e çen yıar çnde k Müsüman feternn uaştığı sınırarın çok ötesne doğru yayımaya devam ett ünümüde Afrka ve Orta Asya da on myonara akstan, Kuey Hndstan ve Endoneyada se daa faa sayıda mümn vardır Yen nanç Endone yada reştr r etken omutur At kıta Hndstan da se, Müsüman ve Hnduar arasındak çatışma rk ouşumunun önünde önem r enedr 28
z MUMMD
O e Mummei innık ii eineki ekiinin kp mı nı eğeeniimeii? Bn ine gibi İm m mineinin yı eine byk bi ekiye ipiDnyki byk inein kuucuınn bu kip öe çıkmının neeni buu Dny eine Mmnın ykık iki kı Hıiiyn yığn göe, Mummen İn ı ye mı bngıç u gönebii Bu kın iki eme ebebi vı Önceike Mumme İmn geiimine, İnın Hıiiynığın geiimine oynığnn önemi bi o oynmıı İ Hı iiynığın eme k ve mnevi kieeini bunın Yu iikeki kieeen kı onını) o mı omk biik e, Hıiiyn eoojiini geiien, yyımını ğyn e kii ve Yeni Aiin byk bi bömnn yı Ai Pu Pvuu Mumme ie İmın em eoojiin em e eme k ve mnevi ikeeini oy koymuu Bun ek ok yeni inncın kbu gömeine ve İmi ibeein yeemeine en önemi o oynmıı Dı keniine viy youy geen ve Onun öyeminin bi opnmınn oun Mmnığın ku kibı Kunın yııSöyeikeinin çoğu ğığın ğı yukı ın ık knk ky ınmı ve ömnn ein en mn geçmeen, km nieiği ıyck ekie bi y geiimi ie e çok ekii omuu Doyııy Kun, Mummein iki ve öğeiini emi ee İnın öğeiinin bu ekie eenmi i eimie buunmmkı Mmn için Kun, en İnci in Hıiiyn için ıığı önemi ıığın n, Mummein Kun youy yığı eki çok byk omu u Mummin İm eineki göecei ekiinin, İ Mei ve Ai Pun Hıiiynık eine biike bıkmı oukı ekien byk omı muemei O e, in e yine bkıığın Mummein innık ii eine İ k ekii ouğunu öyemek mmkn Bunun öeine, Mumme İn kı ok) ine o uğu k in ıı n bi iei H Ap eiei nin kınki iici gç ok, m mnın en ekii iy i ei ok eğeeniie yeii 29
N 1
nei tihse oyın bi çoğu için çınımz oduı ve oyın ynendien siys ide odn d oty çıc ğı sy enebii. neğin Simon Boiv hiç yşış osydı d Güney Aei ooniei muhtemeen zgüüeini zncdı. Anc A fetihei hınd bu syeneez Muhed de nce benzei bi oy güeişti ve fetihein Onsuz d bşı oduğun inn için hiçbi neden yotu. İnsnı tibiece hinde bu oguy şıştııbiece te fetih on üçüncü yüzyıd Moğoın teede Cengiz Hnın etisine bğı fetiheidi. Anc yyı nı Aın fetiheine ge dh geniş om biite bu fetihe ıcı omdı ve bugün Moğoın yşt oduğu yut Cengiz Hn ncesinin sınıın çeidi Aın fetihei ise ço fıdı. Itn Fs d sdece İs inncıy deği ynı znd A dii tih ve ütüüye bieşiş bi eezinde A ükeeidusı zincii ve uzntdı. Kunın Müsün dininin Aç yzımış omsı A diinin dn geçen on üç yı boyunc hees tfındn nşı yc ehçeee yışını büyü bi osıı engeeişti. A devetei sınd fı ve bünee ebette vdı ve bun gznünde buunduuy d değe bu ısi yıı süeii z eden nei bii unsun gzümüzü ız neden oıdı neğin ne İn ne de Endonezy he iisi de he Müsün he de Pedo üeten üee o bi ite 7 ışındi Pedo bgosun tımmışdı. dece ve193 sdece A üeeinin bgoy tımış omsı biSte sdüf değidi O hde güyouz i yedinci yüzyıdi A ftihei insnı tihi üzeinde günüüze d nei bi o oyny dev etmişti. Dinse ve din dışı etiein bu essiz ışıı Muhedin insnı tihindei en etii işi" ünvnını h ettiğine innm yo çtdı
3
2
S C N O N (121727)
ğa gd an d Nwona h
POP
s Newton gelmş geçmş blm dmlrnn en etls ve en büyüğü Gllenn öldüğü 64 ylnn ylbş günü Woolsth r pe nglterede doğd. Mhmmed gb O d bbsnn ölümünden sonr dünyy gelmşt Çolğnd mnelerle lgl o nlrd yd değer br yeteneğe shpt ve ellern ço y lln yord.All br ço olmsn rğmen old pe dtl değld ve fzl lg çemd Ergenl çğnd nnes br çftç oğn mr On oldn ld. Oğlnn yeteneern bş nlrd onsnd bereet versn Ünverstesne n old ve bögry lee Newtonoldğ on sez yşndyen Cmbrdge d. Brd fen bmler ve mtemt onlrnd o zmnlr bl
N N
100 nen e e çbuk öğen ve kıs b se sn ken bğısı tıın öne Y b ve e ı sın geçen see snn nı ten eğten bse te en teeen ttı n en ı tı bn nığı b öne Bu ıın bın teeskpun ı stn nınk çı çığı çıtı İngi Fns Bn ve Fnsı Ren Destes Avupı b ını Astteesn sö eene be bğktn vgeçp ken ene ve göeen p çğıktıBn ve Destesın söe söeğn bk e (e) uguı e ett Yen t e en teeskpu kunk geçeketğ stn göee bu nk çı ev pı eknk bi lınk e nee se Newtnun bn eket knunu k bnen ke
nn Kn teen tıtı ıı ssten keeen Hve ve geegene n gne çevesnek eketen e een knunı bun Jnnes Kepe gb ğe bk b ı b sın en tee bge sunuı Ank st b bk öç e enteekteen unğıı ve Fns Bnun bn tekn je ugunsı nsn ntısının btn kıını eğteb eeğne kn öngösnn knıtı en t ktu. eç Cpenus (Ko)ve e esk bn nı gıl ınn bıını b ken tp evenn gb nısı n ktkı buunuı bbe bğntısı gönen bu geçeke bse tn pkt kunık bek b te e öntebeek kee t kıı Bu te t kn ve e bn nn bu n eekte uğu kusını sğn s Newtn utu Newtn utığı snuçı ıkt e n steks vnıtı çııın ksın tn tee ken çğu nu 669 ıın geğne e et sın kın, tee nn b kısı ınkkınk çk sn çığı ınıtı Yı nn öne k buuu ıığınbu ğsı çıı çıı Y 32
ISC
üttüü b d öenl dene onuu eton ışıın gökkuşaının tü enklenn b kaışıı oldunu keşfetşt Işıın anıaı e kıınııla lgl kanunladan elde edlen onuçlaı da dkkatle anal etşt u kanunlaı kullanaak 668'de günüüde ato no aaştıalaında kullanılakta olan lk anıtıı telekopu taaladı e al ett u keşe optk alanında apış oduu de nelen onuçlaıla blkte İngl Kalet l Akade'ne eton taafından doku aşındaken unuldu eton'un optk alanındak başaılaı ble O'nu bu ltede b ee eleştek çn etel olabld Anak bu başaıla alt a teatk e ekank alanında elde ettklenden çok daha a öne taşı Mateate en büük katkıı uhteelen üç döt aşladaken ntegal heabı buluş olaıdı Moden ateatn en önel kaanıı olan bu buluş alnıa oden a teatk teon etşten b tohu del anı aanda oklu ula oden bldek bçok gelşenn de otaa çıkaaına ol açaak kada ele b aaçtı eton başka hçb şe apaış oladı ade ntegal heabı buluş olaı ble O'na bu ltede oldukça ükek b konu kaandıaaktı ne de eton'un en önel kşfle len haeketlen neleen b bl dalı olan ekank alanındadı len hehang b kuet etk altında olaalaı halnde naıl haeket ettklen tanılaan bn haeket kanununu Galle buluştu Geçekte elbette bütün le dış kuetlen etk altdadı e ekank blnn en önel ounu bu koşullada len naıl haeket ettd u poble eton taafından klak fn en teel kanunu olaak tanılanableek ünlü kn haeket kanunula çöülüştü Mateatkel olaak = denlele fade edlen bu kanun b n enn an hıındak deşn üene etk eden net kuetn n kütlene bölünene eşt olduunu öle u k haeket kanununa eton b üçünüünü he etke an fkel güe kendne eşt b güçle kaşı koulu) e en ünlü buluşunu eenel eçek kanununu ekled u kanunlaın dödü b aada akaç haeketnden geegenle 33
N N 100
rin gnş traındai ygs atrin adar, marosopi mani sistmrin mn tmnn incnip davranışarının tamin dimsin oana sağayan irşi ir sistm ouşturur Nwton yanız mani anunarını iad tm amadı, y s matmatiğin araçarını uanara u tm anunarın grç ayatta arşıaşıan sorunarın çzm için nası uyguanaicği ni dNwton gstrdi. anunarı, iim v mndisi aanarındai pro mr son drc gniş ir araıta uyguanai v uyguanmış tır da Nwton'un sağığında anunarın n çarpıcı uyguamaarı astronomi aanında yapımıştı Nwton urada da nc tti 168d y sri, gni Ppia'oara iinn, yrçimi v art anunarını anattığı Fsnin Matmatis İ ri"ni yayımadı.Nwton u anunarın, yıdızarın v gzgnrin onum v artrini tam oara tamin tmt nası uanıa icğini yc dinami tmtamini, sorunu, yani yıdızgstrdi v gzgnrin onum astronominin v artrinin Nwton taraından mutşm ir dounuşa tamamn çzmn mişti u ndn, Nwton sıça astronomarın n yğ oara dğrndiriir. O ad Nwton'u iims açıdan nmi aındai dğrn dirmmiz ndir? Eğr ir n iimri ansiopdisi dizinin gz gzdiriirs Nwton'un, anunarının v uuşarının u dizind rangi ir iim adamına gr daa aza i ii ç atı a dar yr aında adığı grr Daası, y uundurumaıdır. iim adamarının Nwton sydiri d diğr gz nnd Sir Isaac'in içir zaman dostu omayan v ciddi anaşmazıar yaşadığı ir adam, Liniz, Nwton, matmati aanında dnya nın aşangıcından ndi dnmin adar yapımış oanardan da a azasını yapmıştır," diyor y Fransız iim adamı Lapac şunarı yazıyor Principia insan dasının yarattığı r rnn zrind, ayrıcaıı ir yr saiptir." Lagrang, Nwtonun g mş gçmiş n y dai oduğunu sı sı irtmiştir. Ernst Mac is, 1901 yıında am adığı yazıda, Nwton'dan u yana 3
ISC
matematk alannda yaplan her şey mekanğn eton kannlar temel alnarak ddaktf formel ve matematksel olarak gelştrlme snden barettr" B belk de eton'n büük başarsnn esas d: Yola çktğnda blm baz avramlar fade yeteneğne sahp olmakla brlkte tahmn yapma yeteneğ kıstl brbrnden ayr d ran gerçeklern ve kannlarn br karmaşas halnde blmşt B ze fzksel kavramlarn genş br aalğna ylanablen ve doğr tahmnlerde blnmak çn kllanlablen br araya getrlmş br kann sstem brakt B kadar ksa br özet çnde eton'n bütün keşflern ay rıntılaryla ele almak mümküneğldr; bna bağl olrak daha az önem arz eden blşlara kend çaplarnda öneml başarlar ol malarna karşn yer verlmemştr. eton termodnak (s bli m) ve akstk (ses blm) konlarna da belrgn ölçüde katkda blnmştr; momentm ve açsal momentmn kornm lke lern ortaya koymş matematktek bnom teoremn blmş ve ldzlarn köken hakkında lk nandc açklamay yapmştr eton'n güne kadar yaşamş en etkl blm adam old ğ kabl edleblr ama yne de neden Büyük İskender veya Geor ge Washngton gb bell başl syasetçlern ve İsa Mesh ve Gata ma Bda gb dn kşlklern üzernde yer almas gerektğ sorla blr. Benm görüşüm; sasal değşmlern öneml olmalarna kar şn İskendern ölmünden 500 yl sonra da dünyadak nsanlarn çoğnlğnn İskender'den beş yüzyl önce yaşamş atalar gb yaşaakta oldklar gerçeğnn teslm edlmes gerektğ yoln dadr. Benzer şeklde M. 1500 ylnda nsanlarn büyük ksm nn gündelk hayatl ar MÖ. 1500 yılnda oldğndan çok farkl· değld. Ama son beş yüz yldr modern bl mn gelşmesyle n sanlarn gündelk hayatlar da kökten değşmştr. Gydklermz yedklermz yaptğmz şler ve boş zamanlarmz değerlendr me şeklmz M.S. 150ün nsanlarndan çok ama çok farkldr. B lmsel keşfler yalnzca teknoloj ve ekonomde köklü değşklk ler yapmakla kalm amş; syaset dnsel düşünce sanat ve felsefey de tamaen değştrmştr Blmdek devrmden sonra nsan et 35
N N 100
kinliklerinin eskisi gibi oln pek ynı klmıştır e b listede bnc bilim dmı e kşiin yer lmsı d b nedenledir. New ton, sdece bilim dmlrının en ekisi değil, bilim teorisinin ge lişiminde en etki rol oynyn kişidi r e b nedenle erngi bir dnynın en etkili kişileri listesinin en st y d en st sıry ykın bir sırsını k etmektedir. Newton, 1 yılınd öld e Westminster Ktedrline göml dB şeree erişen ilk bilim dmıydı
36
3
i S M S i H (.. 6 .. 30) İs'nın nsnlık h zndk ks kd çık k k u lsnn s sılnd y lıy lmsı çk z kş fındn sgulnkıAslınd, dnnın n kn dnn lkn mş ln İs'nın ndn lk sıd y lmdığının sgulnmsı dh lsıdı. Hısynlığın zmn çnd dğ dnl gö çk dh fzl mmn shp lduğu ışılmz Ank u kp dğlnln, fklı dnln rrln gö n kd kl lduğu dğl d, kşln ln gö n kd kl lduğudu Hısn lık, İslmdn fklı lk, k kş dğl k kş İs v Azz Pulfındn kuulmuşu v u ndnl glşm knusund gös ln çnın pys u k kş sınd pylşıılmlıdı 37
N N
1
İsa Hırstyanlığın temel ruhan akış açısı ve nsan davranışına lşkn fkrler kadar, temel etk lkelern de oluşturdu Anak Hı rstyan teolos esas olarak A aulun çalışmalarıyla şekllend rmşt İsa, ruhan r mesa sundu A aul, una İsaya tapın mayı ekled Dahası, aul Yen Ahtn kayda değer r kısmı nın yaaı veenHırstyanlıın arkasındk yk çt rn yyıldak yayılma srenn İsa, uda ve Muhammeden farklı olarak, öldğnde oldukça ençt ve arkasnda kısıtlı sayıda havar ıraktı İsanın öldğ sı ralar mtler sadee kçk r "Yahud mehe oluşturuyorar dı u kçk mehen, hem Yahudlere hem de Yahud olmayan lara ulaşan ve aman çnde dnyanın en yk dnlernden r halne elen dnamk ve çok daha yk r harekete dönşmes yk ölçde A aulun yaılarının ve dn yayma konusunda k tme tkenme çaalarınn sonuudur u nedenlerle aı nsanlar İsadan çok A aulun Hırstyan lığın kurusu sayılmaı erektn ler srerler u mantksal so nua ulaşaak r rdeleme, A aulun lstede İsanın ernde yer almasnı erektrr unua rkte, her ne kadar A aulun etk s olmadan Hrstyanlığın ne durumda olaleeğ pek açık değlse de İsa s Hrstyanlığın var le olamayaağı oldukça açıktr Yne de Hırstyan klsesnn ya da Hrstyanların daha sonra İsa adına yapmış oldukları tm şlerden İsanın sorumlu tutulması da, kends u eylemlernaıları, çoğunuörneğn onaylamayaağından, man tıklı örnmemektedr çeştl Hırstyanpek mehep ler arasındak dn savaşları, Yahudlern arara katledlmeler nn ya da kıyma uğratılmalarının, İsanın tutum ve öğretlerne ay kırılığı o kadar açıktır k, unları İsanın telkn ettğn söylemek ta mamen mantksı olaaktır enr şeklde, odern lmn temeller atı Avrupanın Hırs tyan ulusları tarafından atılmış olmakla rlkte, lmn elşmn de İsann payından sö etmek de uyunsu olaaktır Şurası mu hakkaktı k, lk Hırstyanlar İsa öğretsn fksednyanın lm sel nelemes çn r çağrı olarak yorumlamamışlardır Aslında Romanın Hırstyanlığı kaulyle rlkte hem enel teknolo d 38
S MS
ein de em de ilime göerilen ilginin dereeinde ir düşüş gö lenmişir ilimin Avrup d m n içinde eniden gelişm ei Avrup ir ınd ilimel düşün eden n ir şler olduğunun ir gö egeidir şeler İ ölemleri değiArioele ve Elidi çlışm l rınd imgeleşen Anik Yn n m nığı r on li mdır Modern ilimin kilienin güünün ve Hıriin ofulğunn dok olduğu m nl rd değil deAvrp 'nın Hırii nlık önei mir ın eniden ilgi göermee şl dığ ir dönem ol n Rönen n emen rdınd n gelişmei de dikke değer ir konudur İ 'nın Yeni Ai e nl ıldığı şeklile ik ei okrlrı çoğu için çok ildikir ve urd ekr rl m kır Yine de k dedilmei gereken irk ç nok v rdır Önelikle İ nın ı kkınd ip oldğumu ilginin çoğu kein değildir. Gerçek dının ne olduğnd n ile emin değili . üük ir ol ılıkl ık r l nır ir Y udi dı ol n Yeş (İngili ei Jou idi oğum ılı d kein de ildir MÖ 6 olduğu düşünülmekedir Mürileri r fınd n çok ii ilinmiş olm ı gereken ölüm ılı ile ugün ke in l r k ilinemior. İ rk ınd kendiine i ırl r ır k m dı ve ı kkınd emen üm ildiklerimi Yeni Ai eki kıl rd v r ol nl rdır Y ık ki Yeni Ai in ilk dör meni çeşili nok l rd irirle rile çelişkie düşer Örneğin M ve Lk İ nın on ölerini f rklı şekill erde if de ederler er iki şekil de e düfen Eki Aien doğrudn pılmış l nıl rdır İ nın Eki Ai ten lını p ilmei k r ol n ir şe de ğildi Hırii nlığı şl n kişi olm ın k rşın kendii in nçlı ir Ydidi İ nın Eki Ai in İr ni peg merlerine ir çok önden çok en ediğine ve nl rd n derinden ekilenmiş olduğun ık ık iş re edilir u peg merler gii İ d 'n gören in nl r ü erinde derin ve klıı i ler ır k n on deree ekileii ir kişiliğe ipi. K ri m ik ö üğünün m nl mıl k ri mik ir kişidi nnl irlike ir nok d Mu mmed ile kekin ir e olşurdu Mu mmed'in dini oldğ k d r i i ir lider de 39
N TKN 100
m n k rşn İ 'nn ne ğlğnd ne de onr ki yüyld yer ln iyi gelişmeler üerinde hemen hiç etkii ommştr. (Elbett her ikii de uun v deli iy l gelişmeler üerinde dol yl bir etkiye hiptir İ etkiini tm men hl ki ve uh ni konul rd hiettirmiştir. önelikle ki konuletkilediğ rd br kty eğer etik düşüncele rininİ dünyy nehl derecede i ormk hiç kuşkuu ki uygun olc ktr İ öğretiinin merkeinde durn önermelerden biri Altn kurl" olduğu t rtşlm Günümüde Alt kur l Hritiyn Hritiyn Olm y n yrm yplm kn çoğu inn tr fnd n hl ki d vr şl rn kl y kn bir rehberi kbul edilmektedir u kur l her m n b ş rl ol m k d genelikle uygul m y ç lşr.Eğer İ bu neredeye evrenel k bul gö müş kur ln çkş nokt ol yd mutl k bu litenin en bşnd yer lrd.
Am Altn ku l ld Y hudiliğin İ'nn doğumunun çok önceinde k bul etmiş olduğu bir önermedir M.Ö 1 yüyln h h ml r n lideri ol n Hillel Altn kur l çkç if de etmiş ve Y hudiliğin en önde gelen ilkei olduğunu vurgul mştr. u düşünce y l c t düny nd bilinen bir şey de değildir Çinli filoof Konfüçyü bu görüşü y kl şk M.Ö. OOde ort y t rken eki bir Hint det n ol n M h bh r t 'd d geçtiğini öylemiştir. Altn kur ln rk d y t n felefe belli b şl dini toplulukl rn nere deye hepi t r fnd n k bul edilmektedir. Peki bu İ ' n hl k ilişkin ögün fikirleri olm dğ nl mn m gelmektedir Hiç de değil Çok öel bir b kş ç M tt 543 44de unulm kt dr: Komşuu dmandannt t dnd duuşs du Ama bn na dioum dman sana ant oku anaa hadua snd nt i ap sni s dn sana dn i dua t
Ve birkç tr öncei ..kötülüğe k rş koym S ğ y n ğn vururl r ol y n ğn d çevir"
S MS
u üşünceler İ 'nn gününe ne Yhuiliin ne e ier inlerin ilkeleri r ny hi şüphe i şiiye ek ife eil iş en rpc e ögün etik görüşler r nr Eer yygn ol r uyguln lrİ 'y bu kitpt ilk ry lkt hi tereüt ei A gereibu gör şler uygul bir yn genel bileişin göreekteirler Hri yygn tiynlrn ou üşnn e kbul ecek n erini en l ükeel bir üny belki gerekleşebilecek bir iel olrk üşünekte nck iine yş gerek üny rnşlr yönlenirecek klc bir rehber ol görüşünü pylşktrlr Norl koşullr ltn bu i keyi uygul gibi bşklrnn uygul n bekleeyi e ocuklr uygullr gerektiini öreteyi. un n oly İ nn en kenine h öreti i erk uynrn nck uygulny lşlyn bir önere olrk lktr
4
B (. 56383) Aı adı P n ddhata olan Gautama uda, dünyanın n büyük dnlnd n b olan udzmn kuucuudu. ddhata, Hn dtanın kuzş ydoğuunda, palnınıının yakınlaında bulunan Kaplavatu hnd hükümN ü b kalın oğluydu Gautama klanı v akya kabl nd n olan ddhatanın MÖ. 563 yılında, N paln şmdk ınılaı çnd bulunan Lumbnd doğduğu vay t dl. On altı yaşındayk n aynı yaştak kuz nyl vl nd aayın tantanalı otamında y tş n ddhata'nın madd ahatlık anlamında hçb kğ yoktu ununla blkt d n b doyum uzluk ç nd yd İnanlaının çoğunun yokul v ü kl htyaç çnd olduklaını göüyodu Vaıl olanla bl ık ık bunalıma vonunda mutuzluğa nanlady hatalanıyo nnd ölüm kapılıyoladı, y nlyoladı.tüm Mutlaka," düşündüv ddha 2
BUDA
a, haya , acılar e ölümlerle çok çabuk ilinen geçici zeklerin ö einde bir şey olmalı". irmi dokuz yaşındayken, ilk oğlunun doğumundan hemen onra, Gau ama yaşamak a olduğu haya ı brakmaı e kendiini üm kalbiyle gerçeği aramaya adamaı geekiğine karar erdi. Sa raydan, arkaında yeni doğmuş oğlunu bırakarak ayrıldı ekarıını, ek kuruşuz bir gezgin oldue Birdünya üre o malını günün ünlü kual kişileriyle çalış ı ama öğre ilerine iyice hakim oduk an onra bukişilerin inanlık durumunun orunlarına önerdikleri çö zümleri doyurucu bulmadı Dünya zeklerinden amamen el çek menin ae izm) gerçek bilgeliğe giden yol olduğu inancı çok yay gındıBu nedenle Gau ama zahi olmaya kalkış ı, birkaç yıl oru ç u arak e nefine eza ederek yaşadı. ma zaman içinde beden ne işkence emenin adece beynini bulandırdığını, Onu gerçek bilge liğe gö ürmediğini fark çekme e i eniden yiyip içmeye başladı e dünya zeklerinden el eek fikrinden azgeçi İnzaada olduğu ürede inanın aroluş orunlarıyla eke ek çarpış ı Sonunda bir gece, de bir incir ağacının al ında o ururken yapbozun üm parçaları yerli yerine ourur gibi oldu. Siddhar a bün geceyi derin düşünceyle geçirdi, abah olduğunda çözümü bulduğuna e ar ık Buda, aydınlanmış olan" olduğuna inandı Bu ırada o uz beş yaşındaydıHaya ının geri kalan kırk beş yılında, Hindi anın kuzeyini, dinlemeye i ekli olan herkee yeni 48 yılında felefeini arak, baş an başa gezdi MÖ. öldüğünde binlerceanla müri edinmişi Sözleri kayda alınmamış olmakla bir like, haarileri öğreiinin büyük kımını ezberlemişlerdi e bu öğre i onraki kuşaklara ağızdan ağıza akarıldı. Budanın emel öğre ii, Budi lerin Dör oylu gerçek" ola ak adlandırdığı öylemle özelenebilir Birincii, inan hayaı alıda mu uzluk an ibare ir; ikinci olarak, bu mu uzluğun ebebi inanın bencilliği e doymak bilmez iekleridir; üçüncüü, kişinin ben illiği e i ekleri ona erdirilebilir onuç a, bü ün bu doymak bil ez arzu e iş iha or adan kaldırıldığında, ulaşılan durum olarak adlandırılır (özlük anlamı: Sönmek, yok olmake dördüncü gerek, bencillik e i eklerden kaçışın yön emi, Sekiz 3
N TKN 100
ktlı l" de dlndırılır: D ğru görüş, d ğru fkr, d ğru k nuşm, d ğru şler pm, d ğru şm, d ğru çb gösterme, d ğ ru düşünme ve d ğru medts n Bunlr, Budzmn hng ırktn lduğun bkılmksızın herkese çık lduğunu ve Hnduzmden frklı lrk kst ırımı gözetmedğ ekleneblr Gutmnın ölümünden br Hnt süre İmprt snr en vş vş ıldı. MÖ. 3 üzıld, büük ru dn As k Budzm' kbul ett. O'nun desteğle Budst etk ve öğret Hndstnd hız l genşled ve k mşu ülkelere ıldı Gü ede Seln', d ğu d ğru se Burm' çıldı Burdn d günedğu As'nın tümü ne ve günümüzde dı End nez ln Ml ıldı. Budzm kuzee d ğru d genşleerek tm kuzede Tbet ve kuze btıd Afgnstn ve Ort As'ı etks ltın ldı. Çnde büük br mümn ktlesne shp lduktn s nr K re ve p n ıldı Hndstn'd se busen 500 tmmen ılındn snr gerlemee bşlrk 1200lerden nr nnç, neredese kb ldu. Dğer ndn Çn ve p n'd Budzm ç ğunluk dn lrk kldı. Tbet ve güned ğu Asd üzıllrdır bell bşlı dndr. Budnın öğretler ölümünden brkç üzıl s nrsın kdr zılı hle getrlememşt ve bunun d ğl s nucu lrk, bşlttığı hreket çeştl mezheplere bölündü. Budzmn bell bşlı k k lu güne Asd bskın ln ve Btılı blm dmlrının ç ğunun Bud'nın özgün öğretsne dh kın lduğunu düşündükler aadave genellkle Tbet, Çn ve kuze As d bskın ln Mahaaa' dır Bud, dündk bell bşlı dnlerden brnn kurucusu lrk bu lstenn bşlrınd er lmı çıkç hk etmektedr. Dündk lnızc 500 ml n Müslümn ve klşık br mlr Hırstn krşın lnızc 200 ml n Budst lduğun göre, Bud'nın Muhmmed d İs' göre dh z kş etks ltın ldığı r tddır Bununl brlkte rkmlr rsındk frk nlış önlend rc lblr. Budzm'n Hndstn'd sönükleşmesnn br neden Hnduzmn, Budzmn fkr ve lkelernn br ç ğunu özümsemş lmsıdır. Çn'de de kendlern Budst lrk dlndırmn büük br ktle Budst felsefenn kuvvetle etks ltınddır
BD
udst fesefedek barş ya Hrstya k ve Müsümakta oduğu da çok daha faza ö e çkmaktadrŞddete karş ouşar udst ükeer syasa tarher e çok berg br ro oy amştr İsa dü yaya ger dö e ek osa ada yapıa ar brçoğu karşsda büyük br şaşk k geçre eğ ve ke der O uü rt er oaak adadra kşer ouşturduğu fark ezheper arasdak ka savaşarda fea hade korku duyaağ sk sk söye mştrHç kuşkusuz uda da udzme at oduğu ö e sürü edoktr er br çoğu karşs da şaşk ğa düşerd. udst ez heper faza sayda omaara ve bu mezheper arasdak büük farkkara rağme bu fesefe tarhde Hrstya Avrupadak ka d savaşarya uzakta yakda gs oa br kavga görümemştr.E az da bu ya ya uda öğreter ü rt er üzer de sa öğrets ked ürter üzerde braktğda daha faza etk brakmş görü mektedr uda ve Ko füçyüs dü ya üzer de yakaşk oarak eşt br etkye sahptr. ks de heme heme ay zama arda yaşadar ve mürter say da brbr de pek fark değd. uday Ko füç üsü br üst sras a yereştrm ey k ede e ter h ettm e Komü zm ortaya çkmas Ko füçyüsü etks sö ük eştrmştr ve Ko füçyüs fesefes Ç dş a faza yayamamş omas Ko füçyüsü fkrer de eskde ber var oa du ruşa e kadar sk skya dayadğ göstermektedr. Dğer yada udst öğret hçbr bakmda H t fesefes br başka şekde fades değdr ve udz Gautama uda ortaya attğ kavramar özgü üğü ve fesefes çek ğ de doa H dsta s rar çok ötes e yaymştr
5
5 KOFÜÇYÜS 551 479) Byk Çin fil fu K nfçy, Çin halknn temel fikirlerini bir araya getirerek bir inançlar itemi geliştiren ilk kişidir Kişiel ahlaka; halkna himet eden e halk, ahlaki açdan örnek larak yöneten bir delet karam a dayanan felefei; iki bin yllk Çin felefei e yaşam tarndan lp gelmiş e dnya n fuunun elle tutulur br bölm ernde byk etk uyandrmş r. K nfçy, gnmde Çinin kuey d ğuundaki Sh ntung eyaleti nrlar içinde bulunan kçk bir şehirde, uda, M . 1 yl ciarnda d ğmuştur.Baba O ç k kçkken öld e anneiy le birlikte y kluk içinde yaşadlar Geleceğin fil fu, gençliğinde kçk bir mmurdu ama birkaç yl nra bu göreinden ayrld Hayatnn b ndan nraki n alt yln öğretere e felefeine gö ard eilemeyecek ayda yandaş kaandrarak geçirdi Elli yaşla rna geldiğinde u hkmetinde ykek bir makama getrildi, an 6
KONÜÇYÜS
k kşk drt ı sonr srdki düşnrı işinden kousıı, htt eeketten sürün ediesini sğdr Sonrki on üç ıı bir ein ğreten ork eçirdi e rünün son beş ıınd eeketine dndü M.Ö.479 ıınd dü Kofüçüs eneike bir dinin kuruusu ork değerendiriir bu tnı nıştr Tnrı' dn ndiren bhsetti üden son ş konusunu trtışı reddetti e etfiik düşünenin tü şekerinden kçındı Teede, , kişinin sisi e hks değer eri e drnışrı iienen br "bu dün fioofudu Konfüçüse re iki tee erde, jen e dir e üstün kişi drnışrını bu krr re nendirir "Jen ben "sei ork terüe edieke birikte, "kişinin insn krdeşerine duduğu iiik dou ii dh ii bir tnıdır "Li drnış şeki, di ni in, renek, rü kur e terbie krrını bir rd ifdeeden bir erdedir Konfüçüs de Çinierin dinisı on konurın tr tpın, fioofunnesinde iee sdkt e nnetee bb erdiği büük e sonuu iie üçeniştir Konfüçüs ğretisinde, kdınrn korın e tebnın d hüküdrrın sı e itt boru oduğu d er ktdır A Çini bie despotuktn n oıştır Deetin hk için r oduğun innır e hüküdrın üç kunrk deği de neike hki rnek ouşturrk hükü süresi erektiğini tekrr tekrr urrdı İkee rinden bir diğeri Atın Kur'n bir frkı bir ifdesidir "Kendine pısını isteediğini senbğı de bşksın p Konfüçüsün rüşeri tutuudu Atn çğn eçişte kdığın nndı e he hüküd he de teb o üei eski hki değerere dnee sek etti Asn bkıırs, Konfüçüün de deet bçi on "hks rnek ouşturrk neti, es nrdn k bir uuddoısı d Konfüçüs oduğunu iddi ettiğinden dh enikçi br rforistti Konfüçüs, Çin de enteektüe heenın üksediği bir dne on Chou hnednı nınd şıştı Düşüneeri o dnein hüküdrrın edieeke birikte, sonr ükesinin her nınkbu ıdı Ank M.Ö 22'deüünden Chin hnednının 7
N TKN 1
ot çıkışı Konfüçüsçüük için ktü üne eip çtıştı Chn hnednının ik iptou, Shih Hun Ti, Konfüçüs'ün et kisini kkten ok etei ve eçişten ten kopı kın kouştu Konfüçüs ğetisinin bskı tın ınsını ve kitpının tüünün ksını buudu Bu iişii bşısıdı ve bikç ı son Ch'in hnednının sonu ediğinde Konfüçüs fe sefesini beniseen ii dı, bu fesefen doktineini ğ etekte eniden ü odu Sonki hnednın (Hn hnednı, MÖ 206M 220 hükünığı sısınd, Konfüçüsçüük, Çin devetinin esi fesefesi ok benisendi
Ko s solda Lo zunun bm
Hn hnednı dneie biikte, Çin iptoı, ideek devet euını sınv seçe ışknığı eiştidie Zn içinde bu sınv, büük çüde Konfüçüsçüük konusundki biiee dnı odu Devet büoksisine ienin finnss bşı ve tops sınık için en bei bşı o oduğu Çin de bu euiet sınvı bğı çekişei eçiiodu Bunun sonu cund, Çinin en kıı ve ihtisı ençei, ıını cn bş Konfüçüs sikeini çış vedie ve üı bou Çinin idi kdoı, üşei teede Konfüçüs fesefesine dnn kişieden ouştu Bu siste, sı kesintie uğs d, needese 2000 ı kd südü (MÖ 100M 1900 A Konfüçüsçüük nıc Çin devetinin esi fesefesi ok d kdı Konfüçüs ideei Çin hkının büük ço ğunuğu kbu edidi ve iki bin ıı şkın bi süe şınıtfındn ve düşünceeini deinden etkiedi 8
KONÜYÜS
Koüçyüsü Çilile üeieki muaam etkisii bikaç eei va.İlk olaak içtelii ve toplumla bütüleşmiş oluu iç kuşkusuu İkicisi, alçakgöüllü ve üşüceyi uygulamaya koyabile bi kişiyi ve isalaa yapamayacakla şeyle isteei Oulu olmala öütlese e bie aigibi avamala belemei. Die yalayla oluu gibi bu yayla a Çi alk geçekçi miac y stmakta. Belki e bu, ikileii Çie kaamş oluu uçsu bu caks başa aa ta Koüçyüs Çilileetemel iaçla eiştimeleii istemiyo, alk geleekleie va ola ieallei açk ve etkileyici bi üslupla yeie iae eiyou. Tai te belki e içbi iloo alk tenel göüşleiyle bu kaa iç içe ol amşt. Koüçyüsçülük kişilei akla eil e e vugulamas eeiyle, güümü Bats ölç tleie göe a, skc ve çekici olmaya bi göüş gibi alglaabili Acak evlet elseesi olaak uygulamas sasa kaya ee bi etkisi oluu göülmüştü. İç baş ve ea kouma yeteei eeleiilise Çii iki bi yl boyuca üya üeie e iyi yöetile bölge oluu otaya çka. Koüçyüsü Çi kültüüe sk skya bal ieallei, Dou Asya şa geiş bi etki ala bulamamşt Buula bilikte, e ikisi e Çi kültüüe büyük ölçüe etkilemiş ola Koe ve Japoyaa kuvvetli etkilei va Güümüe Koüçyüsçük Çie üşük bi kouma sa ipti Geçmişte tamame kopma çabasaki i Komüistlei, Ko üçyü ve oktinleie şietle salımşla ve Koüçyüsçülü ü tai üeine etkili oluu öemi atk soa eii söylee bili Buula bilikte, Koüçyüsü ikilei geçmişte Çi'e o ka a eilee kök salmşt ki, öümüeki yüyla Koüsyüsü lük yeie otaya çkasa bua iç şaşmamak geeki.
