Menaxhimi i Rrezikut Diploma Denisi

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

PUNIM DIPLOME Nga lënda: Ekonomia e sigurimeve

Tema: MENAXHIMI I RREZIKUT DHE SIGURIMET

Mentori:

Studenti:

Prof. Dr. Xhevat Bakraqi

Denis Spahija

Korrik 2009

0

MENAXHIMI I RREZIKUT

1

1.1 Menaxhimi i rrezikut

Menaxhimi i rrezikut përfshin identifikimin, analizën, dhe merr masa për të reduktuar ose eliminuar expozimin ndaj humbjeve të hasura nga një organizatë apo individ. Praktika e menaxhimit të riskut përfshinë shumë mjete dhe teknika, duke përfshirë sigurimin, për të administruar një larmi të rreziqeve. Çdo biznes llogarit rreziqet, disa nga të cilat janë të parashikueshme dhe të kontrollueshme, dhe të tjerat të cilat janë të paparashikueshme dhe të pakontrollueshme. Menaxhimin e rrezikut është veçanërisht me rëndësi jetike për bizneset e vogla, të cilat hasin në humbje të tilla si vjedhja, zjarri, përmbytjet, përgjegjësia ligjore, lëndime, ose paaftësi, të cilat mund të shkatërrojnë në disa minuta se çfarë mund ti ketë marrë një sipërmarrësi vite për të ndërtuar. Humbjeve dhe detyrimet e tilla mund të ndikojnë në operacionet të përditshme, zvogëlojnë fitimet, dhe të shkaktojnë vështirësi të rënda financiare të mjaftueshme për të falimentuar ose të dëmtojë një të biznesit të vogël. Derisa shumë kompani të mëdha kanë të punësuar një menaxher rreziku me orarë të plotë për të identifikuar rreziqet dhe për të marrë hapat e nevojshëm për të mbrojtur e kundër rreziqeve, kompanitë e vogla këtë e bëjnë në shkallë shumë më të ulët se për ta kjo do ishte një luksozitet. Në vend të kësaj, përgjegjësia për menaxhimin e rrezikut ka gjasa të bien mbi pronarin e biznesit të vogël.

1.2 Koncepi i rrezikut

Siç kemi parë koncepti i sigurimit lidhet me mbrojtjen e të mirave materiale dhe përsonale nga pasojat financiare. Si të mira materiale dhe përsonale mund të përmendim shtëpine, objektet përsonale, fabriken, mallrat, makinën, të ardhurat, bizneset, shëndeti, jeta etj. Gjithashtu ky koncept lidhet edhe me mbrojtjen nga pasojat financiare që mund të ketë çdokush për shkak të përgjegjësisë ndaj palëve të treta, ndaj të punësuarve të tij, konsumatorëve të mallrave të tij etj. Për të gjitha këto të mira materiale, personale dhe

2

përgjegjësi ndaj palëve të treta, ekzistojnë situata të tilla, ngjarje të tilla që ato janë jofavorizuese, ndodhin rezultate të padëshiruara. Në këtë mënyrë për to ekziston pasiguria, dyshimi për të ardhmen e tyre. Dhe në të vertete kjo konkretizohet në jetën e përditshme kur dëgjojmë ose shohim, zjarre të fuqishme, pasoja termetesh, përplasje dhe aksidente katastrofale, vjedhje të padëgjuara, biznese të ndërprera etj etj. Prapa këtyre ngjarjeve qëndrojne shqetësime të mëdha, konseguenca të mëdha financiare, preokupacione të reja etj. Atëherë përfundimisht për të gjitha objektet materiale, shpirtërore apo përgjegjësitë qëndron pasiguria dhe dyshimi për të ardhmen si rezultat i ekzistencës së rreziqeve të ndryshme që sjellin ngjarje si ato të sipërpermendura dhe pasoja financiare ose humbje ekonomike të ndryshme. Rreziku është qendra e sigurimeve rreth te cilit leviz çdo veprim, operacion, funksion në industrinë e sigurimeve. Dhe jo vetem siguruesit, por edhe shumë njerëz të tjerë në fusha të ndryshme te jetës janë të lidhur me konceptin e rrezikut si ekonomist, inxhinierë, biznesmenë, doktorë,juristë etj.. Ne do të pranojmë rrezikun si pasiguria për humbjet ekomike , mbasi na vjen më mirë për shtat për të gjeneruar të gjithe principet mbi bazën e te cilave ndërtohen sigurimet. Mbi rrezikun veprohet në mënyrë të ndryshme, duke shmangur, duke parandaluar, duke kufizuar, duke e pranuar ose duke e siguruar atë.

- Duke e shmangur - largohesh nga ambjenti ku rreziku ekziston. - Duke e parandaluar - merr masa të tilla sigurie që të neutralizosh ose ta zhdukësh. - Duke e zvogëluar - merr masa të pjesëshme për të zvogëluar efektet e rrezikut. - Duke e pranuar - i pranon edhe pasojat që vijnë nga rreziku. - Duke e siguruar - metoda më moderne që një rrezik të mos sjellë pasoja negative financiare.

1.3 Termi menaxhimi i rrezikut

Termi menaxhimi i rrezikut përdoret kohët e fundit (brenda 20 viteve të fundit) dhe evolution nga termi "menaxhimi i sigurimit"1. Koncepti i menaxhimit të riskut përfshin 1

http://www.answers.com/topic/risk-management (me datë 12.o6.2009)

3

një shumë më të gjerë të sferës së aktiviteteve dhe përgjegjësive se sa bën menaxhimi i sigurimeve. Menaxhimin e rrezikut tani është një përshkrim i pranuar gjerësisht, pra një disiplinë më e madhe brenda organizatave. Bazat e rreziqeve të tilla si zjarr, ciklone, punonjës të dëmtuar dhe automobila të aksidentuar, si dhe rreziqe më të sofistikuara si dëmtim të mjedisit, dhe praktikat e punësimit, janë fushat e departamentit të menaxhimit të rrezikut në një korporatë tipike. Edhe pse menaxhimi i rrezikut lidhet me ekspozimin e rrezikut ndaj pasurisë dhe përsonave, ajo në kohët e fundit u zgjerua për të përfshirë menaxhimin financiar, rreziqe të tilla si të normave të interesit, normat e këmbimit të huaj, dhe derivateve, si dhe kërcënimet unike për bizneset e angazhuar në E-commerce (biznesin elektronik). Me rritjen e rolit të menaxhimit të rrezikut, atë gjithnjë e më shumë e aplikojnë në korporata të ndryshme.

1.4 Hapat e procesit të Menaxhimit të Rrezikut

Sipas Arthur C. Williams Jr dhe Richard M. Heins në librin e tyre Menaxhimi Rrezikut dhe Sigurimi2, procesi i menaxhimit të rrezikut zakonisht përfshin gjashtë hapa. Këto hapa janë: 1) Përcaktimin e objektivave të organizatës, 2) Identifikimi i ekspozimit të rreziqeve për humbje, 3) Matja e këtyre rreziqeve, 4) Përzgjedhja e alternativave, 5) Zbatimin e një zgjidhje (implementimi), dhe 6) Monitorimin e rezultateve.

2

http://www.answers.com/topic/risk-management (me datë 12.o6.2009)

4

Objektivi kryesor i rritjes së një organizate do të përcaktojë strategjinë e tij për administrimin e rreziqeve të ndryshme. Identifikimi dhe matja e rreziqet kanë të bëjnë dretëpërsedrejti me këto synime. Tërmeti mund të jetë identifikuar si një potencial për ekspozim ndaj humbjeve, për shembull, në qoftë se objekti është në Nju Jork probabiliteti për rrezik nga tërmetet është në shkallë të ulët dhe do të ketë prioritet të ulët, si një rrezik për t'u menaxhuar. E kundërta do të ishte nëqoftëse objekti do ishte në San Francisko apo Tokio, ku dihet se gjasat për termete janë shumë më të mëdha. Bizneset i kanë disa alternativa për menaxhimin e rrezikut, duke përfshirë shmangien, duke supozuar, duke e zvogëluar, ose transferuar rreziqet. Shmangia e rreziqeve, ose parandalimin e humbjeve, përfshin merrjen e masave për të parandaluar një humbje nga ndodhit, me anë të metodave të tilla si punësimi i punonjësve të sigurisë. Një shembull tjetër do ishte, një kompani farmaceutike vendosë të mos hudhë në treg një medicament për shkak të mundësisë për rrezik potencial. Duke supozuar rreziqet thjesht do të thotë të pranojnë mundësinë që mund të ndodhë një humbje dhe duke u përgatitur për të paguar për pasojat. Reduktimi i rreziqeve, ose zvogëlimi i humbjeve, përfshin merrjen e masava për të zvogëluar shkallën e probabilitetit dhe madhësisë së një humbjeje, për shembull duke instaluar shuajtës së zjallit. Transferimi i rrezikut lidhet me praktikën e vendosjes përgjegjësinë për një humbje në një tjetër nëpërmjet të një kontrate. Shembulli më i thjeshtë dhe më i zakonshëm është sigurimi, i cili lejon një kompani të paguajë një çmim të vogël mujor, në shkëmbim për mbrojtje kundër aksidenteve automobilistike, vjedhjes ose shkatërrimit të pronës, paaftësisë punonjësit, ose të tjera rreziqeve të ndryshme. Për shkak të kostove të sigurimeve, kjo mundësi është zgjedhur zakonisht kur alternativat tjera për menaxhimin e rrezikut nuk ofrojnë mbrojtje të mjaftueshme. Vetëdijësimi dhe njohja me llojet e ndryshme të politikave të sigurimit është e nevojshme si pjesë e procesit të menaxhimit të rrezikut. Një mjet i menaxhimit të rrezikut përfundimtar është vetëmbajtjes së rrezikut, nganjëherë referuar si "vetë-sigurimit." Kompanitë që zgjedhin këtë alternativë duhet të kenë hapur një llogari ose fond të posaçëm që do të përdorej në rast të një humbje. Çdo kombinim i menaxhimit të rrezikut mund të zbatohet në hapin e pestë të zbatimit të procesit, implementimit.

5

Hapi i fundit, monitorimi, përfshin një përmbledhje për të përcaktuar nëse ata kanë marrë rezultatin e dëshiruar, ose nëse ato kërkojnë modifikim. Sipas Nation's Business e cila ka japë disa këshilla për menaxhimin e rrezikut në bizneset e vogla vëmendja duhet rënë në: •

Në mbajtjen e një cilësie të lartë të punës;

•

Trajnimi i punonjësve;

•

Ruajtjen dhe mirëmbajtjen adekuate të paisjeve;

•

Instalmin e detektorëve të tymi dhe shuajtës së zjarrit;

•

Mbajnë zyrat të pastëra dhe të lirë nga rreziqet;

•

Që të ruajnë të dhënat e kompanisë edhe në një vend tjetër, si dhe të kanë kopje nga të gjitha të dhënat e kompjuterëve.

1.5 Identifikimi i rrezikut

Identifikimi i rrezikut është element themelorë i procesit të menaxhimit me rrezikun. Në proceduren e identifikimit të rrezikut nevojitet: •

Të përcaktohet natyra e rrezikut3, që do të thotë se nevojitet të përcaktohet se a bëhet fjalë për rreziqe pronësore, rreziqe nga përgjegjësia, rreziqe përsonale përkatësisht rrezikun pronësorë si vërshimat, zjarri etj.

•

Të definohet rreziku4, pra duhet përcaktuar se a është fjala për shembull, për vërshim të lokalit afarist apo banësorë, gjë nga e cila edhe mvarret madhësia e dëmit të mundëshëm.

•

Të sistematizohen shkaqet dhe pasojat e rrezikut të sëndërtuar5. Nevojitet të përcaktohet se kush ka qenë shkaku dhe cilat janë pasojat e krijimit të

3

Bakraçi Xhevat, Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet, UP, Prishtinë, 2007 faqe 163

4

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 163

5

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 163

6

rrezikut p.sh. a janë shkaqët e vërshimës ujërat nëntoksore, plasja e gypave apo nga të reshurat etj., përkatësisht se cilat janë pasojat e vërshimës, a është krijuar korrozion, kalbje, ndërprerje të rrymës,vijave telefonike ose diç tjetër6 Indentifikimi i rrezikut mund të bëhet edhe nga raportet financiare të subjekteve ekonomike siaps pozicioneve të ballansit ose nga llogaria e fitimit dhe humbjes. Nga një dukument i këtillë shifet struktura dhe vlera e pasurisë që i nënshtrohet rrezikut. Në procesin e Identifikimit, të gjitha informatat e mundëshme, mblidhen nga agjentët, shoqatat profesionale, kunsultantët për menaxhimin e rrezikut dhe të gjithë ata që disponojnë njohuri mbi rrezikun që i nënshtrohet një subjekti.

1.6 Vlerësimi i rrezikut

Vlerërsimi i rrezikut është fazë në procesin e menaxhit të rrezikut në të cilin përcaktohet intesiteti dhe shpeshtësia e ndonjë rreziku (si psh, zjarr, vjedhje, vërshime etj) në bazë të të dhënave mbi ecurinë e dëmeve në të kaluaren. Kështu mund të përcaktohen shumë rreziqe, edhe pse realizohen, nuk do të paraqesin problem për individin ose subjektin ekonomik, ngase dëmi edh nëse shkaktohet, do jetë i vogël, ndaj për ketë arsye nuk është e nevojshme që të kontrollohet, siç është e nevojshme për rreziqet e mëdha dhe të shpeshta. Për të vlerësuar rrezikun, siguruesit duhet7: •

Të grumbullojnë informata në bazë të së cilave mund të pranojnë apo rrefuzojnë rrezikun e ofruar. Informatat releante për grumbullim varen nga lloji i sigurimit. Në sigurimin pronësorë janë cilësitë fizike të pasurisë dhe karakteristkat e të siguruarit. Në sigurimin jetësor informatat kanë të bëjnë me moshën, gjininë, peshën e trupit, profesionin, vlerësimin e gjendjes

6

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 164 i cili citon Williams, Smith, Young nga libri i tyre “Risk Managemant and Insurance”

7

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 165

7

shëndetësore nga mjeku specialist. Në bazë të këtyre informatave atëherë bëhet pranimi apo rrefuzimi i rrezikut. •

Të vlerësohet cilësia e rrezikut të ofruar nga aspekti i hazardit eventual. Siguruesi pa marrë parasysh lartësinë e shkallës së premisë, nuk do guxonte të merrte në mbulesë rreziqe të tilla, përkatësisht përsonat të cilët sillen në mënyrë hazarde.

