Mediji, Religija, Nacionalizam i Tranziciona pravda

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA Dubravka Valić Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić

Urednik Nikola Knežević Zbornik je objavljen u okviru edukacionog programa Uloga Reli­ gije u pomirenju i Tranzicionoj pravdi, pod pokriviteljstvom Na­ cionalne zadužbine za demokratiju (NED).

CIP – Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 316.774:[2+323.1(497.11)(082) MEDIJI, religija, nacionalizam i tranziciona pravda / [priredili Dubravka Valić-Nedeljković ... et al.]. - Novi Sad : Centar za istraživanje religije, politike i društva : Odsek za medije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, 2016 (Novi Sad : Topolino štampa). - 151 str. : ilustr. ; 24 cm Radovi na više jezika. - Radovi su izloženi na konferenciji “Mediji, religija, nacionalizam i tran­ ziciona pravda”, održanoj 22-23. maja 2016., u Beogradu. - Tiraž 300. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz pojedine radove. ISBN 978-86-89419-06-1 1. Konferencija “Mediji, religija, nacionalizam i tranziciona pravda” (2016 ; Beograd) a) Mediji - Religija - Srbija - Zbornici b) Mediji - Nacionalizam - Srbija - Zbornici COBISS.SR-ID 305578759

Copyright © CIRPD 2016.

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA Priredili Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić

Centar za istraživanje religije, politike i društva Odsek za medije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu Novi Sad, 2016.

SADRŽAJ

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA Vjekoslav Perica ESTABLISHED RELIGIOUS NATIONALISM AND ITS OPPOSITION IN CROATIA AND BOSNIA..................................... 9 Zlatiborka Popov Momčinović Vladimir Klačar KOLEKTIVNA MEMORIJA – IZMEĐU VIKTIMOLOGIJE I TRANSFORMACIJE DRUŠTVA: NARATIVI CRKAVA U BIH.................... 28 Danica Igrutinović CARU BOŽIJE: JAVNI ISTUPI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U VEZI SA PARADOM PONOSA I PITANJEM ABORTUSA U TOKU 2014. GODINE................................................................................... 41 Sergej Beuk DIGITALNI MEDIJI KAO MISIOLOŠKE PLATFORME MALIH VERSKIH ZAJEDNICA U SRBIJI: HRIŠĆANSKI INTERNET RADIO „HRAST“......... 53 Vladimir Kolarić RELIGIJA I POMIRENJE U FILMU „ISCELJENJE“ IVANA JOVIĆA........... 64 Srđan Sremac R. Ruard Ganzevoort EROTIZOVANI NACIONALIZAM: TEORIJSKA PROMIŠLJANJA O ODNOSU RELIGIJSKOG I SEKSUALNOG NACIONALIZMA................ 76 MEDIJI, EKSTREMIZAM I KULTURA SEĆANJA Dubravka Valić Nedeljković ULOGA JAVNIH MEDIJSKIH SERVISA U PROMOCIJI NACIONALIZMA I EKSTREMIZMA U KONTEKSTU REGIONA ZAPADNOG BALKANA.................................... 87 Boris Varga Aleksandar Mudri MEDIJI, POLITIČKI AKTERI I EKSTREMIZAM U SRBIJI I NA KOSOVU................................................................................. 101

Milica Dimitrijević (NEO)NACIONALIZAM KAO SAVREMENI IDEOLOŠKI DISKURS PAR EXCELLENCE: KSENOFOBIJA I ANTIIMIGRACIONIZAM.............. 115 Jelena Đureinović ISTORIJSKI REVIZIONIZAM ILI PREVLADAVANJE AUTORITATIVNE PROŠLOSTI? MEDIJI I SLUŽBENA POLITIKA SEĆANJA NA DRUGI SVETSKI RAT U SRBIJI......................... 128 Dinko Gruhonjić DESET GODINA REKOM-A: ISTORIJAT NAJVEĆE INICIJATIVE CIVILNOG DRUŠTVA NA POSTJUGOSLOVENSKOM PROSTORU............139

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Vjekoslav Perica

University of Rijeka, Croatia

UDC 323.118:27(497.5) 323.118:27(497.11) 323(497.5)”1991/1995”

ESTABLISHED RELIGIOUS NATIONALISM AND ITS OPPOSITION IN CROATIA AND BOSNIA1 Introduction Since 2011, influential contemporary philosopher Slavoj Žižek has argued that one of most vigorous nationalistic forces across the post-Yugoslav space is the Catholic Church of Croatia. “15 years after the 1991-1995 war in Croatia and Bosnia and Herzegovina,” Žižek said in a 2011 London lecture, nationalisms in the Balkans did not subside. On the contrary, in some cases they grew even more extremist. Yet it is no longer Serb but Croat nationalism that seems the most forceful. Its major characteristic, according to Žižek, is Catholic clerical­ ism. In Žižek’s words, “the darkest political force in the region, as far as I can see now, is the Croatian Catholic Church. . .It is absolutely, openly pro-Ustasha. Church leaders refuse to distance the Church from this fascist ideology even in a purely symbolic, trivial way...” 2 In several subsequent interviews and lectures Žižek went on to argue in a similar vein, by saying, among other things, that “present-day Croatia is a Catholic clericalist nationalistic state, an exemplary case of the return of dark medieval clericalism to Europe.” In a recent lengthy interview with the German weekly Der Spiegel, Žižek said that contemporary Croatian Catholicism is not a religion, religious faith, or supernatural belief, but a nationalistic ideology and a political-cultural project. In his words, “our opponent isn’t really religion. For example, Živko Kustić, a Croatian Catholic nationalist priest, declared Catholicism to be a symbol of the fact that people are not prepared to renounce their national and cultural legacy -- “the whole Croatianness.” This statement makes clear that it is no longer an issue of faith and its truth, but rather a political-cultural project. Religion here is just an instrument, an indicator of collective identity. It is about how much public one’s own side controls, the amount of hegemony “our” side exerts. That’s why Kustić approvingly quotes an Italian communist who claims, “I am an atheist Catholic.” That is also why Norwegian mass murderer Anders Breivik, who 1 A version of this article was presented at International Conference “Media, Religion and Transitional Justice” at University of Novi Sad, Serbia, 22 May 2015. I would like to thank scholars of religion Zoran Grozdanov and Srdjan Sremac, for comments and suggestions. 2 Slavoj Žižek, “The Silent Voice of a New Beginning” lecture at the Birkbeck Institute for the Humanities, London, UK, on the 20th November 2011. http://backdoorbroadcasting.net/2011/11/ slavoj-zizek-the-silent-voice-of-a-new-beginning/

9

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

himself is not very religious, referenced the Christian legacy as a foundation of European identity...”3 While Žižek’s thesis is overall correct and even the metaphors “dark” and “medieval” do not seem exaggerated insofar as Croatian Catholicism is at this moment presumably the most nationalistic, clericalist right-wing Catholicism in the world; it is not sufficiently thorough and properly placed in a wider so­ cial and historical context. The emphatic ethnic nationalistic course is novelty, mostly the result of the 1991-1995 war and the nationalistic homogenization under the regime of Franjo Tudjman. Otherwise, the Church of Croatia was never monolithic. Its various factions differed over various issues including church-society and church-state relations, interfaith relations, and the ap­ proach to the national emancipation project.4 In addition, the contemporary clerical nationalistic turn initiated from above as the episcopate moved close to Tudjman and his Croatian Democratic Union, also provoked opposition from below. In some cases, the new dissent has been more radical than any earlier form of anti-establishment tendency from within the church. In addition, the Croatian Church’s role can be properly understood only in the context of the Balkan conflict observed at least from the 1980s to the present. During this pe­ riod, the dynamics of ethnic nationalist movements often shifted gear varying from the initially reserved and cautious Church to a militant one and the other way around. However, the contemporary Croatian nationalist movement was not an isolated occurrence but a factor in a dynamic interaction with other na­ tionalist movements among which Serbian nationalism has played a key role.

From a Cautious Challenger To Yugoslav Communism To the Co-Ruler of the Croat Nation Socialist Yugoslavia (SFRY) was the only Eastern European country in the Cold War era that normalized relations with the Vatican in 1965 and since 1970 main­ tained diplomatic relations. While progressive clergy inspired by the Second Vatican council welcomed the change and worked on issues such as upgrad­ ing interfaith dialogue, ecumenical relations and dialogue with non-believers, the largely conservative nationalist bishops exploited the favorable climate for a gradual advancement into public sphere promoting ethnic nationalism. The re­ gime was forced to tolerate a series of Church-sponsored massive historical an­ niversaries and jubilees called “Thirteen Centuries of Christianity of the Croat 3 Der Spiegel interview with Slavoj Žižek: “The Greatest Threat to Europe Is Its Inertia.” In­ terview conducted by Romain Leick, Spiegel Online International, March 31, 2015, http://www. spiegel.de/international/zeitgeist/slavoj-zizek-greatest-threat-to-europe-is-it-s-inertia-a-1023506. html 4 See Perica, Balkan Idols, pp. 3-16, 17-42, 56-73, and 165-185.

10

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

People” (1975-1984). Working cautiously against the communist regime while also competing with the similar strategy of advancement in public sphere and championing ethnic nationalism managed by the Serbian Orthodox Church, Croatian Catholicism entered the pre-war crisis of the 1990s under an unofficial label “the Church of the Croats”, a fully mobilized leader of Croatian national­ ist movement.5 This Croatian national Church and the rival Serbian Orthodox Church with the third largest religion in the post-Yugoslav space, the Islamic Community of Bosnia and Herzegovina, participated as key members of the warring ethnic blocks in the 1991-1995 war in Croatia and Bosnia-Herzegovi­ na.6 While Croats, Serbs and Bosniaks came out of the war as traumatized and impoverished losers that will never recover to the level of prosperity and stabil­ ity they used to enjoy under mature socialism; the three clerical organizations allied with leaders of ethnic nationalist parties became the winners, members of the new privileged governing castes and wealthy elites. The Catholic Church in Croatia grew even stronger under the regime of the nationalist historian Franjo Tudjman (1990-1999) and continued the nation­ alization project in the post-Tudjman era. After Tudjman, the Church did all it could to secure continuous stay in power for the nationalist Croatian Demo­ cratic Union founded by Tudjman. During two terms in power of the left-center coalitions, (2000-2003 and 2012-2015) Church leaders would label the demo­ cratically elected government as “traitorous”, “unpatriotic,” and “against the peo­ ple”. The Church did not even tolerate the two leftist terms but openly backed the right wing opposition including movements that could be best described as coup d’ etat attempts. The first coup attempt took place in 2000 and was resolved by the energetic president Stjepan Mesić with discrete help of Vatican diplomacy. The most recent one shook Croatia in May 2015 when a group of war veterans took to the streets of the capital Zagreb challenging the incumbent government, clashed with police, and found shelter in a church. Each putsch involved promi­ nent display of religious symbols, public prayers, and priestly assistance. Al­ though Croatian nationalist ideology insists that Croatia belongs to Western Eu­ ropean civilization (thus to differ from Orthodox Serbs and Bosnian Muslims), the post-communist Croatia is more analogous to Central and South American countries of the 1950s and 1970s than to Western Europe. Since 1990, Croatia has never become successfully democratic. The Catholic Church is presumably the most influential anti-liberal social force. It has never accepted democratically elected officials lacking the Church’s approval. Under Tudjman, Croatia inaugurated a system analogous to “national Ca­ tholicism” (Nacionalcatholicismo) as designed by Francisco Franco in Spain 5 6

Perica, Balkan Idols, chapters 4, 9 and 10. See Paul Mojzes, ed. Religion and the War in Bosnia. (Atlanta, Ga.: Scholars Press, 1998). 11

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

from 1939-1975.7 In a weak state with unfinished nation building process, the Church seems as the only relatively solid national institution and history the key substance of national identity. Accordingly, it would be a mistake to con­ sider Croatian national identity solid thanks to the Church and its consecrated myths, cults and liturgies as mechanisms for management of historical contro­ versies and traumas. On the contrary, as the Spanish case shows, in Spain, a chronically weak state, a divided and largely undemocratic political class, and an increasingly polarized social and political climate impeded the construction of an effective system of national education and the emergence of a consensus on the shape and meaning of the Spanish national past. This in turn contributed to one of the most striking features of modern Spanish political and cultural life--the absence of a strong sense of Spanish, as opposed to local or regional, identity.8

So, the post-Tudjman Croatia resembled Spain following Franco’s death when coup attempts threaten democracy while the “historical amnesia” project faced manipulations with trauma, revision, and controversy. In Croatia today, the national Church (and perhaps, the national football team) are the most popular social institutions that enjoy more legitimacy than the state. The Catholic Church, however, is not just a state within state; it is a force above the state. In 2004, a senior Vatican diplomat described Croatia as “the most Catholic nation in Europe.”9 The church earned this status above all thanks to the preservation of the ethnic nationalist cause under commu­ nism and assistance to the ethnic nationalist party, Croatian Democratic Un­ ion (HDZ), in its rise to power after the changes of 1989-1990. Since then the so-called “Church of the Croats” and the HDZ party have virtually co-ruled the nation. The nationalist president Franjo Tudjman (1990-1999), promoted the Church into national co-founder and the Church consecrated Tudjman’s personality cult as the nation’s “founding father.”10 Tudjman’s successor as HDZ president and Prime Minister from 2003-2009, Ivo Sanader, as promi­ nent Catholic layman, received the Church’s backing during his premiership. Sanader was later sentenced for corruption and criminal privatization to 10 years imprisonment and is now in jail but the Church never explicitly con­ Vjekoslav Perica, “The Catholic Church and Croatian Statehood.” In Vjeran Pavlaković, ed., Nationalism, Culture and Religion in Croatia since 1990. The Donald W. Treadgold Papers in Russi­ an, East European and Central Asian Studies, No. 32 (November 2001), pp. 55-70. 8 Carolyn P. Boyd. Historia Patria: Politics, History, and National Identity in Spain, 1875-1975 (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1997). Cited from http://www.pupress.princeton.edu/ titles/6199.html 9 Vjekoslav Perica, “The Most Catholic Country in Europe? Church, State and Society in Con­ temporary Croatia.” Religion, State and Society, Vol. 34, No. 4 (2006), pp. 311-346. 10 Ivo Goldstein and Slavko Goldstein, “Revisionism in Croatia: The Case of Franjo Tudman”, East European Jewish Affairs, Vol. 32, No.1, (2002), pp. 52-64. 7

12

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

demned his crimes. Although Church leaders have sporadically voiced con­ cern over growing poverty in society, the Church itself has become one of the wealthiest institutions and major beneficiaries of the system popularly referred to as “criminal privatization.”11 Church leaders also gladly receive donations and public statements of faith even from some of the most unpopular pub­ lic figures, for example, from Milan Bandić, the corrupt mayor of Zagreb, or Zdravko Mamić, the arrogant owner of the “Dinamo” Zagreb football team, both of whom publicly pose as faithful Catholics and ardent patriots accord­ ing to the standards of patriotism inaugurated by the Tudjman and Sanader regimes. As the Tudjman rule neared conclusion, the authoritarian leader worked together with the Vatican on the state religion project. Four treaties between Croatia and the Vatican signed in 1998, established the Church as a national institution, Tudjman’s co-ruler and tutor of society. Among other privileges, the Church annually receives substantial amount of cash from all taxpayers regardless of their religious (non) affiliation, plus additional payments for res­ titution of nationalized property, religious schools’ instructors, parishes and monasteries.12 The Church also exercised control over public schools, the mili­ tary and police forces. For example, according to military personnel’s private testimonies addressed to human rights groups, everyone on active duty, re­ gardless of religious affiliation, is forced to attend patriotic pilgrimages and processions. Furthermore, the Church’s pressure regarding the abortion issue forced five leading national hospitals to start refusing abortion requests due to physicians’ conscience objection (while some of them continued perform­ ing abortions in private practice). A Croatian columnist has recently written that Croatia is one of the only two European countries in which women today have less rights and equality than ten years ago. He argues that, “the factors responsible for the worsening of women’s position in society are: capitalism, economic crisis and the Catholic Church...”13 Similarly, Croatian feminist au­ thor Đurđa Knežević, stated in a recent interview that the Catholic Church of Croatia is probably the most conservative among traditionally conserva­ tive Catholic countries, specifically, more conservative than the Church in Ire­ land. “The influence of the Church on citizens’ worldview and values here is enormous,” Knežević argues, “while at the same time civic values and public 11 “Ailing Croatia: A Mighty Mess. Croatia is the EU’s Newest Basket Case.” The Economist, July 26, 2014. 12 According to a Croatian government report in November 2014, the Church received from the State over the last 10 years a total of 3 billion in Croatian national currency the kuna (HRK) plus additional payments for nationalized property, parishes and instructors of catechism. In the same period all other religious organizations in Croatia received from the state 200 million kunas. According to daily newspaper Večernji list, 14. Nov. 2014 p. 8. 13 Jurica Pavičić,”U Hrvatskoj je sve teže biti žena”, Jutarnji list, 31.Oct. 2014, p. 33.

13

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

opinion are weak. The Croat clergy are hardline conservatives, they find the reformist and well-meaning incumbent pope annoying...”14 Incidentally, the influential Croatian conservative Catholic movement “In the Name of Family” (U ime obitelji) has recently lobbied in Ireland trying to unsuccessfully influ­ ence the Irish plebiscite on same-sex marriages. Consequently, as the earlier most conservative Ireland turned progressive, the movement “In the Name of Family” succeeded in the 2014 Croatian referendum on the same issue seeking even a Constitutional amendment in order to ban same-sex marriages. One of the most striking features of contemporary Croatian nationalism is historical revisionism according to which the pro-Nazi Ustasha losers from the Second World War became victims and subsequent winners. According to the Church, no genocide took place in the pro-Axis Independent State of Croatia and no church leader or clergy collaborated with the Ustasha regime. The war­ time archbishop of Zagreb, Alojzije Stepinac, imprisoned by the communists was made a martyr. Likewise, 200 military chaplains that served in Ustasha combat units that the communists executed for assisting the Ustasha in war crimes and crimes of genocide are commemorated as victims of communism. Church leaders either deny or relativize the Ustasha genocide, Holocaust, and crimes against Serbs, Jews, and Croat antifascists. 15 Meanwhile, ever since the Tudjman era, the semi-official church newspaper Glas koncila [Voice of the Council] has published revisionist articles and interviews about the Holocaust while readers’ letters to the editor and sometimes even editorials and columns entail attacks on Jews, freemasons, communists, homosexuals, Serbs, and an­ tifascist Croats. In 2015, the Church officially registered and funded the as­ sociation “The Triple Myth of Jasenovac” led by a senor Catholic cleric. This association’s mission is to argue that the World War II concentration camp of Jasenovac run by the Croat fascist Ustasha regime where between 100,000-250, 000 Serbs, Jews, Romani and Croat antifascists were tortured and murdered, is actually a myth, an anti-Croat conspiracy plotted by Serbs, Jews, and com­ munists. The Church implies that postwar crimes of communism against Croats have been worse than Ustasha crimes. However, some Catholics are prepared to condemn Ustasha crimes. For example, the historian Ivo Banac describes the Ustasha regime as authoritarian, criminal and pro-Nazi but he views the “Feministica i književnica Đurđa Knežević: Crkva u Hrvatskoj konzervativnija je i od one u Irskoj”, Novi list online edition, novilist.hr, 17. svibnja 2015, http://www.novilist.hr/layout/set/ print/Kultura/Knjizevnost/Durda-Knezevic-Crkva-u-Hrvatskoj-konzervativnija-je-i-od-one-uIrskoj 15 See Ivo Goldstein, Slavko Goldstein. Holokaust u Zagrebu (Zagreb: Židovska općina: Novi Liber, 2001); Slavko Goldstein. 1941.: godina koja se vraća. 2nd ed. (Zagreb : Novi Liber, 2007); Paul Mojzes, Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century. (Lanham, Md: Rowman & Littlefield, 2011). 14

14

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Church in Croatia as an autonomous moral factor that opposed fascism and communism alike.16 In contrast to Banac, who, as a publicly declared Catholic, at least condemns Ustasha crimes, the official Church never completely and explicitly condemned Ustashism while attacking antifascism and communism as major threats almost daily for more than three decades now. This tendency reached a pinnacle at the May 16 commemoration at Bleiburg. This obscure episode behind the Victory in Europe commemorates the Partisan capture of retreating NDH forces at the Austrian border. The Partisan justice and revenge the nationalist narrative constructs as a myth of heroism, betrayal and suf­ fering of patriotic Croat fighters and innocent civilians. The Church led the Bleiburg tribute and boycotted the government-sponsored commemoration of the 70th anniversary of Second World War’s end held at the memorial site of the World War II Ustasha concentration camp Jasenovac. Speaking to a crowd of 50,000 at the Bleiburg field, Cardinal Archbishop of Zagreb Josip Bozanić showed compassion for the victims of antifascist revenge against fascists but no hint of compassion for the victims of Croatian fascism; he spoke about evils of Nazism and fascism in Europe but never labeled the Ustasha regime as evil. For him, contemporary ethnic nationalism and the rise of the far right in Cro­ atia is invented and exaggerated by the heirs of the communists and should not worry the Church – its primary concern is the currently governing left-wing coalition that allegedly conceals the truth about the Bleiburg massacre and the awakening of a new antifascism in Croatia.17 To summarize, since the 1970s, the Catholic Church of Croatia has been the main channel and until the ascent of the Tudjman party the only institu­ tionalized form of Croat ethno nationalistic mobilization. Consolidated with the ruling Croatian Democratic Union and established as a state religion un­ der Franjo Tudjman’s presidency 1990-1999, Croat national Catholicism has since become a national ideology and cultural project rather than a religious faith, to borrow Žižek’s term. The pressure of this chauvinist ideology and powerful institution on society has increased under the incumbent left-center coalition seeking its overthrow and a permanent rule for the political succes­ sors of Tudjman. However, not all the clergy and active laity approved of the religious ideology and Church practice that came out of the alliance between the bishops and the Tudjman regime. Actually, the bishops, split roughly in two factions between conservative nationalists and moderates, have not always 16 Ivo Banac, Hrvati i Crkva. Kratka povijest hrvatskog katoličanstva u modernosti. (Zagreb i Sarajevo: Profil, Svjetlo riječi, 2013), pp. 86-99. 17 “Bozanić na Bleiburgu: Vladaju li u Hrvatskoj snage koje ne žele otkriti istinu o Bleibur­ gu?“ Internet portal Dnevno.hr, on May 18, 2015, at http://www.dnevno.hr/vijesti/hrvatska/bo­ zanic-na-bleiburgu-za-ono-sto-ne-mogu-izreci-ljudske-rijeci-bozja-je-rijec-ipak-dovoljno-sna­ zna-801411

15

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

been in concord on all issues.18 The largest faction within the episcopate, no­ tably represented by the Cardinal Archbishop Josip Bozanić, could be labeled “conformists.” Anyhow, recently the most prominent in the media have been some bolder figures outside the mainstream of the episcopate. For example, on the far right is the neo-Ustasha hawk Bishop Vlado Kosić of Sisak. By, contrast, among the moderates, the most liberal seems the Bishop from Dubrovnik Mato Uzinić known for his ecumenical meetings with Serb Orthodox bishops and a recent campaign against corruption in the Church. In addition, there are further divisions in the Church, such as notably, autonomous theologians and progressive clerical circles; leftist and progressive Catholics and radical con­ verts. As argued earlier in this article, the Catholic Church is not monolithic but a rather heterogeneous structure in which there are individuals, groups, and circles that not only differ from the conservative establishment but also dissent or turn radical due to various reasons. The following are several such exemplary cases in contemporary Catholicism in Croatia and Bosnia-Herze­ govina.

Autonomous Church Circles: From “Krščanska Sadašnjost” to Sarajevo Franciscans In the wake of the Second Vatican Council, Croatian Catholicism engendered the most progressive theological circle in history of religions of the western Balkans. The Zagreb-based theological circle and publishing house Krščanska sadašnjost [Christian Contemporaneity] and the clerical association “Good Shepherd” from Sarajevo publishing the theological journal “Jukić”, advanced dialogue with the government and with other faiths and voiced criticism of ethnic nationalism and clericalism in the Church. Successors of these progres­ sive Church circles emerged in the 1990s among the Franciscans of the “Silver Bosnia” province, notably faculty members in the Theological College and the Svjetlost riječi or “Light of the Word” religious journal in Sarajevo, BosniaHerzegovina. During the wars of the 1990s and afterward, Petar Andjelović, Ivo Marković, Ivan Šarčević, Ivan Bubalo, Marko Oršolić, Drago Bojić and Petar Jeleč, among others, criticized the international management of the war and peace in B&H, politicization of religion and sacralization of politics, eth­ nic nationalist parties, corruption, and historical revisionism. As antiwar and human rights activists these priests sided with the principal victims of war regardless of their ethnicity and religious affiliation: refugees and forcibly ex­ pelled, families survivors of genocide and ethnic cleansing, multiplying num­ See Vjekoslav Perica, “The Most Catholic Country in Europe? Church, State and Society in Contemporary Croatia.” Religion, State and Society,( Oxford, UK), Vol. 34, No. 4 (2006), pp. 311346. 18

16

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

bers of impoverished and jobless, and so on. As supporters of a united Bosnia -Herzegovina, the Franciscans joined massive street protests in February 2014 demanding revision of the Dayton Accords that sanctioned partition along ethnic lines brought about by criminal practices of ethnic cleansing and geno­ cide in the war of 1992-1995. These Catholic Croats earned such confidence from the country’s majority Muslim community and from moderate Orthodox Serbs, secularists, and atheists that after the war citizens would name Francis­ can leaders as candidates for state presidency, but the friars declined due to their order’s regulations prohibiting clerics to execute political offices. The Bosnian Franciscan theologian Ivan Bubalo went public as a radical critic of the international management of the war in Bosnia and Herzegovina and expanded his criticism on ethnic nationalist parties and clerical elites. In his essays published by the radical Croatian journal Feral Tribune in aftermath of the Dayton agreement, Bubalo wrote about “Dayton peace as a debacle of our arrogant western civilization.”19 Dayton, he says, “imposes a peace based on injustice, plants seeds for future wars, rewards the aggressor and punishes victims of aggression”; “leads to a permanent territorial partition unless refu­ gees return in significant numbers which is unlikely”; and “unmasks the post­ modern western humanitarian interventionism as a fraud for the victims of aggression who naively expect relief and justice from such interventions.”“ Here in Sarajevo during the war,” testifies Bubalo, “we could daily observe all those numerous western humanitarian workers and foreign mediators who walk around seeking not how to help the victims but how to obtain for them­ selves some kind of their own selfish gains, or how to carry out propaganda and show themselves off in the mass media”. Nevertheless, Bubalo pledges that the Franciscan theological school at Sarajevo will not abandon its mission of contributing to cultural, civilizational and spiritual revitalization of the city. . .20 Bubalo criticizes the Catholic church for “often functioning by the logic of state or national interest thinking that it thus serves the people or ethnicnational community in which it is rooted although state and national interest and interest of the people are not always congruent.”21 “If nation substitutes for God by becoming the only one and absolute,” Bubalo argues, “then, all hu­ man values and criteria are subjugated to the following one supreme principle which is national interest and reason of state.”22 Bubalo admits that a Church, including Catholicism which should be universal, is often dedicated to the de­ Quoted from Boris Pavelić, Smijeh slobode: Uvod u Feral Tribune. 2nd. ed. (Rijeka: Adamić, 2015), p. 304. 20 Ivan Bubalo, Minima varia: mali razgovori s vremenom. (Rijeka: Ex libris, 2012), pp. 312-315. 21 Ibid., p. 325. 22 Ibid., p. 231. 19

17

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

fense and construction of nationhood, as churches in the Balkans usually are, thus becoming alienated from the character and mission Christianity.” Church leaders, in such a church, run the risk of becoming power hungry, because, Bubalo writes, “the will for power cannot be put away like an overcoat at the doorstep not even at the gate of a sacred space where life is dedicated to God... therefore, the dilemma is either God or Nation for the two cannot go hand in hand as equals; for a Christian, the question of primacy must be clear...”23 Another Bosnian Franciscan monastic leader, Ivan Šarčević, also voiced the disappointment with the West growing in Bosnia and Herzegovina dur­ ing the 1992-1995 war. “In the case of Bosnia,” Šarčević writes, “Europe made concession to evil... since, European politicians have lived in some sort of a corrupt peaceful conscience, in a spiritual despair, in absence of a vision, be­ cause they doubted their mission regarding the Bosnian war fearing lest they be blamed for a new colonialism... ”24 Like his brethren, Šarčević blames Ser­ bian nationalism for starting the war and perpetrating genocide in Bosnia and Herzegovina. Yet he is no less critical of Croatian and Muslim nationalisms particularly the former because of the compassion he expresses for the Mus­ lims as the principal victims of war that suffered the gravest losses. According to Šarčević, leaders of Croat ethnic parties in Bosnia and Herzegovina have constantly exercised traitorous and immoral politics.25 In his view, the lead­ ers of Croat and Serb ethnic parties in Bosnia and Herzegovina are two of a kind: “If, according to Nietzsche, a nihilist is actually a powerful man with no compassion for the weak, nihilists are also leaders of Bosnian ethnic parties, such as the Croat Dragan Ćović and the Serb Milorad Dodik. Their policies follow in the footsteps of Tudjman and Milošević having no compassion for the suffering people and victims of the war... Dodik and Ćović play Nietzsche’s Overman who is above justice. Dodik does this in a vulgar and brave way and Ćović imitates him in a more subtle fashion, both using sarcastic and cynical humor and both eventually bring about brutal consequences.”26 The Franciscan historian Petar Jeleč wrote a doctoral thesis about the Catholic Church in the Independent State of Croatia during World War II. As a columnist for independent journals and internet portals or through inter­ views he frequently speaks publicly about historical revisionism in contempo­ rary Croatia. For Jeleč it is clear that “the Ustasha state was founded on crime, the Ustasha leader Ante Pavelić was a traitor to his people, the Independent Sate of Croatia is an episode from history of the Croats that caused many in­ nocent victims.” However, he rejects generalizations about the entire Catholic Ibid., pp. 230-231. Ivan Šarčević, Zečevi, zmije i munafici. (Sarajevo and Zagreb: Synopsis, 2014), p. 127. 25 Ibid., p. 190. 26 Ibid., p. 112. 23 24

18

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Church as an accomplice in crime. He argues that many Croat Catholic clergy refused collaboration and some opposed the Ustasha regime. He also points out that the role of the Archbishop Stepinac is hard to examine impartially and critically because the Church made him into a saintly cult while the op­ posite yet radical perspective adopted by Serb nationalists and communists view him as a war criminal. 27 Regarding the Franciscans’ support for a united multiethnic Bosnia-Herzegovina, Jeleč voices disappointment with the Catho­ lic Church that never condemned Croat crimes in the war with Muslims trig­ gered by Croat extremists in an attempt to establish a Croat enclave similar to the Serb republic in Bosnia.28 Ivan Šarčević voices similar views about the Ustasha state. He points out that the Franciscan order issued regulations prohibiting friars membership in the Ustasha movement but some priests disobeyed it, joined the Ustasha, and committed crimes. Regarding the post-communist Croatia, Šarčević is vehemently critical of the influence of the nationalistic right on the official Church. The right-wing propaganda retaliated by accusing the order and in particular the Franciscans in the faculty of the School of Theology in Sarajevo, for collaboration with Titoism through the regime-friendly “Good Shepherd” clerical association. Šarčević explained that Croat Catholics’ participation in the interfaith and Christian-Marxist dialogue was crucial in the quest for eth­ nic harmony, particularly in the multiethnic and religiously diverse BosniaHerzegovina. Šarčević restated Franciscans’ criticism of the Dayton Accords. In his view, it ended the war but did not end or reverse ethnic cleansing and gradually legalized the results of genocide. Thinking of Bosnia’s future in a wider global context, Šarčević affirms Bosnian Franciscans’ sympathy for the liberation theology. In a recent interview, says Šarčević that “nationalism and capitalism today devour the heart and soul of the Church...”29 All things considered, it did not come as a surprise when in February 2014 the Franciscans of Sarajevo and other friars of the “Silver Bosnia” province, openly backed massive popular protests spreading throughout Bosnia-Her­ zegovina against the corrupt domestic politicians and the ineffective foreign post-conflict management. The friars of Sarajevo marched together with re­ bellious students and other Bosnians rising voices against the corrupt, unjust, and unworkable system. They called for radical social and economic reforms 27 Petar Jeleč, povjesnicar i teolog, “Bozanić se trebao ispričati”, Globus, 23 Oct. 2014, at http:// globus.jutarnji.hr/hrvatska/bozanic-se-trebao-ispricati 28 Fra Petar Jeleč, “Herceg-bosnia and NDH are founded on crime”, 19 Nov. 2013, http:// www.e-novine.com/stav/94021-Herceg-Bosna-NDH-utemeljene-zloinu.html?print 29 Razgvor - Fra Ivan Šarčević, 28 Jan. 2014 at Lupiga internet portal, http://lupiga.com/vi­ jesti/razgovor-fra-ivan-sarcevic-nino-raspudic-je-svodnik-masa-covjek-bez-morala-i-znanjapovijesti?page=5

19

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

and complete reintegration of the country including the revision of the Day­ ton Accords. These Catholic friars, with a few lower Muslim clergy, were the only prominent representatives of the major domestic religious organizations participating in this democratic movement. The protests failed to change the course of the post-conflict misery and social decay but the Franciscans did not give up their struggle for a renewal of the country hit hardest by the Bal­ kan wars of the 1990s. Most recently, in a publication widely red in the whole region, they used humor to promote interethnic and multi-confessional coop­ eration. The publication is a collection of jokes, anecdotes, and a comic book “The Friars of Bosnia – in Their Own Way.” The author is the priest, writer, and cartoonist fra Tomislav Brković who is currently abbot of the Rama monastery in central Bosnia. He said in an interview: That’s not a product of my own wit, I just collected stories, listened to the people, after all, we all, regardless of the faith and ethnicity, laugh in our common language and the humor is the universal link that bring us together. In our war-weary Bosnia, we need more humor and laughter in order to fully recover...”30

Voices From a New Catholic Left: The Cross of Life (Križ Života) Interent Portal The progressive Catholic circle “The Cross of Life” began publishing articles critical of the Church on the internet in 2002. The founder and Editor-in-Chief of the “religious internet magazine Cross of Life”, Hrvoje Cirkvenec, brought together a diverse staff of ecumenically- oriented contributors from various Christian churches. The magazine publishes theological essays, news from reli­ gious life, political columns and interviews. To begin with, in a 2013 interview for “The Cross of Life,” the former Catholic journalist Branimir Pofuk stated the following: “while Croatia is not a Catholic nation, the Catholic Church in Croatia is emphatically nationalistic.”31 The interview touches a number of critical issues regarding contemporary Croatia’s Catholicism as a national institution. Among other things, Pofuk argues the following: “regardless of the Catholic majority that the census shows in Croatia, a kind of democratic society that most Croatian desire, must not allow obvious attempts to make Croatia a Catholic state”; “in the Balkans various faiths join forces only against homosexuals but not against war, war criminals and nationalistic extremism”; “the Catholic church is behind plebiscites such as ‘In the Name of the Family’ 30 „Bosanski fratri u stripu: Svi se smijemo na istom jeziku“ , Al Jazeera Balkans, 24 May, 2015, at http://balkans.aljazeera.net/vijesti/bosanski-fratri-u-stripu-svi-se-smijemo-na-istom-jeziku 31 “Branimir Pofuk: Hrvati nisu katolička nacija, nego je Crkva u Hrvata izrazito nacionali­ stička”, Interview with Hrvoje Crikvenec, 30 Nov. 2013. at http://www.kriz-zivota.com/branimirpofuk-hrvati-nisu-katolicka-nacija-nego-je-crkva-u-hrvata-izrazito-nacionalisticka/

20

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

to ban abortion and same sex marriages and some other initiatives, by which Church leaders wish to revise the Constitution...”32 The most vehement criticism from the “Cross of Life” circle targets grow­ ing social inequality, insensitivity for the poor, corruption in the Church and political elites. The example of such radical criticism is a 2014 editorial from the prolific columnist Marijan Vogrinec under the title “Why God doesn’t’ love Croatia?!” He argues that the Croatian national project is failing due to corruption, bad government and a politicized nationalistic Church. While the Church is the most influential national institution it is no less corrupt than the political parties and other most influential institutions in contemporary Croa­ tia among which Vogrinec consider the national football team as especially popular but also one of the most corrupt institutions. Among other things, Vogrinec writes as follows: It seems that Croatia has never won God’s favor. How is that possible even though the father of the Nation, Dr. Franjo Tudjman (an atheist!), as soon as he came to power renounced secularism and turned the nation over into the hands of the Church established as a state religion?! In addition, he cemented this new clerical­ ism with four treaties with the Vatican (at the expense of the Croat people). Since then, Croatia has hosted the Holy Father three times! Meanwhile the Church has achieved in the public domain whatever Church leaders want: imposing Church’s dogma from pre-school to higher education and even in the intimate sphere of the married couples, families and sexual life? Why does the Creator allow faithful Croa­ tia with its 87% publicly declared Catholics to lose important international football matches? Why does God let the EU and its rulers in Brussels to treat the old Euro­ pean Christian nation of Croatia as a primitive tribe from Africa? It seems that the treaties between Croatia and the Vatican have been signed in order to stab Croatia’s citizens in the back. In the country of 4.3 million and the average salary of 4,000 kunas every employee regardless of religious (non)affiliation has to pay annually 400 kunas to the Catholic church?!33

The same “Cross of Life’s” columnist in a 2014 editorial addressed neo-fascist tendencies in Croatia. Under the title, “Reigniting the Indistinguishable Evil: Ustashas Marching Again through the Our Miserable Homeland” (this is a wordplay to the national anthem “Our Pretty Homeland”), Vogrinec writes the following: The episcopate and the clergy are not semi-literate folk singers (such as Mr. Perković Thompson) who do not know what the Independent State of Croatia really was. Instead of putting the fire out and explain to the people the history of Croat fascism, some of them lead the re-ignition of evil...Who are those street marchers dressed in Ibid. Marijan Vogrinec, “Zašto Bog ne voli Hrvate ni Hrvatsku!?” 1.July 2014,  http://www.krizzivota.com/zasto-bog-ne-voli-hrvate-ni-hrvatsku/ 32 33

21

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

black, waving national flags and shouting “For the Homeland – Ready” and “Kill, kill the Serb”? The Ustasha are marching again through Our Miserable Homeland. The founding father Franjo Tudjman and his émigré right hand man Gojko Susak, made our country so close to the far right politics that nobody can rectify these trends anymore because fascism has become rooted in our culture... Today the people in black shirts celebrate the criminal madness of the Independent State of Croatia... The same terrorists dynamited 3,000 memorials to Croatia’s World War II antifascist struggle and rebuilt memorials to the worst Ustasha war criminals... Tito and the Partisans led by the communists temporarily halted the Ustashas in World War II. Yet, today the Ustasha successors are seeking revenge on their memorials and against the heirs of the Partisan fighters...34

The same author in a November 2014 commentary entitled “Nation and Faith under Boots of the Church of the Croats” attacked Cardinal Josip Bozanić for supporting the war veterans and their street politics of intimidation and ultimatum. Vogrines wrote, ” the Archbishop of Zagreb, by his call for prayers and solidarity with the rebellious war veterans, has again manifested his infec­ tion with the virus of the political right. For a quarter of century now the same virus had done much harm to the Church...The Archbishop and the clergy do now show by their homilies that our homeland is falling apart amidst a moral and economic crisis...”35 Although the “Cross of Life” is visible among internet magazines in Croa­ tia, the Church wants to marginalize it. While top Church authorities ignore the “Cross of Life,” Croatia’s Catholic right responds with threats and counter­ attacks. According to rightist internet portals, the “Cross of Life” is written by “secularist, anti-Croat, laymen and seminarians on the margin of the Catholic public, individuals excommunicated from the Society of Catholic journalists... The Cross of Life advocates anti-Catholicism, same-sex marriages, anti-na­ tionalism and secularism...”36

Radical Converts: Zdravko Tomac and Drago Pilsel Contrary to the triumphalist post-Cold War western media according to which ex-communist societies of Eastern Europe saw a remarkable religious revival prompted by a long-time suppressed popular thirst for the spiritual and supernatural, most of post-communist mass conversions have been motivated by trivial earthly needs such as opportunism, careerism and redistribution of power and property. In Tudjman’s Croatia, crowds of ex-communists includ­ “Raspirivanje neugašenog zla. Ustaše opet marširaju Bijednom našom“, Marijan Vogrinec, 31 July 2014. http://www.e-novine.com/stav/107124-Ustae-opet-mariraju-Bijednom-naom.html 35 Marijan Vogrinec, “Nacija i vjera pod cokulama Crkve u Hrvata” Komentar, 6 Nov. 2014. http://www.kriz-zivota.com/nacija-i-vjera-pod-cokulama-crkve-u-hrvata/ 36 See internet sites katolik.hr, and hrvatski-fokus.hr, 20 Oct. 2010. 34