9
6
zi z P L ( Zi Z P S ) (yaaş oaa.. 4 ) İsnın Onun nı çğd şış, şç kendsnden küçük hrs dnouştur Hırstnığın ısı çnüerndek çb hrnrın Pus en ndeen een Hırstn teoojs et ks, Hırstn r e düşünürernn hepsnden dh kıı e dh ındr Su ork d bnen Pus; buün Türke sınırrı çnde buunn br Kk kentnde, Trsust, İsdn brkç ı sonr doğuştur Ro tndşı ok brkte doğuştn Yhud d, çoukuğund İbrne ğrend e t br Yhud eğt dı Anı nd çdırıık eseğn de ğrend Deknıığınd, dnen ğretenernden Geden dersseçkn kYhud üere Kudüse tt İs eon nıhh nd Ku 5
PU ( PUS)
düs'te ulunuş ollrın rğen, ikisinin krşılşıp krşılşndıklrı eçhuldür İ'nın lüünden sonr ilk Hıristinlr pkın ikirlere hip kişiler olrk rülüor e kıı uğruorlrdı Plus d r süre kıılr ktıldı Ank, Ş' ptığı ir seht sırınd İ'nı endisine seslendiği ir rü rdü e eni inn ğlndı Bu htının dnü noktsıdı Bir nlrın Hıristinlık krşıtı, rtık u eni dinin en oşkulu e etkli ndşı oluştu Plus htının eri kln kısını Hıristinlık hkkın düşünerek, rk e eni dine ühtediler kndırrk eçirdi Misonerlik flietleri ırsınd Küçük As (Andolu), Yu nnitn, Surie e Filistin'i dolştı Plus, Yhudilere er ne konusund diğer ı erken dne Hıristinlrı kdr ş rılı değildi Htt, tırlrı çoğunlukl düşn duulr un dırıordu e irkç old htı tehlikee irişti A Yhudi olnlr erdiği lrd Plus, olğnüstü ir şrı s teriordu o kdr ki dı "Gentilelerin hriine çıkıştı Hıris tinlığın dl dl ılsınd hiç kise u denli üük ir rol ondı Plus, Hıristinlığı ıl Ro İprtorlu ğu'nun doğusun ptığı üç uun sehttn onr, Kudüs'e dn dü Burd tutuklnrk rılnk üere Ro' nderildi Mhkeenin nıl sonuçlndığın, htt Plu'un Ro'dn eri dnüp dnediğine ilişkin ililer t değildir A sonuçt, M 64 dollrınd Ro kınlrınd id edildiği ilinior Plus'un Hıristinlığın elişii üerindeki etkii üç şee dnır 1 Bir isoner olrk kndığı üük şrı, 2 Yeni Ahit'in neli ir lüünü oluşturn ırı, 3 Hıritin teolojisinin eliştirilesinde ondığı rol Yeni Ahit'n iri edi kitındn en on drdü Plus' fedilir Günüü lilerinin unlrdn drt eş tnesinin şkl rı trfındn ıldığın innlrın rğen, Plus'un Yeni Ahit'in ene neli rı olduğu çıktır 5
N KN
100 Plus'un Hıisin eoloisi üeindeki ekisi hesp edilee Güşlei şunlı içeekedi: İs sdece kendisine hi eliş bi "insn pebe değil, eçek bi ilhi lıkı Bii ünhlıı için lüşü e çekiği çile bilei ünhn kubi İns noğlu kuuluş kusl kip hüküleine u çlışk eişe
e, lnıc İs'ı kbul edeek d eğe İs'ı kbul edese ünhlı edili nd, "ünhın kke Pululşbili ni doknin ne süen kişidi (Bkn Rolıl 5: 1219 Sdece knun uun dnk kuuluş eişieeceğine e, Plus ühedilein, Yhudilein pehi kullın* ulının e Mus knunu hüküleini eine eieleinin, h sünne ollının bile eekediği hususlınd ıslıdı İlk Hıisin lideleden bılı Plus' bu nokd şiddele kşı çıkışldı eğe onlın üşlei eçelilik knış olsdı, Hıisinlık Ro İpoluğu'nd bu kd hıl ıldı Plus hiç eleneişi; h, bunu kln bi olu kl bilike, hiçbi n bi kdınl ilişkie ieiş ibi ünekedi Cinseliğe e kdınl bkışı, Kusl kib iiş olsı nedenile, bu konud dh son beniseniş uu e dşl üeinde beliin bi ekie shipi Konu hkkındki en ünlü slei (Koinlile 7:89 şudu: "Dolısıl eleneiş olnl e dull şunu slüou, beni ibi kendileine h ki olbililese bu onl için iidi A kendileini uıol s elensinle, çünkü elenek nkn iidi Plus kdınlın oplu içindeki konuu hkkınd d oldukç kı ikilee shipi "Kdınl bi esliie içinde, sessice ğensinle Kdınlın ğeesine d ekekle üeinde üsünlük ku çlışlın iin eiou Sessi klsınl Çünkü nce Ade ılış ı, son H (Ti oh 2:111 Bene ikile Koinlile 11:79'd belki de dh kuele ifde edilekedi Hiç kuşkusu u ü sleile P (Yakt ang yyckrn an aanara v angrnn br araa tktbcn yyckn pr yöntrn nyn kraar) 52
PU (A P U)
us, çğdşrının br çoğunun shp oduğu rüşer de edordu; bunun brkte İs'nın bener ser etş b rüne es kd değer br noktdır Pus, Hırstnığın br Yhud eheb oktn çıkıp br dn dn hne eesnde en büük p shp kşdr İs'nın h b rık oduğu e sde nnç ou kurtuuş uşıb eeğ oundk erke rüşer, üırdır Hırstn düşünesnn tee o de etektedr Ardındn een Hı rstn tnrıber; Auustne, Aqunı A Thos, Luther e Cn de dh ok üere, dıkrındn drnden etkenşerdr Htt krernn rttığı etk o dr büktür bı b drı İs'nın değ de O'nun Hırstn dn kuruusu sısı eretğn be ne sürüşerdr Pus'un etks İs'nın etkse nı düede ok brkte, dğer Hırstn düşünürern hesnden çok dh ennd.
53
7
' LN
(yakaşı 1 05) Ts' Lun; kğıdı eden kş üük r osıık okrrın çoğu n nı eeek r sdr ptığı dın ne düşünüdüğünde Btı'd u den h edş osı erçekten de şşkınık erdr Ts' Lun hkkınd küçüük r çık e çereen üük nskopeder rdır e sırdn trh ktp rınd snden ndren hsedr ğıdın çık ne nünde uunduruduğund Ts' Lun'dn u den s edes O'nun ten r pokrf* kşs oduğu kuşkusunu undırr Ank dkkt r rştır T s' Lun'un Çn İprtoruk srının r euru MS. 105 ıınd e rınd prtor Ho T'e kğıt rneker sunn erçek r kş oduğunu ten çığ çıkrktdır Ts' Lun'n Hn hnednının res trh kıtrınd er n dı ten hes e nndırııdır üernde shrn e efsnenn e oktur Çner Ts' Lun un Ktsa kitapaa aına an ini einr
5
S/ UN
kğd ct etesn her n tkdr etşerdr e kends Çnde tnnn r kşdr Ts Lunun ht hkknd f oktur Çn ktr hreğs oduğundn s etektedr prtorun Ts Lunun cdndn çok enun kdğ d ktrddr Bu enunet sonucund Ts Lun düendrş, rstokrtr eren r ün n onurndrş e enn ouştur Anck dh sonr r sr entrksn krşş e u o n en düşesne seep ouştur Çn ktr, onuru krn Ts Lunun no su nu p en sern dkten sonr ehr çtğn ntr Kğt kun Çn de knc üd şt e r ü çnde Çner As dk dğer ükeere kğt hrç eder he e71 der Kğt p tekniğn uun süre sr ork skdr A nd Çn kğtçr Arpr trfdn esr d e u on üernden f n eçeden he Seerkntt e de Bğdtt kğt üretee şnd Kğt p snt ş ş Arp dünsnd nşt e on knc üd Arupr u snt Arprdn ğrender Kğt kun n çnde nşt e Gutenern ode sk knesn cdndn sonr k ğt, Btd tee ees ork prşenn ern d Günüüde kğt o den sdndr k, rğn en doğ hk k rürü, dünnn onsu ns oduğunu üüde cnndr üçtür Ts Lun dn nce Çn de ktpr eneke udn prd Bu ktprn son derece ğr e hnt oduğu çok çktr İpek sfrdn ouşn ktpr se ene ku çn f phd Btd, kğt norken ktpr çoğunuk prşen e trşe üerne rd Öe şenş ko un e dn dersnden pş u ee Yunn, Ro e Msrrn terch ettğ pprüsün ern aşt Ack he prşen he de pprüs sdece çok uunk kor, hrn r d odukç ph ouordu Ktp e dğer eenn u den ucu os e u kdr f ktrd uunes üük çüde kğdn r ğ sesndedr Bsk knes osd kğdn unkü k 55
N KN 1
d nei oğı doğudu , üzeine skı pıieek uuz e o uunu i zee osdı skı kinesinin ünüüzdekine kın nede ie oğı d nı deeede doğudu O de nisi d üst sıd e ıdı Tsi Lun u oks Gutenekşın i He ikisinin deeedei nei oduğunu düşünee Tsi Lunude şueşit nedenee üst s eeştidi 1) Kğıdın i zı zeesi oktn te uu ı dı Het undık kd çeşiti kunı nın sipti e uün dündki kğıt üetiinin üksek üzdesi skıdn kı ç kunıktd 2 Ts i Lun Gutene den ne şışt e kğıt osdı Gutenein skı nkinesini it etee kkışk osı ükündü) İkisinden sdee ii t ediiş osdı; snıı ki Gutene den çok ne iinen kıp skı ntei e kğıt, pşen e skı fee pık üetiden d fz sıd kitp üeteieekti Gutene e Tsi Lunun e ikisinin de dünnın en etkii ik on kişisi sınd e sı uun udu Kğıt e skı kinesinin neinin t ok kın iek için, Çindeki e Btıdki kütüe eişii kşıştık eeki M ikini üz ıdn ne, Çin uığı Btı uığın e ep d z eişe steektedi Adındn een in ıd, Çinin şıı B tıı eçti edisekizenüzıık dnede Çin edi uığı i çok çüte eedünnın eişişi uığı ine On eşini üzıdn son ise, Btı Aup, Çini eçti Bu değişiei kütü e ğn çeşiti çık ne süüüş ok iikte, esi teoie eni en ın oduğunu düşündüğü çıkı zdı ede ii ünüo Tıın e zının Otdoğu d Çin den d ne eiştiği eette doğudu Ank u eçek, Çin uığının neden süeki Btının eisinde kdığını çıkk için tek şın etei değidi İnnıou ki und en n ıı etken Ts i Lun dn ne 56
S'I UN
ide uygu bir yazı zemini bulunmamasıydı. Baı düyasında airüs vardı ve bazı sakıcaları olmakla birlike airüs ruloları aha ya da bambuda yaılış kialardan ka ka üsüdü Uyu bir yazı zeminiin buluayışı Çiin külürel gelişmesini öüde bir engeldi Çili bir bili adamı az sayıda diyebileceği i bir mikar iabı ancak yük arabasıyla aşıyabiliri. Bu uum da devle yöemeni zorluğu ahmi edilebilir! Acak, Tsai Lunu kağıı ica emesi, duruu amame e ğişirdi ygu yazı zemiiin varlığıyla Çin uygarlığı hızla gelişi ve birkaç yüzyıl içine Baıya yeişebidi (Baı daki siyasi birlik ol aması da rol oynadı şühesiz aa, büün mesele bu değildi ördücü yüzyıla Çin Baı da daha fazla bölünüşü, ancak külürel alanda yine de hızla gelişiyordu.) Sonraki yüzyıllarda, Ba ıdaki gelişme görece yavaşlamışken, Çinliler, usula, bau ve ka lı baskı gibi belli başlı icaları oraya koyular Kağı arşöme de daha ucuz ve daha fazla mikarlarda bulunur oluğua, alo ersie dönüşü. Baılı uluslar kağıdı kullanaya başlaıka sora Çili lerle başa baş gelebildiler, haa aradaki külürel açığı daralma yı bile başardılar. Buula birlike Marko Polu yazdıkla rı, on üçüncü yüzyılda bile ideki refah düzeyiin Avru anı çok üzeride oluğunu doğrulamakadır. halde Çi eden zama içide Baın gerisinde kald? eşili karmaşık külürel açıkla alar yaılmış olmakla birlik ak kayapasuya e basi bir ekolojik açıklaa auks hala 5
N N 100
Bamu hamuuu halanmas
aa ha g plm 58
Kat ası yapı
Kat taakal kuutuas
TSI UN
elk de yeerldr. O eşc yüzyl vrupasda Joha Gue erg adl r dah kaplar ser ürem ç r ekk gelşrd uda sora vrupa külürü hzla gelş Ç Gueerg oladğda Çller kalp askıya devam eler ve külürler daha avaş gelş {kardak çöümlem e aul görürse uda Ts a Lu ve Gueerg salk arh merkezde ulua kşlerde ks olduğu soucuu çkmas da zoruludur. Haa Ts a Lu r aşka edele de dğer rçok mucd öüe geçmeker İcala r rçoğu gerçekleşrldkler döemler ürüüdür ve muclr hç yaşamamş olsayd da oraya çkmalar mümküdür ma u öerme kağ ç kuygu değldr. vrupallar kağ üree Tsa Lu da yl sora da yöem raplarda öğreş oldukl ç aşlamşlardr Öe yada sya dğer halk lar Ç ürem gördüke sora le kağd ked aşlara üreelecekler r yöem ulamamşlardr. Şuras çok açk�r k kağ ürem ç r yöem ulumas ora ölçeke gelşmş her hag r külürde gerçekleşemeyecek kadar zordu üsü yeeekl r kaks gerekryordu. Tsa Lu öyle r kşyd ve kağ ürem yöem esaslar ugü de (yaklaşk1800 ylda makeyle yaplmaya aşlamas r yaa) Ou uygulamş olduğu yöemle aydr Gueerg ve Tsa Luu her ks de u kapak lk o arasda yer almas uygu görmem ve Tsa Luu daha üs raya almam edeler ulardr
59
8
JO H NN N BR (400468) Jonn Gtenbe enellikle mtbnın mcidi olk bilini Aslınd ptığı ise mtb flei ve bskı mkinesinin çeşitli zılın ızl ve doğ olk bsılbilmesini sğlck şekilde kllnbilmesi için bilinen ilk öntemi eliştimekti Hiçbi blş tek bi kişinin zininden olnlşmış olk fış kmz mtb d fışkmdı Bskı klıplıl nı ilkele üzei ne eliştiilmiş müüle ve müü üzüklei ntik çğldn bei kllnılmktdı Bskı klıplı Çin de Gtenbe den üzıll önce bilinmektedi; tt bd 868 ılı civınd bslmış bi tp bile blnmşt Yöntem Btı d d Gtenbe öncesinde bili niod. Bskı klıplı bi kitptn bi çok kop bsılmsın ol nk sğl Anck b öntemin bi büük mz vdı; e eni kitp için eni bskı levlı zılmk eektiğinden değişik kitplın bsılmsı için ptik değildi 6
ONN GUNBRG
Bazen Guenberg'in esas aptığı işi baskı arferini ica etmek oduğu söenir. Ancak baskı arferi Çin de on birinci üz ortaa rnda, Pi eng isimi bir kşi tarafından ica edimiştir. Bu arer orakan apmıştı, pek daanı değdi; ama Çinier eoreier öncesinde ir dizi iieşme aptar e oreier Gutenbergin çok mea arfer kuanır odua. onbir beşinc üzın ardı. başarında, Kore kümetinin baskı arferiHaa üreen dökümanesi T bunara rağmen, Pi engi bu aanda ekii bir kişi kabu etmek an ış oacak. Önceike, Arupa baskı arfeini Çin den öğrenmedi, kendi başına geişidi. kinci oarak baskı arfere baskı ekniği, Baı dan mode bask teknikerinin öğrenidiği akn zamanara kadar Çinde de agın kuamda değidi. Mode baskı ekniğinin dört ana bieşeni ardır. Birincisi are kei baskı arferi e onarı ereşirip ererinde sabiteecek öntemerdir. İkincisi baskı makinesinin kendisidir Üçüncüsü baskıa ugun bir mürekkep e sonuncusu da baskıa ugun kağıt gibi bir zemindir ğı Çin de uzun ıar önce (Ts ai Lun arafından) aımışı e Batı da kuamı Guenberg den önce agınaşmış t. Bu, Gutenbergin azır buduğu ek baskı bieşenidi. iğer üç bieşen üzerinde, kendisinden önce bazı çaışmaar apımış omakabirike, Guenberg çeşii e önemi iieştirmeer gerçekeş irdi Örneğin; baskıa ugun bir mea aaşmı, arferi assas oa rak dökmek için bir kaıp, a esası baskı mürekkebi e baskıa ugun b makine geiştirdi. Ama Guenbergin sisemin geneine aptığı kakı, teki buuşarı e iieşirmeerinden çok daa büük Çünkü baskı, öneki tüm buuşardan farkı oarak, bir kite ainde üreim sürecidir. Tek bir tüfek kendi başına ok e aa göre daa etkii bir siaır. Ancak, ek kopa basımış bir kiabın aratacağı etki, e azması bir kitabınkinden iç farkı değidir. Bu nedene, çok saıda üretim apıabimesi baskın getirdiği bir aantajdır. Guenbergin geiş idiği ek bir ae ea düzenek deği, atta bir dizi iieştirme de deği, baskı sürecinin amamıdı. 6
N TKN 100
Gutenberg'in hytı hındi bilgilerimiz ıttır 1400 civrınd Almny'nın Minz entinde doğduğunu biliyoruz Bsı s ntın ytığı hizmet yüzyılın ortlrn rstlr ve "Gutenberg İn cili olr bilinen en ünlü çlışmsı 1454 dolylrnd Minz'd bsmıştr Tuhf bir şelde Gutenberg'in ismi eserlerinin hiçbirinde hzıldığı donnml esinlile rğmenO'nun Gutenberg İncinde bile yerbsıldığı lmmtdr) İyibilinmesine bir iş dmı olduğu söylenemez icdındn fzl r znmmıştır H ınd birç dv çılmıştır bu dvlrdn biri Gutenberg'in bsı minesini ortğı Johnn Fust' devretmesiyle sonuçlnmış görünmetedir Gutenberg 1468'de Min şehrinde ölmüştür Çin ve Avru'nın mtbnın icdındn sonr gösterdileri gelişmeler rşılştırılr Gutenberg'in dün trihi üzrindei et isi hınd birz fiir edinilebilir Gutenberg doğduğund ii bölgenin tenoloi ilerlemeleri hemen hemen eşit düzeydeydi Oys Gutenberg'in modern bsıyı icdındn sonr lı bsı teniğini dh uzun yıllr ullnn Çin'in gelişme hızı dh düşüen Avru ço hızlı bir gelişme gösterdi Bsı teniğinin gelişiminn bu frlılığı yrtn te eten olduğunu söyleme beli birz brtı olur m önemli bir eten olduğu d muhtır Bu listede yer ln mucitlerden sdece üçünün Gutenberg' den beş yüz yıl önce yşmış olduğunu ltmış yedi işinin ise Gutenberg'in ölümünden sonri beş yüz yıl içinde yşdığını ydetmete de yrr vrdır. Bu d Gutenberg'in icdının modern zmnlrd yşnn gelişmeleri tetileyen bş etenlerden biri beli de en önemli eten olduğunu düşündürüyor Şursı olduç esindir i telefon Alexnder Grhm Bell di ye biri olmsydı d hem de trihin şğı yurı ynı dönemin de ict edilirdi Aynı şey bir ço bş ict için de söylene ilir Am Gutenberg olmsydı modern bsı teniğinin orty çıışı birç uş ertelenirdi Bsı minesinin trihin ışı üzerinde ymış olduğu çrıcı eti göz önüne lınırs Gutenberg litemi de üst sırlrd bir yeri şühesiz i h etmetedir 62
ONN GUNBRG
·
n oni!
t: p
frt
aw 1 a ·fpuqdanIe U E o rf bu' · öta bu pı
on,
üo m nabtn Ie:frpgn Onno bına.pti f. m f nc·p ma m İa:d aılr w f an jr pnoan fu a o oon[f mm o a { nınJ onr n E n umac mn n n : ud n aule l tlo:iN n p, anlioqne na fu an l m o nöe b j nt po bW onr gre m
j c q! a ml { ona a be e ab o ;
· g non u {�a a pio ıMuitn !uma / , ; , .nr atcm ul mb o poe a E u u mbn a on quO ow onb b qm, li i ni t}: nOn at ue 1.g p a oni a· bop na e n uı.d ü f bue fu·ope q o nu a i lqucıp u : m mu !b � jf !nn on ImO pn� in p! n ooe mın hme uo It �auq n h 1wa n om ınd· ornt ab fli ngue : Rn a rl
.