•

Të mbajë llogari mbi mundësinë e heqjes dorë nga sigurimi. Pra nëqoftëse në sigurimin pronësor dëmet reale gjatë një viti janë më të mëdha nga ato të pritura, siguruesi nuk është e thënë që të bëjë ripërtëritjen e sigurimit me kushtet e njejta. Kurse në sigurimin jetësor kjo mundësi nuk egziston prandaj duhet me qenë tepër të vëmendshëm kur lidhë një sigurim të tillë.

Për vlerësimin e rrezikut, elemente vitale janë: •

Shpeshtësia e dëmit (frekuenca) është numër i përsëritjes të rrealizimit të rrezikut në një periudhë të caktuar. Shpeshtësia e dëmit pra na tregon se a paraqitet dëmi shpesh apo kohë pas kohe.

•

Intenziteti (madhësia) i dëmit është përqindja e dëmit së lëndës të siguruar.

1.7 Metodat e menaxhimit me rrezikun

Metodat e menaxhimit me rrezikun mund të ndahen në dy grupe8: a) Metoda e kontrollit fizik, me të cilën zvogloet numëri dhe meadhësia e dëmit: • Shmangia e rrezikut, metodë me të cilën shërbehen përsonat me shkallë të lartë të rrefuzimit ndaj rrezikut (psh. Përsonat që u frikësohen fatkeqësive ajrore, ju shmangen udhëtimëve me aeroplan). Përparësia e shmangies së rrezikut, qëndron në atë se evitohet vetë mundësia e paraqitjes së dëmit, kurse si mangesi do e përmendja se ka rrëziqe q ë nuk mund ti shmangemi si psh vdekja.

8

Bakraçi Xhevat, Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet, UP, Prishtinë, 2007 faqe 167

8

Zvoglimi i madhësisë së rrezikut është një metodë e cila përfshin masa me të cilat zvoglohet shpejtësia apo intenziteti i dëmit (me mjete fizike, me standardizim, edukim etj.); b) Metoda e kontrollit financiar, me të cilat sigurohen mjetet për mbulimin e dëmeve, e këto janë: • Mbajtja e rrezikut apo mbulimi vetanak i rrezikut është metodë me të cilën subjekti ekonomik e ruan rrezikun në tërësi apo një pjesë të tij, ndërkaq dëmet eventale i mbulon me mjete vetanake (me shitjen e pasurisë, formimi i fondit për vetëmbajtje, huat, shoqërit aksionare vetanake), • Transferi i rrezikut është metodë e bartjes së rrezikut në tjetrin dhe kjo mund të realizohet në disa mënyra: - Me marrëveshje (p.sh. kur prodhuesi e merr mbi vete obligimin për produktin e prishur), - Me blerjen dhe shitjen e kontratave future në bursa9 , - Me lizing, kur rreziku bartet tek shfrytëzuesi. •

Përparësia e kësaj metode të menaxhimit të rrezikut qëndron në atë se mund të barten rreziqet që nuk janë profitabile, e shpesh herë shpenzimet e damit janë më të vogle se premia. •

Sigurimi, kjo motodë e cila vlerësohet si më e sigurta dhe më praktikja e mbulimit të rrezikut, pasi që i ofron këto shërbime: - Garanci se pas paraqitjes së rrezikut të siguruar do paguhet dëmi ose shuma e siguruar. - Organizimin e bashkësisë së rreziku (pulli), pra dëmet që janë krijuar individëve, ju ndahen të gjithë anëtarëve të rrezikut. - Investime, me anë të së cilave siguruesi krijon të hyra të cilat, sipas rregullit ua kthen të siguruarve, si zvoglim të shkallëve të premisë. - Këshilla të siguruarit. Pasi që siguruesi disponon me njohuri më të plota mbi rrezikun të cilit i është nënshtruar i siguruari, ai mund të këshillojë të siguruarin se cilat masa duhet marrë në mënyrë që ti shmangen apo të zbusin pasojat e sëndërtimit të rrezikut.

9

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 170 i cili citon Williams, Smith, Young nga libri i tyre “Risk Managemant and Insurance”

9

1.8 Klasifikimi dhe tiparet e rreziqeve

Jo të gjitha objektet janë të ekspozuar njësoj ndaj rreziqeve dhe në të njejtën mënyrë, nuk mund të themi që rreziku vepron në të njejtën mënyrë në objekte të ndryshme p.sh. një shtëpi në Vërbnicë dhe një shtëpi në Bogaj nuk janë të ekspozuara njësoj kundrejt rrezikut të përmbytjes. Një shtepi prej materialesh të forta ndërtimi nuk është e ekspozuar njësoj ndaj zjarrit sikurse një shtëpi prej druri. Nje sportist p. sh. nuk është i ekspozuar njësoj ndaj aksidenteve përsonale sikurse edhe një nënpunës banke. Në këtë mori të pafund shembujsh është e pamundur të kategorizojmë rreziqet, prandaj ne ato do ti ndajme në një mënyrë të këtillë: * Rreziqet që ruajnë status-quo (pandryshueshmërinë) e mundësisë së ndodhjes, të quajtur rreziqe të pastra p.sh. zjarri, vjedhja etj.. * Rreziqe që vendosin në prespektivë mundësinë e rritjes ose zvogëlimit të humbjes të quajtur rrezik spekullativ p. sh. Rreziqet e sipërmarrjes së re; rreziku i kumarit. * Rreziqe që shoqërohen me ndryshime në komunitetin shoqëror dhe zakonisht me humbje ose fitim dhe që quhen rreziqe dinamike p.sh. rreziku i lëvizjeve politike etj.. * Rreziqet statike janë të pavarura prej ketyre levizjeve dhe shoqërohen vetem me humbje p.sh. rreziku i inflacionit. * Rreziqet që veprojne në tërë shoqërinë ose të paktën në një pjesë të saj quhen rreziqe themelore. * Ato rreziqe që veprojnë vetëm mbi individet ose organizmat dhe janë nën kontroll të tyre do te quhen rreziqe të veçanta p.sh. nëse një njeri dështon në zgjedhjen e një punësimi te ri duke rrezikuar atë që e ka. Përgjithësisht rreziqet e pastra janë të sigurueshme, pra që pranohen nga shoqërite e sigurimit. Rreziqet spekullative, dinamike, themelore në përgjithësi konsiderohen si rreziqe tregtare dhe janë të veshtira të sigurohen. Megjithatë zhvillimi i shumë teknikave në sigurime kanë bërë që të ndahet përfitueshmeria edhe për sigurimet tregtare ndërmjet shoqërive të sigurimit dhe bisneseve të tjerë. Duke e shqyrtuar rrezikun në fushat ku ato veprojnë mund ti ndajmë në disa tipe: • •

Pjësërisht të kontrollueshme ( dëmet fizike, përgjegjësia) Totalisht të kontrollueshme ( vjedhje)

Që nuk janë nën kontroll (për të cilat mund të drejtohen ose të kontrollohen në disa shkallë dhe që varën nga rrethanat, por asnjëherë vetëm nga shoqërite e sigurimit) Dëmet dhe humbjet financiare nga rreziqet mund të jenë të natyrave të ndryshme p.sh.

10

• • • • •

materiale, të shprehura në terma monetare, me pasoja ekonomike, sociale, legale, politike.

1.9 Menaxhimi i rrezikut në kohën e Internetit

Bizneset e vogla të hasin në një numër të rreziqeve kur ata e përdorin internetin për të krijuar dhe për të ruajtur marrëdhëniet e tyre me konsumatorët apo furnizuesit. Rritja e mbështetjes në internet kërkon që pronarët e bizneseve të vogla të vendosin se sa rrezik duhet për të pranuar dhe si do bëhet zbatimi i sistemeve të sigurisë për menaxhimin e rrezikut të lidhur me aktivitetet e biznesit online. Me lindjen e internetit krejtësisht ndyshuan format e komunikimit. “Ne komunikojnë më të shpejtë, në mënyrë më efikase, dhe në një numër më të madh të njerëzve," shkruan Gary Grifith në Dallas Business Journal. "Surfimet nëpër Web faqet dhe e-mail-i si format e komunikimit ndryshimuan fushëveprimin, shpejtësia dhe kostoja e reklamimit, komunikimit konsumator -shitësi, si dhe komunikimi punontorëpunontorë. Bashkë me përparësit çështjet si siguaria nuk duhet të injorohen. " Kryerja e biznesit online ekspozojnë një kompani në një gamë të gjerë rreziqet e mundshme, duke përfshirë: përgjegjësia për shkak të shkeljes të drejtat e autorit, patentëve, apo emrat e mirë të kompanive, akuza për shpifje për shkak të deklaratave të bëra në një web "faqe" ose përmes e-mail, akuzat e shkeljes së jetës private për shkak të përdorimit të paautorizuar të informacionit personal ose monitorimit të tepruar i të punësuarëve, përgjegjësia për ngacmimet për shkak të sjelljes punonjësve online, çështjet ligjore për shkak të shkeljeve aksidentale apo mospërputhjes me ligje të huaja. Përveç kësaj, lidhur me bizneset e internetit gjithashtu të përballet me një numër të kërcënimeve potenciale nga hakerat kompjuter dhe viruset, duke përfshirë një humbje e

11

biznesit dhe produktivitetin për shkak të dëmeve në sistemin kompjuterik, dhe vjedhjen e informacionit konsumatorit apo e pronës intelektuale10. Deri në fillim e mileniumit të tretë (2000-2001), industria e sigurimeve nuk e kishte bërë ndonjë politikë në dispozicion për të mbrojtur kundër rreziqeve të E-tregtisë. Si rezultat i kësaj, pronarët e bizneseve duhet të përfshijnë sigurisë e internetit në mesin e tyre të analizës së rreziqeve dhe menaxhimit të veprimtarive. Si nivel minimal të mbrojtjes, ekspertët rekomandojnë që kompanitë ligjore të bëjnë një përmbledhje të përmbajtjes së Web “faqës” së tyre, të vendosë të politika të qarta mbi shfrytëzimin e internetit dhe e-mail-i nga punëtorët, si dhe instalimi sistemeve të mbrojtjes ndaj viruseve dhe instalimin e programeve që parandalojnë kyqjen në kompjuterët e ndërmarrjes (firewall).

1.10

Menaxhimi i rrezikut në ndërmarrje

Në vitet 1990, fusha e menaxhimit të rrezikut zgjerohet për të përfshirë menaxhimin e rreziqeve financiare, si dhe ato që lidhen me ndryshimin e teknologjisë dhe tregtisë nëpërmjet internetit11. Që nga viti 2000, roli i menaxhimit të rrezikut kishte filluar të zgjerohet edhe më tej për të mbrojtur kompaninë gjatë tërë periudhave të ndryshimit dhe rritjes ekonomike. Ashtu si biznesi rritet, ata përjetojnë ndryshime të shpejta në pothuajse çdo aspekt të operacioneve të tyre, duke përfshirë prodhimit, marketingut, shpërndarjes, si dhe në burimet njerzore. Në këtë mënyrë edhe ndërrmarrjet i nënshtrohen një sërë rreziqesh të reja. Për këtë arsye, krijoi konceptin e menaxhimit të riskut ndërmarrje nga pofesionistët, gjë e cila kishte për qëllim të zbatojë programet parandalimin e rrezikut dhe ndërgjegjësimin në një kompani.

" Menaxhimi i rrezikut në ndërmarrje kërkon menaxhimin e rrezikut për të identifikuar, vlerësuar, dhe kontrolluar, nganjëherë përmes sigurimit, e më shpesh përmes mjeteve të tjera të gjitha rreziqet e hasura në ndërmarrje, e veçanërisht ato të krijuar nga rritja“ 12

10

http://bt.counterpane.com/pr-lloydswp.html (me datë 15.06.2009)

11

http://www.answers.com/topic/risk-management (me datë 12.06.2009)

12

http://www.griffithfoundation.org/uploads/2008-erm-email-program.pdf (me datë 18.06.2009)

12

Rekomandimet13 që pronarët e bizneseve të marrin hapat e mëposhtëm në zbatimin programit të menaxhimit të rrezikut janë: 1) Në menaxhimin e rrezikut të inkorporojë vlerat thelbësore të kompanisë; 2) Mbështesin ato vlera me veprimet; 3) Të kryejë një të analizës së rreziqeve; 4) Zbatimi i strategjive specifike për të zvogëluar rrezikun; 5) Zhvillimin e sistemeve monitoruese për të dhënë paralajmërime për rreziqet e mundshme, dhe 6) Kryejnë rishikimet periodike e programit. Është me rëndësi që pronari i biznesit të vogël dhe menaxherët e lartë të tregojnë mbështetjen e tyre për përpjekjet e punonjësit në menaxhimin e rrezikut. "Për të sjellë së bashku të ndryshme disiplina dhe zbatimi i menaxhimit të integruar të rrezikut, sigurimi në bazë të nivelit të lartë drejtues është jetike,"14. Këta drejtues të institutit mund të proceseve që mundësojnë njerëzve dhe të gjithë burimet e kompanisë për të marrë pjesë në identifikimin dhe vlerësimin e rreziqeve, dhe ndjekja e veprimeve të ndërmarra për të zbutur apo eliminuar ato rreziqe.