22

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

ing Tudjman’s himself, flocked to churches and cathedrals, received sacraments and adopted theological terms as politically correct features of new citizenship and political jargon. Some prominent figures earned celebrity status as radical outspoken converts-missionaries and activists, such as Zdravko Tomac who converted from communist atheism and Yugoslav patriotism to Croat ethnic nationalism and national Catholicism; and Drago Pilsel, who did precisely the opposite, namely transformed from a practicing Croat Catholic and an Usta­ sha into a leftist, anti-fascist and human rights advocate. Zdravko Tomac began his political career as associate of the one of most rigid Croat communists, Jakov Blažević, best known as Chief State Prosecu­ tor in the 1946 trial of Archbishop Stepinac. In the late 1980s Tomac joined a reformist faction in the Central Committee of the League of Communists of Croatia and became a trusted aide to the national communist party chief Ivica Račan who called for the first multiparty elections and delivered Croatia into the hands of Tudjman, HDZ and the Church. During war years, Tudj­ man entrusted Tomac with a key cabinet post in the so-called “national unity” multiparty government with Franjo Gregurić as Prime Minister. During this period Tomac grew into a hardline nationalist, supporting policies such as par­ tition of Bosnia-Herzegovina and restrictions on human rights activism and freedom of speech in alleged defense of national homogenization and Tudj­ man’s personality cult. In the  Croatian presidential election, 1997, Tudjman asked Tomac to pose as its challenger from the list of the Social Democrats i.e. former communists. Tomac was by then nationalistic enough to finish as a runner-up to Tudjman, with 21% of the vote. In 2003 he formally announced his breakup with the Social Democrats. Subsequently he has become active as a Catholic convert and missionary. He toured churches and parishes testify­ ing about mystical experiences, visions, communication with God. In his nu­ merous books and interviews he wrote about various conspiracies against the Croats that he in the meantime detected and unmasked. In the February 2009 issue of the “Light of the World” Franciscan journal published in Sarajevo, the Franciscan writer and theologian Ivan Šarčević analyzed Tomac’s conversion and mystical experiences to conclude: “Tomac did not convert to a religion, he substituted one political ideology for another–the previous communist atheis­ tic quasi religion he replaced by the atheistic worship of Croat Catholicism as a nationalized religion and politics in a religious garb; his atheism did not change as he transformed from a communist into an anticommunist. It is noteworthy that even though Tomac further radicalized his anticommunism getting very close to the Croatian far right, no Croat rightist or neo-Ustasha group backed or appropriated him while some continuously distrusted his intentions. Drago Pilsel is an Argentina-born writer and Catholic lay theologian from an émigré Ustasha family. His father served as personal security guard to the 23

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Ustasha poglavnik (Führer) Ante Pavelić in World War II and his postwar Ar­ gentinian exile. Raised and trained as a young Ustasha militant, Pilsel joined the Croat volunteer troops in the war of 1991-1995, got disappointed with the Tudjman regime and the morally bankrupt Church leaders and eventually be­ came Croatia’s most famous convert from fascism to antifascism. First time he visited Croatia in 1989 as a member of the Franciscan order. He studied mechanical engineering, literature, political science, and theology and since 1979 worked as a journalist. He holds a M.A. in Christian theology from the Evangelical Theological School in Osijek, Croatia. One of best summaries of Drago Pilsel’s case comes from the pen of Croatia’s leading contemporary liter­ ary figure Miljenko Jergović: In 1991 Drago Pilsel came from Argentina with his brother to fight and die for Croa­ tia, the country about which he actually knew nothing except for the émigré myth. Several months later, his brother went missing in a senseless naval operation. Search and rescue missions never found his body. Nevertheless, Pilsel and his bother have fulfilled duty for which they were raised and trained in Argentina. Pilsel’s native land was actually the country of military dictatorships in which a segment of the Croat people lived since the end of the World War II. In Buenos Aires, they did not meet Borges and Gombrowicz but Ante Pavelić. In his name they went to fight in Croatia. In the summer of 1995 during the final battles for liberation of the country from the Serb separatist movement, Drago Pilsel witnessed Croatia’s army war crimes against civilians. He realized that it was easier to die for Croatia than to step on the corpses of murdered elderly peasants. In order to understand who and why murdered these victims in the name of Croatia, Drago Pilsel had to get to know Croatia better. That’s what Pilsel has been doing for twenty years now. His life and his fate are among the greatest Croatian adventures in our time. By re-examining his own soul, Pilsel also examines, in a puritan and original manner what it means to be a Croat and Chris­ tian. While others reset their conscience and revise their past to fit the changing circumstances, Drago Pilsel fights intellectual and moral battles with his own self. Pilsel made his biography public in order to change himself and society in which he lives. We would not learn that he used to throw rocks at a synagogue and attempted to set ablaze a crowded movie theater showing a Yugoslav movie, had he not written that it was wrong to stone synagogues and set movie theaters on fire...Today some careerist Ustashas accuse him of being an Ustasha, a fascist. What they actually hate most about him today, is that he became an antifascist, anti-clerical, a leftist and defender of human rights, particularly for ethnic, religious and sexual minorities... 37

In 2013, Pilsel published autobiographical book under the title “An Argentine Novel.” In this book Pilsel examined his ideological, professional and emo­ tional transformation from an ardent Croat Ustasha fascist, anti-Semite and far right militant into a leftist, human rights activist, writer and Christian ecu­ Miljenko Jergović, “Drago Pilsel, stid za Hrvatsku,” Jutarnji list online, 02 Mar. 2010, dragopilsel--stid-za-hrvatsku/600000/http://www.jutarnji.hr/drago-pilsel--stid-za-hrvatsku/600000/ 37

24

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

menical theologian.38 In addition to the autobiographical material, Pilsel set out to debunk old and new Croat nationalistic myths. Countering the myth that depicts the Ustasha führer Pavelić a national hero, Pilsel describes him as a cold-blooded murderer and a coward. He criticizes the clerical mythmaking about Cardinal Alojzije Stepinac. Contrary to the mythical narrative prepared for the canonization, Pilsel portrays Stepinac as an anti-ecumenical priest, cler­ ical nationalist, and opportunistic church leader who failed to use his full au­ thority to condemn Ustasha collaboration with the Axis occupation of Croatia and genocide perpetrated by the Pavelić regime. For Pilsel, the Bleiburg myth, which today Croatia commemorates as de facto a national holiday, was in real­ ity intentional Ustasha sacrifice of the Croat refugees. Pilsel argues that Pavelić abandoned his people and the Ustasha retreating troops, refusing to surrender used these civilians as a human shield. Pilsel also demystifies the new Croatia’s Homeland War myth. He writes a detailed testimony about Croatian troops’ plunder and execution of elderly Serb civilians at the end of the war in Croatia. As a Christian theologian, he urges Croatians to seek true “liberation from hatred and the burden of the difficult past.”39 As an ecumenical advocate, Pilsel tours the Balkans in a belief that inter­ faith and ethnic reconciliation should come from below. It begins with pro­ gressive Catholics’ dissent and moral critique of the opportunistic and corrupt clerical elites in the so-called “Church of the Croats”. His ecumenical mission reaches out to Serbs, Muslims and Jews. Thus, amidst rightists’ attacks on pub­ lic inscriptions written in Cyrillic letters, Pilsel confronted the attackers de­ fending the right of Croatia’s Serbs to use the Cyrillic script. He also shows un­ derstanding for the Serbian Orthodox Church’s rejection of Cardinal Stepinac as a saintly cult. In an interview with a Montenegrin daily newspaper he calls himself a traitor to the Ustasha cause and states that the thorough liberation from the burden of fascism will be important for the Croats’ mental health.40

Conclusion Two decades after the major Balkan war in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991-1995, the dynamic of feuding ethnic nationalisms has shifted from the initially strongest Serbian to the currently dominant Croatian nationalism. Drago Pilsel. Argentinski roman: autobiografija. First ed. (Zagreb: Profil knjiga, 2013). Nina Ožegović, “Argentinski roman Drage Pilsela–Knjiga za sve koji živezarobljeni u zablu­ di,” Forum, 01 Mar. 2014, http://www.forum.tm/vijesti/argentinski-roman-drage-pilsela-knjigaza-sve-koji-zive-zarobljeni-u-zabludi-1574 40 “Intervju Drago Pilsel: Jesam, izdajnik sam. Izdao sam ustaštvo!” Pobjeda, Crna Gora, 30 Mar. 2013. http://www.pobjeda.me/2013/03/30/intervju-drago-pilsel-jesam-izdajnik-sam-izdaosam-ustastvo/#.VGECR_ldXUk 38 39

25

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

The two strongest nationalisms of the (post)Yugoslav region are comparable to each other in many respects including the ethno-confessional nationalistic ideology amalgamated with religion and crucial roles for the churches as na­ tional institutions allied with nationalistic parties. The relative advantage for Croatian Catholicism is the outcome of several factors such as the following: First, the decline of Serbian nationalism after the defeat of Serb separatism in Croatia (1995), fall of Milošević (2000), and the loss of Kosovo (2008). Sec­ ond, the alliance between the Catholic Church in Croatia and the regime of Franjo Tudjman (1990-1999) under which the Church was made the de facto state religion and vital national institution authorized with arbitrating what is patriotic and what is not. In short, the Church not only became a part of the new power structure but its most powerful institution. At least since the 20th century, no other Balkan or European national church has acquired such amount of power, wealth and influence comparable to present-day Croatian Catholicism. Third, since the demise of Tudjman, there has been a continu­ ous mobilization of right-wing nationalist and conservative forces. This het­ erogeneous movement acknowledged the Church as its supreme authority. The mobilization advanced over historical controversies and various largely invented or exaggerated threats to the faith and nation such as unrepentant communists, nationally unfit Croats, homosexuals, Serbs, Jews, freemasons, etc. Consequently, the conflict continues within Croatia also destabilizing the neighboring countries, particularly Bosnia-Herzegovina and Serbia. To make things worse, because the new national ideologies, systems, institutions, and regimes that have been established in the region through the 1991-1995 war draw legitimacy from the interethnic, religious, and ideological conflict, ha­ tred and an extended state of siege mentality in postwar societies, changes for the better are not feasible without the change in the established structures of power, including the national majority religions. However, Croatian clerical nationalism as the most rigid among the car­ riers of the bad tendencies is not homogenous as either “church”, or political movement or cultural project; a gradual change for the better may eventu­ ally come. In the Church, there are various factions, autonomous, moderate or reform-minded, and others dissenting or departing from the mainstream in various ways including radical options. The episcopal elite includes right wing militants, centrist opportunists, and moderately progressive bishops. Although the former two groups now seem more influential than the third faction, for the reasons that world Catholicism is currently under a reformminded papacy and Croatia is an EU and NATO member, the moderates and opportunists may under outside pressures shift the course to isolate the ex­ tremists and alter the strategy of the extended conflict. In addition, there are autonomous progressive clerical circles such as Bosnian Franciscans, particu­ 26

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

larly faculty members at the Franciscan School of Theology in Sarajevo. There are also radical critics of corruption and religious nationalism on the Catho­ lic left such as the notably Croatian internet portal “Cross of Life”. There are also activist individuals, either on the Catholic right or left, including radical converts testifying ideologically as well as spiritually. In spite of the current Church-backed shift to the nationalistic far right in Croatia, rise of another Tudjman is improbable because of the EU framework. Besides, the country is hard to homogenize and mobilize for conflict as it used to be possible in the early 1990s. Accordingly, it is questionable for how long this strong Croa­ tian nationalism can retain the current level of mobilization. In all likelihood, Croatian nationalism will lose momentum and decline except in case of a recovery and comeback of Serbian nationalism that would primarily focus on Croatia and Bosnia-Herzegovina.

27

Zlatiborka Popov Momčinović

UDC 316.7:159.953.3(497.6) 316.7:2(497.6) Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu 343.988:2(497.6)

Vladimir Klačar

Fakultet političkih nauka Univerziteta u Banjoj Luci

KOLEKTIVNA MEMORIJA – IZMEĐU VIKTIMOLOGIJE I TRANSFORMACIJE DRUŠTVA: NARATIVI CRKAVA U BIH Sažetak: U poslijeratnoj BiH pamćenje predstavlja i dalje veliki izazov, s tim da pamće­ nje nije nešto statično već se performativnim ponavljanjem petrifikuje u fukoovskom smislu arheologije znanja kroz slojeve interpretacije koji često potiskuju i same Doga­ đaje. Da bi se dublje zašlo u ove procese, u radu će se kvalitativnom metodologijom na principu izdvojenih primjera uz određene kvantitativne pokazatelje analizirati neki se­ gmenti aspekti diskursa dveju hrišćanskih crkava u njihovoj međuigri između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Posebna intencija rada je svojevrsno „razotkrivanje“ a u duhu veberijanskog razmađijavanja sveta, diskurzivnih stragija religijskih narativa u njegovoj isprepletenosti sa teopolitičkim da bi se prepoznali aspekti selektivnog pristupa prošlo­ sti radi uspostavljanje „naturalizovane“ tišine kolektivnog pamćenja. Takođe, ukazaće se i na diskurzivne niše otklona koje doprinose da se kroz odgovoran pristup pamćenju i otvorenost prema Drugome podstakne transformacija društva. Jer, deridijanski reče­ no, bez bivstvujućeg Drugog, nikakva etika ne bi bila moguća. Ključne reči: kolektivna memorija, narativi Crkava, viktimologija, transformacija dru­ štva, Bosna i Hercegovina

Uvod U kontekstu bh. društva je postalo gotovo zdravorazumska i opšte prihvaće­ na pretpostavka da je uloga i javni značaj Crkava i verskih zajednica itekako bitan, kako za one koje ovakav jedan ulazak religija na javni trg pozdravljaju tako i za one koji ga kritikuju. Religijska pripadnost, kako god je tumačili, bilo kao lični izbor ili gotovo prirodjena pripadnost da bi se tu-bivstvovalo u ovdašnjem post-konfliktnom društvu i konsocijacijskom političkom sistemu ima ne malu ulogu, budući da konstruiše na performativan način različite oblike pripadnosti i njihovih međusobnih suodnošenja ne samo na verskoj već i na etničkoj, političkoj i idejno-ideološkoj ravni. Jer, kao što ukazuje Vlaisavljević, etničkom telu je, da bi opstalo iz bezdana prošlosti i svoje preddatosti potrebna određena kultura odn. u bh. kontekstu religija da bi osmi­ 28

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

slila komunitarnu geneologiju (Vlaisavljević, 2015: 73). Ova pripadnost se mora potvrđivati i kroz određene diskurzivne strategije koje verske zajednice koriste da bi ju potvrdile imajući u vidu da, kako se ističe u kritičkoj teoriji diskursa da ovi nisu samo odraz socijalne stvarnosti već i da je oblikuju (Van Dijk, 2003). Oni često pretenduju svojevrsnoj hegemonističkoj artikulaciji koja često koristi i uspostavlja granice između „nas“ i „njih“ da bi stabili­ zovala vlastiti, interni diskurs (Torfing, 2002: 9). Različite analize sadržaja što verskih glasila što poruka i pouka verskih lidera potvrđuju ovu činje­ nicu. Srpska pravoslavna crkva svoje ime i društvenu funkcionalnost mora potvrđivati stalnim referiranjem na srpstvo, dok Katolička crkva iako nema nacionalni prefiks na ovim prostorima obitava poglovito kao „Crkva u Hrva­ ta“. Islamska zajednica takođe ima nedvojbenu ulogu u inauguraciji novona­ stalog bošnjaštva, i ovi religijski narativi zasigurno tvore pojam poznat kao etnokonfesionalnost. No, da bi pojam bio učinkovit i operativan on se mora stalno i iznova po­ tvrđivati na nivou praktičnog, nekad i pragmatskog koja se uglavnom manife­ stuje kao usmerenost prema sebi i vlastitoj grupi da bi se ona samopotvrdila, a različiti religijski narativi koji struje kroz javni etar pomažu u ovom sampo­ tvrđivanju. Ovi procesi se dešavaju ne samo na nivou visoke verske hijerarhije već i verske i svake druge svakoadnevnice, ne bi li etnokonfesionalnost proi­ zvela kao business as usual, a na šta je posebno ukazao Mark Billig u svojim tezama o tzv. banalnom nacionalizmu koji na ovim prostorima ima konfesio­ nalna odzvanjanja. Banalni nacionalizam ne mora uvek biti skroz vidljiv, a na šta ukazuje istoimeni autor, ali se on često mobiliše u određenim vremenskim periodima (npr. u periodima sukoba) da bi se nakon jenjavanja sukoba „po­ vukao“ na razine ljudske svakodnevnice i stvorio svojevrsni oblik „naturalizo­ vane“ tišine kolektivnog pamćenja što pak ne znači da je manje operativan (v. Billig, 1995).

Metodologija studije Cilj ovog rada je da se razotkrije ova operativnost na nivou recentne verske svakodnevnice, koja može da ima što formu svakodnevnog verskog praznova­ nja i događajnosti koje sadrže različite poruke oko kojih se konstruiše i odre­ đeni red stvari u svetu, ali takođe može imati i teološko-politički označitelj koji se kroz međuigru transcedentnog i ovovremenog pokušava što teološki potvrditi i osnažiti ne retko u svrhu potvrđivanja ovdašnjih društvenih odnosa i hijerarhija uključujući i indirektnu „legitimizaciju“ sukoba kroz kult čestog referiranja na vlastite žrtve i požrtvovanja. S tim u vezi, metodom izdvojenih primera uz određene kvantitativne pokazatelje pokušalo se dublje zaći u diskurs dve hrišćanske zajednice u BiH29

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Srpske pravoslavne Crkve i Katoličke crkve. Analizirani su portali ove dve verske zajednice, sa akcentom na Vrhbosansku nadbiskupiju i Dabrobosan­ sku mitropoliju. Ovi portali imaju sličnu strukturu, a kako je sedište ove dve administrativne jedinice u Sarajevu koje pretenduje na multikulturanost i otvorenost pokušalo se razotkriti kako se dešava, bez bitnijeg referiranja na ovaj geografski lokalitet1, međuigra između prošlosti, sadašnjosti i buduć­ nosti, otvorenosti prema Drugome odn. zatvorenosti, proizvodnja (selektiv­ ne) kolektivne memorije ili pak „skrivene historije“ (v. Abazović, 2010: 109). Analizirani su tekstovi u rubrici vesti budući da oni uglavnom referiraju na tzv. religijsku svakodnevnicu kao i govori verskih zvaničnika postavljeni na ova dva portala. Islamska zajednica nije analizirana s obzirom na teškoću u poredbenosti s tim da se ova ne/poredbenost tumači u smislu Moltmanove teze da su hrišćanske zajednice usmerene na oprost i da kod njih pojam žrtve ima značajnu teološku odrednicu koja se često i društveno-politički upotre­ bljava ali i zloupotrebljava. Takođe, ono što treba istaći da je reč tek o inicijalnoj analizi: analizirana su ukupno sto postova u rubrici vesti na ova dva portala i obrađena kvali­ tativno uz referiranje na određenje kvantitavne pokazatelje u smislu zastu­ pljenosti varijabli koje su se pokazale od značaja za sam cilj studije, dok su se postovi koji sadrže obraćanja verskih zvaničnika analizirala na kvalitati­ van način u smislu diskursnih repertoara koji su u njima prisutni, a u vezi sa varijablama u kvantitativnoj analizi. U kvantitativnoj analizi varijable su se ticale prisustva viktimologije- koja je dalje operacionalizovana na način da li se radi o viktimologiji vlastite grupe, ili su u ovaj diskurs uključeni i drugi u smislu uvažavanja i njihovih žrtava ili se pak pojam žrtve koristi univerzalno; potom da li je viktimološki diskurs blaži ili oštriji; i na kraju vremenski kontekst- da li je diskurs okrenut prošlosti, sadašnjosti ili pak bu­ dućnosti uz mogućnost njihove kombinacije u analiziranom postu. Budući da se kolektivna memorija pogotovo u postkonfliktnim društvima gradi kroz i oko viktimoloških narativa, i da se ona da bi se osnažila ne referira samo na prošlost već i na sadašnjost i budućnost, kroz ove označitelje pokušalo se ukazati kako se kolektivna memorija u okviru Crkava gradi i čuva, što na nivou uslovno rečeno izveštavanja o verskoj svakodnevnici što u teopolitič­ kim govorima verskih zvaničnika. Preklapanjem ova dva nivoa, budući da i verski zvaničnici referiraju na i učestvuju u verskoj svakodnevnici dodatno se osnažujuju različiti -izmi, uključujući i one koji su u bliskoj vezi sa kolek­ tivnom memorijom. Iako je sedište Vrhbosanske nadbiskupije i Dabrobosanske miropolije u Sarajevu, glavnom gradu BiH, ove dve verske zajednice imaju svoju „centralu“ van BiH te je referiranje na lokalitet, bar u kontekstu ovog rada, od manjeg značaja. 1

30

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Rezultati analize Proizvodnja kolektivne/selektivne memorije na nivou verske svakodnevnice Da bi se ukazalo kako se u fukoovskom smislu vrši tzv. proizvodnja kolektivne memorije analizane su najpre rubrike vesti na dva navedena portala. Jedna od opasnosti leži u njihovoj pomalo šturoj strukturi jer su vesti najsiromašniji navinarski žanr (Đurić, 2003: 5), ali uprkost tome ona može biti „obogaćena“ pokazateljima koji su bitni za predmet ove analize. Različite događaji i pro­ pratne poruke iz tzv. života verskih zajednica nalaze svoje mesto u ovoj rubri­ ci, koja nam stoga može bar inicijalno ukazati na operativnost strategija ove proizvodnje. U analiziranih sto postova u periodu od aprila 2015. do unazad2 uočeni su određeni trendovi, sličnosti i razlike u diskursu ove dve hrišćanske zajednice. Pri različitim verskim prigodama, o čemu govori i sam naziv postova (obnova hramova, proslava značajnih verskih praznika, promocijama verske i slične li­ terature, pomoć poplavljenim područjima i sl.) ne retko se provlači i određeni viktimološki diskurs, često samo naizgled Hristoliki, s tim da se u određenim slučajevima koristi za petrifikaciju samožrtvovanja i okrivljavanja drugih za vlastite žrtve ali uz odstupanja u smislu da se žrtve i različite dimenzije ovog pojma uključujući i ratne zločine koriste ili za kreiranje selektivnog pamćenja ili u smislu pouke da se tako nešto ne ponovi i da se ove pouke iskoriste kako za preoblikovanje sadašnjosti tako i budućnosti. Stoga i sama kolektivna me­ morija može biti ili isključujuća ili transformativna. Kada je o distribuciji frekvencija reč uočene su određene početne razlike u samom broju postova koji su relevantni za našu inicijalnu analizu. Od ukupno sto postova analiziranih na oba portala, na postu Vrhbosanske nadbiskupije zabeleženo je 29 postova koji su se mogli analizirati na osnovu postavljenih varijabli, a u slučaju Dabrobosanske mitropolije ukupno 15 postova. S tim u vezi, može se ukazati da je u analiziranom korpusu u slučaju Katoličke crkve bilo u većoj meri prisutno referiranje na žrtve povodom različitih prigoda- bilo da je reč o prenetim obraćanjima pape ili „lokalnih“ veskih zvaničnika, obe­ ležavanju verskih praznika i drugih događaja organizovanih od strane verskih zajednica, u slučaju društvenih prilika i neprilika kao što su nedavne poplave i problema sa kojima se suočavaju Hrvati povratnici. No, u slučaju Katoličke crkve je u nešto većoj meri bila prisutna okrenutost sadašnjosti i budućnosti s tim da je i u ovim slučajevima ova okrenutost često bila praćena i navodima o Zavšršni period pri tom varira u zavisnosti od intenziteta postavljanja sadržaja tj. postova u rubrici vesti na ova dva portala. 2

31

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

vlastitoj viktimologiji. Uprkos ovoj okrenutosti sebi, možemo uslovno rečeno da se ona koristi i kao svojevrsni apel na transformaciju društva. Ipak, ovaj po­ ziv na transoformaciju često sadrži i skrivenu notu okrenutosti sebi budući da se ona često situira u probleme Hrvata povratnika te se na taj način interni dis­ kurs i dalje čuva i konstruiše vlastiti identitet. Transformacija društva (okrenu­ tost budućnosti) se stoga priziva da bi se položaj Hrvata povratnika popravio ali opet i ne retko u kontekstu društvene saradnje i pluralnosti. No, ova okre­ nutost budućnosti je ipak u većem broju slučajeva postavljena i predstavljena u kombinaciji sa usmerenosti ka prošlosti i sadašnjosti- nekadašnja stradanja se povezuju sa sadašnjim problemima a okrenutost ka prošlosti je povezana i sa sadašnjom borbom za očuvanje vlastite tradicije i proverenih vrednosti koje se predstavljaju kao ugrožene. Stoga i ovde operiše povezanost između kreiranja kolektivne memorije i društvene promene. Uprkos ovim trendovima uočena su i određena odstupanja, npr. u postu Kardinal Puljić primio veleposnalicu SAD-a N. E. Gospođu Maureen (03.02.2015) akcenat je na izgradnji pomire­ nja, suživota i stvaranja boljih uslova za život svih stanovnika BiH. Kardinal Puljić je pri tome istakao da na prošlost „treba gledati realno, a ne mitološki..., jer samo takav pogled na prošlost vodi u bolju i pravedniju budućnost“3. Post stoga uopšte i nema viktimološki diskurs i nije usmeren ka vlastitoj grupi već šalje pozitivnu poruku svim ljudima i zajednicama uz ukazivanje na sadašnje probleme (kao što su nedostatak vladavine prava, ekonomski problemi) koji se trebaju rešiti radi šire transformacije društva. No, viktimologija, stepen njene oštrine i vremenski okviri zavise i od same teme odn. uslovno rečeno svrhe posta. Kao što se i dalo očekivati u postovima koji se odnose na čestitanje verskih praznika drugim verskim zajednicama, u izveštavanju o mirovnim aktivnostima (npr. u okviru projekta go4peace) vikti­ mološkog diskursa i nema, prisutna je otvorenost prema drugim zajednicama s tim da se u mirovnim aktivnostima koriste sve tri vremenske dimenzije u smislu pouke i poduke radu na transformaciji društva na fonu unapređenja ljudskih odnosa i uopšte čitavog društva. Kada je o intenzitetu viktimološkog diskursa reč on je u većini postova blaži- izuzetak čini post „U Travniku pred­ stavljen prvi zbornik radova komisije HBK i BKBIH za hrvatski martirologij“ gde dominira više nego izražen diskurs vlastitog stradalništva za vreme komu­ nističke vladavine. Ovo stradalništvo se poredi sa stradanjima prvih hrišćan­ skih mučenika te mu se daje i teološki naboj. Apel na precizno utvrđivanje komunističkih zločina je praćeno navodima poput „Jednom komunist, zauvi­ jek komunist!“, a sam komunizam se poistovećuje sa jugoslovenstvom i antihr­ vatstvom. Izjava Alojzija Stepinca pred sudom u Zagrebu da nemaju moralno pravo da sude oni koji sve zločine pripisuju ustašama i domobranima se koristi da bi se ova viktimologija pojačala, ali i da bi se zamaglio nivo i stepan strada­ 3

32

http://www.vrhbosanska-nadbiskupija.org/?start=5

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

nja koje su ove dve uslovno rečeno ideologije proizvele. Na opasnost ovakvih strategija ukazao je i čuveni nobelovac, književnik Hajnrih Bol u svom spisu Cena pomirenja, ukazavši da se zločini ne smeju sravnjavati a žrtve tretirati po sistemu vođenja bankovnih bilansa i po sistemu ponude drugih nevino stra­ dalih (Bel, 2007: 22). Tzv. „pomirbenjaci u crkvenih redovima“ su smešteni u izrazito negativan kontekst mirenja sa svima po sistemu dodvoravanja, te kroz tekst provejava i ton nepomirljivosti i selektivnog pamćenja uz stalno referi­ ranje na vlastita stradanja u prošlosti bez ikakvog navođenja da se iz stradanja mogu izvući pouke za bolje odnose u budućnosti. Stoga se može uslovno rečeno zaključiti da na analiziranom portalu domi­ nira, kada je prisutan, blaži viktimološki diskurs uz određena odstupanja, ali sa napomenom da je u većoj meri prisutna okrenutost sadašnjosti i budućnosti bilo da je reč o boljim uslovima za život vlastite Crkve i vernika ili svih stanov­ nika Bosne i Hercegovine. Stoga je i kolektivna memorija prilično hibridna jer se simultano koriste različite reprezentacije, znaci i simboli. Oni su stoga uslovno rečeno i društveno učinkovitiji jer su prilagođeni različitim situacio­ nim okvirima i deluju neutralnije. U slučaju Srpske pravoslavne Crkve uočene su određene sličnosti i različi­ tosti. Kada je o uočenoj sličnosti reč, ono što treba naglasiti je da je u analizira­ nom korpusu viktimološki diskurs i kad je prisutan isto tako blaži- on nije pro­ praćen u slučaju oba portala negativnim emocijama, pozivima na nove sukobe i sl. On više ima ulogu odavanja počasti žrtvama s tim da se, imajući uvidu da se uglavnom koristi u kontekstu okrenutosti vlastitoj zajednici može raditi i određenoj isključivosti. Viktimologija je često situirana u kontekse prošlosti, sadašnjosti i budućnosti i to je takođe zajednička karakteristika oba portala s tim da u slučaju portala Dabrobosanske mitropolije ima više navoda koji su okrenuti prošlosti. Vlastite žrtve se smeštaju u različita konfliktna iskustva iz prošlosti- kao što su Prvi srpski ustanak, Prvi svetski rat, Drugi svetski rat i to je specifikum u odnosu na analizirane postove na portalu Vrhbosanske nad­ biskupije. Stradalništvo iz ovih perioda se kombinuje sa stradalništvom vla­ stitog naroda u proteklom ratu s ciljem proizvodnje kolektivnog, selektivnog pamćenja u kojem je srpski narod isključivo bio u poziciji žrtve. Ovakav jedan začarani krug viktimologije nosi opasnost nemogućnosti iskoračenja a na šta je upozorila Hana Arent: Iz njega se teško može iskoračiti jer nepomirljivost nalikuje na neuspešne pokušaje čarobnjakovog učenika da razbije kletvu. Ono što je specifikum analiziranih postova na portalu Dabrobosanske mi­ tropolije je veći konzervativni pa i pomalo anahroni ton budući da se određene dešavanja a u kojima su uočene varijable koje su od interesa za ovaj rad smešta­ ju u kontekst očuvanja vlastite tradicije koja se često izmešta iz konteksta dru­ gih društvenih problema koji se dotiču apstraktnijim teološkim govorom, te se postavlja pitanje, a na šta su ukazali neki kritički nastrojeni teolozi koliko je 33

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

ovaj govor zapravo autentičan (Kristić, 2013: 35). Očuvanje vlastite tradicije se tako proizvodi kao najveći problem i izazov sa kojim se suočava srpski narod. No, u nekim slučajevima ipak nije reč o pukom tradicionalizmu. Tako u postu „Udaljavanje od Boga je sjedinjavanje sa strahom“ (16.03.2015) a koji se tiče predavanja vladike Grigorija je prisutna i okrenutost drugima i dominira ton važnosti lične religioznosti radi vlastitog oslobađanja i zbližavanja sa drugim ljudskim bićima. No i ovaj govor, uprkos odstupanjima od dominantnog tona portala, je u priličnoj meri dekontekstualizovan bar u načinu na koji je prenet i hrišćanske poruke stoga nemaju dovoljnu emancipatorsku snagu iskoraka iz ustaljenih kolektivnih narativa. Na portalu Vrhbosanske mitropolije ima i postova koji se tiču međureligij­ skih susreta, misa za mir, mirovnih inicijativa, zajedničkih molitvi, dok je na portalu Dabrobosanske mitropolije uočen samo jedan sličan post a koji se tiče radionice održane u Istočnom Sarajevu od strane Pravoslavne omladine o ne­ nasilnoj komunikaciji. No, i ovi postovi se u slučaju Vrhbosanske nadbiskupije koriste u nekim slučajevima da bi se referiralo na probleme vlastite zajednice. Tako npr. u testku „Mons. Zovkić primio tri skupine stranih turista“ (8. Svib­ nja 2014) imamo izrazito hibridan diskurs. S jedne strane radi se o susretu na kom se ukazuje na nepovoljan položaj Hrvata u BiH ali se ovaj položaj smešta u okvire vrednosti kao što su pluralnost i saradnja. Stoga i on služi samopo­ tvrđivanju kolektivne viktimološke naracije ali je referiranjem na univerzalne vrednosti ublažen te kao što smo već naveli, hibridan i naizgled neutralan. No, teoretičari i istraživači koji rade na fonu kritičke teorije diskursa ističu da se nijednom diskursu ne sme prići kao nečem nevinom i neutralnom. Na osnovu ove inicijalne ali opet šture analize, koja proizlazi i iz same strukture analiziranih sadržaja- naime, reč je o rubrici vesti a vesti same po sebi, kao što smo ukazali, predstavljaju najsiromašniji novinarski žanr, mogu se ipak naslutiti određeni mehanizmi na osnovu kojih se re/konstruiše kolek­ tivna/selektivna memorija. Nju svakako prožima viktimologija koja je u slu­ čaju oba portala blaža jer ne poziva i ne implicira na nove sukobe i njom ne dominira diskurs isključivosti osim u par izuzetaka. No i kad te isključivosti nema, ipak je reč o nečem internom koje može da sadrži skrivene obrasce ne­ jednakosti pa i diskriminacije (Van Dijk, 2003). Razlike koje su uočene je da se na portalu Dabrobosanske mitropolije da uočiti veća okrenutost prošlosti, koja seže do Prvog srpskog ustanka, s tim da se ona kombinuje sa kultom žrtve iz nedavnog rata. Portal Vrhbosanske mitropolije ima više sadržaja okrenutih sadašnjosti i budućnosti no i oni su smešteni u kontekst nepovoljnog polo­ žaja Hrvata ali ne retko u kombinaciji sa pozivanjem na evropske vrednosti pluralnosti, vladavine prava, ravnopravnosti naroda. Potonja takođe teži da vlastite žrtve i konkretizuje (npr. u postu o drinskim mučenicima, o broju stra­ dalih tokom i nakon socijalističke revolucije) dok se u slučaju Dabrobosanske 34

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

mitropolije srpske žrtve često predstavljaju na kolektiviziran pa i apstraktan način i povezuju sa žrtvama iz različitih vremenskih perioda. Na oba porta­ la se „počinioci“ pak prikazuju na kolektiviziran način- npr. u pomenutom tekstu o zločinima komunista nad hrvatskim narodom i sveštenstvom se ovi zločini jednostrano pripisuju ovoj ideologiji i svim njenim pristašama, s tim da se u postovima Dabrobosanske mitropolije počinioci ređe imenuju. Iako je retorički ansambl sadržaja na portalu Vrhbosanske nadbiskupije bogatiji- u njemu se referira mestimično i na evropske vrednosti i tekovine (kao što su vladavina prava, jednakopravnost naroda i sl.) oni se ipak smeštaju u okvi­ re potreba vlastite grupe da bi se ova osnažila i ovim odrednicima. Sve ovo ukazuje da je reč o hibridnom diskursu koji, čak i kad je okrenut budućnosti ovu ne može da ostavi „neuprljanom“ vlastitim interesima koji se smeštaju u određene društvene situacije u svrhu proizvodnje određenog društvenog po­ retka i stanja svesti koji se smatra poželjnim i koji je nedvojbeno povezan sa selektivnim pristupom kada je o kolektivnoj memoriji reč, čak i kad ova sadr­ ži šire odrednice. To ukazuje da same verske zajednice ne retko zaboravljaju svoje univerzalne vrednosti i poruke i „sužavaju“ ih u etno-nacionalne okvire. One su praćene fenomenima „poricanja (zvaničnog i nezvaničnog) i pamćenja (skrivene historije...)“ (Abazović, 2010: 109), a vezano za različita istorijska razdoblja i pitanja (ne)izvesne budućnosti.

Proizvodnja kolektivne/„selektivne“ memorije od strane Crkvene hijerarhije Kolektivna/„selektivna“ memorija se re/produkuje i na višem nivou, u istupi­ ma, izjavama, besedama verskih zvaničnika. Njihovi narativi su slojevitiji te stoga i zanimljiviji i teži za analizu. No i oni sadrže određene kognitivne mape i retoričke repertoare koji su prisutni i u prvoj analizi s tim da se artikulišu na slojevitije načine. Oni služe medijaciji određenih vrednosti koje su nedvojbe­ no hrišćanske ali koje da bi bile operativne u postojećim konstelacijama koriste reprezentacije, simbole i znakove koji reflektuju i utiču na ovdašnji društveni kontekst. Kada je reč o objavljeni besedama, govorima i obraćanjima mitropolita Da­ brobosanske mitropolije, uključujući i nekoliko postavljenih intervjua iz dnev­ nih novina, prisutna je transmisija hrišćanskih vrednosti u smislu referiranja na mir, ljubav, toleranciju, dostojanstvo svakog ljudskog bića. Viktimološkog diskursa koji bi bio okrenut proizvodnji selektivne kolektivne memorije goto­ vo i da nema, i podvlače se važnosti saradnje između verskih zajednica i kao pozitivan primer se navodi rad Međureligijskog vijeća u Bosni i Hercegovini (MRV). No uprkos tome, mogu se iščitati slojevi kreiranja selektivne kolek­ tivne memorije koja koristi određene strategije i kako se u teorijama diskursa 35

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

navodi određene retoričke ansamble u svrhu kreiranja stanovitih kognitivnih mapa. Jedna od strategija je tzv. generalizacija- npr. u intervjuu za Dnevni Avaz gde mitropolit ističe da zločina ima u svakom narodu, potiskivanja- u nave­ denom intervjuu gde se ističe da ga Karadžić i Mladić uopšte ne interesuju a potom i u intervjuu za Srnu gde je navedeno, a u kontekstu izgradnje i obnove verskih objekata da to ne služi samo povratku ljudskog dostojanstva već i da se ne vide tragovi ovog rata. U intervjuu za Nezavisne novine može se uočiti i strategija retoričkog obrata- govori se o žrtvama drugih u smislu da oni iz reda srpskog naroda koji su činili zločine zapravo brukaju i čine zlo svom narodu i svojoj veri. Ovakav jedan repertoar zapravo upozorava na Moltmanovu tezu da je hrišćanski sakrament pokore više usmeren na počinitelje nego na žrtve, i da žrtve trebaju „slobodan prostor priznanja da vičući iskažu ono što im se desilo“ (Moltmann, 2013: 90). Retorički obrati se daju iščitati i u (skrivenim) tezama koje pozivaju sa jedne strane na zaborav, a s druge strane na važnost pouke i poduke iz prošlosti da bi se gradila bolja budućnost, kao i u tezama da se Crkva ne treba mešati u politiku uz istovremeno prebacivanje političarima da ne slušaju verske poglavare te je reč o strategiji koju neki istraživači nazivaju diskursna strategija oksimoron (Valić-Nedeljković, 2014: 317). Na ovaj način se uz pomoć ove navodne depolitizacije, navodne jer spaja nespojive suprotno­ sti, zapravo i „skida“ svaka odgovornost verskih zajednica koje su nedvojbeno pre i tokom konflikta isti legitimizirale (v. Radulović, 2002) i kriju antinomije, na koje je upozorio Knežević da se u isto vreme priziva pravda za žrtve i dru­ gačiji odnosi a da se u isto vreme zločini potiskuju kroz strategiju generaliza­ cije a što ukazuje na nedostatak kritičkog odnosa prema pripadnicima vlastite zajednice i nedovoljne empatije prema žrtvama onih drugih (Knežević, 2014: 277). Time se stvara određena selektivna kolektivna memorija „kroz politič­ ko-ideološku interpolaciju religijskog diskursa“ (Knežević, 2014: 274). One se ogleda i u postavljenim besjedama mitropolita povodom najznačajnijih pra­ voslavnih praznika. Pozivanje na ljubav, život, radost, na pobedu života nad smrću a koju simbolizuje Hristove vaskrsenje (Vaskršnja besjeda) ostaje na nivou apstraktnog ali ipak univerzalnog teološkog govora koji se potom politi­ zira i partikularizira tako što se u isto vreme poziva da prestanu klevete protiv srpskog naroda. Ovo se potom ublažava pozivanjem na jednakopravnost svih građana i pravo svakog naroda u BiH da čuva svoje nasleđe i osobenosti4. Uz pomoć ovih slojeva, religijski diskurs postaje operativniji, što ne znači da osta­ je zarobljem u okvirima vlastitog poimanja prošlosti, sadašnjosti i budućnosti što ga čini, kao što smo rekli učinkovitijim. Kada je reč o Vrhbosanskoj nadbiskupiji, ono što je očigledno je prisustvo manje postova u kvantitativnom smislu. Poruke i poduke biskupa su smešte­ ne u dve rubrike: Citati i misli (http://vrhbosanska-nadbiskupija.org/nadbi­ 4

36

http://www.mitropolijadabrobosanska.org/besjeda2006vaskrs.html

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

skup/citati-misli-poruke) i Propovijedi (http://vrhbosanska-nadbiskupija.org/ nadbiskup/propovijedi). Iako ima manje sadržaja, daju se iščitati podležuće poruke i poduke koje nisu uvek na prvi mah toliko vidljive, što ne znači da su manje učinkotivite. Citati i misli pak predstaljaju kratke isečke iz perioda što konflikta što postkonflikta. I ovde je na delu hibridni diskurs, koji je na­ kad situiran u kontekst BiH društva a nekad istrgnut iz istog. S jedne strane se šire individualne poruke umotane u ljudskopravaški diskurs, no opet su transmitovane u kontekst problema hrvatskog naroda koji opet to svoje hr­ vatstvo transcendira kroz repertoare kao što su hrišćanska univerzalnost. Jer, kao što je ukazao Knežević, „Božja prisutnost se ne može porediti sa nečim vidljivim“, (Кнежевић, 2010: 71), no s druge strane kao što istoimeni autor navodi hrišćanstvo nosi breme trenutka i putem Ad extra critique demonstrira svoju uključenost u različite društvene probleme koje apstraktni teološki govor često i ne vidi (ibid, 57). Ovi aspekti su i te kako vidljivi u obraćanjima biskupa Vrhbosanske mitropolije. Biskup sjedne strane adresira konkretne probleme, i uglavnom ih smešta u problem Hrvata u BiH mada ih transmituje ili kroz ljudskopravaški diskurs ili kroz univerzalne hrišćanske poruke. No, ljudsko­ pravaški diskurs se smešta u kontekst manjeg broja Hrvata u BiH koji su stoga izloženiji diskriminaciji, te se postavlja pitanje da li bi ovakvih zahteva bilo da su Hrvati eventualna brojčana većina u BiH. U isto vreme, biskup smatra da se svi trebaju osećati kao kod kuće na celoj BiH, a s druge strane da će Crkva delovati bez obzira kako se država zvala. Tu vidimo preklapanje partikularnog i univerzalnog, što je u isto vreme i produkt odašnjih konstelacija. U duhu na­ voda autora Kneževića i teze da se Božja prisutnost ne može porediti sa nečim vidljivim, biskup u svojoj propovedi „Perspektive opstanka i povratka“ insistira na univerzalnom hrišćanskom diskursu. No uprkos tome, sad termin opstanka ukazuje da je diskurs ne samo univerzalan već i etnokonfesionalno situiran jer pojam opstanka nosi biologiziran naboj koje hrišćanstvo može i treba da tran­ scendira. Uprkos činjenici da biskup ističe da se snaga vidi u raspetom Kristu, a ne u partikularnoj pripadnosti univerzalnoj, svetoj, Katoličkoj crkvi. Jer, i katolika je u svetu 18%, kao i Hrvata u BiH, što ih ne čini manje relevantnim jer Hrišćanstvo svojom univerzalnošču transcendira partikularitete. Kada je o prošlosti, sadašnjosti i budućnosti reč, kao bitnom segmentu ove analize, biskup koristi ove vremenske retoričke repertoare. S jedne strane, isti­ če se da je baština nešto sveto, a s druge da je praštanje temelj budućnosti. No, nije jasno na konkretnom planu kako se baština može implementirati za zalog budućnosti, i kako se rane koje se pominju mogu hrišćanski transcendirati. U kontekstu suživota i boljih odnosa biskup upozorava na političke zloupotrebe, s tim da se ne daje konkretan uput kako „Crkva u Hrvata“ takva zloupotre­ be može prevazići. Iz toga se može zaključiti da je Katolička crkva operativna stvarajući različite kanale asocijacija u lakanovskom smislu, gde su označeni 37

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

i označitelj u kostantnoj međuigri. No, ako to nije konkreitizovano, postoji opasnost da crkvena hijerarhija ove međuodnose na kraju interpretira u skla­ du sa svojim interesima, ovozemaljskim i kvazitranscedentnim. Ovo naravno proizlazi iz svojevrsnog siromaštva analiziranih rubrika, što pak ne znači da one daju bitne indikatore koji su bitni za našu temu.