i Im:
a
Ora
ndn a Gutng
63
9
KRSOF KOLOMB (45-506) Kolomb Avrupa dan p batıya gdrk Doğuya ulaşacak br yol bulmak strkn arkında olmadan Arka kıtasını kştt v böylc dünya tar üzrnd mutmln knd bklntlrnn çok üzrnd br k bıraktı Yn Dünya da kşlr v sömürgc lk çağını başlatan kş tarn önml dönüm noktalarından bry d Avrupa alkına büyün nüusunu barındırablcğ k yn kı ta açtı v Avrupa konmsn dğştrn yraltı zngnlklr v ammaddlr çn kaynak oluşturu Kolombun yaptığı kş Amrkadak Kızıldrl uygarlığnı yrl br tt Uzun vadd batı yarımkürd br zamanlar bu bölgd yaşayan Hnt ulusların dan çok arklı yn br uluslar takımının oluşumuna ndn oldu v böylc Esk Dünya mlltlr üzrnd tk bıraktı Kolombun öyküsünün ana atları mşurdur: 151bryılında İtalyanın Cnova şr nd doğmuştur Büyüdüğünd gmnn 6
KRsF KOOM
katanı ve yetenek b gemc omşt Zamana he batıyag d Ata okyann aşaak Doğ Aya'ya kıa b yo bmann mmkn odğna nanmış ve b fkn nata eşnden gtmşt. onnda Kata (Cate kae İabea'yı keşf gezne madd kaynak ağamaya kna etmşt me İanya' dan Ağto 1492 de ayıdı İk dak Af ka aıkaındak Kanaya adaaıydı. Kanaya adaaını 6 Eyü'de tek edeek batıya doğ yeken atıa Uzn b yockt tayfa kot ve ge dönmek ted Koomb e yoğ üdümekte ıa ett ve 12 Ekm 1492 de kaa göündü. Koomb İanya'ya Mat aynda döndü ve mzaffe kaşf şana şeefe kaşandı Daha ona Çn ya da Jaonya e doğdan bağı kmak gb boş b mte Ata oyannda ü yock daha yatı Koomb Doğ Aya'ya b yo bdğ e bnn ge omadığıanaşıdıtan ona be zn üe ı ıkıya adı. Iabea Koomb' a keşfettğ to akada vak va ad etmşt. Ancak Koomb yönetc oaak o kada başaıızdı k onnda gö evnden e eeek İanya'ya znce vmş oaak ge gönded Bada hemen ebet bıakımaına kaşın kendne b daha aa yönetc vemed Bnna bkte yokk nde ödüğne şkn yaygın öyentnn dayanağı yokt 1506 yıında ödüğnde odka vaıkıydı. Koomb'n k yocğnn Ava tahn kökten değşt dğ Ameka kıtaı zendek etknn e daha da byük odğ aıktı 1492, he ok ocğnn bdğ tek taht ne de Ko omb'a b tenn b kada üt ıaaında ye vemene bka taz omaı da mümknd B tazadan b Koomb'n en Dünya'yı keşfeden k Av aı omamaıdı kng denzc ef Econ Ameka'ya Ko omb' dan bka yüzyı önce aşmıştı. Vkng ve Koomb aaında k zaman zafında başka Avaaın da Atantk' aşmış oabe ceke düşünce aka yakndı. Ancak tahe oaak ef Econ neten önemz b kşyd. Keşfe toa ma omadı ne Av a' da ne de Ameka' da byük değşme de tetkemed Dğe yandan Koomb'n keşfeye g habee bütn Ava'ya 65
N N 1
zla ald Kolob geri döüşüü ilk birkaç lı içide doğru da u keşilerii oucu olarak Yei üaa eerler dü zeledi ve ei opraklar ei ve öürgeleşirilei başlad Bu kiapaki diğer kişler gibi Kolob da oaadı da ap karı başarabilecek olduğu arışaa açkır. beşici ü l Avrupa zae coşku çidedi Ticare gelişiordu keş geziler kaçazd Haa Poreiz Kolob da arı aır bir üre öce Karaipler içi ei bir roa araşıralarıa le başlaışı. Gerçeke de Aerika Avruaılar araıda er a da geç keş edilei aa bu kouda azla gecike olaaı ükü gö rüüor. Aa Aerika 1492de Kolob erie 1510 ılda öz gelii Fraızlar vea gilizler arada keşediledi oraki gelişeler oldukça arkl olurdu Ne olura olu Kolob Aeri kaı kişidir. laı üçücüöce iiraz beşici üz Avrupalları Kolobu eaaleride de o düa uvarlak olduğuu bildikleridir Bu kura üzlar öceide Aik Yua daki düşüürlerce öe ürülüşü ve Arioele arada kuvvele deekleei 1400ler öğrei görüş Avrupalıları bu ipoezi kabulü içi eerlidi Acak Kolobu üü düa uvarlak olduğuu gö erede kaaklaaakadır alıa bakılra buu zae ba şaraaşr) Kolob Yei üa keşeeile ü kazaışr ve e o beşici üzl Avrupalılar e de Arioele Aerika kıa ıKolob varlğaaralık lişk euadracak uak bir bilge ap değllerdi. bir karakere aip değildi So derece aakardı; aa Iabellaı kediie addi deek ağlaaa ika eeke karşılaşığı güçlükleri öeli bir edei alaşa ürecide o derece ari davraaıdı Aı zaada güüüzü alaki ölçü lerie göre arglaak pek adil ola akla birlike Kızılderililere ia aracak kadar zali davra şr Aa bu lie arii e ail rulu kişilerii değil de e ekili olarıı kapıor ve bu ölçüe göre Kolob liei ü ıralar da er ala ak edior 66
10
LBR N S N (879955) Yirminci yüzyılın en büyük bilim adamı ve tüm zamanların en üstün zekalarından biri olan Albert Einstein, ününü görelilik (izafiyet) kuramına borçludur Aslında iki teori söz konusudur: 95'te formülü ortaya konan özel görelilik kuramı ve 95'te formüle edi len genel görelilik kuramı, ki bunu Einstein'ın yerçekimi kanunu" olarak adlandırmak daha uygun olacaktır. Her iki kuram da son derece karmaşıktır ve burada açıklanmaya çalışılmayacaktır; ancak özel görelilik üzerine bir iki yoruma aşağıda yer verilmiştir Bilinen bir mesel, her şey görecelidir" der Ancak Einstein'ın kuramı bu beylik felsefi söylemin tekrarı değil, bilimsel ölçümlerin ne şekilde göreceli olduğunun tam bir matematiksel ifadesidir Öznel zaman ve uzam algılamalarının gözlemciy bağlı olduğu açık tır Ama Eins tein' dan ö nce insanlar ın çoğu bu öznel izlenimlerin 67
N KN
100
akaa uya aetei ee oaak öçüebieceği geçek meaee ve bi mutak zama buuuğua iayoa. Eite i kuam mutak zama vağı eeeek biime üşü ceyi temee eğiştii Aşağaki öek bu kuam zama ve uzam akka ki ikiei mize e kaa kökte bi eğişi kik yaptğ açkayabii Uzay gemii X, üyaa aiyee 100.000 km za uzakaşyo ou. Hz em gemieki em e üyaaki gözemcie taa a öçüü ve öçüme bibieiye tuta ou Bu aaa bi başka uzay gemii Y iğe gemiye ay yöe akat çok aa yükek bi za aeket eiyo ou Düyaaki gözemcie uzay gemii Yi hz öçeee üyaa aiyee 180000 km hza uzakaşmakta ouğuu göüe Y eki gözemcie e ay ouca vaa. Şim e iki uzay gemii e ay yöe haeket ettikeie gö e za aaaki ak 80.000 km/ ve aa z gie gemi iğeie bu za uzakaşyo gibi göüebii. Acak Eiti teoii gözemei uzay gemieie yapıma aie he iki gemieki gözemciei aaaaki meae i 0.000 km/ eği e 100 000 km/ hıza atmakta ouğu kouua uzaşacaka ögömektei Şimi göüüşte bu açma bi ouçtu ve oku buaa bi keime oyuu ouğu ya a pobem baz öemi aytaa öz eimeiği kuşkuuu uyabii. Hiç e eği Soucu uzay gemieii imaat veyaBuieiye ya kuvvetee hiçetaya igii yoktu ouçoğu hataitimeeii gözem ya ağaa öçüm aeteie ehagi bi bozuklukta oay a otaya çkmamşt Hie yoktu Eiteia göe yukaaki ouç ki z eapamaya igii omüüe eme göüebii yazca zama ve uzam oğa a kayaka Bütü bua o eece teoik göüebii ve geçekte e yıa boy çoğu ia göeilik kuam uyguamaa geçeliiği omaya bi tü iişi kue ipotezi oaak şüüp kaie amamştı Hioşima Nagazakiye bombaa atılğ 1945 ya buteoi ya a hiçvekime böye biatom ataya üşmemişti. Eiteiı göeiik 68
BR INSIN
sinin snuçlardan bri, madde e enerjin bir anlamda eşdeğer lduğu e aralarındai bağınn E=Mc2 frmülüle ifade ediebildiğidir Burada E enei, M ütle e c de ışı hıznı simgelemetedir Işı hı saniede 300000 luğuna göre c2, ani bu ç büü saınn endisile çarp, muazzam bir saısal değerdir Buradan arıla snuç da üçü br ütlenin enerjie ısmen dönüşmesinin bie runç bir enei açığaçarabieceğid Elbette i atm bmbası ea bir nüleer tesis sadece E=Mc2 frülüleaplamaz Atm enerjisinin gelişiminde başalarının da ç önemli rllei lduğu aılda tutumald, anca Einstein'ın bu nu a atıs ne adar önemli lduğu tartışılmaz Dahası; Manhattan prjesinibaşlatara il atm bmbasın apımna l açan da, Einstein'ın 939'da başan Rseelt'e azdığı, nüleer silahların apıla lasığına işaret eden e bu silahların ABD tarandan Alnanla dan önce apmasnın önemini urgulaan metubudur Özel görelili ateşi bir muhalefet arattı ama, bi nta üzerinde heres hemfirdi: Bu rtaa atımış e atıaca lan en afa arıştır bilimsel uradı Faat hepsi anırdu; çünü Einstein'ın genel görelili terisinin çıış ntası, erçeimi etisinin bildiğimiz anlama fisel güçler"in deği de, uzaın aisli apısn bir snucu lduğu önermesidirhaiaten şaşırtıcı bir düşüne! Uzaın aisi nasıl ölçülebilir? zaın aisli lduğunu söle me ne anlama gelmetedir? Einstein böle bir uramı geliştir mele almadı, terisini matematisel lara açıça ifad e etti e bu ifadeden net önermeler apılmasını, iptezin dğrulanmasını sağladı Daha snra apılan gözlemler en bilinenleri tam güneş tu tulmaları sırası nda apılmıştır Einstein'ın denlemlerinin dğruluğunu terar terar teit etmiştir Genel görelili uramı bazı önlerile diğer bütün bilimsel anunlardan arı bir ere sahiptir Öncelile Einstein uramını denelere değil de düşünüldüğünde, Anti Yunan düşünrlerinin e rtaçağlardai bilim adamlarının da apmaa çalıştığı gibi simet rie e matematiğin zarafetine daandırmıştır (Bölece m der n bi limin denesel baış açısının tersine bir tutum izleiştir) aat, nti Yunan düşünürleri güzelli e simetri araışları sırasında 69
N N
100
enelein snmsnn bşl çkbilen bi meknik kum bulmzken insteinn buluğu kum bugüne k e snv bşl olmuştu insteinn klşmnn bi sonucu genel göelilik kumnn m kumln en güzeli en zifi en güçlüsü ve entelektüel çn e n ouucu oln iln eilmesii Genel göelilik iğe kumln bşk bi önüle e fkl . Diğe bilimsel knunl lnzc klşk olk geçelii Bi çok uum geçelii m epsine eğil Biliğimiz kl genel göelilik kumnn içbi istisns oktu Genel göeliğin önmeleinin belli bi klşklkl geçeli oluğu teoik ve enesel koşul oktu İleie plck enele kumn mükemmel sicilini bozbili; m genel göelilik teoisi şimie k bi bilim mnn bugüne ek öne süüğü nii oğu götüen klşml sn nii oğunun en knn ulşn klşm olm özelliğini komkt instein gelilik kuml neenile meşu olmkl bilikte bilimsel lnki iğe bşl Onun e uum bi bilim m olk tnnmsn sğlck niteliktei Htt önce fizikçilein kfsn epe ştn önemli bi kvm oln fotoelektik etki" konusunu çkln tebliğile Nobel fizik öülünü kznmşt B u tebliğe fotonln ni şk pçlnn ptikül) vlğn ot kou Işğn elektomnetik lgln oluştuğu geçişim intefens) eneleile çok önceen sptnmş oluğunn ve lg ve ptikül bibiine zt kvml olukl için insteinn ipotezi klsik teoien tmmen ve tm tes öne bi kopm nlmn geliou Fotoelektik knunu çok önemli ugulm lnlbuluğu gibi insteinn foton ipotezi kuntum teoisinin gelişmesine en önemli etkii pmş ve bugün bu teoinin onunl bütünleşen bi p çs olmuştu. insteinn önemini eğeleniiken sc Newton ile bi k şlştm pmk nltc olckt Newtonun kuml te mele nlşlml kol önemelei ve e bunl geliştien ilk kişi olmsn tkt. Öte nn nsteinn göelilik kumlnn nlşlms çklml plğn bile son eece zou Dolsl bu kuml ot tmk çok zo
BR NSN
dur eton'un bazı fikireri döneminde geçeri biimse düşüneere şi ddete çeişmeke birikte, kuramı hiçbir zaman kendi içinde tutarı omadığı izenimini ermemiştir. te yandan göreiik kura tezatara doudur şin başında, fikireri adı sanı duyumamış ir genn henüz doğruanma aşamasındaki hiotezeriyken; görünrdki bu çei şkier nedeniye kuramını bir köşeye atmamış oması da Einstein'ın dehasının bir arçasıdır Kuradan azgeçmek yerine, çeişkieri, bunarın yanıza görünürde ar oduğunu e unarı gidermenin her durumda ineiki ama doğru bir you buunduğunu isatayınaya kadar uzun uzun gözden geçirdi. Bugün Einstein'ın teorisinn temede eton'ın teorisine göre daha doğru" oduğunu düşünüyoruz O hade Einstein bu istede neden daha at sırada yer amıştr? neike, modern biim e teknoojiye eton teorierinin dayanak sağaması nedeniye Modern teknooji Einstein omasaydı da eton'un çaışmaarıya bir çok aanda bugünkü düzeyindeourdu Einstein'ın istedeki yerini etkieyen bir etken daha ardır Bir çok durumda, öemi bir fikrin geişimine birden faza kişi katkıda buunmuştur Sosyaizm tarihinde de, eektrik e mıknatısık manyetizma) kuramının geiştirimesinde de bu geçeridir Einstein'ın göreiik teorisinin ortaya konumasındaki ayı yüzde yüz değise de, büyük bir yüzdesinde hakkı oduğu kesindir öreiik kuram arının, aynı dereede önem taşıyan diğer fikirrin hesinde oduğundan daha faza, tek e oağanüstü bir dahinin yaratısı oduğu nu söymek hakç a bi r yakaşım gibi görünmektedir Einstein 1879'da Amanya'nın Um kentinde doğdu Orta öğre nimini İsiçre'de yatı e 19 yıında siçre atandaşı odu. oktrasını 19 yıında Zürih Üniersitesi'nde tamamadı Anak o zaanarda bir akademik konum edinemedi Aynı yı öze göreiik, foteekrik etki e Bron hareket kuramı üzerine tebiğerini yayına dı Bu tebiğer, özeike de göreiike igii oanı, birkaç yı içinde nun dünyanın en zeki e özgün biim adamarından biri oarak ün kazanmasını sağadı Kuramarına karşı güçü muhaefet ouştu arin'in dışında hiçbir bm adamı Einstein kadar muhaefet yaratmamıştı Buna rağmen 191'te Berin Üniersitesinde rfesörü 7
N TKN 1
ğe tndı, ynı zmnd yzer Wilheim Fizik Enstitüsü dektörü e Psy Bilim Akdemisin üyesi oldu Bu konumlr On ister se ktnin tmmı rştırmlrın erebe serbestliği getirdi Almn deleti On sunduğu bu son derece cömert olnklr dn hiç pişmn olmdı çünkü Einstein, ylnızc iki yıl sonr genel göreilik teorisinin ormlünü orty koymyı bşrdı e 92de Nobel ödülünü ldı Hytının ikinci yrısınd dünyc tnınn bir bilim dıydı, belki de gelmiş geçmiş en ünlü bilim dmı Einstein hudi olduğundn Almnydki konumu Hitlerin güç kznmsıyl birlikte güenli olmktn çıktı 933 te İleri Arştırmlr Enstitüsünde çlışmk üzere Princeton, New Jerseyye tşındı e 94d Amerikn tndşı oldu Einsteinın ilk eliliği boşnmyl sonuçlndı, ikincisi ise göründüğü kdrıyl mutlu bir elilikti. İki oğlu oldu 9te Princetond öldü Einstein çeresindeki dünynın insnlrl ilgili ynın d her zmn ilgi duydu e siysi konulrdki görüşlerini sık sık orty koydu. Siysl despotluğun krrlı bir krşıtıydı, teşli bir sş krşıtı e Siyonizmin sıkı bir sunucusuydu Giyim kuşm e sosyl eğilimler konusund tescilli bir bireyselciydi. İnce bir mizh nlyışın shipti, kendisine ykışn b ir lçkgönüllülüğü r dı, kemn konusund d byğı yeenekliydi. Newtonın mezr t şındki yzı Einstein belki de dh çok uymktdır: İnsn ırkı bu kdr büyük bir ziynete ship olduğu için ölümlüler byrm etsinler"
* Beyek ndvda Beyn ak ve ögüüken ve eyeende baıı d düüncen detekeyen ya ka. 72
11
LO S P S R (8895) Fransz kmyagr v byolog Los Past, t tarhnn n nml kşs olarak gnl kabl grmüştür Pastr, blm br çok alanda katk yamştr am asl ününü, hastalklarn mkrolardan kaynaklandğn n sürn kram v koryc aş glştrmsyl kazanmştı Pastr, 822'd Fransa'nn doğsndak Dol kasabasnda doğd Ünvrst tahsln Parst fn blmlr üzrn yat Öğ rnclk günlrnd dhas ark dlmd, hatta hocalarndan r 'n kaytlarna vasat br kmya ğrncs" olarak düştü. Ancak Pastr 847'd doktorasn tamamladktan sonra hocasnn yarg snn n ka dar yanlş o ldğn hmn gstrd. Tartark asdn o tk zomrlr* hakkndak araştrm as On hnüz yrm alt yaşn daykn ünlü b kmyagr yat * Optk ann knsnn vya çötsnn gçn pa ıın tt yn çv ö 3
N N 100
Daa na diatini mayalanma (emantayn) layının ince lenmeine yneltti ve u üecin azı mi ganizma tüleinin aaliyetleinin nucu lduğunu gtei Falı tüde miga nizmalaın, mayalanmata lan içecelede itenmeyen üünlee eep laileceleini de taya ydu Bu nuç Ona, azı miganizma tüleinin inan ve ayvanla üzeinde de itenmeyen etile yaataileceğini dü şündüdü ateu, atalılaın mip ladan aynalandığı tei ini ne üen il işi değildi Benze iptezle daa nce ilam Fa cat, Fiedic Henle ve diğelei taaından da neilmişti Am a ilim dünyaını uaın d ğuluğuna ina ede n temel eten, ateuün mip teiiyle ipi gğüemei ve adından yaptığı ayıız deneyi ve u deneylen nuçlaını unmaıydı Hatalılaa mipla neden luya, zalı miplaın inan vücuduna gimeinin nlenee atalıtan açınılailece lunduğuantiepti ii alayntemlein yaın günüydu. Bu nedenle eimlee nemini ıala anlattıateu ve u yntemlein ameliyatlada ullanılmaını ağlayan Jep Lite üzeinde en etili işi ldu a al ı ateile inan vücudu na ein ve içecele yluyla gieilile ateu içeceledei miganizmalaı ldüme için i teni (atizayn) geliştidi Bu teniğin uygulandığı duumlada ütün i eneiyn aynağı lma laılığı needeye tamamen tadan altı ateu, ellili yaşlaının talaındayen, üyü aş ve diğe ayvanlaı, atta inanlaı tedit eden ciddi i eneiyn atalı ğı lan şan üzeinde çalışmaya yneldi Bu atalığa i atei tüünün yl açtığını ipatladı Ama daa da nemlii, şan ailinin zayılatılmış i tüünün üetimi için i teni geliştimeiydi Hayvanlaa enjete edildiğinde, u zayılatılmış mip, ldü ücü lmayan ve ayvanlaın atalığın nmal aline aşı ağışılı geliştimeini ağlayan ai i atalığa eep luydu ateuün ayvanlada şana aşı ağışılı azandıan teniğinin etinlğini alın nünde gtemei üyü eyecan yaattı ıa i üe na u yntemin de uygulanaileceği a edildi ilinen i ç aşa atalı için 7
OIS PSTR
a steur en ünü ve benzersz başarısını kazandı ve korkulan br astaık oan vebaya karşı kends a şı geştrd O zaandan bu ana, başka b adaarı da asteuün teel krern uygula arak sagın tüs ve çocuk ec (oyoyet) gb dğer br çok tekel astalığa karşı aşılar gelştrdler ş koay kolay rastanayacak kadar çalışkan br nsan oan asteuün yukarıda anlatıanarın yanında daa önesz kaan aa yne de yararlı çalışaları vardır Mkro organzaların ken dğnden oluşadığını, aynı konuda yaılış başka deneylerden daa nandırıcı olarak ortaya koyan O'nun deneyler oluştur asteur anaerobk" kavraını, yan bazı kro organzaların ava ya d a serbest oksjen ol adan yaşayableceklern de buluş tur asteuün kböceğ asaıkları üzerndek çalışası büyük br tcar değere satr Dğer başarıarı arasında, kües ayvan larında görülen br astalık oan tavuk kolerası" çn gelştrdğ aşı sayılablr asteur 895 yıında ars yakınlarında öldü asteur le ççek aşısını gelştren İngz ek dward enner arasında genele karşılaştıra yaılır ennen çaışası aste urünknden seksen küsur yıl önce yaıış olasına karşın ben enne daa az öne buluru çünkü buluşu sadece br tek as talığa karşı bağışıklık sağlaştır asteurün yönteler se, br çok astalığın nlenes çn uyguanabr v e uygulanıştır da On dokuzuncu yüzyıın ortalarından bu yana, nsan örü yak laşık k katına çıkıştır Yaşa süresndek bu uazza artış, n sanarın yaşantıları üzernde nsanık tar boyunca kaydedlş dğer tü gelşelerden gaa daa azla etk yaıştır Doğrusu odern bl ve tı er brze neredeyse knc br öür sun uştur İnsan öründek bu artış yalnızca asteur'ün çalışaarı na atedleblseyd eğer, O'nu bu ktabın en başna yerleştrekte ç teredüt etezd Yne de, asteur katkıları dğer çaışa lara o kadar teel teşk eder ntelktedr k, geçen yüzyılda ölü oranlarında gözlenen düşüşte en büyük ayey ak ettğnden ve bundan doayı bu lstede lk sıraarda yer adığından ç kuşku duyulaalıdır 5
12
O (i) (52) Gaie biimse öntemin geişmesinde büük bir oasııka herkesten daha faza a ı o an büük İta an biim adam ı 564 de Piza kentinde doğdu Gençiğinde Pizza Üniversitesi'nde öğrenim gördüde ama maddi oanaksızıkar tahsiinioabidi. arım bıraktı Yine 1589 da bu üniversitede nedenie öğretim görevisi Birkaç ı sonra Padua Üniversitesi kadrosuna aındı ve 161 ıına kaar urada kadı. Biimse buuşarının büük çoğunuğunu bu dö nemde geçekeştirdi . Gaie ik önemi buuşarını mekanik aanında atı Aristote es öğrencierine ağır cisimerin hafif cisimere göre daha hızı düş tükerini öğretmiş ve biim adamarı kuşakar bou bu önermei düşünürün etkiniğine dudukarı sagıdan doaı kabu etmiş erdi Gaie ise bu i denes e oarak doğruama a karar verdi ve atığı birdüşünce dizi dene sonunda Aristoteesin düşüncesinin 6
GO GI (G
dğru lmadığını kısa zamanda gördü Gerçeke ağır ya da hafif büün csmler aynı hızda düşüyrlardı ama havanın sürünme vve bu hızı br ölçüde düşürüyrdu(Yer gelmşken belirelm allenn deneylern eğk Pza kulesnden csmler aarak ger çeleşrdğ şeklnde geleneksel görüş daanaksız görünüyr) Bnu öğrenen Galle kn adımı aı Csmlern bell br süre çnde düşüğü mesafey dkkale ölçü ve düşen br csm arafın dan ka edlen mesafenn düşme süresnn (sanye cnsnden) kare syle dğru ranılı ldğunu gördü eğşmez br vmeye şare eden bu buluş kend başına ble çk önelidr Daha da önemls ale deneylern snuçlarını br maemak denkleme özeleye blmşr Maemak denklem ve yönemlrn geş kllanımı gü nümüzde blmn öneml br özellğ halne gelmşr Gallenn blme öneml kakılarından br de eylemszlk (aa le) kannunu bulmasıdır B kanunun bulnması ndan önce nsanlar hareke halndek br csmn üzerne hareke erc br güç uygulanmadığı akrde dğal larak yavaşlama ve durma eğlnde ldklıa nanırlardı aka Gallenn deneyler bu genel nancın haal ı lduğun raya çık ardı Eğer sürünme kvve gb karşı· kuvveler gderleblrse hareke eden br csm snsza kadar b hareken sürdüreblrd Newnn yenden açıça fade eğ ve rnc hareke kanunu larak kend ssemne dahil eğ b öneml lke fzğn haya kelernden birdr Galenn en ünlü bulşları asrnm alanında lmşr 100lern başlarında asrnm kramlarıyla lgl heyecanlı arışmalar yapılıyr ve Cperncsun güneş merkez kabul eden ersnn ve dünyayı merkez alan ndan öncek ernn yandaşları arasındak öneml anlaşmazlık sürüyrdu Gale daha 1604de C erncs ersnn dğr lduğuna nandığını belrmş ancak zaman bunu kanılayacak br yönem ön e süreemş 16 09 da se llandada eeskpun ca edldğn duydu Gallenn dehası öyle br düzeydeyd k elnde sadece çk lkel br anımı blunma sına rağmen kısa br süre snra b aleen ç daha gelşmş br e leskp yapabld Bu yen araçla gözl em yeeneğn gökyüzüne yö nel ve b r yı l çnde br d z büyük ke ş f yaı 7
N KN
100
Gaen ya olduu Matema dele deneylenden -ve Gae laç nuu
Aya aktı e yüzeynn üzün olmaığını sayısız kraterler e ağlar ulunuğunu örü Bunan üzerne ök csmlernn hç e ümüz e kusursuz olmaıkları ünyanın üzerne öz lenen eneelere enzer eneelere sahp olukları sonucunu çı karı Samanyoluna aktı e tek r neulaan eğl e çok azla sayıa yılızan oluştuğunu ör ü Yılılar o kaar uzaktılar k çıplak öz onları r araaymış alılıyoru. Gezeenlere aktı e Jüpten etraına önen ört tane ay örü Gökyüzünek r csmn Dünyaan aşka r ezeenn etra ına a önelece ğne lşkn kanıt şte uraayı Güneşe aktı e yüzenek lekeler örü (Aslına üneş leelern 'nan önce özleyenler e arı ama Galle özlemlern aha etkl r şekle sunu e lm ünyasının kkatn üneş lekelerne çekt.) Venüs ezeennn ayın erelerne olukça enzer ereler (azları) oluğunu özle Bu özlem Coperncusun ünya e ğer ezeenlern üneş etraına önükler teorsn oğrulayan kanıtların en elrn parçası halne el Teleskopun caı e sonucuna yapılan r z keş Galley meşhur ett Ancak Coperncus kuramını esteklemesyle Klsey karşıına alı 66'a Coperncus hpotezn öğretmekten azeçmes uyurulu. Galle u kısıtlama altına yıllarca rahatsız yaşa 78
GO GI (G
d 23te Papa ödğnde yerne Gaeye hayran beseyen br ş geçt. rtes y yen Papa Urban VII (braz rc de osa) asağn art geçer omadğn ma ett Gae sonra at y n esern Es nya Ste da Ka Konmayazara geçrd Bu tap Coperncus snn ehnde antar ustaca ortaya oymatayd ve 3 2d e ee sansr heyetnn znye basd Buna rağmen tap ortaya s tğnda Kse yetier öfeender ve Gae 1 da getren yasağ ha ettğ gereçesye hemen Roma ngizsyon maheme snde yarganmaya başand Seçn bm adamn ovuşturmaya uğramasnn br ço se mensubunu zdğ de oduça açtr Gae davasnn döne in Kse huuunun göznde be sorguanmas gereen br yan ard ve nspeten haff br cezaya sonuçand Hatta Gae hapse bie atmad rcet rde rahat ende ev hapsne mahum edd eor oara zyaretç abu etmes tamamen yas at ama bu h n uyguanmas onusunda srar davranmad Veren te dğer ceza han nnde dnyann gneşn etrafnda döndğne şin görşn ger amasnn stenmesyd tmş douz yaşnda bm adam bunu haa aç maheme önnde yapt (Meşhur ve be de aporf sayabece br hayeye göre açamasn btrdten sonra Gae yere baara yavaşça Haa döyor" dye fsdamştr) rcetr de mean zerne yazmay srdrd 42 ynda burada öd Gae'nn bmn yaptğ muazzam abu ede ço odu. Önemgeşesne smen eyemsz anunu at teesopun ad astronom aannda gözemer e Coperncus hpotezn dahce spatam as gb bmse buuşarndan d a ydr nca bse yöntemern geşmes onusunda oynadğ ro ço daha önemdr Önce do ğ a bmc fozofarn çoğu rstote esten adar şaretere atatf gözemer yapmş ve avramar ategorze etmşer faat Gae avramar öçmş ve anttatf gözemerde buunuştur Dat anttatf öçmer o gnden bu yana bmse araştrmann en teme özeğ hane gemştr Gaenn bmse araştrmaarn deneyere dayandrmasn a ro gaba heresten daha bytr. Deney yapmann gere 9
N KN 100
liliği ilk ısrar Our Biimsl soruları Klisi vaazları a a ristotlsi örmlri olsu bazı tkilr aaılarak karara bağlaması görüşüü ksilikl rtti Sağlam sl tmllr aamaa karmaşık çıkarsamalara bl bağlamaı a kabul tmi Ortaçağ skolastiklri olması gkv n oluğuu i boua tartışırlar ma Gal t olu ğuu blirlmk içi lr apılması grkliliği üzri ısrar tti Bilimsl görüşlri bu alama mistik olmakta çok uzaktı hat ta kisi sora gl bazı bilim aamlarıa öği N toa çok aha mori Galili çok iar bir aam oluğuu blirtmkt arar olablir Yargılamasıa v mahkum ilmsi rağm kilisi ii rtmiş sac Kilis tkililrii bilimsl msllri araştırılmasıı baskı altıa almaa çalışmalarıa karşı çık mıştır Soraki kuşaklar haklı ir tutumla Gali ogmatizm v üşü c özgürlüğüü lkiğr rk kullaıl arak bastırılmasıa karşı çıkışı bir smbolü olarak vrmişlrir Yi mo r bilimsl ötmlri tmllrii atılmasıaki rolü aha ömliir
8
13
RSOS ( 33) Aioele ik çğlı e büyük düşüüü ve bilim dmı dı Fomel mık çlışmlıı bşlmış felefei e dlıı zegileşimiş ve bilime yılmyck kd heme çok kkıd bulumuşu Aioele' i göüşleide biçoğuu bugü modı geç mişi Am öe üdüğü kumld çok d öemli ol çlış mlıı lıd y kılcı (yoel yklşımdı Aioele i eeleide ezile i hyıı ve oplumu he yöüyle üze ide düşümeye ve çözümeeye uygu koul olduğu iliş ki bi uum evei köü köüe lıl ihi y d kpili ilhlı gelip geçicidüşücei ieklei fıd kılcı ku ll bi olduğu doğdki deelemeyip olylı he yöüyle i 8
N TKN
sanou aanan ssmak oaak soguanmaya ouu nanc sonuca uaşmak n m nys gözm m manksa ak yüümy kuanmamz gkn uyuan gü n Gnksc, oş nanaa msszm ayk u uuş Ba uygan nn kş sos, MÖ 38, Makonyaa Saga kasaasna ou Baas ünü km. On y yaşnaykn Eaunun Paon) akamsn önm gömk üz naya g. Buaa, Eaunun ümünün ksa sü sonasna kaa, ym y ka sos aasnan oay yoo uyguama m g uymuş oa; Eaunun ks s s kuamaa gsn gşmş. so s, M Ö 32 , kan aa sona a Büyük İskn oaak anacak on ü yaşnak ouna ömnk yapmak üz Makonyaya ön ü Gn İskn ka y s MÖ 33, İskn aa kkan sona, sos naya g önk uaa kn okuu Lycumu (s) a. On k y oyunca naa ka Bu önm İsknn ask önmy kaaca akşmaka. İskn, sk ömnnn öün aşumaysa a aaşmaa n gk kaynaka cöm sunu. Bu, m aam nn aaşmaa n n yükü önk amasnn k ak k öny; gn yüzya n sonuncusu ouu a oaya k İskn şk n omann k a. so s, İsknn kaöc uumuna ks oaak kaşy a sosn ynn aan an yap şüpsy am n, sos öümy üşünmüş nz sos İskn gö aza moka osa a mpaaoa naan knsn günmyc kaa yakn İskn M Ö 323 öüün, n Makon ayka na a konoü g sos nszk suan Sokasn ymş a y önck sonunu aayan sos, naya, sy kaş knc a güna şm şans mycn söyyk şn ka Bka y sona MÖ 322 amş k yaşnaykn, sügün öü sosn sn says şaşc Yapa 82
AR
ı ı yedi aesi güümüze ada geebilmişi ve ai döem de uua ayıla e az 170 iabı duuu gösemeedi Aca aşıcı a sadece eseeii sayısı dei, bilgisii geişiidi de Biimsel çalışmaaı güüü eedeyse bi asilpedisi ieii aşı Asmi, zli, embiyli, cafya, ei, fi i, ami, fizyli dalaıda ve Ai Yua da bilie heme bü aaada iap yazdı Bilimsel eselei ısme başaaıı saip lduu bigilei bi delemesi, ısme vei plama göevledidi asisaaıı bulgulaı ve ısme de edisii saysız gözemi i emsi ede Bilimi he alaıda uzma ma iaımaz bi mahaei ve gelecee bi başa işi aafıda ealaacaa bezemez A ca Aiseles buda da fazlasıı başadı Ayı zamada özgü bi filzfu ve uamsa fsefei he alaıa aıda buudu Ahla üzeie yazdı ve meafizi üzeie, psili ve emi üzeie, aıbiim ve siyase üzeie, ei ve esei üzeie iim üzeie yazdı, şii üzeie, baba göeeei ve Aialıla ı aayasası üeie Aaşıma peleide bii, çeşili şehie i aayasalaıı payaa buaı aşılaşıması lmuşu. Büü çalışmaaı aasıda beli de e öemii maı ua mıydı Aisees geelile, felsefei bu öemi daıı ucusu aul edii Geçee de Aisees'i u ada falı alada hizme veebimesii saaya, beyii maısal yapısıydı Düşü ceyi düzeleme usuda Taı vegisi bi yeeei vadı ve öedii aımla ve yaıı sııflamala daha sa çeşii aaladai fiilee eme luşumuşu içbi zama bi misi ve aşıı uça bi işi maya Aiseles he zama saduyuu sesiydi aala yapı ebee ama şqşııcı a, uçsuz bucasız düşüce asilpediside apaca haalaa e ada az düşüüydü. Aiseles'i saı Baı'ı düşü hayaa egi aısı lmuşu. Ai döemlede ve açalada eselei Lace'ye, Süyaice, Aapça, alyaca, Fasızca, baice, Almaca ve İiz ceye çevilmişi Geç döem Yua yazaaı eseei iceedie ve haya adıa, Bizaslı fizfla da öyle Yapılaı İsam fesefesi üzeide başlı başıa bi eidi ve düşücelei yüzyıabyu Av 83
N TKN
100
rupa üşü sisemie bask omuşur bi Rüş, Arap iooar beki e e üsü, sam eoojisi ve Arisoees rasyoamii bir seeii ouşurmay eei Meymui, oraça Yahui üş ürerii e ekiisi, beer bir seei Yahuiik ç yap. Ama bu ür çaşmaar e üsü risiya i aam Aqua Ai ho mas' "Summa Arisoees'e ekiee oraça aimerii says heoogicasr a aa iemeyecek kaar çokur. Arisoees' e uyua hayrak o kaar byü ki, Oraça soara oru O'u iahaşrmaya yakaş. Esereri you ay aa bir şk omak yerie, sorguamay aha eye grmeyi ya sakaya bir ür eeeküe ei gmei haie gei Keisi g em yapmay ve üşümeyi seve Arisoees, soraki kuşakar esererii krü krüe yücemesii kuşkusu oayama Arisoees'i ikirerie baar güm çerie g re aasya grüebiir Öreivekeii oaoa kauara uygu ouugerici gerekçesiye esekei kaar oarak erkee gre a üeye oukara ia (Ebee bu fikireri ikisi e o güeri geçeri grüşerii yasyoru. Buua bir ike Arisoees'i grşerie birçou a çarpc bir şekie ça aşr. Örei, "Yoksuuk evrimi ve suçu aasr ve "sa ouu yeimi üerie kafa yormuş oa her kişi, imparaor ukar kaerii geçii eiimie ba uua iar. (Arisoees'i yaşa eme abii ki rgü eiim yoku. Geçmiş yüyara Arisoees'i ve üvehar sayrsre e reee aamşr Be yie e ekisiiekisi çok geiş çok uu i ouuu üşüyorum ve O'u isee aha üs sraara yereş iremeiim içi bira a üüyorum Şu aa buuuu koum asa keisie ce ee o iki kişii saip ouu byük ei bir soucuur
8
14
CL .Ö 300) Bu is ede ye aan kişieden çk azı büük Yunan gemeisi Eucid kada kaıcı bi üne sahipi. Napyn Büyük İskende e ain Luhe gibi kişiein hayaa dukaı süe içinde O'ndan daha biini maına kaşın, uzun adede Eucid'in ünü bu kişi ein ününü muhemeen ka ka aşacakı. Bu şöhee ağmen Eucid'in yaşanısının hemen hiçbi ayını sı biinmemekedi. .Ö. 3'ede Mısı'ın İskendeiye keninde öğemenik yapığını biiyuz. Bununa biike dğum e öüm aihei beisizdi e hangi kıada dğduğunu bimediğimiz gibi dğduğu şehi knusunda da hiç bigimiz yku. Bazıaı günü müze kada geebien bikaç kiabı daha masına ağmen aiheki eini gemei üzeine yazmış duğu e kiabıElemene'nede iye amışı. "emene'önemi spaadığı eemede yamaz. Kiapa i eemein hemen hepsi Eucid' den önce biinen, haakakısı çğu ise paaı da yapımış eemedi. Eucd'in knuya büyük 85
N N
100
deki azeeyi düzenleyiş e kiabın genel planını raya kyuş arzıydı Burada öncelikli larak, uygun bilinen aksiy, beli ) e önere psula) seleri" seii işin iine giriyrdu Bu sn derece zr bir işir, lağanüsü bir yargılaa yeisi e karayış gerekiri) Snra ereleri birbirleriyle bir anık zinciri luşuracakeksikse şekilde ispa diziyrdu Gerekli allerde eksikdüzle adılarıeaaıyr e gelişiriyrdu sas larak su geeri knularını inceleekle birlike "Elemencebir e sayı erisiyle ilgili kapsalı bölüler de ierir leenler", iki bin yıldan azla bir süre ders kiabı larak kullanılışır e bu knuda yazılış en başarılı kiap lduğundan kuşku ykur uclid, işini kadar ueşe bir şekilde yapışı ki, kiap raya ıkar ıkaz daa önce yazılış büün geeri kiaplarından öne ıkış e diğer kiaplar een unuuluşu Oriinali Yunanca lan kiap bugüne kadar bir k dile erilişir İlk dea 42de, Guenbergin baskı akinesini icadından sadece uz yıl snra basılışır O zaandan beri de üzerin de baskıs ı yapılışır leenler"in insan zekasının anıksal akıl yürüe knusunda eğiilesine yapığı aracılık, Ariseles'in anık üzeine risalelerinin epsinden daa ekili luşur Çıkarsaa ile snuca ulaşa didaki) yöneinin lağanüsü bir öeğidir e bu ö zelliği ile yaraıldığı günden b yana düşünürleri büyüleekedir uclidin kiabının dern biliin yükselişinde belli başlı ekenlerden biri lduğunu söleek yanlış layacakır Bili dğ ru gözle e zekice yapılış genelleeler büünü lakan öe bir şeydir Mdern biliin başarıları bir yanda deneysel, iğer yanda da özülee e ıkarsaaya dayanan yönelerin bir araya geirilesiyle kazanılışır Biliin neden Çin ya da Japnyada değil de Aruada yük seldiğini kesin bileiyruz, ancak bunun sadece raslanılara bağlı bir duru ladığını güenl� söyleyebiliyruz Kuşkusuz ki ewn, Galile, pernicus e Kepler gibi parlak zekaya sip ki şilerin ynaış lduğu rl uaza bir öne aşıakadır Ancak, bu gibi insanların Dğu da değil de Arupada raya ıka 86
D
aının atında yatan ndn omaıdı Batı Avupayı mn gşmsn uygun otam an gtn n aık tas tkn k d Antk Yunan asyonam v yanı sıa, Antk Yunanın mas ıaktığı matmatk gsd Bka tm fk ksn dayanıaak konuya gi ıka sma apıacğ düşüncs Avuaıa n oduka doğadı ünkü önnd Eucd önğ vad Gnd Avupaıa Eud gomtsn soyut sstm oaak düşünmd, Onun önm v doayısıya tomnn gk ayata da tutaı oduğuna nandıa Yukaıda söü dn kşn ps Eucd gnğnd yıkanmışadı Gktn d Emnt dkkat ncmş v u ktap onaın atmatk akkındak gn tmn ouştumuştu Eucdn saac Nwton ündk tks ö ok aıktı, ünkü Nwton Pncpa Doğa fsfsnn matmatk k adı üyük sn Emnt n şkd gomtk yamıştı O amandan ok Batıı m adamı, k vasayıma yanaak mantıkı sonuaa vaadkin göst k Eucd kat kakışmışadı Btand Russ v Afd Not Wtad g matmatk v Spnoa g foofa da aynı you mşd Çn yapıan kaşıaştıma sonuaı ök apıcıdı Çnd tknooj yüyıa oyu Avupanın tknoosndn daa gşmş adyd Fakat Eucd şdğ Çn matmatk asa va omadı v unun sonucunda Çn matmatk tos konusunda Batının sap oduğu yapıya sap oamadıa Çn uyguamaı gomt konusunda sağam gy sap odua ama u g ıkasama yapıack şk gtmd Eucd 60 0 yıına kada Çncy vmmşt v gomtnn ddaktf yapısının Ç n n ğtm kts taafından anaşıması ka yüyı adı Bu gkşncy kada da Çn m aanında cdd aışma yapmadıa Bn fad Eucdn sn on sknc yüyıa kada tanımayan v da a sona uunca sü dğn myn Ja ponya n d kuanıa aponyanın ugün va oan mükmm 8
EN TKiN
100
lm mlrı ucl nınmn nce olrı. İnsn elne olmn mer eor ucl olu çmmış olsı Avruplılr moern blm cb rbleceler m? Bugün memçler ucl geomersnn n erne e url gomer ssem olmığını nlm bşlmışlrır ve geçğmz 150 bir ço ucl ışı geomer ssem urulmuşur. Gerçeen e nsen'n genel grell urmn bul elmesnen bu n b mlrı ucl geomersnn gerçe uz her zmn oğru olmığnı nlmışlrır. Örneğn çem lnlrın son erece oğun oluğu rel ve nron ılzlrnın ınlrın ucli geomers nnın oğru br resmn çzeme meer Yne e bunlr ço zel urumlrır ve ucl geomers br ço urum gerçeğe ço br lşm sğlmır Yne e nsnoğlunun blg zene ın zmnlr elen u gelşmeler, ucln ne eneleel bşrılrının eğe rn ne e memğn gelşmesne ve moern blmn lerleme s çn gerel oln mnısl çerçevenn urulmsın rhsel nemn zlmır.