1.11 Menaxhimi me rreziqet financiare

Ndërmarrjet si subjekte të pavarura ekonomike në realizimin e politikës së tyre afariste, realizojnë politikën e tyre financiare dhe strategjinë financiare. Me realizimin e politikës së tyre financiare dhe strategjisë në esencë realizojnë menaxhmenin financiar të cilin do e ndanim në 15:

13

http://definitions.uslegal.com/r/risk-management/

14

Hernandez Luis Ramiro, Owerview of Enterprise Risk Mangment, Casulty Aucturial Society, 2003

15

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 175

13

a) Realizimin e menaxhmentit financiar të rrezikut në lëmin e punës me valutë komëtare, të cilat mund të shfaqen mbrenda ndërmarrjes si dhe në mardhënjet me subjektet tjera ekonomike financiare. Vlenë të ceken 1) Planifikimi jo adekuat i vëllimit të përgjithshëm të mjeteve financiare, së strukturës së këtyre mjeteve, shkallës së likuiditetit, shkallës së solventit të ndërmarrjes. 2) Sistemi i sigurimit me rastin e ruajtjes apo bartjes së mjeteve financiare. 3) Shkalla e të hyrave, në shfrytëzimin e mjeteve nga aspekti i shkallës së humbjes së fuqisë blerëse dhe vlerës intervalutore në njësinë e vendit, 4) Si dhe shkalla e aftësisëprofesionale dhe aplikative të përsonave të cilët punojnë dhe menaxhojnë me mjetet financiare. b) Menaxhmenti financiar në punën me letra me vlerë. Mundësitë për rreziqe financiare egzistojnë që nga momenti i marrjes së vendimit për emitimin e letrave me vlerë, shitjen apo stërshitjen e tyre e deri te shuarja, përkatësisht shlyerja e letrave me vlerë. Mosnjohja e dispozitave lidhur me punën e letrave me vlerë, joprofesionaliteti e përsonave që punojnë me letra me vlerë, luhatjet e kurseve në bursa të letrave em vlerë janë në vet vete rrezik. Motivet që ndikojnë në luhatjen e kurseve të letrave me vlerë përmenden: - Motivet me karakter të tregut ekonomik (konjuktura ekonomike, mardhënjet natyrore-shoqërore, aplikimi i arritjeve të reja teknologjike, karakteristikat e politikës së jashtme ekonomike, politika fiskale, kontrolli etj). - Si dhe motivet me karakter spekules. c) Menaxhmenti financiarë në lëmin e punës devizore. Këtu bëhet fjalë për rrezikun devizorë deri te i cili vihet si rrezulltat i ndryshimit te menjëherëshëm dhe të papritur të lartësisë së kursit devizorë të valutave të një apo më shumë partnerëve afarist. d) Realizimi i menaxhmentit financiarë në lëmin e punës së ndërmarrjeve në tregun financiarë (tregu i parave, tregu i kapitalit, tregu i letrave me vlerë, tregu devizorë). Rreziqet më të shpeshta që hasen në këto tregje janë: 1) Rreziku financiarë i cili është rrezik bazik për të gjitha instrumentet financiare. Kur kemi të bëjmë me fletobligacione kemi rrezik të mosrealizimit të obligimeve monetare, kurse për aksione si karakteristikë përmendet equity risk16. Prandaj kemi edhe agjensi të specializuara të cilat bëjnë vlerësimin e kredibilitetit të atyre që lëshojnë letra me vlerë. 2) Rreziku i likuiditetit të tregut, paraqitet në raste kur instrumentet financiare shiten para afatit të maturimit. Likuide llogariten ato instrumente financiare, tek të cilat nuk egziston rreziku i humbjes, kur shiten para afatit definitiv. 16

Equity risk është rreziku që një e investim do të zhvlerësohet për shkak të dinamikës së tregut të bursës duke shkaktuar humbjen e të hollave.

14

3) Rreziku i fuçisë blerëse ështe në lidhje të ngushtë me rrezulltatin e pavolitshëm të plasmanit të letrave me vlerë në kushtet e inflacionit. Kur rriten borgjet, vlera e parave bie, shkallët reale të kamatave janë dukshëm nën shkallën nominale të kamatave. Për dallim nga fletobligacionet, tek të cilat kërkesat janë të determinuara me rrjedhën nominale të fitimit, tek aksionet kërkesat janë të determinuara me lartësinë e fitimit real, për këtë arsye ato kanë trajtimin e investimeve pa rrezik në raport me fuqinë blerëse. 4) Rreziku i çmimit është rrezik i detirminuar me zvoglimin e vlerës së tregut të instrumenteve financiare si rrezulltat i ndryshimeve në lartësinë e shkallëve të kamatave, ose në ndryshimet në lartësinë e kursit devizorë. Thuhet se çdo subjekt afarist në planin e biznesit të tyre duhen të parashtrojnë rreziqet e mundshme financiare si dhe si do menaxhohen ato.

1.12 Menaxhimi me rreziqet përsonale

Rreziqet përsonale reflektohen si zvoglim i të ardhurave ose pasurisë së individëve dhe familjeve të tyre, përkatësisht si shtim i obligimeve të tyre, si rrezulltat i: • • • • • • • • •

Vdekjes, Pensionimit, Papunësisë, Sëmundjes, Invaliditetit, Obligimeve tatimore, Humbjes së pasurisë për shkak të zjarrit, Humbjes së pasurisë për shkak të vjedhjeve, Inflacionit etj.

Pra këtu është fjala për rreziqe, që kanosin sigurinë materiale të individëve dhe familjeve të tyre. Metodat që aplikohen në menaxhimin me rreziqet përsonale kanë të bëjnë me shmangien e rrezikut ose me sigurimin. Rreziku mund të shmanget me zgjedhjen e punës (p.sh. minatorë ose mjek) si dhe me ndryshimin e mënyrës së jetesës (p.sh. pierja e duhanit, aktiviteti i pamjaftushëm, kunsumi i alkoholit etj.) Nga metodat e kontrollit financiar të rreziqeve përsonale, pothuajse eksluzivisht zbatohet metoda e transferit të rrezikut në siguruesin. 15

1.13 Menaxhimi i rrezikut në Kosovë

Në bazë të disa vizitave, telefonatave dhe shfletimeve të web faqeve së kompanive siguruese dhe trusteve në Kosovë, u vërejt se ata institucione nuk e bëjnë menaxhimin e rrezikut vet, por ua kanë besuar institucioneve me renome botërore në këtë fushë. Po kështu në bazë të vizitave të bëra në disa lokalitete në Kosovë, prap se prap menaxhim e rrezikut në forma të ndryshme e vërejmë në ndërmarrjet e vogla dhe mesme. Edhe pse nuk ishin të njoftuar me termin MENAXHIM I RREZIKUT, gjatë bisedës dhe pyetjeve u vërejtë se masa për shmangien dhe parandalimin e rreziqeve mirreshin dhe atë më së shumti në mbrojtjen nga lëndimet të punëtorëve. Në bisedë me Msc. Muhamet Dishën, ekspert për standardizimin ISO 9001, ISO 9002, u theksua se vërehet një trend pozitiv në menaxhimin e cilësisë që nga përdorimi i lëndës së parë deri te produkti final, gjë që ndikon në eliminimin e mjaft rreziqve që hasin ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në Kosovë. Shkak kryesorë për interesimin e ndërmarrjeve Kosovare në licencim me këto standarde botërore janë aspiratat dhe domosdoshmëria e përmbushjes së këtyre standardeve që të mund eksportohen mallrat e tyre në botën perëndimore.

16

Historia e sigurimeve

Origjina e sigurimeve ka humbur në antikitet. Megjithatë shembulli i parë i regjistruar është 2100 p.e.s. në Kodin Hammurabi17, i cili siguronte kompensimin për vjedhjen dhe vdekjen, humbjen e anijeve dhe mallrave në lumenj dhe për kafshet e marra me qera nëse vriteshin, nga neglizhenca ose abuzohej në to. 900 p.e.s. tregtarët dhe banorët e Rodit18 vendosën principet e “mesatarës së përgjithshme19” që është i rëndesishëm edhe sot për sakrificat e bëra në det të rrezikshëm nga anijet gjatë transportimit të mallrave, për çdemtimin e tyre për shkak të hedhjes në det për të shpëtuar anijën dhe ekuipazhin. Koncepte të rëndësishme lidhur me sigurimet arrijnë edhe nga Feniksasit e lashtë të cilet janë të detyruar për shkak të udhetimeve të tyre intensive. Edhe Grekët e lashtë dhe Romakët kanë pasur sistemet e tyre të sigurimeve, megjithëse pak ështe i njohur sistemi Roman i “anuitive” me tabelat përkatëse. Sigurimet filluan të zhvillohen gjithashtu edhe në Lombardi dhe Portugali. Bile Lombardet ishin edhe bankierë dhe tregtarë të zotë që filluan të mendojnë për të menjanuar rreziqet. Dhe mendohet që ata e sollën këtë profesion në Britani rreth shekullit të XIV. Shekulli i XVI është “boom” i tregëtise jashta Britanisë dhe këtu morrën zhvillim të vrullshem sigurimet. Në shekullin e XVII dalin rregullat e vëndosura nga siguruesit që i ndajnë sigurimet nga bizneset e tjera. Dhe kjo konsolidohet me “Aktin e sigurimeve të marines” më1601 që është i pari dokument që rregullon dhe udheheq biznesin e sigurimeve.

Format e lindjes së sigurimeve

17

http://en.wikipedia.org/wiki/Code_of_Hammurabi (me 13.07.2009)

18

http://en.wikipedia.org/wiki/Rhodes (me 13.07.2009)

19

http://en.wikipedia.org/wiki/General_average (me 13.07.2009)

17

Si koncept sigurimin e ndeshim pikërisht kur banorët e një qyteti a një krahine, për shkak të kushteve apo rrethanave të ndryshme filluan të krijojnë fondet e përbashkëta të rezervave, kështu ata krijuan fondin e përbashket të dritherave e ushqimeve të tjera për të përballuar më vonë mungesën për shkak të kushteve atmosferike, veprimeve dëmtuese, të pushtonjesve etj. Ata krijojnë teprica, dalin në treg, shesin dhe blejnë, akumulojnë dhe ruajnë rezerva. Kjo është veprimtari e ndërgjegjëshme që bëhet për shkak të ekzistencës së rreziqeve të ndryshme. Pra lind uniteti rrezik - fond i përbashkët. Dhe pikërisht nëse do t’i referohemi shekullit të XV kur zgjerohet tregtia është evidente që shume rreziqe do të ekzistonin për anijet dhe udhetarët p.sh. djegja e tyre, grabitja nga piratet, ngecja në det, hedhja e ngarkesës për shkak të stuhive, sëmundjet e ekuipazhit të anijeve, të cilat për “fatkeqët” janë shkatërrim, falimentim. Dhe pikërisht për të menjanuar këtë, grupe tregtarësh të një numri të caktuar anijesh ose mallrash fillojnë të krijojnë një fond të përbashkët me një pjesë të fitimit. Këtë fond ata e përdornin për të eleminuar pasojat e këtyre rreziqeve për “fatkeqët”. Po të njejtën kohe dalin grupe të caktuar njerëzish që kerkojnë një sasi parash dhe nese bien dakort ndërmjet tyre ato do të dëmshpërblejnë, për demet e shkaktuara nga rreziqet, pra që janë siguruesit. Në këtë mënyrë lind një konkurence (jo e forte) ndërmjet ndërmarrjeve të përbashkëta dhe atyre që pretendojne të dëmshperblejnë për rrezikun dhe që janë siguruesit. Siguruesit premtojnë t’ja paguajnë personit (shoqërisë) dëmin e ndodhur nga rreziku që ata paracaktojnë ndërmjet tyre kundrejt një çmimi gjithashtu të paracaktuar. Sigurimi nga rreziku i zjarrit filloi i vrullshëm pikërisht në Britani me rënien e zjarrit të madh në Londer më 1669 që humbjet konsideroheshin 10 milion paund që ishte një shumë e jashtëzakonshme e atyre kohërave. Më 1683 krijohet ndërmarrja e parë tregtare që realizoi sigurimin e zjarrit kjo filloi me sigurimin nga zjarri për arsye se ky ka qenë shumë evident, shtëpi prej druri, ngrohje më zjarr, ndriçimi me qirinj, shtëpitë në zonat urbane të ngjitura njëra me tjetrën etj. Duhet te evidentojme edhe dy fakte: - Në fshatra kur digjej një shtëpi (e veçuar nga tjetra), njerëzit e fshatit bashkëvepronin së bashku për ta rindërtuar, pra egzistonte puna e përbashkët, kontributi i përbashkët, ndihma e përbashkët. - Ndërsa në zonat urbane ku njerzit ishin të angazhuar në punë të tjera, ata paguajnë te zyrat e zjarrit (siguruesit) të cilët ja rindertojnë shtëpite dhe gjithashtu bëjnë të mundur shërbimin e zjarrfiksëve që ishte shërbim i kualifikuar. Sigurimi i jetës megjithese është i datuar nga shoqëritë Anglo-Saksone të varrimit më pare, ajo ka filluar të organizohet në fund te shekullit te 17, kur matematikanët zhvilluan sistemin për pagesën e kontributit vjetor (të seicilit) në baze të një niveli te zgjatjes mesatare të jetës. Sigurimi nga aksidentet përsonale filloi me prezantimin e hekurudhave dhe u zgjerua me zhvillimet industriale, kur revolucioni industrial i shtyu njerëzit drejt fabrikave 18

dhe uzinave, kur filluan të çfaqeshin dhe të mplekseshin probleme sociale të shendetit, të sigurisë në punë, të kushteve të punës. Më vonë me daljen e mjeteve motorike dhe aeroplanëve filluan të çfaqeshin edhe sigurimet përkatëse.

Format moderne të sigurimit

Tregtarët u siguruan në sigurues të ndryshëm, por shumë shpejt, në menyrë origjinale u rrit një grup siguruesish të specializuar që gjendej te “Eduard Lloyd’s Coffee House” në Kornhill. Ata filluan ta quajnë vetën “underwriters”20 duke e konsideruar atë një profesion si të gjithë të tjerët , por në të njejtën kohë ata donin që të “zgjeroheshin” dhe të “rregulloheshin”duke u zhvendosur në “Royal Exchange” në Londër që gjenden edhe sot. Me vonë ajo u vendos në “Lime Street” ku është edhe sot ndërtesa, ndoshta më e famshmja e botës, tregu ku bëhen çudirat e sigurimeve. Atmosfera e vendeve të punës së këtyre “underwriters” është e ngjashme me atë të një kafeje për traditë por në permbajtje shkenca dhe arti me i sofistikuar i sigurimeve. Llojd’s21 është sot një organizat ndërkombëtare që mbulon rreziqet të kapaciteteve dhe variacioneve të ndryshme duke e bëre Londrën qendrën e tregut të sigurimeve të botës. Amerikanet sot pretendojnë se qendra e sigurimeve të botës është Hardfordi, Kryeqyteti i Connecticut ne U.S.A. Shoqërite e sigurimit kanë zhvilluar bisneset e tyre të sigurimeve të organizuar në klasa të ndryshme bisnesi p.sh. sigurimet Motorike, Sigurimet e Jetes, Sigurimin nga vjedhja, Sigurimi i Përgjegjësisë së punëdhënësit etj. dhe organizohen nëpër territoret e tyre ose në vende të tjera ku krijojnë deget e tyre etj. Ndërmjetësit e sigurimeve ndërmjet të siguruarit dhe siguruesit, të quajtur “Brokera” apo “Agjentë”, ngadonjëherë të thirrur edhe konsultantë kanë luajtur një rol të rëndësishëm për qindra vite dhe vazhdojnë të jenë të nevojshëm në tregun e sigurimeve. Ata janë të domosdoshëm, sepse ka dy probleme: 22

1) Sigurimet janë mjaft të komplikuara dhe 2) Diversiteti i tregut të sigurimeve. Zakonisht ata janë paguar me komisione nga sigururesit të cilat janë të perfshira në çmimin e sigurimit. 20

http://en.wikipedia.org/wiki/Underwriters (me 20.06.2009)

21

http://en.wikipedia.org/wiki/Lloyd%27s_of_London (me 20.06.2009)

22

http://en.wikipedia.org/wiki/Insurance_broker (me 20.06.2009)

19

Një aspekt tjetër i rëndesishëm i sigurimeve ka qenë pagesa e dëmeve, e cila sot në shoqerinë komplekse të teknologjisë moderne kërkon forma të avancuara drejtimi. Ky ka qenë shkaku që me 1860 firma të pavarura të mbikqyresve të humbjeve te zjarrit siguruan shërbim-ekspertë për llogari të shoqërive të sigurimit. Sot gjenden fusha të ndryshme ku operojnë ekspertë që merren me dëmet dhe humbjet pasi ato ndodhin ose para, për marrjen e masave për të parandaluar dëmet ose humbjet ose pasi ato kanë ndodhur ose për të reduktuar dëmet ose humbjet e mëtejshme ose për ti dhënë një drejtim më të leverdishëm ekonomik, riparimit, rivendosjes etj.. Gjithashtu në fund te shekullit 19 u shfaqen disa shoqëri tregtare që kujdeseshin për interesat e antareve të shoqërisë dhe filluan të kontrollonin tregun me të gjitha komponentet e tij dhe filluan të pershtasin fjalët dhe termat e policave të sigurimit . Gjithashtu këto shoqëri tregtare akoma edhe sot perfaqësojne një rol te rëndësishem për sa i perket tarifave të çmimeve edhe pse këto janë nën peshën e rënde të konkurences. Nga fundi i vitit 1897 gjithashu krijohen disa formacione të cilat filluan të programojnë standarde njohurish dhe operacionesh dhe ndër më të famëshmit është “Chartered Insurance Institute”23. Ata luajtën dhe vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në nxitjen me efektivitet dhe zbatimin në praktikë të sigurimeve duke kualifikuar dhe specializuar personat e zënë ose të angazhuar në bisnesin tepër profesional të sigurimeve.