Umesto zaključka U ovom radu se pokušalo ukazati, kroz kvantitativnu ali i kvalitativnu analizu postova na portalima dve hrišćanske zajednice, kako se sprovodi tzv. selek­ tivna kolektivna memorija ali i suočavanje sa prošlošću a time indirektno i problem tranzicijske pravde. Ovi pojmovi se ne tiču samo institucionalnog as­ pekta, koji preti da sklizne u lažni hrišćanski transcedentalizam i visokoparne neučinkovite tonove, te je stoga bitno adresirati i tzv. versku svakodnevnicu. Stoga su analizirani postovi u rubrici vesti ali u vezi sa porukama i podukama koje dolaze od crkvene hijerarhije. Ono što imamo na delu je svojevrsna, pa i zamaskirana proizvodnja etnokonfesionalnog identiteta kao business as usual, ma koliko ona bili retorički obogaćena ljudskopravaškim i/ili pak hristolikim diskurskom. Upravo kroz ove različite poveznice diskurs i/ili praksa postaje učinkovitiji. Obe Crkve, a na šta je ova inicijalna analiza pokazale grade svoj martiro­ logij, više ili manje selektivan krećući se između sadašnjosti, prošlosti i bu­ dućnoti, ovovremenog i transcedentnog. Univerzalnost, praštanje, suživot se priziva s tim što se uglavnom smešta u kontekst vlastite verske zajednice tačnije vlastite etnokonfesionalne grupe. Stradanja se često navode ad hoc, u skladu sa vlastitim događajnostima i verskim životom koji može biti više ili manje dinamičan. Rane iz prošlosti se nekad konkretizuju ali se ipak više na­ vode apstraktno što je opet povezano sa činjenicom da su vesti najsiromašniji novinarski žanr. Naracija, dijalog su stoga suženi zbog ovakvog okvira što ne znači da se ne dešavaju, ali se iz ovog korpusa ne može jasno uščitati njihova konkretna implikacija i učinak. S tim u vezi, iako na analiziranim postovi­ ma postoje elementi koji su značajni za našu analizu, oni su ipak suženi iako kroz njih provejavu univerzalni hristoloki tonovi koji se mestimično smeštaju u kontekst istinskih problema vernika. Uprkos sličnostima, postoji i stanovita razlika, a to je veća prisutnost ljudskopravaškog diskursa na portalu Vrhbosan­ ske nadbiskupije, s tim što se isti, u kontekstu pomirenja a i trancijske pravde više smešta u svojevrsnu okrenutost prema vlastitoj grupi. Ono što je svakako bitno a na šta je ukazano i u nekim drugim analizama da je potrebna siste­ matska i ujedno dinamična postkonfliktna teologija, koja, kako ističu Sremac i Beuk, može postati osovina za barem određeni broj vernika kao i crkvenih struktura (Sremac & Beuk, 2013: 47). 38

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Literatura: Abazović, D. (2010). Religija u tranziciji. Eseji o religijskom i političkom. Sarajevo: Rabic Bel. H. (2007). Cijena pomirenja. Beograd: Heinrich Böll Stiftung Billig, M. (1995). Banal Nationalism. London: Thousand Oaks and New Delhi: SAGE Publications Cvitković, I. (2013). Encountering Others. Religious and Confessional Identities in Bosnia and Herzegovina. Niš: Yugoslav Society for the Scientific Study of Religion Кнежевић, Н. (2012). Савремена политичка теологија на Западу. Дијалектика политичке трансформације друштва. Београд: Отачник Knežević, N. (2013). „Towards a Theology After Srebrenica and the Scaffolds of Former Yugoslavia on Metzian Terms“ U Knežević, N., Popov Momčinović, Z. (ur.): Uloga re­ ligije u pomirenju i tranzicionoj pravdi. Novi Sad: Centar za istraživanje religije, politike i društva, str. 103–116 Knežević, N. (2014). „Kultura sećanja, problem selektivizacije i politizacije religije u verskom medijskom ogledalu“, Uloga medija u normalizaciji odnosa na Zapadnom Balkanu. Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu i Centar za istraživanje religije, politike i društva, str. 271- 287 Кristić, A. (2014). Tiranija religijskog. Ogledi o religijskom bezboštvu. Sarajevo: Rabic Lasić I. (2013). „Pomirenje i vjerske zajednice u BiH“ U Knežević, N., Popov Momčinović, Z. (ur.): Uloga religije u pomirenju i tranzicionoj pravdi. Novi Sad: Centar za istraživanje religije, politike i društva Moltman, J. (2011). „Opraštanje grijeha... A tko opravdava žrtve“ U S. Sremac, Z. Grozdanov, N. Knežević (ur.): Opasna sjećanja i pomirenje. Kontekstualna promišljanja o religiji u postkonfliktnom društvu. Rijeka: Ex libris, str. 87–91 Popov Momčinović, Z. (2008). „Serbian Orthodox Church Images of the Religious Others“ In C. Moe (Ed.): Images of the Religious Other. Discourse and Distance in the Western Balkans. Novi Sad: CEIR in cooperation with Kotor Network, pp. 125–146 Sremac, S., Beuk, S. (2013). Svet i sveto. Odabrani teološki eseji. Beograd: Otačnik Van Dijk, T. A. (2008). Discourse and Context. A sociocognitive approach. Cambridge and New York: Cambridge University Press Valić Nedeljković, D. (2014). „Patrijarh Srpske pravoslavne crkve, Prajd, onlajn javnost“, Uloga medija u normalizaciji odnosa na Zapadnom Balkanu. Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu i Centar za istraživanje religije, politike i društva, str. 309–324 Vlaisavljević, U. (2015). „Etnički i vjerski identitet u Bosni i Hercegovini: imperije, ra­ tovi i preživljavanje, Concilium, God. LI/Broj 1/Veljača 2015, str. 63–74

39

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Zusammenfassung: In der Nachkriegszeit von BuH stellt die Erinnerung immer noch eine große Versuchung dar, wobei die Erinnerung nichts statisches ist, sie wird mehr durch das performative Wiederholen, im foucaultschen Sinn der Archäologie des Wis­ sens und durch Interpretationsschichten, die sogar sehr oft die Geschehnisse verdrän­ gen, petrifiziert. Um tiefer in diese Prozesse einzugehen, werden in dieser Arbeit, mit der qualitativen Methodologie nach dem Prinzip auserwählter Beispiele und unter be­ stimmter quantitativer Anzeichen einige Segmente der Diskursaspekte zweierlei christ­ licher Kirchen in ihren gegenseitigen Spielereinen zwischen der Vergangenheit, der Gegenwart un der Zukunft analysiert. Ein besonderes Vorhaben dieser Arbeit ist die „Offenbarung“ im Sinn der weberianischen Entzauberung der Welt, die Diskursstrate­ gien religiöser Erzählungen in ihrer Verflechtung mit dem Theopolitischen, damit man die selektiven Herangehensweisen in der Vergangenheit erkennt und die „naturalisier­ te“ Ruhe des kollektiven Gedächtnisses herstellt. Es wird, ebenfalls, auch auf die dis­ kursiven Nischen für Ablenkungen hingewiesen, die dazu beitragen, dass man durch eine verantwortungsbewusstee Herangehensweise an die Erinnnerungen und durch die Offenheit gegenüber anderen eine Gesellschaftstransformation fördert. Da ohne das Dasein der anderen, deridianisch gesagt, auch keine Ethik möglich wäre. Schlüsselwörter: kollektives Gedächtnis, Erzählungen der Kirche, Viktimologie, Trans­ formation der Gesellschaft, Bosnien und Herzegowina

40

Danica Igrutinović

Fakultet za medije i komunikacije Univerzitet Singidunum, Beograd

UDC 271.22(497.11)-43”2014” 271.11(497.11):176”2014”

CARU BOŽIJE: JAVNI ISTUPI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U VEZI SA PARADOM PONOSA I PITANJEM ABORTUSA U TOKU 2014. GODINE12 Sažetak: Ovaj rad će pokušati da pruži analizu diskursa jednog broja direktnih i in­ direktnih javnih istupa Srpske Pravoslavne Crkve u toku 2014. godine u vezi sa dva kompleksna pitanja, Paradom ponosa i pitanjem abortusa. Od posebnog interesovanja su načini na koji se ove dve teme neretko povezuju (insistiranje na rodnim ulogama koje navodno doprinose maksimalnom natalitetu, te religijski/seksualni nacionalizam) i načini na kojima se njima bavi (brisanje granice između sakralnog i sekularnog). Zbog svetla koje može da baci na ovu temu, detaljnije će biti analizirana simbolika litija koje su organizovane 7. aprila i 28. septembra 2014. godine. Ključne reči: SPC, rod, seksualnost, sakralno/sekularno, litije, religijski/seksualni na­ cionalizam.

1. UVOD Pitanje sa kojim se susreće svako ko bi da pokuša da se na bilo koji način bavi diskursom Srpske Pravoslavne Crkve jeste „Šta – ili ko – je Crkva?“ Kada pominjemo Crkvu, mislimo li na vidljivu instituciju sa svojom jerarhijom i klirom? Ili na nevidljivu zajednicu vernih koja prati Hristovo učenje, a koja uključuje i mrtve (a možda i one koji formalno ne pripadaju nijednoj verskoj organizaciji)? Kojom i čijom definicijom Crkve možemo da se vodimo? Čini se da je pošteno uzeti u obzir stav po kome pojedinci iz Crkve koji govore o odre­ đenim temama to mogu činiti samo kao pojedinci i samo Sinod u celosti može svojim javnim istupima predstavljati zvaničnu Crkvu. (Bartulović & Šparavalo 2013) U tom slučaju, međutim, SPC je imala samo jedan javni istup po pitanju Parade ponosa – poslanicu koju je ispred Sinoda potpisao Vladika Irinej Bački 1 NB: Rad nastaje u okviru regionalnog projekta „Representation of Gender Minority Groups in Media: Serbia, Montenegro and Macedonia“ pod pokroviteljstvom RRPP. 2 Verzija delova ovog rada na engleskom jeziku biće objavljena u Journal of Empirical Theology u radu naslovljenom „Pride Parades and/or Prayer Processions: Contested Public Space in Serbia #Belgrade Pride 2014“ i napisanom u koautorstvu sa Srđanom Sremcem i Mariecke Van den Berg.

41

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

2010. godine. (Irinej Bački 2010) Percepcija stava SPC po ovom pitanju koja postoji u javnosti dosta se razlikuje od ove relativno blage „zvanične“ pozicije. Ta percepcija je formirana tokom godina pod uticajem mnogih drugih izjava različitih pojedinaca koji su se na različite načine pozivali na autoritet Crkve – a od kojih se Crkva nikada nije ogradila – zbog čega se čini i da nije pošteno ignorisati ovu percepciju kao neutemeljenu. Stoga je poželjno pronaći srednje rešenje. Za potrebe ovog rada, smatra se da se javni diskurs Srpske Pravoslavne Crkve može pročitati u 1. medijima pod direktnom kontrolom Crkvene jerarhije i 2. izjavama zvaničnika Crkve u drugim medijima. Za kvalitativnu analizu diskursa SPC po pitanju dve izabra­ ne teme (abortus i Parada ponosa) koje se tiču rodno osetljivih grupa (žena i LGBT populacije) će se stoga uzeti u obzir sledeći korpusi tekstova: 1. Izabrani tekstovi iz štampanih medija pod kontrolom Crkve (Pravoslavlje, Svetigora, Glasnik, Pravoslavni misionar, Svetosavsko zvonce) za period koji obuhvata dve sedmice pre i dve sedmice posle Parade ponosa, kao i drugi tek­ stovi koje proizvodi Crkva, a koji su izabrani zbog potencijalno bitnih datuma na koje su objavljeni (hronološkim redosledom: Božićna poslanica 2014. go­ dinu, Sabornik za 6. april i 28. septembar 2014. godine, Vaskršnja poslanica za 2014. godinu, Poslanica Patrijaha Irineja pred najavljenu Paradu ponosa 2014. godine i Božićna poslanica 2015. godine). 2. Izabrani tekstovi iz dnevne štampe (Blic, Danas, Informer, Kurir, Po­ litika) za period koji obuhvata dve sedmice pre i dve sedmice posle Parade ponosa, i izabrane druge tekstove. Osim izgovorenih reči i napisanih tekstova, u javni diskurs Crkve spadaju i molitveni činovi koje klir SPC izvodi u javnosti.

2. „MI“ I „ONI“: KAKO SE KALIO JAVNI DISKURS SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE (KRATAK PREGLED) Verska nastava je po prvi put posle Drugog svetskog rata uvedena u školski sistem 2001. godine. Ovime je Crkva dobila pristup jednoj državnoj insti­ tuciji i time, kako misli Drezgić, počinje period u kome se može govoriti o „religijskom nacionalizmu“ u Srbiji u punom smislu tog termina. (Drez­ gić 2015) Kao alternativa verskoj nastavi odmah je uveden i predmet na­ zvan „građansko vaspitanje“ – očito osmišljen kao njen sekularni pandan. U javnosti se ovaj predmet doživljavao kao promovisanje vrednosti koje se obično pripisuju evropskim državama i time bivao asociran sa pristupanjem EU. „Veronauka“ je time od samog početka suprotstavljena predmetu koji se može nazvati „Evronauka“, a deca i njihovi roditelji podeljeni po ovoj kon­ struisanoj dihotomiji, kao što je Baćević primetila u svom članku „Veronauka i(li) evronauka“. (Baćević 2005) 42

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Iste, 2001. godine, pokušano je i prvo održavanje Parade ponosa u Beogra­ du, kojom prilikom su desničari i huligani pretukli mnoge učesnice i učesnike. Paradu ponosa organizovale su pre svega lezbejske i feminističke grupe, iste one koje su se devedesetih godina borile protiv ratova i nacionalizma. (Gree­ nberg 2006) Ovime se zacementirala konstruisana dihotomija „tradicionalnih srp­ skih“ i „zapadnih“ vrednosti, oličena sa jedne strane Crkvom i desničarskim organizacijama, a sa druge strane ženskim i LGBT organizacijama. Diskurs Crkve se sve više oblikuje upravo kao suprotnost diskursa ljudskih prava i demokratskih sloboda građana koji je povezan sa pristupanjem EU, i sve više polaže pravo na „tradicionalne srpske vrednosti“ koje se tumače kao prida­ vanje najveće važnosti svemu što se doživljava kao patrijarhalno i etnički srpsko. Sledstveno tome, javni diskurs SPC usredsređuje se na etnicitet (što više Srba koji kontrolišu što veću teritoriju), „tradicionalne“ rodne uloge (za koje se iz nekog razloga misli da pospešuju ostvarenje prethodnog cilja), i is­ ključivanje Drugog (svako ko bi otežao ostvarenje prethodna dva cilja) – što su sve karakteristike religijskog nacionalizma. (Sremac 2015; Drezgić 2015) Diskurs religijskog nacionalizma, koji naglašava ova tri cilja, lako se može pročitati u velikoj većini stavova Crkve – bar kako se o tim stavovima izve­ štava u medijima – po pitanjima od opšteg javnog interesa kao što su Kosovo, abortus i Parade ponosa. Ono što se ne može tako lako pročitati jeste „čisto“ religijski diskurs. Ono što Drezgić primećuje o stavu Crkve po pitanju abortusa – da su „zvanični re­ ligijski diskursi abortus predstavljali primarno kao demografski problem, kao pretnju biološkom opstanku nacije, a tek sekundarno kao moralno pitanje po­ vezano sa hrišćanskom dogmom svetosti života“ (Drezgić 2015) – može se pri­ meniti na druge delove javnog diskursa Crkve, posebno one posvećene Paradi ponosa. Umesto da se usredsrede na etičke, doktrinarne i duhovne implikacije abortusa i praktikovanih homoseksualnih odnosa u okviru hrišćanske teologi­ je, oni iz Crkve čiji se stavovi o ovim temama objavljuju naglašavaju zamišljene instrumentalne efekte koje neposlušne žene i homoseksualci – i jedni i drugi konstruisani kao Drugi nacije – imaju na natalitet. Dominantna tema ovih izjava tako obično biva značaj povećanja broja etničkih Srba i jačanje srpske nacionalne države. Ne iznenađuje, stoga, što ideologija pro-natalizma često povezuje diskurs Crkve o Paradi ponosa i abortusu. Izjava Mitropolita Amfilohija pred Paradu ponosa 2009. godine eksplicit­ no povezuje abortus i homoseksualnost kao neprirodno odbijanje da se „rađa plod“ – što se u ovom tumačenju Jevanđelja po Mateju 3:9 očito odnosi bu­ kvalno na razmnožavanje. (Amfilohije 2009) Patrijarh Irinej je 2013. godine, upitan za stav o predstojećoj (i kasnije otkazanoj) Paradi ponosa, izjavio za Politiku da u „našem tragičnom vremenu ništa nije tako ugroženo kao brak i 43

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

porodica. I brak i porodica se planski ruše, a posebno gej paradom“. Patrijarh je dodao da srpskom narodu treba još samo ta „pošast“ pa da „nestanemo s lica zemlje“ i da je umesto toga potrebno nešto učiniti da se podstakne natali­ tet. (Politika 2013) Zvanični sajt Saborne crkve u Beogradu ima čitav odeljak posvećen borbi protiv abortusa, u kome se za demografsku situaciju u Srbiji eksplicitno krivi slabljenje tradicionalnih rodnih uloga, što uključuje žensku emancipaciju i „homoseksualizam“3 (sic). Crkva se u poslednje vreme u svojoj upotrebi diskursa religijskog naciona­ lizma prestala ograničavati na demografske i etničke teme, već se počela zani­ mati i za državna pitanja. Javno mnjenje se podosta bavilo pomenutom izjavom Mitropolita Amfilohija 2009. godine, čiji bi se delova mogli tumačiti kao pretnja nasiljem, posebno primedba da se „drvo koje ne daje ploda seče i u oganj baca“ i pomen uništenja „Sodome i gomore“. (Amfilohije 2009) U ovom slučaju je čak Poverenica za rodnu ravnopravnost osetila za shodno da izda preporuku Mi­ tropolitu da se izvini LGBT zajednici za ovu izjavu – iako izjava u potpunosti pripada religijskom diskursu, a njeni najnasilniji delovi su citati iz Svetog Pisma (koliko god njihova tumačenja mogu biti problematična u datom konteksu). Manje je burnu reakciju javnosti izazvalo očiglednije mešanje Crkve u sekularna pitanja 2012. godine, kada je Patrijarh Irinej zahtevao da Vlada zabrani ne samo Paradu ponosa, već i izložbu Elizabet Olson Valin Ecce Homo, (Irinej 2012) koja je održana u četiri zida Centra za kulturnu dekontaminaciju u Beogradu. Premi­ jer Ivica Dačić je tom prilikom podržao stav Patrijarha i izrazio čuđenje što je u Srbiji zakonom dopušteno vređati osećanja vernika dominantne religijske zajed­ nice. (Blic 4.10.2012) Moglo bi se reći da je ovime postavljen presedan za istica­ nje sekularnih ciljeva u u javnom diskursu Crkve, što kulminira 2014. godine.

3. SAKRALNO I SEKULARNO: KAKO SU GRANICE PROBIJANE 2014. GODINE 3.1. BUJICA REČI Na pitanje Parade ponosa je 2014. godine zvanična štampa SPC, za razliku od, recimo, 2009. godine, odgovorila „gromoglasnim ćutanjem“. Kada se velikodo­ stojnici Crkve jesu oglašavali po tom pitanju, u njihovom diskursu je bilo pri­ metno manje pomena Sodome i Gomore, kao i sečenja i bacanja u vatru – što je navelo neke analitičare u medijima da objave neku vrstu „primirja“ izazvanog ublažavanjem stava Crkve. (Blic 26.9.2014) Međutim, pomenuti slikoviti izrazi, koliko god neprijatno zvučali, još uvek su pripadali religijskom diskursu, budući Reč „homoseksualizam“ se (umesto reči „homoseksualnost“) najčešće koristi u desničarskom diskursu i označava ono što se doživljava kao ideološki pokret koji se trudi da vrbuje nove pripadnice i pripadnike – a ne varijetet ljudske seksualnosti. 3

44

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

direktne reference na Sveto Pismo. S druge strane, oni koji Crkvi ne pripadaju i ne spadaju u publiku kojoj bi se ovakve reference uopšte mogle uputiti mogli su da osete upliv Crkve u svoj „stvarni život“ – posebno u maju i septembru. U maju su katastrofalne poplave razorile Srbiju, odnoseći živote i čineći veliku štetu. Upravo tokom ovog perioda koji je bio veoma težak za veliki broj građanki i građana Srbije su oni bili obavešteni o tome da su ovu katastrofu sami izazvali time što se nisu bunili protiv Končite Vurst i/ili Parade ponosa. Mitropolit Amfilohije je izjavio da se Končita Vurst, nedavni pobednik Evro­ songa u svojoj transfemininoj izvođačkoj personi, „afirmiše kao Isus“ i da nas Bog iskušava kako bismo se „vratili na pravi put“. (Blic 19.5.2014) Patrijarh Irinej je, s druge strane, za poplave okrivio Paradu ponosa, koja je trebalo da se održi u maju i koja je odložena zbog poplava – a aktivisti volontirali u uklanja­ nju posledica. Patrijarh je ustvrdio da je poplave izazvao upravo ovaj najavljeni skup „kojim se ponose i i ističu svoje dostojanstvo i demokratiju, a sve protiv boga i zakona življenja“. (Blic 15.5.2014) Tu se nije mnogo razlikovao od, re­ cimo, Mladena Obradovića, vođe zabranjene desničarske organizacije Obraz, koji se na svom Fejzbuk profilu zahvalio Bogu što je dopustio da nas snađe jed­ no, manje zlo (misleći na katastrofalne poplave) da bi nas sačuvao od drugog, mnogo većeg (misleći na odloženu Paradu ponosa). Zanimljivo je podsetiti ovde se da se hrišćanska teologija odvajkada uglav­ nom uzdržavala od pokušaja da objasni zašto određena ljudska bića doživlja­ vaju posebne patnje i zla na ovome svetu – i za taj stav (ili njegov nedostatak) koristila tumačenja Knjige o Jovu, Jevanđelja po Luki (13:1-5) i Jovanu (9:3). Hrišćanstvo se posebno čuvalo simplističkih objašnjenja za zla i patnju koja bi se oslanjala na „kaznu za grehe“, imajući u osnovi svoje kosmologije paradoks palog sveta koji je stvorio dobar Bog. Dok je hrišćanski teološki diskurs dovolj­ no širok da obuhvati paradoks „preteranog optimizma prema kosmosu i prete­ ranog pesimizma prema svetu“, (Chesterton 1908:119) religijski nacionalizam sa svoje strane zagovara viziju jednog odviše „monističkog sveta“ (Friedland 2001:125) – i upravo religijski nacionalizam pruža bolje objašnjenje za izjave velikodostojnika Crkve koje su citirane gore.4 Kada se već činilo da su tenzije popustile i da se Crkva neće javno oglaša­ vati povodom Parade ponosa, Patrijarh je lično potpisao poslanicu na tu temu objavljenu u septembru. Javno mnjenje je posebno bilo šokirano poređenjem homoseksualnosti sa pedofilijom i incesrom, ali je možda novina koja još više izaziva pozornost – bar kod sekularista – to što je Patrijarh, čini se, govorio iz pozicije osobe koja ima neku vrstu funkcije u svetovnoj vlasti. Dobar deo 4 Monistički diskurs se, zanimljivo, odnosi samo na „njih“ – na one koji su slabiji i marginalniji i doživljavaju prostu i pravednu kaznu za svoje grehe – dok se jedan više dualistički diskurs rezerviše za „nas“ – Srbe na Kosovu, Srbe uopšte, Srbiju samu u odnosu na međunarodnu zajednicu, pa čak i Crkvu kao instituciju, koja samu sebe još uvek često doživljava kao žrtve progona od strane države.

45

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

istupa sastojao se iz tvrdnje da oni poreski obveznici Srbije koji su istovremeno LGBT aktivisti nemaju pravo da traže opterećenje čitavog „državnog aparata Srbije“ i izazivanje znatnih „materijalnih troškova“ da bi bili obezbeđeni od nasilja tokom svog Ustavom zagarantovanog prijavljenog okupljanja: „imate pravo da paradirate, ali samo o svom trošku i trošku svojih nalogodavaca5 […] kako za paradu tako i za obezbeđenje, no ne o trošku Srbije“. (Irinej 2014) U svom članku naslovljenom „Lažna priča o ponosu“ i objavljenom u Saborniku za 28. septembar, dan Parade ponosa, đakon Nenad Ilić tvrdi da je parada „ponosa“ sračunat napad upravo na nacionalni ponos i da je zastava duginih boja koja simboliše LGBT zajednicu širom sveta problematična pre­ vashodno jer prkosi nacijama. (Ilić 2014) Propoved koju je tog dana u Sabor­ noj crkvi održao sveštenik kome nije bilo dopušteno da prođe kroz kordon policije koja je obezbeđivala učesnike Parade sadržala je primedbu da su „čak i Albanci i KFOR“ na Kosovu ukazivali poštovanje sveštenstvu SPC, dok sada „živimo pod okupacijom“ – i to usred Srbije.6 Granice su, čini se, probijene i sa druge strane. Po prvi put na Paradi ponosa 2014. godine LGBT aktivisti pominju Crkvu i njene zvaničnike. Naime, dvoje mladih učesnika nosilo je transparente koji su na sebi imali slike Patrijarha Iri­ neja i Mitropolita Amfilohija (Blic 28.9.2014) – uz stihove pop pesama koji su u kontekstu aludirali na njihovu (latentnu ili potencijalnu) homoseksualnost.7

Sl. 1: Parada ponosa 2014 – transparenti Ovo se verovatno odnosi na EU ili SAD – spoljašnjeg Drugog koji naređuje unutrašnjem Drugom. 6 Izvor: lično prisustvo pomenutoj liturgiji. 7 Mora se naglasiti da su sami mediji preuveličali ovaj sukob. Na snimku koji postoji na YouTube-u, Adam Puškar, jedan od organizatora Parade, više puta pokušava da ubedi mlade učesnike da sklone svoje transparente, posle čega ih neidentifikovana osoba – takođe učesnik Parade sa zvaničnom narukvicom – lomi. Boban Stojanović, aktivista i jedan od organizatora Parade, više puta je odbio da komentariše poslanicu Patrijarha Irineja, navevši da je „previše mali“ da bi odgovorio poglavaru Crkve. 5

46

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Sekularisti svih uverenja pozivaju se često na Isusovo upozorenje da se poda caru carevo, a Bogu Božije. (Matej 22: 17-21; Luka 20: 25) Diskurs ve­ likodostojnika SPC u toku 2014. godine po pitanju osetljivih rodnih grupa sa sve prisutnijim sekularnim primesama može se tumačiti kao odbijanje da se caru poda carevo – a to nije sve.

3.2. SA REČI NA DELA: MOLITVA KAO POLITIČKI ČIN Javni diskurs Crkve uključuje ne samo reči njenih velikodostojnika, već i nji­ hova dela, kada su ona činjena u očima javnosti. Godine 2014. pojavila se nova strategija u diskursu SPC na temu oba pitanja bitna za religijski/seksualni na­ cionalizam – abortusa i Parade ponosa. Ova strategija, koja bi se mogla nazvati „javna molitva kao politički čin“, u 2014. godini dala je dva primera politički motivisanih litija.8 Prvi primer, o kome su mediji manje izveštavali, bila je litija organizovana 7. aprila, na Blagovesti, da bi se zahtevalo od države Srbije da zakonom zabra­ ni abortus. Posle liturgije u Sabornoj crkvi, litija se uputila do Skupštine, gde su istovremeno čitane molitve i držani transparenti. Ovu litiju je organizovao desničarski pokret 1389, a podrška klira bila je prećutna – sveštenstvo u njoj nije učestvovalo, iako je organizatorima dopušteno da iz hrama iznesu ikonu Bogorodice. Kada je ova litija ponovljena na Blagovesti 2015. godine, dobila je „uslovni blagoslov“ od Patrijarha (uslov je bio minimalan – da ne bude nika­ kvog nasilja). Blagovestna litija za zabranu abortusa očito ima ambiciju da po­ stane manifestacija koja se organizuje svake godine – i izgleda da svake godine dobija sve veću podršku iz Crkve. Druga politički motivisana litija koja se zbila 2014. godine – posećenija i interesantnija za medije – organizovana je 28. septembra, odmah nakon što je Parada ponosa uspešno okončana, i kao vrsta protesta što je ovaj skup uopšte bio dopušten. Organizovana od Dveri, desničarske političke stranke, najavlje­ na je kao „svenarodna litija koja slavi svetinju života, braka i rađanja“ i dobila je otvorenu podršku većeg broja sveštenika. Započevši iz Hrama Sv. Save, ova litija je pratila trajektoriju kojom se prethodno kretala Parada ponosa – i „či­ stila“ je kađenjem. Nasuprot Blagovestnoj litiji, čini se da „anti-gej“ litija dobija manje zvanične podrške 2015. godine. SPC je stajala iza molitve i svenoćno bdenja koji su organizovani da se umoli da Parada ponosa ne bude održana, ali litija kojom se ulice „čiste“ posle Parade ponosa bila je organizovana od strane marginalne anti-ekumenističke zajednice i podržana samo od strane nekolici­ ne sveštenika SPC – od kojih se neki, kao o. Žarko Gavrilović, takođe moraju Presedan za korišćenje javne molitve u političke crkve postavljen je u maju 2013. godine tokom demonstracija organizovanih posle potpisivanje Briselskog sporazuma. Mitropolit Amfilohije je tom prilikom svoj protest izrazio čitanjem molitve za upokojenje Vlade Srbije. 8

47

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

smatrati marginalnim. Mora se primetiti da su mediji nedovoljno izvestili o ovoj distinkciji.

Sl. 2: Litija protiv Parade ponosa

Učešćem u ovim litijama Crkva se svakako umešala u stvari koje se tiču se­ kularne države – tražeći da država zakonom zabrani abortus i protestujući što je dopustila i obezbedila Ustavom zagarantovani skup građana homoseksualne orijentacije. Pitanje koje se mora postaviti pre svake analize odnosa sakralnog i sekularnog ovde je, međutim, u kojoj meri se ove litije uopšte mogu smatrati sakralnim. S obzirom na to da se njima protestuje protiv postojećih zakonskih sloboda koje sekularna država daje svojim građanima i priziva njena moć da umesto toga kazni neposlušne žene i LGBT pojedince, moglo bi se reći da su ove „molitvene litije“ u stvari – kamuflirane demonstracije.

Sl. 3: Litija za zabranu abortusa – transparenti

48

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Da bi se razumelo značenje koje ova nove strategija ima u okviru diskursa religijskog/seksualnog nacionalizma kojim se Crkva koristi, može biti od ko­ risti da se prvo podsetimo koju simboliku litije tradicionalno imaju u Srbiji. Simbolika litija nastaje mešanjem dva istorijska nivoa značenja: 1. U hrišćanskoj simbolici se smatra da litija dolazi iz unutrašnjeg svetog mesta koje predstavlja hram i da onda ritualno preobražava prirodu i čitav kosmos. Funkcija jačanja zajednice je ovde bitna i očitava se u činjenici da je ovo obred kome su često prisustvovali i oni koji inače ne posećuju crkvena bogosluženja. 2. U prethrišćanskoj simbolici je, međutim, litija obilazila sveta mesta u spoljašnjem svetu, kao što su groblja i osvećeni hrastovi i druga stabla. Funkcija jačanja zajednice bila je još naglašenija u prethrišćansko vreme, jer se očekivalo da litijama prisustvuju svi članovi lokalne zajednice (ili bar po predstavnik iz svakog domaćinstva) i nekada su zajednički donošene odluke od značaja za čitavu zajednicu. (Todorović 2006) Ukoliko pristupimo ovim politički motivisanim litijama iz perspektive hri­ šćanske simbolike, moglo bi se ustvrditi da Crkva prosto preobražava i osveću­ je spoljašnji svet. Međutim, u tom slučaju odmah upada u oči raskorak između uobičajene ritualne simbolike jednog crkvenog obreda i konkretnih političkih zahteva ili protesta koji bi da utiču na stvarne živote svih građana. Zajedničke ritualne molitve koje se koriste u političke svrhe takođe probijaju granicu iz­ među situacije u kojoj pojedinci u okviru Crkve kao jerarhijske institucije iska­ zuju svoja pojedinačna mišljenja, s jedne strane, i političke upotrebe ritualne prakse Crkve kao zajednice vernih, s druge strane. Ovaj novi proboj granica u 2014. godini je možda vidljiv samo članovima Crkve od kojih nekima više savest ne dopušta da učestvuju u svim njenim službama. Time su ovi članovi Crkve nenamerno odlučeni od zajednice vernih zajedno sa namerno odluče­ nim Drugima protiv kojih se litije i organizuju. Ukoliko, pak, pristupimo litijama iz perspektive njihove prethrišćanske simbolike, možemo ipak priznati da paralele postoje: odluke bitne za zajednicu zbilja se jesu donosile tokom nekih prethrišćanskih litija, tako da se može reći da njihova politička dimenzija nije novina. Međutim, dok su prethrišćanske li­ tije uključivale u sebe čitavu lokalnu zajednicu, pomenute politički motivisane pravoslavne litije organizovane 2014. godine eksplicitno isključuju upravo one članove lokalne zajednice čije ponašanje zahtevaju da zakonski regulišu. Moli­ tve pred Skupštinom bi takođe mogle da imaju smisla u prethrišćanskom sim­ boličkom kontekstu – u kome su upravo spoljašnji objekti koje je litija obilazila bili smatrani svetim – ukoliko bi se tumačile kao obožavanje države ili nacije. Tradicionalno su neki oblici litija uključivali ritualne poklone pred osvećenim 49

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

hrastovima, te bi trebalo izraziti zahvalnost što se tokom litije za zabranu abor­ tusa, na primer, ipak nije klečalo pred zgradom Skupštine.

4. ZAKLJUČAK: ZAJEDNICA ZASNOVANA NA ODLUČENJU OD ZAJEDNICE Moglo bi se reči da je jaz između Crkve i osetljivih rodnih zajednica – ali i sim­ bolički jaz između „tradicionalnih“ srpskih i „liberalnih“ zapadnih vrednosti – u neku ruku produbljen 2014. godine. Litije koje su organizovane posebno živopisno ilustruju zamišljenu zajednicu „čistih“ u okvirima religijskog naci­ onalizma. Definišući samu sebe namernim isključenjem nepokornog Drugog (i to u zakonskom i društvenom, ne samo verskom smislu), ova zajednica je, ironično, zasnovana na odlučenju od zajednice. Isključivanje Drugog kao differentia specifica religijskog/seksualnog nacionalizma je tako, paradoksalno, ilustrovano upotrebom zajedničkih molitvenih rituala. Usredsređivanjem na etnicitet, rigidne rodne uloge, i isključivanje nepokornog Drugog, javni dis­ kurs Crkve na temu osetljivih rodnih grupa u toku 2014. godine nastavlja da se poklapa sa disursom religijskog/seksualnog nacionalizma. (Sremac 2015) Sam taj diskurs se vremenom menja. U javnom diskursu SPC se može pri­ metiti s jedne strane smanjeno eksplicitno usredsređivanje na etnicitet, a s dru­ ge povećano usredsređivanje na rekonstrukciju „tradicionalnih“ rodnih uloga. (Drezgić 2015) Ta promena je sasvim u skladu sa promenama koje se mogu uočiti u diskursu samog srpskog nacionalizma (Veličković 2012). Na mesto spoljašnjih neprijatelja dolaze drugi „Drugi“ – unutrašnji neprijatelji, seksualno nepokorni izdajnici koji „nas“ sprečavaju da postanemo velika nacija time što odbijaju da odigraju Bogom danu ulogu u reprodukciji i porodičnom životu. In­ sistiranje na patrijarhalnim rodnim ulogama za koje se iz nekog razloga uporno misli da pospešuju natalitet tako dosledno ostaje deo diskursa Crkve – čime se taj diskurs smešta u okvire religijskog/seksualnog nacionalizma. Promena u diskursu Crkve po pitanju rodno osetljivih grupa koja se može uočiti u 2014. godini jeste povećan upliv sakralnog u sekularno uz pomoć dve komplementarne diskurzivne strategije: 1. Iznošenje sekularnih ciljeva i upotreba sekularnijeg diskursa (ili bar dis­ kursa koji više teži ekstremnom monizmu) i 2. Upotreba ritualnih molitava u političke svrhe. Politički motivisane litije predstavljaju izrazito problematično probijanje granica posebno za sekulariste unutar same Crkve. Jedna je stvar odbiti da se poda carevo caru, time što se govori protiv određenih sloboda koje sekularna država daje svojim građanima. Sekularisti u okviru Crkve kao zajednice ver­ 50

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

nih mogu se ne slagati sa takvim istupima i i dalje ostati u zajednici sa onim članovima klira koji takve političke stavove iznose. Sasvim je druga stvar, upo­ trebom ritualnih molitava Crkve u političke svrhe, iz njih izopštiti članove za­ jednice koji se ne slažu i – u suštini podati caru Božije.