D
Eucd gme eoremled yaam
88
15
MS (Ö 3 aihte belki de hiç kimse İbani peygambe Msa kada hay anlık yandımamıştı Dahası, Ona saygı dyan insan sayısı ka da ünü de çağla boyu kaalı bi büyüme göstemişti. Msanın MÖ. 3 yüzyılda yaşamış olma olasılığı çok yüksekti, çünkü ev attaki Çıkış" kitabında ye alan iavn oldğ düşünülen II amses M.Ö. 23 yılında ölmüştü. Çıkışta otaya konduğ gi bi, Msa nın sağlığı nda siyasasına kaşı çıkan azla sayıda İbani vadı Oysa, beş yüzyıl içinde Msa bütün Yahdilein saygısını kazanmaya başladı. M.. 500 yılına gelindiğinde Hıistiyanlıkla beabe , ünü vpa'Musayı nın büyük bi bö yayılmıştı yüzyıl sona Mhammed, geçek bilümüne peygambe olaakBitanıdı ve 89
N N
İsamın yayımasıya Msa Müsüman dünyasının yanında Mısıd a b ayanı yandıan b od Bgün yaa dığı zamandan b yana gn otz üs yüzyı sona Msa Ya d Hıtyan Müsümanadan aynı dcd saygı gmt atta b o agnost taaından b sayımatadı. Çağda t m yntm saysnd bgün mtmn gmt odğn dan o daa aza tanınmatadı Bütün ünün ağmn Msa nın ayatı aında gün bg ıttı. İsmnn İban n dğ d Mısı n oması n dny Msa'nın Mısıı odğ synts b adı. (B dn amnn oğnn ab tmdğ b syntd Msa oc' ya da at' anamına gmt ünü anadan bazı aının smnn nd anıdığı gümtd.) Es At y aan Msa aında ayn d o sayıda m cz dm oay ndny ab zodgünü nğnanamaıya yanan aıadğnddğnd Msa'nın adamaı nı yıana ms mcz maytndd Mısırdan ıı sıasın da ssn yaına m oan Msa'nın İban d ı yı sü n b yocta d dbms nsanın sa nancının sınıa ını b zoamatadı. Hays sann ığı atında ama dan nc g Msanın n yamı odğn bmy g tn o std. B o i Es A y aan on at" Kızı Dnz gms gb ay doğa oayaa dayaı yoma gtmy aımıadı. Anca Msa aında Es At yünn o ğ san nt taı baa mtoo bnzm (anao ) adı. nğn Msa sazıa yüsü M. 230230 yıaı aasında üüm sümü büyü Aad aı Sagon aında Ba b' d anatıan ayy aıcı b bnz taımatadı n oaa Msa'ya ü büyü baaı atd. Bncs İba n Mısırdan ıaan s yas d omasıdı En azından b on da güyü a ttğ aıı. İnc Es An b tabının (Tn Çıı L Saya Yasanın taı) yazaı omaa 9
MUA
ün azanmşr. Bu aplar enellle Musann beş ab olara anlr ve Yaud Toran oluşurur. Bu beş apa Es A dnemnde Yaudlern davranş bçmlern yneen v e On Emr de apsayan Musa Kanunu" yer alır Br büün olara Tora'n ve zellle de On Emrn yarağ muazzam e z nüne alndğn da, bu enlern yazarn ve alAna e sab br ş ola ra düşünülmey a eğ büyü muaaır Es A üzerne çalşan almlern çoğu Musann bu alarn yazar olmadğ onusunda rüş brlğ çndedrler. Kaplar braç yazar arafndan aleme alnmş bdr ve büyü br blümü ana Musann lümünden uzuna br süre sonra yazya aarlmşr Musann var olan bran rf ve adelernn br düzen çnde fade edlmesn de rol oynamş aa ran uuunu oraya amş olmas mümündür ama bu rolün büyülüğü onusunda br yar yürüme erçeen de manszdr Üçünü olara, b ço nsan Musay Yaud e anrlğnn uruusu sayarar Byle br ddann br bama çbr dayanağ your Musa anda bllern elmzde e aynağ Es r ve Es A açça ve şüpeye ç yer bramayaa şel de, e anrlğn uruusu olara İbram sermeedr Bu nunla brle Yaud e anrlğnn Musa oasayd yavaş yavaş oradan almş olaağ da olduça açr ve bu avramn orunup yaynlaşmasnda aya br rol oynadğ uşusuzdur. Dnyada büyü dn, rsyanl ve slamye aud e anrlğndan üredlerne re, en büyü nem de elbee bu rolde ya maadr. Musann o adar uuyla nanmş olduğu e Tanr dü şünes en sonunda dünyann büyü br smna yaylmşr
Tra raniced kann yasa anaına ger. 9
16
CH RL S R N (809882)
Doğal sçm yoluyla vrimlşm kuramıı kurucusu Charls Darwi Abraham Licol il tamı tamıa ayı tariht, 12 Şubat 18' da Shrwsbury, İgiltr' d doğmuştur O altı yaşıda tı okumak üzr Ediburg Üivrsitsi' girdi acak, hm tı v h d aatom iyi sıkıcı buldu v bir sür sora aazık ğiti mi almak içi Cambridg' gçti Cambridg' d a t bim v atıcıık gibi faaliy tlri, drslrd çok dah a fazla svdi Yi d hocalarıda birii, kdisii H.M Bagl araştırma gmisii yolculuklarıda birid doğa bilimci olarak yr almak üzr örmy ika dbilck kadar tkilyi başardı Babası, böyl bir yolculuğu yalızca gç adamı ciddi bir iş yamasıı gciktirmy yarayacak yi bir baha olduğuu düşürk, Charlsı görvi kabul tmsi başlagıçta karşı çıktı Nys ki baba Darwi bu yolculuğa izi vrm kousuda ika dilbildi, çükü bu, Batıı bilim düyasıı vrimli okyaus yolculukları da biri olacaktı 92
CHRS DRWIN
Dwi Begle ile 1831 yılıd yele çtı, yşı yimi iiydi dıd gele beş yıl içide Begle; Güey Amei ıyılıd geze geze, oyusti ylız Glpgos dlıd ştım y p yp, Psifitei diğ e dl, Hit Oyusu ve Güey Atltie uğy uğ düyyı dolştı Bu uzu yolculu sısıd Di bi ço doğvehisı blelei etti, ço syıd fosil buldu bi ço gdü, biti veilel hyv tüleiziyet üzeide gzlem yptı Dhsı, gdüğü he şey hıd psmlı yıtl tuttu Bu yıtl gelecete ypcğı heme tüm çlışml temel oluştudu, umlı geçeli ılc uçsuz bucsız bi ıt h zesii ve belli bşlı fiileii bu yıtld tüetti Dwi 1836 d memleetie ddü ve soi yimi yıld İgilteei e de gele biyologlıd bii ol ü zmsıı sğlyc bi dizi itp yyımldı. Dh 1837 yılıd Dwi hyv ve is tüleii değişmez olmdığı, eoloi tih bo yuc geçidilei evim soucu oty çıtılı i olmuştu c o zml bu evime eyi yol çmış olbeceği hıd hiçbi fii yot Am 1838de Thoms Mlthusu Üze Denedlı eseii oudu ve bu itp O yşm yışı sısıd doğl bi seçim sz ousu olduğu ilişi düşücesie ulşmsıı sğly emli ipucuu vedi. Dwi doğl seçim il esii fomüle ettite so bile fiileii yyımlm ousud hiç cele etmedi. Oty ttığı umı mutl yoğu bi muhlefet ytcğıı gdü ve bu edele uzu bi süe hipotezii lehidei ıtlı ve idelemelei uğştı. Teoisii toplm htlıı 1842 yılıd yzdı,düzelemele 1844 yılı gelidiğide psmlı bi itp üzeide çlşıyodu 1 858 yılıı Hzi yıd, Dwi büyü esei üzeide hl eleti ve değişilile ypmtye; o sıl Doğu Hidist d bulu giliz doğ bilimci Alfed Russel Wllcet, edi evim teoisii htlıı çıly bi yzı ldı Wllce umıı belli bşlı tüm otlı Dwii e südüleiyle yıydı! Wllce umı tmme edi bşı geliştimiş ve bsıy vemede ce tımış bi bilim dmıı güş ve youmlıı lm içi müsveddesii wie gdemişti Bu, sevimsiz bi celi svşı htlıl düşebilece utç veici bi duumdu. Am byle olmdı, Wl 93
N N
100
laen tebliği ve Darwinin kitabnn ana hatlar birleşik bir tebliğ larak ertesi ay bir bilm kuruluna sunuldu Tuhaf bir şekilde bu sunum k fazla ilgiyle karşlanma Darwinin ertesi sene yaymlanan "le Köke adl kitab ise byk bir alkant yaratt Hatta bili m adam lan lmayan herkes tarafndan ayn dereede şiddetle ve kasaml larak tartşlan byle bir başka kita bulunmamas mmkndr 1871de Darwin " adl eserini yaymladğn s Ataa ve Ciiyete ağ da tartşmalar daha devam etmekteydi İnsanğlunun maymun benz eri yaratklardan tremiş lduğu dşnesini ile ri sren bu ki ta fkeli muhalefeti iyie ateşledi Darwinin kendisi kuramlar hakknda halk nnde yalan tartşmalara katlmad Bunun bir nedni Beagle ile yatğ yluluktan b u yana sağlğnn byk bi r laslkla Gney Amerikada bek srmasyla yakalanmş lduğu ara sra tekrarlayan Chagas hastalğndan dlay bzuk yetenekli lmasydbirDahas evrim yanllar mas HHuleyin şahsnda mzakereiye ve ateşliTh bir Darwin terileri savunuusuna sahitiler Darwinin ldğ 1882 ylna gelinineye kadar bilim adamlarnn byk ğunluğu Dar win terilerinin temelde dğru lduğu nu kabul etmişlerdi. Trlerin evrimleşmesi fikri zgn larak Darwine ait değildir; bu teriyi Ondan ne sren hatr saylr sayda insan vardr Bunlarn arasnda Fransz dğa bilimi Jean Lamark ve arwinin kendi bykbabas Erasmus Darwin de saylabilir Ama bu hitezlerin hibiri ileri srd kleri grşerle ev rimin nasl luştuğu hakknda tatmin edii aklamalar getiremediği iin bilim dyasnda kabul grmemiştir Darwinin yatğ byk atk sadee evrimin luşum mekanizmasn dğ al seim aklamakla kalma y ayn zamanda hitezi destekleyeek fazla miktarda kant da sağlamş lmasdr Darin Terisinin genetik terisine hi dayandrlmadan hatta bu knuda hi bilgi lmadan şekillendirildiğini kaydetmekte yarar vardr Darwinin zamannda belirli zelliklerin nesilden nesile nasl aktarldğ hakknda kimse bir şey bilmiyrdu Gregr Men del kaltmyllarda kanunlarn Darwinin ğr aan kitalarn yaz yaymladğ zmlyr lmasna rağmen Mendelin Dar 9
CRS DRWIN
ini çok da ükee bir ekide destekeyen çaaar, Darin teorierinin artk iyice oturu oduu 900 yna kadar göz ard edidi Günüüzde, kat kuraarya da seçii bir araya getiren evri teorisi anayz, Darwin tarafndan ortaya konu teoriye göre daha bütünse bir yakadr. Darwinin insanounun düünceeri üzerindeki etkisi engindir at biise açdan bakdnda, biyooji konusunu batan aa deitritir Doa seçi gerçekten de çok geni bir ikedir, antroooji, sosyooji, siyasa bigier ve ekonoi aanar gibi daha birçok aanda uyguanas için giriierde uunuutur. Darwnteorierinin biise ve sosyooji anaarndan be de dahaöneisi, dinse düünce üzerinde ya oduu etkidi Darin döneinde ve bu dönei izeyen uzun yıar boyunca, birçok dindar Hristiyan bu teorierin kab diesinin din inanc bataa yacaa inand Dinse duyarıkta yaanan düüte birçok baka etkenin de ro oynad açk oaka birkte, bu korkuarnda be de hakydar Darwini kendisi de agnostik görüü benisedi) Din ogusu dnda da, Darwin kura, insanarn dünya hakknda düüüerinde büyük bir deiikie sebe outur. nsan rk artk, bir zaanar oduu gibi doa akn erkezinde yer a yor sanki Artk kendiizi birçok türden biri oarak göreiz ve bir gün baka türerin bizi yeriizi aabieceini kabu ete iz gerek Darwinin çaasnn sonucu oarak, Herakeitosun "dünyada deieyen tek ey deiidir ekindeki bak açs daha geni bir kabu görütür. Evribiiin teorisinin kökeni ni gene oarak açkaaktaki baars, tüinsannn fizikse soruara ceva vere yeteneinde oduuna duyuan inanc ekitiritir. Ancak ne yazk ki insann tü sorunarna ceva ayor.) "a a sava ve "en uygun oann yaaas gibi Darwin e ait te reri söz daarcza yereitir Darwin kuraarnn kendisi hiç yaaa osayd da ifade ediecek oduu açktr. Hatta, Waacen çaas göz önüne aı nrsa, bu önere beki de bu istedeki herkesten çok Darin için geçeridir Aa her eye raen, biyooji ve antrooojide devri yaratan ve insann dünyadaki yeri hakkndaki görüeriizi bu eni deitiren de Darwinin esereridir 95
17
S H i H H N i (. 259 210) M 2821 yıarı arasıda üküm sürmüş a büyük Çi m pararu S ua , Ç saı üç kuaarak bireşirmş e br dz kapsamı rerm erçekeşrmişr Bu rermar, Ç kü re brğ zamada bu yaa krumasıda e öemi ekedr. S ua (ayı zamada C S ua arak da br) M 259da dğmuş e M 2 1 d a ömüşür em a ayabmek ç döem arse ayapısı akkıda braz b sab mak erekmekedr Yaşadığı döemde yüzyıar öce, yakaşık arak M 11 yııda kurumuş Cu aedaıı sn yıarıda dğdu Cu ükümdararı arık ek yöeer değ der e Ç çk sayıda eda deee böümüşü Derebeyer brbrerye sürek saaş adeyder e daa zayı aar yk edyrdu Saaşa deeer e üçüerden 96
SHH HUAG r
bi e ülenin batısına bulunan Chi n eebeyliğiyi Yöneticilei inli filozoaın egalist" eolünün göüşleini evlet politiası nın temeli olaa benimsemişlei Konfçyüs insanlaın iyi bi yö neticinin ahlasal öneliği altına yönetilmelei geetiğini ön gömüştü ama Legalist felsefeye göe insanlaın bi çoğu bu taz yetime layı eğilile ve anca hiç ayım gözetilmeen ayatı laca atı anunlala enetim altına alınabililei Kanunla hü üma taafınan onu ve evlet politiası uyaınca eyfi olaa eğiştiebilii Beli egalist fiilei uygulaılaınan beli coğafi onum laı neeniyle ya a beli Chin hüümalaının yeteneleinen olayı bu evlet Cheng (geleceğin Shih Huang isi o ğuğuna in evletleinin en güçlüsü olmuştu bile Cheng ahta göünüe 246 yılına on üç yaşınayen çıtı Aslna M 23 yılına yani Cheng yönetimi ele alaca yaşa gelinceye aa bi saltanat naibi göev başına yı Yeni hüüma uetli geneallei iş başı na getiee henüz yıılmamış feoal evletlee aşı şietli savaşlaı süü Buevletleen sonuncusu M 22e teslim oluğuna atı enisii tüm inin Wang"ı (alı) ilan eebi lii Anca geçmile olan bağı tümen opaığını vugulama üzee yeni bi san seçti ve Shih Huang i" yani il impaato" oluğunu uyuu Shih Huang i ço sayıa önemli efom giişimini ehal baş lattı Chou hüümanlığını peişan etmiş olan ayılçılıtan u tulmayı oyuğunan feoal sistemi tamamen alıma a aa afasına vei Yönettiği üle he biinin başına impaato taa fınan atanmış bi sivil valin bulunuğu otuz altı eyalete bölün ü Shih Huang i valiliğin at babaa oğula geçen bi onum olmaığını bilii Kısa bi süe sona a valilein yeleii biaç yıla bi eğiştimeye başlı Böylece itia emellei olan bi valinin hehangi bi eyalette güçlü bi onum einmesi olasılığının nünü almaya çalışıyou He eyaletin impaato taafınan atan mş ve impaato taafınan azleilebilen bi asei lei ve sivil ve aseivalisi valile engeyieyaletlee oumabağlayan amacıylaveatanmış bi meez e aasına vaı Başenti hehangi 97
N iN 100
bir eyalette ayaklanma ba götermei halinde merkezi ordunun olay yerine hızla gönderilebilmeini güvence altına alan geni bir yol i temi gelitiridi Shih Huang Ti eki aritokrainin hayatta kalan üyelerinin bakent Hien Yang'a taınmalarını buyurdu Böylece onlara göz kulak olabilecekti Shi Huang Ti in' de adece akeri ve iyai birliği ağlamı olmakla yetinmeyerek ekonomik birliği de hedefledi Ağırlık ve uzunluk ölçülerine para itemine çeitli aletlere taıtların ak açıklklarına ülke genelinde tandart getrdi yol ve kanalların ya pımına gözetmenlik etti in genelinde birletiilmi bir kanun i temi yerletirdi yazı dilini tandartlatı rdı mparatorun en ünlü (belki de en kötülüğü mehu) eylemi MÖ 23 yılında yayımladığı in' deki tüm kitapların yakılmaını buyurduğu fermandı Tarım ve tıp gibi teknik konularda yazılmı kitaplar Ch'i devletinin tarihel kayıtları ve Legalit yazarların felefe konuundaki çalımaları bu buyruğun dıında tutulmutu Ama diğer tüm felefe ekollerinde verilmi eerler Konfüçyü doktrinleri de içinde olmak üz ere tahrip edilec ekti Büyük ölçekli anürün tarihteki belki de ilk örneği olan bu Drakonik* fermanla Shih Huang Ti Legalit görüe rakip felefelerin özellikle de Konfüçyü ekolünün etkilerini yok edeceğini umuyordu Yine de yaaklanan kitapların kopyalarının bakentteki imparatorluk kütüphaneinde aklanmaını emretmekten de geri kalmad ı Shih Huan Ti'nin dı iyaeti de aynı derecede katıyı Ülkenin güney keiminde büyük fetihler yaptı ve topraklarına kattığı bölgeler zamanla in'in içinde eriyip gittiler Kuzeyde ve batıda da ordular baarılıydı ama burada yaayan ahali üzerinde ağladığı denetim kalıcı olamadı Shih Huang Ti onların in içlerine efer düzenlemelerini önlemek üzere in'in kuzey cepheindeki çeitli küçük duvarları devaa bir duvar oluturacak ekilde birletirdi Ortaya çıkan in Seddi günümüze kadar ayakta kaldı Bütün bu imar proeleri dı ülkelerde apılan avalarla bir araya geldiğinde * Dknk Atnaı kann kyc Dacan gkt at çk kt nına kanııt 98
SHH HUANG
mrtoru lkn gözünn üşürn üksk vrgilri grkli kl. Çlk irsin bşklrmk imknsz oluğunn Onu ktltm girişimlrin bulunulu Anck bu klkşmlrn içbiri bşrl olm v Si Hung Ti M 2 ln clil ölü mrtorun rin Er Si Hung Ti" ln ikinci oğlu gti. nck bbsnn tnklrin si olmğ için isnlr mn ş göstri Dört l için ölürülü sltnt sr v imrtorluk kütünsi kl v Cin nn tmmn or tn klkt Am Si Hung Tinin bşrğ iş bozulmckt Onun sot öntiminin son rmiş olmsnn mmnun olmkl bir likt öncki önmin nrşik otmn önmi Çinlilrin k z isti Arnn gln Hn n Cin Si Hung Tinin kuruğu tml öntim sistmini sürürü Grçktn Çi n mr torluğu irmi bir üzl bounc Onun çiziği çizglr gör örgütlnm vm tti Cinin şin knunlr ks bir sür so r Hn imrtorlr trfnn umuştılmkl birlikt v glist lsfnin gözn üşü onfüçüsçülüğn rsmi vlt flsfsi lin glmsin rğmn Si Hung Tnin rttğ kültürl v sisl birliktn zgçilmi Si Hung Tinin bir bütün olrk Çin v ün için cn lc önmi rl rtk nlşılmştr Btlllr Çinin tork gnişliği v nüfusu krşsn r zmn şşknlğ üşmüşlrir m s ln Çin tri bounc Avru n k klblk olmmştr. Arki frk Avru r zmn bir çok küçük vlt bulunmsn krşn Çinin r zmn tk bir büük vlt olmsr Bu rkllk coğri konumn çok sisl v sosl tknlrn ol ort çkmş bnzr Dğ srlr gibi oğl snrlr Çin vru oluğu kr sk rstlnr Çin ki birlik lbtt lnzc Si Hung Tinin çlşmlrn ml ilmz Bş klr öğin Sui Wn Ti önmli rollr onmşlrr m Si Hung inin önminn kuşku ok gibir. Si Hung Ti kn sölnck içbir ş çok zki v ünlü bşbn i Ssuizliği n sözsis ilmn tmmlnmş Ht t imrtorun üzrin i Ssununslmz tkisi o kr 99
EN ETKiN 100
büyükür ki, gerçekeşirie büyük değişimi payesii ikisi ara sıda ası böüeeğie karar ermek zordr Böye bir işe kakış mak yerie, orak başarıarın hih Hag ii şahsıda değer edirdm (Ne de osa, i s akı erse de so sözü imparaor söüyord) h i h Hag i, kediside sora yaşam ış Koüçyüsçü düşü üreri çoğ araıda, kısme de kiap yakığı içi köüemiş ir O; despo, boş iaı, köü iyei, eiik dışı doğmş e ye eekeri geişmemiş bir kişi omaka iham ederer Diğer yada Çii komüiser O geeike aşama aşama düşüebie bir ki şi oarak geeike ögüye değer brar Baıı yazarar O ara sıra Napoyoa karşıaşırmışardır Aak, Roma mparaor ğ krs Agsos Ceasaa karşıaşırıması çok daha y g görümekedir Krdkarı imparaorkar aşağı ykarı ayı oprak geişiği e üsa sahipi Aak, Shih Hag ii kr mş odğ birik kaıı orke, Roma imparaor çok daha kısa bir süre yaşadı e Agsos araıda yöeie ke z adede biriğii koryamadı B drm, hih Hag iyi Ceasaa göre daha ekii bir ko ma geirmekedir
18
SS CSR (.Ö 63. 14) Roma mparatorluğunun kuruusu Avgustos Ceasar tarihteki en önemli kiiliklerden biridir M.Ö birini yüzyılda Roma Cumhuriyetinin bölünmesine sebep olan iç savaları sona erdirmi ve oma devletini iç barı ve refahın ki yüzyıl sürnesini sağlayaak ekilde yeniden örgütlemiti Gaius Otavius (daha iyi bilinen adıyla Oktavyanüs Avus tos sanını otuz be yaındayken almıtır.) M.Ö. 3te doğmutur ktavyanüsün gençlik yıllarında Romanın en önde gelen siyaset adamı olan Julius Ceasarın ikini kuaktan yeğeniydi Meru bir erkek evladı olmayan Julius Ceasar delikanlıdan holandı ve Ona siyaset adamlığına hazırlanmasında yardımı oldu nak Ceasar M.Ö 4 yılında katledildiğinde Oktavyanüs henüz on sekiz yaına ir öğreniydi. Ceasarın ölümü Romanın asker ve siyaset adamları arasında amansız bir çatımanın balangıı oldu. Hepsi Roma siyasetinin engebeli arenasında uzun yılların deneyimine sahip olan rakipleri
N iN
genç Oktavyanüsü öneleri iddi ir tehdit olarak görmediler Gerçekten de genç adamn göze görünür tek özelliği, Julius Ce asan O'nu evlat edinmiş olmasyd Bu avanta ustalkla kulla nan Oktavyanüs, Ceasa a ağl askeri irliklerin ir ksmnn desteğini kazanmay aşard Bununla irlikte askerlerin önemli ir ksm da Ceasa a eyi en yakn erden iri Sonrak olan Mark ntuan' tonianus) destekle terkişil ih etmişlerdi i ir iki yl, erk(n için yarşan diğerlerini ortadan kaldrd ve MÖ 36 ylna gelindiğinde Roma, fethetmiş olduğu irçok ülkeyle irlikte, doğu ksmn kont rolünde ulunduran Mark ntuan ile at ksmnda hükümran olan Oktavianus arasnda paylaşld ralarnda irkaç yl süren huzursuz ir anlaşma yapld Bu süre içinde, Oktavianus konumunu kararllkla sağlamlaştrrken, ntuan Kleopatra ile kurduğu gönül ilişisine kendisini fazla kaptrmş görünüyordu kisi arasnda MÖ 3 ylnda savaş çkt ve meselenin sonuu, Oktavyanüs e ağl kuvvetlerin kazandğ tium deniz savaşyla (M Ö 3 ) elli oldu Savaş ertesi yl, Oktavianus'ün kesin zaferiyle sona erdi, ntuan ve Kleopatra intihar ettiler Oktavianus artk ulius Ceasan on eş yl öne sahip olduğu güçlü konuma erişmişti. Ceasa r, Roma' daki Cmhuriyet üküme tini feshedip kendisini kral ilan etmeye niyetinde olduğu ortaya çktğ için katledilmişti ma MÖ 3'a gelindiğinde, ona iç savaştan ve Roma'daki hükümetin açkça iflas etmesinden sonra Romallarn çoğu, demokratik reim görüntüsü devam ettiği süree, iyi kalpli ir despotu kaule hazrdlar Oktavianus, zirveye çkma savaş verirken amasz olmasna ramen, erki elin ir kez geçirdikten sonra insan hayrete düşüreek kadar uzlaşmayd MÖ. 7'de, senatörlerin gönlünü almak için, Cumhuriyeti yeniden kuraağn ilan etti ve devletteki tüm konumlar ndan çekilmeyi teklif etti Gerçekte is e spanya, Galya ve Suriye eyaletlerinin aşkan sfatn elide tuttu Roma askeri ir liklerinin üyük çoğunluğu u üç eyalette ulunduğundan, gerçekte güç sapasağlam elindeydi Senato O'nu vgustos" sanyla onurlandrd, fakat hiçir zaman kral" unvann almad Teorik olarak Roma hl ir umhurietti ve vgustos Romann irini 2