Klasifikimi dhe tiparet e rreziqeve

Jo të gjitha objektet janë të ekspozuar njësoj ndaj rreziqeve dhe në të njejtën mënyrë, nuk mund të themi që rreziku vepron në të njejtën mënyrë në objekte të ndryshme p.sh. një shtëpi në Vërbnicë dhe një shtëpi në Bogaj nuk janë të ekspozuara njësoj kundrejt rrezikut të përmbytjes. Një shtepi prej materialesh të forta ndërtimi nuk është e ekspozuar njësoj ndaj zjarrit sikurse një shtëpi prej druri. Nje sportist p. sh. nuk është i ekspozuar njësoj ndaj aksidenteve përsonale sikurse edhe një nënpunës banke. Në këtë mori teë pafund shembujsh është e pamundur të kategorizojmë rreziqet, prandaj ne ato do ti ndajme në një mënyrë të këtillë: * Rreziqet që ruajnë status-quo (pandryshueshmërinë) e mundësisë së ndodhjes, të quajtur rreziqe të pastra p.sh. zjarri, vjedhja etj..

23

http://en.wikipedia.org/wiki/Chartered_Insurance_Institute

20

* Rreziqe që vendosin në prespektivë mundësinë e rritjes ose zvogëlimit të humbjes të quajtur rrezik spekullativ p. sh. Rreziqet e sipërmarrjes së re; rreziku i kumarit. * Rreziqe që shoqërohen me ndryshime në komunitetin shoqëror dhe zakonisht me humbje ose fitim dhe që quhen rreziqe dinamike p.sh. rreziku i lëvizjeve politike etj.. * Rreziqet statike janë të pavarura prej ketyre levizjeve dhe shoqërohen vetem me humbje p.sh. rreziku i inflacionit. * Rreziqet që veprojne në tërë shoqërinë ose të paktën në një pjesë të saj quhen rreziqe themelore. * Ato rreziqe që veprojnë vetëm mbi individet ose organizmat dhe janë nën kontroll të tyre do te quhen rreziqe të veçanta p.sh. nëse një njeri dështon në zgjedhjen e një punësimi te ri duke rrezikuar atë që e ka. Përgjithësisht rreziqet e pastra janë të sigurueshme, pra që pranohen nga shoqërite e sigurimit. Rreziqet spekullative, dinamike, themelore në përgjithësi konsiderohen si rreziqe tregtare dhe janë të veshtira të sigurohen. Megjithatë zhvillimi i shumë teknikave në sigurime kanë bërë që të ndahet përfitueshmeria edhe për sigurimet tregtare ndërmjet shoqërive të sigurimit dhe bisneseve të tjerë. Duke e shqyrtuar rrezikun në fushat ku ato veprojnë mund ti ndajmë në disa tipe: • •

Pjësërisht të kontrollueshme ( dëmet fizike, përgjegjësia) Totalisht të kontrollueshme ( vjedhje)

Që nuk janë nën kontroll (për të cilat mund të drejtohen ose të kontrollohen në disa shkallë dhe që varën nga rrethanat, por asnjëherë vetëm nga shoqërite e sigurimit) Dëmet dhe humbjet financiare nga rreziqet mund të jenë të natyrave të ndryshme p.sh. • • • • •

materiale, të shprehura në terma monetare, me pasoja ekonomike, sociale, legale, politike.

Tiparet e zakonshme të zhvillimit të sigurimeve

a) Sigurimet janë zhvilluar në përputhje me kërkesat për mbrojtje. 21

P.sh. Me zhvillimin e industrisë së naftës dhe intensifikimin e metodave shkencore te nxjerrjes se saj, u rrit sasia e karburanteve të përpunuara, pra u ul çmimi i karburantit, u rrit kërkesa për përdorimin e mjeteve motorike, rrejdhimisht edhe kërkesa për mbrojtjen e tyre, ne këtë mënyre u rrit edhe kërkesa për sigurimet motorike. b) Ne përgjithësi shteti ka mbikqyrur aktivitetin e sigurimeve nga Organi i Mbikqyrjes . Mbikqyrja është veprimtari që ushtrohet për kontrollin, stabilitetin ekonomik të shoqërive të sigurimit që ato të jenë të afta për të paguar dëmshpërblimet ndaj polisëmbajtesve. Mbikqyrja gjithashtu realizon garancinë mbi përmbajtjen e policave të sigurimit nëpërmjet kushteve të përgjithshme, ajo jep raporte të balancuara mbi tarifat e premisë së sigurimit dhe parimet drejtuese në fushën e risigurimeve. Mbikqyrja parashikon fondet e shërbimeve administrative dhe ushtrimit të aktiviteteve nëpërmjet përcaktimit të kufinjve - limiteve të mjeteve ekonomike. Mbikqyrja nëpermjet rregullave të ndryshme nuk lejon që këto institucione ekonomoke të shëndërrohen në institucione mashtruese. 24

c) Në fazën e tyre fillestare shoqeritë e sigurimit tentonin të spcializoheshin në fusha të vecanta sigurimi, por dalëngadale ato u zgjeruan edhe në fusha te tjera. d) Në fazën e tyre fillestare shoqëritë e sigurimit punonin pa analiza statistikore të humbjeve të mëparshme, por më vonë siguruesit përgjithsisht kanë bashkëvepruar me njeritjetrin në ortakëri për burimet e informacionit. Të dhënat statistikore janë të nevojshme dhe prezenca e tyre i futi shoqëritë e sigurimit në ndërmarrje moderne dhe sigurimet në një shkencë ekzakte. e) Sigurimet pergjithsisht kanë qenë të suksesshme. Normalisht është një bisnes i sigurtë, i rëndesishëm dhe fitimprurës. Ndoshta me këtë frazë tregojnë forcën e ketij bisnesi. “ Amerikanet shpenzojnë rreth 15% të të ardhurave të tyre për sigurimet”. f) Dalja dhe zhvillimi i risigurimeve ka rritur stabilitetin dhe sigurimin e vetë shoqërisë së sigurimit. g) Së fundi sigurimet janë zhvilluar në disa forma të veçanta duke realizuar disa mbulime në të ashtuquajturen polisat paketë që sjellin mjaft pëfitime.

24

Këtu tek ne në Kosovë Banka Qëndrore e Kosovës

22

Roli i sigurimeve

Ekzistenca e një tregu të zhvilluar të sigurimeve përbën një komponent tepër të rendesishëm për të pasur një ekonomi të suksesshme sikurse që institucionet e tjera të financiare luajne rolin e tyre të rëndesishëm. Disa nga tiparet e rëndesishme të sigurimeve janë: 1) Qetësia. Ekzistenca e bisnezit të sigurimeve për të perballuar pasojat financiare nga reziqe të ndryshme është mjaft e rëndesishme për individet dhe organizmat e ndryshme mbasi që rreziku i kanoset atyre ose bisnesit të tyre. Këta individë ose organizma në çdo moment janë duke shpenzuar diëka për të paguar premin e sigurimit, që automatikisht i bënë të lirë për të vazhduar bisnesin e tyre ose për të investuar mbasi ata nuk kthejnë më kokën mbrapa se çfarë mund ti ndodhë bisnesit të tyre. Pra ata janë të qetë që energjinë dhe kreativitetin e tyre ta ushtojnë drejt arritjes së synimeve të tyre. 2) Kontrolli i humbjeve. Megjithëse sigurimet janë të lidhur me pasojat e humbjeve financiare ato kanë më tepër se sa interesa kalimtare lidhur me to dhe para së gjithash me kontrollin e humbjeve. Siguruesit kanë interes që të zvogëlohet frekuenca e ndodhjes së demeve dhe të zvoglohet sadopak madhësia e këtyre humbjeve. Kjo është arsyeja që siguruesit organizojnë kontrollin para se humbjet të ndodhin dhe kontrollin pasi humbja ka ndodhur. Zakonisht gjatë procesit të sigurimit (shoqëria e sigurimit) ngarkon njerëz të cilet japin këshilla të ndryshme për të menjanuar mundësine e ndodhjes së Rastit të Sigurimit25 ose rekomandojnë marrjen e masave për të pasur mundësine për të reduktuar madhësine e humbjes. Këta njerëz përgjithësisht janë specialistë të fushave që punojne me idenë: “Të 25

Rasti i sigurimit - ndodhia gjatë të cilës objekti përfshihet në një dëm ose humbje për shkak të një rreziku të caktuar

23

minimizohet shansi që diçka e keqe do të ndodhë objektit të sigurimit26” Ata rekomandojnë vendosjen e pajisjeve të ndryshme p.sh. kundër zjarrit, kundër vjedhjes, sistemet automatike speciale etj. Gjithashtu siguruesit ngarkojnë edhe një grup tjetër personash, pasi humbja ka ndodhur. Këto japin këshilla të ndryshme për te minimizuar humbjet e mëtejshme që kanë ndodhur për shkak të një rreziku të siguruar ata rekomandojnë se çfarë është më mirë të bëhët. Gjithashtu ata rekomandojnë se çfarë mund të bëhet me mbeturinat, çfarë mund të bëhet dhe si mund të shiten me çmimet më te mira mbetjet apo pjesët që kanë mbetur pa u demtuar krejtesisht çfare drejtimi mund t’i jepet bisnesit në të ardhmen etj. Kjo ndodh mbasi ata e shqyrtojnë me shumë kujdes dhe aftësi të larta teknike proceset të cilat kërkojne shpejtësi të menjëhershme në marrjen e vendimeve dhe hapave me saktesi. 3) Përfitimet sociale. Shumë individë, pronarë pasi i sigurojnë bisneset e tyre kane në dispozicion fonde të mjaftueshme të cilat mund ti riinvestojne duke hapur vende të reja punë dhe duke krijuar burime të ardhurash edhe për popullsinë. Pikërisht me ekzistencën e sigurimeve këta individë ose organizma nuk i ruajnë më fondet për të përballuar humbjet nëse ato ndodhin për shkak të rreziqeve të ndryshme, por i riinvestojne. Gjithashtu siguruesit ndërmarrin edhe veprimtari të ndryshme të cilat sjellin përfitime sociale. P.sh. nga veprimtaria shkencore-kërkimore e shoqërisë së sigurimit I.T.T. (në SHBA) u zbulua, paisja “ABS” sistemi i frenimit të menjëhershëm, që zvogëloi dukshem numrin e aksidenteve etj. 4) Fondet e investimeve. Vet shoqërit e sigurimit si rezultat të punës së tyre kanë në dispozicion shuma të mëdha parash në një moment të caktuar si rezultat i hapesirës në kohë ndërmjet premive të grumbulluara dhe pagesës së dëmeve të shtrira në periudhen e sigurimit. Kështu shumat në dispozicion siguresit i investojnë në forma të ndryshme. p.sh. ato i japin hua qeverive të vendeve të ndryshme. Këto shuma parash që janë kontribute jo vetem të premive, por edhe të pjesëmarrjes së drejtëperdrejtë të individëve apo organizmave të tjerë krijojnë fondet e investimeve që janë të ndërtuara nga qindra e mijra njësi të e tyre. Këto individe apo organizma duke mos patur sasinë e mjaftueshme të parave, të kohes si edhe të njohurive të mjaftueshme për të investuar me efikasitet, nëpermjet shoqërive te sigurimit ose duke autorizuar atë të krijojnë këto fonde investimesh që investohen në projekte të ndryshme fitim prurëse, prej të cilave krijohen të ardhura për ta dhe për shoqëritë e sigurimit. Siç shihet nga të gjitha këto që permenda më lartë si qetësia, kontrolli i humbjeve, përfitimet sociale, krijimi i fondeve tëe investimeve, përbejnë një rol të rëndesishëm për ekonomin në tërësi, për individët në veçanti, por edhe arsyen pse shoqëritë e sigurimit janë të sukseshme në bisnesin e tyre. 26

http://www.folksam.se/testergodarad/byggaochrenovera/renoveramiljovanligt/byggaom (me datë 12.o7.2009)

24

Rëndësia e sigurimeve

Vetë fjala “Sigurim”27 në gjuhë të ndryshme28 përveq rëndësisësë së saj ekonomike, juridike ose teknika ka edhe rëndësi më të gjërë, rëndësi të përgjithshme e cila sipas kuptimit të saj etimologjikë shënon konceptin e sigurimit, besimit në diçka, mbrojtjes, sigurisë, garancisë. Rëndësia e sigurimit në ditët e sotme është e shumëfisht, ai nuk shërben vetë në mbrojtjen e interesave të individëve të cilët sigurohen, por shpeshherë edhe përsonave të tretë, të cilët nuk marrin pjesë në krijimin e fondit të përbashkët. Rëndësia e sigurimit vërehet në29: 1) Mbrojtjen e të siguruarit. Është vështirë që të numërohen të gjitha rastet në të cilat individi mund ti sigurojë vetës mbrojtje nëpërmjet sigurimit. Me sigurimin ndër tjera, sot mund të sigurohet egzistenca e të afërmeve në rast të humbjeve të rënda – vdekjeve. I siguruari mund të mbrohet nga përgjegjësia, vjedhjet deri tek sigurimi ditëve me diell gjatë pushimt verorë. 2) Mbrojtja e përsonave të tretë. Egziston një tendencë e së drejtës moderne që të sigurohet mbrojtja e nje rrethi të caktuar njerëzish që janë nënshtruar rreziqeve të krijuara si pasojë e domosdoshme e përparimit të përgjithëshëm. Këta përsona pa kurrfar faji mund të pësojnë dëme në përsonalitetin e tyre apo pasurinë e tyre me rastin e transportit në komunikacionin publik. Zakonisht është shteti që ndërhyn dhe i përcakton sigurimet e obligueshme