LITERATURA Amfilohije. (2009). „Povorka srama“, pristupljeno 15.6.2015. URL: Amfilohije: Poplave su opomena zbog Končite Vurst. (19.5.2014). Blic. URL: Baćević, J. (2005). Veronauka i(li) evronauka: kritika elemenata reforme obrazovanja 2000-2003, ili: Šta antropologija o obrazovanju može da kaže o antropologiji u obrazo­ vanju. GEI SANU LIII, 173-186. Bartulović, Ivana i Šparavalo, Stefan. (2013). „Odnos hrišćanstva i gej pokreta sa poseb­ nim osvrtom na gej subkulturu u Srbiji“, u Mediji, religija i nasilje, ed. S. Sremac, N. Knežević, & D. Valić Nedeljković (Novi Sad – Beograd: Centar za istraživanje RPD, Otačnik): 159-167. Chesterton, G. K. (1843). Orthodoxy. London: The Bodley Head. Dačić: Kako to da Amerikanci hapse autora filma koji vređa Muhameda, a to isto ne može sa Isusom? (4.10.2012). Blic. URL: Drezgić, Rada. (2015). „Orthodox Christianity and Gender Equality in Serbia: on re­ productive and sexual rights“, u (In)equality and Gender Politics in South-Eastern Europe, ed. C. Hassentab & S. Ramet (Palgrave): 297-321. Friedland, R. (2001). Religious nationalism and the problem of collective representa­ tion. Annual Review of Sociology, 27, 125-152. Greenberg, J. (2006). Nationalism, masculinity and multicultural citizenship in Serbia. Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, 34:3, 321-341. Ilić, Nenad. (2014). Lažna priča o ponosu. Sabornik, 28.9.2014. Irinej Bački. (2010). „Saopštenje Svetog Arhijerejskog Sinoda povodom najava gej-pa­ rade u Beogradu“, 8.10.2010, pristupljeno 15.6.2015. URL: Irinej. (2012) „Pismo Patrijarha srpskog g. Irineja Predsedniku Vlade Srbije g. Ivici Dačiću“, 3.10.2012, pristupljeno 13.5.2015. URL: Irinej. (2014). „Patrijarh Srpski o Prazniku Rođenja Presvete Bogorodice – Male Gos­ pojine leta Gospodnjeg 2014“, pristupljeno 28.9.2014. URL: 51

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Irinej: Poplave su božja opomena zbog skupa poroka. (15.5.2014). Blic. URL: POGLEDAJTE: Incident na Prajdu zbog transparenata s Amfilohijem i patrijarhom. (28.9.2014). Blic. URL: Saborna crkva u Beogradu, zvanični sajt, pristupljeno tokom maja 2015. URL: SPC je protiv gej parade, neophodan podsticaj nataliteta. (26.9.2013). Politika. URL: Sremac, Srđan. (2015). „The Interplay of Religious and Sexual Nationalisms in Cen­ tral and Eastern Europe“, u Religious and Sexual Nationalisms in Central and Eastern Europe: Gods, Gays, and Governments, ed. S. Sremac & R. R. Ganzevoort (Leiden and Boston: Brill): 1-14. Todorović, I. (2006). Hrišćanska i prethrišćanska dimenzija rituala litijskog ophoda. Glasnik Etnografskog Instituta SANU LIV, 271-287. Todorović, I. (2007). Rezultati istraživanja obreda litija – dopunski osvrt. Zbornik Etnografskog Instituta SANU 23. Tucić: Crkva ne sme da diskriminiše građane ni po kom osnovu. (26.9.2014). Blic. URL: Veličković, V. (2012). Homofobni nacionalizam i kriza maskulinosti u Srbiji. Sarajevske sveske, 29-40, 255-260.

Summary: This paper attempts to provide a discourse analysis of a number of direct and indirect public messages from the Serbian Orthodox Church in 2014 related to two complex issues, the Gay Pride Parade and the abortion issue. Of special interest are the ways in which these two topics are frequently associated (insistence on those rigid gender roles which allegedly maximize birth rates and religious/sexual nationalism) and the ways in which they are tackled (obliterating boundaries between the sacral and the secular). Special attention will be given to analyzing the symbolism of the prayer processions organized on April 7 and September 28, 2014, as these arguably illuminate the issue quite vividly. Key words: Serbian Orthodox Church, gender, sexuality, the sacral/the secular, prayer processions, religious/sexual nationalism.

52

Sergej Beuk

Centar za istraživanje religije, politike i društva, Novi Sad Dom omladine Beograda

UDC 004.738.5:27 316.774:2

DIGITALNI MEDIJI KAO MISIOLOŠKE PLATFORME MALIH VERSKIH ZAJEDNICA U SRBIJI: HRIŠĆANSKI INTERNET RADIO „HRAST“ Sažetak: Digitalno doba, koje je iz korena promenilo svet u kome živimo, neminovno se odrazilo i na naše sagledavanje prisutnosti verskog u javnoj sferi. Ekspanzija verskih sajtova, razmena verskih informacija na socijalnim mrežama, dostupnost elektronskih knjiga, periodike, video – propovedi i sl, promenila je, ne samo poimanje religijskog kao socijalnog fenomena, već je i sadržinski i pedagoški, unela novine u oblasti kao što su misiologija, odnosno pastoralna teologija. Na srpskom jeziku, iako u ograničenom broju, možemo naći informacije o malim verskim zajednicama, pogotovu evanđeosko – protestantskog tipa, koje sve više koriste internet, ne samo kao medij prezentacije, već i kao misiološki alat za prikupljanje istomišljenika i budućih članova. Ključne reči: Digitalni mediji, teorije medija, misiologija, male verske zajednice, iner­ net radio.

„Svaku dovoljno naprednu tehnologiju nemoguće je razlikovati od magije.“ Artur Klark „Tehnologija me plaši do smrti.“ Džon Kliz „I reče im: Idite po svemu svetu i propovedite jevanđelje svakom stvorenju.“ Otk. 16, 15.

Digital Sea of Faith S početka devedesetih godina XX veka, mladim studentima Bogoslovskog fa­ kulteta u Beogradu, učenje putem računara je bila, mahom, teorijska katego­ rija. Knjige, udžbenici i stručna periodika, od kojih je značajan deo pripadao teolozima rimokatoličke provenijencije, bili su publikovani ili nekoliko dece­ nija ranije, ili, čak, pre Drugog svetskog rata, kao što je slučaj, na primer, sa izuzetnom knjigom „Istorija Crkve“ poznatog pravoslavnog autora Jevsevija 53

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Popovića. Patrijaršijska, Gradska, pa, donekle i Narodna biblioteka Srbije nisu posedovale ozbiljne teološke fondove, a savremena Zapadna protestantska te­ ologija postojala je samo u tragovima. Ako je izdavaštvo pola veka progonje­ ne Srpske pravoslavne Crkve bilo devastirano, lako je naslutiti kako je stanje bilo u tzv. malim verskim zajednicama: bez ozbiljnih verskih škola i izdavačkih kuća, van institucija države i odsečene od društva, one su jedva opstojavale na religijskoj mapi nekadašnje socijalističke Jugoslavije. Jednostavnije rečeno, van grupa uglavnom starijih vernika, za male verske zajednice skoro niko nije čuo. A onda se zbila revolucija – dogodio se internet... U ovom trenutku, postoje milioni veb strana koje se bave religijom i duhov­ nošću uopšte, a neki istraživači kao što je Brenda Brešer [Brenda E. Brasher] tvr­ de da po broju internet sajtova, religijski zauzimaju drugo mesto, odmah nakon onih koji se bave trgovinom, odnosno maloprodajom (Videti: Brasher, 2004). Kako ćemo se u ovom radu fokusirati na evanđeoske protestantske zajednice, odnosno Crkve protestantsko – evanđeoskog nasleđa, analiziraćemo prisutnost i uticaj nekih internet strana koje direktno ili indirektno prenose ili zastupaju stavove i učenja evanđeoske teologije, prakse i kulture, čime se stvara sasvim novo polje misiološkog uticaja na korisnike interneta, pa samim tim i na poten­ cijalne buduće članove tih zajednica. Važno je istaći da prisutnost evanđeoskih hrišćana na internetu predstavlja samo jedan od segmenata korišćenja savreme­ ne tehnologije u okvirima hrišćanstva XXI veka, jer se digitalni mediji koriste i u okvirima samog bogosluženja, hrišćanske pedagogije, dijakonije i pastoralnog savetovanja, odnosno, praktično, odnose se na sve segmente svakodnevnog ži­ vota Crkava. Zaključujemo da pastoralna teologija danas podrazumeva mnogo frekventnije učešće samih službenika crkava i denominacija u svakodnevnom radu s vernicima, kao i da službenici i misijski radnici moraju posedovati daleko širi set znanja, veština i sposobnosti u korišćenju digitalnih medija nego što je to bio slučaj do sada. U tom smislu, mora se razmišljati i o institucijama visokog teološkog obrazovanja koje bi trebalo da, pored klasičnog bogoslovskog nauka, svoje studente obučavaju i za izazove pred koje vreme pred njih postavlja.

Teorije komunikacije i masovnih medija Tokom poslednjih decenija, primetan je izuzetan skok u objavljivanju stručnih studija na temu komunikacije i masmedija. Te studije su vremenom dovele do velikog broja teorija koje možemo svesti na sledeće: 1. strukturalne i funkcionalne, donose saznanje da su socijalne strukture realne, te da se njihovo funkcionisanje može analizirati; 2. kognitivne i bihejvioralne baziraju svoje interesovanje na psihologiji individue; 3. interakcionističke i interpretativne svoj fokus vide u društvenoj interakciji i kontekstu i 4. kritičke koje pokuša­ vaju da objektiviziraju problem političke moći/manipulacije (Vidi: McQuail, 54

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

1969,1975). Savremene teorije masmedija obezbeđuju neophodan okvir za razumevanje njih samih, ali i kritičku perspektivu za oblikovanje svesti o po­ ziciji masmedija u savremenoj ekonomsko – socijalnoj stvarnosti. Ovde ćemo navesti samo najmarkantnije1: Teorija postavljanja pravila polazi od ideje da ukoliko ljude izložimo istoj vrsti medija, javiće se saglasnost u vezi sa značaj­ nim pitanjima koja su postavljena. Većina populacije slično shvata prioritete i ova teorija predstavlja predviđajuću moć kojom se može uticati na afektivne sadržaje pojedinaca i grupa. Teorija kultivacije objašnjava kako televizija danas jeste osnovni narativni kanal kojim se može postići homogenizacija masa i us­ pešno zastrašivanje u političko – manipulativnom smislu. Po navedenoj teoriji, gledalac/konzument nema pravi izbor, niti uvid u većinu televizijskih sadržaja, tako da ona postaje destruktivno oruđe nadzora u rukama elita. Teorija kulturnog imperijalizma predočava da Zapadne zemlje dominiraju nad mediji­ ma širom planete, što implicira povlačenje lokalnih kultura Trećeg sveta. Kroz ogromnu medijsku produkciju vrši se permanentan uticaj na mišljenje i vero­ vanja ostatka sveta, čime se stvara pogodno tle za vesternizaciju međusobno udaljenih kultura i tradicija. Teorija difuzije proučava način širenja poruka od medija ka recipijentima, kao i ulogu same poruke u kreiranju opštih stavova. Funkcionalna teorija otkriva pet pristupa kojim možemo analizirati medije: nadzorni, korelativni, transmisioni, zabavni i mobilizacijski, u čijem je centru informacija sa svojom disperzivnom prirodom. Teorija ljudske akcije težište baca na bihejvioralni aspekt ljudske prirode, odnosno, na predvidljivost ljud­ ske akcije koja je uvek u vezi sa nekim projektovanim ciljem. Teorija medijske zavisnosti objašnjava pojavu medijske zavisnosti kod pojedinaca, odnosno, de­ finiše na koji način mediji utiču na ljude kroz informaciju, zabavu i parasoci­ jalne odnose. Teorija medijske ujednačenosti pretpostavlja da ljudi odgovaraju na informaciju na podsvesnom i automatskom planu, otkrivajući interkomu­ nikacijske veze između ljudi i medija. Teorija pravila opisuje pravila ponašanja pri porodičnom gledanju televizijskog programa i odgovara na pitanja o zako­ nomernosti zajedničke konzumacije medija, pogotovu vizuelnih. Teorija spirale tišine razotkriva zašto pojedinci koji pripadaju manjinskim grupama imaju potrebu na sakriju svoje mišljenje i stavove, kao status individualnih stavova u polju grupne socijalne dinamike. Teorija tehnološkog determinizma bavi se načinima na koji mediji oblikuju mišljenje i htenje pojedinaca u društvu i kako se ono ponaša iz prelaska iz jednog tehnološko doba u drugo. Teorija gratifikacije ukazuje da su konzumenti medija svesno odnose prema sadržajima i da programsko – medijska raznolikost dopušta slobodu izbora. 1 Iz širokog spektra teoretičara i njihovih dela, izdvojili bismo: Gupta, Om, Media Society and Culture, Isha Books, New Delhi 2006; Severin, Werner, Communication Theories: Origins, Meth­ ods and Uses in the Mass Media, Addison Wesley Longman, Brisbane 2000; McQuail, Denis, Mass Communication Theory, Sage Publications Ltd, London 2010; Grifin, Em, A First Look at Communication Theory, McGraw-Hill, Columbus 2008.

55

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Kako sve iznesene teorije polaze od opšte definicije da: „masovna komuni­ kacija postoji onda kada mali broj ljudi šalje poruku velikoj anonimnoj i obično heterogenoj publici kroz upotrebu specijalizovanih komunikacijskih medija“ (Gupta, 2006: 17), sasvim je jasno zbog čega se javlja tolika raznorodnost u teo­ rijskim pristupima problemu medijske komunikacije i kulture uopšte. Duram i Kelner, baveći se medijima i kulturom, definišu polje njihovog istraživanja: „Kul­ tura u današnjem društvu konstituiše set diskursa, priča, slika, spektakla i razli­ čitih kulturnih formi i praksi koje generišu značenja, identitete i političke efekte. Kultura uključuje i novine, televizijske programe, filmove i popularnu muziku... Kultura je običan, porodičan deo svakodnevnog života“ (Durham, Kellner, 2006: xiv). Bilo da govorimo o religiji, zabavi ili sportu kultura/mediji kumunikacijski su rezervoar iz koji dobijamo informacije i kreiramo sopstvene stavove o svetu, ali je upravo zbog toga vrlo važno „ ...napraviti razliku između medija i proce­ sa masovne komunikacije... Medij je instrument procesa. Svaki instrument koji proizvodi masovnu komunikaciju, potencijalno je masovni medij“ (Hiebert, Gibbons, 1999: 23). Dakle, važno je razdvojiti proces komunikacije od instru­ menta prenosa, kao i obratiti pažnju o vrsti informacija koju medij prenosi. To je važeće pravilo imajući u vidu i sekularne i hrišćanske medije, a jedan od njih ćemo predstaviti u nastavku rada.

Internet kao novi medij Pojava interneta kao prostora preklapanja multimedijalnih tački, koje nazi­ vamo virtuelna stvarnost, donela je sasvim novi pristup različitim problem­ skim određenjima u okviru teorija medija. Internet nije samo logički nasta­ vak televizije već nešto mnogo više i sasvim drugačije – on je sveobuhvatan i objedinjujući medij koji pojedinca stavlja u centar događaja, ma na kom delu zemaljske kugle se nalazio. Time se potvrđuje misao Nika Kouldrija [Nick Co­ uldry] da digitalni mediji/internet, obezbeđuju novu infrastrukturu medija i javnih politika (Vidi: Couldry, 2012) i s tim u vezi, novu socijalnu stvarnost koja se reflektuje na sve vidove života i kulture. Manuel Kastels [Manuel Ca­ stells] zapaža: „Internet kulturu karakterizuje četvoroslojna struktura: tehno – meriokratska kultura, hakerska kultura, virtuelna komunitarna kultura i preduzetnička kultura“ (Castells, 2002: 37). Iako pisac konstatuje da internet doprinosi ideologiji slobode, svedoci smo da su zloupotrebe, praktično, besko­ načne.2 Međutim, kako god analizirali raznorodne aspekte interneta, nespor­ no je, naročito s početka XXI veka, sve veće interesovanje za korišćenje onlajn 2 Iako se ovaj rad ne bavi temama zloupotrebe interneta i digitalnih medija u celini, preporučujemo zanimljivo delo Evgenija Morozova [Evgeny Morozov] koji na lucidan način obrađuje ideje koje možemo slobodno nazvati Sajber – utopijom. Za više informaija videti: Moro­ zov, Evgeny, The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom, PublicAffairs, New York, 2012.

56

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

usluga, pogotovu u sferama kupovine, društvenih mreža i javnih servisa (Vidi: Chadwick, Howard, 2010), što implicira nove društveno – ekonomske odnose. Elektronska komunikaci ja smanjila je distance ali i istakla razlike, razvija­ jući kritičku svest u svim segmentima života i rada. Tako internet jeste i slika i zvuk ali i doživljaj umetnički, personalni i estetski. S tim u vezi i religija nalazi svoje mesto na globalnoj mreži, o čemu autori knjige „Odnosi s javnošću“, pišu na sledeći način: „Softverski paket Srpske pravoslavne crkve, na primer, starto­ vao je maja 19 godine; sa adrese Patrijaršije linkovi vode do svih eparhija SPC i pomesnih pravoslavnih crkava u svetu. Elektrifikacijom manastira Hilandar (koji se nalazi izvan matice, u Grčkoj), u jesen iste godine, stvoreni su uslovi da se tako reći iz monaške kelije ulazi u globalnu mrežu i terminale povezane sa najrazvnorsnijim bankama podataka.“ (Pavlović, Aleksić, 2011: 197).

Služba u gradovima (Urban Ministry) Poslednjih decenija uočljiva je kriza autoriteta tradicionalnih Crkava na Za­ padu što se ogleda, prvenstveno, u kontinuiranim izlasku, kao i pasivizaciji u vezi sa prisustvom na bogosluženjima i ostalim aktivnostima. Razlozi za takvo stanje su mnogobrojni, ali nas zanima šta se čini da se takvo stanje prevaziđe? Jedan od načina jesu i programi Službe u gradovima (Urban Ministry) koji se planski odvijaju u urbanim centrima, prvenstveno u Sjedinjenim Američkim Državama, ali su sve prisutniji i u Evropi, Aziji i Australiji. Iako su ciljevi navedenih programa, posredno i neposredno, evangelizacij­ ski, oni prvenstveno naglašavaju karitativno – humanitarni rad sa marginalnim grupama, kao i posebno kreiran plan rada s mladima (Vidi: Ortiz; Conn, 2010) u izmenjenim uslovima u kojima, kroz globalizaciju i ubrzanu socijalnu scijentiza­ ciju, Crkve pokušavaju da povrate svoju misijsku ulogu i značaj (Vidi: Claerbaut, 2005). Podvlačeći nov kontekst života i razvoja Crkava i njenih službenika u ur­ banim centrima, Eleonor Skot Mejers [Eleanor Scott Meyers] podvlači potrebu aktivnog uviđanja ekonomskih, političkih i kulturoloških promena koje su već od sredine osamdesetih godina XX veka više nego upadljive: „Pastori u velikim gradovima moraju biti pastori zajednica, individualci obučeni za izgradnju zajed­ nica, osobe vešte u organizovanju… i u unapređivanju kulture“ (Meyers, 1992: 22). Upravo u navedenoj kulturološkoj tački vidimo najveće promene u prisustvu Crkve u društvu, jer misiološke i pastoralne aktivnosti bi trebalo da podrazume­ vaju čitav set izmenjenih socijalno, ekonomskih i religioloških paradigmi, kao što su: 1. migracije; 2. ekonomsko – finansijska kriza; 3. rastuća politička ne­ sigurnost (islamski fundemantalizam, neonacionalističke trzavice, rasni sukobi, itd.); 4. nepoverenje građana u institucije (političke, verske) i 5. izmenjena verska slika sveta, da pomenemo samo neke. U postojećoj situaciji, u kojoj veliki gradovi postaju sve značajniji, između ostalog, i verski centri, Služba u gradovima (Urban 57

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Ministry) postaje sve aktuelnija. Da bi dosegnuli sve veći broj ljudi u potrebi, Crkve uspešno koriste digitalne medije, a posebno internet, za oglašavanje svojih programa3, čime, primarno, ostvaruju dvostruku orijentaciju: evangelizacijsku i karitativnu. Zapravo, radom Crkava to postaje jedinstven spasonosni cilj: „Isu­ sova misija na zemlji je misija za siromašne, za one koji su u ropstvu, za slepe i potlačene. Njegov Duh još uvek obavlja tu misiju kroz Njegovo telo, kroz Crkvu“ (Fuder, 2005: 340).4 Termini kao što su Hristov Duh i Duh Sveti stoje u centru pažnje Službe u gradovima, međutim, prvenstveno na nivou misijskih praksi, se ističu interkulturalna komunikacija i tolerancija među različitim socijalnim grupama (Vidi: Lane, 2002). U tom prostoru nalazimo odlike i uloge digitalnih medija: rasprostranjenost, dostupnost i demokratičnost među svim akterima u komunikološkom procesu, što involvira, kako Crkve kao institucije, tako i poje­ dince koji su članovi. Za ovakav stav opravdanje nalazimo upravo u Svetom pi­ smu: „...Novi zavet je upadljivo urbana knjiga. Ona mnogo govori o tome kako je Crkva živela zajedno u okruženju ekonomskog dispariteta, socijalnih i kulturnih podeljenosti i radikalne raznovrsnosti koju nalazimo i danas u okvirima urbanog konteksta“ (Stone; Wolfteich, 2008: 3). Upravo činjenica da se društvena nejed­ nakost povećava, što se posebno vidi u urbanim predgrađima, stvara potrebu za novim vidovima službe u Crkvi, ali i obnovljenim odnosom između službenika i verujućih: „Odbacivši plašt sveznanja i odenuvši se u poniznost, moramo ući i živeti u gradu kao učenici željni saglasja sa stanovnicima, ma koliko siromašni ili neobrazovani bili. Samo tako ćemo proširiti naše perspektive i posmatrati grad i njegove stanovnike kao što to Isus čini“ (Jones, 2004: 13). Iz priloženog možemo uvideti etiološku vezu između savremenih misio­ loških zahteva koji su sadržani u pojmu Službe u gradovima i digitalnih medija koji su njihov organski deo, što podrazumeva sasvim nov pristup u daljem ra­ zvoju prisustva i razvoja hrišćanskih Crkava u urbanim sredinama, uključujući i analizu studija iz sociologije kulture, kulturne antropologije, teorije medija i dr. Neophodna izrada plana i programa rada Službe u gradovima podrazueva: •

Strateško planiranje razvoja Službe;

•

Izradu socijalne karte stanovništva određene regije/opštine;

•

Faktorsku analizu efektivnosti Službe;

•

Praćenje prisutnosti Službe unutar određene zajednice;

•

Razvijanje aplikativnih digitalnih formi komunikacije (Vidi: Sider, Olson, Unruh, 2002).

Dobar primer iznesene tvrdnje možemo naći na internet sajtu: http://urban-ministry.org. Mnogi autori navode sledeće stihove iz Kol. 1, 28: ὃν ἡμεῖς καταγγέλλομεν νουθετοῦντες πάντα ἄνθρωπον καὶ διδάσκοντες πάντα ἄνθρωπον ἐν πάσῃ σοφίᾳ, ἵνα παραστήσωμεν πάντα ἄνθρωπον τέλειον ἐν Χριστῷ. U njima nalazimo većinu elemenata pastoralne teologije, što uključuje i Službu u gradovima (Urban Ministry). 3 4

58

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Izneto samo je deo onog što smatramo neophodnim za dalji život i rad Crkava, pogotovu u sredinama gde ne preovlađuje jedna verska zajednica, od­ nosno gde nema markantne diskrepance između broja vernika jedne verske organizacije u odnosu na druge, tzv. male verske zajednice.

e – Churches/Cyber Churches Iako na globalnoj mreži postoji bezbroj najrazličitijih prezentativnih sajtova Crkava i verskih zajednica, nas interesuju dva fenomena koja su u vezi sa poj­ movima koje nalazimo u naslovu ovog rada, a to su: 1. Crkve koje se nalaze isključivo na internetu i 2. pojedince i grupe koje pružaju usluge i predlažu raznorodne planove i ideje koje se odnose na prisutnost na internetu. Prvu grupu ne možemo smatrati Crkvama u pravom smislu te reči, jer su njihove aktivnosti u potpunosti virtuelne, a članstvo čine isključivo korisnici određenih sajtova, bez stvarnog međusobnog kontakta, klirika, službe/litur­ gije, evharistije itd.5 Zbog svoje neeklisijalne prirode, one neće biti predmet naše analize, međutim daleko zanimljiviju temu predstavljaju organizacije, pojedinci ili kompanije koje predlažu ideje ili kompletne usluge održavanja i unapređivanja prisutnosti Crkava na internetu.6 One se odnose na nekoliko oblasti: izradu internet sajtova, unapređenje aktivnosti na socijalnim mrežama, različite tipove aplikacija za mobilne telefone i tablet računare, povezivanja sa sličnim direktorijumima i grupama, izrada logoa i prezentacija i sl. Možemo, u ovom trenutku, naći veliki broj Crkava i verskih zajednica koje uspešno koriste internet kao misiološku platformu, ali, možda, najbolji primer predstavlja anglikanska Crkva, odnosno njena londonska dijeceza koja na pra­ vi način koristi internet, ne samo za prisutnost na mreži, već i za konkretno povećanje socijalno – verskog uticaja u zajednici u kojoj deluje.7 Od velikog broja veoma preglednih i jasnih sadržaja izdvojili bismo: detaljne biografije službenika; misijsku izjavu i viziju; prikaz liturgija (božićne i uskršnje); jutar­ nje i večernje molitve, kao i molitvene zahteve; biblijsku školu i različite tipove kurseva, kao i forum zajednice. Dobra strana internet prezentacija Crkava i verskih zajednica, a pogotovu njihovih foruma, jeste u demokratičnosti i jednakim pravima za sve učesnike, bilo da su oni službenici ili vernici, međutim, s druge strane, internet sve više postaje supstitucija pravim kontaktima i doživljajima, što je za Crkvu od ele­ mentarnog značaja. Ma koliko jedna prezentacija bila kvalitetna i informativ­ U posebnim slučajevima, može postojati neki od oblika kongregacionalnih zajednica koje okupljaju određeni broj vernika, ali se i tada skoro sve aktivnosti odvijaju na globalnoj mreži, sa daleko brojnijim, pa makar i fiktivnim članstvom. Za više informacija videti: http://willowdale.tv. 6 Jedan od primera je: http://www.churchwebsiteideas.com. 7 http://londoninternetchurch.org.uk. 5

59

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

na, ona ne može zameniti liturgijsko zajedništvo ili živu homiliju, tako da treba praviti stalnu razliku između predstavljanja Crkve i same Crkve koja je daleko više od slike i reči koje nalazimo na internetu. Iz navedenog vidimo da tradicionalne i netradicionalne Crkve i verske za­ jednice koriste globalnu mrežu za sopstvenu prezentaciju u težnji da se pred­ stave onima koji ih ne poznaju i pridobiju one koje još uvek nisu. Isti je slučaj i sa hrišćanskim radijom „Hrast“, koji sa uspehom prenosi svoj program.

Primer verskog medija – hrišćanski internet radio „Hrast“ Radio „Hrast“ je radio stanica Evanđeoske Crkve u Srbiji, a sama Crkva je upi­ sana u Registar Crkava i verskih zajednica u Srbiji koji vodi Ministarstvo vera – knjiga 1, odeljak VIII, registarski broj 3, sa danom 31. 01. 2007. godine. Radio „Hrast“ proizvodi i emituje sopstveni radio program hrišćanske orijentacije i preuzima i emituje hrišćanski radio program drugih, lokalnih i inostranih hrišćanskih radio stanica. Odnos proizvedenog i preuzetog programa iznosi, najmanje, 60% prema 40% u korist sopstvenog programa. Program stanice je zabavno-obrazovni sa informativnim sadržajima iz Crkvenog života. Osnovna orijentacija je ponuda hrišćanskog obrazovnog programa koji će se ostvarivati kroz emisije naučnog, obrazovnog i kulturno-umetničkog sadržaja. Celokupna programska shema podeljena je u četiri segmenta: 1. Prvi segment sadrži dnevnu pobožnost Selvina Hjuza i izveštaje o progonu iz knjige „Glas mučenika“; 2. U drugom segmentu prezentuju se odlomci hrišćanskih audio knjiga i dakako najznačajnije od svih – Biblije; 3. Treći segment je putopisnog tipa pod nazivom „Put kojim se ređe ide“; 4. Četvrti segment koji pokriva poslednjih pola časa programa, a emituje se rad­ nim danima i vikendom, ima naziv „Pitaj Isusa“. Ovaj program je teološki, tj. sadrži kratke propovedi prilagođene radiju kao mediju.

Posebnost navedenog internet radio programa jesu audio – knjige i name­ njene su ljubiteljima pisane reči koji iz ovih, ili onih razloga, nisu u mogućno­ sti da čitaju. Audio-knjige su posebna pogodnost, kako slepim, slabovidim i nepismenim ljudima, tako i onima koji na svojim radnim mestima i dnevnim obavezama, ili aktivnostima, nemaju mogućnost da čitaju, ali zato imaju mo­ gućnost da pažljivo slušaju. Kao što je Gutemberg izazvao revoluciju omogu­ ćujući dolazak knjige u ruke i vidokrug svakog čoveka, tako je audio zapis tim istim knjigama omogućio da prodru u čovekov um posredstvom jednog dru­ gog čula – čula sluha. Snimajući audio knjige, Radio „Hrast“ tokom vremena 60

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

stvara biblioteku/fonoteku koja će biti veoma praktična i upotrebljiva, kako za ličnu izgradnju hrišćana u hrišćanskoj veri, tako i za obrazovanje studenata teologije. Takođe, internet radio „Hrast“ je jedna od retkih stanica koja promoviše savremenu hrišćansku muziku, odnosno rok, pop, evergrin i dr. Problem koji se javlja kod navedenog programskog segmena je u tome što 95% sadržaja čine strani autori, uglavnom na engleskom jeziku, što otežava praćenje slušaocima koji ne poznaju ni jedan jezik osim maternjeg. Već smo napomenuli da digitalizacija radija čini njegovu apsolutnu dostu­ pnost najšire zainteresovanom auditorijumu, što menja generalnu percepciju samog medija i njegov socijalni uticaj. Internet radio, u ovom trenutku, širi polje komunikacije, interakcije i društvene saradnje, čineći prostornu i vre­ mensku udaljenost irelevantnom. Internet radio dopušta i kreiranje programa u zavisnosti od želja i očekivanja slušalaca, ne samo u umetničkom, već i u in­ formativnom smislu. Takav je slučaj i sa internet radijom „Hrast“: i pored jasne programske sheme, slušaoci sami mogu birati određene muzičke kompozicije i vrste propovedi, kao i predlagati eminentne goste. Ono što je, možda, najbitnije kada govorimo o hrišćanskim internet radio stanicama jeste da one predstavljaju savremeno oruđe misiologije i evangeli­ zacije, što, vremenom, proširuje krug pripadnika određene verske zajednice. Radio „Hrast“ poseduje univerzalističku uređivačku notu, jasnoću i decidira­ nost u smislu poruke, bez religijske ili etičke segregacije. Okrenut svima koji to žele, internet radio „Hrast“ želi da pomiri različitosti i uvede potpunu slobodu verskog izražavanja i mišljenja. Šireći uticaj preko lokalne sredine, demokra­ tizuje se društvo i potvrđuju manjinska verska prava, što je u civilizovanom svetu standard. Tako, radio „Hrast“ pokušava da odgovori na životna pitanja iz perspektive biblijskog nauka, savremenom tehnologijom i medijima.

Novi mediji kao otvorena komunikološka kategorija Filozofija novih medija potvrđuje Liotarovu tezu o postmodernom društve­ nom stanju kao realitetu bez apsolutnog centra, u kome lokalno postaje global­ no ili, potencijalno separatno, opšte. U strogom smislu, teorije novih digitalnih medija, obuhvataju: interfejs, operacije/softverske aplikacije, novu logiku digi­ talnih slika (multimedija) i nove forme/konvencije informacija (Vidi: Mano­ vich, 2001), kao nove elemente komunikacija kao što su: „... Novo tekstualno iskustvo,... Novi putevi reprezentacije reči,... Nov odnos između subjekta... i medijskih tehnologija“ (Lister, 2009: 12). Internet, umetničke multimedijalne tehnike, politička komunikacija i verska opredeljenost prestaju da bivaju samo personalne kategorije ili stavovi, već postaju kolektivno dobro. Umreženi svet i digitalizovana svakodnevica odražavaju se na tipove i načine produktivnost 61

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

u svetu rada, obrazovanja, informisanja i dr. a pojedinac samostalno određuje sadržaje i modele konzumacije informacija. Tradicionalne i netradicionalne Crkve i verske zajednice u Srbiji sve fre­ kventnije koriste nove medije za širenje teoloških poruka i već definisanih vrednosti, što dodatno demokratizuje odnose u okvirima navedenih zajedni­ ca. Bilo da govorimo o Jevrejskim praznicima, Kur`anskoj istoriji, pravoslav­ nom podvižništvu ili papskim Enciklikama, novi mediji, a pogotovu internet i u okviru njega, radio programi, stvaraju novu religijsku sliku određenog društvenog realiteta i podstiču na razmišljanje sve više ljudi. Zbog toga smo pozvani svi da damo doprinos novom svetu i savremenoj religioznosti koja prekoračuje granice i često ide ka nepoznatom. U budućnost...

BIBLIOGRAFIJA Brasher, Brenda, Give Me that Online Religion, Rutgers University Press, New Brun­ swick, 2004. Castells, Manuel, The Internet Galaxy: Reflections on the Internet, Business, and Society, OUP Oxford, Oxford, 2002. Chadwick, Andrew; Howard, Philip, Routledge Handbook of Internet Politics, Taylor & Francis, London, 2010. Claerbaut, David, Urban Ministry in a New Millennium, Authentic Media, Milton Keynes, 2005. Couldry, Nick, Media, Society, World: Social Theory and Digital Media Practice, Polity Press, Cambridge, 2012. Durham, Meenakshi Giri, Kellner, Douglas, Media and Cultural Studies, Blackwell Pub­ lishing, Oxford, 2006. Fuder, John, A Heart for the City: Effective Ministries to the Urban Community, Moody Publishers, Chicago, 2005. Grifin, Em, A First Look at Communication Theory, McGraw-Hill, Columbus, 2008. Gupta, Om, Media Society and Culture, Isha Books, Delhi 2006. Hiebert, Ray Eldon, Gibbons, Sheila Jean, Exploring Mass Media for A Changing World, Routledge, London, 1999. Jones, Clifford, Toward a Theological Basis for Urban Ministry, Ministry – International Journals for Pastors, Silver Spring, May 2004. Lane, Patty, A Beginner’s Guide to Crossing Cultures: Making Friends in a Multicultural World, InterVarsity Press, Nottingham, 2002. Lister, Martin, New Media: A Critical Introduction, Taylor & Francis, London, 2009. Manovich, Lev, The Language of New Media, MIT Press, Cambridge, 2001. McQuail, Denis, Mass Communication Theory, Sage Publications Ltd, London, 2010. 62

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

McQuail, Denis, Towards a Sociology of Mass Communication, Collier-MacMillan, Lon­ don, 1969, 1975. Meyers, Eleanor Scott, Envisioning the New City: A Reader on Urban Ministry, West­ minster John Knox Press, Louisville, 1992. Morozov, Evgeny, The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom, PublicAffairs, New York, 2012. Ortiz, Manuel; Conn, Harvie, Urban Ministry: The Kingdom, the City & the People of God, InterVarsity Press, Westmont, 2010. Pavlović, Milivoje, Aleksić, Marija, Odnosi sa javnošću, Megatrend univerzitet, Beo­ grad, 2011. Severin, Werner, Communication Theories: Origins, Methods and Uses in the Mass Media, Addison Wesley Longman, Brisbane, 2000. Sider, Ronald; Olson, Philip and Unruh, Heidi Rolland, Churches That Make a Difference: Reaching Your Community with Good News and Good Works, Baker Books, Grand Rapids, 2002. Stone, P. Bryan; Wolfteich, E. Claire, Sabbath in the City: Sustaining Urban Pastoral Excellence, Westminster John Knox Press, Louisville, 2008.

Summary Digital age, which drastically changed the world we live in, reflected inevita­ bly on our overview of the presence of the religion in the public sphere. Religious websi­ tes, exchange of religious information’s on social networks, availability of electronic bo­ oks, periodicals, video-sermons etc – all of that changed not only the comprehension of the religion as a social phenomena but also incorporated changes in areas of missiology and pastoral theology. We can, in Serbian language, although on a small scale, find the information’s about small religious communities, particularly evangelical and pro­ testant ones, that use the internet more and more, not only as a media for presentation but also as a missiological tool for gathering of supporters and future members. Kew words: digital media, media theory, missiology, small religious communities, in­ ternet radio.

63

Vladimir Kolarić

Centar za umetnost i medije, Beograd

UDC 791.071.1:929 Jović I. 791:2

RELIGIJA I POMIRENJE U FILMU „ISCELJENJE“ IVANA JOVIĆA Sažetak: U srpskoj kinematografiji su sasvim retki filmovi koji na relevantan način tre­ tiraju religijske probleme, a naročito u vezi sa pitanjima rata, posleratne i tranzicione stvarnosti jugoistočne Evrope. Izuzetak vredan pažnje predstavlja niskobudžetni film „Isceljenje“ reditelja Ivana Jovića (2015), koji pored relevantnog predstavljanja etike i asketske prakse pravoslavnog hrišćanstva, svoj tematski, sižejni i idejni fokus bazira na pitanju mogućnosti međunacionalnog i međureligijskog pomirenja u posleratnim uslovima. U radu se ispituju poetičke, produkcione i idejne osobenosti ovog filma rele­ vantne za predmet istraživanja. Ključne reči: religija, hrišćanstvo, film, pomirenje, praštanje, pokajanje, rat.

Odsustvo ozbiljnog, koherentnog i relevantnog tretmana religijskih problema, shvaćenih bilo na način kulturno-istorijskih fenomena, aktivnog segmenta društveno političke stvarnosti ili kao individualnog, odnosno ličnog iskustva, u srpskom filmu bi, pre nego sa stanovišta jedne „nesigurne“, dakle apstraktne i proizvoljne metodologije čiji bi naglasak bio na uzgrednim argumentima „in­ dividualnog nadahnuća“ ili anegdotskim mistifikacijama uloge i značaja koji je film imao u socijalističkoj Jugoslaviji, trebalo tumačiti s obzirom na proble­ me konstitucije i odnosa moći, odnosno onih oblika delegiranja, distribucije i redistribucije moći (moći kao dominacije i kontrole)1 koje su dubinski formi­ rali kako ideološke tako i proizvodne ali i estetičko-poetičke izbore u čitavom onom istorijskom periodu koji se podudarao sa konstituisanjem i razvojem kinematografije u Srbiji i bivšoj Jugoslaviji. Ovde bi se svakako morali imati na Najdublja analiza samih kulturnih i civilizacijskih osnova ideologije moći sprovedena je unutar feminističkih teorija, uz razvijene predloge u smeru „stvaranja alternativnih vrednosnih sistema koji bi sadržavali nove pojmove moći“, odnosno naporima usmerenim ka „pozitivnom redefinisanju“ i „rekonceptualizovanju“ moći (Huks 2006: 109). Pojam moći dakle ne mora nužno imati negativan etički predznak, već može biti redefinisan i upotrebljen u smeru transformacije društva i temeljnih ljudskih odnosa. Iako se predmet i terminologija ovog rada donekle prepliću sa pojmovima i pristupima karakterističnim za studije mira (peace studies) i studije rešavanja sukova (conflict resolution), posebno sa polazištem o potrebi transformacije društva Johana Galtunga, rad je u najvećoj meri nastajao nezavisno od ovakvih odavno institucionalizovanih akademskih dis­ ciplina, pri čemu je uzet u obzir i argument o nesvodivosti pomirenja na oproštaj (v. Miall, 1999; Galtung, 2009; Radojković i Kraljik, 2014). 1

64

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

umu mogući i pretpostavljeni putevi, načini i oblici instrumentalizacije religi­ je, religijskog identiteta i religijskog iskustva unutar složenog polja moći koje se poslednjih decenija formiralo tokom postojanja ali i po nasilnom rasparča­ vanju bivše zajedničke države. Činjenica da film „Isceljenje“ (2015), reditelja Ivana Jovića, prema scena­ riju Monje Jović,2 kao srpski film koji na dosad svakako najeksplicitniji, a mo­ guće i najkoherentniji i najrelevantniji način (bar u domenu dugometražnog igranog filma) tematizuje i osmišljava ne samo religijsko iskustvo nego i nje­ gov delatan odnos prema kulturno-istorijskoj i predmetno-istorijskoj (kao di­ jahrono i sinhrono shvaćenoj) stvarnosti, produkciono pripada niskobudžet­ nom, tačnije mikrobudžetnom filmu, ne podrazumeva isključivanje (niti sa­ moisključivanje) ovog filma iz mreže odnosa moći, pri čemu se najpre imaju u vidu koliko konotativni i receptivni potencijali svakog proizvoda umetničke modelizacije, kao elementi njegove kulturizacije i socijalizacije, toliko i sve one (interno osvešćene ili ne, eksterno prepoznate ili ne) „dubinske strukture“ (deep structures)3 koje potencijalno, a po pravilu, prate i oblikuju ne samo svaki politički ili socijalni nego i poetički izbor, od nivoa zamisli, preko realizacije, do distribicije i recepcije. Ovaj film stoga neće i ne sme biti posmatran kao „nevin“ i „naivan“, a time otvoreno govoreći idiotski i beslovesan, već kao film koji „govori“ i kao takav ima punu odgovornost prema onoma „šta“ i „kako“ govori. Ako bi se nekome poziv na dijalog koji nudi ovaj film činio i nemuštim, to ne bi isključivalo našu u osnovi etičku (ali i antropološku i epistemološku) odgovornost, da ga saslušamo i, ovako ili onako, odgovorimo. Kako svaki govor o svetu i svaki govor uopšte podrazumeva izvestan pri­ stanak na svet,4 odnosno prihvatanje sveta, pa samim tim i spremnost na delo­ vanje u njemu i prihvatanje mogućnosti njegove transformacije, ono što govor najpre definiše nije ništa drugo nego sam svet, odnosno odnos govornika pre­ ma svetu i izbor jezika koji oblikuje i određuje govor o svetu. Umetnost se prema svetu odnosi modelujući ga, odnosno stvaranjem modela kao nužno konstrukta, ali koji zadržava i održava, u osnovi aktivan, dinamičan i inte­ 2 Uloge Jovo Maksić (Monah), Radovan Miljanić (Deda) i Nemanja Jeremić (Dečak). Produk­ cija Cinnamon i Zaveštanje. 3 Imam u vidu kulturološko i sociološko, a ne semantičko i gramatičko značenje pojma „du­ binskih struktura“ (v. Samovar et. al., 2012: 59-90), ovde sa naglaskom na njihovoj ulozi u odnosi­ ma i mehanizmima moći, gde se podrazumeva kako se „promeni ekonomskih i socijalnih struktu­ ra“ pristupa polazeći od „transformacije psihičkih struktura“ (Batliwala 2011: 26), čime ovaj pojam postaje svakako ne sinoniman ali donekle analogan pojmu struktura moći (power structures), sa težištem na indirektnoj i skrivenoj moći koja deluje u međuljudskim odnosima, grupama i orga­ nizacijama (v. Rao, 1999). 4 „Kako uopšte mogu da govorim? Odavno naslutio sam da govor podrazumeva nekakav pri­ stanak na svet, da podrazumeva taj pristanak: da bih govorio svet ipak mora za mene da bude moj svet, bez obzira na silu negacije koju pokreće u meni“ (Radomir Konstantinović, u Arsić, 2011).