UGUSS CSR
TK (KUSU
vsosu öld salarda Roma paraoluu
sını vtndşı" olmktn öte br özellğe shp değld Gerçete se kendsne şkrn dun ve usllşmış oln ento, 'nu ste dğ her konu tdı ve Avgustos ömrnn ger klnı etkn br dkttör olrk geçrd .. 14 ılınd öldğnde Rom, cumhuretten monrşe geçş tmmlmıştı ve evlt edndğ olu nun ern lmkt hçbr gçlkle krşılşmdı Avgustos trhte etenekl ve lk netl br despotun belk de en örneğ olrk ön e çıkmktdr Uzlşm cı sset Rom'd ç svş sonucu ort çıkmış oln bö lnmeler sğlt m konusund çok şe rmış oln gerçek br devlet dıdı Avgustos Rom'ı kırk ılı şkın br sre önett ve zledğ sset mprtorluğu bundn sonr d uzun llr etks ltın ldı Yöetm ltındk Rom ordulrı spn, svçre ve Kçk As (Andolu) d bulunn Gltı tmmen, Blknlrın se bk br kısmını ethettler Hkmrnlığının sonun gelndğnde, m 3
N TN
prorlu uzeyde gelece birç yüzyıl boyunc kuzey sını ol ck RenTun ın oldukç yklşmış ı. Avgusos olğnüsü yeeneli bir yöneiciydi ve lk yeerli izme verece bir sisem urulmsınd en önemli rolü oyndı Rom devleinin vergi ve mlye sisemini iyileşirdi orduyu yenidenzyıörgüledi ve lıcı bir donnm oluşurdu. Ayrıc gelecek yü llrd impr orlrın seçim ve zl inde büyü rol oyn yck oln bir işisel orum sisemi Preory mufızlrını kurdu . Avgusos'un yöneimi lınd Rom İmprorluğu'nun bir ucundn diğerine mükemmel bir ryolu sisemi ypıldı Rom şeri bir çok devle insıyl doldu ve şeir ço güzelleşi. pı nklr ypıldı ve vgusos eski Rom dinne bğlılığı ve gereleri nin yerine geirilmesini eşvik ei. Evliliği ve ocu yeişirilmesini eşvik eden yslr kondu. M.. 30 dn sonr lındr iç brışı sürdürdü. BununRom oğlAvgusos'un sonucu sosylüümrnlığı refın fzlsıyl msıydı. Bu d sn lnınd büyük bir ilerlemeye yol çı ve Av gusos dönemi Rom edebiyının lın çğı oldu. Rom'nın en ü yük şiri Virjil Hors ve ivi gibi diğer birço büyük yzr bu dö nemde yşdılr. Ovid Avgusos'un kendisinden oşnu olmmsı nedeniyle Rom'dn sürüldü. Avgusos'un erkek evldı yoku bir yeğeni ve iki orunu d gözünün önünde ölmüşü; bu nedenle üvey oğlu Tiberyüs'ü evl edinerek işiüne ilnsip ei. yöneicileri Am ne dn (dO'nu sonrendisinin Cligul veyerine Nerongeçece gibi köü de olcı) ıs bir süre sonr ordn lkı. Bun rğmen Av gusosl bşlmış oln e Px Romn dıyl nıln iç brış dönemi ii yüz yıl boyunc sürecei. Bu uzun brış ve ref döne minde Rom külürü Avgusos ve di ğer Rom lı liderlerin feeiği ülkelere derinden derine yyıldı Rom İmprorluğu esi çğlr i improrlulrın en ünlüsü olrk binir ve bu nımı sonun dr k eder. ünkü Rom em esi çğ uygrlığının dorukYudi nosıdır em bu uygrlığı oluşurn lklrı (Mısır Bbil Yn ve de diğerleri düşünce ve ülürlerinin bı Avrup'y krıldığı en bei bşı knldır
GSS CASR
Avgustosu büük mcsı Julus Cesl kıltımk lgnç lcktı vgustos çekc dı göünümü eksı güçlü klğ ve ske bılın ğmen dısının kmsın shp değld. Julus çğdlının hl gücünü Avgustosun pbldğnden çk dh l hekete geçeblodu ve hep Avgustostn dh ügustos nlü oldu blkte thtek geçek etks nlmınd Avçok Bununl dh önml Avgustos'u Büük İskendele ktımk d lgnç olck tı He ks de ss htlın oldukç genç t bldıl Am Avgustos vee vmk çn çok dh set b ekbetle b çımk ounddı se etenekle İskenden nı konudk etenekle kd olğnüst değld m unutulmlığı d kesn d ve ptığı ethlen çok dh klıcı olduğu göüldü Aslınd k nsn sındk en büük k d budu Avgustos geleceğe öne tıım sonucund vdelptı etksveçokbunun dh büük oldunsnlık th üendek uun Avgustos Gege Wshngton le de kıltıılbl He ks de dün thnde öneml (ve b bkım d ben olle ondıl m Avgustos'un hükümnlık süesnn uunluğu sssnın bısı ve Rom İmptoluğu'nun dün thnek önem gö önüne lındığınd 'nun Wshngton dn dh üst sıd bulunmsı geektğne nnıoum
5
19
NCOLS COP�RNCS (KOPRNK (1471) Büyü Polonyalı astronom Nicolaus Copeicus (Lehçe adıyla Miola Kopei) 1473te Polonyada Vistül ırmağı üzerinde bir şehir olan Torun da doğmuşur Hali ati yerinde bir aileden gel metedir Gençli çağında Krao üniersitesinde eğitim görmüş e astronomi ilgisini çemişir Yirmili yaşlarının ortalarında tal yaya gidere Bologna e Padua üniersitelerinde huu e tıp tahsil etmiş daha sonra da Ferrara üniersitesinde ilise huuu (anon) üzerine dotarasını tamamlamıştır Copeicus olgunlu çağının büyü bölümünü Frauenburg de (Lehçesi Frombor) bir atedralin adrosunda anon alimi olara geçirdi Copeicus hiç bir zaman profesyonel bir asronom olmadı O'nu ünlü yapan bü yü eserleri hep boş zamanlarının ürünleriydi 6
KOPRNK
talya' da bulunduğu sada Copenius Sisaml Yunan filozof Ö III yüzyl) Aistakus'un dünya ve diğe gezegenlein güneş etafnda dndükleine ilişkin düşünesiyle tanşmşt Bu güneş_ ekezli hipotezin doğuluğuna ikna oldu ve kk yaşlandayken konu hakknda kendi fikieini otaya koan elazsyla yazlmş ksa bi müsveddeyi akaaşla openius uzun yllan kendi aasnda uamndolaştmaya ayntlaylabaşlad anlattğ ve kuamn kantlan sunduğu isie HarekeÜ (De evolutionibus obium oelestium) adl büyük kitabn otaya kamak iin geekli olan gzlem ve hesapl ala geidi 1 533 ylnda altmş yaşndayke n oma' da kuamnn b ell i aşl noktalan papalğn şimşekleini üzeine ekmeden sundu ğu bi dizi konfeans vedi ma anak altmşl yaşlann sonla na gldiğinde kitabn bastaya ka ved ve baslan kitabn ilk kopyasn lüm günü olan 24kendi Maysekseninde 143'te eline alabildi Bu kitaptaanak Copenius dünyann ve ayn d dünyann etafna dndüğü dünya ve diğe bütn gezegenle in ise güneşin etafnda dndükleini doğu olaak otaya koydu nak kendisinden ne gelenle gibi O da güneş sistemini oldu ğundan ok daha küük tahmin etti Aya yüngelein daha bü yük daienin evesinde dnen daieleden oluştuğu yolundaki inan da hatalyd Dolaysya Copenius kua sade ate matiksel olaak kamaşk değil ayn zamanda da duumu tam ola ak aklayama bi kuamden Yiok ne ddae kitab dehal büyük il gi gd Diğeyan astonomla Danimakal büyükbiasto nom Tyho Bahe'yi gezegenlein haeketlei üzeine daha doğu gzlem yapmaya yneltti Johannes Keplein gezegenlein haeket kanunlan en sonunda otaya koyabilmesi Tyho'nun biiktimiş olduğu gzlem veileiyle mümkün olmuştu Sisaml Aistakus'un güneş mekezli hipotezi Copenius'tan on yedi yüzyldan fazla bi zaman ne ne sümüş olmasna kaşn Copenius'un bu konudaki vgülein büyük ksmn al mş olmas nda bi tesli k yoktu Aista kus ilhamla dan kay naklanan tahminlede bulunmuş ama kuamn bilimsel anlamda faydal olmasn sağlayaak ayntlal otaya koyamamşt Co 7
N TKN
rnicus hiotzi matmatiksl açıan ayrıntılarıyla çözmli ğin onu tahminl kullanılabilck yaılan gözlmlrl oğrulanabilck v nyanın vrnin mrkzi oluğu yoluna ki ski toriyl anlamlı bir şkil karşılaştırılabilck yararlı bir krama önştrmşr Corncus vrni algılayışımızı tamamn farklılaş v flsfi torisinin bakış açımızın tmn çok önmli ğişikliklr tırığı yol açtığı açıktır ncak Coicus'un önmini ğrlnirirkn astronominin fizik kimya v biyoloinin sahi oluğu kaar gniş uygulaa aralığına sahi olmaığı a akıla tutulmalıır lvi yon otomobil gibi altlr vya bir kimyasal rtim tsisi Coi cus kuramı hakkına n ufak bir bilgiy sahi olmaan vya bu kuram hiç uygulanmaan yaılabilir (Oysa araay Maxwll a vosir v Nwton'un fikirlri uygulanmaan yaılamaz Faka Cornicus'un tknoloji zrin sac tkisi ni göz önn bulunurmak a O'nun grçk anlamını tamamn gözn kaçırmak olur Cornicus'un kitabı hm alil hm Klin çalışmalarının bir köşy atılamayacak önsözr alil v Klr Nwon'un önclriyilr Nwton'un harkt v yr çkimi kanunlarını forml tmsini sağlayanların buluşlarıyı arihsl olarak e revoluob oru lu un basımı mo rn astronominin aha a önmlisi morn bilimin başlangıç noktasıyı
8
20
N O N L N L OS R (17�1794) Büyük ransı bim adamı Antine arent avsier kimyan geimesinde en önemi kiidir Pariste dğdğ yıda 1743te; kimya biimi fiik matematik ve astrnminin k gerisinde kaıtı Kimyacıar tarafından tek tek bir k bg vardı ama b daınk rtaya bigieriıkarımı bir arayaan tpayabiecek yn bir terik ereve ykt O amanarda hava ve syn dğadaki teme maddeer d karna dair yanı bir inanı vardı Daha da beteri atei n mahiyeti tamame n yanı biinmekteydi Bütün ya c maddeerin iinde fjestn" diye adandrıan bir hiptetik adde dğna ve yanıcı maddenin yanma srasında fjestn avaya sadğına inanıırdı 754774 yıarı arasında seph Back seph Priestey enry ve diğer yeteneki imyacıar ksijen hidrjen at veCavendish karbn diksit gibi önemi gaar ayrıtırmıardı Bnna 9
N iN
birlikte fojeston" teorisini kabul etmi oldukları için buldukları bu kimyasal maddelerin mahiyet ve önemini anlamakta oldukça zorlanıyorlardı Örneğin oksij en flojestonsuz hava" yani fojesto nu uzaklatılmı hava olarak nitelendiriliyordu (Bir odun arça sının oksijenin bulunduğu ortamda normal havadakine göre daha iyi yandığı biliniyor ama bunun flojestonsu haanın yanan odu nun saldığı flojestonu daha rahat soğurabilmesinden kaynaklandı ğı sanılıyordu) Temel ilkeleri doğru olarak anaılmadan kimyada gerçek bir gelime kadedilemediği aikardır Yabozun arçaarını bir araya doğu olarak getiren ve kimya nın teorisini doğru yola koyan avosie di Öncelikle" dedi flo jeston teorisi tamamen yanlıtır Böyle bir madde yoktur Yanma olayı yanan m adden in osijenle karımasından ibarettir İkinci ola rak su hiç de teme bir madde değildir; oksijen ve hidrojenin bile imidir Hava da temel bir madde değildir esas olarak iki gazın oksijen ve azotn karıımıdır" Bu ifadelerin hesi bugün oldukça açık görünüyor. Ancak Lavoisieden öncekilere ve O'nun çağda larına hiç de o kadar açık görünmüyordu. Lavosier kuramlarını formüle edi kanıtlarını sunduktan sonra bile belli balı bir çok kimyacı fikirlerini kabul etmediler Fakat Lavosienin mükemmel el kitabı Kimyanın Elementleri" (178) hiotezlerini o kadar net bir ekilde ortaya koydu ve lehlerindeki kanıtları o kadar güzel sı raladı ki genç kuak kimyacılar kolayca ikna oldular Su ve havanın temel maddeler olmadığı gösterdikten sonra Lavosier temel olduğuna inandığı maddelerin yani elementlerin bir listesine kitabında yer verdi Bu listede birkaç hata bulunmakla birlikte kimyasal elementlerin günümüzdeki listesi temelde Lavo siein tablosunun geniletilmi halidir Lavosier; Bertholett Fourcroi ve uyton de Morveau ile birlikte, iyi düzenlenmi ilk kimyasal isimlendirme sistemin kurdu. Bugün kulanılmakta olan sistemin temelini oluturan Lavosier sisteminde her kimyasal bileik kendi ismiyle anılmaktadır. Tek isimlendirme sistemin benimsenmesi dünya üzerindekikimyacarın bulularını bbirlerine anlaıl ekilde aktarmalarını mümkün kldı
NO/N URNT OS/R
avose kmyasal tepkmele de ma dde sakm lkes et olaak otaya koya lk kyd B kmyasal tepkme, tepk eye ge lelede alagta va ola elemetle ye dee soa ma madde yok olmasa seep olma epkme souu otaya ka ha le toplam ağlğ, tepkye ge leele toplam ağlğyla ayd vose' b tepkmedek leele dkkatle tatlmas m e dek sa kmyay mutlak lm ale dtmeye ok adm oldu ve kmyada daha soa kaydedle gelmele boğuu yoluu at avose jeoloj kousua da kk de olsa a katklada uludu Fyolojye se olduka eml katks vad: apla e le lkte yaptkla el deeyle souu, soluum se fyolojs temelde yava yama olaya edeğe olduğuu otaya kad B aka deyle, saoğlu ve dğ e hayva tle eejle, ogak maddele soludukla havada ulu a oksje kulaaak akmak suetle elde edele Sadee u bulu le k Havey' ka dolam kefyle elk de ay em ta avose 'ye u lstede ye eddmek yete de ata le Buula lkte avose esas olak, kmya kua fomle edeek kmya lm doğu yola yled dğ emld Geelde kmya aas olaak al ve u sa falasyla hak ede Bu lstede ulua olduka fala sayda sa g avose de gelğde hukuk okumutu Hukuku olaak Fas asuda alma ulumasa ağme u mesleğ h ama a etmemt Ama yet koumuda ve oatk gevlede ulumutu Fas Kalyet Blm Akademsde al t Veg toplamasyla lgl kuulu ola Feme gee al de yesd Bula souuda 1789 da Fas htlal soasda, devm hkmet 'da phelemt E sou da Feme geeale ym yed yesyle lkte tutuklam
N TKN
100
tır. Devrimin adaleti pek adil olmamakla birlikte kesinlikle çok
hızlıydı Bir gü içide (8 Mayıs 1794) yirmi sekiz kişii hep si yargıladı mahkum edildi ve giytie göderildi avsier i ça lışmaları araştırmalarıda O'a yardım etmiş çk akıllı bir kadı la karısı arafıda sürdürüldü Mahkeme sırasıda avsiei ülkesie e bilime yapmış lduğu sayısız hizmet alatılarak bir kurtarma girişimide bulu ulmuştu Yargıç ricayı küstah bir cevapla reddetti Cumhuriyeti dahilere ihtiyacı yktur Gerçeğe daha yakı bir görüş çalış ma arkadaşı büyük matematikçi agrage a aittir: O kafayı göv deside ayırmak alık bir işti bir bezerii gelmesi içi ise yüz yıl bile yeteyebilir
2
21
BY(yakaşı K K ONS N i N 28033 Büyü Konstantin Roman il istiyan impaatoyd istiyanlğ ablü ve büyümesini teşvi iin ygladğ siyasetle, b dinin yma ğayan bi ezhepten Avpan en gülü dinie dönüşmesi nde en büyü olü oynad Konstantin yalaş olaa 280 ylnda bgün Ygoslaa snla iinde blnan Naisss (günümüzde Nis) asabasnda doğmşt Babas yüse ütbeli bi sbayd ve Konstantin genli yllan mpaato Dioletiann saaynn blndğ Niomedia da t) geidi Dioletian 35 ylnda tahttan feagat etti ve Konstantinin ba bas Konstantinyüs Roma mpaatolğnn bat yasnn hüüma old Kostantinyüs etesi yl öldüğünde Konstantin en disine bağl asei bilile taafndan impaato ilan edildi. Ana diğe genealle Konstan tinin hüümdalğn eddettile ve a dndan bi dizi i savaş başlad B savaşla Konstantinin alan te aibi Maxentis 312 ylnda Roma yanlanda ilvis öpüsü savaşnda yenilgiye ğatmasyla son a edi 3
N iN 100
Konsanin arık imparaorluğun baı yarısının arışmasız ide riydi; ama imparaoruğun doğu yarısında da bir diğer general, Licinius hüküm sürüyordu. 323e Konsanin Licinius'e saldırı düzenedi O'nu da yenigiye uğraıkan sonra ölünceye kadar (337) Roma İmparaorluunn ek hakimi odu. Konsanin'in Hırisiyanığı ne zaman kabul eiği Bu konuda en biinen hikaye, Milvian köprüsü savaşıbeirsizdir öncesinde Konsanin'in gökyüzünde aeşen bir haç ve "Bu işaree fehede ceksin yazısını gördüğüdür. Hırisiyanlığa ne zaman ve nasıl dön müş oursa osun, Konsanin bu dinin ileremesine kendisini derinden adamışır. Yapığı ilk eyemerden biri, Hırisiyan dinini yasal ve hoşgörüyle karşıanan bir din haine geiren Milano Ferma nı' dır. Bu ferman, Kiisenin kıyım döneminde e konumuş oan mülküne kavuşmasını ve Pazar gününün ibadee ayrımasını da sağlamışır Miano Fermanı'nın dinse hoşgörü duygularıya yoa çıkmış bir ferman olduğu söylenemez. Tam aksine, Konsanin döneminin, Hırisiyan Avrupa da yüzyıllar boyu sürecek oan devle eiyle Yahudi kıyımının başlangıç nokası olduğu söylenebilir. Konsanin, Hırisyanlığı hiçbir zaman resmi devle dini ilan emedi. Ancak koyuğu kanunlar ve siyasal uumuya büyümesi ni eşvik edecek çok şey yapı. Hükümranlığı sırasında Hırisiyanığa dönmeni kişinin deve greverinde yükselme ihimalini arırdığı açıkça anaşımakadır. Yayınadığı bidirgeler Kilise'ye yararı ayrıcalıkar ve dokunulmazıkar sağlamışır. Ayrıca, dünya nın en ünlü kiiselerinden bazıarı Beyehemdeki "Kusa doğuş Kiisesi aza Nae)ve Kudüs'eki Kusal Mezar KilisesiO'nun hükümdarlık döneminde inşa edilmeye başlanmışır Konsanin'in Roma'nn ilk Hırisiyan imparaoru olarak oynadı ğı ro bie, Onu bu isede bi yere yereşirmek için yeeridir Bu nua birlike diğer azı işlerinin de uzun vadede oraya çkan sonuç arı vard. Bir kere, eski Banium kenini yenden inşa emiş ve genişlemişir, ismini Konsaninopolis oarak değişirmiş ve başken ilan emişir. Günümüzde "İsanbu adnı aşıyan Konsaninopois dnyan en büyük şerlerden biri haine gelmiş, 1453 ylına k
BÜYÜK KONSANN
dar Doğu Roma İmparatorluğu'nun bu tarihten sonra da zyıllar unca Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti olmuştur. Konstantin Kilise'nin tarihinde de önemli bir rol oynamıştır irbiriyle çelişen doktrinler ortaya atan iki tanrıbilimci Aryüs ve tanasyüs'ün mütleri arasındaki anlaşmazlığı çözmek üzere 325 ında Kilisenin ilk genl konsili olanbuİznik Konsilini toplamıştır. onstantin'in de etkin olarak katıldığı konsi daha sonra rto doks Kilisesi doktini haline gelen "İzni Bildirgesini benimseye rek anlaşmazlığı çözmüştür. Sivil yasama alanında yaptığı çok önemli çalışmalar da varır. Konstantin koyduğu kanunlala kasalık ve fırıncılık gibi bazı eslekleri babadan oğula geçer hale gtirmiştir. Ayrıca bir ferman ayımlayarak "koloni adı verilen ortakçı çiftçilerin toprakları dışı na çıkmalarını yasaklamıştır. Bu bildirge değişen koşullara bağlı larak "koloni yi zaman içinde toprağa tamamen bağlı serflere dönüştürmüştür. Bu ve benzeri kanunlar ortaçağlarn Avrpasının üm sosyl yapısının temellerinin atılmasında rol oynamıştır. edilmeyi ölüm döşeğine düşünceye kadar is Konstantin temedi ama Hıristiyanlığı bundan çok önce kabul etmiş olduğu da açıktır Aynı derecede açık bir şey de Hıristiyanlığın ruhani yönü nün O'ndan tamamen uzak kalmış olduğudur. Bugünün ölçütleri ne göre bile acımasız ve zalimdi ve bu tutumu sadece düşmanları na karşı da değildi. Belli olmayan nedenlerle karısını ve en büyük ğlunu 326 yılında öldürtmüştü Konstantin'in Hıristiyanlığı benimsemesinin gerçekte tarihin akışını değiştirmediği sadece kaçınılmaz olana resmiyet kazan dırdığı görüşü öne sürülebilir. Ne de olsa; 28430 yılları arasında tahta çıkan imparator Diokletian'ınHıristiyanlığa karşı giriştiği vahşi mezalime rağmenbu dini bastırma konusundaki çabaları başarısız olmuştur çünkü o zamana kaar Hıristiyanlık en şid detli önlemlerle bie ezilemeyecek kadar güçlenmiştir. Dioeti anın Hıristiyanlığı dünya yüzünden silme konusundaki çabaları nın başarısızlığı göz önüne alındığında insan Konstantin'in ü dahaleleri olmasaydı da Hıristiyanlığın eninde sonunda zafere ulaşabileceğini dü şünüyor. 5
N iN
B ür fikirler ilginç ama sonçszdr. Konsanin olmasaydı neler olabileceğini amı amna bilmek zordr Oysa, Onn eşviki ile Hırisiyanlığın hem nüfs hem de nüfz olarak hızla büyüdüğü oldkça açıkır Hırisiyanlık, bir yüzyıl içinde küçük bir azınlığı inancı olmakan çıkıp dünyanın en büyük imparaorlğnn kın Konsanin'in dini haline geldi. Avrpa arihinin en önemli kişiliklerinden biri oldğ açıkır. Siyasasının kalıcı ekileri nedeniyle, Büyük İsken der, Napolyon ve Hiler gibi daha ünlü kişileri üzerinde derece lendirilmişir.