27

Bakraçi Xhevat, Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet, UP, Prishtinë, 2007 faqe 15

28

Assurance, assicurazione, insurance, strahovanic, forsikring, Versicherung, osiguranje, försäkring

29

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 16

25

nga përgjegjësia për të gjithë përsonat, të cilët marrin pjesë në komunikacion. 3) Rëndësia e sigurimit në ekonominë e vendit. Në ditët e sotme, të gjithë e pranojnë rolin e jashtëzakonshëm që kanë sigurimet në ekonominë e një vendi. Nëpërmjes sigurimeve grumbullohet një kapital i madh i cili paraqetë një pjesë të kursimit nacional të rezervuar për rastet e parapara. Krijimi i një fondi me destinim të këtillë, pa marrë parasysh mënyren e organizimit të fondit, është nevoj ekonomike e çdo shoqërie. Krijimi i fondit rezervë apo sigurues, shërben për përtritjen e mjeteve të prodhimit të cilat mund të dëmtohen rastësisht – me fuqitë natyrore ose me rast të fatkeqësive.30 4) Veprimtaria me interes të posaçëm shoqërorë. Në bazë të legjislacionit, i cili ka thekesuar se kjo është një veprimtari me interes të posaqëm, intervenimi e dhe kontrolli i shoqërisë, mbi punët e sigurimit arsyetohet me ruajtjen e besimit të masës, e cila ashtu si edhe te paratë dhe kursimi, është themeluar me kursim. 5) Roli ndërkombëtarë i sigurimit. Ai realizohet qoftë me lidhjen e sigurimit të drejtëpërdrejt në në territorin e shtetit të huaj, dhe me këtë edhe posedimi i njëfar portofolit të rreziqve të jashtme, apo nëpërmes risigurimit, pra bartjen e një pjese të rrezikut në siguruesin e jashtëm. Risigurimi, për ekonominë tonë është me rëndësi më të madhe, përarsye se rast fatkeqësive nacionale shpërndahen në ekonominë e vendeve të ndryshme, gjë që është element i ekuilibrit dhe stabilitetit të përgjithëshëm.

Llojet e sigurimit

Me konceptin lloj i sigurimit nënkuptojmë grumbull rreziqesh nga të cilat sigurohen disa gjëra të caktuara. Sipas kësaj, çdo lloj sigurimi është i përcakrtuar nnga grumbulli i rreziqeve, me veçori të vetë sendeve, me vendin e shfrytëzimit dhe përdorimit të sendeve që sigurohen. Në lëmin e sigurimeve nuk egzistonë ndonjë system i unifikuar, sipas të cilit do të grupoheshin llojet e sigurimit. Në mungesë të një sigurimi të atillë, çdo vend e sistemin vetanak të sigurimit dhe sistemin e grupimit të llojeve të sigurimit. Numri më i madhë i llojeve të sigurimit mund të grupoheshin sipas këtyre kritereve: 1) Sipas objektit që është lëndë e sigurimit: a) Sigurimi i pasurisë, b) Sigurimii transportit dhe kredisë, 30

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 17

26

c) Sigurimi i përsonave. 2) Sipas ngjashmërisë së rrezikut që i mbulon, sigurimi mund të ndahet edhe në këto grupe dhe nëngrupe: a) Grupi i sigurimt të pasurisë: •

Nëngrupi i sigurimit civil,

•

Nëngrupi i sigurimit të kafshëve,

•

Nëngrupi i sigurimit të të mbjellurave,

•

Nëngrupi i sigurimit të industrive.

b) Grupi i sigurimit të automjeteve motorrike: •

Nëngrupi i sigurimit kasko,

•

Nëngrupi i sigurimit të përgjegjësisë automobilistike.

c) Grupi i sigurimit të transportit dhe kredisë: •

Nëngrupi i sigurimit kargo,

•

Nëngrupi i sigurimit kasko,

•

Nëngrupi i sigurimit së kredive.

d) Grupi i sigurimit të përsonave: •

Nëngrupi i sigurimit të fatkeqësive,

•

Nëngrupi i sigurimit të jetës.

Nëqoftëse paraqitet ndonjë lloj i r ii sigurimit me të cilin siguruesi nuk është marrë më pare i njejti klasifikohet sipas parimit të ngjashmërisë së lëndëve dhe rrezikut në njërin nga grupet e sigurimit. 3) Sipas vendit ku paraqitet dëmi: • •

Sigurimi toksorë apo jodetarë, Sigurimi detarë.

4) Sipas kritereve se kush është kontraktues i sigurimit: • •

Sigurimi i përsonave fizikë, Sigurimi i përsonave juridikë,

5) Sipas paraqitjes së raporteve të sigurimit kemi: • •

Sigurim me marrveshje, Sigurim ligjorë.

27

6) Sipas mënyrës së mbulimit të rrezikut në sigurim kemi: • • •

Sigurimi i premisë, Sigurimi reciprok, si dhe Sigurimi social.

7) Sipas mënyrës së ndarjes së rrezikut: • •

Sigurim ku rrealizohet ndarja primare e rrezikut ( sigurimi dhe bashkësigurimi), Si dhe sigurimi ku realizohet ndarja sekundare (risigurimi dhe retrosecioni),

8) Sipas strukturës së premisë së sigurimit: • •

Sigurim rreziku – premia teknike, njëkohësisht dhe eksluzivisht është premi e rrezikut, Sigurim i përzier – premia teknike përmban edhe rrezikun e premisë së kursimit.

9) Sipas mënyrës së vendosjes së palëve kontraktuese me rastin e marrveshjes për sigurim: • •

Sigurimi vullnetarë, Sigurimi i obligueshëm.

10) Sipas kriterit të balancimit të punëve të sigurimit dhe përcaktimit të rrezulltatit afaristë, të gjitha sigurimet mund të ndahen në ato: • •

Jetësore si dhe Jojetësore.

11) Sipas llojeve të rrezikshmërisë nga rreziku: • • • •

Sigurimi nga zjarri, Sigurimi nga vërshimet, Sigurimi nga breshëri, Sigurimi nga rastet e fatkeqësive etj, etj.

12) Sipas kriterit të structures së premise: •

•

Rreziko premi – ku premia është e barabartë me preminë e pritur, ndërsa e rritur për shtesën e sigurisë e cila përbën preminë teknike. Sigurimi i përzier – ku premia përbëhet nga premia e kursimit dhe rreziko premia (tek sigurimi i jetës).

13) Sipas lëmit të veprimtarisë: •

Sigurime në industri dhe zejtari, 28

• • • •

Sigurime bujqësi, Sigurime në veprimtari shtëpiake ose sigurimi transportues, Sigurimi kreditues, Sigurimi i përsonave etj.

14) Sipas hapsirës se ku lidhet dhe realizohet sigurimi paraqitet sigurimi: • •

Sigurimi vendorë, Sigurimi ndërkombëtarë.

Sigurimi i pasurisë

Qëllimi kryesorë i sigurimit të pasurisë është që të kompenzohet dëmi i cili do të ndodhte eventualisht në pasurinë e të siguaruarit për shkak të paraqitjes së rastit të siguruar.

Sigurimi i pasurisë mund të ndahet në: •

•

Sigurimin e sendeve të palujtshme- ndërtesa, banesat, fabrikat, shtëpit e vikendit, urat, shitoret etj, si dhe të luajtshme apo mobile- mallrat, mobilet, automobilat, pikturat artistike, stolitë, parat etj. Sigurimin e interesave pronësore i cili përfshinë sigurimet tek të cilat për shkak të paraqitjes së rastit të siguruar krijohet dëmi pronësorë, përkatësisht humbje për kontraktuesin e sigurimit.

Për dallim nga sigurimi i sendeve, tek sigurimi i interesave pronësore lëndë sigurimi është sendi abstract, i cili nuk ka vlerë për sigurim si psh. mbrojtja e interest të së drejtës së pasurisë, lloje të ndryshme të përgjegjësisë, sigurimi garantues etj. Shumën e sigurimit në këto sigurime e përcakton kontraktuesi i sigurimit, ndërsa dëmi paguhet në shumën reale, por më së shumti deri në shumën e kontraktuar të sigurimit. Tek sigurimi i pasurisë hasim këto dy nëngrupe të sigurimit: a) Nëngrupin e pasurisë material ku bëjnë pjesë: • • • •

Sigurimi i pasurisë evidente nga zjarri, Sigurimi transportues, Sigurimi it ë mbjellurave, Sigurimi i mallit, 29

• •

Sigurimi i kafsheve Sigurimi nga vjedhjet.

b) Nëngrupi i i sigurimeve tjera të pasurisë ku bëjnë pjesë: • • •

Sigurimi nga përgjegjësia ligjore, Sigurimi në rastet e ndërprerjës së punës, Risigurimi.

Qëllimi i sigurimit të pasurisë

Qëllimi kryesorë i sigurimit të pronësisë qëndron në atë që të sigurohet kompenzimi i demit, i cili do ndodhte në pasurinë e të siguruarit për shkak të paraqitjes së rastit të siguruar. Në sigurime, sigurimin e pasurisë mund të lidhë vetëm përsoni që ka inrteres që të mos ndodh rasti i siguruar, meqë përndryshe do e pësonte ndonjë humbje material. Parime kyqe, te kompenzimi i demit në sigurimet pronësore janë: • •

• •

•

Shuma e kompenzimit nuk mund të jetë më e madhe nga dëmi të cilin i siguruari e ka pësuar me paraqitjen e rastit të siguruar. Plotëfuqishmeria e dispozitave të kontratës me të cilat shuma e kompenzimit kufizohet në shumën më të vogël nga shuma e demit. Gjatë përcaktimit të shumës së demit merret parasysh fitimi i humbur, vetem atëherë kur ajo është e kontraktuar. Që kompenzimin nga sigurimi, nëqoftëse kemi disa raste mbrenda një kohe, siguruesi e përcakton dhe e paguan në tërsi për çdonjërin prej tyre, duke pasur parasysh shumën e sigurimit. Që kompenzimi të përcaktohet, në rastin kur në kontratë mbi sigurimin, vlera mbi sendin e siguruar është përcaktuar me marrveshje, sipas asja vlere, me përjashtim nëse siguruesi dëshmonë se vlera e kontraktuar ëshrtë dukshëm më e lartë nga vlera e vërtet.

Sigurimi transportues 30

Në ditët e sotme veprimtaria e qarkullimit, transportit dhe detarisë nuk mund të paramendohet pa përkrahjen efikase të organizatave siguruese. Sigurimi transportues është përciellës besnik i qarkullimit të mallrave, përkatësisht i tregtisë së jashtme, qoftë fjala për importin, ashtu edhe eksportin e mallrave dhe të shërbimeve. Sipas dr. H. Enges “Sigurimi i transportit është sigurim i demit e interest të përcaktuar me kontratë për mjetin transportues ose pasurinë transportuese, nga rreziqet e shumta që janë të pranishme gjatë kohës së lëvizjes ose në fazën e përgatitjes për lëvizje”. Sigurimi transportues bën pjesë ndër më të ndërlikuarit, njëkohësisht është edhe një nga degët më të rëndësishme të veprimtarisë nga lëmi i sigurimit. Sipas vequrive të tij juridike, të gjitha llojet e sigurimit transportues janë shumë të afërta apo të njejta me sigurimin pronësorë, që kemi cekur më heret. Sigurimi i transportit është sigurim pronësorë dhe është forma më e vjetër e njohur e sigurimit dhe fillimi i institutit të sigurimit si mmbrojtje ekonomike në ndarjen e dëmeve.

Rreziqet transportuese

Rreziku në sigurim është ngjarje apo ndodhi e dëmshme ekonomike. Ndahet në këto kategori: 1) Rreziqet themelore si psh: • • •

Fatkeqësitë e komunikacionit (fundosje, ndeshjet, rrokullisja etj), Fatkeqësitë elementare (shtrëngata, erërat e fuqishme, rrufeja, vërshimet etj), Zjarri ( si ai nga pakujdesi po ashtu edhe vetëndezjet, rrufeja, shpërthimet etj).

Karakteristikë e tyre është se janë të lidhura ngusht me transportin dhe si të tilla nuk ndodhin shpesh, por kur ndodhin mund të jenë katastrofale. 2) Rreziqet plotësuese ku bëjnë pjesë: • • •

Vjedhja apo mos dërgimi i mallit (mungesa e mallit), Rreziqet manipulative (dëmtimi i mallit, thyerja, shkapërderdhja, dëmtimin e ambalazhit etj), Rreziqet tjera plotësuese (lagien, ndryshkun, ndjersitjen, rrjedhjen etj)

3) Dëmet për shkak të mangësive ose vetive natyrore të mallit -Dëmet në mallë për shkak të mangësive mund të krijohen si pasojë e disa rrethanave gjatë prodhimit ose 31

pasprodhimit, ose për shkak të disa punëve rreth ndreqjeve, para transportit të siguruar ( kalloja, derdhja normale, prishja për shkak të veprimit të mikroorganizmave dhe të insekteve, korozioni për shkak të lagështisë normale në atmosphere, ngordhja e kafshëve etj).

Ndarja dhe llojet e sigurimit të transportit.

Ndarja më themelore e sigurimit transportues është: 1) Sigurimi kargo, 2) Sigurimi kasko, 3) Sigurimi nga përgjegjësia, Mund të ketë edhe ndarje tjera sipas këtyre karakteristikave: • • •

Sipas llojit të interest, Sipas rrugëve të vetë transportit, Sipas kohëzgjatjes së sigurimit.

Sigurimi kargo ( Sigurimi i mallit gjatë transportit)

Kargo sigurimi përfshinë transportin e mallërave me mjete të ndryshjme transportuese. Ai përfshinë si sigurimin e vetë mallit i cili transportohet, poashtu edhe të përgjegjësisë së vozitësit për dëme të shkaktuara në mallin që transporton. Ndahet në: 1) Sigurimin e kargos së vendit – Sigurimi i mallrave që transportohen në kufijtë e ekonomisë nacionale e cila mund të kontraktohet në këto mënyra: • •

Me lidhjen e polisës gjenerale për sigurimin e kargos së vendit, Lidhjen e sigurimit individual të mallrave në transport, 32

•

Bashkësigurimin e vozitësit nga përgjegjësia në transportin e vendit.