65

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

raktivan (obostran) odnos prema svetu, koji je tako istovremeno svet koji bi hteli da spoznajemo, ali i naš izbor sveta, jedan konstrukt i jedan sistem dakle. Rečju „svet“, na taj način, neretko i sinhrono, imenujemo tri tek prividno ra­ zličita „predmeta“: 1) predmetno-istorijsku stvarnost (sirovina; vantekstovna i netekstovna), 2) svet dela (materijal; tekst, sistem) i 3) model sveta (tekst, sistem). Između predmetno-istorijske stvarnosti i sveta dela, prilikom umet­ ničkog procesa, dinamički posreduje poetska ravan označavanja i selekcije, dok između sveta dela i modela sveta posreduje poetska ravan uopštavanja i apstrakcije.5 Ovakva semiotička shema u osnovi predstavlja temelj poetske logike kao specifičnog načela po kom se konstituiše svaki proizvod poetičke, ovde konkretnije umetničke modelizacije, i koju bi uvek morali da imamo u vidu kada govorimo o odnosu umetničkog dela prema svetu i stvarnosti. Svaki umetnički tekst je na jedinstven način organizovana celina zasnovana na na­ čelu poetske logike, i pokušaj da ga tumačimo polazeći od nekakve izmaštane „logike stvarnog“ nužno vodi u interpretativni i gnoseološki ćorsokak. Ukrat­ ko, šta god mislili ili govorili o svetu, u interpretaciji bilo kog umetničkog dela mi u osnovi interpretiramo njegov govor o svetu, koji nikada, kao proizvod specifične umetničke modelizacije zasnovane na poetskoj logici, nije svodiv ni na jedan drugi govor, niti je organizovan na identičnim jezičkim principima. Ipak, kao što svaka ideologizacija polazi od pretpostavke svodivosti jednog govora i jezika na drugi, navodno hijerarhijski, dakle ontološki i epistemološ­ ki nadređen, tako i svaka interpretacija, poput svakog stvaralaštva uostalom, polazi ili bi makar trebalo da polazi od mogućnosti međusobne prevodivosti, koja ne ukidajući specifičnost i razliku uspostavlja aktivan i obostran odnos (dijalog) između različitih pa ponekad i (vrednostno, epistemološki, ontološ­ ki) suprotstavljenih jezika i govora. Svoj govor o svetu autori ovog narativno i izražajno svedenog filma o ratu, i njegovim posledicama, o praštanju i pomirenju između pripadnika različitih verskih i nacionalnih zajednica, zasnivaju na sledećim pretpostavkama: 1) svet postoji, 2) svet je tvorevina, 3) moguće je čovekovo delovanje na svet, 4) čovek je odgovoran za svoje delovanje u svetu, 5) čovek je odgovoran za svet, 6) čovek može da utiče na promenu sveta (ili promene u svetu), 7) svet nije neka suština i neka datost, 8) govor o svetu je smislen govor, 9) govor o svetu može da utiče na svet. Takav svoj govor o svetu autori filma, nadalje, zasnivaju na stavu da je umetnička modelizacija sveta u mogućnosti da svedoči o religijskom iskustvu i religijskom doživljaju sveta, i to kao specifičnom iskustvu i doživljaju koji prepoznajemo kao istočno hrišćanski, odnosno pravoslavni. Dakle, prema au­ torima, film kao proizvod umetničke modelizacije sveta, može da svedoči o Ovakvu shemu umetničkog procesa prvi put sam razradio za potrebe svog doktorata (Ko­ larić 2013a, 345). 5

66

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

svetu viđenom u perspektivi stvorenosti i ekonomije (ikonomije), onako kako su one viđene u pravoslavnom hrišćanstvu, odnosno pravoslavnoj teologiji i asketici, ali i u specifičnom pravoslavnom doživljaju Boga, sveta i čoveka, kao aktualizaciji otkrivenja na polju kulture. „Isceljenje“ se tako i u poetsko-estetskom smislu oslanja na magistralne poetičke tradicije kojima su oblikovane same mogućnosti poetsko-umetnič­ ke modelizacije specifičnog pravoslavno hrišćanskog religijskog iskustva, te se na nivou jezika film najpre poziva na iskustvo ikonopisa, na nivou stila na vizantijsko pojanje, a na nivou narativnog – na bogatu tradiciju podvižničkih (asketskih) žitija. Kako su ovakvi poetički izbori već aktualizovani i instituci­ onalizovani u mediju filma, „Isceljenje“ je i samosvestan pokušaj odgovora, i to odgovora kao varijacije a ne alternative, postojećim tendencijama koje su dovele do prepoznavanja i imenovanja određene grupe filmova kao pravoslav­ nih, hrišćanskih, ili makar duhovnih i religijskih. Takođe, a to se mora reći, samosvest autora ovog filma se ne završava na ovoj reproduktivnoj, već sadrži i produktivnu ravan, kojom se postojeći i oprobani govorni i jezički obrasci modifikuju naspram kulturno-istorijskih specifičnosti kulture unutar koje film nastaje, kao i njenih specifičnih etičkih i u krajnjoj liniji političkih zadataka koje joj postavlja konkretan istorijski trenutak. „Isceljenje“ tako želi da bude film u dijalogu sa tradicijom, ali i u dijalogu sa konkretnim istorijskim trenut­ kom, „ovde i sada“. Ovaj film o pravoslavnom monahu srpske nacionalnosti koji se bori sa sopstvenom (ne)mogućnošću praštanja sada već pokojnom (u ratu takođe stradalom) ubici svoje žene i deteta, pri čemu bi oproštaj trebalo da se aktu­ alizuje kroz promenu monahovog odnosa prema ubičinim ocu i sinu-deča­ ku, a koji bi trebalo da rezultira ozdravljenjem (isceljenjem) obolelog dečaka muslimanske veroispovesti, svoj jezički izbor zasnovan na principu ikonopi­ sa ostvaruje postupcima vizuelne statičnosti, pažljive konstitucije kadra or­ ganizovanoj prema načelima predmetne harmonizacije i centralne pozicije date liku aktera, kada je akter u kadru, a kada nije, centrizma predmeta sa pre metaforičnom nego metonimijskom funkcijom, unutar kako kadra, tako i sveta dela.6 Ikonički jezički princip se prepoznaje takođe i u vizuelnoj i znakovnoj tipizaciji aktera, kao i tretmanu prirode kao mesta propadanja i smrti, ali i mesta mira i otvorenosti ka preobražaju, sugerisanom njenom 6 Ovde se radi o poetskom analogonu uopštavajućeg i apstrahujućeg postupka sakralne knji­ ževnosti, u kom poređenja i metafore „nisu samo retorske figure nego oblik u kojem se manifestuje i prepoznaje duhovna istina bića“ (Bogdanović 1980: 64). Retoričko i poetičko iskustvo vizantij­ skog srednjeg veka ima veliku ulogu u konstituisanju savremenih retorika i poetika čiji je cilj izra­ žavanje i tematizacija religijskog iskustva. Metafora je ujedno i sredstvo prevazilaženja problema predstavljivosti nepredstavljivog, i to je koliko estetski i filozofski, toliko i politički problem: „Čine­ ći od nevidljivog prostor vidljivosti ona [metafora] vidi da se različito može povezati zadržavajući svoju različitost, vidi da je usred beskonačnih razlika sve svemu slično“ (Arsić 2000: 13).

67

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

gotovo uvek znakovno i pragmatički aktivnim i otvorenim odnosom prema čoveku-akteru. Stilski princip zasnovan na vizantijskom pojanju se oblikuje-prepoznaje na tri ravni: 1) eksplicitnoj, vandijegetičkom upotrebom vizantijskog pojanja na grčkom jeziku, 2) varijativnoj, suprotstavljanjem zvukovno istaknute van­ dijegetičke muzike sa zvučnim minimalizmom (dijegetičkog porekla) ostat­ ka filma,7 3) ritmičnom, u smislu strukturalne (dramaturške) i kompozicijske (kadrovne) organizacije filmskog teksta. Najzad, narativni princip zasnovan na žitiju, u ovom filmu ima svoj odjek u narativno-karakterološkoj tipizaciji aktera, sižejnoj strukturi zasnovanoj na centralnoj poziciji aktera koji prolazi kroz tipizirana iskušenja kao stanice ka sticanju vrlina od kojih su prve pokajanje i smirenje, a koje se završava ak­ terovim vidljivim, kroz sinergiju božanskog i ljudskog, približavanjem idealu oboženog čoveka, odnosno objavom oblagodaćenosti koja ima neposredno, realno i nesumnjivo dejstvo na okolinu, i najzad, kao treće, u direktnom citi­ ranju kako tipskih mesta tako i scena iz široko poznatih podvižničkih žitija. U celini, ovaj film sadrži primetnu meru usaglašenosti poetskog i idejnog (možemo reći da je ideja kao struktura sistema dovedena u odnos analogije sa čitavim poetskim sistemom, a time i čitavim umetničkim procesom), pa tako ideja pokajanja i praštanja (oproštaja), kao centralna u ovom filmu, ima istovremeno u značajnu sižejnu i dramaturšku funkciju na planu motivacije aktera, dok je vizuelno-jezička ravan filma predstavlja svojevrsnu analogiju nosećih koncepata. Ovakav filmski postupak, već do izvesne mere tipiziran (što ne treba shvatiti kao manu),8 podrazumeva poetički izbor unekoliko suprotstavljen dominantnim poetsko-estetskim matricama zapadne kulture, pa tako vizuel­ na statičnost i detaljizam sugerišu prisustvo duhovnog, pokajanje dobija dra­ maturšku funkciju zamene za sažaljenje i strah, dok bi potiranje individualno projektujućeg stila i kulturno-referirajuće idejnosti vizuelnom, verbalnom i kinetičkom svedenošću, trebalo da otvori put otkrivenju. Ukratko, svojim po­ etičkim izborom, autori filma bi hteli da sugerišu askezu čula i ovosvetskog znanja, autorsko snishođenje, a sve radi smirenja koje nam uopšte daje pravo 7 Ovde se, kao prvo, ispoljava mogućnost zvuka da „više puta poveća složenost umetničke strukture teksta“, i, kao drugo, vešto znakovno i ritmično preplitanje uzmeđu „muzike koja ima finkciju govora“ i „govora koji ima funkciju muzike“, što bitno povećava modelizacijsku moć ovog filma (Videti Lotman 2014: 173, 174). 8 Naročito sa obzirom na to da se ovakva poetika oslanja pre na tradiciju estetika istovetnosti, kojima pojam originalnosti nije konstituentan, nego estetika suprotstavljanja, koje su poslednjih vekova dominirale zapadnom kulturom, toliko da su postale sinonim, ili čak oznaka za kvalitativ­ nu razliku evropske, odnosno zapadne umetnosti i kulture u odnosu na one koje to nisu. O diho­ tomiji estetika istovetnosti i suprotstavljanja, koja ima ozbiljne, pa i ideološke, implikacije, videti Lotman 1970: 244-258.

68

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

da se bavimo umetnošću, a da se pri tome ne igramo Boga, nego podstičemo na oboženje. U tom smislu, ovaj film se već doktrinarno odlikuje poetičkom i do izvesne mere idejnom otvorenošću, nastalom iz poimanja istine ne kao apstraktne sheme već ličnosti, cilja ne kao zadatosti već ostvarenja, a ostvare­ nja ne kao dovršenosti i jednom-za-svagda završenosti, nego ispunjenja kao novog kvaliteta projektovanog ne ka novom početku, već ka budućnosti. A pomirenje kao praštanje (oproštaj), kao ne samo noseća idejna, već i sižejna i dramska matrica na kojoj počiva poetski sklop „Isceljenja“, je upravo stvar budućnosti, usmerenoj ka sticanju (zadobijanju) one „buduće slobode da se promene odnosi i preobraze sećanja“ (Vilijams 2014, 55). Ova matrica je logički princip koji leži u osnovi kako idejne ravni dela (kao strukture sistema) tako i konstituisanja samog sveta dela (tekst, sistem), ali i modela sveta kao one tekstualne i sistemske ravni koja je istovremeno na početku i na kraju (vrhun­ cu) umetničkog procesa, i upravo njome autor (autori) samosvesno motiviše i legitimiše već i samu nameru da (pro)govori o ratu i njegovim posledicama, a da da taj govor bude smislen i da pri tome ne bude govor moći, govor sa pozici­ je moći ili govor organizovan na jeziku moći. Autori dakle oblikuju i organizu­ ju sirovinu predmetno-istorijskog sveta prema logičkoj matrici pomiranja kao praštanja, i time motivišu i legitimišu svoje pravo da uopšte govore o onom i onakvom svetu o kom je nemoguće govoriti, a da ga pri tome na ovaj ili onaj način ne prihvatamo, i to prihvatimo u stanju datosti i dovršenosti, podležući i „saslužujući“ logici i jeziku na kojima počiva, logici i jeziku moći i nasilja. A takav govor, onaj koji uopšte može da bude govor baš zato što je govor mira, može biti jedino govor budućnosti, otvoren ka budućnosti. Pomirenje kao praštanje u ovom filmu nije tretirano kao apstraktan čin (i kao takav, čin bez adresata kao konkretne ljudske ličnosti ili konkretne za­ jednice ličnosti) niti kao čin sentimentalnosti (kao začarani krug suštinskog isključivanja drugog, obraćanje ne ličnosti nego fantazmu), već kao odnos, us­ postavljanje odnosa, odnosa sa konkretnim čovekom, konkretnom ljudskom ličnošću, onako kako se ona pojavljuje pred nama, sada i ovde, i traži naš odgo­ vor na svoje postojanje, na sopstveno pravo na postojanje. Opraštanje je ovde u prvom planu priznanje drugog, egzistencije drugog, i nipošto nije odricanje i nečinjenje, nego aktivnost i potvrda; pomirenje kao praštanje se dakle poka­ zuje kao temeljna ljudska aktivnost, aktivnost ljubavi i slobode. I, u „Isceljenju“ zaista ništa nije apstraktno. Postoje prošlost i sećanje koji se ne mogu izbrisati, ali se mogu preobraziti. Pomirenje i praštanje (pomirenje kao praštanje) jesu stvar budućnosti, ali da bi se aktivirali za budućnost i da bi budućnost, svaka budućnost, uopšte bila moguća, mora se učiniti konkretan čin preumljenja (pokajanja) i to opet čin usmeren ka drugom kao konkretnoj ličnosti, i to od strane konkretne ličnosti. U ovom filmu je takav čin i takav izbor motivisan potrebom za odgovorom, ponovo odgovorom konkretnom 69

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

ljudskom biću, konkretnoj ličnosti na ono što mu kao konkretnoj ljudskoj lič­ nosti dugujemo, ma ko i ma kakva ona bila.9 Pokajanje i praštanje (pokajanje kao praštanje) u ovom filmu je i na dra­ maturškoj ravni ali i unutar sveta dela motivisano upravo pozivom na odgovor, i ono je upravo sam taj i takav odgovor. Vera dečakovog dede muslimanske veroispovesti da je ozdravljenje (isceljenje) obolelog dečaka isključivo u ru­ kama monaha koji je jedino vlastan da oprosti ubici svoje žene i deteta, a de­ čakovom ocu, uz njegovo neprekidno i rekli bismo imperativno ponavljanje onoga „molim te“, je poziv bez koga nikakvog pomirenja i nikakvog praštanja možda ne bi ni bilo. Naša odgovornost je dakle odgovor na poziv, a prihvata­ nje odgovornosti zapravo prihvatanje postojanja i ličnosti drugog, prihvatanje odnosa i odnos sam. Samo na ovaj način je moguće uopšte i zamisliti ljudsku zajednicu „u kojoj bismo, čak i ako ne bismo mogli u potpunosti da ostvarimo, ipak znali šta dugujemo jedni drugima“, odnosno da zamislimo da „živimo sa svešću o čvrstini i dubini svakog od nas. koju nikakav poraz, patnja ili očajanje ne mogu iskoreniti“ (Vilijams 2014: 10). A to je pomirenje i to je praštanje, a ne isprazne parole i deklaracije, ne participiranje u polju moći uz opravdanje da su kontrola i dominacija jednini i nužni načini da se ograniči haos i nasilje, odnosno da je moć kao kontrola i dominacija jedina moguća kohezivna sila jednog društva, koja neizbežno određuje sve ljudske odnose, a jedino što te odnose i to društvo reguliše su prisila i zakon. U svakom slučaju, film „Isceljenje“ je u izvesnom smislu tradicionalistički odgovor na nadu da već i sam govor može delovati, i to delovati u smeru tran­ sformacije društva, jednog drugačijeg društva zasnovanog na kulturi mira, što nije samo pojam iz domena mirovnjačkog aktivizma, već aktivan projekat transformacije temeljnih ljudskih odnosa na načelima ljubavi i slobode. Jer zaista, zašto uopšte stvarati umetnička dela ako ne bi bilo „ideje da se svet koji poznajemo može transformisati, i to transformisati nabolje, u svet mira“, od­ nosno ako ne bi bilo ideje „da je mir moguć“? (Kamuf 1998: 20). I zašto uopšte da bilo šta činimo i bilo šta stvaramo ako nemamo u vidu mogućnost prevla­ davanja onih destruktivnih mehanizama koji dovode do slika „srušenih kuća i mrtvih tela“ (Vulf 2001: 19), odnosno pokušaja da se ne samo odgovori na pitanje kakva je veza između naše kulture i slika „srušenih kuća i mrtvih tela“, nego i aktivnog rada na tome da se takve scene izbegnu. Ovakav utopizam ne sme biti zasnovan na milenarističkim zastranjivanjima, ali morao bi da posto­ ji kao jedna otvorenost ka prevazilaženju datog i zadatog, i kao otvorenost i aktivnost usmerenu ka mogućnosti stvaranja novih paradigmi, novih načina 9 „U našem slučaju nužno je zagledati se u lice Drugoga kako bismo iz bolne grimase uzro­ kovane zlokobnim i sustavnim poniženjem razaznali glas koji nam se obraća u vokativu, koji nas oslovljava, koji nas poziva na dijalog. Kako bismo razaznali osobu koju konstruira kompleksna mreža odnosa, a ne samo postmodernog nomadskog individualca“ (Gunjević 2010: 180).

70

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

osmišljavanja i projektovanja ljudskog iskustva, pa i „pronalaženja novih reči i stvaranja novih metoda“ (Vulf 2001: 156). Ovakav utopizam bi mogao biti stvaralaštvo samo, i mogućnost da se stvaralaštvo zasniva ne na prošlom, na na zatečenom, nego kao uvek budućem, ne na kalkulaciji i kombinaciji, već na idejama mira, kao idejama ljubavi i slobode, jedne otvorenosti čiji izvori i čiji domašaji ne mogu biti tek samo ljudski, već se otvaraju ka nečemu za šta veru­ jemo, ako verujemo, da nas prevazilazi, i to prevazilazi a da nas ne isključuje, što bi morao biti temelj i ishod svakog verovanja i svakog, ovako sročenog, utopizma.10 Kada sam rekao da je „Isceljenje“ u izvesnom smislu tradicionalistički od­ govor na postavljena pitanja, imao sam u vidu kako akteri u ovom filmu polaze od tradicionalnih identiteta (uvek na domak apsolutnog identiteta), identiteta zajednice, zasnovanih na hijerarhiji, autoritetu i pripadanju, a ne građanskom identitetu, koji oblikuje društvo i zasniva se na samoodređenju pojedinca koji ima pristup subjektivitetu.11 Akteri u filmu nastupaju sa pozicija pripadnosti određenoj grupi, dok je čak i njihovo očekivanje na temelju kog grade odnos sa drugim zasniva na određenom setu verovanja o kazni i iskupljenju motivisa­ nih potrebama ne društva nego zajednice. Ipak, upravo otvaranje aktera prema pomirenju kao praštanju, čiji izvor nije u prisilnom autoritetu, već u odgovoru i izboru, u ljubavi i slobodi, izvodi ih i izbavlja iz zajednice, iz jedne zatvorene logike (za)datosti i nužnosti. Tako čak i anonimnost aktera, njihovo imenova­ nje samo funkcionalnim identitetima Monaha, Dede i Dečaka, ne predstav­ lja poetički izbor usmeren ka sugerisanju njihove anonimnosti kao zatočnika tradicionalnih identiteta, već pre ima paradigmatsku ulogu kojom se sugeriše mogućnost samoprevazilaženja, mogućnost otvorena svima i svakom, svuda i uvek, jedan zadatak, izazov i delatnost usmerena ka traganju za onim što nas obavezuje upravo kao ljude, onoliko koliko smo ljudi. Jedini imenovani lik je lik ubijenog dečaka Milana, monahovog sina, kao jedan ali odlučujući glas i lik iz prošlosti i sećanja, ali koji neće da ostane samo prošlost i sećanje, koji i sam hoće u pomirenjem kao praštanjem redefinisanu zajednicu, koji bi i sam hteo u mir i u budućnost. Ipak, film ostaje tradicionalistički u onoj meri u kojoj akteri pristaju na prevođenje, prevođenje svog jezika i svog govora, tradicionalističkog teksta i koda na kom temelje svoj identitet i svoje izbore, ne u smeru društva, nego u smeru jedne drugačije, preobražene zajednice, liturgijske zajednice. Pomire­ 10 O različitim shvatanjima pojma utopije, sa predlozima za aktiviranje novih i redefinisanih značenja, videti u Jurić, 2003. Podsticajan članak o hrišćanskom odnosu prema ratu i nasilju, koji bi mogao da posluži u mogućem traganju za jednim utopizmom u saglasju sa hrišćankim stavom o kulturi, istoriji i društvu, videti u Pantelić, 2014. Pregled osnovnih teoloških i filozofskih pretpo­ stavki o odnosu religije i nasilja videti u Đakovac 2014. 11 Videti Iveković 2000a:44.

71

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

nje kao praštanje je upravo ona univerzalna i transcendentalna instanca koja motiviše i omogućava ovakvo prevođenje, sam kod (jezik) na kome se ono za­ sniva i koji ga omogućuje.12 Pomirenje kao praštanje je ovde, stoga, tretirano kao iskustvo, iskustvo duhovnog života, bazirano na pravoslavnoj asketici, a ne na društveno-kulturno-političkoj aktualizaciji pretpostavljenih univerzalnih etičkih kodova. Ovakva perspektiva, konstituentna za poetiku kojoj „Isceljenje“ pripada, bar kada je ovaj film u pitanju, nije stvar pokušaja da se partikularno predstavi kao univerzalno, u ključu kultur-imperijalizma ili prozelitizma, već pre konkretnog iskustva koje u sebi sadrži univerzalni potencijal, i to onaj čiji je izvor u transcendentnom pre nego imanentnom. Film se stoga ni na sižejnom ni na idejnom ni na karakterološkom planu na gradi na pitanjem odgovornosti za rat i zločine u konkretnom vremenu i prostoru (na koji se uostalom u filmu tek posredno ukazuje), već na konkretnom duhovnom iskustvu pomirenja kao praštanja, koje samo pitanje odgovornosti trancendira na sasvim drugu ravan, i ono tek kao takvo postaje (potencijalno) univerzalno ljudsko iskustvo, koje niukoliko ne negira sopstvenu istoričnost. Kako odgovornost ne postoji tamo gde nema uključenosti i učešća subjekta u određenom sistemu odnosa, ovde se taj sistem sagledava ne tak kao horizontalni, već i kao vertikalni, ali ne u smislu hijerahije (prisilnog autoriteta) nego u smislu iskustva trenscendencije.13 Moglo bi se reći da se ovakva poetika u celini zasniva na potrazi za sredstvima da se izrazi odnos večnog i vremenitog, stvorenog i nestvorenog,14 „prodor“ večnosti u istoriju, pa kroz takvu prizmu treba posmatrati i odnos ovog filma prema vre­ mensko-prostornim koordinatama koje pragmatički ocrtavaju njegov svet dela. Legitimno je osporavati univerzalnost ovakvog izbora i ovakvog prevo­ dilačkog koda, i legitimno je optuživati ga za „uzurpaciju univerzalizacije“ (Iveković 2000a: 44) tipične za tradicionalne identitete i tradicionalističke go­ vore i jezike. Ovo je u osnovi pitanje našeg sopstvenog izbora i naše vere, naše sposobnosti da uopšte govorimo o mogućnosti ustanovljavanja zajednice kao zajednice Duha Svetoga, pa time pitanje našeg poimanja Crkve,15 što prevazi­ 12 „Jer ako ne prihvatimo da budemo prevedeni, izlažemo se opasnosti da potonemo u nasi­ lje“ (Iveković 2000b: 55), gde „prevođenje“ naravno nije stvar prisile čiji bi izvor bio u prisilnom autoritetu, već izbora i slobode. 13 Podsticaj za ovakvo osmišljavanje problema odgovornosti i hijerarhije dalo mi je čitanje podsticajnog priručnika Batliwala, 2011. Naravno da se mora biti oprezan da ovakvo „iskustvo transcendencije“ ne preraste, ili da se ne poistoveti sa instancom „Uzvišenog Sudije“, „Spoljašnjeg Autoriteta“, kao „prvog i najvažnijeg kriterijuma dobra i zla“, a koji kao takav može biti „osnov, razlog i opravdanje za sve nehumane, nepodnošljive zločine i razaranja“ (Papić 2012: 189-190). 14 U smislu u kom se odnos između Boga, čoveka i sveta ne zasniva na dihotomiji materijalno­ sti i nematerijalnosti, pa čak ni vremenitosti i večnosti, već stvorenosti i nestvorenosti (v. Zizjulas 2001: 293, 305). 15 „Ne na izvestan broj ljudi, kojih može biti više ili manje, nego na sve Gospod izliva od Duha Svoga. Harizmatici nisu neki odabrani pojedinci, nego svi, budući da svi zadobijaju Darove Duha.

72

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

lazi domete ovog rada. Ipak, treba imati na umu da i jedna prividno „tradici­ onalistička“ poetika ima svoje mehanizme prevazilaženja dihotomije između subjekta i objekta, a koja je osnov svake makar i „prikrivene hijerarhije“, a koji se sastoje u bazično ikonološkoj i time hristološkoj ideji „oprisutnjenja“, kao posebne ideje koje odnos subjekt-objekt prevazilazi odnosom između lika i pr­ volika, koji je pre odnos prisustvovanja i učešća nego (pasivnog i mehaničkog) predstavljanja kao odražavanja, ne odnos reprodukcije nego transformacije i produkcije.16 Film „Isceljenje“ koherentno i kompetentno svedoči o mogućnosti govora o pomirenju kao praštanju i govora koji je pomirenje kao praštanje, o moguć­ nosti poetički konstituisanog govora i jezika zasnovanih na religijskoj kodifi­ kaciji i utekstovljenju govora o svetu i načinima na koji bi se on mogao tran­ sformisati. Ostaje traganje za sve novijim, adekvatnijim i dejstvenijim oblicima umetničke modelizacije sveta ne samo kao polja moći i nasilja, polja strasti, već i kao tvorevine i prostora Božijeg, u svojoj osnovi čovekoljubivog i kosmo­ ljubivog, učešća i delovanja. „Isceljenje“ želi da ozbiljno i odgovorno svedoči o tom učešću i tom delovanju, odnosno svetu u perspektivi takvog učešća i takvog delovanja, a sve ispitujući i prizivajući odgovornost svakog od nas, bar svakog koji prihvata taj i takav svet, svet u toj i takvoj perspektivi, perspektivi čija je težišna tačka i čiji je jezik pomirenje kao praštanje. „Isceljenje“ je govor i izazov na koji bi morali da odgovorimo, poziv koji nas čupa iz jezive indi­ ferencije, iz zatvorenosti za koju svako od nas zna da je smrt sama. Ovaj film nas stoga, ako „imamo uši da čujemo“, poziva na život, i zbog toga moramo biti maksimalno pravedni prema njemu, pa i prema njegovim ograničenjima, eventualnim pristrasnostima i slabostima, kako god ih svako od nas, sa svoje nužno partikularne pozicije, procenjivao. Treba da budemo pravedni kao pre­ ma čoveku koji je, evo sada i ovde, stao pred nas i čeka naš odgovor, tražeći (ne tek pasivno očekujući, nego aktivno tražeći) ono što mu dugujemo, i to baš kao čoveku, od nas takvi kakvi smo, u ljubavi i slobodi.17

Svi su dobili duha kao zalog novog eona, kome pripada Crkva, još prebivajući u starom eonu. Ona je početak poslednjih dana“ (Afanasjev 2008: 21). 16 Osnov za ovakvo poimanje lika i ličnosti, pa time i predstavljanja, pored ostalog videti u Bičkov, 2012; Žunjić, 2012; Jevremović 2011; Zizijulas, 2001; Jevtić, 2004; Lazić, 2008; Purić, 2010; Kolarić, 2014. 17 Za podsticaj za neke od ideja iznetih u ovom radu zahvaljujem se Jeleni Marković i Bojanu Milosavljeviću. 73

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

LITERATURA Afanasjev, Nikolaj (2008). Crkva Duha Svetoga. Kraljevo: Eparhija Žička. Arsić, Branka (2000). Pogled i subjektivnost. Beograd: Beogradski krug. Arsić, Branka (2011). „Ljudskost u borbi protiv čudovišta“. Peščanik. Pristupljeno 9. 2. 2015. http://pescanik.net/ljudskost-u-borbi-protiv-cudovista/. Batliwala, Srilatha (2011). Feminist Leadership for Social Tranformation: Clearing the Conceptual Cloud. New Delhi: Crea. Bičkov, Viktor (2012). Kratka istorija vizantijske estetike. Beograd: Službeni glasnik. Bogdanović, Dimitrije (1980). Istorija stare srpske književnosti. Beograd: SKZ. Đakovac, A. (2014). „Religija i nasilje: Temeljne pretpostavke i eshatološki realizam“, u Religija, odgovornost i tranziciona pravda, prir. N. Knežević, B. Pantelić & S. Sremac (Novi Sad-Beograd: Centar za istraživanje religije, politike i društva-Hrišćanski kul­ turni centar „dr Radovan Bigović“): 12-25. Galtung, Johan (2009). Mirnim sredstvima do mira. Mir i sukob, razvoj i civilizacija. Beograd: Službeni glasnik i Jugoistok 21. Gunjević. Boris (2010). Raspeti subjekt: bez Graala. Beograd: Fabrika knjiga. Huks, Bel (2006). Feministička teorija – od margine ka centru. Beograd; Fenimistička 94. Iveković, R. (2000a). Politike feminizma (intervju, razgovarala Branka Arsić), Ženske studije, 11-12, 37-49. Iveković, R. (2000b). Moje audicije. Ženske studije, 11-12, 50-63. Jevremović, Petar (2011). Patrologija u ogledalu hermeneutike. Beograd: Otačnik. Jevtić, Atanasije (2010). Filosofija i teologija. Trebinje-Vrnjačka Banja: Manastir TvrdošBratstvo Svetoga Simeona Mirotočivog. Jurić, H. (2003). „Utopija – anti-utopija – post-utopija – utopija“. Filozofska istraživanja, 4/91, 1141-1156, alt. el. izvor http://www.stocitas.org/hrvoje%20o%20utopiji.htm#14 (20. 4. 2015). Kamuf, Pegi (1998). Kupovna moć. Ženske studije (10), 18-36. Kolarić, Vladimir (2013a). Film i književnost: Transformacija književnog teksta F. M. Dostojevskog u romanima Živojina Pavlovića, doktorska disertacija, Fakultet dramskih umetnosti, Univerzitet umetnosti, Beograd. Kolarić, V. (2014). Slika i strast: ispitivanje filma. Kultura, 142, 52-77. Lazić, Milorad (2008). Srpska estetika asketizma. Sveta Gora Atonska: Manastir Hilandar. Lotman, Jurij (1970). Predavanja iz strukturalne poetike. Sarajevo: Zavod za izdavanje udžbenika. Lotman, J. & Civjan, J. (2014). Dijalog sa ekranom. Beograd: Filmski centar Srbije. 74

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Miall, H, Ramsbotham, O. & Woodhouse, T. (1999). Contemporary Conflict Resolution. Cambridge, UK: Polity Press. Pantelić, Blagoje (2014). „Jevanđelje i (ne)nasilje: (ne)opravdanost rata“. Pristuplje­ no 15. 4. 2015. http://www.religion-and-peace.com/sr/news/jevandjel%D1%98e-i%28ne%29nasil%D1%98e-%28ne%29opravdanost-rata. Papić, Žarana (2012). Tekstovi 1977-2002 (ured. Adrijana Zaharijević, Zorica Ivanović i Daša Duhaček). Beograd: Centar za studije roda i politike, Rekonstrukcija Ženski fond, Žene u crnom. Purić, Jovan (2010). Ljudsko lice Boga. Beograd: Službeni glasnik. Radojković, S. & Kraljik, D. (2014). „Pregled naučne discipline rešavanja sukoba i mes­ to religije u sukobima i procesima pomirenja: transcend i transcendencija“, u Religija, odgovornost i tranziciona pravda, prir. N. Knežević, B. Pantelić i S. Sremac (Novi SadBeograd: Centar za istraživanje religije, politike i društva-Hrišćanski kulturni centar „dr Radovan Bigović“): 77-99. Rao, A., Rieky, S. & Kelleher, D. (1999). Gender at Work: Organizational Change for Equality, Bloomfield CT: Kumarian Press. Samovar, L., Porter, R. & McDaniel, E. (eds). (2012). Communication Between Cultures (8th edition). London: Wadsworth Publishing. Vilijams, Rouen (2014). Dostojevski: jezik, vera i književnost. Beograd: Hrišćanski kul­ turni centar „dr Radovan Bigović“ i Zepter Book World. Vulf, Virdžinija (2001). Tri gvineje. Beograd: Feministička 94-Žene u crnom. Zizijulas, Jovan (2001) Dogmatske teme. Novi Sad: Beseda. Žunjić, Slobodan (2012). Logika i teologija. Beograd: Otačnik.

Summary: The Serbian cinematography has a small number of films in a relevant way treat religious problems, in particular in relation to matters of war, post-war and tran­ sitional reality of Southeast Europe. The exception is the film “Isceljenje” (The Healing) by Ivan Jović (2015). In this film it in a relevant way represents ethics and ascetic prac­ tice of Orthodox Christianity and explore the possibilities of inter-ethnic and inter-re­ ligious reconciliation in post-war conditions. This paper examines the poetic, produc­ tion and ideological characteristics of this film. Keywords: religion, Christianity, film, reconciliation, forgiveness, repentance, war.

75

Srđan Sremac R. Ruard Ganzevoort

UDC 176:2 323.118:2

Vrije Universiteit Amsterdam

EROTIZOVANI NACIONALIZAM: TEORIJSKA PROMIŠLJANJA O ODNOSU RELIGIJSKOG I SEKSUALNOG NACIONALIZMA1 Ovaj članak se bavi interakcijom religije i nacionalizma u kontekstu konflikta po pitanju seksualne različitosti na prostoru bivše Jugoslavije. Religija, nacionali­ zam i seksualna različitost dugo su bili suprotstavljeni pojmovi, kako u akadem­ skim krugovima tako i van njih. Rasprave o tim pitanjim, međutim, menjale su se tokom vremena. Nekada se nacionalizam smatrao imanentnim javnoj sferi, dok je seksualnost bila privatna stvar, a religija je bila povezana ili podeljena između to dvoje, u zavisnosti od političkih okolnosti. Od političkih promena poslednjih decenija na prostoru bivše Jugoslavije percepcija religiozne i seksual­ ne različitosti je fundamentalno izmenjena i nepredvidljivo dobila na značaju u javnosti. Jedno od istaknutih i žestoko osporavanih pitanja u među-kulturnim dijalozima tiče se upravo pozicije religije, nacionalnosti i seksualne različitosti – tačnije homoseksualnosti. Dok pojedina zapadna društva smatraju prihvatanje seksualne različitosti lakmus testom tolerancije i osnovnim ljudskim pravom, te, stoga, kriterijum dobrog građanstva, druga društva posmatraju homoseksu­ alnost kao pretnju nacionalnom, kulturnom i religioznom identitetu. U tim su­ kobima, religija služi da učvrsti određene nacionalne i kulturne identitete što je jasno vidljivo, primera radi, u problemima koji se tiču parade ponosa. Religija je prihvaćena kao sredsvo koje ujedinjuje zemlju, a seksualne manjine su često po­ smatrane kao „izmišljene ili remetilačke različitosti/uljezi“ (Ahmed, 2006).Kon­ flikti u vezi religije i homoseksualnosti, stoga, ne pokazuju samo smenjivanja i tenzije pri promene javne percepcije homoseksualnosti, već i religije (van den Berg i dr., 2014). Nacionalnost se, međutim, nužno ne odnosi na institucionali­ zovanu nacionalnu državu, već na ono što Anderson (1991) naziva „izmišljenim zajednicama“, ili Gellner (1983) „konstruisanim zajednicama“. „Pregovori o kulturnom diskursu“ predstavljaju, s jedne strane, interpre­ taciju homoseksualnosti kao velike zapadne nemani i pretnju tradicionalnim vrednostima nacionalnog i religioznog identiteta. Stoga, homoseksualnost je Delovi ovog rada su prethodno objavljeni u Sremac & Ganzevoort (2015). The interplay of religious and sexual nationalisms in Central and Eastern Europe u: Religious and Sexual Nationalism in Central and Eastern Europe: Gods, Gays and Governments. Leiden/Boston: Brill, 1-14. 1

76

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

posmatrana kao napad na patrijarhalne norme poimanja i vrednovanja seksu­ alnosti i pretnja integritetu porodice, tradicije i nacionalne države, dok je reli­ gija posmatrana kao sredstvo zaštite društvenih normi. To je vodilo do uobli­ čavanja Balkana kao „evropski homofobičnog Drugog“ u debati koja se vodi o „homoinkluzivnoj Evropi“ (Kulpa, 2013). Tendencija orijentalizacije Balkana kao „homofobičnog“ i „nerazvijenog Drugog“ koji je premoderan i religiozno i seksualno konzervativan je problematična jer stvara diskurzivnu konstrukci­ ju zapadnog morala i kulturne superiornosti nad potencijalno netolerantnim i tradicionalnim Balkanom. Ovakav stav predstavlja - kako neki smatraju formu novog kulturološkog kolonijalizma. Bilo kakav pokušaj da se razume priroda odnosa između religioznog i seksualnog nacionalizma na području bivše Jugoslavije zahteva terminološko razjašnjenje. U akademskoj literaturi konceptualni okvir seksualnog nacionalizma (ili homonacionalizam) često je shvaćen u pojmovima inkluzije uz integraciju homoseksualnosti (ili ono što se naziva „seksualnim građanstvom“ „sexual citizenship“) u zapadnu tvorevinu nacionalne države, promovišući tako progresivno seksualnu retoriku i politiku kao i „pro-gej“ diskurs, što svakako predstavlja konfiguraciju nacionalnog i kulturnog identiteta (Dickinson, 1999; Dudink, 2011; El-Tayeb, 2011; Geyer & Lehmann, 2004; Hayes, 2000; Kuntsman and Esperanza, 2008; Mosse, 1985; Kulpa, 2013; Puar, 2007; Sabsay, 2012; Stychin, 1997; Walker, 1996). Međutim, pojam seksualni nacionalizam upotrebljavam u sveobuhvatnijem smislu kako bih uključio svaku perspektivu koja povezuje nacionalizam sa seksualnošću. I u „pro-gej“ retorici zapadnog seksualnog građanstva i u „anti-gej“ diskur­ zivnoj praksi na prostoru bivše Jugoslavije, uloga države je prizvana kako bi uredila i kontrolisala seksualnost putem restriktivne politike (pro- ili anti-gej diskurzivni režimi) u procesu opravdavanja nacionalnog samo-određenja. Slično tome, religijski nacionalizam se odnosi na nacionalističke diskurse i praksu koja se upotrebljava i reguliše posebna stanovišta o religiji i njenom praktikovanju.