6
JM S (73689) İskoç mucit Jmes Wtt, genelikle buhr mkinesini ypn kişi olrk tnımlnn insn, Snyi Devriminin kilit dmıydı Aslınd Wtt bir buhr mkinesi ypn ilk kişi değildi. Benzer ihzlr birinci yzyıld İskenderiyeli Hero trfındn d nltıl ktydı 1698mkinesinin, yılınd Thoms Svry su pomplmkt ln bir buhr 1 712de ise Thoms Newcomen kullnıbu kinenin birz dh geliştirilmiş bir modelinin ptentini lmıştır Yine de Newcomenin buhr mkinesinin verimi o kdr dşkt ki, sdece kömr mdenIerinden su boşltmkt işe yrıyordu. Wtt buhr mkinesine 1764 yılınd, Newcomen trfındn ypıln ihzın bir modelini onrırken ilgi duydu Cihz ypımı ko nusund ylnızc bir yıllık eğitim lmış olmsın rğmen, byk ir ct yeteneğine shipti Newcomenın icdı zerinde yptığı iyi leştirmeler o kdr önemlidir ki Wtt'ı buhr mkinesinin gerçek ucidi symk gyet hkçdır. 7
N iN 100
Waın buhar maknesnde yapığı ve 769 yılında paenn aldığı lk büyük yleşrme, makneye br yoğuşma odası kondansör) eklemesyd Aynı amanda buhar maknesnn gövdesne ısı yalıımı uyguladı ve 782' de çf ekl makney a e Dahaküçük b ı yleşrmelerle brlke bu yenlkler buhar maknesnn vermn dör ka, haa daha fal arırdı Bu arış gerçeke, akıllı ama pek yararlı olmayan br alele, endüsrde muaam br uygulama alanı bulan br makne arasındak fark anlamına gelyordu Wa, 78 yılında moorun lerer hareken dönüş haekene çevreek br dşl akımı da a e Bu a uhar aknesnn uygulama alanlarını arırdı Wa ayrıa moor hıını oomak konrolde umak üere br merkekaç regülaör 788), br basınç göserges 79), br sayaç, br bre ve br basınç düşürüü vanayı da yapığı dğer yleşrmelere ekled Way br ş adamı kafasın sahp eğld, 775e br mühends ve çok beerkl br ş adamı olan Mahew Boulonla oraklık kurdu Ardından gelen yrm beş yılda Wa ve Boulon şrke çok sayıda buhar maknes üreler ve her kis de varık sahb oldular Buhar maknesnn önemyle lgl olarak ne söylense adır Sanay Devrm'nde rolü olan başka br çok a olduğu br gerçekr Madenlik, mealur ve brçok sanay maknes üründe gelşmeler kaydedlmşr Haa bu alardan br kaçı mekk John Kay, 733) ve plk eğrme maknes James Hargreaves, 764), Wa'ın çalışmalarından öne apılmışır Dğer aların büyük kısmı se küçük gelşmelerdr ve hçbr Sanay Devrm'nde ek başına haya önem aşıma Sanay Devrmnde mulak haya önem aşıyan br rol oynamış ve yokluğu halnde Sanay Devrmnn seyrnde değşme yol açaak olan buhar maknesnn durumu se oldukça farklıdır Sanay Devrm önesnde, yel ve su değrmenler br yere kadar kullanılıyor da olsa, kol güü her aman ana güç kaynağı ol muşur u eken, sanaynn ürem kapasesn büyük oranda kı sılıyordu Anak buhar maknesnn adıyla bu kısılama oradan kalkmışı Arık, ener arışına bağlı olarak armış olan üremde kullanılableek yüksek mkarda ener vardı 973 yılındak Ped rol ambargosu ener açığının br sanay ssemnn hareke yeene 8
MS W
ini ne deni kstayabieenin farkna varmamz sağad ve bu deneyim, att'n buuşarnn Sanayi Devrimi için önemi hakknda bize az da osa bir fikir verebiir. Fabrkaar içi güç kaynağ omas bir yana, buhar maknesi baş ka önem uyguamaara da sahipi 1783 yna gediğnde Mark e Joy dAbbans buhar makinesni bir gemide başarya kuan şt. 1804 ise ihard Trevitk k buhar okomoi yap Bu ik modeerin hçbiri tiari anamda başar değildi. Anak, aradan br kaç on y geçikten sonra buhar gemi ve demr yoar hem kara hem de deniz taşmağn tepeden taadeğişireek. Sanayi devrii Amerikan ve Fransz devrimeriye aşa yuka r ayn dönemerde gerçekeşti. O zamanar bei omamaa biik te bugün, sanayi devriminin kaderinde, insanounun günük ya şantsnda bu önemi siyasi devrierin her iksinden de faza etki brakmann yaz oduğunu görüyoruz. Buna bağ oarak James att da tarihteki en etkii kişierden biri haine gemiştir
Wattç et b maesi
69 9
MCHL FY (17911867) ağımız elektrik çağıdır Zaman zaman uzay bazen de atom çağı olarak adlandırıldığı da bir gerektir ancak uzay yolculukları ve nükleer silahlar potansiyel önemleri ne olursa olsun günlük hayatımız üzerinde nispeten daha az etkiye sahiptir Ama elektrikli aletleri sürelikullanımından kullanırız Aslında hiçbir teknolojik özelliğin çağı mızı elektrik daha iyi özetleyemeyeceği rahatlıkla söylenebilir Elektriğe hükmetmemize pek çok kişinin katkısı vardır: Char les Augustine de Coulomb ont Alessandro Volta Hans Christian Oersted ve Andre Marie Ampere en nemlileri arasında sayılabilir Fakat başkalarından çok daa yüseklerde bir yerlerde iki İniliz bilim adamı Michael Faraday ve James Clerk Maxwell yer almaktadır Bu iki insan çalışmaları birbirini kısmen tamamlar nitelikte olsakişisel da hiçbir anlamdabu ortak çalışma yürütmediler ken di başarılarıyla listenin en stlerinde birerve yerher hakbiri ettiler 2
MIC FRD Y
ichael Faraday 91 yılında İngiltere Newington'da doğuştur Yoksul bir aileden gelmektedir ve büyük ölçüde kendi endisini eğitmiştir On dört yaşındayken kitap ciltleyen ve satan ir kişiin yanına çırak olarak girmiş ve elie geçen bu fırsatı bol l okuyarak değerlendirmiştir Yirmi yaşına geldiğinde ünlü İngi liz ili adamı Sir Humphry avynin konferanslarını inledi ve adeta büyülendi avyye asistanı olmak istediğini yazdı ve işe alındı Bir iki yıl içinde Faraday kendi başına önemli buluşlar yapaya başlamıştı Matematikte iyi bir temli olmamasına karşın bir deneysel fizikçi olarak erişilmedi Faraday elektrik alanına ilk öneli yeniliği 1821 yılında getirdi İki yıl önce Oersted akınındaki bir kablodan elektrik akımı geen bir pusulanın ibresinde sapma olduğunu bulmuştu Bu durum Faraday' a mıknatısın sabit tutulması halinde belki de kabloun areket edebieceğini düşündürdü Bu sezgi üzerine harekete geçe ek, bir mıknatıs ve içinden elektrik akımı geçtiği sürece bir mıkna tısın yakınında sürekli dönen bir kablodan oluşan dahice bir düzenek yapmayı baardı Aslında Faraday'ın yaptığı ilk elektrik motoruydu; bir cismi hareket ettirmek için elektrik akımı kullanan lk düzenekti Faraday'ın icadı tüm ilkelliğine karşın günümüzde kullanılan elektrik motorlarının hepsinin atasıydı Bu müthiş bir gelişmeydi Ancak elektrik akımı üretmek için o ünün ilkel pillerinden başka bir yönte bulunamadığı sürece uy ulamada sağlayacağı yararlar kısıtlı kalıyordu Faraday manyetikliği kullanarak elektrik üretmek için bir yol lması gerektiğinden son derece emindi ve durup dinlenmeden bu yolu aradı Sabit bir ıknatıs bir kabloya endüksiyon akımı vermeyecekti Ama 1831 yılında Faraday kapalı bir devre içinde bir mıknatıs gezdirilmesi alinde a hareket et devrede akım olduğunu keşfet ti Bu etki elektromanyetik endüksiyon olarak adlandırılır ve bu etkiyi ortaya çıkaran kanunun (Faraday Kanunu) bulunması genellikle Faraday'ın en büyük başarısı olarak kabul edilir Bu buluş iki nedenle anıtsal niteliktedir Birincisi; Faraday kanunu elektromanyetiklik teorisini anlamamızda yüksek önem taşı aktadır İkincisi; Faraday'ın ilk elektrik dinamosunu yaparak 2
N iN
00 gösemiş olduğu gibi, elekomanyeik endüksiyon süeki eek ik akımı üeiminde kulanıabii Şehieimizin ve fabikalaımı zın güç kaynağı oan mode elekik eneaölei Faaday'ın dü zeneğine göe çok daha gelişkin olmakla biike, aslında hepsi ay nı elekomanyeik endüksiyon ilkesine dayanı Faaday kimya alanına da kakıada bulundu aza sıvılaş ımak çin yönemle geişii ve aalaında benzenin de bulun duğu çeşii kimyasal maddele keşfei Daha fazla önem aşıyan çaşmaaı eekokimya (elekik akıınn kimyasa ekileinin in ceenmesi) aanında yapıklaıdı Faadayın dikkale yüüüğü deneye, eekoizi Onun adıyla anlan ve elekokimyanın e melleini ouşuan iki kanununu oaya çıkamışı Ayıca, bu aanda kuanılan ano, kao, eleko ve iyon gibi önemli eimlei de yaygnlaşımışı Fiziğe, mye eve elek ç egibi önemli kav-
amlaı geien Faaday'dı Mıknaıslaın kendileini deği de aa laında luşan manyeik alana önem veeek moden fizike, Ma wel denklikei de dahil oma üzee, biçok yeniliğin yolunun açılmasına hizme emişi Faaday, bi manyeik aan içinden ge çen poaize edimiş ışığın polaizasyon yönünün döndüğünü de bulmuşu Bu buluş önemidi, çünkü ışık ve manyeiklik aasında bi ilişk olduğunun ilk işaeidi Faaday sadece akılı değil yakışıkıydı da ve biimse konfe anslaı çok ilgi çekedi Ama O, açakgönüüydü ün, paa ve şan şeef umuunda bie değildi Şövayelik sanını eddei ve İngiliz Kaliye Bilim akademisinin başkanı oması için yapılan ekliflei de gei çevidi Uzun ve mulu bi eviik hayaı vadı ama çocuğu yoku 867 de Londa yakınlaında öldü
22
24
J M S CL R K M X L (83879) Büyük İngiliz fizikçi ames Clerk aell en çok elekrik ve manyeizmanın emel kanunlarını ifade eden dör denklem seini oaya koymasıyla anınır Bu iki alanda aell' den çok uzun yıllar önce de kapsamlı aaşırmalar yapılmışı ve birbirleriyle yakından ilişkili oldukları gaye iyi bilinmekeydi Ancak elekrik ve manyeizmanın çeşili kanunları bulunmuş ve özel durumlarda geçerlilileri ispalanmış olmakla birlike, aell' den önce genel ve birleşik bir kuram öne sürülmemişi Kısa ama gelişkin dör denklemiyle aell elekriksel ve manyeik alanların davranış ve ekileşimlerini am olarak açıklayabilmişi Bunu yapmakla da kafa karışıran bir kav ramlar külesini ek ve anlaşılabilir bir kurama dönüşürmüşü. aell'in denklikleri geçiğimiz yüzyıl içinde kuramsal ve uy gulamalı bilimlerde geniş bir biçimde kullanılmışır 23
N İN
Maxwell denkliklerinin bu kadar özel saylmasnn nedeni, her koşulda tutan eeldenklikler olmalarnandr Elektrik ve mkna tslğn bilinen tüm kanunlar, daha önce bilinmeyen sonuçlaryla birlikte, Maxwell denklemlerinden türetilebilir. Onun denklemle riyle, elektromanyetik alanlarda periyodik salnmlarn (osilasyon) mümkün olduğu gösterilebilir. "Elektromanetik dalgalar olarak adlandrlan bu salnmlar bir kez başladktan sonra, dalgalar ha linde uzaya kadar gidebilirler Maxwell kendi denklemlerini kulla narak bu elektromanyetik dalgalarn saniyede yaklaşk 3 km hza sahip olduklarn gösterebilmiştir. Bu hzn şk hzyla an ol duğunu kavradğnda da şğn elektromanyetik dalgalardan oluş tuğu gibi çok doğru bir sonuca vard. Dolaysyla, Maxwell denklikleri sadece elektrik ve mknats lğn değil, optiğin de temel kanunlardr Gerçekten de optiğin bilinen bütün kanunlar bu denkliklerden türetilebileceği gibi,ç daha öne bilinmeyen birçok gerçekler ve bağntlar da ortaya karlabilir. Gözle alglanabilen şk, mümkün olan tek elektomanyetik ş ma (radasyon) türü değildir Maxwell'in denklemleri dalga boyu ve frekans gözle görünen şktan farkl değişik elektromanyetik dalgalarn var olabileceğine işaret etti. Bu varsaymlar, Maxwellin varlklarn öngördüğü, gözün alglayamadğ dalgala hem üret meyi he de ayrştrmay başaran Heinrich Hertz tarafndan daha sonra muhteşem bir şekildedalgalarn ispatlanmştr Birkaç yl sonrakullanla Gugliel mo Marconi bu görünmez kablosuz iletişimde bileceğini gösterdi ve radyo gerçek oldu. Bugün bu dalgalar tele vizyon iin de kullanyouz. X ve gama şnlar, kzl ve mor ötesi şnlar elektromanyetik mann diğer örnekleridir. Hepsi de Max well denklemleri kullanlarak incelenebilir Maxwellin birincil önemi, elektromanyetizma ve optik alanla rna yaptğ olağanüstü katklara dayanyor olmakla beraber bili min kuramsal astronomi ve termodinamik (s olaylarnn incelen mesi) gibi bir çok alanna da önemli katklarda bulunmuştur. Özel 2
MS CRK MXW
ilgi alanlarndan biri gazların kinetiğiyle ilgili kuramd. axwel, bir gazn bütün moleküllerinin ayn hzda hareket etmediğini fark etti. oleküllerden bazlar yavaş hareket edrken, bazlar hzl, bazar da son deree yüksek hzla hareket diyorlard. axwell; gazn verilen herhangi bir saklkta, belirlenen hza sahi olan oleklerinin kesrinibilinen ifade den formülünü koydu.bilimsel "Max ell dağlm" olarak bu formül, en çokortaya kullanlan denklemlerden biridir ve fiziğin bir çok dalnda önemli uyguama lar vardr. axwell 1831de, İskoçyada Edinburghda doğmuştur. Vaktin den çok öne gelişmiş bir çouktu Henüz on beş yaşndayken, Edinburgh Kraliyet Heyetine bilimsl bir tebliğ sunmuş Edin burgh Üniversitesinde eğitim görmüş, Cambridge Üniversite sinden mezun olmuştur. Yetişkinliğinin büyük ksmn üniversite rofesörü olarak geçirdi, son görev yeri CambridgediEvliydi ama çouğu yoktu axwell, Newton ve Einstein arasnda geçen dö nemde yetişmiş en büyük kuramsal fizikçi kabul edilir. Parlak mes lek hayat, 18 yında krk sekizini yaş gününden ksa bir süre öne, kanserden zamansz ölümüyle sona erdi.
5
MR H R (36) Mrtin uther Rom Ktolik Kilisesine meydn okumsyl Protestn Reform hreketini bşltmş oln kişi, 1483de Almn y d, Eisleben ksbsnd doğdu. İyi bir üniversite thsili gördü ve bbsnn önerisiye bir süre hukuk eğitimi ld. Ank hukuk thsilini tmmlmk yerine bir Augustine keşişi olmy seçti. 1512de Wittenburg Üniversitesinden "İlhiyt doktoru ünvnn ld ve ksktld. bir süre sonr d bu üniversitenin öğretim görevlisi kdrosun uthein Kiliseden şikyetçi olmsn yol çn konulr yvş yvş orty çkt 1510 d Rom 'y bir seyht ypmş ve Ro mdki ruhbn snfnn prgöz ve u düny tutumu krş snd şşrp kmşt Fkt Kiliseye krş çkşn teşleyen konu endülüjns stş oldu. Endülüjns işlenen günhlrn ezsnn bğşndğn gösteren ve Kilise trfndn verien bir f belgesiy di. Günhkr kişinin rft (çile hüresi) geçirmesi gereken sürenin ksltlmsn d kpsybiliyordu. Ekim 1517de Luther,st Witu tenbergdeki kilisenin kpsn ünlü31"Doksn Beş Tezini 26
MRN UTHR
d, nd Knn paraö uumunu, öd d nd janın K arafından aımaını şdd şryordu Luhr, Doan ş n r opyaını Man aşpopouna öndr Ayrıca, nn aıı opyaarı önn y r ömn dağııdı Lun Ky proounun apamı ha nşd v ı r onra apanın v n K onrnn yrn a r rddmy v nd çn adc İncn v ağduyunun rhr ğnn çr oduğu onuunda ırar my aşadı Hç d şaşır ı omadığı , K u örşr hoşöry arşıamadı Lu hr, K örvrnn önnd fad vrmy çağırıdı, çş ourumar v örn r amaı çn yapıan harardan onra, orm ony arafından ayrııçı v yaaı an dd(152 ya ıarı yaaandı oayarın norma onucu, Luhrn ağanıp yaı aıuourdu Anca, örşr Aman haı aığa v Aman prnrnn önm r ımıaraında yayın r d umuşu Yaaşı r yı aanmaı r d Amanyada vn d, Onu cdd r ca amaan uraraca adar çyd Luhr rn r yaardı v yadıarınn çoğunun da o uğu örmşür Yapığı n önm şrdn r İnc Amancaya rcm m omuşur adr u, our yaar oan hr nan ua Kap rnd nd aşına, K v papaarına vnm ounda amadan çaışamn ağadı (Yr mşn r Luhn İnc çvrnd uandığı muhşm yaı d Aman d v dyaı rnd ço r yapmışr) Luhrn ooj ıa r yaıda am anamıya anaı ama aşı frrndn r, A avuun aıarından yoa çıara uaşığı adc nança nahardan arnıacağı dor nyd Luhr ör, nan doğaı rğ naha o dn n ş , onu d ann adc y şr uraramadı Kuruuş yanıca nança v anrının nayy mmnd yyn, nn ndjan amaı uyunu v yararı r davranışı Aında K nn Hıryan ş v anrı araında uunmaı rn r aracı oduğunu ön rn n örş d r yanı 2
N iN
gıydı Luherin dokrnernin kabulü durumunda, Kaolik nin büün varoluş neden o dee)br vuruşa devryordu Klsenn gerçek rolünü sorgulamanın yanı sıra, Luher çeşil Kilise inançlarının ve uyguamalarının da aleyhnde bulundu Ör nğin çile hücresi redde, ruhban sınıfının karşı cinsen uza urması gerekllğnaı deçocukları reddei; oldu 1525 yılında rahibeye ve bu beraberliken Luherbir 1546 yılında, evlend ziyare çin bulunduğu doğum yerinde, Eisleben kasabasında öldü Marin Luher, elbee lk Proesan düşünür değild Kendisn den br yüzyıl önce Bohemyada Jan Hus ve on ördüncü yüzyıl başarında da İnglz alm ohn Wycliffe vardı Asında on ikinc yüzyıda yaşamış Fransız Peer Waldo da pekala ilk Proesanlar dan sayılabilir. Ancak bu ilk harekelerin ekisi genelkle oray çıkıkları yererde görülmüşü. 15ye gelndiğinde ise Kiseyle il gili huzursuzluk o kadar ki, proeso Luheinzncirini sözleri derha Avrupanın büyük bir bölümüne hızlayaygındı yayılan bir aeş led olayısıyla, Luher hakı oarak Reformun başlamasında en büyük paya sahip kişi olarak anımlanmakadır. Reformun en belrgn sonucu elbee çeş Proesan mezhep lernn oluşumuydu Proesanlık, Hırsiyanlığın sadece br kol ve hiç de kalabalık sayılamayacak bir kou omakla birlike, yne d Budizm den haa diğer dnlerin birçoğundan fazla sayıda mürd sahipir bir ikncBuönem sonucu,bazıları, ardından gelen Almanve yaygın laşanReformun dn savaşlarıydı savaşlardan örneğin yada 618den 648e kadar süren Ouz yıl savaşları, inanılamayacak kadar kanlıydı avaşlar bir yana bakılsa bile, Kaolk ve Pro esanlar arasındaki siyasi çeişkler, sonraki bir iki yüzyl boyun ca, Avrupanın siyas hayaında önmli roller oynayacakı Reform, Baı Avrupanın eneleküel gelişim üzerinde de ilk bakışa fark edilmeyen ancak çok öneml br rol oynadı 151den önce, sadece br ek kse, Roma Kaolk Klsesi vardı ve muhalf leri hzpçioraya olarakçıkmasına damgalanıyordu br oram, düşüncenin kesinlikleBöyle elverşl değldibağımsı Reform 28
MRN UR
dan sonra çeşiti ükeerde dinse düşünceerin özgürüğü ikesi kab edidiğinden, başka konuarda da fikir yürütümesi daha gü veni hae gedi Beki başka bir noktayı da kaydetmekte yarar vardır Bu iste deki kişier arasında Büyük Britanyaı oanarn sayısı diğer ükee r göre azadır. Amana oarak ikincive sırada yer almaktadı Asında istenin tüm,say Kuzey Avrupa Amerika daki Protes tan ükeerden geen kişierin beirgin bir şekide egemeniği atındadır Ancak dikkat ediirse bu kişierin yanızca ikisi (Gutenberg ve Charemagne) 1517den önce yaşamıştır B tarihten önce iste deki kişierin çoğu, dünyanın diğer yererinde yaşayanar arasın dan seçimiştir ve bugün Protestan oan ükeerin hakarı insanık tarihine ve kütürüne o tariherde nispeten daha az katkıda buun uştr Bu da açıkça, son 450 yıda bu bögeerde b kadar faza sayıda seçkin kişinin ortaya çıkmış oduğ gerçeğinde, Protestanık ya da Reformun bir şekide payı oabieeğini düşündürmektedir Beki de bu yeerde enteektüe özgüüğün daha faza oması önemi bir etkendir ther kusursz da sayımazdı Kendisi dini otoriteye baş ka dırmış omasına rağmen, dine igii konuarda O'nuna aynı fikri payaşmayanara karşı son drece hoşgörüsüz oabiiyordu Din savaşarının Amanya'da, diyeim ki İngitere'dekiere göre, çok daha valşi ve kanı geçmesinin kısmen uther'in hoşgörüsüz tutmunun örnek aınmasından kaynakanmış oması mümkündür Ayrıca uther acımasız bir Yahudi aeyhtarıydı ve ahudier hakkında yazdıkarında dikkati çeken had safhadai hırçnık, yirminci yüzyı Amanyasında Hiter dönemine giden yon taşarının döşenesine yardım etniş oabiir ther, yasa bir sivi otoriteye itaat etmenin önemini sıkça vur gamıştır Bu yöneişin bei başı nedeni muhtemeen, Kiisenin sivi hükümetin işerine karışmasına ther'in karşı masıydı. (Akıda tutumaıdır ki, Reform yanızca teoojik bir anaşmazık değidi Bir öçüde, Roma'nın nüfuzuna Aman miiyetçiiğinin is 29
N iN 1
yanyd ve Luhein Alman prensIerinin bu kadar deseğini ksmen bu nedenleydi.) Luhein niyei ne olmuş olursa olsun, ba z ifadeleri birçok Proesan Alman siyasi meselelerde "mulakçl ğa yönlendirmişe benzer Luhein yazlar bu şekilde de Hiler döneminin yolunu açmaya hizme emiş olabilir Luhe in bu lisede neden daha üs yer alma dğMarin sorulabilir. Önelikle, Luher Avrupal ve sralarda Amerikallar içi öneml görünmekle birlike, çok az Hrisiyan olan Asya ve Avr pa sakinleri için çok daha az önem aşmakadr Çinliler, Japonlar ve Hinlile e geline; Kaolik ve Proeson arasndaki fark onlara pek bir anlam ifade ememekedir (Benzer şekilde Avrupallar birçoğu da İslamn Şii ve Sünni mezhepleri arasndaki farkla pe ilgilenmezler) İkini olarak, Luher nispeen yakn arihe ai bir ki şilikir ve Muhammed, Buda ve Musaya göre arihin çok daha ksa bir süresi üzerinde olmuşur. geçmişbin birkaç yüzylda dinsel inanç Ba daekili gerilemişir veDahas, önümüzdeki yl içinde, di nin insani meseleler üzerindeki ekisi muhemelen geçiğimiz bi ylda olduğundan daha az olaakr Dinsel inanşaki gerileme de vam ederse, Luhein geleeğin arihçilerine bugünün arihçilerine göründüğüden daha az önemli görünmesi olasdr Son olarak, on al ve on yedini yüzylarn dinsel çekişmeleri nin uzun vadede ayn dönemdeki bilimsel gelişmelerini ekilediği kadar insan ekilemediği de haranmaldr. Bu, Luhein Reform süreinde tek başaonadğ rolün çağdaş Coperniusun bilim devriminde oynadğndan daha büyük olmasna rağmen, Coperni usan al srada yer almasnn ana nedenidir
*Mutakç Dvti utak g i uuuruğu iksi ayaa v vti gç uyguaa ykisi sai uğu siyasa öğti 3
26
OR SHNON (732799) Geoge Washingon, 1732de Wakefield Viginia'da doğd. akl bi çifçinin oğlyd; yimi yaşndayken ha say bi iasn sahibi od . 1753'en 1 758e kada oddayd, b dönede anszla ve Kzldeiie aasndaki savaşa fiien kalaak askei alanda eneyim ve saygnk kazand 1758 yln sonlanda o ddaki göevinden çekileek Viginia'ya dönd. Ksa bi se son aha Dandige Csis adnda iki çokl valkl bi dla ev lendi. Kendisinin hiç çoğ olmad). Washingon, sonaki on beş yl mlkn yöneeek geçidi ve bn byk bi yekinike yap. 1774 ylna geinip Biini Ka Kongesine Viginia'dan deege seçildiğinde, koloniledeki en a lkl kişileden biiydi. Washingon, başndan bei bağmszlğ sa vnan bi kişi qlamş; yine de 1775 Haziannda İkini Ka Kongesi kendisini oybiiğiye Ka odana koman seçi. As kei deneyimi, vaslğ ve annmşlğ, dş gönş 185 f. boy 3
N iN
larında yapılı bir adamdı) ve ser yapısı yönesel yeenekleri ve hepsinden daha çok kararlılığı ve kuvveli karakeri nedeniyle bu konum için manklı bir seçimdi Savaş süresine karşılık bekleme den örnek bir bağllıkla savaşı Washingonun en önemli başarıları orduların komuasını aldı
ğı ve ikini aşkanlık döneminin erdiğioun ar 1797Haziran aihleri1775 arasında kazanıldı. Aralık 1799 dasona Virginia Vernondaki evinde öldü. Washingonun "Amerika Birleşik evlelerinin kuruluşuna damgasını vuran kişi konumu oynamış olduğu üç önemli rolden ileri gelekedir Birinisi Amerikan bağımszlık savaşının başarlı askeri lideriy di Wasingonun hiçbir şekide bir askeri deha olmadığı bir ger çekir Büyük İskender ya da Julius Ceasar gibi generallerin sınıfa girmekle uzakan ilgisi yokurİngiliz ve üsü başarısı kendi ye eneklerine olduğuyakından kadar karşısındaki komuanlarn hayre edileek kadar beeriksiz olmalarna da bağlı gibidir Yine de aldığı ufak efek birkaç yenilgiye rağmen Washingonun savaşı başrılı bir sonua ulaşırmasına karşın diğer Amerikalı komuanlardan ba zılarının ağır yenilgiye uğradıkları da haırlanmalıdır. İkinisi Washingon Anayasa Kurulayının başkanıydı. Ameri kan anayasasının şekillendirilmesinde Washingonun fikirlerinin önemli bir rolü olmamasına karşın deseği ve isminin saygınlığı bu belgenin eyale hükümeleri arafında onaylanmasında önemli rol oynamışır O zamanlar yeni Anayasaya haırı sayılır bir mualefe vardı ve Washingonun ekisi olmasaydı kabul görme olasılığı son deree düşükü Üçünü olarak Washingon Amerika Birleşik evleleri'nin ilk umhurbaşkanıydı. AB ilk başkanı olarak eorge Washingon çapında ve karakerinde bir kişiye sahip olduğu için gerçeken çok şanslıdır Birçok üney Amerika ve Afrika ülkesinin arihinden de görülebileeği gibi yeni bir ulusun demokraik bir anayasayla yo la çıkmış olsa bile hemen yozlaşarak bir askeri dikaörlüğe dönüşmesi son deree kolaydır Washingon yeni ulusu çözülmeken koruyaak kadar sağlam bir lider olmakla birlike erki süresiz ola 3
GORG WSINGN
rk elinde tutmk gibi bir hırs ship değildi Ne krl ne de dikttör olmk istiyordu ve erkten huzur içinde vzgeçiş konusund ör ek oldu bu öyle bir örnektir , ABde bugüne kdr ynı yolun izlenmesini sğlmıştır shington döneminin Thoms Jefferson Jmes Mdison, nder Hmilton ve Benjmin Frnklin gibi diğer bzı liderleri kdr özgün ve keskin bir düşünür değildi. Yine de shington kendisinden dh kıllı oln bu isnlrdn çok dh önemliydi, çnkü onsuz hiçbir siysi hreketin bşrıy ulşmycğı hyti bi girdiye kynklık etti: Hem svş hem de brışt "yönetici lider" oldu Mdisonun Amerik Birleşik evletlerinin kuuşun ktkısı önemliydi, shingtonun ktkısı ise neredeyse elzemdi eorge shingtonun bu listedeki yeri büyük ölçüde, kişinin Bnin trihi önemi konusundki görüşüne bğlıdır. Bu önem hkkınd çğımızın Amerikn vtndşının trfsız bir thin ypmsı doğl olrk zordur Birleşik evletler yirminci yüzyılın ortlrınd Rom İmprtorluğunun gücünün zirvesindeyken s hip olduğunun üzerinde bir skeri güç ve siysl nüfuz elde et ş olmkl birlikte, siysi gücü Romnın iktidrı kdr uzun sür eyebilir. iğer yndn, Birleşik evletlerde elde edilen teknolojik bşrılrdn bzılrının bşk kütürlerce ve bşk zmnlrd d çok önemli ddedileceği neredeyse çıktır Uçğın icdı örneği ve insnlrın y inişi, geçmiş çğlrd hyli kurulmuş gelişmelerdir ve bir zmn gelip de nükleer silhlrın icdın "önemsiz bi oly gözüyle bkılbileceği tsvvur bile edilemez. eorge shington kbc Avgustos Cesr ile ynı kefeye koyulbilecek bir Ameriklı siysetçi olduğundn, bu listede On vgustos ykın bir yerlere yerleştirmek mntıklı görünüyor. Birz dh lt sırd yer lmsı liderlik süresinin Avgustosunkinden çok dh kıs sürmesi ve Thoms Jeerson ve Jmes Mdison gibi bir çok bşk kişinin de Amerik Birleşik evletlerinin oluşumund önemli roller oynmlrındndır. Anck shington, Büyük İskender ve Npolyon gibi kişiliklerden dh üst sırddır, çünkü kzndığı bşrılr bu liderlerin kznımlrındn çok dh klıcı olmuştur 33
27
KR(8888) L MRX Bilimsel Sosyalizmin kurucusu Karl Mar 1818'de Alman yanın Trier kasabasında doğdu Babası hukukçuydu ve Karl da on yedi yaşına geldiğinde Bonn Üniversitesinde hukuk tahsiline baş ladı Ancak daha sonra Berlin Üniversitesine aktarma yaptı ve son olarak da Jena Üniversitesi'nden felsefe doktoru unvanını aldı Daha sonra gazetecilğe yönelen Mar bir süre Köln de bulu nan Rheinische Zeitung gazetesinde editör olarak çalıştı Fakat ra dikal siyasi görüşleri kısa bir süre sonra başına dert açtı ve Paris'e taşındı Burada Friedrich Engels ile tanıştı ve kurdukları yakın kişisel ve siyasal arkadaşlık hayatlarının sonuna kadar devam etti Her ikisi de kendi isimleriyle birkaç kitap yazmış olmakla birlikte etelektüel işbirlikleri o kadar sıkıydı ortaya koyduklarını bir araya getirip tek bir eser olarak değerlendirmek mantıklı bir davranıştır Gerçekten de Mar ve Engels bu kitapta bir arada değerlendirlmektedir Gerçi listede yalnız Marın adı vardır ama bu da genel 3
KR MRX
ike (ve bene doğu bi yakaşma) nges' den daha baskın ko uda göümesndendi. Max ksa bi süe sona Fansa dan kovudu ve ükse e tand. İk önemi esei "Fesefenn Yoksuuğunu buada 847 ynda yaymad. tesi y nges ie biikte en çok okunan esee i Koüst Ayn unun y Max Könehayatdöndü bkaç ayManifestoyu içinde buadanyzdıa da kovudu üzeine a gei kaan ksmn geçdiği Londaya yeeşti. Hayatn kazanmak için gazeteilik de yapmaka biikte Max ondada zamannn büyük ksmn aaştma yapaak siyaset ve ekonomiüzeine kitapa yazaak geçidi. (u ya içinde Max ve esi büyüköçüde Engesten adkaı ömet maddi destekle ge çndie.) Maxn en önemi esei "Kapitain ik idi 867de ota a çkt Max 883te ödüğünde diğe iki it henüz tamanma şt; Maxn baktğ notadan ve müsveddeeden yaaanaEnges taafndan yayna hazanp basd. ak Maxn eseei sosyaizmin güne uyguamaa kada Ko ünizmin teoitemeeini de ou ştuu. Max ödüğünde kieini henüz hiçbi üke uyguamaya koymamşt. Yaşadğmız yüz da o zamandan bei biçok yede komünist devete kuumuştu usya ve Çin de ve daha düzineee ükede Onun öğetisine dayanan haekete otaya çkmş ve güçenme çabas içine gimişi. u Maksist patiein faaiyetei popaganda inayete teöizm ve ek ede etmek için başkada at bu eki ede ettikten sona savaşa anavaa baska ve kan kymaa dou faaiyetei on ya boyu dünyada bi hengame yaatt ve hemen hemen yokada kişinin öüme neden odu! Taihte hiçbi flozof eseeini vedikten yüzy sona dünya üzeinde bu kada büyük etki yapmamşt. enim gibi siz de Maksizmin hem siyasi hem de ekonomik açdan bi feaket oduğuna inanabiisiniz ama önemsiz bi haeket omadğ da muhakkakt. Asnda Maxn bu istede daha yüksek saad a buunmamasnn tek nedeni oup bitenein sevabn daha çok da günahn Lenin Stain ve Mao Zedong da dahi omak üzee biçok insana payaşmak zounda olmasd. 35
N N
Yukarda söylenenler göz önüne alnrsa Marx'n bu listede da ha üst sralarda bir yer hak ettiği açktr Sorun ne kadar üstte ol mas gerektiğidir Komünizmin yapmş olduğu muazzam etki ka bul edilse bile komünist hareket içinde Marx'n taşdğ önemhl sorgulaabilir bir knudur Sovyet devletinin somut tutumu hiçbir zaman Marx'n eserlerinin bire bir etkisi altnda olmamştr Marx Hegel diyalektiği ve art değer teorisi üzerine yazmşt bu tür so yut fikirler Rus ya da Çin hükümetlerinin günlük siyasalar üzerin de pek az etki yapmşa benzer Öne sürdüğü ekonomi kuramlarnn doğru ya da yanlş olma snn Marxn yarattğ etkiyle çok az ilişkisi vardr Bir filozofun önemi görüşlerinin doğruluğunda değil fikirlerinin insanlar ha rekete geçirip geçiremediğinde yatar Buna dayanlarak değerlen dirildiğinde Marx sorgusuz sualsiz son derece önemlidir dört temel fikri vurgular: (1) Bir kaç Marksist varsl kişihareketler zenginlikgenellikle içinde yaşarken işçilerin çoğu onlara göre daha yoksuldur 2) Bu adaletsizliği gidermenin yolu sosyalist ya ni üretim araçlarnn özel kişilerin değil de devletin mülkü olduğu bir sistem kurmaktr. (3) Bu sistemi kurmann tek gerçek yolu ço ğu durumda devrimdir 4) Bu sosyalist sistemi korumak için Ko münist partinin diktas hatr saylr bir süre devam etmelidir lk üç fikrin her biri Marx'tan çok önce açkça ortaya konulmuş fikirlerdir Dördüncü ifade ksmen Marx'n "proletrya diktatörlü ğü görüşünden Ancak Sovyetçok diktatörlüğünün yaşa yabilmesi Marx'nalnmştr ortaya koyduklarndan Lenin'in ve Stalin'in uygulamalarnn bir sonucu olmuşa benzer Dolaysyla Marx'n komünizm üzerindeki etkisi nin gerçek olmaktan çok görünürde olduğu ve eserlerine gösterilen saygnn bir vitrin süsü her halükar da uygulanacak olan fikir ve siyasete "bilimsel bir klf uydurma çabas olmaktan öteye gidemediği bazlarnca iddia edilir Bu iddialarda bir miktar gerçek pay bulunmakla birlikte son derece aşrya kaçmş olduklar da muhakkaktr Lenin öeğin; sa dece izlediğini iddia etmekle kalmayarak Marx öğretisini okumuş tamamen kabul etmiş ve takipçisi olduğuna inanmştr Ayn şey 36
KR MRX
a Zedng ve diğer bir çk kmünist lider için de geçerlidir arxın fikirlerinin yanlış anlaşılmış ya d yeniden yrumlanış labileeği dğrudur Anak aynı şey İsa Buda veya Muhammed ana plitikala için de söylenebilir Marksist devlet ve nın dğrudan Karl Marxın eserlernden çıkmış lsaydı b listee daha üst sıralarda bir yerde lurdu Marxın fikirlerinden bazıları örneğin tarihin eknmi açısınan yrumuna ilişkin ilginç görüşü kmünizm silinse bile etkili lmayı ihtimaldir ki sürdüreektir Buna rağmen Marxn hangi sı rada lması gerektiğine karar vermekteki temel etkenin kmüniz in dünya tarihinde uzun vadedeki önemi hakkında yürütüleek tamin lduğu da açıktır Marxın ölümünden yüzyıl snra en azından fikirlerine bağlı görünen milyarın üzerinde insan vardı u bir ideljinin şimdiye kadar sahip lduğu müritlerin sadee utlak sayısal değer larakBu değil dünya belligeleeğin bir ranı larak da çk üzerindeydi gerçek bir nüfusunun çk kmünisti arksizmin düna çapında zafer kazandığını eninde snunda gö reeğiumuduna ve antikmünistleri de krkusuna yöneltti Bu kitabın ilk baskısında şunları yazmıştım: "Kmünizmin ne kadar ileri gideeği ve ne kadar süreeğinden emin lunaamakla birlikte şimdiye kadar bu idljinin iyie yerleşmiş lduğu ve ünya üzerinde en az birkaç yüzyıl etkisini sürdüreeği de görül üş lmalıdır Şidi ise bu öngörünün lüzumundan fazla karam sar lduğu anlaşılmaktadır Kmünizmin Rusya eski Svyetler bir liğini luşturan diğer devletler ve Svyetlere tabi lan ülkelerin ç ğu tarafından terk edilmesiyle Marksizmin dünya üzerindeki r lünde geçtiğimiz birkaç yıl içinde çk ani bir düşüş lmuştur ve in sanda bu çöküşün geri dönşü lmadığı duygusu uyanmaktadır
37
O R LL R H (87948)
&
L B R R H (86 7 92) B ik krdeş, kzndklr bşrlr brbrne geçmş oldğn dn, tek bşlık ltnd brleştrldler ve öykler br rd nltl ck. Wlbr Wrght 1867'e Mllvlle, ndn'd doğd. Krdeş Orvlle Wrght se, 1871de Dyton, Oho'd dnyy geld. Her ks de ort öğretm görmekle brlkte dplom lmdlr Çocklrın her ks de mkneler konsnd yetenel ve n snl çş konsyl lglydler. 1892 ylınd bsklet sttklr, onrdıklr ve ml ettkler br dkkn çtılr. B dkkn olr kendlern şn lg lnlr; çş rştırmlrı çn kynk sğl d. B lnd çlışn Otto Llenthl, Octve Chnte ve Smel 38
WRIGT KRDŞR
angley gibi diğer kişilerin yazdıklarını hevesle okudular. 1899' da uş sorunu üzerinde kendileri çalışaya başladılar Dört yıldan iraz fazla süren çalışaları sonunda Aralık 1903' e geliniğinde abaları başarıyla taçlandı. Başkaları başarısız olurken Wright kardeşlerin neden başarabilleri erak edilebilir lk öne iki kafa bir kafadan çok daha iyiir Wright kardeşler daia birlikte çalıştılar ve irbirleriyle üi kemel işbirliği yaptılar İkini larak bir otorlu uçak yapaya kalkışadan öne uçayı öğreneleri gerektiği gibi akıllıa bir ka rar verdiler Bu biraz çelişkili gelebilir: Uçak oladan nasıl uçaı öğrenebilirsiniz ki? Cevap şudur: Wright kardeşler uçayı planör kullanarak öğrendiler. 1899' da uçurta ve planörlerle çalışaya aşladılar. Ertesi yıl ilkbire bir boyutlardaki (yani bir insanı taşıyaileek büyüklükteki) planörlerini deneek üzere Kitty Hawk Kuzey arolina'ya götürdüler Snuç pek enuniyet verii değildi 1901 yılında bire bir boyutlarda bir kini planör 1902'de ise üçünüsünü yapıp denedier Üçünü planör yapış oldukları en öne li yeniliklerden azılarını bünyesinde barındırıyordu (Örneğin 1903 yılında başvurusunda bulundukları ana patentlerinden bazıla rını yaptıkları ilk otorlu uçakta değil de bu planörde uyguladık ları yöntelerle ilgiiydi). Üçünü planörle binin üzerinde başarılı uçuş yaptılar Wright kardeşler daha otorlu uçak yapına başla madan dünyanın en iyi ve en deneyili planör pilotları oluşlardı. Planör uçuşlarında yaşadıkları bize neden başarılı oldukları konusunda üçünü bir ipuu verektedir Uçak yapaya daha öne kalkışış olanlar en çok bu tuhaf aleti yerden nasıl kaldıraakları üzerinde kafa yoruşlardı. Wright kardeşler çok doğru olarak en büyük sorunun uçağın havada nasıl kontrol edileeği olduğunu fark ettiler. Dolayısıyla da zaanlarının ve çabalarının büyük kıs ını uçağın uçuş sırasındaki denge ve kontrolunu sağlaak için yönteler tasarlaaya haradılarUçaklarının üç eksenli kontrolu için bir yönte ortaya koyayı başardılar ve bu ta bir anevra kabiliyeti kazanalarını sağladı. Wright kardeşler kanat tasarıına da öneli katkılarda bulundular Bu konuda daha öne yayılanış verilerin güvenilezliği 39
N iN 100
ni ksa sürede fark ettiler. Bu nedenle kendi rüzgar tünellerini inş ettiler ve burada farkl şekillere sahip iki yüzden fazla kanat yüze yini denediler. Bu deneylere dayanarak kanadn üzerine havan uygulayaağ basnn kanat şekliyle bağntsn gsteren tabllar kendileri luşturabildiler. Bu bilgi daha snra uçaklarnn kanat ta sarm yaplrken kullanld.