2) Sigurimin e kargos ndërkombëtare – këtu bëhet fjalë për sigurimin e dërgesës transportuese e cila e kalon kufirin shtetërorë dhe këtë dërgesë e përciellin dokumentet doganore dhee e transportohet me document ndërkombëtarë transportues. Përbëhet nga katër grupe themelore të sigurimit: • • • •

Sigurimi i kargos importuese, Sigurimi i kargos eksportuese, Sigurimi i kargos rieksporte, Si dhe sigurimi i kargos tranzite.

Në kuadër të sigurimit të kargos ndërkombëtare, rreziqet që paraqiten ndahen në: • • •

Rreziqet transportuese të kargo sigurimit (rreziqe themelore transportuese, fatkeqësi elementare, zjrr, eksploziv etj). Rrreziqe të çfarëdo arsye (“all risks” mbulesë e zgjeruar kundër të gjitha rreziqeve), Rreziqet nga luftërat dhe grevat.

Sigurimi i kargos ndërkombëtare ndahet në atë detare dhe jodetare.

Sigurimi i kargos ndërkombëtare detare Transporti detar i mallrave lidhet me marrëveshje detare anijesh ndëerkaq sigurohet me marrëveshje për sigurim të mallit. Karakteristikë kanë kononsman-in, pë kononsman-in, përkatësisht dokumentin transportues si dëshmi se malli është future në anije, ajo lëshohet nga kapiteni apo drejtuesi i anijës. Më së shpeshti në sigurimin e kargos ndërkombëtare detare shfryrtëzohet polisa detare angleze, e cila bazohet në polisën për sigurim të Lloyd’s-it. Polisa e sigurimit e quajtur Loyd’s S.G. Policy ka filluar të shfrytëzohet në Angli që në fillim të shekullit XVII kurse në vitin 1779 është pranuar si polisë tipike për të gjithë të siguruarit, anëtARë Të Loyd’s-it. Kjo shërben për sigurimin e anijës si dhe barrës, që edhe shifet nga inicialet S – Ship dhe G- Goods. Pas më se dy shekujsh të përdorimit të Loud polisës, Marine Policy gradualisht fillojë të zavëndësojë Louds polisën. Ajo është ndërprerë me 1983 si rrezulltat i aksionit që të thjeshtësohet, bashkohorizohet përparohet sigurimi detarë, në të cilin tradicionalisht dominojnë e drejta angleze dhe praktika.

33

Pra nga 1983 sipas ndërrimeve të reja, marrëveshjen e përbëjnë: -

Polisa e sigurimit – Marine Policy,

-

Si dhe Lista – Schedule.

Sigurimi kargos ndërkombëtare jodetare. Sigurimi i kargos ndërko,bëtare jodetare e përfshinë sigurimin e lëndëve në të gjitha format tjera të transportit përveq atij detarë, e këtu bëjnë pjesë: a) Në tokë (kargo e hekurudhave dhe kamionëve), b) Në ujërat e mbrendëshëm ( kargo lumore apo e liqenit), c) Aviotransporti (kargo e aeroplanëvë dhe helikopterëve), d) Si dhe transportin e kombinuar ( dëgesat postare etj.).

Kasko sigurimi (Sigurimi i mjeteve të transportit)

Sigurimi i mjeteve transportuese në ujëra dhe flutarakeve bën pjesë në sigurimine kaskos trnsportuese, kurse sigurimi i automjeteve motorrike toksore është sigurimi kasko për automjete motorrike. Sigurimi vendorë dhe ai ndërkombëtarëklasifikohet në: -

Kasko detare (sigurimi i anijevem sigurimi i përgjegjësisësigurimi i rrezikut të luftës dhe grevës),

-

Kasko lumore – liqenore (Sigurimi i mjeteve të lundrimit në lumenjë dhe në ujëra të mbrendshëm, sigurimi i përgjegjësisë)

-

Kasko ajrore ( sigurimi i aeroplanëve, sigurimi i përgjegjësisë, sigurimi i rrezikut të luftës dhe grevave, sigurimi i përgjegjësisë së porteve ajrore),

-

Si dhe sigurimi anije-ndërtimtarisë (sigurimi i anijeve nga rreziku në ndërtim, nga rreziku detarë dhe zhytës, sigurimi përgjegjësisë, sigurimi i rrezikut të luftës dhe grevës, sigurimi i përgjegjësisë së marinarëve).

Sigurimi nga përgjegjësia në lëmiin e transportit

34

Në kuadër të sigurimit transportues, lidhen të gjitha llojet e sigurimit nga përgjegjësia dhe atë me marrveshje ose pa marrëveshje. Këtu bëjnë pjesë këto lloje të sigurimit nga përgjegjësia në transport: 1) Sigurimi i vozitësit nga përgjegjësia për dëmin e mallit në transport, 2) Sigurimi i përgjegjësisë ligjore dhe kontraktuese të shpedituesit, 3) Sigurimi i anijeve nga përgjegjësia për dëmet shkaktuar përsonave të tretë, 4) Sigurimi i përgjegjësisë ligjore të mekanikut të anijeve, 5) Sigurimi i përgjegjësisë ligjore të pronarit të marines, 6) Sigurimi nga përgjegjësia e bartësit të drejtës së disponimit me container, 7) Sigurimi i shfrytëzuesit përkatësisht të pronarit të aeroplanit për dëmet shkaktuar përsonave të tretë, 8) Sigurimi nga përgjegjësia e veprimtarive gjatë kryerjes së shërbimeve të aeroportit etj. Duhet të shtoj se përgjegjësia për qarkullimin ndërkombëtar ajrorë, për shkak të rrezikshmërisë të lartë të lundrimit ajrorë, është rregulluar me konventa ndërkombëtare si ajo e Varshavës më 1929, me Protokolin e Hagës nga viti 1955 si dhe Marrveshjen e Montrealit në vitin 1966 në rradhë të pare për definimin e shumës maksimale të kompenzimit nga përgjegjësia ndaj udhëtarëve dhe përsonave të tretë nga aktiviteti i kateringut, manipulimet me bagazhin në portin ajrorë etj.

Sigurimi Kreditues

Është një policë sigurimi dhe menaxhimin e rrezikut, produkt që mbulon pagesën rreziku që vjen nga shpërndarjen e mallrave ose shërbimeve. Sigurimi kreditues zakonisht mbulon një portofol të blerësit dhe paguan një përqindje të kontraktuar një faturë apo të marrë që mbetet e papaguar si rezultat i pagesës së zgjatur, paaftësi paguese apo falimentimit31. Ky produkt nuk është në dispozicion të individëve privatë. Kredit për pagesën e sigurimeve e siguron rrezikun e kompanive, dhe jo të individëve privatë. Sigurimi kreditues lindi në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, por ai u zhvilluan kryesisht në Evropën perëndimore në mes të dy luftërave botërore. Kompanitë u themeluan në çdo vend, disa prej tyre gjithashtu arritën që të eksportojnë rrezikun politik në emër të shtetit të tyre. Gjatë viteve të ’90-ta, tregu i sigurimeve kredisë u zhvillua dhe u koncentrua në tri institucione siguruese që tani kanë mbi 85% të tregut të sigurimeve të kredisë në globale. Këto institucione siguruese kryesore u përqëndruan në Evropën Perëndimore, por u zgjeruan me shpejtësi drejt Evropës Lindore, Azisë dhe të Amerikës. 31

http://en.wikipedia.org/wiki/Credit_insurance (me date 12.06.2009)

35

Llojet e rreziqeve në sigurimin kreditues

Rreziqet që mund të mbulohen me sigurimin kreditues janë32: a) Rreziqet komerciale, të cilat janë pasojë e shkaqeve subjektive si: • Mospagesa e borgjit në afatin e caktuar, • Mospagesa e borgjit as pas afatit të caktuar, • Humbja e aftësisë paguese së marrësit të kredisë, • Falementimi i borgjliut dhe pjesëmarrja në pasurinë e tij të mbetur. b) Rreziqet jokomerciale ku rreziku nuk është i lidhur me aftësinë në punën tregtare: • Rreziqet katastrofale në tregtimin kreditues si: termetet, erupcionet vullkanike, vërshimet e mëdha, ciklonet uragaent etj. Ku borgjliu e humb aftësinë e kthimit të borgjit për shkak të humbjes së pasurisë së vet për shkak të arsyeve të lartpërmendura. • Rreziqet ushtarake – politike ku për shkak të përndjekjeve, rebelimeve, luftës borgjliu vanohet apo nuk ka mundësi të kthimit të kredisë.

Llojet e sigugurimeve kredituese

Sigurimi kreditues ndahet në bazë të disa specifikave dhe kritereve përcaktuese, në disa grupe dhe në disa nëngrupe33. 1) Vështruar nga aspekti i formës dhe përmajtjes kemi: a. Sigurimin kreditues në kuptimin e ngushtë të fjalës – sigurimi delkredere, b. Sigurimi me kaucion ose garanci dhe sigurimi i besimit. 2) Nga aspekti i vendit të subjektit, sigurimi kreditues mund të jetë: a. I vendit (sigurimi i kredive konsumuese, sigurimi kredive dhënë prodhuesve bujqësore etj.) b. Sigurimi ndërkombëtarë. 3) Nga aspekti i kohësgjatjes së kontratave kredituese, kemi: a. Sigurimi kreditorë afatshkurtër, b. Sigurimi kreditorë afatmesëm, dhe c. Sigurimi kreditorë afatgjatë. 32

Bakraçi Xhevat, Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet, UP, Prishtinë, 2007 faqe 258

33

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 260

36

4) Nga aspekti i bartësve të sigurimit, sigurimi kreditues mund të jetë: a. Sigurim privat (shoqata siguruese etj.) b. Sigurim shtetërorë. 5) Sigurim i punëve tjera kredituese, 6) Sigurimi i punëve ”Leasing”, etj.

Sigurimi i përsonave

Sigurimi i përsonave është grup i posaçëm i sigurimit dhe kjo ka të bëjë me sigurimin e jetës, shëndetit dhe aftësisë punuese. Lartësia e shumës së sigurimit, kur është në pyetje sigurimi për përsona, përcaktohet me marrëveshje ndërmjet palëve kontraktuese dhe regjistrohet me kontratën për sigurim34.

Sigurimi i jetës dhe i shëndetit

Të gjithë siguruesit kryejnë një biznes: Ata sigurojnë mbrojtjen kundrejt konsekvencave ekonomike të humbjeve financiare nëpërmjet policave të sigurimit. Këto janë marrëveshje ligjore në fuqi, nëpërmjet të cilave siguruesi paguan të siguruarit, përfitimin e të qenurit të siguruar për humbjen specifike të ndodhur nga shuma e grumbulluar e premeve. Në fakt kjo ka ndodhur nëpërmjet mekanizmit që si ndodhia edhe mosndodhia tashme i perkasin siguruesit, sepse janë transferuar rreziqet tek ai. Sigurimi i jetës siguron pagesën e një sasie parash, nëqoftëse i siguruari vdes. Sigurimi i shëndetit paguan perfitimet specifike të personit që u sëmurë ose pësoi dëmtim trupor. Gjendet një ndryshim i dukshem ndërmjet policave të pronës dhe përgjegjësisë ose edhe të sigurimet motorike që mund të përfshije të dyja, nga njëra anë dhe atyre të sigurimit të jetës dhe të shëndetit nga ana tjetër. Situata në të cilën ndodh humbja në sigurimin e jetë duhet të plotesojë keto kushte: 1. Humbja duhet të jetë e rastësishme, e papritur dhe e paparashikuar.

34

Bakraçi Xhevat, po aty, faqe 266

37

2. Humbja duhet të jetë e përcaktuar në kuptimin e kohës dhe shumës, pra kur paguhet dhe sa paguhet njëe perfitim i shprehur në madhesi ekuivalente në humbjen ekonomike ose të vlerës së paracaktuar në kontratë. 3. Humbja që mbulohet duhet te jetë domethënëse, e rëndesishme, pra te ekzistojë levërdia për tu siguruar. 4. Humbja duhet të ketë një shkallë parashikimi në menyrë të tillë që siguruesi të jetë në gjendje në çdo kohë të paguaje klientet e vet, pra të mbajë premtimin e sigurimit. 5. Humbja nuk duhet te jetë katastrofike për siguruesin. Shoqëria e sigurimit duhet të vlerësojë çdo formë për të qenë e sigurtë që personi që aplikon ka interes të sigurueshëm35, ajo e gjeneron lidhjen ndërmjet aplikantit dhe personit të parashikuar për të përfituar nga polica.

Tiparet e kontratave

Qindra shoqëri ofrojnë tipe të ndryshme policash të sigurimit të jetës, por që në thelb janë katër: 1. Term policy ose Term assurance36. Kjo paraqet një kontratë për një periudhe të caktuar vitesh e vendosur në fillim. Përfitimi është i pagueshëm nëqoftë se vdekja ndodh gjatë kesaj periudhe. Asgjë nuk paguhet nëse jeta e siguruar do të mbijetojë. Dallohen këto forma të Term assurance: a. Nivel - nje nivel fiks, te pandryshueshem demshperblimi b. Zbrites - Demshperblimi ndryshon duke rene me kalimin e kohes c. Rrites - Demshperblimi ndryshon duke u rritur me kalimin e kohes d. Konvertueshem - Ne fund te periudhes (por edhe gjate saj) polica mund te ndryshoje e. Rinovueshme - mundesia e rinovimit te kontrates pamvaresisht nga ndryshimi i kushteve Secila nga këto opsione mund të zgjidhet kuptohet kundrejt një pagese respektive për të plotesuar nevoja specifike.

35

Interes i sigurueshëm - Nëqoftë se aplikanti dhe/ose personi i parashikuar nga zotëruesi i policës ka më shumë interes që personi i siguruar të jetojë se sa të vdesë thuhet që një interes i sigurueshëm është prezent. Ky interes duhet të ekzistojë në fillim të sigurimit. 36

http://en.wikipedia.org/wiki/Term_assurance (me datë 12.06.2009)

38

2. Whole Life Assurance 37(sigurimi i tere jetes). Kjo kontratë nuk ka periudhe të caktuar. Në shumicën e kontratave primet janë të paguar deri në datën e vdekjes; kur dhe shuma e siguruar bëhet e pagueshme. Gjitha kontratat kanë reklamime; kjo është arsyeja që kontratat kanë premi të lartë krahasuar me Term assurance. Zakonisht këto kontrata përdorën për të mbuluar ngjarjen e vdekjes dhe për për mbajtur shpenzime të ulta kur të ekzistojë mundësia për tu konvertuar në “Endowment assurance” në një datë të mëvonshme.