Religijski nacionalizmi Kao izuzetno značajan i ponekad sporan pojam, religijski nacionalizmi i dalje podstiču debate o tome kako bi trebalo pristupiti, posebno u vezi seksualnosti i seksualnog nacionalizma. Postavlja se pitanje: šta je religiozno u vezi sa religij­ skim nacionalizmima i šta je seksualno u vezi sa seksualnim nacionalizmima? Kakva je pozicija religije i seksualnosti u modernim procesima izgradnje naci­ je u regionu?I kako se religijski i seksualni nacionalizmi ukrštaju? Početna tačka je priznanje da religija i nacionalizam dele ono što Rieff (2008) naziva zajedničkim društvenim i/ili svetim poretkom.Kao što Fried­ land (2011, 1) upućuje, reč je o „dve ontologije [...] Svetog i nacionalne države“. 77

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

I država i religija su modeli performativnosti autoriteta i moći, regulatori druš­ tvenog jedinstva i princip koji uređuje kolektivni poredak. Mnogi teoretičari religijskog nacionalizma (Aburaiya, 2009; Arjomand, 1994; Barker, 2009; Bru­ baker, 2012; Fukase-Indergaard & Indergaard, 2008; Grigoriadis, 2013; Geyer & Lehmann, 2004; Leustean, 2008; Juergensmeyer, 2006, 2008; Smith, 2003; Friedland, 2002; 2011; van der Veer, 1994) zapazili su da nacionalizam usva­ ja neke od osnovnih religioznih funkcija i tako postaje „nova religija za na­ rod“ (Smith, 2003, 4-5). Vremenom, nacionalizam može da omogući društvu sopstvene proroke, mučenike, mesije-spasitelje, ceremonijalne obrede i sveta mesta, utopističko-eshatološki diskurs, uspomene, narative, kanone/učenja i mitove. Na prostoru postkomunističkog Zapadnog Balkana, religija i nacionalizam nisu više odvojivi.Religija je i dalje konstitutivni element nacionalizma i snaž­ na politička mobilizaciona sila. Na području Zapadnog Balkana, na primer, religijske zajednice su bile glavni katalizator nacionalizma i glavno obeležje koje razlikuje i definiše strane u konfliktu. Na sličan način, Rogobete (2009, 566) zapaža da etnički konflikti mogu da rehabilituju religiju i izazovu oživ­ ljavanje tradicionalne religioznosti što često može da bude podstrek za po­ većanje nasilja u zonama konflikta.Usled toga, verske institucije su zadobile neočekivanu političku važnost, i postkomunistička društva i dalje tragaju za adekvatnim poimanjem religije.Iako su ove zemlje po ustavu sekularne, prepli­ tanja između religijskog i nacionalnog (političkog) je jasno uočljivo u javnom diskursu, posebno u raspravama o homoseksualnosti.Religijski nacionalizmi se, stoga, pojavljuju kao obeležja kolektivnog identiteta u političkim debatama i popularnoj kulturi. Treba naglasiti, međutim, da se religijski nacionalizmi moraju shvatiti u konkretnom društvenom i nacionalnom kontekstu, a obrasci religijskih nacionalizama variraju od zemlje do zemlje. To je razlog zbog kojeg koristim pojam religijski i seksualni nacionalizmi u množini. Mark Juergensmeyer (2008, 152), vodeći teoretičar religijskih nacionaliza­ ma, s pravom prepoznaje da je pad komunizma i rapidne promene i tranzicije u političkim i ekonomskim sistemima u Centralnoj i Istočnoj Evropi okončao jednu formu sekularnog transnacionalizma i uzrokovao tenzije između sekular­ nog i religijskog nacionalizma u godinama koje su sledile.Dok su se sekularne mreže rasplitale u postsovjetskoj i postkomunističkoj Istočnoj Evropi i ideološki vakuum postsocijalizma postao nepodnošljiv, lokalni lideri su tragali za novim političkim kapitalom kako bi inkorporirali religijske elemente u njihovu etnona­ cionalnu matricu. U postsocijalističkim transformacijama, religijski nacionaliz­ mi su se pojavili kao reakcija na sekularni nacionalizam koji se pokazao kao nee­ fikasan, slab i impotentan da omogući dovoljnu diferencijaciju drugih etničkih identiteta ili drugih političkih entiteta (Abazović, 2010). Juergensmeyer (2008, 167), tako, tvrdi da su religijski nacionalisti izgubili svoju veru u nacionalizam 78

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

zapadnog tipa, jer su „odbacili njegovu sklonost ka antireligioznosti i zahteve na univerzalnost“. Stoga je značajno istaći da ovo odstupanje od „sekularne zame­ ne“ ka „neotradicionalističkim“ modelima (Grigoriadis, 2013) i inkorporacija religijskih elemenata u nacionalnu ideologiju može u izvesnoj meri da objasni dokaz o desekularizaciji u nekoliko društava Centralne i Istočne Evrope i so­ ciopolitiku usađenu u ekstremne etnoreligiozne ideologije. Zato su religijski nacionalizmi nastali u moderno doba i pojavljuju se uglavnom kao zamena za postcivilni ili postetnički nacionalizam. Roger Friedland (2011) klasifikuje tri osnovne karakteristike religijskog nacionalizma. Po njemu, religijski nacionalisti poimaju nacionalnu državu kao kolektivni religiozni subjekt; nastoje da prošire i izvedu autoritet države od apsolutnog božanskog čina pre nego od subjektivne akumulacije narodnog iskustva i naracije; oni nacionalnu državu u kojoj žive i delaju shvataju kao instrument svetog. Čini se da je cilj religijskih nacionali­ sta da uspostave institucionalnu i nacionalnu infrastrukturu koja bi omogućila ljudima (ili makar njihovim sledbenicima) da žive svoje živote u skladu sa Bo­ žijom voljom. Stoga, političko-teološki program religijskih nacinalista i njihov projekat „sakralizacije nacionalne države“ propagira povratak religije u javnu sferu. Juergensmeyer, Friedland, Smith i drugi teoretičari obraćaju više pažnju na institucionalne forme religijskih nacionalizama (npr. fokusiraju se na poli­ tičke i verske elite), a manje na religijske nacionalizme „običnog naroda“ ili ono što Billig (1995) naziva „banalnim nacionalizmom“. Dalja istraživanja religijskih nacionalizama, dakle, potrebuju veću usredsređenost na ono što nazivam „pro­ življenim (religijskim) nacionalizmom“ (lived nationalism), koji je u vezi sa naci­ onalističkom praksom i performativnošću „običnih ljudi“. Osnovni elementi religijskih nacionalizama su sledeći: sakralizacija politi­ ke, ekskluzivnost i promocija grupe homogenih i nasilnih odvajanja od rasno ili seksualno „dugačijih“, upošljavanje religijske retorike i simboličnih sredsta­ va, disciplinovanje tela i seksualnosti, totalitarizam i ekstremizam. Religijski nacionalizmi takođe pružaju ljudima ideološko opravdanje i set diskurzivnih matrica za radikalnu transformaciju društva, kulture, politike i institucija za­ snovanih nanjenim ultimativnnim verskim vrednostima i svrsi. Ovi elementi su se dokazali kao krucijalni za formiranje nacionalnih identiteta i osećaja za naciju i na kraju vodili ka „ustanovljenju povlaštenih odnosa između vladajuće religije i države“ (Grigoriadis, 2013, 10). Treba napomenuti da je religijski na­ cionalizam često militantan i nasilan; on poseduje karakterističnu ontologiju moći i kontrole.Stoga ne iznenađuje da, u mnogim slučajevima, ova akumula­ cija nacionalizma stvara duboko ukorenjene verske i etničke konflikte koje je gotovo nemoguće rešiti (npr. konflikt na prostoru Zapadnog Baklana ili skoriji u Istočnoj Ukrajini). Dok je u nekim slučajevima relativno lako identifikovati ovaj ambivalentan odnos ili ono što Grigoriadis (2013) naziva „svetom sintezom (sacred synthe79

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

sis)“ između religije i nacionalizma ili nacije, još je teže konceptualizovati na­ čine u kojem religijski diskurs uokvirava i oblikuje ovu interakciju. Umesto da postavljamo pitanje kakav je odnos između religije i nacionalizma, Brubaker (2012) predlaže plodonosniji konceptualan i metodološki pristup kojim bi se odredilo na koji način se ovaj odnos produktivno može istražiti. On nudi če­ tiri pristupa kojima bi se ispitao odnosa između religije i nacionalizma.Najpre treba razmotriti religiju i nacionalizam (zajedno sa etničkom pripadnošću i rasom) kao analogne fenomene.Drugi način ispituje kako religija pomaže u objašnjavanju nacionalizma – njegovog porekla i moći.Treći način tumači re­ ligiju kao deo nacionalizma, a ne bavi se spoljašnjim objašnjenjima.I četvri i konačni način ispitivanja i objašnjavanja veze između religije i nacionalizma podrazumeva postavljanje religijskog nacionalizma kao karakterističnog oblik nacionalizma. Brubaker (2012, 16) predlaže da uzajamno dejstvo između naci­ onalističkog političkog i verskog diskursa može da „zadovolji zahteve religije, a nacionalistička retorika često primenjuje verski diskurs, slike i simbole. Slično tome, religija može da zadovolji zahteve nacionalne države, i religijski pokreti mogu da primene nacionalistički diskurs“.

Seksualni nacionalizmi Friedland (2011) tvrdi da religijski nacionalizmi imaju erotsku komponentu. U skladu sa tim, Parker (1992, 1) beleži, „kad god je snaga nacije probuđena – bilo u medijima, naučnim radovima, ili u svakodnevnoj konverzaciji – radije to ne prepoznajemo kao ljubavprema domovini: erotizovani nacionalizam“. U tom po­ gledu, postoji veza između religije i seksualnosti (i nacije) koja potrebuje dalje ispitivanje, ne zato što su religijsko i erotsko suprotstavljeni pojmovi, već zato što su religijski nacionalizmi organizovani oko erotskog diskursa, heteronormativ­ nosti, patrijarhalne (često militarizovane) muškosti, i rodne hijerarhije društva. Radi analitičke jednostavnosti, pozivam se na interaktivne dimenzije i glavna analitička oruđa za razumevanje religijskih i seksualnih nacionalizama: nacionalna država, porodica, i rodni identitet.Kroz idealizaciju muškosti kao osnove nacionalne države, nacionalizam ističe porodicu kao kamen temeljac nacije i društva (Mosse, 1985). Kao što Peterson (1999) s pravom tvrdi, prekretnica (verske) nacionalističke ideologije i prakse i njena povezanost sa (homo)seksu­ alnošću je neodvojiva od političke moći građenja nacionalne države. Shodno tome, religijski nacionalizam se može shvatiti kao seksualni nacionalizam koji odbacuje ne-normativne seksualnosti.Religijski i seksualni nacionalizmi kao što je shvaćeno u našem kontekstu daju prvenstvo porodičnim pitanjima, kolektiv­ noj reprodukciji i odbrani patrijarhalnosti. U nekim slučajevima usredsređeni su na diskurs blasfemičnosti zapadne kulture ili jeretičkog pustošenja svetosti na­ cije, tradicije, porodice, i rodne hijerarhije. U vezi s tim Peterson (2010), prime­ 80

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

ra radi, tvrdi da je heteroseksizam „naturalizovan“ preko mnogih diskursivnih strategija i verskog učenja kao jedini „normalan“ model seksualnog identiteta i prakse. U toj diskurzivnoj normativizaciji heteroseksualnosti, nacionalisti na­ stoje da uspostave javnu sferu kao muški domen (Friedland, 2011, 401), i zaštite svetost braka i porodice (Mosse, 1985). Regulativni principi seksualnog poretka su, stoga, zasnovani na „rigidnom seksualnom moralizmu“ i „hetero-normativ­ noj politici strasti“ (Cooper, 2008, 27, 32). Religijski i seksualni nacionalisti ho­ moseksualnost posmatraju kao pretnja društvu i silu koja kastrira, destabilizuje ili raslabljuje telo nacije; homoseksualnost je prekomerna, transgresivna i sub­ verzivna. Kao posledica toga, nacionalni program obnove koji često zagovaraju religijski i seksualni nacionalistički pokreti nastoje da na razne načine discipli­ nuju seksualnost i seksualno vladanje njenih članova za dobrobit nacije (Pryke, 1998). Shodno tome, oni koji se razlikuju od heteronormativne seksualnosti bi­ vaju tretirani ili kao „bolesni“ ili „nenormalni“. Tako homoseksualnost postaje „biološka opasnost“ (Lemke, 2011, 43) i potrebno ju je eliminisati iz naroda. Zato ne iznenađuje to da se religijski nacionalisti smatraju zaštitnicima naci­ onalnog poretka i zagovornicima striknih moralnih programa koji targetiraju i zabranjuju javno ispoljavanje homoseksualnosti. Ovi programi su ukorenjeni u božanskom, umesto u sekularnoj seksualnoj politici, što omogućava religij­ skim nacionalistima da utvrde pravila „svetog“ poretka kao jedinog moralnog poretka koji propisuje Bog (Cooper, 2008). Sakralni društveni poredak je, stoga, fundamentalno antagonistički i suprotstavljen; poredak etno-nacionalnih i reli­ gijskih snaga čiji autoritet je inherentno zasnovan na principu isključivosti. Tako se društveni poredak pokazao krucijalnim u procesu izgradnje nacije, služeći višem cilju koji ima ontološku moć kroz mehanizme subordinacije (Sremac i dr., 2015).U mnogim slučajevima religijski nacionalisti i klerikalni pokreti stvaraju društvenu klimu javne mržnje. Uzajamno dejstvo između religijskih granica i „nacionalnih pretnji“, stoga, ima značajne posledice na očuvanje nacije, biološki opstanak populacije i „moralnu“ odbranu.

Bibliografija Abazović, D. (2010). Religijski nacionalizam na Zapadnom Balkanu [Religious national­ ism in the Western Balkans]. In (Sitarski, M., Vujačić, M. and Bartulović-Karastojković, I.), Iščekujući Evropsku Uniju. Beograd: BOS, 13-23. Aburaiya, I. (2009). Islamism, nationalism, and Western modernity: the case of Iran and Palestine. International Journal of Politics, Culture and Society 22(1), 57-68. Ahmed, S. (2006). Queer Phenomenology: Orientations, Objects, Others. Durham: Duke University Press. Anderson, B. (1999). Imagined Communities. 2nd edn. London: Verso. 81

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Arjomand, S. A. (1994).Fundamentalism, religious nationalism, or populism? Contemporary Sociology 23(5), 671-675. Baker, W. P. (2009).Religious Nationalism in Modern Europe: If God be for Us. London: Routledge. Billig, M. (1995). Banal Nationalism. Sage Publications Ltd. Brubaker, R. (2012). Religion and nationalism: four approaches. Nation and Nationalism 18(1), 2-20. Cooper, M. (2008). Orientalism in the mirror: The sexual politics of anti-Westernism. Theory, Culture & Society 26(6), 25-49. Dickinson, P. (1999). Here is Queer: Nationalism. Sexualities, and the Literatures of Canada. Toonto: University of Toronto Press. Dudink, S. (2011).Homosexuality, race, and the rhetoric of nationalism.History of the Present 1(2), 259-264. Gellner, E. (1983).Nations and Nationalism. Ithaca, NY: Cornel University Press. Grigoriadis, N. I. (2013). Instilling Religion in Greek and Turkish Nationalism: A ‘Sacred Synthesis’. New York: Palgrave Macmillan. El-Tayeb, F. (2001).European Others: Queering Ethnicity in Postnational Europe. Min­ neapolis: University of Minnesota Press. Fukase-Indergaard, F. and Indergaard, M. (2008). Religious nationalism and the mak­ ing of the modern Japanese state. Theory and Society 37(4), 343-374. Geyer, M and Lehmann, H (eds.) (2004). Religion und Nation, Nation und Religion. Göttingen: Wallstein Verlag. Leustean, L. N. (2008). Orthodoxy and political myths in Balkan national identities. National Identities 10 (4), 421. Hayes, J. (2000). Queer Nations: Marginal Sexualities in the Maghreb. Chicago: Univer­ sity of Chicago Press. Kuntsman, A, and Esperanza M. (eds.) (2008). Out of Place: Interrogating Silences in Queerness Raciality. York: Raw Nerve Books. Lemke, T. (2011). Biopolitics: An Advanced Introduction. New York: New York Univer­ sity Press. Mosse, L. G. (1985). Nationalism and Sexuality: Respectability and Abnormal Sexuality in Modern Europe. New York: Howard Fertig. Smith, D. A. (2003).Chosen Peoples: Sacred Sources of National Identity. Oxford: Oxford University Press. Juergensmeyer, M. (2006). Nationalism and religion. In (ed. Segal A. R.), The Blackwell Companion to the Study of Religion. Malden: Blackwell Publishing, pp. 357-367. Juergensmeyer, M. (2008). Global Rebellion: Religious Challenges to the Secular State, 82

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

from Christian Militias to al Qaeda. Berkeley: University of California Press. Mitchell, C. (2006). Religious content of ethnic identities.Sociology, 40(6): 1135-1152. Parker, A., Russo, M., Sommer, D, and Yaeger, P (eds.) (1992). Nationalisms and Sexualities. London; New York: Routledge. Puar, J. (2007). Terrorist Assemblages: Homonationalism in Queer Times. Next Wave, Durham: Duke University Press. Puar, J. (2013). Rethinking homonationalism. International Journal of Middle East Studies.45, 336-39. Pryke, S. (1998).Nationalism and sexuality, what are the issues?Nations and Nationalism, 4(4), 529-546. Rogobete, E. S. (2009). The interplay of ethnic and religious identities in Europe: A pos­ sible mapping of a complex territory. Europolis, 6, 563-584. Rieff, P. (2008). Sacred Order/Social Order: The Jew of Culture – Freud, Mosses, and Modernity (Vol. 3).Charlottesville: University of Virginia Press. Eisen, M. A. & LewisKraus, G. (eds.). Sabsay, L. (2012). The emergence of the other sexual citizen: Orientalism and the mod­ ernisation of sexuality. Citizenship Studies 16(5-6): 605-623. Sremac, S., Popov-Momčinović, Z., Jovanović, M., Topić, M. (2015). “For the Sake of the Nations: Media, homosexuality and religio-sexual nationalisms in the Post-Yugo­ slav Space”. In:(eds. Sremac, S & Ganzevoort, R.R.)Religious and Sexual Nationalisms in Central and Eastern Europe: Gods, Gays, and Governments. Brill: Leiden/Boston, 52-73. Stychin, C. (1997). Queer Nations: Nationalism, sexuality and the discourse of rights in Quebec. Feminist Legal Studies 5(1): 3-34. Friedland, R. (2001). Religious nationalism and the problem of collective representa­ tion.Annual Review of Sociology, 27, 125-152. Friedland, R. (2002). Money, sex, and God: The erotic logic of religious nationalism. Sociological Theory, 20 (3), 381-425. Van den Berg, M., Boss,. J. D, Derks, M., Ganzevoort, R. R., Jovanović, M., and Sremac, S. (2014). Religion, homosexuality, and contested social orders in the Netherlands, the Western Balkans, and Sweden. In (eds. Ganiel, G, Winkel, H and Monnot, C.), Religion in Times of Crisis. Leiden, Boston: Brill, pp. 116-134. Van der Veer, P. (1994). Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India. Berkeley: University of California Press. Walker, B. (1996). Social movements as nationalism or, on the very idea of a Queer Na­ tion. In: Couture, J., Nielsen, K., & Seymour, M. eds. Rethinking Nationalism. Canadian Journal of Philosophy.Supplementary Volume22. Calgary: Calgary University Press, pp. 505-550.

83

MEDIJI, EKSTREMIZAM I KULTURA SEĆANJA

Dubravka Valić Nedeljković Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet, Srbija

UDC 32.019.5(497.11) 316.77:32(497.11)

ULOGA JAVNIH MEDIJSKIH SERVISA U PROMOCIJI NACIONALIZMA I EKSTREMIZMA U KONTEKSTU REGIONA ZAPADNOG BALKANA1 Sažetak: Radio-televizija Srbiji (RTS) i Radio-televizija Vojvodine (RTV), prema novom Zakonu o javnim medijskim servisima Srbije (avgust 2014), u Poglavlju II definiše javni interes koji ovi mediji moraju da ostvaraju kroz svoju informativnu, obrazovnu i zabavnu funkciju. Prema članu 7 ovog zakona koji sadrži 19 tačaka ni jedan ne prepoznanaje promociju „nacionalizma”, a kamoli „ekstremizma”. Upravo suprotno Zakon se zalaže za tolerantnost, demokratičnost, saradnju, plu­ ralizam itd. Tako na primer u tački 4. navodi se da javni servisi kroz svoje programe ostvaruju „poštovanje i podsticanje pluralizma političkih, verskih i drugih ideja i omogućavanje javnosti da bude upoznata sa tim idejama, ne služeći interesima poje­ dinih političkih stranaka i verskih zajednica, kao ni bilo kom drugom pojedinačnom političkom, ekonomskom, verskom i sličnom stanovištu ili interesu (…)” zatim se u tački 12. navodi takođe i “blagovremeno obaveštavanje o aktuelnim zbivanjima u svetu i o naučnim, kulturnim i ostalim civilizacijskim dostignućima”. Cilj istraživanja prezentovanih u ovom radu je dekonstrukcija uređivačkih poli­ tika centralnih informativnih emisija koja odgovara na pitanje koliko RTS i RTV u uslovima novog načina finansiranja koji se oslanja na državni budžet, a ne pretplatu građana, može istinski da zadovoljava navedeni javni interes, a koliko ga prilagođava dnevno političkom kontekstu na domaćem planu, ali i odnosa u regionu, odnosno da li na eksplicitnom ili implicitnom nivou u odnosu na susede promoviše naciona­ lizam i ekstremizam. Metoda koja je korišćena u istraživanju, čiji deo se prenosi u ovom radu, je kri­ tička analiza medijskog diskursa. Korpus obuhvata centralne informativne emisije televizija RTS i RTV od 4. do 30 marta 2015. godine (rendom) na srpskom i mađarskom jeziku. Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru Republičkog projekta Digitalne medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene Filozofskog Fakulteta u Novom Sadu koji Odsek za medijske studije realizuje od 2010. do 2014. Projekat finansira Republičko ministarstvo prosvete i nauke, šifra projekta III 47020; kao i u okviru međunarodnog projekta Medijska observatorija (Sauth East European Media Observatory) koji za Srbiju realizuje Novosadska novinarska škola a finansira Evropska komisija (2012-2016). 1

87

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Osnovni rezultat je da javni servis Srbije u nedovoljnoj meri zadovoljava javni interes, a javni servis Vojvodine ipak bolje prepoznaje komunikativne potrebe svoje uže cilje grupe, građana pokrajine. Ključne reči: javni medijski servis, građani, zakon, javni interes, politika, moć, integritet

1. UVODNA RAZMATRANJA Novim medijski zakoni iz 2014. prvi put su prepoznali „javni interes” kao po­ jam koji valja jasno definisiti. Do sada se uglavnom samo pozivalo na „javni interes”, a smatralo se da se značenje tog pojma podrazumeva. Radio-televiziju Srbije (RTS) i Radio-televiziju Vojvodine (RTV), prema novom Zakonu o javnim medijskim servisima Srbije (avgust 2014), u Poglavlju II definiše javni interes koji ovi mediji moraju da ostvaraju kroz svoju informa­ tivnu, obrazovnu i zabavnu funkciju. Prema članu 7 ovog zakona koji sadrži 19 tačaka ni jedan ne prepoznanaje promociju „nacionalizma”, a kamoli „ekstremizma”. Upravo suprotno zakon se zalaže za tolerantnost, demokratičnost, sarad­ nju, pluralizam. “Poglavlje II – član 7. Javni interes (...) je: istinito, blagovremeno, potpuno, nepristrasno i profesionalno informisanje građana poštovanje i predstavljanje osnovnih ljudskih prava i sloboda, demokratskih vred­ nosti i institucija i unapređivanje kulture javnog dijaloga; 3) Poštovanje privatnosti (...) 4) poštovanje i podsticanje pluralizma političkih, verskih i drugih ideja i omogu­ ćavanje javnosti da bude upoznata sa tim idejama, ne služeći interesima pojedinih političkih stranaka i verskih zajednica, kao ni bilo kom drugom pojedinačnom poli­ tičkom, ekonomskom, verskom i sličnom stanovištu ili interesu; 9) afirmisanje nacionalnih kulturnih vrednosti srpskog naroda i nacionalnih ma­ njina koji žive u Republici Srbiji, kao i zbližavanja i prožimanja njihovih kultura; 15) negovanje humanih, moralnih, umetničkih i kreativnih vrednosti; 16) zadovoljavanje zabavnih, rekreativnih, sportskih i drugih potreba građana; (...) Poglavlje II – član 8. ...javni medijski servis dužan je da: uvažava jezičke i govorne standarde, kako većinskog stanovništva tako, u odgovara­ jućoj srazmeri, i nacionalnih manjina na području na kome se program emituje kao i jezičke i govorne standarde gluvih i nagluvih osoba (…). 88

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

1. CILJ Dekonstrukcija uređivačkih politika centralnih informativnih emisija (CIPE) koja odgovara na pitanje koliko RTS i RTV u uslovima novog načina finansira­ nja koji se oslanja na državni budžet, a ne pretplatu građana, može istinski da zadovoljava navedeni javni interes. Koliko javni servisi javni interes prilagođavaju dnevno političkom kontek­ stu na domaćem planu, ali i odnosa u regionu. Da li na eksplicitnom ili implicitnom nivou, u odnosu na susede ali i do­ maće aktere dneno-političke rakse, osebno marginalizovane grupe, promovišu nacionalizam i ekstremizam.

2. METOD Kritička analiza medijskog diskursa koja ima osnovni cilj da dekonstruiše me­ dijske politike i tako identifikuje političke i druge elite koje imaju moć da utiču na uređivačke koncepte kako bi ostvarivali svoje ideološke namere. Komparativna metoda ukazauje na sličnosti i razlike u ueđivačkim kon­ ceptima u odnosu na kontekst lokacije i područja koje medij pokriva kako signalom, tako i odabirom događaja koji se u određenim regionima dešavaju.

3. KORPUS Korpus obuhvata centralne informativno-političke emisije televizija RTS i RTV od 4. do 30. marta 2015. godine (rendom) na srpskom i mađarskom jeziku.

4. OSNOVNI NALAZI Osnovni rezultati izdvojeni iz šire analize za ovaj rad su da: 1. javni servis Srbije u nedovoljnoj meri zadovoljava javni interes; 2. javni servis Vojvodine ipak bolje od RTS prepoznaje komunikativne potrebe svo­ je uže cilje grupe, građana Pokrajine; 3. na eksplicitnom nivou u uzorku nije identifikovana promocija nacionalizma i ekstremizma u domaćem i kontekstu regiona zapadnog Balkana; 4. na implicitnom nivou uočava se nedostatak kritičkog promišljanja odnosa u zemlji i regionu 89

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

5. upoređujući rezultate sa drugim istraživanjima uočava se da nema većeg osd­ stupanja u (ne)zavisnosti uređivačkih politika RTV i RTS u odnosu na period pre budžetskog finansiranja.

5. 1. Subjekti Teun van Dijk (2008:10) ukazuje da je osnovno istraživačko pitanje kritičke analize medijskog diskursa ko ima pravo i mogućnost da bude izvor informa­ cija i posebno kome mediji daju šansu da bude direktno citiran i da govori u medijima. Najveću moć stiču i imaju subjekti koji se često eksplicitno citiraju u medijima i čije stavove mediji u kontinuitetu prenose. Može se pretpostaviti da su u uslovima budžeskog finansiranja javni servisi kao izvore informacija u direktnom i indirektnom citiranju u većoj meri koristili donosio odluka, od­ nosno političke vladajuće elite koji su centri moći. U ovom istraživanju u kategoriji “subjekat” informacije predviđeno je 17 varijabli domaćih i jedna varijabla “strani subjekat”.

5. 1. 1. Kome je na RTS i RTV data šansa da javno govori Među domaćim subjektima oni koji imaju šansu da javno govore i zastupaju svoje stavove su u visokom procentu donosioci odluka – predstavnici vlasti i državnog aparata. Ovaj nalaz je identifikovan u svim pojedinačnim istraži­ vanjima u okviru longitudinalnog projekta “Transformacija državnocentrične Radio-televizije Novi Sad u javni servis Vojvodine” koje se redovno sprovodi od 2006. godine2. Istovremeno i druga istraživanja relevantnih autora (Jovanka Matić, Snježana Milivojević, Rade Veljanovski) su potvrdila ovaj nalaz, tako da se ne može tvrditi da su samo sada (2015) u uslovima budžetskog finansiranja javni servisi promovisali vladajuću elitu. To je oduvek, manje ili više, bio ured­ nički koncept ova dva medija bez obzira ko je na vlasti.

5. 1. 1. 1. Predsednik Vlade Srbije kao glavni akter U posmatranom periodu veliki značaj dat je premijeru Aleksandru Vučiću. Najcitiranija pojedinačna osoba u CIPE je premijer. U 14 emisija RTS citiran je 28 puta. U RTV manje, ali je i u njima najcitiraniji pojedinac. Podsećamo, na primer, na rezultate istraživanja iz 1997. (Valić Nedeljković Rikošet reči) i iz 1996. (Valić Nedeljković 5 W’s in Daily News on TV in former Yugoslavia - o modelima odabira događaja za TV Dnevnik), u kojima se poka­ zalo da je dominantni akter u medijima Slobodan Milošević tadašnji predsed­ Svi rezultati dostupni u štampanim i onlaj publikacijima. Onlajn publikacije raspoložive na sajtu http://www.novinarska-skola.org.rs/sr/?page_id=2534 2

90

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

nik Srbije; zatim o izveštavanju predizbornim kampanjama 2008., 2012. i 2014. (Valić Nedeljković, Pralica, Baćanović) kada je u medijima (javnim servisima) dominantni akter bio tadašnji predsednik Srbije Boris Tadić. Devedesetih RTS je finansiran iz budžeta, a od 2006. do 2015. RTV i RTS su finansirani iz pret­ plate. Nisu uočene veće razlike u medijskoj prezentaciji političke ličnosti, za koju se smatra da ima najveću moć u državi, bilo da je predsednik države ili predsednik vlade. U ovom istraživanju iz 2015. Analizom je utvrđeno da se u CIPE citiraju, osim onih uobičajenih izjava, ili delova govora izrečenih na sednicama Vlade i Skupštine i drugim značajnim društveno-političkim događajima na kojima je premijer u ulozi glavnog aktera, i njegove kontroverzne izjave date usput novi­ narima bez komentara, ili novinarske distance. U nedostatku tonskih inserata navode se citati saopštenja iz premijerovog kabineta. Primer 1: Izjava data novinarima povodom pada helikoptera kada je poginula cela posada, lekar i tek rođena beba, RTV 20.03.2015. “Premijer Aleksandar Vučić ponovio je da će osobe koje su krive za heli­ koptersku nesreću odgovarati. Rekao je da je ministar odbrane Bratislav Gašić u trenutku pada helikoptera bio u Kruševcu, a da je za Beograd pošao kada je čuo za nesreću. Premijer je kritikovao one koji bez argumenata govore o nesreći: Izjava A.V.: ‘Čekam samo da vidim ko treba da odgovara, kako kažu, za me­ teo uslove, a ko treba da odgovara za ne znam kakve još uslove, a sve u svemu evo, ja odgovaram, tako da nemam problem nikakav. Ali mnogim ljudima, naža­ lost, ta mržnja neće biti od velike koristi. Ljudi više ne znaju ni šta da vam kažu, ni šta da vas pitaju, samo je važno da imamo nešto da nekoga negde mrzimo’”. Novinari nisu prepoznali diskursnu strategiju “žrtva u ime svih (Hrist)” koju premijer radi lične promocije često koristi u svojim govorima u različi­ tim prilikama. Cilj ovakve strategije je da se izbegne bilo kakav negativan ko­ mentar na reči i delo samog premijera, odnosno njegove Vlade, jer se on sam unapred identifikuje kao “žrtveno jagnje”. Ovaj citat su preneli i ostali emiteri, a ne samo RTV i RTS, kao relevantnu informaciju koja zbog svoje vrednosti za javni interes prelazi informativni prag za objavljivanje, iako je nema. Osim o temama koje se tiču unutrašnje politike i u domenu je njegove nad­ ležnosti, javni servisi premijera odabiraju kao relevantan subjekat za direktno citiranje, po nekoliko puta u istoj emisiji, za tumačenje različitih tema koje i jesu i nisu u opsiu obaveza predsednika vlade. Navedimo samo neke koje su dominirale u obrađenom korpusu. (а) Mediji su citirali direktno premijera koji je koristio sve moguće prilike da tumači svoj ekonomski program i uspehe Vlade na tom polju, uglavnom one koji će se tek dogoditi. 91

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

(b) Nije izostalo ni direktno izveštavanje o aktivnosti premijera povodom raznih godišnjica koje su suštinski pseudo događaji kreirani da bi obezbedili akterima be­ splatan medijski publicitet. U ovom korpusu premijer je položio venac na spomen tablu u dvorištu zgrade Vlade na mestu na kojem je ubijen 2003. nekada njegov snažni politički i ideološki oponent – tadašnji premijer Zoran Đinđić.

Primer 2: Sećanje na Zorana Đinđića, RTS, 12.03.2015. “’Na godišnjicu smrti čoveka koji je tvrdio da će Srbija biti onakva kakvu je sami na­ pravimo, vreme je da prestanemo da se delimo, bar oko onoga što je bio cilj svakoga ko je, u našim podelama, položio svoj život’, naveo je premijer Vučić u pisanoj izjavi za medije povodom godišnjice ubistva Zorana Đinđića”.

Ukoliko premijer i ne da novinarima izjavau, on se direktno citira na osno­ vu saopštenja koje se distribuira redakcijama. Teun van Dijk (2008: 54-61) na­ vodi da se moć političkih elita očituje i u direktnom citiranju saopštenja koje im šalju kancelarije za odnose sa javnostima, dakle politička birokratija. Samo oni koji su predstavnici politički moćnih elita su direktno citirani na osnovu saopštenja koje mediji u drugim slučajevima uglavnom ne objavljuju u formi direktnog citata. Premijer je direktno citiran i u “crnoj hronici” povodom otmice deteta kad je policija dobro osmišljenom akcijom uspela da nađe otmičare i spasi dete. Primer 3: Vučić pohvalio rad policije, RTV, 13.03.2015. “Predsednik Vlade Srbije Aleksandar Vučić, povodom brze i uspešne akcije prona­ laženja otete devojčice, pohvalio je rad pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova i čestitao ministru unutrašnjih poslova i policiji na hitroj i efikasnoj akciji. ‘Otmica deteta u beogradskom naselju Braće Jerković uzbudila je celu javnost Srbije. Ponosan sam na reakciju države i čestitam ministru unutrašnjih poslova i policiji na hitroj i efikasnoj akciji’, izjavio je Vučić. ‘Pohvaljujem policajce operativce koji su učinili sve da spasu otetu devojčicu, čak i u trenutku kada su kriminalci, bežeći od policijske potere, pokušali da je bace preko ograde’, rekao je Vučić, prenosi sajt Vlade Srbije”.

Naša medijska praksa posebno u elektronskim medijima, u tom kontekstu i javnim servisima, bila je vrlo sklona izveštavanju u svim prilikama kada je premijer spasavao decu. Prikriveno oglašavanje je jedna od danas u medijima najprisutnijih strategija kojom se podiže popularnost elita dajući im poseban, besplatan, publicitet. Kada su deca u pitanju izveštavanje o ovakvim događa­ jima se može smatrati i povredom dečijih prava. Podesćamo na Kodes deca i mediji (2003) u okviru kojeg je posebno poglavlje Kodeks o zaštiti dece od političkih zloupotreba koji su potpisale sve značajne partije u Srbiji. U članu I stav 2. se navodi da se potpisnici kodeksa obavezuju da neće “organizovati 92

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

bilo kakvo političko i ideološko delovanje medju maloletnicima” a mediji će izbegavati i osuđivati takvo delovanje. Upravo u izkreiranim pseudo-događa­ jima kada se premijer posebno bavi zaštitom dece, mediji su veoma prilježni izveštači obezbeđujući Vučiću dodatni publicitet. (d)Štedro je premiejr citiran i u spoljnopolitičkoj akivnosti Srbije (samit u Beču), kao i kada nam druge zemlje pomažu donacijama (japanska vlada povodom otvaranja nove zgrade ambasade donirala 150 ekoloških automobila Vladi Srbije). (e) Pseufo-događaji kao vid besplatnog publiciteta (godišnjice, međuna­ rodni dani…). Mediji su pratili premijere i na Dan žena kada je obišao carinice. Primer 4: Vučić ženama čestitao 8. Mart; RTV , 8.03.2015. “Vučić je, nakon što je podelio ruže pripadnicama Granične policije na beogradskom aerodromu i čestitao im praznik, rekao da su žene pažljivije i borbenije od muškaraca i zahvalio im se na tome što su brinule o našoj zemlji, svojim porodicama, karijeri. ‘Uveren sam da ćemo u narednom periodu umeti da obezbedimo punu ravnoprav­ nost i da se izborima protiv onih koji misle da nasiljem nad ženama nešto mogu da dobiju i nešto mogu da postignu’, poručio je Vučić. Premijer je izrazio uverenje i da ćemo u državnim organima još više imati ravno­ pravnu zastupljenost. Vučić je naveo da u graničnoj policiji u Beogradu radi više od 48 odsto žena i da je ova stanica postigla izvanredne rezultate, da je otkriveno 561 lice tokom prošle godine koje je počinilo neka krivična dela, otkriveno je 55 falsifikata raznih isprava. Prema rečima Vučića, kroz aerodrom “Nikola Tesla” je prošlo prošle godine oko 4.350.000 ljudi, povećan 300 odsto broj putnika u tranzitu i da su te dame uz pomoć svojih kolega uspele čitav posao da obave. ‘Čestitam im na tome i zahvaljujem im se i u svoje i u ime Vlade Srbije na uspešno obavljenom poslu’, naglasio je Vučić.”

Primer 5: RTV 8.mart 2015. To je bila prilika da premijer govori i o svim drugim aktivnositima Vlade. “Vučić je izjavio da je na prostoru gde će se graditi ‘Beograd na vodi’ već uklonjeno 77-78 odsto objekata i da će se već pre kraja ove godine videti koliko će taj deo grada biti bolji i lepši. Vučić je, odgovarajući na pitanja novinara, rekao da se sprovodi eksproprijacija ze­ mljišta i da su stanari iz tih objekata, koji su živeli po vagonima i u barakama, u najvećem delu već dobili neka rešenja za nove stanove. ‘Mnogi kažu da sada pod hitno treba da se zaustavi taj projekat i to kažu oni isti koji su do juče govorili da taj projekat ne postoji i da su to Vučićevi pusti snovi, da su to 93

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

maštarije i gluposti i da je to nešto samo na papiru i da nikada neće da bude’, naglasio je premijer. On je zapitao – ‘Što onda sada brinu i kažu da treba taj projekat da zaustavimo.Ili va­ ljda treba da nam ostanu nehigijenske romske ili bilo koje druge ‘ahale, prljavština, ili cementne baze i olupine brodova i to da nam ulepšava centar grada’. On je poručio da ne može s tim da se složi i podsetio da je slično bilo kada je Srbija uvodila železnicu, odnosno da se niko sa tim nije slagao i da su svi govorili - šta će nam železnica i da će ona da uništi naše šljivike”.

Carinice su u ovom pseudo-događaju instrumentalizovane za podizanje pozitivnog imidža premijera i njegovih projekata, posebno ovog poslednjeg “Beograd na vodi” o kojem su mišljenja stručnjaka veoma podeljena. Javni servisi su to svojim predanim izveštavanjem bez kritičke distance poduprli. (f) Svaki uspeh bilo kojih aktera među kojima su sportisti rado viđen su­ bekt premijer koristi za lično promovisanje a javni servisi, kao i ostali mediji, pokazala je i analiza ovog korpusa, o tome izveštavaju kao o aktuelnom doga­ đaju. Politička zloupotreba sportista na svim nivoima vlasti kao ustaljen obra­ zac za sticanje besplatnog publiciteta uočena je i u drugim analizama. Tako na primer Pralica i Milinkov analizirajući prezentaciju sportiskinja u medijima navode “Izveštaj povodom osvajanja medalja takmičarki iz Sremske Mitrovice na evropskom prvenstvu iz dečijeg fitnesa (Sremske novine 16.11.2011), gde o uspesima govore opštinski funkcioner i trener, dok devojčice u izveštaju nisu citirane , iako se na fotografiji vidi da su bile prisutne na konferenciji za no­ vinare. U ovom slučaju radi se o lošem primeru iz prakse jer umesto da budu glavne akterke, sportistkinje predstavljaju samo objekat, dok se u središtu me­ dijske pažnje nalaze predstavnik vlasti i trener” (Pralica, Milinkov 2013:50). Prema Herbertu Gansu (1979) postoji osam vrednosnih orijentacija u me­ dijskom izeštavanju. Prema dobijenim rezultatima ovog istraživanja subjekta u izveštavanju javnog servisa, možemo zaključiti da se liderski sistem vrednosti javlja kao osnovna vrednost koju u uređivačkoj politici zastupa javni servis Vojbodine, a posebno RTS. Za razliku od RTS pokrajinski javni servis RTV nije u toj meri (osim TV Dnevnika na mađarskom jeziku) premijera držao u fokusu. U RTV su mnogo više bili zastupljeni subjekti iz obrazovanja, nauke, kul­ ture, medija, sindikata. Čak je i predsednik Vlade Vojvodine bio izrazito malo zastupljen, na pri­ mer u Novostima Radio Novog Sada nijednom, a u TV Dnevniku na srpskom RTV 1%, a na mađarskom 0,99%. To ukazuje da se uređivačka politika RTV više rukovodila kriterijumom javnog interesa i nadležnostima Vojvodine, nego pozicijom moći u društvu pri odabiru aktera koji će biti citirni.