Wht kdeşeç uçaa
Bütün bu kazanmlara rağmen Wright kardeşler tarihte dğru zamanda rtaya çkmasalard başarl lamazlard. On dkuzunu yüzyln rtalarnda mtrlu uçuşla ilgili girişimler kaçnlmaz bir şekilde başarszlğa mahkumdu. Buhar makineleri ürettiklri güe ranla sn deree ağrd. Wright kardeşler rtaya çktklarnda ve rimli iç yanmal mtrlar çktan yaplmşt. Anak piyasada bulunan mtrlar uçan bir makinede kullanlabilmek için çk yüksek bir ağrlk/ güç ranna sahiptiler. Hiçbir imalatç ağrlk/güç ran yeterine düşük bir mtr yapamyr gibi göründüğünden Wright kardeşler (bir teknisyenin de yardmyla) kendi mtrlarn kendi leri tasarladlar. Bu da dehalarnn bir göstergesidir Mtr tasarm üzerinde nispeten daha az uğraşmş lmalarna karşn birçk ima latçnn tasarlayabildiğinden daha üstün bir mtr yapabilmişler
WRIGT RDŞR
ir Buna ek olarak Wrigh kardeşler kendi pervanelerini de asar laak orunda kaldlar 193' e kullandklar, yaklaşk % 66 verim e çalşyordu İlk uçuş 1 Kasm 193'e, Kuey Carolina'da Kiy Hak yanlarnda bir yer olan Kill Devil Hill de yapld Kardeşler o gn ikişer yapılar. Wrigh uçuş on ye srd ve 4Orville m. mesafe kaarafndan ei. Wilburyapan Wrighilk arafndan i saniuuş ik aplan son uçuş, 59 saniye srd ve uçuş mesafesi 25 mereydi. yr olarak adlandrdklar (gnmde yaygn ad Kiy ak') uçaklarnn bin dolardan a bir maliyei vard. Kana açk lğ 2 mere ve ağrlğ yaklaşk kg d. Üerindeki 12 beygir ndeki moorun ağrlğ sadee kg d. Yeri gelmişken bu çak şimdi Washingon'daki Ulusal Havalk ve Uay Mesi'nde ulunmakadr. Bu ilka çuşlarn beş anğ olmasna karşn, haber eresi gn ldukça sayda gaeede yer ald. (Yaymlayanlar da çok doğr ililer vermemişlerdi) Memlekeleri DayonOhio' daki yerel ga ee haberi gö ard ei. Haa insanl uçuşun erçek leşirilmiş olduğunun dnya neredeyse beş yl sonra ancak fark a vard. Kiy Hawk'aki uçuşlarndan sonra Wrigh kardeşler Day on'a dönerek bura da ikini bir uçak Flyer II yaplar. Bu uçakla 194'e 15 uçuş gerçekleşirdiler, anak bu uçuşlar fala ilgi çekedi. Gelişiş ve çok kullanşl bir model olan Flyer III 195 y lnda yapld. Dayon yaknlarnda yapmş olduklar onca uçuşa ağmen insanlarn çoğu uçağn ica edildiğine hl inanmyorar. Örneğin 196 ylnda, Herald Tribune Paris basks, Wrigh kardeşler hakknda "Uçucu mu yalan m? başlğn aşyan bir akale yaymlyordu. Neyse ki Wrigh kardeşler 198 ylında kamunun kuşkularna bir noka koydu Wilbur Wrigh yapklar uçaklardan birini Fransa'ya görerek halka açk bir dii uçuş öserisi yap ve icalarn ransa'da paarlayaak bir şirke ayarlad. Bu arada Birleşik Devlelerde de Orville Wrigh Fransa' dakinin beneri göseriler denliyordu. Ne yak ki 1 Eyll 198'de uçurmaka olduğu uçak
N N 100
yere çakld Bu Onlarn o güne kadar başlarna gelmiş tek cid di kazaydYolculardan biri öldü, Orville'in bacağ ve kaburgalar rld, fakat iyileşti Bu arada Wright kardeşlerin başarl uçuşlar Birleşik Devletler hükümetini Savaş Departmanna uçak alnmas içn bir sözleşme imzalamaya ikna etmiş ve 1909 ylnda federal bütçede askeri uçuşlarve içinrakipleri 30.000 dolarlk biriddiasnda ödenek ayrmşt Wright kardeşler olduklar bulunanlar 1914te arasnda uzunca bir zaman patent davalar vard ama, mahkeme lehlerine karar verdi. Bu arada Wilbur Wright tifoya ya kaland ve 1912de, krk beş yaşndayken öldü. Uçak şirketindek i hisselerini 1915 ynda satan Orville Wright 1948 ylna kadar ya şad Kardeşlerin iisi de hiç evlnmedi Bu alanda kendilerinden önce yaplan birçok araştrmaya, gir şim ve iddialara rağmen, Wright kardeşlerin uçağn icadnn getirdiği övgülerin aslan payn hak ettiklerinden hiç kuşku yoktur. On larn bu listede kaçnc sraya yerleştirileceğine karar verilirkengö zetilecek temel ölçüt, uçağn öneminin kndi içinde değerlendiril mesidir Bana göre, uçak, insann dünyada varoluş şekni baştan aşağya değiştirmiş olan matbaa ya da buhar makinesine göre çok daha az önem taşyan bir icattr Yine de, hem başta hem de savaşta kullanlabilen çok önemi bir buluş olduğu da şüphe götürmez Birkaç on yl içinde uçak, bir zamanlar uçsuz bucaksz sandğmz gezegenimizi daraltt ve onu "küçük bir dünyaya çevirdi Dahas, insanl uçuşun başaryla gerçekleşmesi, uzay yolculukla nn gelişmesi için gerekli bir ön hazrlkt İnsanoğlu kim bilir kaç yüz yldr uçmay hayal etmiştir Ama ayağ yere basan insanlar her zaman, Binbir gece masallarnn "uçan hallann sadece rüya olduklarna ve gerçek dünyada böy le bir şeyin asla olamayacağna inanmşlardr Wright kardeşlerin dehas insanoğlunun çağlar boyu süren düşünü gerçekleştirmiş ve bir peri masaln masal olmaktan çkarmştr.
2
9
CNiZ 62-22 HN (yakaşı Büyük Mğl imparar Cengiz Han 1162 yl ivarnda dğ. Babas bir Mğl kabilesinin hrçn reisi ğlna yenilgiye ğramş ldğ bir kabile reisinin ismini verdi Timçin. Timçin kz yaşna geldiğinde babas bir düşman kabile arafndan öl dürldü ve ailenin hayaa kalabilen üyeleri hayli zaman ehlike alnda ve mahrmiye içinde yaşadlar. Uğrsz bir başlangç b üselik Timçinin drm iyileşeeği yerde daha da köüye gidi yrd. Delikanllğnda bir düşman kabilenin düzenlediği baskn da esir üşü. Kaçmasn diye de bynna aha bir byndrk ge çirildi. Timçin çaresizliğin b en ç nkasndan ilkel ve kraç bir ülkede kmas yazmas lmayan bir mahkm knmndan dünyanın en güçlü adam knmna yükseldi. Yükselişi kendisini esir alanlarn ellerinden rlmay başar masyla başlad. Snra babasnn arkadaş ve bölgede yaşayan ds kabilelerden birinin reisi lan Tğrl ile iifak krd. Ardn 3
N iN
dan Moğol kableler arasnda yllar süren şddel savaşlar geld Bu arada Timuçn ağr ağr zrveye rmanyordu Moğol kablelernn üyeler eskden ber usa bncler ve vahş savaşçlar olarak blnrler Tarhe kuzey Çn üzerne düzens z aknlar yapmşlarr Ancak Tmuçn'n çkşndan önce kableler enerlernn büyükbecer, ksmnacmaszlk hep brbrleryle dalaşarak harcamşlar d. Yğlk, syas ve örgüleme yeeneğ gb özellklern ümünü üzernde oplayan Tmuçn bu kableIernhep sn kend lderlğ alnda brleşrp kaynaşrmay başard ve 1206 ylnda Moğol kable resIernden oluşan br opluluk O'nu "Cen_ gz Han yan, "Evrenn mparaoru lan e. Cengz Han'n br araya germş olduğu bu heybel asker me kanzma bundan sonra dşarya, komşu ülkelere çevrld Tmuçn önce Çn'n kuzey basndak Hs Hsa eyalene ve kuzey Çn'de bulunan Chn İmparaorluğu'na saldrd Bu savaşlar sürmekey ken Cengz Han le İran ve Ora Asya' da büyük br mparaorlu ğun hükümdar olan Harzemşah Muhammed arasnda br anlaş mazlk baş göserd 1219 Tmuçn ordularn Harzemşahlar üzer ne sürdü. Ora Asya ve İran'a grld, Harzemşah mparaorluğ ykld g Dğer Moğol ordular Rusya'ya saldrrken Cengz Han Afgansan ve kuzey Hndsan üzerne bzza akn düzenled 1225 ylda Moğolsan'a döndü ve 122 ylnda burada öldü. Ölümünden br süreBuönce yere Ögeday'n geçmes seğndeksa bulundu akllca brüçüncü seçd,oğlu çünkü Ögeday da kend çapnda çok parlak br general oldu Komuas alnda Moğol ordular Çn'n çlerne lerlemey sürdürdüler, Rusya'ya amamen grdler ve Avrupa'ya doğru lerledler. 1241 ylnda Polonya, Alman ve Macar ordular Budapeşe'nn öesne doğru lerlemey sürdüren Moğol ordular arafndan büyük br bozguna uğraldlar. Ancak o yl Ögeday öldü ve Moğol ordular Avrupa'dan br daha asla dönmeek üzere ger çekldler Moğol kable resIer Ögedayn yerne kmn geçeceğn ar
CNG HN
şlen fehlede gözle göülü b dualam oldu Ana, başa eçen Hann Cengzn ounla Mengü Hn ve Kublay Han) nnda Moollan Asya çlene leleyşle devm e Kub l Hnn Çnn fehn mmld 279 yln ada, Moola he en büyü aa mpaaoluun sahp olmuşlad Topçndeveİan güneyba Asy nn büyü smnn yns; aRusya OveAsy d bulunuyodu. Odul Polny dn Ç,
uzey Hndsana başa anla düzenlemş ve Kubly Hann üümanl Koe, Tbe ve güneydou Asyann baz bölgelen e nnmş Bu esmee b mpaaolu, hele o zanlada lel ul şm oşulla alnda uzun süe b ada uulamazd ve Mool paoluu da s süe sona daldAm Mool egemenl lmnn aasndn uuln baç devle vssyla uzun süe evm e Moolla Çnn büyü bölümünden 1368 ylnd çldl Rusyad se hmyele ço daha uzun süü Cengz nn ounu u Han aafndan Rusyad uulmuş olan ve "Alnodu olaa blnen devle on aln yüzyla, Km Hanl e 783 yln da yaşad Cengzn de oulla ve ounla Asy ve İan da sln süen hnedanla udul Bu üle lens de, Mool an aşyan ve Cengz soyundan geldn d d eden Tmu afndn on dödünü yüzyld fehedld Tu
anedan beşn yüzyld son buldu AnaTmuun bu ble Mool fe hlenn on ve egemenlnn sonunu gemed büyübü yü ounu Bbü Hndsn şgl e ve bud Moul hanedann udu. Sonunda Hndsann neede yse amamn ele eçen oolla, on sezn yüzyl olana ada dd aldl Tn ş çnde dünyy feeme amyla yola çn ve bund öneml ölçüde başal olmuş b nsandel de dyebls nzslsles vad Bu megalomanyala aasınd en ayda dee olanl, Büyü İsende, Cengz Han, Napolyon Bonpa ve Adolf Hle' d Bu nsnln dödü bden neden lsenn üs slnda 5
N KN 100
bulunmaktadrlar? Fkrler ordulardan çok daha üstün değl mdr? zun vadede kalemn klçtan üstün olduğuna elbette nanr Aslnda bu kısa vae çn de geçerldr Ama bu dört kş öylesne genş topraklar ve kalabalk br nüfus ellernde tuttular ve kend leyle aynı çağda yaşayanlarn hayatları üzernde o kadar etki ol dular k Onlardan ksaca eşkya olarak bahsedlp geçlemez
• Cengiz Ha 1227'de öldüğüde Moğo mparatluğu ; Ykseme evde ğları enetde lgeer(1300 lyları) eg a döene başket Kauum'u. lay Ha öneme akent ae
Moğ ee op
6
M SMH (723790) Ekonomi teorisiin gelişiminin en önemli kişiliği Adam Smit 1723te, İskoanın Kirkaldy kasabasında doğmuştur Oford niversitesinde öğrenim görmüş ve 17511764 yılları arasında lasgow Üniversitesinde felsefe profesörü olarak görev yapmıştır Bu konumdayken, entelektüel çevrelerde tanınmasını sağlayan ilk kitabını y K)yayımlamıştır Anak ününün sürmesi büyük ölçüde, 1776da yayımlanan a Zenn adlı büyük eseri sayesindedir Kitap anında büyük bir sükse yapmş ve Adam Smit, ayatının geri kalan bölümünü ünlü ve say ın bir kişi olarak yaşamıştır 179da Kirkaldyde ölmüştür. Adam Smitin çouğu yoktur ve iç evlenmemiştir. Adam Smit, ekonomi teorisi üzerine kafa yoran ilk kişi değil di ve tanınmış fikirlrinden bazıları özgün de değildir. Ama, bu alanda ileride kaydedil eek gelişmelere temel oluşturaak kadar doğru, anlaşılabilir ve sistematik ekonomi teorisini ilk kez ortaya 7
N iN 100
atan kşdr Bu nedenle, "usla "nn eknm plt ğn çk nktas lduğunu söylemek yanlş lmaz Ktabn başardğ en büyük şlerden br, geçmşn yanlş algla malarndan brçğunu gdermş lmasdr Smth, devletn elnde fazla mktarda külç altn bulundurmasnn önemn vurgulayan esk mer' karş çkt Benzerlduğuna şeklde, ktabnda, yoa tprağnterye değern temel kaynağ lşkn görü şün de reddett ve bunun yerne emeğn önemn öne sürdü Smth, şbölüm yaplarak üretmde sağlanableek büyük artş şddetle vurgulad ve devletn endüstrnn serbestçe gelşmesne engel lan eskmş ve keyf kstlamalarna saldrd " usla nde savunulan merkez fkr; br karmaşa halndeymş gb görünen serbest pazarn aslnda kend kendn ayarlayan, tplumun stedğ ve gereksnm duyduğu türde ve mktarda mal tmatk larak üretme eğlm gösteren br meka nzma lduğudur Örneğn, stenen br rünün pazara yeterl mk tarda sunulamadğn varsayalm ğal larak, fyat artaak ve daha yksek fyat, bu mal üretenere daha fazla kr sağlayaaktr Yüksek krdan dlay dğer üretler de bu mal üretme steğ du yaaklardr Snuçta üretmde sağlanan artş, pyasada başlangçta var lan darlğ azaltaaktr. ahas, artan stklar, çeştl üretler arasndak rekabete bağl larak, maln fyatn dğal bedel"ne, yan üretm malyetne ndrme eğlm rtaya çkaraaktr Kmse pasadak darlğ gdererek tpluma yardm lmak nyetyle br şey yapmamş, buna rağmen srun çözülmüştür Smth'n deyşy le herkes kend çkarn dşnr" ama, görüldüğ gb görün mez br el tarafndan hç nyetl ladğ br sna dğru götür lr . Kend çkarn kllaarak, genellkle tplumun çkar üzern de de lmay düşndüğünden çk daha fazla etkl lur" usla , CltIV, Bölüm II) Anak serbest rekabetn önünde engeller varsa, görünmez el" şn gerektğ gb yapamaz laysyla Smth serbest tarete nand ve yüksek fyat tarfelerne şddetle karş çkt Aslnda, dev letn ş hayatna ve serbest pazara yaptğ müdahalelern çğuna karşyd Bu tür mdahalelern hemen her zaman eknmnn ver 8
M SMIT
düşüdüğüü v d suda tplumu daha yksk byapa ll ödms yl açtğ ö südü (Smth tm ks cat tmd ama, bu kava ylms h kst fazla katkda buludu Baz sala Ada Smth' sadc b şt ld dl k
/
sauuğu gbSmth b göüş fakat böyl b v bakş açs tklc sahptl uygulamala, tka tka lablğu dğld k st şkld suçlad v kaldlmala tşvk tt İş hayat gçkl kusuda da pk bö saylmazd İşt Uuan "d y ala b gözlm: Ay alada faalyt göst kşl çk ad b aaya gl v göüşml ya tplum alyh b kmplyla ya da fyatla atma ğlmyl sa " Adam Smth kmk düşüc sstm kada y düzl v sudu k, öck km kll bş ym yl çd tk dl Bu kll y yöl s dys hpslaak Smth' sstmbüysdyd, ksala sstmatk dşlamşt mth't sa gl v aalada Thmas althus v avd R cad gb öm sml d buluduğu kmstl 'u ss tm (aa hatla dğştmd gşltp glştk, bugü klask km laak bl yapya kavuştudula d k m ts, bu ty kldğ y kavam v tkk ağm büyük ölçüd klask km ts b flzd Ulusla Zglğ"d Sth, althus'u aş üfus at şyla lgl göüşl ksm ögömüştü Acak, Rcad v Kal ax üfus basks üctl gçm svys üz çkmas gllycğ (üctl bllms dm kual' dy aladl ksuda sa dlk, Smth, ütm attğ umlada üct atş mümkü lduğuu fad tt Yaşaa la Smth' bu kuda hakl çkadğ, Rcad v ax' s ya ldkla göstdğ ldukça akt Smth' göüşl dğuluğu ya da daha sak kuamcla üzdk tks sgulamasyla hç lgs lmaya b m sl yasama v hükümt pltkalaüzd yapmş lduğu tkd Uua Zn büyük b ustalk v açklkla yazlmş v gş b kuyucu ktls taafda kumuştu Smth' dvlt 9
N N
00 iş ayat ve eknmiye aptğ müdaalelere karş öne sürdüğü görüşler düşük fyat ve serbest piyasa yanls luşu n dkuzuncu yüzyln tamamnda uygulanan ükümet plitikalar üzerinde kat'i bir etki yapmştr Aslnda bu tür plitikalar üzerindeki etkisi alen ssedilmekteir.