3. Endowment assurance (policat e jetës me elemente kursimi). Kjo kontratë ka një periudhë të caktuar vitesh të percaktuara që në fillim. Përfitimi nën këtë policë është i pagueshem nësë vdes gjatë periudhës ose në fund të periudhes, jeta e siguruar ka mbijetuar. Kjo policë ka një datë të specifikuar që quhet datë maturimi që shënohet në policë.Nëse vdes para kësaj date do të përfitohet shuma e sigurimit. Nëse vdes pas kësaj date ose në fund të periudhës së sigurimit, pra ka një periudhe mbijetese kundrejt datës së maturimit atehërë shuma e sigurimit do të konsiderohet e depozituar që nga data e maturimit. Zakonisht policat e jetës me elemente kursimi janë përdorur kryesisht për të siguruar një shumë parash në ditët e ardhshme kryesisht për të ripaguar një shtepi të blerë me kredi dhe polisë mbajtësi paguan vetem interesat dhe jo kapitalin dhe gjithashtu mund të jetë në dispozicion për të paguar tërë kredinë nëse vdekja ndodh.

4. Annuities38 (policat e jetës me të ardhura pensioni). Një polisë e jetës me të ardhura pensioni është projektuar për të siguruar një të ardhur të rregullt (pension) nga një datë e caktuar (në shumicën e rasteve data e tërheqjes nga puna) deri në vdekjen e të siguruarit. Premia mund të paguhet për një numër vitesh përpara fillimit të pagesës së ardhme (annuity e shtyre) por shumë shpesh një premi e veteme, e madhe dhe pagesa e të ardhëshmes fillon menjëherë (annuity e menjëherëshme). Të ardhurat e çdo pagese janë të garantuara për të vazhduar se i siguruari jeton. Në shumë raste “annuity e shtyre” janë bazë e pensioneve mbasi tërhiqen nga puna.”Annuity e menjëherëshme” mund të blihen nga njerzit që tërhiqen nga puna ndoshta me kursimet e tyre ose te ardhurat e një policat e jetës me elemente kursimi. Gjenden shumë variacione duke përdorur në menyrë të ndryshme kombinacionet ose perfitimet shtesepolicave.

Gjenden dy tipe të dallueshme për sigurimin e shëndetit. 1. Mbulimi i shpenzimeve mjeksore i cili siguron përfitimet për mbulimin e kostove të trajtimit të sëmundjes ose dëmtimit. Në pergjithësi sigurimet e shpenzimeve mjeksore ndahen në pesë kategori për tu mbuluar: a) Shpenzimet e kirurgjisë mjeksore b) Shpenzimet e mëdha mjeksore

37

http://en.wikipedia.org/wiki/Whole_life_insurance (me datë 12.06.2009)

38

http://en.wikipedia.org/wiki/Life_annuity (me datë 12.06.2009)

39

c) Shpenzimet shtesë kundrejt sigurimeve shoqërore d) Shpenzimet për qëndrimin në spital e) Shpenzime të specifikuara. Ne nuk do të ndalemi në analizimin e tyre mbasi ato përmbajnë shumë detaje dhe procese të komplikuara që dalin jashtë objektivave tona. 2. Mbulimi i të ardhurave të paaftësise. Ky sigurim jep përfitime për një përson të siguruar që është i paaftë të punojë për shkak të një sëmundjeje ose demtimi aksidental. Ata kanë si qëllim të sigurojnë mbrojtje nga humbjet financiare që rezultojnë nga paaftësia e përsonit për të punuar. Paaftësia e përsonit duhet të jetë në përputhje të plotë me përcaktimet e policës për paaftësi totale që të përfitojë të ardhura. Në përgjithësi problemi komplikohet edhe më shumë nëse ne shikojmë p.sh. që vetë paaftesija totale ndahet : a) Paaftësi për çdo vend pune, b) Paaftësi për vendin e punës të preferuar, c) Paaftësi totale që shoqërohet me humbje të të ardhurave etj. Por ne duam të theksojmë faktin e rëndesishem që të ardhurat e perfituara nëpërmjet mbulimit të të ardhurave të paaftësisë nuk kanë si qëllim që të zëvendësojnë plotësisht të ardhurat e individit përpara paaftësisë, një i siguruar nuk mund të marrë të ardhura më shumë se kur ai punonte, ndryshe ai do te kishte motive të vogla për tu kthyer në punë. Por ai nuk do të ketë reduktim drastik të të ardhurave që ai te vuajë dhe të ndryshoje stilin e jetës.

Sigurimi nga aksidentet përsonale

Polica e sigurimit nga aksidentet përsonale mbulon të siguruarin për dëmet trupore ose vdekjen në: 1. Kursin e tij të punësimi ( aktivitet profesional) 2. Veprimtari normale ku si rezultat e aksidentit shkaktohen dëme trupore me paaftësi të përkohshme ose të përhershme ose edhe vdekjes, 3. Gjatë kryerjes së shërbimit ushtarak , 4. Aksidente që shkaktojnë demtime akute, ngrirjen, mbytjen, goditjen e diellit, asfiksin dhe humbje te vetedijes, 5. Territoret e vendet e tjera për shkaqet e mësipërme ndërsa është paguar një premi shtesë. Megjithate kjo polisë është objekt edhe i një sërë përjashtimesh: a) Të përgjithshme: - Pjesëmarrjes në akte terrorizmit, të luftës, të rebelimit , operacioneve ushtarake etj. 40

- Veprimeve të kryera në mënyrë të çëllimshme nga i siguruari, - Dëmet si rezultat i reaksioneve jonizuese radioactive. b) Specifike: - Dëmet që vijne si rezultat i pjesëmarjes në gara, konkurime apo ushtrime të sporteve te rënda si boksi, hipizmi, mundja, skite akrobatike, zhytjet në thellësi etj. - Çdo dëmtim si rezultat i mjekimeve dhe ndërhyrjeve kirurgjikale që nuk janë pasojë e ndonje aksidenti mbulimet e te cilave janë mbuluara nga ato tëe treguara me sipër.

c) Të veçanta: - Dëmet aksidentale me automjete kur nuk janë të pajisura me regjistrim dhe licencë vozitjeje, - Përdorimet e aereoplanëve pa motor, qëndrimet si pasagjer në to. Megjithëse shumë nga përjashtimet e mësipërme kundrejtë premive shtesë mund të sigurohen. Polisat e sigurimit nga aksidentet përsonale mund të mbulojë nevoja individuale ose kolektive, për nevoja përsonale ose të biznesit. Si dhe në polisat e tjera të shëndetit kemi mbulimin e paaftësisë së përkohëshme dhe përherëshme. Procedurat e sigurimit si për sigurimin individual edhe ato në grup janë të njejta përveçse formularit përmbledhës që meret për sigurim në grup. Hapat që ndërmerren për reklamimin dhe dëmshperblimin e një dëmi nga aksidentet përsonale janë : - Njoftimi, - Aplikimi, - Vlerësimi, - Përjashtimet, - Shlyerjet, Njoftimi paraqet në mënyre të përgjithshme ngjarjen e ndodhur, rrethanat, nëpërmjet formularit shpjegojnë përfshirjen dhe mekanizmin e aksidentit. Aplikimi i sigurimit është kërkesa për dëmshpërblimin e përfituesit. Gjithashtu procedura e reklamimit përfshinë edhe gjetjen dhe plotësimin e dokumentave, faturave, dëshmive, ekspertizave etj.

41

Sigurimi i shëndetit në udhëtim

Policat për sigurimin e shëndetit në udhëtim mbulon të siguruarin për sëmundjet, dëmet trupore dhe vdekja gjatë qendrimit jashtë territorit të vendit. Sigurimi i shëndetit në udhëtim do të mbulojë shpenzimet për : 1. Shpenzimet e urgjencës, ato spitalore, kirurgjikale, si dhe transportimin e personit të sëmurë ose të dëmtuar. 2. Nëse i siguruari vdes, gjithashtu do të mbulohen shpenzimet funerale, shpenzimet e transportit për riatdhësimin e kufomes. 3. Shpenzime të nevojshme të shoqërimit ose kujdesit te arsyetueshëm nga mjeku. Edhe ketu do të dallohet përfitimi i përkohëshëm dhe i përhërshëm si dhe format e tyre. Nuk janë të mbuluar ( pra janë të përjashtuar ): - Shpenzimet e kryera brenda territorit të Kosovës, - Shpenzimet që vijnë si rezultat i vetëvrasjes ose akteve të qëllimshme, - Shpenzimeve të kryera sipas planeve ose mbulimeve të policave të tjera të sigurimit, - Do të perjashtohet nga mbulimi pjesa e zbritshme e pranuar nga kushtet e kontratës, - Shpenzimet e shtatzanisë dhe të lindjes, - Shpenzimet dëmtuese. - Shpenzimet e bëra për mjekun dhe sëmundjet mendore. Pas kërkeses për dëmshperblim reklamuesi plotëson një formular që shpjegon të gjitha rrethanat që lidhen me mbulimin dhe dëmin. Njëkohësisht ai duhet të dorëzojë dokumentat e mëposhtem: - Kopjen e polisës së sigurimit në udhëtim, - Në rast vdekje skeda e vdekjes, - Fakturat origjinale të paguara për dëmtime ose sëmundje duke përfshirë të gjitha shpenzimet që janë të mbuluara, - Epikriza ose raporti i plotë i mjekut trajtues dhe kurues apo kujdestar, - Dokumente të tjera të nevojshme që shprehin shpenzime si bileta shtesë, faktura pagesash etj.

42

SUBJEKTET E SIGURIMIT

Zakonisht kur flasim për subjeket e sigurimit, e bëjmë një ndarje në dy grupe39: •

•

I siguruari, subjekti i sigurimit – ai i cili më së shpeshti tregon interes për mbrjtjen siguruese, edhe pse shpesh përzihet me kontraktuesin e sigurimit apo me shfrytëzuesin e sigurimit për arsye se shpesh herë përsoni i njejtë paraqitet në rolin e kontraktuesit dhe shfrytëzuesit të sigurimit. Siguruesit, ato subjekte që ofrojnë mbrojtje siguruese për pasurinë dhe përsonat (Shoqatat aksionare për sigurim, shoqatat për sigurim reciprok, kartelat për sigurim dhe risigurim)

Shpesh harrohen ndërmjetësuesit, përfaqësuesit, agjentët, brokerët dhe komesarët e havarive.

TË SIGURUARIT

I siguruari është përsoni i cili lidhë kontratë mbi sigurimin, në emër të vetin dhe llogari të veten, është palë e barabartë kontraktuese që qëndron pranë siguruesit, me të gjitha të drejtat dhe obligimet nga kontrata mbi sigurimin. Zakonisht i siguruari është ai, pasuria ose përsonaliteti i të cilit i nënshtrohet rrezikut. Rrezikut mundet ti nënshtrohen edhe pasuritë e huaja, si dhe përsona tjerë (psh. tek sigurimi pronësor, i siguruari nuk duhet që të jetë përherë pronarë i sendit të siguruar, kurse tek sigurimet përsonale rreziku i vdekshmërisë apo fatkeqësisë, psh. mund ti kërcënohet edhe përsonit tjetër, bashkëshortit-es, prindërve apo fëmijëve.

Kur fitohet cilësia e të siguruarit?

Sa i përketë sendeve që një përson nuk është pronarë, ai mund të fitojë cilësinë e të siguruarit atëherë kur ka interes material, që në atë send të mos rrealizohet farë rreziku, pra rrealizimi i atij rreziku, atij ti shkaktojë humbje pronësore.

39

Bakraçi Xhevat, Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet, UP, Prishtinë, 2007

43

Atëherë kush është i siguruari në sigurimin e pasurisë?

Tek sigurimi pronësor janë siguruar përsonat fizik e juridikë, të cilët kanë interes pronësorë për tu siguruar. Në sigurimin e pasurisë, i siguruari sipas rregullit është pronar i sendit të siguruar. Kontratë mbi sigurimin mund të lidhë çdo përson juridik dhe fizik i cili ka interes të përgjithshëm afarist për sigurim. Pra, sigurimin mund të lidhë edhe bashkëpronari i sendit të përbashkët, por atëherë ai mund të shërbehet me sigurimin vetem deri në lartësinë e vlerës së interesit të tij.

Po i siguruari në sigurimin e jetës?

I siguruari tek sigurimi i jetës është përson fizikë, nga vdekja e të cilëve, paaftësia për punë ose shëndeti i shkatërruar, përkatësisht nga përjetimi apo vdekja e të cilit varet pagesa e shumës së siguruar. Ai mundet të jetë edhe përson në dobi të së cilit lidhet marrveshja për sigurim.

Shfrytëzuesi i sigurimit

Shfrytëzuesi i sigurimit është përsoni i tretë i cili nga vdekja e të siguruarit përfitonë shumën e siguruar. SIGURUESIT

Çka kuptojmë me fjalën sigurues?

Atë individ apo ndërmarrje, që nëpërmjet një kontrate pajtushmërie, merr përsipër të mbulojë humbjet, dëmtimet, rreziçet e shkaktuara (e që kemi cekur më heret në kontratë) nga një individë apo një forcë tjetër (si psh katastrofat natyrore).

44

Klasifikimi i subjekteve siguruese

Subjektet siguruese ndahen sipas llojit, vëllimit dhe natyrës së rreziçeve të mbuluara (si psh ndërmarrjet për sigurim të jetës, ndërmarrjet për sigurim nga zjarri, ndërmarrjet për sigurim të përgjegjësive të qytetarëve). Rregullimi organizativ i subjekteve siguruese ne përgjithësi mund të bëhet sipas këtyre specifikave: 1) Bazuar në atë se si është organizuar mbulesa e sigurimit, rindarja e rrezikut, përkatësisht se si është bërë formimi i mjeteve për sigurim, e ketu kemi: a) Sigurues të cilët pagesen e obligimit e ndajnë reciprokisht, dhe shuma kalkulohet në bazë të asaj se sa është kontribuar, b) Siguruesit të cilët që më parë nga premitë e përcaktuara të sigurimit i plotësojnë obligimet nga sigurimi, që paraqiten gjatë periudhës derisa jemi të siguruar. 2) Sipas llojit të sigurimit që i ndërmarrin në mbulesen dhe barazimin e rrezikut, e atëherë ata mund ti grupojmë kështu: a) Sigurues universal, të cilët lidhin tona llojet e sigurimeve, b) Sigurues të specializuar, përkatësisht risigurues qe merren me punë nga sigurimi në një grup apo lloj, përkatësisht risigurimit (risigurimi i jetes, i automobilit, risigurimi kreditues etj) c) Sigurues të përzier, të cilët merren me sigurim dhe risigurim.