94

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

5. 1. 1. 2. Stranci kao akteri Druga varijabla u analiziranom korpusu po zastupljenosti u kategoriji “subjekti” su “stranci”. To su predstavnici Svetske banke, ambasadori i strani investitori. Kao subjekti u vestima iz sveta pojavljivali su se i strani zvaničnici i rele­ vantni lokalni izvori inostranih dešavanja. Ostale subjekte iz stranih zemalja predstavljaju sportisti, umetnici, naučnici. Akteri iz regiona su bili podzastupljeni. Uglavnom su to bili subjekti pro­ tokolarnih informacija. To znači da oba javna servisa, više RTS nego RTV nisu podupirali procese pomirenja na zapadnom Balkanu u dovoljnoj meri odabi­ rajući događaje o kojima će izveštavati. Izveštavano je o: 1) Protokolarnim posetama Primer 6: Ministar spoljnih poslova Ivica Dačić posetio Hrvatsku; 2) informacijama koje su u vezi sa EU Primer 7: Granica Mađarska - Srbija 100 osoba koji su ilegalno prelazili iz Srbije u EU uhap­ šeno); 1) bilateralnoj (ne) saradnji na primeru “toplih ljudskih priča od javnog interesa”

Primer 8: Dva autobusa Kolašin prevoza zaustavljeni kod Gnjilana đaci ostavljeni na uli­ ci da čekaju. 1) bilateralnoj (ne) saradnji sa Kosovom:

Primer 9: Najava da će se sa Kosovom potpisati sporazum o pridruživanju; biće formiran i sud za Kosovo; premijer Kosova pričao je telefonom sa Vučićem o zaustavlja­ nju imigranata sa Kosova u EU... 1) saradnji u procesu pomirenja

Primer 10: Heroji bitke za ranjenike, RTV 14.03.2015. Izveštaj sa projekcije filma u organizaciji NDNV koji su realizovali BH novinari i RTV o onima koji su pomagali ranjenicima u Gorazdu u vreme sukoba devedesetih XX veka. 95

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Primer 11: Završen regionalni skup, RTV 28.03.2015. “Mladi lideri regiona” višednevni skup u NS. Niko nije izveštavao osim RTV. 1. kulturnoj saradnji:

Primer 12: Zavod za kulturu Hrvata, RTV 19.03.2015. Izveštaj o otvaranju novih prostorija Zvavoda za kulturu Hrvata, Repu­ blika Hrvatska kupila kuću, a Pokrajinsko izvršno Veće izdvojilo sredstva za adaptaciju i opremu . Direktno citirana oba ministra. Primer 13: MAS medij na albanskom jeziku, RTV 24.03.2015. MAS novi časopis na albanskom i srpskom izlazi u NS i dobiće vreme na RTV – “Matica Albanaca” gradi most razumevanja. “Matica Albanaca“ je 2014. osnovana u NS. (Ovu vest je objavio jedino RTV). Primer 14: Muzejski eksponati vraćeni u Knin, RTV 26.03.2015. 533 predmeta se vraća u Knin (Hrvatska) iz muzeja Vojvodine i Srbije. (Ovu informaciju je objavio jedino RTV) Selekcija vesti je jedan od osnovnih pokazatelja uređivačkog (ne)senzibiliteta za drugog, odnosno za događaje obremenjene kontroverzama proizašlim iz društveno-političkog konteksta. U primerima 6,7 i 8 reč je od događajima čiji akteri ne pripadaju moćnim elitima. U ovim primerima su to događaji vezani za nacionalne manjine Hrvate i Albance koje su podzastupljene i negativno markirane i u kontekstu odnosa većinskog naroda sa manjinskim zajednicama pa tako i njihovim domicilnim zemljama, susedima Srbije. Treći, Primer 8, je informacija iz konteksta “pomirenja” koji suštinski, umesto da bude afirmisan u svim medijima, pa tako i u nacionalnom javnom servisu, ostaje “medijski skriven”, jer ukazuje da svi postupci Srbije tokom devedesetih nisu uvek, i nuž­ no, bili opravdani sa moralnog i etičkog stanovišta. To narušava pozitivnu sliku koju nacionalni mediji i danas, kao i pre 25 godina, konstruišu o ulozi Srbije u ratovima na zapadnom Balkanu tokom devedesetih godina Dvadesetog veka. Kada je reč o susedima gotovo identične rezultate nalazimo i u istraživanju grupe autora sa područja zapadnog Balkana objavljene u zborniku “Repor­ ting neighbours in Balkan media” (2015). Uređivački koncepti pre prelaska na budzet i u vreme finansiranja iz budžeta Srbije po ovom pitanju se nisu menjali. Dosledno su podržavali državnu politiku u odnosu prema susedima bez kritičke distance. 96

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

6. 1. 1. 1. Marginalizovane grupe kao glavni akteri Kao što su nacionalne manjine, tako su i ostale marginalizovane grupe, u ovom uzorku CIPE oba javna servisa u Srbiji, uglavnom nevidljive u medijima, osima kada treba da posluže kao “dobar primer iz prakse” povodom pseudodogađaja (međunarodnih datuma posvećenih tim grupama, ili manifestovanje poštovanja ljudskih prava u Srbiji, kao i u negativnim primerima narušavanja opštevažećeg kulturnog obrasca). Nema otvorene manifestacije nacionalizma i ekstremizma, međutim isključivanje iz fokusa medija, pa tako i iz pažnje druš­ tva, je jednako značajan pokazatelj njihove loše pozicije, kao što je i otvoreno iskazivanje neprijateljstva. Među marginalizovanim grupama žene, iako dominantnije u populaciji, su potpuno podzastupljene u medijima bez obzira o čemu se izveštava. Nema otvorene mizoginije, ili kada je reč o dvostruko marginalizovanim ženama kao što su na primer pripadnice nacionalnih manjina ili strane/regionalne politi­ čarke izostaje otvoreno iskazana netrpeljivost. Na njihov položaj u društvu ja­ sno ukazuje medijska podzastupljenost kao akterki u izveštajima sa događaja, ili u tematskim rubrikama. Da se malo šta menja u medijskoj praksi u Srbiji ukazuje i to da je identičan nalaz dobije i u analizi predizborne kampanje 2008. godine koja je u fokusu imala medijsku prezentaciju kandidatkinja (Valić Ne­ deljković 2008). Valja istaći da ”U poslednjem, desetom sazivu NSRS, formiranom 16. aprila 2014. godine, nalazi se 85 narodnih poslanica, što čini udeo žena među poslanicima od 34%. Prema podacima Interparlamentarne Unije, objavljenim 1.decembra 2014. godine, Srbija se nalazi na, visokom, 25 mestu od 189 zema­ lja, u pogledu broja žena u parlamentu. Ukoliko uporedimo sa drugim, evrop­ skim zemljama, Srbija se, u odnosu na ovaj kriterijum, nalazi ispred Italije, Ujedinjenog Kraljevstva, Švajcarske i Francuske” (Otvoreni parlament 2015:2). Međutim njihovo aktivno učešće u vršenju vlasti nije adekvatno procentu za­ stupljenosti pa time ni prisustvo u medijima koje svedoči o marginalizovanosti žena u javnoj sferi. Tako su u ovom uzorku kao subjekti žene bile u TV RTS samo u 19% sluča­ jeva, a kao objekti u nešto više, 22% slučaja. U Novostima Radio Novog Sada i TV Dnevniku RTV kao subjekti žene se pojavljuju u po 21% slučajeva. U RTV na mađarskom jeziku TV Dnevnik je žene kao subjekte naveo u čak 39,41%, što do sada nije zabeleženo u našoj medijskoj praksi kada su informativne emi­ sije u pitanju. Nasuprot tome u CIPE na radiju na mađarskom jeziku ih je bilo samo u 16% slučajeva što je najmanje zabeleženo u ovom uzorku.

97

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

6. 1. 2. Partijska pripadnost subjekta Većina medijskog prostora u svim monitorovanim programima (osim TV dnevnika na mađarskom u kojem domininira Savez Vojvođanskih mađara) data je vladajućoj koaliciji. Dominira SNS i to u Radio Beogradu sa 56%, u TV Dnevniku RTS 64%, u Novostima Radio Novog Sada sa 34%, TV Dnevniku RTV na srpskom 48%. U ranijim analizama sadržaja informativnih emisija posebno u vreme pre­ dizbornih kampanja pokazalo se da su RTS i RTV (sa malim izuzetcima nekih redakcija na jezicima manjina) više prostora i pažnje u izveštavanju posvetili vladajućoj partiji i njenim koalicionim partnerima nego opoziciji, bez obzira ko je bio u tom trenutku na vlasti (Valić Nedeljković i Pralica 2012 i 2014). To ukazuje da je osnovna strategija javnih servisa isključivanje i neizbalan­ siranost kada su političke elite u pitanju, bilo domaći akteri većine, ili nacio­ nalnih manjina, odnosno onih iz regiona, a ne, na primer, otvoreni nacionali­ zam ili ekstremizam u bilo kojem obliku.

7. ZAKLJUČAK CIPE RTS i RTV u martu 2015. nisu otvorneno promovisali nacionalizam ili ekstremizam u bilo kojem obliku, prema analizi ovog uzorka, međutim isto tako nisu napravili značajan iskorak prema profesionalinjem izbalansirano, tolerantnom izveštavanju u odnosu na ekspertski izveštaj objavljen 2014. go­ dine u okviru projekta Medijska observatorija: jačanje kapaciteta i koalcija za praćenje medijskog integriteta i unapređenje reformi u medijima (Matić i Valić Nedeljković 2014) koji realizuje međunarodni konzorcijum zpadnog Balkana, niti u odnosu na prethodne analize sadržaja pre svega RTV još od 2006. kao i pojedinačnih analiza i programa RTS od tada pa do danas. Istovremeno uočeno je u ovoj analizi da CIPE nisu promovisale niti proces pomirenja u regionu zapadnog Balkan čak i kad su imale konkretan povod da to favorizuju. Ovo se pre svega odnosi na uzorkovane emisije RTS, jer je RTV o tim događajima jedina i izveštavala. Zakon o javnim medijskim servisima definisao je javni inters koji moraju da ostvare RTV i RTS podjednako. Međutim, zakon je propustio da definiše ko će i na koji način, odnosno sa kojim posledicama kontrolisati ostvarenje javnog intersa RTV. Valja istaći da se kao javni interes u čalanu 7. I 8 ovog zakona sma­ tra i bolja saradnja u regiona sa drugim javnim servisima što u ovom uzorku takođe nismo identifikovali. Model bolje prakse predviđa ne samo poštovanje zakonskih odredbi o ispunjavanju javnog interesa, već i senzibilisanje javnih servisa za “istinito, 98

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

blagovremeno, potpuno, nepristrasno i profesionalno informisanje građana” (član 7 Zakona o javnim medijskim servisima iz 2014) pri izveštavanju i poseb­ no balansiraniji odabir aktera u ulozi subjekta i objekta informacija. Nije dovoljno samo izostajanje govora mržnje, nacionalizma i ekstremiz­ ma u izveštavanju. Podsetimo da je baš po nacionalističkom i ekstremističkom informisanju RTS (Radio-televizija Beograd i Radio-televizija Novi Sad) iz devedesetih godina Dvadesetog veka ostao zabležen kao potpuno političko propagandistički državni medij, što danas ipak nije. Međutim još je značajnije izgraditi nezavisan model uređivačke politike na koji neće bitno uticati ni političke elite, bez obzira ko je na vlasti, niti načini finansiranja.

LITERATURA Gans, Herbert (1979. Deciding What’s News: A Study of CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek and Time. Random House. Lani, Remzi, ur. (2015). Reporting neighbours in Balkan media. Tirana : Albanina Media Institute. Matić, Jovanka i Dubravka Valić Nedeljković (2014). ). Serbia (research report). In: Media integrity matters – reclaming public service values in media and journalism. Brankica Petković (ed). Ljubljana: Peace Institute, Institute for Contemporary Socila and Political Studies. (pp. 327-390). Plavšić, S. Prvoslav (1993). Kodeks Deca i mediji: pravila ponašanja medija u odnosu na decu. Beograd : UNICEF. Pralica, Dejan i Smiljana Milinkov (2013). Slika žene u sportu u medijima u Vojvodini. U :Izveštavanje o sportu – uvođenje rodne dimenzije, ur. Marija Srdić. Kikinda:Centar za podršku ženama. Str 47-52. Van Dijk, A. Teun (2008). Discours and Power. New York: Palgrave MacMillan Valić Nedeljković, D. (1996). 5 W’s in Daily News on TV in former Yugoslavia, Sociologija 4, Beograd, 585-606. Valić Nedeljković, Dubravka (1997). Rikošet reči. Beograd:Argument. Valić Nedeljković, Dubravka, ur. (2008). Kandidatkinje. Novi Sad: Novosadska novi­ narska škola. Edicija “Medijska sfera” knjiga 3. Valić Nedeljković Dubravka i Dejan Pralica (2012). Koga su mediji izabrali, a šta su partije nudile. Novi Sad: Novosadska novinarska škola. Edicija “Medijska sfera” knjiga 6. Valić Nedeljković Dubravka i Dejan Pralica (2014). Koga su mediji izabrali, a šta su partije nudile II. Novi Sad: Novosadska novinarska škola. Edicija “Medijska sfera” knjiga 7. Žene u parlamentu samo kvota ili stvarni uticaj? (mart 2014). Beograd:Otvoreni parla­ ment. www.mc.rs/.../2014/Zene_u_parlamentu_Samo_kvota_ili_stvarni_uticaj... (pre­ gledano 16.09.2015). 99

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Žene u parlamentu – deseti skupštinski saziv (mart 2015). Beograd :Otvoreni parlament http://www.otvoreniparlament.rs/aktuelnosti/zene-u-parlamentu-deseti-skupstinskisaziv/ (pregledano 16.09.2015).

Summary: The new Law on Public Service Media in Serbia (from August 2014), defines in Chapter II the public interest that the Radio Television of Serbia (RTS) and the Radio Television of Vojvodina (RTV) must achieve through their informational, educational, and entertaining contents. Article 7 of this law, which contains 19 points, doesn’t con­ tain any that would recognize the promotion of “nationalism”, let alone “extremism”. Quite the contrary, the law is committed to tolerance, democracy, cooperation, plu­ ralism etc. For example, Clause 4 states that public services achieve “respect and pro­ motion of pluralism of political, religious and other ideas  through their programs  and enable the public to become familiar with these ideas, not serving the interests of any political parties and religious communities, as well as any other individual political, economic, religious and similar viewpoint or interest (...)”, and also paragraph 12 sta­ tes that “timely information on current events in the world and scientific, cultural and other achievements of civilization” are given in the programmes. The aim of the research presented in this work is the deconstruction of the editorial policy of TV that answers the question of whether RTS and RTV are able to truly satisfy the above mentioned public interest  in terms of the new ways of financing that rely on the state budget, compared to the subscriptions of citizens, and how the editorial policy adapts to the daily political context at the domestic level, but also to relations in the re­ gion, and also the question of whether they are promoting nationalism and extremism towards the neighbors in an explicit or implicit level. The method used in the study, part of which is transferred in this paper is the critical analysis of media discourse. The corpus includes primetime TV news program of RTS and RTV from 4th to 30th March 2015 (every other day) in Serbian and Hungarian language. The main result is that the Public Service of Serbia meets the public interest insuffi­ ciently and the Public Service of Vojvodina recognizes the communication needs of its immediate target group, the citizens of the province, better. Key words: public service, citizens, law, public policy, politics, power, integrity

100

Boris Varga

Novinar i nezavisni istraživač, Novi Sad

UDC 316.77:32(497.115) 329.055.1+329.0550]:316.77(497.115)

Aleksandar Mudri

Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet

MEDIJI, POLITIČKI AKTERI I EKSTREMIZAM U SRBIJI I NA KOSOVU Sažetak: Koristeći se interdisciplinarnim metodom kombinovanja politikologije i medijskog diskursa, autori analiziraju vezu između medijskog izveštavanja i izjava političkih aktera, s jedne strane i ekstremističkih ,,talasa nasilja” koji su izbili na Kosovu (2004) i u Srbiji (2014), s druge. Autori zaključuju da su poruke u medijima i izjave pojedinih političkih aktera doprineli podstrekivanju ekstremističkog nasilja na Kosovu i u Srbiji, te da takvi izlivi nasilja ne doprinose uspostavljanju stabilnosti i trajnog mira u regionu. Ključne reči: mediji, politički akteri, Kosovo, Srbija (Vojvodina), Zapadni Balkan, me­ đuetničko i međuversko nasilje.

Postoji više radova o ulozi medija i izjava političkih aktera u raspirivanju me­ đunacionalne i međuverske mržnje za vreme raspada bivše Jugoslavije (SFRJ), tokom ratnih konflikata devedesetih godina (Vekarić 2011). Međutim, veo­ ma je teško dokazati kauzalnu vezu između sadržaja plasiranih u medijima sa konkretnim izlivima nasilja. Dokaz toga su neprimereno opsežni i dugi sudski procesi u Hagu, među kojim optužbama su i one za podstrekivanje međuet­ ničke i međuverske mržnje za koje se smatra da su vodile činjenju zločina na prostoru bivše Jugoslavije (Optužnica Šešelj 2007). Nakon završetka aktivnih ratnih sukoba, od 2000-tih godina, dešavaju se izbijanja povremenih i veoma nasilnih eksplozija „talasa nasilja” u Srbiji i na Kosovu. Skoro osvetničko prelivanje tog nasilja, po principu „efekta bumeran­ ga“ iz jednog regiona u drugi, govori o tome koliko je Zapadni Balkan i dalje osetljiva sredina, sa neuspostavljenim trajnim mirom i podložan ponavljanju takvog nasilja. Stoga, koristeći više disciplina – politikološku analizu i medijski diskurs – pokušali smo istražiti vezu između medijskih sadržaja i ekstremi­ stičkih aktivnosti na Kosovu i u Srbiji, a kao primer smo uzeli veoma aktualne izlive verbalnog i fizičkog nasilja na Kosovu u martu 2004. i u Srbiji 2014, koje su potresle javnost. 101

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Cilj ovog istraživanja je da se ispita kako utiču neodmerene šovinističke i radikalne nacionalističke poruke, koje proističu iz medijskog izveštavanja i izjava političkih aktera, na međunacionalne i međuverske odnose u Srbiji i na Kosovu (Zapadnom Balkanu). Vremenski, ovo istraživanje obuhvata period od 2004. do 2014. godine, a prostorno – region države Srbije, odnosno samoproglašenu državu Kosovo i uglavnom severnu srpsku pokrajinu Vojvodinu. U fokusu je način izveštavanja kosovskih medija za vreme martovskog nasilja 2004. godine, i izjave najviših državnih aktera nakon slučaja „dron” i početka „talasa nasilja” u Vojvodini u oktobru 2014. godine. Korpus analize diskursa čine dve grupe tekstova. Prvi je vezan za martovsko nasilje na Ko­ sovu 2004, koji je preuzet iz Izveštaja OEBS-a, autora Dardana Gašija urađen na engleskom jeziku, a koji pokriva period od 16. do 17. marta 2004. godine (za vreme trajanja nasilja) u kosovskim, uglavnom elektronskim medijima, najviše vodećim TV-stanicama osnovanim nakon rata na Kosovu 1999. go­ dine – RTK (kosovski javni servis), i privatne kosovske televizije RTV 21 i KTV. U ovoj grupi uglavnom u fokusu analize diskursa su mediji i njiho­ vo izveštavanje, ali i izjave kosovskih političkih aktera. Druga grupa teksto­ va analize diskursa su izjave srpskih političkih aktera na takozvani slučaj „dron”, a to su tekstovi koji su objavljeni u srpskim medijma – uglavnom u dnevnoj štampi i njihovim onlajn izdanjima – Blic, Večernje novosti i B92, u periodu od 15. do 16. oktobra 2014. godine, uoči izbijanja „talasa nasilja” uglavnom u Vojvodini. Za ovu analizu korišćeno je svega jedanaest primera, šest primera izve­ štavanja kosovskih medija i izjava kosovskih političkih aktera na engleskom jeziku1, kao i pet izjava najviših srpskih političkih aktera na srpskom jeziku. Jedinica analize diskursa u elektronskim medijima obuhvata replike iz novi­ nara studija, izveštavanje reportera i izjave sagovornika i datumi emitovanja. Jedinica analize u štampi su – onlajn tekstovi, naslovi, lidovi i datumi po­ stavljanja.

I Politikološki okvir i okolnosti Smatrajući da je nacionalizam jedna dinamična „ideologija”, u ovom izlaganju smatraćemo da etnički nacionalizam u odnosu na primenu verbalnog i fizič­ kog nasilja eskalira po kontinuumu: etnički nacionalizam, šovinizam, radika­ lizam, ekstremizam, terorizam (Varga 2013: 75–85). Izveštaj OEBS-a napisan je na engleskom jeziku, znači, diskurs iz kosovskih medija na alban­ skom jeziku, preveden je na engleski. U ovoj analizi primeri za diskurs prevedeni su sa engleskog na srpski. 1

102

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Etnički nacionalizam je privrženost određenoj kulturnoj grupi koja ima daleke proširene srodničke veze i zato je ekskluzivnog karaktera (Mijatović/ Vujačić/Marinković 2008: 105). Šovinizam je osećaj ili svest o nadmoćno­ sti pripadnika stvarnih ili tobožnjih grupa, kolektiva ili zajednica, posebno nacionalni ili etnički šovinizam neizostavno implicira inferiornost „drugih” (Mimica/Bogdanović 2007: 607). Savremene radikalne političke ideje i pokre­ ti u postsocijalističkim tranzicionim državama relativno su umerene nacio­ nalističke političke ideologije u odnosu na radikalizam u klasičnom smislu, koji zastupa korenitu promenu i uspostavljanje novog poretka na štetu de­ mokratije (Tadić 1996: 181). Prema Kolmanu i Bartoliju, pojam fenomena ekstremizma kompleksna je pojava, koja može da se definiše kao aktivizam (uverenja, stavova, oseća­ nja, akcija, strategija) koji se značajno razlikuje od uobičajenog, poznatog. Kada je reč o konfliktima, a posebno onim međuteničkim ili međuverskim, ekstremizam je poznat kao manifestacija težeg, nasilnog oblika konflikta (Co­ leman/Bartoli 2009). Razvoju ekstremističkog aktivizma podjednako pogoduju spoljni i unutrašnji faktori. Od spoljnih faktora to su pre svega – duh našeg vremena, odnosno cajtgajst (zeitgeist) uspona nacionalizma i desnice u Evropi. Tome dodatno pogoduju uslovi globalne finansijske i ekonomske krize, povećanje nezaposlenosti, ekonomske i političke migracije, kao i kriza zapadnog mul­ tikulturalizma. Od unutrašnjih faktora izdvajamo prvenstveno – traume postratnog društva. Tokom 1998. godine sukobi na Kosovu između srpskih snaga bez­ bednosti i neregularne Oslobodilačke vojske Kosova eskalirali su u ozbiljan rat. Prema Rezoluciji 1199 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija iz septem­ bra 1998. godine zbog sukoba na Kosovu raseljeno je bilo više od 230.000 osoba, uglavnom Albanaca, s tim da je više desetina hiljada osoba napu­ stilo državu i prešlo u izbeglištvo u severnu Albaniju, Bosnu i Hercegovinu i u ostale evropske države (Rezolucija 1998). Pogoršanje situacije vodilo je intervenciji NATO od marta do juna 1999. godine. Posle okončanja vojne intervencije i prelazak Kosova pod međunarodni protektorat, prema Regi­ straciji lica raseljenih sa tog područja raseljeno je 187.129 lica, većinom Srba (Registracija 2000: 5). O deficitu građanskog društva i opšteg pada društvenih vrednosti u Srbiji najbolje svedoče ispitivanja javnog mnjenja, posebno među mlađim genera­ cijama. Krajem decembra 2012. nedeljnik NIN je objavio istraživanje javnog mnjenja, koji su organizovali Centar za prava deteta, Koalicije za monitoring prava deteta u Srbiji i organizacija Save the Children.2 Istraživanje je sprove­ http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2012&mm=12&dd=26&nav_categry=12& nav_ id=672474 (Pristupljeno 20. avgusta 2015.) 2

103

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

deno u maju 2012. i njime je obuhvaćeno 1.358 dece i mladih starosti od 12 do 18 godina iz deset mesta širom Srbije. Generalni su zaključci da od 2007. godine mladi i deca sve više podrža­ vaju ideju etnički čiste države. Istraživanje ukazuje na to da deca i mladi naj­ više podržavaju negativne stavove o nekoj populaciji. Prema pripadnicima drugih nacionalnosti je svaki 4-5 ispitanik (21,8%), a prema sunarodnicima drugačije veroispovesti skoro svaki deseti (11,8%). Problem titularne nacije i etnocentrički Ustav bio je jedan od osnovnih problema „ratnog raspada” i otežane demokratske tranzicije bivših socija­ lističkih federacija (SFRJ i SSSR). Prema Lincu i Stepanu, nezavisnost po­ stsocijalističkih država dobila je prednost nad njihovom demokratizacijom, a nacionalne manjine su postale na neki način građani ,,drugog reda” u od­ nosu na ,,titularnu naciju” (Linc/Stepan 1998: 453-469). Već u prvom članu novog Ustava Srbije iz 2006. godine, navodi se da je ,,Republika Srbija država srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive”. Time je projektovan utisak da u Republici Srbiji postoji titularna nacija, ,,srpski narod”, i ostali „svi građani koji u njoj žive“ (Устав Републике Србије 2006). Nakon ,,petog oktobra” uvođenjem veronauke u škole i obeležavanjem gradskih i partijskih slava, razlike u društvu su još više bile produbljene, što je dodatno uticalo na marginalizovanje građanskih vrednosti u Vojvodini i Srbiji. U teoriji o revoluciji, događaji koji dovode ključanje u aktuelnu revolu­ ciju nazivaju se ,,događaji okidači” (eng. triggering events), oni frustriraju mase i podstiču njihovu mobilizaciju za političko delovanje. Prema Tomp­ sonu i Kuntzu to mogu biti pokradeni izbori (Thompson/Kuntz 2006: 86). ,,Događaji okidači”, potpomognuti porukama iz medija, mogu da mobilišu frustrirane mase i na veoma nasilno delovanje.

II Medijski diskurs Događaj okidač 1: martovsko nasilje na Kosovu 2004. godine Događaji na Kosovu sredinom marta 2004. godine pokrenuli su pitanje ko­ liko pristrasno izveštavanje, posebno preko uticajnih TV-stanica, može da podstiče etničko i versko nasilje. Izveštaj „Uloga medija u martovskim doga­ đajima 2004. na Kosovu“ („The Role of the Media in the March 2004 Events in Kosovo“) koji je za OEBS napravio njihov spoljni saradnik i novinar Dardan Gaši (Dardan Gashi) detaljno se opisuje izbijanje nasilja uglavnom između Albanaca i Srba na Kosovu 16. i 17. marta 2004. godine. Prema njegovom mišljenju izveštavanje kosovskih medija sa neprihvatljivim nivoom emocija, pristrasnosti, bezobzirnost i pogrešno primenjena „patriotska“ revnost iza­ zvala je masovne demonstracije etničkih Albanaca nasilne prirode u kojima 104

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

je 17. marta 2004. godine učestvovalo od 50 do 60.000 ljudi. Tim protestima prethodile su demonstracije bivših veterana Oslobodilačke vojske Kosova, 16. marta, koji su okupili oko 17.000 demonstranata protiv istraga nad nji­ hovim saborcima za ratne zločine, koje je vodila privremena međunarodna misija UNMIK i Međunarodni sud za ratne zločine. Inače, uglavnom mirne, demonstracije na Kosovu od juna 1999. i dolaska međunarodnih snaga bile su česta pojava. Tih dana kad je izbilo martovsko nasilje na demonstacije su izašli i Srbi. Posebnu kritiku za odgovornost prema tom istraživanju zaslužuju tri glavna kosovska TV kanala, privatne televizije RTV 21 i KTV, a posebno RTK (Radio i televizije Kosova) s obzirom da se radi o jedinom medijskom javnom servisu. Ove tri TV-stanice pokrivaju najmanje 70 odsto populacije na Kosovu (Gashi 2004: 3‒14). Prema izveštaju OEBS, ovo su događaji okidači za koje se veruje da su kosovskim medijima pokrenule masovnu pobunu: 16. marta 2004. šestoro dece, poreklom kosovski Albanci, iz sela Čabra (Caber) nedaleko od Zubi­ nog potoka, igrala su se na reci Ibar, u delu koji se smatra srpskim. U jednom momentu, nepoznata grupa navodno Srba optužena je da je sa psom napala albansku decu. Dok su bežali od njih, četvoro dece je skočilo u reku. Nakon incidenta, samo jedno dete od četvoro je preživelo. To dete ujedno je bilo i jedini svedok i izvor na koji su se pozivali kosovski mediji. Takođe, nije objašnjeno kako se u tim okolnostima izvuklo dvoje dece koji nisu skočili u reku. Nije čak sasvim jasno da li su i ona bila napadnuta od strane Srba koji su navodno imali psa, i ako nisu bila napadnuta zašto je to tako. I na kraju – nijedno svedočenje od to dvoje dece koja nisu skočila u reku, nisu se u tim kritičnim danima pojavila u medijima (Gashi 2004: 4). Gaši izražava zabrinutost da „elektronski mediji mogu postati jedan od uzroka izbijanja nasilja“ i zaključuje da „bez bezobzirnog i senazcionalistič­ kog izveštavanja 16. i 17. marta događaji su mogli da imaju drugačiji ishod. Oni ne bi dostigli intenzitet i nivo brutalnosti koja je bila prisutna, ili se uopšte ne bi dogodili“ (Gashi 2004: 3). U Srbiji se događaji tokom 17. i 18. marta 2004. godine smatraju naj­ većim etnički motivisanim sukobima na Kosovu od dolaska međunarodnih snaga u pokrajinu (1999), u kojima je poginulo 19 osoba (osmoro srpske i 11 albanske nacionalnosti), povređeno je 954 osoba. Uništeno je više od 900 srpskih, romskih i aškalijskih domova i oštećeno je 35 pravoslavnih verskih objekata (crkva i manastira), a iz domova je proterano više od 4.000 ljudi, većinom etničkih Srba.3 http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2015&mm=03&dd=17&nav_id=969021 (Pri­stupljeno 20. avgusta 2015) 3

105

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Diskurs: Primer izeštavanja 1. Diskursna strategija „Srbi su napali albansku decu“: Nezavisna, privatna RTV 21 u kratkim vestima u 22.00 istog 16. marta izveštavala je na sledeći način: Prezenter: „Dvoje Srba jurilo je četvoro albanske dece danas oko 16.00 u selu Čaber, i dok su pokušala da od njih pobegnu, albanska deca skočila su u reku Ibar. Da čujemo više detalja od našeg dopisnika u Mitrovici...“.

Dopisnik iz Mitrovice preko telefona: „Postoji bojazan, da se glavna tragedija dogodila danas oko 16.00 u selu Čaber. U opštini Zubin Potok, jedinom selu naseljenom Albancima u toj opštini. Kako je 13-godišnji Fitim Cerkin Veseli izjavio, on i još petoro druge dece njegovih godina šetali su nasipom reke Ibar. Onda su dve osobe izašle iz kuće u kojoj žive Srbi, oni su imali psa i počeli su da jure decu...“

Primer izeštavanja 2. Diskursna strategija „albanska deca su žrtve srpskog progona“ i „svi (Al­ banci iz K. Mitrovice; prim. red.) učestvuju u događaju“: Javni servis RTK je 16. marta u Blic vestima u 23.00 imao sledeće obraćanje: Prezenter: „Troje albanske dece Florent Veseli, 8 godina star, Avni Veseli, 11 godina i Egzon De­ liu, 12 godina, nestali su u reci Ibar, dok je pronađen živ 14-godišnjak Fitim Veseli. Oni su, bili žrtve napada grupe Srba u selu Čaber (...) Pre nego pogledamo prilog, uključićemo reportera Petrita Musolija koji je na licu mesta.“

Na telefonskoj vezi reporter iz Kosovske Mitrovice: „Policija, KFOR i Kosovski zaštitni korpus još nisu pronašli tela troje dece nestale u reci Ibar, koja su tu skočila nakon što ih je jurila grupa Srba. U ovom trenutku, po­ licija, KFOR i TMK (Kosovski zaštitni korpus) postavili su mreže na reci Ibar blizu mosta Binak u Koštovu, nadajući se da će naći tela Florenta Veseli, 8 godina starog, Avnija Veseli, i Egzona Deliu, 12 godina starog...“

Prezenter: „Kakva je situacija u Kosovskoj Mitrovici, da li je pod kontrolom, kako reaguju gra­ đani?“

Reporter „Situacija u Mitrovici je trenutno mirna. Skoro svi građani krenuli su prema selu Čaber da se vide šta se dogodilo sa troje dece koja su nestala u reci Ibar“ 106

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Primer izeštavanja i izjava političkih aktera 3. Diskursna strategija „nasilan revolt je opravdan“ i „UNMIK je protiv Alba­ naca i na strani Srba“: U pomenutom izveštaju OEBS naglašeno je da su se 16. i 17. marta na Kosovu odigrale dve vrste demonstracija koje su na određeni način potpiri­ vale jedni druge. S obzirom da su prve demonstracije bile protiv privremene međunarodne uprave UNMIK na Kosovu koja je procesuirala ratne veterane, kosovski mediji su i u ovom slučaju imali ulogu ne objektvnog posrednika. RTK, specijalno izdanje 17. marta, intervju sa poslanikom u Skupštini Ko­ sovo od strane partije Demokratskog saveza Kosova i bivšim dugoročnim ak­ tivistom za zaštitu ljudskih prava Nekibeom Kelmendijem. RTK: Neki kažu da se može razumeti revolt... Nekibe Kelmendi: Svakako da je razumljiv. Mnoge stvari nisu tamo u redu... RTK: Kako vi to komentarišete? Policija koristi silu i suzavac protiv albanskih demonstranata, dok je Srbima dozvoljeno da danima blokiraju puteve? Nekibe Kelmendi: To je jasna praksa dvostrukih standarda koju UNMIK pri­ menjuje od početka. To je efekat koji se takođe zove „pozitivna diskriminacija“... Primer izjava političkih aktera 4. Diskursna strategija „međunarodne snage na Kosovu nisu efikasne“ Intervju za isti medij, RTK, 17. marta sa još jednim kosovskim članom parlamenta Beratom Luža: RTK: Tragični događaji od prošle noći, koje su izazvali Srbi i neefikasnost snaga bezbednosti. Kako ocenjujete to i današnje proteste? Berat Luža: To je problem UNMIK-a i politike dvostrukih standarda pre­ ma etničkim grupama ovde... Primer izjava političkih aktera 5. Diskursna strategija „legitimno delovanje Albanaca i lekcija za UNMIK“ U intervjuu za kanal RTK, 17. marta još jedan član kosovskog parlamenta Arsim Bajrami je izjavio: ,,Varvarski čin ubijanja dece … isprovocirao je legitimni revolt Albanaca. To bi trebalo da bude lekcija za međunarodnu zajednicu”…

Primer izeštavanja 6. Diskursna strategija „kolektivna odgovornost Srba“ i „nasiljem (protiv Srba; prim. red.) do mira“: Izveštavanje medija KTV, dana 17. marta. Govori korespondent iz Đakovice: 107

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

„Kriminalna dejstva Srba na severu osudili su mirnim protestima meštani Đakovice. Oni su tražili da se okonča terorizam prema Albancima. Izražavajući solidarnost, demonstranti su prošli ulicom u kojoj žive Srbi, srpska crkva je bila zapaljena. Situacija je mirna, dok gori crkva.“

„Efekat bumeranga“ 1 – reakcije u Srbiji na nasilje na Kosovu Nekoliko dana kasnije nasilje se sa Kosova u martu 2004. lančanom reakci­ jom prenelo u Srbiju. Posebno je u Novom Sadu bio izražen „talas nasilja“ nad Albancima, građanima islamske veroispovesti (Gorancima, Albancima, Romi­ ma) i njihovim ugostiteljskim objektima (pekare i poslastičarnice). U Beogra­ du i Nišu, u noći između 17. i 18. marta, bile su zapaljene džamije. Dnevni Blic je 19. marta 2004. pisao o nasilju u Novom Sadu, navodeći da je u protestnoj šetnji zbog situacije na Kosovu učestvovalo više stotina srednjoško­ laca iz više škola, koji su napustili nastavu, oni su uzvikivali parole “Ubij, zakolji, da Šiptar ne postoji”. Kasnije, uveče, kako je pisao taj list, protestovalo je oko 1.000 ljudi, napadnute su bile prostorije novosadske Islamske zajednice gde su demonstranti razbili vrata i prozore, kao i nekoliko pekara čiji su vlasnici Alban­ ci. U sukobima je povređeno devet policajaca i tri demonstranta.4 Događaj okidač 2: slučaj „Dron“ u Srbiji 2014. godine. Fudbalska kvalifikaciona utakmica za prvenstvo Evrope između Srbije i Albanije, koja je igrana 14. oktobra 2014. godine na stadionu Partizana u Be­ ogradu, prekinuta je u 42. minutu, pri rezultatu 0:0, zbog tuče igrača i upada navijača na teren. Incident je izazvao dron (letelica na daljinsko upravljanje; prim. red.), navodno navođen negde iz publike, na kom je bila zakačena za­ stava sa mapom takozvane „Velike Albanije“ i koji je iznad terena jedno vreme nosio tu zastavu. Kako je tada saopštavao RTS5 (Radio-televizija Srbije, javni servis) u tre­ nutku kada je srpski fudbaler Stefan Mitrović uhvatio zastavu, na njega su na­ srnula dvojica albanskih igrača u pokušaju da mu je otmu. Tada je došlo do op­ šte gužve na terenu, utrčalo je i nekoliko navijača, pa je sudija Martin Etkinson iz Engleske pozvao igrače u svlačionicu i prekinuo meč. Incident na utakmici dogodio se nedelju dana pre posete albanskog pre­ mijera Edija Rame Beogradu, koja je bila planirana 22. oktobra 2014, a koja je bila odložena za 10. novembar iste godine. U međuvremenu su se u Srbiji do­ godili međunacionalni ekstremistički incidenti koji su predmet interesovanja u ovom istaživanju. http://www.blic.rs/stara_arhiva/tema/59599/Povredjeno-12-ljudi (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 5 http://www.rts.rs/page/sport/sr/story/36/Fudbal/1722781/Prekinut+me%C4%8D+Srbija+ %E2%80%93+Albanija.html (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 4

108

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Nekoliko dana nakon slučaja „dron“, koji je bio u fokusu srpskih medija, sledio je „talas nasilja“ od 16. do 23. oktobra u kom su uništavane ugostiteljske radnje – pekare, ćevabdžinice, poslastičarnice – građana Srbije islamske verois­ povesti i Albanaca, najviše u Novom Sadu, Somboru, Vršcu, Staroj Pazovi i dru­ gim mestima Vojvodine. Bačen je i molotovljev koktel na džamiju u Subotici.6 Poslanik SNS Milovan Drecun izjavio je da je „posle napada i uništavanja 23 objekta u Srbiji, uglavnom pekara, privedeno ukupno 11 lica, od kojih je šest maloletnika. Protiv svih je podneta prijava zbog uništenja objekata i promovi­ sanja rasne i verske netrpeljivosti... U Beogradu su uništene četiri pekare, a u Vojvodini 19“.7

Diskurs: Primer izjava političkih aktera 1. Diskursna strategija „Albanci žele nasilje“: U tekstu pod naslovom „Predsednik Nikolić: Albanci su želeli nemire”8 na sajtu Večernjih novosti od 15. oktobra 2014. godine se prenosi izjava pred­ sednika Nikolića koji insinuira da je „nedostajala samo eksplozivna naprava pa da se stekne utisak o povezanosti sa teroristom broj jedan u svetu”. Nikolić smatra da se u ekscesu sa dronom radilo „o promociji beskrupulo­ zne i neostvarive ideje o „velikoj Albanijji““. Predstavljajući Srbiju kao stranu koja jedina hoće da razvija prijateljske od­ nose sa Albanijom, predsednik konstatuje da je „očigledno da će Albaniji biti potrebne decenije, ako ne i vekovi, da postane normalna država, bez mržnje prema Srbima”. Predsednik ovu, kako je naziva „bezumnu akciju”, povezuje sa porukama mržnje na manastiru Visoki Dečani i činjenicom da stotine Albanaca s Kosova i Metohije učestvuje u terorističkim akcijama u Iraku i Siriji. Primer izjava političkih aktera 2. Diskursna strategija „Albanci žele da ponize Srbe i destabilišu Srbiju“: U tekstu pod naslovom „Vučić: Provokacija sa tri cilja”9 na sajtu B92 objavlje­ nom 15. oktobra 2014, kombinujući izvore informagencija Bete i Tanjug (kao i izjave date za dnevni list Večernje novosti), u lidu se navodi da je „Premijer 6