döneminden yana eknmi terisi çk lduğundan büyük ilerle me Smit gösterdiğinden ve bu fikirlerinden bazlar aşlmş Adam Smit'in önemini azmsamak klaydr İşin gerçeği ise, ek nmi terisini rtaya atan ve sistematik bir çalşma aline getiren belli başl kişi ve aslnda insanlğn düşünce tariinde öneml bir kişilik lduğudur
5
31
E R E RE
L L M S H K ESPE RE (550604) Büük nglz un azar ve şr Wllam Sakepeare genel lkle gelmş geçmş en büük azar kabul edlr. Kmlğ akknda (aşağda da anlatlan baağ büük anlaşmazlklar vardr ama a zarn etenekler ve eerlernn başar üzernde erke görüş br lğ çndedr. Sakepeare aralarnda Hae Mabe ea e a gb şaeerlern de bulunduğu tuz altdan fazla tatr u-
nu 154 muteşem uzun r azd ea başarl çalşmalar ve aklne ünü ve gözbrkaç önünde bulundurulduğunda, bu lte 5
N iN 100
nn daha üst sralarında yer almaması ba garp görüneblr Sha espeare' e düşü derece vermem sanatsal faalyetlern tadr etme dğmden değ, yalnıca edeb ve sanatsal şllern nsantarh üernde nspeten daha a etl ldulana nancmdan dlayıd n lder, blm adamı, syasetç, aşf ve flf end alnı nın dışında, nsanların uraş verdğ br ç farlı alanda gelşve meler de etleyeblr Örneğn, blmsel gelşmeler, enm syasal meseleler üerne muaam et etmş yanı sıra, dnse l nançları, felsef tutumları ve sanat alanında gelşmeler de et lemştr Buna arşın ünlü br ressamın, endsnden snra gelen res samların çalışmalarını etleyeblmekle brlte, mü ve edebya tın gelşm etlemes ç düşü br lasılı bl, aşfl ya da der uğraş alanları üernde et sahb lması se hç mümü değldr ar, yun yaarı ve bestecler de bener lanılablr Sanatsal şller genellleçn yalnıca sanatfadeler alanını u ve hatta sadece endlernn faalyet gösterdler sanat dalını etler ler Edebyat, mü veya görsel sanatlardan msenn bu lstede l yrm çnde yer almamış lması ve lstede sadece br avuç sa natçı bulunması bu nedendendr halde neden bu lstede sanatsal şller bulunmata dır? Cevaplardan br, genel ültürümüün ssylj anlamda ısmen sanat tarafından yaratılmış lmasıdır Sanat, tplumu brb
rne bağlayan apıştırıın luşturulmasına yardım edertesadüf Sanatı gelmş geçmş tüm uygarlılarda öneml br unsur lması değldr Üstel sanattan aldıı ev her nsanın hayatın br bölümü ne drudan et eder ğer br deyşle, ş hayatının br bölümü nü tap uyara, br bölümünü resm seyredere geçreblr ü dnleyere geçrdğm amanın dğer faalyetlerm üerne ets lmasa ble, bu ama dlm yne de yaşantımı hç de aımsanmayaca br bölümünü luşturur Sanat dğer faalyetler m, anlamda yaşantımı ın tümün de fade etler.eder Sanat uhu mulabrbuluşturur en dern duygularımıı ve b duyguları mıa gerçel aandırır 52
WM SHKSPR
Ba durumlarda, sanatsal çalşmalarn, diğer knularla ilgili uruşumuu etkileyebileek, a ya da çk, açk bir felsefi içerikleri ardr Bu durum edebiyat alannda, müik resimde lduğun dan elbette ki daha sk rtaya çkar Örneğin,Rm ve Jet adl serinin üçünü perdesinin ilk sahnesinde Shakespeare prense; atiere merhamet etmeyinfikrin ama (kabul öldürenleri bağşlayn" sölerini söylettiğinde, öne sürülen görsün ya da görmesin açkça felsefi bir içeriği vardr ve siyasal duruşu etkileme laslğ, dielim ki na Lisa"nn seyredilmesinin ayn knu üerinde yarataağ etkiden daha yüksektir Shakespeare'in gelmiş geçmiş edebi kişiliklerin en seçkinlerin en lduğu tartşlma görünmektedir Bugün dünyada Chauer irjil, hatta Hmers'un eserlerini kul ödevi yapmak gibi bir ama yksa kuyan insan says ldukça düşüktür Anak, Sha kespeare'in yunlarndan birinde rl alan bir yununun göstereeği başarnn büyük ilgi uyandraağ kesindir. Shakespeare'in tmturakl laflar etme knusundaki yeteneği benersidir ve söle riden yunlar{n hiç seyretmemiş ya da kumamş kişiler taraf dan bile sk sk alnt yaplr ahas, buna beğenimesi gelip geçi i bir durum da değildir. Eserleri kurlara ve ileyiilere neredeyse dört yüyldr ha vermektedir Zaman snavndan başaryla geç tiklerine göre, Shakespeare'in eserlerinin daha bir çk üyl b yuna beğenileeği öngörüsü akla yak görünmektedir. Shakespeare'in önemini değerlendirirken, yaşamamş lsayd yunlarnn hiçbirinin yalmamş laağn hesaba katmak gere kir. (Tabii ayn ifade her sanatsal ve edebi kişilik için geçerlidir; ama bu etken, aha küçük çaptaki sanatçlar değerlendirirken kadar da öneli görünmemektedir Shakespeare, eserlerini İngilie yamş lmakla birlikte, tüm dünyaya mal lmuş bir kişiliktir. Tam anlamyla lmasa da İngilie evrensel dil" tanmna diğer bütün dillerden daha yakndr a has, Shakespeare'in eserleri bir çk dile çevrilmiş, bir çk ülkede kunmuş ve sahnee knulmuştur. Eserleri halk tarafndan beğenilen anak edebiyat eleştirmenlerine hafife alnan ba yaarlar da vardr. Ama Shakespeare 53
N N
bunlardan dğldr dbyatla uğraşanlardan r aman bl bl övgü almştr uşaklar byu br çk yun yaar srlrn nl mş v db ytnğn taklt tmy çalşmştr ğr yaarlar ürndk muaam tks v dünya çapnda sürkl bğn tp laas Wllam Sakspar'n bu ktapta yüksk br knumu a ttğn açkça rtaya kymaktadr Anak bu sm altnda yaan kşnn kmlğ knusunda uun amanlardr sürgln br anlaş malk vardr Gnl kabul görn v bnm bu ktabn lk basksn arlar kn ürnd düşünmdn dğru kabul ttğm görüş bu kşnn 564't Avn nr kysndak Stratfrd'da dğan v 66'da an yrd öln Wllam Sakspr l ayn kş lduğudur Anak bu knda kuşkular lanlarn v blglrdk blglr karş çkanla rn görüşlrn dkkatl dğrlndrrk kuşkuularn bu knuda daa çk şysnuuna bldklrvardm v savunmalarn mantksal br çrçvy turttuklar rtaya knan yğnla kant Wllam Sakspar"n 7 xfrd kntu Edward d Vr'n kullandğ br takma ad; Wllam Sakspr'n s şlr ndnyl Lndra'da yaşayan anak yaar lkla ç lgs bulunmayan varlkl br tüar lduğunu göstrmk tdr (Stratfrd' da bu sm Saxpr Sakspyr Sagspr Saxbr gb çştl şkllrd yalrd lk " çbrnd bulunmadğndan kunuşu Sakspar"n kunuşundan ldukça farkl ksa a'Edward ss ld dVr'n dönmd yadğ yunlarla alkn bğ nsn tplamş Sakspr'n ayalt yaar" lduğunu söylmy çalşmyrum Sakspr sağlğnda bu yunlarn yaar larak düşünülmmşt ayra ç d böyl br ddas ytu Saksprn büyük yun yaar Wllam Sakspar lduğu fkr Sakspar'n yunlarnn lk tplubasmnn rtaya çktğ 623 ylna kadar Sakspar'n ölümündn yd yl snra ön sürülmd Yaynlarn ktaba kyduklar önsöd AvnStratfrdlu adam"n yunlarn yaar lduğu (dğrudan söylnmmsn karşn kuvvtl ma dlyrdu 5
WIIAM SAKSPAR
Shakspere'n bu oyunların yazarı olmasının neden mümkün önmedğn anlamak çn, önelkle bu kşnn genel kabul gör haya hkayesn anlamak gerekr k, o da şöyledr: Shakspere'n br zamanlar oldukça varlıklı br kş olan babası hn, sonraları dara düşmüş ve genç Wllam zor madd koşullar büymüşür Bunula brlke ane ve klask edebya öğ ç dğ özel br lseye, Sraford lsesne devam emşr rende llam, on sekz aşındayken Anne Hahaway adlı br genç kadını hamle bırakmışır Yapması gerekğ şeklde 'nun ev lenmş ve genç kadın brkaç ay sonra doğum yapmışır İk buçuk yıl sonra br de kzler dünyaya gelne Wllam daha yrm br ya şına varmadan, geçndrlmes gereken br eşe ve üç çouğa sahp nuşur Shakspere'n sonrak alı yıl boyuna neler yapığı ya da nere lerde olduğu hakkında hç blgmz yokur, faka 1590'ların başla rında br yaro opluluğunun üyes olarak ondra' dadır Başarılı br oyunu olmakla brlke yaro oyunları ve şr yazmaya başla ışır 159' e gendğnde, İnglz yazarlarının en byğü olduğu çokan kabul edlm şr Shakspere ondra' da yakaşık yrm yıl amış ve bu sürede ouz alıdan fazla oyun, 154 sone ve brkaç uzun şr yazmışır Brkaç yıl çnde refah dzey yükselmş ve 159de Sraford'da New alae" pahalı br ev alablmşr Ale s hep Sraford'da ourmuş ama geçmlern Shakspere sağlamışır Tuhaf br umla, yazdığı byk oyunların hçbrn yayımla mamışır Ama, eserlern ar değernn farkına varan vdansız yayınılar, neredeyse yarısının korsan baskılarını yapmışlardır orsan baskıların genellkle ahrbaa uğramış olmasına karşın, Shakspere bu konuya müdahale emek çn hçbr grşmde bulun mamışır 1612 dolaylarında, kırk sekz yaşındayken, yazmakan anden vazgeçmş, Sraford'a dönerek, yenden karısıyla brlke yaşama ya başlamışır Nsan 1616'da burada ölmüş, klsenn avlusuna gö mülmüşür'nun olduğu söylenen mezar aşında sm yazmamak adır anak, br zaman sonra mezarın yakınlarında br duvarın üze rne br anı dklmşr Ölümünden üç hafa öne, mrasının çoğu 55
N iN
00 nun büük kz Susanna'a kalmas sağlaan vasetnugula maa komuştu Susanna ve ales alenn son üesnn de öldüğ 167 lna kada Nw alae' de aşmla südümüşled Yukada anlatlan haat hkaesnn büük bölümünün tama men genel kabul gömüş tahmnlee daal olduğunu beltm gek Öneğn, Shakspee'n Özel Stanfod lsesnde okuduğuna da br kat oktu Bu okulun hehang b öğens a da öğet men ünlü azan snf akadaş vea öğetmen oldukla dd asnda da bulunmamşt Benze şeklde, ounu olupolmadğ da belszd. Bütün bunlaa ağmen hkae lk bakşta akla akn gelebl Anak, dkkatle neledğmzde, kaşmza vahm sounla çka Bn soun genel kabul gömüş haat hkaesn kalem e alanlan ble sözünü ettğ gbShakspee'n haat hakknda ço az, bu kada öne çkmş b kşlğn haat hakknda sahp olun mas beklenenden k d blgmz olmasd. Veledek buşa şt ktlğa b açklama getmee çalşanla bazen Neeese döt üzl öne aşad Kendsnn azdğ ve hakknda azlmş belgelen çoğu, doğal olaak, kaboldu" dele. Fakat bu göüş Shakspee'n aşadğ dönem hakknda elmzde bulunan fazla mktada blg azmsamakta olduğumuz anlamna gelmekted Shakspee ge b ülkede a da babala çağnda değl, Kal çe Elzabeth'n saltanat südüğü İngltee'e aşodu Yaşadğ dönem, bask maknelenn olduğu, az geeçlenn kola bulu nabldğ ve okumas azmas olan bçok nsan aşadğ, katla n da gaet tutulduğu b döned B çok azl belgenn kaboluş olduğu muhakkakt; ama o çağdan kalanbç yo özgün belge hl aaktad Wllam Shakespeae' e büük lg duulmasndan dola, üç kuşağn edebatçlandan oluşan b alm odusu eldek vele ddk ddk edeek dünann en ünlü edeb dehas hakknda blg aamşladr. Bu aaştman b an üünü olaak o günün bell başl şalenn needese heps, daha a blnenlen de bçoğu hakknda sahfele dolusu blg otaa çkamşlad. Ama Shakes peae hakknda bütün bulabldkle üç düzne vanda küçük 56
WM SHKSPR
azıır ve bunlaran hçbr 'nan br şar ya a oyun yazarı ola ak bahsetmemekter! Frans Baon, Kralçe Elzabeth, Ben J onson ya a Emon penen hayatı hakkına, Shaksper'n hayatı hakkına blkle zen çok aha fazlasını blyoruz Hatta, John Lyly gb küçük ta r şar hakkına ble, Sakspere hakka blklermzen ççaok çok fazlasını blyoruz saa Newton tarhn en öne gelen ahs le aralarınak te za özellkle çarpııır. Elmze, Newton tarafınan ve Newton akkına yazılmış bnlere özgün belge bulunmaktaır ( a hakspere gb İngltere'nn küçük br kasabasınanı. Grç New ton'un Shakspere' en yetmş sekz yıl sonra oğuğunu a traf etek gerekr ama (Shakspere le aynı yıl oğmuş olan Galleve (seksen okuz yıl öne oğmuş olan Mhelangelo, hatta (1313'te oğan Boao hakkına a aha fazla blgmz varır İlkyle bağlantılı br sorun, Lonra'a geçrğ yıllar boyuna büyük yazarın nereeyse göze görünmez oluğuur Shakspere'n onra'a tahmen yrm yıl geçrmş olması gerekr 15921612 aa, bu yrm yıllık süre çne brlernn büyük oyunu ve oyun yazarının etten kemkten haln görüklerne arb te be kayıt bulamayız.İnsanlar ünlü oyunu Rhar Burbage' görüklerne ya a oyun yazarı Ben Jonson' a raslaıklarına, bunu kaya eğer br olay olarak br köşeye yazmışlarır Lonra'a en göze olu yrm yıllık öneme Shakspere' sahnee gören, 'nunla şr akkına konuşan, mektuplaşan ya a na br toplantıa veya so kakta raslayan brler olmuşsa ble, anlaşılan bu karşılaşalaı sö zü elmeye eğer bulmamışlarır Yukarıa anlatılan urumun akla yakın tek açıklaması; Wll a Shakespeare"n yazarın kmlğn gzl tutmak çn başarıyla kullanığı br takma sm oluğu ve kensyle karşılaşanların bü yük Wllam Shakespeare le tanışmış oluklarını blmeklerr (Bu sme çok benzeyen br sm taşıyan Shakspere'n, böyle br tak a a altına gzlenemeyeeğ açıktır Resm hkayenn belk e aha vahm olan br yanı a Avon nehr kıyısınak Stratfor'a Shakspere'e karşı takınılan tavırr 57
N iN
100 Saksparn İngltr'nn n büyük yaar saylmasna üstl yunu da lmasna rağmn, dğup büyüdüğü yrlrd n u ünlü br adamlduğunun ya da sra dş kşlğnn sank ç kms farknda dğldr! Bu durum, Stratfrd' dan ayrldğnda paras , döndüğünd s gn lduğu atrlandğnda y şaşrt çünkü bu dğşklk arkadaşlarnn v kmşularnn dğal lar a mrakn uyandrmş lmaldr Anak grçk şudur k yaşadğ sür Saorddak ardaşndan e komşandan b tekatta knd als bl Sreden töoyunya ya da h b ebiyat daya bkşi oarak ö z ee
k ya Saksprn knd l yasyla yalmş yunlar? Bun lar yaarn lduğunu lbtt k kantlar N yak k yunlarn yaarnn knd l yasyla yalmş kpyalar, müsvddlr ya da ba bölümlr ya da baslmamş, btmmş başka srlr yk tur Hatta, ba rsm blglrdk alt adt mann dşnda l ya syla yalmş HİBİR EY yktur Ntlar yktur, dftrlr yktur, brlrn ltmş msalar, tutulmuş günlüklr yktur Tarafndan yalmş tk br öl mktup ya da ş mktubu yktur günümü kadar glbln Hayat kaysn lk yaanlar l yasyla yal mş tk br satr gördüklrndn bastmmktdr Kaytlara baklrsa Sakspr sank yaar lmak şöyl dursun, br parçaku yup yaabln, atta kumas ymas lmayan br kşdr Anlatlanlarla bağlantl br nkta da Saksprn annbabasnn, karsnn v çuklarnn kur yaar lmamasyd md, n san annbabasn sçm, şn sçrkn d kuma blmsndn başka öllklrn gö önünd bulundurablr ama, yaya dökül müş br klm kndsn bu kadar anlam fad dn br nsan k larn kuyup yaamayan nsanlar larak ytştrms pk nandr görünmmktdr Eğr Sakspr grçktn Sakspar dys, aman tart çuklar kör al lan sçkn yaard Snra br d Sakspr'n vasyt srunu var Blgnn ögün al günümü kadar glblmştr Üç sayfadr v mal varlğn v grd brakaaklarn ldukça ayrntl br şkld blrtmktdr Anak, çbr yrnd şrlrn, yunlarn, l yamalarnn, ya makta lduğu srlrn vya db aklarnn söü dlmmkt 58
WM SKSPR
dr Kendsne at ktaplardan ya da eserlerden de hç ahs yktur alan yunlarının asılmasını stedğne lşkn en küçük r pucu ulunmamaktadır k, u dönemde unların en az yrms henüz asılmamıştır Hayatında r yun veya r şr yazmış lduğunu fade eden tek r satır le yktur Mektep medrese görmemş, ele uma yazma lmeen r tacrn vasyetdr u unu da elrtelrz k, İnglz şarlernn r üyeler öldüğün de gösterşl ama zevksz cenaze törenler düzenlemek ve ölen hakkında uzun şrsel methyeler düzek alışkanlığına sahp l dukları r dönemde Shakspere'n 66 yılında ölümü İnglte re' dek hçr yazar tarafından knu edlmemştr aha snra Wl lam Shakespeare'n üyük r hayranı ve dstu lduğunu dda eden Ben Jnsn le, Shakspere öldüğünde en ufak r üzüntü e lrts göstermemş hatta layın sözünü le etmemştr Gününün dğer şarlernn Stratfrdlu adam" ve üyük yazar arasında r
lşk kurmadıkları açıktır Bana göre, yukarıda anlatılanlar snuca erşmek çn yeterldr ve Shakspere'n yazar lmadığı ve Wllam Shakespeare" sm nn gerçek yazarın kmlğn gzlemek çn kullanılan r takma ad ldğuna dar aşka kanıta da htyaç yktur Ancak, nandırıcılık düzeyler u knu çn önem taşımamakla rlkte, Shakspere'n azar lmadığını gösteren aşka güçlü kanıtlar da vardır Örneğn, yun ya da rman yazarlarının çğunun eserlernde kend yaşantılarından alınmış r çk lay ulunduğuna şret edlmektedr u tür Ama laylar genellkle hkayenn r ölü münü luştururlar Shakespeare'n yunlarıöneml Shakspere'n yaşadıklarına kadar uzanalecek lay ve durumlardan neredeyse tamamıyla yksundur Br dğer görüşe göre; muazzam söz dağarcığı dğer yun ya zarlarının hepsnden k genş, hem Latnce'ye hem de Fran sızca'ya aşna luşu, hukuk termnljs üzerndek şaşmaz lgs ve klask edeyat hakkında sahp lduğu kapsamlı lg gözönüne alındığında, yazarın, yan Wllam Shakespeare'n sn derece y ğrenm görmüş r kş lduğu apaçıktır Fakat Shakspere'n ün versteye hç gtmedğ ve yukarıa açıklandığı g lseye gttğ nn le şüphel lduğu knusunda herkes hem fkrdr 59
N i N
Bir başka nokta da yazar Shakespeare'in aristokratlara se pai duyan ve aristokrat bir geçmişten gelen bir kişi görünümün de olmasıdır. Tilki avı ve şahin yetiştirmek gibi aristokrat sporla rına, saray yaşantısına ve entrikalarına çok aşinadır Diğer yan dan Shakspere, küçük bir kasabadan ve küçük burjuva bir geç mişten gelmektedir. Shakspere'in hayatının, O'nun ünlü yazar William Shakespeare olduğu hipotezine uygun olmayan bir çok başka yönü vardır ve ra hatlıkla bu teorideki sıkıntıları anlatan sayfalarca yazı yazabiliri (Daha ayrıntı bilgi isteyen okur, Charles Ogburnun mükemmel kitabı tou W e başvurabilir) Shakespe are'in hayat hikayesini genel kabul görmüş şekliyle anlatanlar el bette bunlara ve yukarıda sözünü ettiğim sorunlara açıklama geti rebilecek hipotezler geliştirmişlerdir Bu açıklamaların bazıları pek mümkün görünmemekle birlikte, tek tek bakıldığında her biri en azından olası durumlardır. Örneğin insanların ünlü kşilerden aldıkları mektupları genel de saklamalarına rağmenShakspere'in yazmış olduğu b özel mektubun ve iş mektubunun, notları, defterleri ve oyunlarının el yazmalarıyla birlikte, sırf rastlantı sonucu hiçb iz bırakmadan or tadan yok olması oaı.İngiliz şairlerinin en büyüğünün kendi mezar taşına yazılmak üzere, Shakspere'in mezar taşında gördüğü müz ahenk ve duygudan yoksun çocukça dizeleri kaleme alması oaı.Oyunları akıllı, eğitimli kadınları beğendiğine işaret eden bir adamın kendi kızlarını kara cail bırakması oaı. İngilte re'nin en tanınmış yazarı olmakla birlikte Shakspere'in arkadaşla rından, aile üyelerinden ve komşularından bir tekin bile O'ndan aktör, şair ya da oyun yazarı olarak söz etmemesi de oaıMüm kün değilse de oaı. Ancak bu meselede de genelde olduğu gibi bütün parçalarının her birinden daha büyüktür Resmi hikayedeki soru işaretleri bir iki tane olsaydı, bunlara gtirilen biraz zoraki açıklamaları bile ka bul edebilirdik Ama hiçbir şeyin resmi hikayeyle doğal bir uyum sağlıyor gibi görünmediğini bir süre sonra elimizde olmadan fark ediyoruz Bu hikayenin her şeyi sanki kendise özel ve genellikle 6
WM SHKSPR
de oraki bir açklama gerektirmektedir Sorun şudur ki, Aon tratfordlu William Shakspere, anak okuma yama bilen bir ü ük kasaba tüardr e ne tahsili, ne yaptklar e ne de ailesinin e komşularnn hakknda söyledikleri, O'nun büyük yaar Willi Shakespeare olduğu söylemine uygun düşmemektedir Peki oyunlarn yaar, Sakspere değilse, kimdi? Bu sorunun eab olarak bir çok kişi öne sürülmştür, aralarda en tannmş da ünlü filoof Franis Baon'dr Ama geçtiğimi yllarda, eldeki kntlarn artmas, bu kişinin Edward de ere olduğu görüşüne kuet kaandrmştr Edward de ere hakknda ok şey biliyoru: Maeral bir hayat ard e yaşantsndaki bir çok olay oyunlarna yansmştr 50 lnda doğmuştur, arlkl e üst düeyde bir aristokrat olan 6. xford kontunun oğlu e arisidir Genç Edward, uu Norman krallğna kadar dayanan bir ünann adet arisine yakşr şekilde, genç ir soylunun maharet göstermesinin olduğu bütün konularda; biniilik, ak, döüş sanatlar e mü, dans gibi daha hafif uğraş alanlarnda eğitildi Bu arada akademik eğitimi de ihmal edilmedi Diğer konularn yan sra, hem Fransa hem de Latin e'yi öel öğretmenlerden öğrendi Cambridge Üniersitesi'nde lisans, Oxford Üniersitesi'nde de yüksek lisans öğrenimini tamamlad Daha sonra Londra' daki aukatlk kuruluşlarnn en ünlülerinden birinde, Gray kuruluşunda bir yl hukuk tahsil etti Babasyeniden Edwardelendi. daha onAnak iki yaşndayken öldüsüre e annesi bir süre sonra Edward uun annesinin ya nnda kalmad. Sarayn esayeti altna girdi e kendisi için bir asi atand Seçilen asi, İngiltere'nin baş mabeyinisi e Kraliçe'nin öel konseyinin uun yllar üyesi olan bir kişi, William Ceil' di raliçenin en eski e en güenilir danşman olmasndan dolay, eil İngiltere'nin en güç sahibi kişilerinden biriydi Genç de ere bulunduğu yüksek konuma yaraşr şekilde, Ceil'in einde ailesinin bir üyesi gibi muamele gördü (Ceil'in hietkarlarndan birini öldürdüğü esrarengi olay,yaşlarasisinin nüfuu sayesinde mahkemeyebira intikal etmedi) bir Yirmili n başnda Saraya takdim edildi, burada ülkenin önde gelen kişi 6
N iN
10
likleriyle e bizzat Kralieyle tanıştı Kralie, zeki oluşunun yanı sı ra, atletik yapılı, ekii e ok da yakışıklı olan bu gen adamda ok hoşlandı e de kısa bir zaman sonra Kralie'nin en sediği kişi ler arasına girdi Yirmi bir yaşına geldiğinde de asisinin kızı Anne Cei ile e lendi. Birlikte büyüdüklerinden e kız neredeyse "küük kız kar deşi sayıldığından bu elilik olduka sıra dışı birşeydi. 'in kahramanı Posthumus eonatus da sarayın esayeti altınday dı e O da asisinin kızıyla elendi. eonatus'un e de Vere'i öy küleri arasında daha bir ok benzerik ardır Yirmi dört yaşına geldiğinde de Arupa' da uzun bir yoluluğa ıktı Fransa e Amanya'yı ziyaret etti, İtalya' da yaklaşık on ay ge irdi e sonra da Fransa üzerinden İngiltere'ye geri döndü Manş denizini geerken gemisi, yoluları rehin alıp fidye istemeye iyet lenen korsanların saldırısına uğradı Fakat de Vere, Kralie Eliza beth ile özel dostluğu olduğunu söyleyine, korsanlar temkinli ha reket etmeye karar ererek O'nu derhal serbest bıraktılar e fidye den azgetiler. (Hamlet' in kahramanının baş ından da buna ok benzeyen bir olay geer.) Bu arada karısı Anne bir doğurmuştur. Kız de Vere, İngilte re' den ayrıldıktan sekiz ay sonra dünyaya gelmiştir, buna rağmen ba ba, ouğun kendisinden olmadığından emindir e Anne'in zina yaptığını öne sürerek O'nunla yaşamayı reddeder. Tarihierin o bu sulamanın assızazgeip olduğuna inanırlar. Beşileyıllık bir ayrılıktan son ra sulamalarından yeniden Anne yaşamaya başladığına baksa, de Vere de sonunda bunu anlamış görünmektedir. Shaks peare'in oyunlarında günahsız bir gen kadının haksız yere zina yap makla sulanması sk rastlanan bir temadır. Örneğin, Yeter ki Sonu İyi Bitsin Cymbelne, Kış Masalı e Othelo. Ve hepsinde de korkun bir yanlışlığa kurban gitiş eş, koası bağışlar.) Karısından ayrı geirdiği beş yıl iinde, saray kadınlarından bi riyle hamilelikle sonulanan bir aşk ilişkisi yaşadı Bu duruma öf kelenen de Vere'i tutuklatarak ondra kulesine gönderdiKralie BirkaElizabeth, ay sonra serbest bırakıldı ama gen kadının yap tıklarından dolayı kendisine kin besleyen bir akrabasının saldırısı 62
WIIM SHKSPR
a uğrad ve ağr yaralad İki aile arasda sokak kavgalar, Kra lie kedilerii kavgay bitirmezlerse hepsii zidaa attrmakla tehdit edieye kadar, bir zama devam etti (Romeo ve Julieti asatyor. . .) e ere karsa geri ddükte sora be ouklar daha oldu Sora otuz ve lümüyle aide ldü. rt brakt yl sora de ereAe,heüz yeide evledi iki kars ardda yayke Bu arada de Verei müsrifliğide dolay ktülemi ola addi drumu bayağ yola girmti56 yda, otuz alt ya ayke Kralie Elizabeth Oa ylda000 ster tutarda mür bo gelr ihsa etti. Güümüzde bu mtar 00000 dolar ivardadr, üstelik vergide de muaftr! Özelkle Elizabethi para kousuda ok eli sk olarak tadğ düüülürse, olağaüstü bir meblağ Ga rip bir ekilde; bu bağ karlğ de Verei yerie getirmesi gereke grevlerde da düle ola gemi hizmetlerde hi sz edil edilevesile rakam Kraliei hayat soa erieye ka miyordu. Amayavaat dar aksatlmada dedi ve 603 ylda lümüde sora yerie gee Kral James de bu demeyi yapmaya devam etti e ere iir ve tiyatroya her zama yoğu bir ilgi duymutu, bir ok edebi kiilikle arkadalğ vard ve geliğide kedi ad kullaarak iirler ve oyular yazm olduğu biliiyordu (Bu ilk oyular kayptr ama, iirleri birka güümüze gelebilmitir O gu William Shakespeare i stadard ok altda olmakla bir likte, bazlar da iyidir) Aak,birbirdurum aristokrat yayla mak zere iirolduka yazmas küültüü olduğuu e sü re, o gülerde geerli grüte dolay, hibirii yaymlamamtr (Byle bir tutum güümüzde ok tuhaf grüse de, tarihiler o güler ii herkese uygu bulua bir davra oldğuda ve bu yasağ adire deliğide hem fikirdirler) Kralie Elizabethi kedisie verdiği deekte sora ise de ere kedi adyla tek bir satr bile yazmad Ama, bir iki yl iide grümez bir yazar, "William Shakespearei yazdğ ii ve oyular ortayabukmaya balad Elizabeth olağaüstü mert maa de eree ede bağla mt? Bu kouda hibir zama hibir seb belirtilmemi olmakla 63
N iN
100
irlikte, unun ir tek açklamas varr Kenisinen öne ir çok monarkn apmş oluğu gii O a eserlerile saltanat önemine şan kazanraağn umuğu etenekli ir sanatç himaesi alt na aloru Eğer ama uusa, parasnn karşlğn almş ol uğu muhakkaktr Gerçekten e kenisinen öne a a sonra hiçir hükümar aha ii ir seçim apmamş gii görünmekteir Kraliçe tarafnan kenisine maaş ağlanktan sonra, ah a öne çok hareketli ir haat aşamakta olan Ewar e ere sara çevresinen tamamen çekili htimal ki, haatnn kalan on sekiz ln illiam Shakspearei meşhur een üük ounlar ve şiirleri azarak ve üzelterek geçiri 60 lna ir vea salgnna ölü ve Stratfor köü aknlarna, Hakne e ulunan çiftlik evinin ivarna ir ere gömülü (İngiltere e Stratfor an ta şan iki kasaa var o zamanlar Avon üzerineki Stratfor aha küçüktü Ewar e ere, Shakspere a a Shakespeare oluğu iia eilen iğer kişilere göre esrarengiz William Shakespeare e ulunmas gerektiği üşünülen özellikleri kemmel ir şekile karşlar görünmekteir Mükemmel ir tahsil apmşt, hukuk okumuştu ve aan iller konusuna etkini (Latine ve Fransza iliği kesinir ve aşka illeri e ilior olmalr Aristokratt, sara aşants ve entrikalar hakkna unlarn içine aşamş ir kişinin ilisine sahipti Ounlar azmak için gerekli olan oş vakte ol ol sahipti Başkalar tarafnan akll ve etenekli olarak niteleniriliri Tiatroa ömrü ouna ilgi umuştu ve genç aşlarna keni ismile şiir ve ounlar azmş oluğu ilinioru Hatta sağlğna, şiir azan ama (ukara anlatlan asaktan ola şiir lerini keni ala amlaamaan ir solu kişi oluğu öe e getirilmişti Dahas, şiir azanlarn arasna (Bu en usta ve enomükemmel kişi oluğunan övgüle söz eilmişti tanmlar çağan kalailen elgelere er almaktar 6
WM SHKSPR
Wlla Shakespeare'n oyunları Edward de Vere'n hayaın ak olaylar, kşler ve durularla bağlanısı açıkça kurulablen lay ve pleelerle doludur Br kaçı yukarıda kaydedlşr aa bunlara benzer daha br çok şey vardır) e Vere'n oyunların yazarı olduğunu kabul eeke yaşanan e sorun, klğn neden sakladığıdır Buna da brkaç açıklaa erek ükündür: 1) O günlerde, soyluların yayılanak üzere şr ya da car anaçlarla yaro eserler yazaları şddele yasaklanışı 2) De Vere'n sarayda yaşadığı blnekedr Oyunlarının brçoğu saray yaşanısıyla lgl lduğundan, bunları kendsnn yaz ığıı ra eseyd nsanlar doğal uheelen de doğru!) olarak, yunlardak çeşl karakerler, saraydak gerçek kşlern onları alaya alan akller gb düşüneceklerd Bugün bu ür serler ola ğan kabulgörüleekedrler. edleke, pek hoşgörüyle ble, d ava en nede olarak Aa okarşılanasa günlern koşullarında ha den kanun ovuşura çn, aa daha büyük br olasılıkla da düello çn gerekçe oluşurablrlerd De ere, kmlğn gzl ua rak, bu ür sorunlardan uzak durdu ) Wlla Shakespeare'n sonelernden br çoğu şık olunan r kadına yazılışır Dolaısıyla, yazarın klğnn blnes ka rısı açısından uanç verc br duru olacakı 4) Daha da beer, sonelern br çoğu da br eyazılış ve üzerlernde, hooseksüel veya bseksüel göser dğ şeklndeyazarın yorular sıkça yapılışır Bu yorumolduğunu doğru olsun ya da olasın k eleşrenlern çoğunluğu doğru oladığına nan akadır), sonelern şar olduğunu ra ees dedkoduya yol açacak ve alesne uanç gerecek Bu cevapların belk de hçbr kend başına yeernce kna edc değldr Aa br arada düşünüldüklernde de Veren klğn gzleesnn a br açıklaasını yapablrler Ancak de Vere'n b leedğz başka nedenlernn k ümkündür rneğn Elzabeh, kend adıylaolası hçbrdaşeyelbee yayılaayarak sos 65
N iN
00
al krallara asını v ölc saraında aaanların rrl ril düllo olasılığı nı oradan kaldırılasını ağladığı aa içn ir kol olarak ön sürü olailir.) D r kiliğini gizlsinin a açıklaasını lsk d l msk d Shakspar' afdln özlliklri üün önlrl ü kmml olarak karılamakadır v haırlaın aka hç ks özllklr aklaamıor l 'nn "o azar oldğ ana nr ds ks görünkdir. Son r sor Shakspr nasıl old d a onların azarı sanıldı? B nancın llr r iri Shaksprin ölüündn rkaç ıl sonra oraa çıkı v raz üphl üç kanağa daanır görün kdir. lağanüsü r raslanı oldğ varsaılazsa sank risi (a da irlri) l il ir aldamacaa kalk ııır. Ndn a pılmıır v kiin arafından? B sornn cvaından min olaaız aa akla n akın açık lama aldaacanın d rin alsi arafından apılmı old ğdr. Ail 1620lrd azarın üün srlrni aılaaa ka rar vri v kiliğndki gizliliğ koraı rch ir. B davranıa önli ndnlr mhln d rin ndnlrl akın nzrlik aıakadır Skandal korks (lki d Kralç vrilmi olan söz gi aka zornllklar). Aldamacaı daha inandırıcı hal girk için d r aka kiii "azar olarak a nımaa karar vrlrdir. İsimlri arasındak nzrlikn dolaı da dlör Shakspr olmr. Arıca ölli rkaç ıl oldğndan sahkarlığı açığa da çıkaramaacakır Londra' da anınmadı ğından haırlanası güç olacakır kasaada ispk hikann dra oldğn anlaacak çok az nsan vardır. B krg glaak mhln oldkça koladı. Shaks par onlarının lk opl asıına önsöz niliğind r iir a zan Bn Jonson araa azarın Avon nhr kıısında k Sra ford'da doğp üüdüğünü ima dn (doğrdan söln ama drm açığa çıkarailck aka alanlara da avrmaan) ir k üph saır kls konsnda kna dli Arıca Shakspr'in akınlarına üzrin üphm olakla irlik) güçlüzarının övgü sözlr azılı ir anı dikilsni sağladılar. 66
WILLIAM SHAKESPEARE
Wiliam Shakespeare'in kimiği daimagizli tutulduğundan, Onun "5tratfordu adam oduğu hakknda birkaç ima hikayeyi başlataya yetmişti Bu hikayenin doğruuğunu o zamanar kimse araştırmad (Edebi biyografilere duyulan ilgi bugün duyuandan çok aha azd.) Shakespearein ilk biyografisnin yazldığ ylara gein inde ise (William Rowe, 1 709) gerçeği bilenler göçüp gideli çok omuŞ ve Shakespeare'in yazarık efsanesi çoktan kabul görmüştü .
t' m /:.p; Jjr'ofectl lf� "
View more...
Comments