3) Sipas karakteristikave juridike, siguruesit mund të themelohen në mënyra të ndryshme: a) Institucione shtetrore, kur shteti është bartës i sigurimit, bartës mund të jenë edhe disa organe të shtetit (psh. Entet shtetrore të sigurimit). b) Sigurues privatë, kur bartës i sigurimit është siguruesi i vetmuar. Sigurues të këtillë si individ nuk ka por deri më sot është ruajtur korporacioni Lloyd’s, si korporacion i siguruesve privatë. Anëtarët e këtij korporaconi merren edhe me risigurim. c) Përsona shoqërorë-juridikë, siç janë bashkësitë e rreziqeve dhe bashkësit e risigurimit. d) Organizata kooperuese, sodomos te sigurimi reciprok me parimin e kontributit plotësues. e) Forma të ndryshme të shoqatave për risigurim, më së shpeshti shoqata akcionare, shoqata afariste dhe forma tjera të statusit juridik.

45

f) Klube për mbrojtje dhe kompenzim, si forma të posaçme të sigurimit reciprok. Edhe pse në shumë vende të botës rregullimim organizativë pothuajse nuk dallohet, prap se prapë kemi teori të ndryshme të ndarjes së institucioneve siguruese. Në mvarrësi prej organizimit shtetërorë atëherë kemi edhe format e ndryshme të aplikimit të formave të lartëpërmendura. Po qe se vështrojm Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Britanin e Madhe atëherë mund të vrejmë këto struktura: Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës organizatat që e bëjnë sigurimin, më së shpeshti grupohen keshtu: • Shoqata akcionarësh, • Shoqata për sigurime reciproke, • Sigurues reciprok, • Asociacione të Lloyd’s-it, • Agjenci shtetërore ose agjrnci qeveritare. Kurse në Britani të madhe situata është kështu: • Siguruesit e Lloyd’s-it, • Kompani reciproke, • Kompani aksionare, • Asociacione për kompenzim reciprok të dëmeve, • Shoqata reciproke inokse për sigurimin e jetës, • Vetësigurues, përkatësisht kompanivetjake për sigurim. Kurse në vendet e pazhvilluara zakonisht hasen tri forma të organizimit të siguruesve: 1) Kompani nacionale, 2) Kompani nacionale në bashkpunim me akcionarë të jashtëm, 3) Kompani të jashtme, që zakonisht punojnë si akcionare. Në vijim do i prezentoj do shënime nga shpërndarja gjeografike e kompanive për sigurim në botë në mënyrë tabelare, këto shënime janë të marruara nga “Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimet” dhe datojnë nga 1970-1984

46

1968

Në %

1982

Në %

Evropa

5 530

38.3

4 763

36.8

Amerika veriore

5 327

36.3

5 953

43.2

Amerika latine

1 006

7.0

834

6.5

903

6.2

425

3.3

1 087

7.5

872

6.7

604

4.2

454

3.5

14 457

100.0

12 941

100.0

Afrika Azia Australia Shuma tot. = bota

Shënime statistikore rreth institucioneve siguruese Po të mbështetemi tek libri i statistkor për vitin 2007 të “Institutit Internacional të sigurimeve”, po të shohim se cilat shtete udhëheqin toplisten e sigurimeve dhe risiguremeve do shohim si në vijim:

Nr

Shteti

Premi

Premi

Shuma

Ndryshimet

% nga

pasurie

jetësore

totale

nga viti

premit

paraprak

botërore

1

SHBA

$625,838

$517,074 $1,142,912

3.0%

33.36%

2

Japonia

100,523

375,958

476,481

-3.7

13.91

3

Britania e madhe

100,629

199,612

300,241

2.8

8.76

4

Franca

68,172

154,058

222,220

11.2

6.49

5

Gjermania

107,026

90,225

197,251

3.4

5.76

6

Italia

47,453

91,740

139,194

8.4

4.06

7

Koreja e jugut

24,085

58,848

82,933

20.5

2.42

8

Kanadaja

44,267

34,456

78,723

12.6

2.30

9

Hollanda

29,159

31,914

61,073

1.9

1.78

10

Spanja

34,757

25,518

60,275

7.6

1.76

Vërejtje* shumat në dollarë janë të dhëna në milion dollarë.

47

Nëqoftëse dëshirojmë të shofim se cila kompani është më e madhja nga qarkullimi vërehet se:

Rankimi

Kompania

Milliona $

Shteti

$118,937

Gjermania

1

Allianz

2

American International Group

97,987

SHBA

3

Berkshire Hathaway

74,382

SHBA

4

Munich Re Group

60,706

Gjermani

5

Zurich Financial Services

59,678

Zvicërr

6

State Farm Insurance Cos.

58,819

SHBA

7

Allstate

33,936

SHBA

8

Swiss Reinsurance

29,045

Zvicërr

9

Millea Holdings

26,979

Japoni

10

St. Paul Travelers Cos.

22,934

SHBA

48

Nëqoftë dëshirojmë të shohim humbjet më të kushtueshme nga bota e sigurimeve gjatë viteve 1970-2007, 2007, atëherë kemi:

Nr

Data

Shteti

Ngjarja

Humbjet në vlerën e dollarit për vitin 2007

1

Shba, Gjiri i Meksikos, Bahamat, Hurrikani Katrina; Përmbytje, dëmtim i 25.08.2005 Atlantiku verior platformave të naftës

2

23.08.1992 SHBA, Bahama

Hurrikani Andrew; përmbytje

23,654

3

11.09.2001 SHBA

Sulmet terroriste në Pentagon, Qendren botrore tregtare etj.

21,999

4

17.01.1994 SHBA

Termet (6.6

19,593

5

SHBA, Karibe, 02.09.2004 Barbados

Hurrikani Ivan; damtime në platforma të naftës

14,115

6

SHBA, Meksiko, 19.10.2005 Xhamajka, Haiti etj

Hurrikani Wilma; breshër, përmbytje

13,339

7

SHBA, Kubë , Gjiri i 20.09.2005 meksikos

Hurrikani Rita; përmbytje, damtime të platformave të naftës

10,704

8

SHBA, Kubë, 11.08.2004 Xhamajka

magnitude)

$68,515

Hurrikani Charley

8,840

Tajfuni 9

27.09.1991 Japoni

10 15.09.1989 SHBA, Portoriko etj.

Mireille/No. 19

8,599

Hurricani Hugo

7,650

49

ORGANIZIMI INSTITUCIONAL I INSTITUCIONEVE TË SIGURIMIT

Që të mund fillojmë të flasim për Institucionet e sigurimit, së pari duhet bërë ndarja e tyre në: 1) Punët në lëmin e sigurimit të pasurisë dhe përsonave me të cilat bëhet mbrojtja ekonomike, si lidhja dhe realizimi i marrveshjeve për sigurim të përsonave dhe të pasurisë, të marrëveshjeve për risigurim, si dhe me nërmarrjen e masave për pengimin dhe zvoglimin e rreziqeve që rrezikojnë pasuritë dhe përsonat e siguruar. 2) Punë të tjera në sigurim, që kanë të bëjnë me ndërmjetsimin dhe përfaqësimin në sigurim, incizimin e rreziqeve, vlerësimin e dëmeve, dhënja e ndihmës juridike si dhe shërbime tjera intelektuale dhe teknike lidhur me punët e sigurimit.

Çfarë ndikon në formen e organizimit tyre institucional?

Kemi disa kushte të cilat ndikojnë në formen e organizimit institucional të sigurimeve, e ato janë: 1) Niveli i zhvillimit të ekonomisë nacionale; 2) Karakteristikat e sistemit politik; 3) Karakteristikat e sistemit ekonomik; 4) Karakteristikat e sistemit social dhe sistemit të sigurimit social; 5) Shkalla e respektimit të ligjshmërive të prodhimit të mallrave; 6) Shkalla e zhvillimit të tregut financiar; 7) Traditat në lëmin e sigurmit të pasurisë dhe përsonave etj. Tek ne hasim këto forma të themelimit: 1) Shoqata akcionare për sigurim, 2) Shoqata publike për sigurim, 3) Shoqata për sigurim reciprok, 4) Shoqata vetanake për sigurim, 5) Shoqata të përziera për sigurim, 6) Pool-e për sigurim dhe risigurim. Ato mund të jenë të specializuara, të përgjithshme apo të përziera (një apo më shumë llojeve të sigurimit. 50

Shoqata akcionare për sigurim

Shoqata akcionare është formë organizative e shoqatës për sigurim në pronësi të akcionerëve. Ata kanë përgjegjësi të kufizuar dhegarantojnë me lartësinë e mjeteve të investuara në aksionet e tyre. Shoqatë akcionare për sigurim e themelojnë përsonat fizikë dhe juridikë të vendit, me miratimin e vendimit për themelimin e shoqatës akcionare dhe investimin e mjeteve iniciale përmes blerjes së akcioneve, në fondin fillestarë të shoqatës. Si tërsi ajo kryen këto punë: 1)

Përgatitë kushtet për sigurim dhe bënë listen e çmimeve të premive.

2)

Përgatitë mbrojtjen përmes bashkësigurimit dhe risigurimit,

3) sigurimit,

Përcelljen permanente të rezulltateve kopetente teknike sipas llojeve të

4) likuid,

Përcelljen përmanente të punës dhe të sigurojë se janë në gjendje të jene

5)

Përgatitjen e akteve të përgjithshme,

6) tërsi.

Si dhe punë tjera për funksionim të sukseshëm të shoqatës siguruese në

Kurse në nivel të bashkësive afariste bëhet: 1)

Lidhja e marrëveshjeve për sigurim,

2)

Plasimii disa rreziqeve në bashkësigurim dhe risigurim,

3)

Shikimi, vlerësimi dhe likuidimi i dëmeve,

4)

Investimi dhe plasimi i mjeteve monetare.

Mjetet e në shoqatën akcionare të sigurimit formohen nga premitë e sigurimit si dhe të hurave tjera.

Shoqatat publike për sigurim

Bashkësia shoqërore – politike mund të jetë themeluese e shoqatës për sigurimin e pasurive publike nga rreziku, i cili paraqet rrezik të përgjithshëm, përkatësisht nga rreziqet përtë cilat është aplikuar obligimi për sigurim. Ajo mund të zhvillojë veprimtarinë siguruese vetem në atë territor të asaj bashkësie shoqërore – politike e cila e ka themeluar. Ka të njejtat kushte dhe dispozita ligjore sikurse edhe shoqatat akcionare për sigurim.

51

Shoqatat për sigurime reciproke

Ato janë formë organizative tek e cila anëtarët shumëm e akcioneve e paguajnë që më parë, ndërsa lartësia ërfundimtare e akcioneve përcaktohet në fund të periudhës afariste. Karakteristikë e tyre është se janë joproftabile dhe se kur flasim pë sigurime jetësore, atë janë nr 1. Me dispozitat ligjore, pothuajse në çdo vend shoqatave të sigurimit reciprok iu është ndaluar që të merren me risigurime.

Shoqatat vetanake të sigurimit

Shoqatat vetanake të sigurimit janë shoqata në pronësi të korporatave të mëdha, dhe ato kanë për detyrë që eksluzivisht të merren me mbulimin e rrezikut të korporatave themeluese (pasurisë dhe punëtorëve). Zakonisht kanë të njejtat dispozita ligjore me shoqërit akcionare të sigurimeve. Karakteristikë e tyre është: • Shpenzimet më të ulëta, • Qasje në tregun risigurues më të lirë dhe më fleksibil, • Ofrojnë mbulesë për rreziqet që plasohen vështirë, • Fitimi i realizuar i betet të siguruerit, • Kanë lehtësira tatimore pasi që veprojnë në kuadër të korporacionit.

Shoqatat e përziera të sigurimit

Janë shoqata akcionare të sigurimeve. Atë mund ta themelojnë përsona juridikë shoqërorë të vendit me përsona juridikë dhe fizikë të vendit dhe nga bota e jashtme. Ndër karakteristika mund të cekim: • Përqindja vendoset më heret se sa do jetë vendore e ssa e botës jashtme, • Shuma e fondit fillestarë të sigurimit duhet të jetë më e madhe se sa shuma e fondit fillestarë pë shoqata të vendit. • Ajo nuk guxon të merret me sigurimin e jetes e as me pune nga lëmi i risigurimit. 52

Pullet për sigurime dhe risigurime

Me fjalën pul të siguruesve dhe risiguruesve nënkuptohet marrveshja dhe bashkimi i siguruesve për bashkimin e kapaciteteve dhe bashkëpunimin në pikpamje të ndarjes dhe bartjes së rrezikut, ndarjes në fushën e sigurimit për shkak të forcimit të funkcionit mbrojtës së sigurimit, i cili rrezullton nga potenciali i shtuar dhe i përbashkët financiarë. Ai themelohet me marrveshjen për themelim. Duhet të kemi dy apo më shumë organizata të sigurimit që e themelojnë pulin. Ata veprojnë si bashkësi, përfaqësuesit e zgjedhur të pullit paraqiten para të siguruarve, dhe nënshkruajnë marrveshjen për sigurim, kurse ne polisen e sigurimit shënohen të gjithë emrat e siguruesve. Por në ekonomi të pazhvilluara dhe me infrastrukturë juridike të dobët, aty ku korrupcioni mbizotëron këto janë forma të thjeshta kartele.

Klubet për mbrojtje dhe kompenzim

Në lundërimin ndërkombëtarë sigurimi i pronarëve të anijeve është mjaft i komplikuar, meqë gërshëtohen interesa të shumta të faktorëve të cilët marrin pjesë në këtë. Siguruesit nuk mbulojnë rreziqe të këtilla. Sot çdokund në botë përgjegjësia e pronarëve të anijeve që marrin pjesë në lundrimin ndërkombëtarë mbulohet me sigurim reciprok të vetë pronarëve të anijeve dhe me përcaktimin e dëmit të bërë për të gjithë antarët e shoqatës së pronarëve të anijeve. Këto klube veprojnë në bazë të reciprotetit. Në vend të premive për sigurim, antarët e klubit paguajnë kontribute. Një pjesë e kontributeve paguhet më parë dhe përcaktohet në bazë të elementeve të caktuara (numri i anijeve, llojit të anijeve, madhësisë etj). Mandej në fund të periudhës vepruse, bëhe kalkulimet dhe atë pjesë që duhet shtuar, shtohet me paguarjen e kontributit shtesë. Ndodh shpesh që këto klube të organizohen në Pulle (Pool), kështu që të jenë më të fuqishme si nga ana financiare poashtu edhe nga ana intelektuale-juridike, pasi që dihet që shumë shpesh në të drejten ndërkombëtare shpesh kemi edhe kërkesa pë zhdëmtim që janë të paarsyeshme apo të stërmëdha.

53

54