2015.)

http://balkans.aljazeera.net/vijesti/vojvodanske-kristalne-noci (Pristupljeno 17. avgusta

http://www.rtv.rs/sr_lat/vojvodina/novi-sad/za-23-napada-na-pekare-privedeno-11-lica-6maloletnih_529458.html (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 8 http://www.novosti.rs/vesti/sport.294.html:514944-Predsednik-Nikolic-Albanci-su-zelelinemire (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 9 http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2014&mm=10&dd=15&nav_id=911894 (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 7

109

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Srbije Aleksandar Vučić izjavio da je incident na fudbalskoj utakmici Srbije i Albanije bio najteža politička provokacija s tri cilja”. Dešavanja na utakmici Srbija-Albanija su od strane tog medija u naraciji označene kao ,,pir albanskih ekstremista na stadionu Partizan”. Dalje se prenose reči premijera Vučića koji kaže ,,da su Albanci želeli da zgaze naš ponos”. Vučić komentariše ne nazivajući tačno imena i albanske zvaničnike koji su pratili utakmicu: ,,Sačuvali smo obraz i bandi lažnih albanskih zvaničnika koji su bili u svečnoj loži i pokazali jasnu razliku između nas i njih…” U narativnom delu teksta dalje piše da Vučić ,,smatra da je namera bila da se ponizi srpski narod, da se izazove dugoročna nestabilnost u Srbiji i na Balkanu i da se utiče na dnevnopolitičke prilike u Srbiji. Vučić je rekao da željno iščekuje izveštaj Evropske komisije i da nikako ,,neće prihvatiti ocenu da su svi podjednako krivi”, dodajući da će Srbija uspeti da spreči teritorijalne pretenzije”. ,,Namera albanskih ekstremista je bila da se Srbija pokaže kao zemlja netr­ peljiva prema različitostima i da se ponize svi njeni građani”, rekao je premijer u intervjuu za svečani broj lista Večernje novosti, a prenosi B92.  Primer izjava političkih aktera 3. Diskursna strategija „sa Albanijom se ne može” U istom tekstu sa međunaslovom ,,Danima pripremana diverzija” navo­ de reči Predsednika skupštinskog odbora za Kosovo i Metohiju i poslanika vla­ dajuće Srpske napredne stranke Milovana Drecuna koji je rekao da je incident ,,dobro planirana i danima pripremana diverzija iza koje stoji zvanična Tirana”.  ,,Time se šalje snažna destabilizirajuća poruka i već se pokazalo na osnovu incidenata do kojih je došlo na Kosovu, u Beču, Bujanovcu, da Albanija ne može da prihvati da zajedno sa Srbijom gradi jednu prosperitetnu dobrosusedsku saradnju”, rekao je Drecun. Drecun je dodao da bi trebalo preispitati odgovornost nekih stranih zva­ ničnika u Srbiji, na čiju intervenciju je bilo omogućeno albanskim navijačima da dođu na meč.  Primer izjava političkih aktera 4. Diskursna strategija „albanska zloupotreba srpskog gostoprimstva” Sajt dnevnog lista Blic u ranim satima 15. oktobra 2014. godine prenosi izjavu10 Ministra spoljnih poslova Ivice Dačića datu tom listu koji kaže ,,da je incident na fudbalskoj utakmici Srbija-Albanija smišljena, i unapred plani­ rana politička provokacija”. Između ostalog, šef srpske diplomatije tvrdi da je ,,u ovom incidentu naročito sporna činjenica da je to uradio brat premijera http://www.blic.rs/Vesti/Tema-Dana/502617/Dacic-Unapred-pripremljena-politickaprovokacija (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 10

110

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Albanije koji treba ovde da bude gost. Sve to stavlja političku dimenziju na ceo događaj i ovo je politička provokacija”.  Primer izjava političkih aktera 5. Diskursna strategija „albanska Vlada podržava provokaciju Srbije”: Portal Blic za 16. oktobar 2014. prenosi izjave11 ministra unutrašnjih poslo­ va Srbije Nebojše Stefanovića koji kaže da je pronađen dron kojim je zastava takozvane Velike Albanije spuštena na stadion tokom utakmice reprezentacija Srbije i Albanija i da istraga pokazuje da plan albanske strane bio da izazovu nerede. ,,...Izjave čelnika albanske Vlade ukazuju da su znali da se takva provokacija sprema, jer oni u potpunosti opravdavaju ponašanje svih lica koja su u tome učestvovala” – rekao je Stefanović i naglasio – „Ako Albanija misli da su evropske vrednosti, vrednosti takozvane ‘velike Albanije’ onda Republika Srbija ni po koju cenu ne može da ih deli, zato smatram da oni nisu dovoljno zrela država da se priključi evropskoj porodici”. „Efekat bumeranga” 2 – rekacije na Kosovu na nasilje u Srbiji Kako je izveštavao RTS, u Kosovu Polju 26. oktobra 2014, na dve privatne radnje čiji su vlasnici Srbi bio je bačen molotovljev koktel. Žitelji tog mesta ove incidente povezuju sa događajima nakon utukmice Srbija-Albanija.12

III Zaključci Veoma složeni političko-bezbednosni kontekst skoro konstantno zategnu­ tih odnosa između Beograda i Prištine rezultat je oružanih sukoba krajem devedesetih, koje su prouzrokovali međuetničko i međuversko nasilje sa stotinama hiljada raseljenih i prognanih sa obe strane. Srbija i Kosovo su postkonfliktna društva, sa deficitom građanskih vrednosti i pojačanim naci­ onalističkim osećanjima koja povrememo eskaliraju u međuetničko nasilje. Istraživanja, a i učestvovanje mladih u međuetničkom nasilju, pokazuju da posebno mlađe generacije podržavaju ideje etnički čiste države, netolerantni su prema pripadnicima drugih nacionalnosti i vera i spremni su na konflik­ tno ponašanje. Tome pogoduju i politički sistemi zapadnobalkanskih država, koji već u Ustavu određuje postojanje titularne nacije. Društvo preferira religijske vred­ nosti (veronauka u školama), političke partije se u Srbiji oslanjanju na popu­ http://www.blic.rs/Vesti/Hronika/502960/Stefanovic-Pronadjen-dron-koji-je-nosiozastavu-velike-Albanije (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 12 http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/135/Hronika/1733284/Kosovo+Polje,+ba%C4%8D en+Molotovljev+koktel.html (Pristupljeno 17. avgusta 2015.) 11

111

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

lističke vrednosti, a lokalne samouprave ne poštuju načela sekularne države (partijske i gradske slave). Iako se ne može dokazati direktna kauzalna veza između izveštavanja u medijima i izjava političkih aktera s jedne strane, i nasilja na Kosovu 2004. i u Vojvodini 2014. s druge, svakako da je značajan uticaj medija na izliv ekstre­ mističkog nasilja. U prilog hronološke povezanosti izgovorenih reči i nasilnog delovanja posebno ide činjenica da su se „talasi nasilja” na Kosovu (17. i 18. marta 2004.) i u Srbiji (od 16. do 23. oktobra 2014.) dogodili nakon pristrasnog izveštavanja kosovskih medija (16. i 17. marta 2004.) i šovinističkih izjava srp­ skih vodećih političara (15. i 16. oktobra 2014.). Razlikujemo diskurs u kom su svojim izveštavanjem stvarali mediji i dis­ kurs koji se odnosi na izjave političkih aktera. U slučaju martovskog nasilja na Kosovu dominantne strategije medijskog izveštavanja stvaraju jednu pri­ strasnu sliku da su „Srbi na Kosovu kolektivno odgovorni za progon i smrt albanske dece, te da je nasilan revolt protiv Srba opravdan”. Kada je reč o analizi izjava političkih (albasnkih) aktera sa Kosova, zaključuje se da „Me­ đunarodne snage na Kosovu nisu efikasne i Srbe je moguće zaustaviti jedino nasilnim odgovorom, odnosno samim nasiljem, što bi trebalo da bude i lek­ cija za UNMIK”. U slučaju nasilja u Vojvodini 2014. dominantne strategije stvaraju utisak da su „Albanci zloupotrebili srpsko gostoprimstvo u Beogradu, da žele nasilje i da ponize Srbe, destabilišu Srbiju. Albanska Vlada podržavala je tu provoka­ ciju Srbije, te da Beograd ni sa zaostalim Albancima, ni sa Albanijom ne može da sarađuje”. Zaključujemo da su kosovski mediji o martovskoj tragediji na Kosovu 2004. godine izveštavali pristrasno, čime je prekršena sedma13 (od devet) tačka principa međunarodne Deklaracije o novinarskom ponašanju (IFJ Declaration of Principles on the Conduct of Journalists) (Declaration 1986), dok su politički akteri posebno „podgrevali” radikalna raspoloženja prema srpskoj zajedinici na Kosovu. U Srbiji, nakon afere „dron”, politički akteri koristili su govor ne­ primeren najvišim zvaničnicima i šireći šovinistička raspoloženja prema Al­ bancima i Albaniji. Tragedija albanske dece na Kosovu i provokacija sa zastavom „velike Alba­ nije” bili su ,,događaji okidači”, koji su frustrirali veliki broj građana na Kosovu i u Srbiji. Međutim, pristrasan način na koji su elektronski mediji (uglavnom TV stanice) o tome izveštavali na Kosovu i šovinistički komentari vodećih dr­ žavnika u Srbiji dodatno su podstrekla pojedince i mobilizovale masu, stotine 13 „ 7. Novinar mora biti svestan opasnosti od diskriminacije koju može da plasira u medi­ jima, stoga će učiniti sve da izbegne takvu diskriminaciju zasnovanu, između ostalog, na rasnoj, polnoj, seksualnoj orijentaciji, jeziku, veroispovesti, političkog ili drugog mišljenja, i nacionalnom ili društvenom poreklu.“

112

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

i hiljade njih, na ekstremistički aktivizam koji se manifestovao u veoma nasil­ nom obliku međuetničkog i međuverskog nasilja. Tako je etnički nacionalizam za vreme tih incidenata eskalirao u odnosu na primenu verbalnog i fizičkog nasilja po kontinuumu: od nacionalističkih i šovinističkih izjava, do radikalnih uvreda i manifestacije ekstremizma kao težeg nasilnog oblika konflikta. To su bili „talasi” esktremisitčkog nasilja koji su trajali više dana: na Ko­ sovu 16. i 17. marta 2004. godine, a u Srbiji od 16. do 23. oktobra 2014. godi­ ne. U protestima sa ekstremističkim delovanjem na Kosovu 2004. godine na udaru je bila uglavnom zajednica kosovskih Srba, njihova privatna svojina i verski objekti. U slučaju nakon incidenta na fudbalskoj utakmici 2014. godi­ ne u Srbiji, odnosno Vojvodini, na udaru je bila privatna svojina (ugostitelj­ ski objekti) Albanaca, kao i ostalih zajednica islamske veroispovesti. Poginuo je i povređen je veliki broj ljudi, načinjena je velika materijalna šteta. Međunacionalne i međuverske ekstremističke reakcije mogu da se pojave na jednom, a prošire se na druge delove Zapadnog Balkana (Kosovo – Srbija, Srbija – Kosovo). Tako su se „talasi” esktremističkog nasilja, kao „efekat bu­ meranga“, uglavnom prelivali i na susedne zemlje, gde predstavnici manjina u jednoj, čine većinu u drugoj republici. Iako ne postoji stalna „vidljiva” pretnja stabilnosti demokratskim institu­ cijama i bezbednosti od ekstremističkog aktivizma u Srbiji i na Kosovu, nji­ hovi građani koji čine etničku manjinu poslednju deceniju ipak žive u strahu i strepnji od iznenadnih novih „talasa nasilja“, koji prate zbivanja na dnevno­ političkoj sceni.

Literatura Coleman, P., & Bartoli, A. (2009). Addressing Extremism, White Papers, The Interna­ tional Center for Cooperation and Conflict Resolution (ICCCR), Teachers College, Columbia University–ICAR George Mason University. URL: http://www.tc.columbia. edu/i/a/document/9386_WhitePaper_2_Extremism_030809.pdf Gashi, Dardan (2004). The Role of the Media in the March 2004 Events in Kosovo. (Re­ port for Representative on Freedom of Media Miklos Haraszti). Vienna: OSCE. Linc, H., & Stepan, A. (1998). Demokratska tranzicija i konsolidacija: Južna Evropa, Južna Amerika i postkomunistička Evropa. Beograd: Filip Višnjić. Mijatović, B., Vujačić, I., & Marinković, T. (2008). Pojmovnik liberalne demokratije. Beograd: Službeni glasnik–Centar za liberalno-demokratske studije. Mimica, A., & Bogdanović, M. (2007). Sociološki rečnik. Beograd: Zavod za udžbenike. Tadić, Ljubomir (1996). Politikološki leksikon. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 113

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Thompson, M., & Kuntz, P. (2006). “Stolen elections and the ‘October revolution’ in Serbia”, in: Democratic Revolutions: Asia and Eastern Europe, ed. Mark R. Thompson, (London-New York: Routledge Taylor & Francis Group): 84-97. Varga, Boris (2013). Od „šarenih revolucija“ do Anonimusa – „popravljanje“ demokratije i novi autoritarizam. Novi Sad: Vojvođanska politikološka asocijacija. Vekarić, Bruno (ur.) (2011). Reči i nedela – pozivanje ili podsticanje na ratne zločine u medijima u Srbiji 1991–1992. Beograd: Centar za tranzicione procese. Dokumenti: Declaration of Principles on the Conduct of Journalism (1986), International Federa­ tion of Journalists (IFJ), Adopted by 1954 World Congress of the International Federa­ tion of Journalists - IFJ. Amended by the 1986 World Congress URL: http://www.ifj. org/about-ifj/ifj-code-of-principles/ Optužnica protiv Vojislava Šešelja, Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju IT03-67, operativna optužnica podnesena 7. decembra 2007. godine. Registraciji lica raseljenih sa Kosova i Metohije (2000). UNHCR, Komesarijat za izbeg­ lice Republike Srbije, Humanitarna kancelarija Evropske Zajednice. United Nation Secirity Council (1998). Resolution 1199, Adopted by the UN SC at its 3930th meeting, on 23 September 1998, URL: http://www.un.org/en/ga/search/view_ doc.asp?symbol=S/RES/1199 (1998) Устав Републике Србије, Канцеларија за сарадњу с медијима Владе Републике Србије, октобар 2006.

Summary: Using an interdisciplinary method of combining political science and me­ dia discourse, the authors analyze the relationship between media coverage and state­ ments by political actors, on the one hand and extremist wave of violence that erup­ ted in Kosovo (2004) and Serbia (2014), on the other. The authors conclude that the messages in the media and statements by political actors contributed to fueling the extremist violence in Kosovo and Serbia, which is an obstacle to establish stability and lasting peace in the region. Key Words: mas-media, political actors, Kosovo, Serbia (Vojvodina), Western Balkan, ethnics and religious violence.

114

Milica Dimitrijević

Centar za istraživanje religije, politike i društva, Novi Sad

UDC 329.055.2(4) 323.118(4)

(NEO)NACIONALIZAM KAO SAVREMENI IDEOLOŠKI DISKURS PAR EXCELLENCE: KSENOFOBIJA I ANTIIMIGRACIONIZAM Sažetak: Svedoci smo da tokom posledenje decenije dolazi do primetnog rasta prak­ tično svih oblika ekstremizama: od verskog, preko političko – ideološkog, do etno – nacionalnog, a čije su negativne posledice teško sagledive. Neonacionalizam i njegovi osnovni socijalno – politički agregati kao što su ksenofobija i antiimigracionizam prete da ozbiljno naruše raspored političikih snaga, ali i dovedu u pitanje najvažnie institu­ cija Evropske unije. Prikazujući istorijsku i teorijsku perspektivu nacionalizma, želeli smo da ukažemo na činjenicu da priroda (neo)nacionalizma, ma koliko se, ponekad, udaljavala od svojih ideoloških korena, ostaje radikalo udaljena od „Drugog”, što pred­ stavlja opasnost za svet u kome je multilulturalnost jedna od osnovnih vrednosti. Ključne reči: ekstremizam, nacionalizam, neonacionalizam, ksenofobija, antiimigraci­ onalizam, ideologija „To što su ljudi različiti, pomislio sam jednom, sablazan je za čoveka! Najverovatnije da su ovom uzrok, u svakom čoveku prisutne, arhajske, biološke crte ksenofobičnosti. Sve što je drugačije nego što je umojoj porodici, plemenu, verskoj opredeljenosti, izaziva u čoveku sumnju, prezir ili mržnju, dok je u osnovi svih ovih osećanja – strah” (Jerotić, 1998, str. 119).

Izborni uspesi koji su u poslednjih dvadesetak godina zabeležile desničarske partije u pojedinim državama članicama Evropske unije svakako se mogu smatrati jednim od posrednih dokaza za postojanje neonacionalizma na Sta­ rom kontinentu. Posmatrano hronološki – 1994. godine Nacionalna alijansa Đanfranka Finija ušla je u vladu Italije, 1998. godine Nacionalni front Žan Mari Le Pena postigao je odličan uspeh na regionalnim izborima u Francuskoj da bi se on lično 2002. plasirao na drugo mesto u prvom krugu predsedničkih izbora u toj zemlji, dok je 2000. godine Partija slobode pokojnog Jerga Hajdera našla svoje mesto u parlamentu Austrije. Reafirmacija nacionalnosti, odnosno potrebe za očuvanjem nacionalnog identiteta čak i kod grupa i pojedinaca koji nisu ekstremno desno orijentisani objašnjava se i putem njene korelacije sa procesima globalizacije i evrointegracija, koji donekle umanjuju prerogative 115

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

nacionalnih država. Prema rezultatima istraživanja koja prate tu teoriju ma­ nja podrška jačanju proseca evropintegracija u nekim državama članicama EU korespondirala je i korespondira sa većom prisutnošću ksenofobije (Vidi: De Master, Le Roy, 2000). Moglo bi se raspravljati i o tome šta za modernu nacionalnu državu pred­ stavlja veći izazov – ekonomska kriza, sve veći broj imigranata ili snaženje evrointegracionog potencijala EU na uštrb suverenosti država članica.

Istorijsko-teorijska perspektiva nacionalizma kao ideologije Tokom istorije nacionalizam je kao ideologija učestvovao u konstituisanju na­ cionalnih država, koje i danas postoje kao punopravni činioci međunarod­ ne zajednice. Istovremeno, nacionalizam je dovodio do dezintegracije nacio­ nalnih država, rušeći uspostavljen poredak na globalnom planu, dovodeći u pitanje sisteme pojedinačnih država i, konsekventno, sistem međunarodnih odnosa. U tim procesima neki su ga smatrali ideološkim činiocem neophod­ nim zarad ispunjenja određenih legitimnih interesa, dok su drugi te interese smatrali nelegitimnim, pa su samim tim i nacionalizam tumačili kao nelegiti­ man ideološki obrazac. U zavisnosti od vrste, koja puno ishodište nalazi tek u kontekstualizaciji sa postojećim društvenopolitičkim okolnostima u okviru kojih se rađa, pojava nacionalizma može se, sa jedne strane, okarakterisati kao pozitivna a, sa druge, kao negativna. Istina je, međutim, da je shodno svojoj kompleksnoj prirodi na­ cionalizam uspevao da se izbori za sopstveni legitimitet, čak i u društvima koja nisu imala sve prerogative koji bi vodili u tom pravcu, pa se priroda nacionaliz­ ma ne može nedvosmisleno svrstati bilo na jednu bilo na drugu stranu podele pozitivno – negativno. Nacionalizam se može smatrati i benignim, ukoliko je reč o stremljenjima usmerenim ka nacionalnom oslobođenju, on može pred­ stavljati čistu ideologiju kada teži državnom utemeljenju, ali se može smatrati i ekstremnim, dakle, negativnim u slučaju da je uobličen u agresiju usmerenu prema nacionalnim razlikama. Ideologija nacionalnog ne mora neposredno proizvoditi rat, razaranja i uništenje, ali pomaže da rat kao opcija postane pri­ hvatljivo društveno stanje, primoravajući pojedinca da opštu, društvenu “ko­ rist” stavi ispred objektivnih ličnih potreba. Diskurs koji obuhvata probleme nacionalnog pitanja, interesa i naciona­ lizma obično se zasniva na odnosu između dva oprečna stava: prvom, koji se može okarakterisati kao ekstremni nacionalizam i drugom, kojim se zastupa stanovište po kojem razvoj demokratije isključuje nacionalizam kao podoban koncept. Legitimitet rešavanja nacionalnog pitanja u istoriji obično nije bio osporavan, mada danas u odnosu na internacionalizam, kao nadnacionalni 116

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

koncept, ima ispred sebe negativan predznak. Borba nacionalnih država za sopstveni suverenitet oblikovala je svet koji danas poznajemo, prevazilazeći koncept velikih kolonijalnih sila, ali su ekstremni vidovi ostvarivanja nacio­ nalnih interesa, viđeni uglavnom u 20. veku, omogućili njihovu sve prisutniju negativnu konotaciju, nasuprot liberalnom shvatanju pojma nacije. Spekulaci­ je pojmovima nacionalno i nenacionalno obeležavaju retoriku političke stvar­ nosti, bez jasno definisanog ideala „srednjeg puta”, koji bi korespondirao sa principima mogućeg i izvodljivog u postojećim društvenim okolnostima. Termin nacionalizam, prema Smitu (Vidi: Smit, 1998), može da označava: 1. celokupan proces oblikovanja i održavanja nacija ili nacionalnih država; 2. svest o pripadnosti naciji, zajedno sa sentimentima i stremljenjima usmerenim na njenu bezbednost i prosperitet; 3. jezik i simboliku nacije i njene uloge; 4. ideologiju, uključujući kulturnu doktrinu nacija i nacionalne volje, kao i propise za ostvarenje nacionalnih stremljenja i nacionalne volje; 5. društveni i politički pokret za postizanje ciljeva nacije i ostvarenje nacionalne volje.

Sublimiranjem navedenog može se zaključiti da se ideološki pokret koji ima za cilj stvarnje ili održavanje autonomije i identiteta društvene grupe za koju se smatra da sačinjava naciju može smatrati nacionalizmom. Prema ovoj ideologiji, svet se shvata kao svet nacija, koje su srž političke moći, dok se ostvarenje čoveka kao pojedinca može postići samo kroz poistovećenje sa nacijom. Ideologija nacionalizma poseduje snagu upravo jer se obraća širo­ kim narodnim masama, uglavnom spremnim da na poziv odgovore u iskrenoj želji za samoodržanjem. Ukoliko pojedinac iz bilo kog razloga ne može da se adekvatno izrazi u društvenopolitičkom miljeu u kojem živi, on poseže za iskonskim izrazom identifikacije, koji u krajnjoj instanci može biti doveden do ekstremizacije. Na ovaj proces svođenja na animalno nije imun ni jedan od vidova nacionalizma, ni politički ni etnički, s tim što mu je ovaj drugi bliži jer mu je i izvorište primarnije. U modernom vremenu sve se više susrećemo sa simbiozom elemenata etničkog i političkog nacionalizma, koja teško može da se teorijski jasno artikuliše. Sa ideološke tačke gledišta, zastupnici liberalizma, socijalizma i konzerva­ tivizma posmatrali su nacionalizam svaki na svoj način. Prema prvima, naci­ onalizam je bio u tesnoj vezi sa socijalizmom, pogotovo imajući u vidu njegov nedemokratski i kolektivistički karakter i odnos prema ekonomiji. Socijalisti su, međutim, nacionalizam posmatrali kao konzervativan i po negaciji klasne i socijalne određenosti čoveka blizak liberalizmu. Konzervativci su, opet, sa svoje strane, smatrali nacionalizam produktom moderne države, vezujući ga 117

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

sa socijalizam i liberalne političke ideje, koje zanemaruju tradiciju i prirodni poredak. Emancipacija i narodna suverenost su do poznog Srednjeg veka postojali na nivou rudimenta, nagoveštavajući svoje trajnije i konkretnije otelotvorenje. Među prvim pojavama koje danas nazivamo nacionalizmom, svrstava se na­ stanak tzv. Puritanske revolucije u Engleskoj, tokom 17. veka. U to doba samo­ pouzdanje engleskog naroda je raslo, usled preuzimanja primata na poljima nauke, političke misli i religijske reforme. Pokret Refomacije, etika kalvinizma i sve izraženija potreba za individualnim razvojem dovode do zaključka da je engleski nacionalizam bio snažno obojen religiozno protestantskom svešću, pronašavši svoj konačni izraz, uz istovremen uspon srednje klase, u političkoj filozofiji Džona Loka, preko koje je uticao na pojavu američkog i francuskog nacionalizma koji su se javili potom. Američki nacionalizam, inspirisan puritanizmom (dakle, ponovo jednim od oblika protestantizma) i francuskim racionalistima, bio je tipičan produkt 18. veka. Sloboda i individualna prava postaju imperativ američkih doselje­ nika dok “Deklaraciju o nezavisnosti” i rađanje američke nacije predstavljaju otelotvorenje ideja Tomasa Džefersona i Tomasa Pejna. Događaji u Americi dalekosežno su zatim uticali na razvoj revolucije u Francuskoj. Žan Žak Ruso je čoveka smatrao čuvarem civilizacije, istučući suverenitet naroda i njenogu volju, čime je omogućio uzlet Francuske revolucije. Naci­ onalizam Francuske revolucije je bio snažan izraz kontekstualizovanih ideja humanizma i liberalizma, koji dovode do progresa. „Dekleracija o pravima čoveka i građanina” oživotvorena kroz slogan – „sloboda, jednakost, bratstvo” – smatrana je neophodnim uslovom, ne samo za francuski narod, već i za čitav savremeni svet. Pomenute ideje inspirisale su rađanje novih mitova i simbola nasuprot religioznocrkvenih ceremonija: festivala i zastava, muzike i poezije, nacionalnih praznika i patriotskih svečanosti. I nacionalizam u Francuskoj i nacionalizam u Americi imali su jednu novu vojnu karakteristiku – naciju u oružju. I u Americi i u Francuskoj, građanski koncipirane armije pokazale su se superiornije od profesionalne vojske koja je učestvovala u borbama van uticaja nacionalne svesti. Francuski nacionalizam je u prvi plan izbacio značaj individualne odluke u stvaranju jedne nacije oli­ čene u plebiscitu kao instrumentu očitovanja nacionalne svesti, kojim se nacije konstituišu aktom odluke njihovih građana. Polovinom 19. veka nacionalizam u Nemačkoj je doneo još jednu speci­ fičnost – borbu instikta i tradicije nasuprot razumu i progesu, uz naglašavanje istorijske razlike među nacijama umesto zalaganja ka zajednikim političkim ciljevima. Francuska revolucija i liberalizam smatrane su aberacijom nad ko­ jom će večne osnove socijalnog reda prevladati. Oto fon Bizmark ujedinio je Nemačku na autoritaran način, poništavajući princip zasnivanja nacionalizma 118

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

na slobodnoj volji (nasilna aneksija Alzasa i Lorena). Međutim, liberalni na­ cionalizam, nasuprot nemačkim očekivanjima, uticao je na sve veći broj ljudi, a naročito na rastuću srednju klasu i proleterijat. Revolucionarni talas 1848. godine obuhvatio je i Italiju, koja je od 1859. do 1871. skoro potpuno unifi­ cirana, dok je 1860. godina označila trenutak promena u mnogim delovima Evrope pa i sveta. Prvi svetski rat proizveo je, između ostalog, nacionalizam u centralnoj i istočnoj Evropi. Iz dezintegrisane Habzburške monarhije i Ruske carevine izrodile su se nove nacionalne države: Austrija, Mađarska, Češka, Poljska, Ju­ goslavija i Rumunija. Istovremeno, nacionalizam se javlja i u Africi i Aziji, pre­ poznat u idejama lidera kao što su Kemal Ataturk u Turskoj, Sad Paša Zagul Ibn Saud na Arabijskom poluostrvu, Mahatma Gandi u Indiji i Sun Jat – Sen u Kini. Posle Drugog svetskog rata i nacionalsocijalizma u Nemačkoj, dolazi do pojave takozvanog “nacionalnog komunizma”, kako su ga tada prozvali zapad­ ni teoretičari i političari, koji je podelio takozvani sovjetski blok, pri čemu se Rusija snažno protivila nacionalizmu koji je odigrao nedvosmislenu ulogu u pobunjeničkim pokretima u Poljskoj i Mađarskoj 1956. godine, a zatim i u Rumuniji i Čehoslovačkoj. Kada se nacionalizam umesto kao ideologija/teorija posmatra kao pokret/ praxis, dolazi se do zaključka da se on može razumeti samo kroz kontekstuali­ zaciju koja ga smešta u određene, specifične okolnosti. Na taj načni do izražaja dolaze različita stremljenja nacionalnih pokreta u različitim društvenopolitič­ kim okolnostima, prema kojima se nacionalizam može klasifikovati. Prema tipologiji Hansa Kona (Isto) nacionalizam može biti racionalan, odnosno zapadni i mističan, odnosno istočni. Prvi koncept otelotvorio se u Britaniji, Francuskoj i SAD, gde se može smatrati produktom srednje klase, dok se drugi koncept odnosi na Srednju i Istočnu Evopu i Aziju, gde je nastao kao posledica bunta intelektualne manjine. Prema Veleru (Vidi: Veler, 2002), analitički bi se mogli razlikovati četiri tipa nacionalizma i mogu se dovesti u vezu sa određenim razvojnim fazama i regionalnom delotvornošću. 1. U Evropi, Severnoj Americi i Francuskoj „integrišući” nacionalizam je u svojoj prvoj fazi, putem „unutrašnje državne revolucije” stvorio nacionalnu državu, pri čemu je već postojeći oblik vladavine stavljen na novu osnovu, koja mu je dala ne­ ophodan legitimitet. 2. Od toga se može razlučiti druga varijanta, koja je „unificirajući”, odnosno ujedini­ teljski ili preporoditeljski nacionalizam, koji u drugoj fazi od posebnih delova jedne nacije, od uistinu različitih etnija stvara nacionalnu državu, kao što su to Nemački Rajh i Italija. 119

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

3. Kao „secesionistički” nacionalizam može se u trećoj fazi izdvojiti ona vrsta na­ cionalizma koja je naročito posle 1918. godine ubrzala raspad multinacionalnih carstava na istoku i jugoistoku Evrope i potom na razvalinama Austrougarskog i Osmanskog carstva stvorila nove nacionalne države. 4. Postoji i, konačno, „transfer-nacionalizam” koji je evro-američki model uveliko preneo i na druge etnije, pre svega na nekadašnje kolonije. Preobražaj Japana posle reformi 1868. godine predstavlja prvi upečatljiv primer za prenošenje atraktivnog i uspešnog zapadnog modela.

Smit (Vidi: Smit, 1998) nacionalizam deli na: 1. teritorijalni, koji se grana na nacionalizam pre nezavinosti, koji ima antikoloni­ jalni karakter i na nacionalizam posle nezavisnosti, koji ima integracioni karakter; 2. etnički, koji se grana na nacionalizam pre nezavisnosti, koji je u osnovi secesioni­ stički i dijasporičan i na nacionalizam posle nezavisnosti, koji je iredentistički.

Kada govorimo o nacionalizmu prema sociološkim kriterijumima, može­ mo izdvojiti njegova tri modela: 1. etnocentrizam; 2. nacionalizam; 3. šovinizam.

Etnocentrizam podrazumeva usresređenost na zajedničku kulturu i po­ reklo, bez isticanja sopstvene ekskluzivnosti i želje za jasno odvojenim gra­ nicama između etničkih grupa, uz toleranciju prema drugima, što u praktič­ nom smislu može rezultirati zaštitom manjinskih kultura i čuvanjem isto­ rijskih i kulturnih vrednosti, i može se oceniti kao pozitivno. Nacionalizam polazi od isticanja razlika između svoje i drugih nacija, pri čemu svoju do­ življava kao superiornu, uz postojanje predrasuda prema drugima i sumnju u njihove namere. Netolerantan odnos prema interesima drugih nacija još jedna je odlika nacionalizma, koji prerasta u ideologiju prikrivajući nedo­ statke i probleme sopstvene nacije, kriveći druge za svoje greške i lošu sud­ binu. Šovinizam je najjači stepen negativne nacionalne svesti, koji se očituje u neskrivenoj mržnji prema ostalim etničkim, kulturnim i nacionalnim gru­ pama a koji dovodi do izolacije sopstvene nacije, inspirisan osećajem stalne ugroženosti od drugih. I poznata srpska sociološkinja Zagorka Golubović u svom delu „Ja i Drugi”, pozivajući se na teoretičara Grinfilda, piše o nacionalizmu kao o fenomenu koji se odnosi na tri vrste pojava: „1) nacionalni identitet i nacionalnu svest, 2) arti­ kulisanu ideologiju i 3) ksenofobične pojave nacionalnog patriotizma… Može se, dalje, razlikovati ’benigni nacionalizam’, kao pokret za nacionalno oslobođe­ nje; nacionalizam kao politička ideologija za utemeljenje države na bazi nacije; i ekstremni, ultranacionalizam koji je agresivan prema nacionalnim razlikama“ 120

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

(Golubović, 1999, str. 85). Iako se „benigni nacionalizam”, kao element nacio­ nalne svesti/identiteta bazira na pojmovima kao što su lojalnost – pripadnost, ljubav, ponos i sentiment, uočeno je da se u tom prostoru mogu naći razvojni elementi za budući ekstremizam i ksenofobiju.1 Za razliku od nacionalizma, na­ cionalna osećanja imaju (ili mogu imati) pozitivnu društvenu ulogu, koju ona ističe. Ova obuhvataju: osećanje za pripadnošću, ne suprotstavljanje „Drugom”, intenziviranje procesa kulturne integracije i razvijanje socijalnog aktivizma. Nasuprot, nazionalizam je obavezno isključiv, u kontinuiranom strahu i prezi­ ru prema „Drugom” (ksenofobija), politički reduktivan i socijalno blokirajući. Nacionalizam unapred poseduje određenu sumu pojmova, poruka i značenja koje pojedinac ili usvaja ili postaje socijalno stigmatizovan od strane nacionalno „osvešćene” većine. Ukidajući mu, tako, potrebu za sumnjom i kritikom, slobo­ da postaje teorijska kategorija, a nezavisnost je pojam koji se svodi isključivo na državu. Evans i Njunhem, pišući o nacionalizmu, zaključuju: „Ovaj termin se koristi u dvostrukom smislu. U prvom, nacionalizam je u potrazi za bihejvio­ ralnim entitetom-nacijom, a zatim nastavlja potragu za određenim političkim i kulturnim ciljevima u njeno ime. U drugom, nacionalizam je osećaj prema naciji koja pravi razlike među ljudima” (Evans; Newnham, 1998, str. 28). Odnos nacije i ideologije tokom 20. veka odigrao je ključnu ulogu u defini­ sanju pojmova koji su u vezi sa nacionalizmom, upravo kroz pojave kao što su ideologije nacizma i fašizma. One u sebi nisu samo sadržavale socijalno-politič­ ka učenja, već su se hrnile idejama lažne istoriografije, nenaučne antropologije i medicine, sve do okultizma i teozofije2, pokušavajući i uspevajući, da mitolo­ gizovanom istorijom i falsifikovanom idejom nadmoći, implementira ideje ek­ stremnog nacionalizma i izražene ksenofobije.3 Važno je na ovom mestu pod­ vući da je i nacizam u svojim prapočecima bio inspirisan relativno benignim nacionalnim idejama koje su se ogledale u germanskom mitu, žalu za bivšim nemačkim carstvom, maglovitim predstavama socijalne pravde, a nešto kasnije i resantimanu prema državama pobednicama Prvog svetskog rata. Tako, postepe­ no i uz agresivni i kontinuirani propagandni pritisak, legende postaju stvarnost, nacija i rasa jedini izvor kolektivnog identiteta, a mržnja prema različitosti pra­ vilo i zakon – od epskih saga, do eugenike i holokausta. Ako bismo posmatrali navedene pojave i pojmove kao celovit entitet iz perspektive istorije i socijalne Iznet mišljenje možemo potkrepiti mnogopominjanom idejom Svetosavlja: naime, umesto da Svetosavlje ostane ono što je kroz povest uvek bilo, a to je osobenost istorijskog, kulturološkog i religijskog tipa, u okvirima pravoslavne Vaseljene, ono se premešta, tokom devedesetih, u polje političko – ideološkog diskursa koji je u sebi obilato sadržavao direktne nacionalističke postulate. 2 Tvrdnja se pre svega odnosi na nacističku Nemačku. 3 Kada pišemo o ideologiji nacizma koja je do savršenstva dovela zloupotrebu masa za svoje ciljeve, dobro je prisetiti se reči Vilhelma Rajha: „’Cement’ je koji individue (ili, zapravo, ono što je od njih ostalo) vezuje u masu sazdan od predrasuda.“ Reich, W., Masovna psihologija fašizma, Naklada Jasenski i Hrvatsko sociološko društvo, Zagreb, 1999, str. 11. 1

121

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

psihologije, rekli bismo da „benigno“ prečesto jeste samo preliminarija za „ma­ ligno” i „kancerogeno” političko/ideološko stanje društva, gde manipulacijom emocijama ponosa i straha, dobijamo kao odgovor ksenofobiju i mržnju svake vrste. Znamo, „...emocije su izuzetno teške za istraživanje” (Wierzbicka, 1992, str. 558), međutim nas na ovom mestu interesuje kako možemo misaono uokvi­ riti i definisati pojam nacionalnog osećanja i u čemu se sastoji osnovna razlika između nacionalnih osećanja i nacionalizma, odnosno neonacionalizma.

Priroda neonacionalizma Specifičan socijalni, ekonomski i kulturni milje današnjeg vremena postavlja diskurs nacionalizma u potpuno nove okvire, čiji se parametri nalaze u svetu političke disperzivnosti, u eri formiranja globalnog identiteta i transfomacije kapitalizma, pa se kao takav može okarakterisati terminom novi nacionalizam, o čijim se prvi koracima može govoriti već krajem 1989. godine. Agresivni i neumoljivi tokovi globalizma ugrožavaju, između ostalog, i autentičnu nacio­ nalnu svest i na taj način, apsurdno, podstiču nacionalni izolacionizam koji se veoma brzo pretvara u nacionalizam. Pojavu ovakvog nacionalizma na prosto­ ru Evrope karakterišu tri paralelna procesa: 1. permanentni pokušaj konstitu­ isanja evropskog identiteta; 2. permanentna angloamerikanizacija evropskog identiteta i 3. pojava nacionalizma, koji je u svom sistemu vrednosti primarno suprotstavljen amerikanizaciji i evropskom identitetu, a koji ima antiimigraci­ oni karakter, što ga i čini drugačijim od svih dosadašnjih izliva sličnih nacio­ nalno-ekstremističkih pokreta. Nacionalizam o kojem govorimo može se definisati i kao forma nacionalizma nastala u međuzavinosti sa procesima savremene političke i ekonomske globalizacije koja se bazira na ekstremnim ideologijama antiimigracionizma i ksenofobije. Javlja se, što je takođe karakteristično, u zemljama sa dugom de­ mokratskom tradicijom, uprkos dosadašnjoj praksi, nagoveštavajući nepredvi­ divost svog budućeg razvoja. Pogrešno je pretpostaviti da globalizacija na polju ekonomije ne utiče na pojavu takozvanog neonacionalizma pošto su neoliberalna shvatanja svetske privrede, institucionalizovana kroz međunarodne ekonomske institucije, mar­ ginalizovala nacionalnu državu, pa samim tim i nacionalnu tradiciju, način života i kulturu. Različite interesne mreže, uglavnom ekonomske prirode, ure­ đujući posredno međunarodne odnose, dovode u pitanje samostalno delova­ nje nacionalnih država putem upravljanja resursima i raspodelom radne sna­ ge, koje teoretičari nazivaju globalnom denacionalizacijom.4 Radničku klasu 4 Kod nas je poslednjih decenija, kao i u svetu, publikovan značajan broj radova na sličnu temu, za više informacija videti: Grupa autora, Iskušenja globalizacije – Globalizacija, evropeizacija i nacionalni identitet, Skupština opštine Kikinda i Narodna biblioteka “Jovan Popović”, Kikinda, 2003.

122

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

sve više čine imigranti, koji su, u zemljama u kojima žive i rade, prepoznati kao jedna od posledica globalizacije, odnosno u praksi sprovedenog načela slo­ bodnog protoka roba, kapitala i radne snage. Izvor netrpeljivosti prema ovoj grupaciji stanovnika izrastao je iz ozbiljne socijalne ugroženosti srednje klase, koja ne može da isprati sve brže promene na socijalno-ekonomskom polju u svetu u kojem egzistira. Slučajevi Holandije, Austrije i Francuske, u kojima su se pojavile neonacionalističke tendencije, negde prigušene, a negde u alarman­ tnoj ekspanziji, da bi se potom proširile i na druge evropske zemlje, praktična su potvrda uticaja koje modeli globalizacije na polju ekonomije imaju na poli­ tičke pokrete, njihove lidere, ali i cele slojeve stanovništva. Istovremeno ekonomsko jačanje određenih delova sveta i pauperizacija velikog dela čovečanstva antagonizam je koji je teško prevazići bez javnog bunta, artikulisanog obično u vidu ekstremnih nacionalnih pokreta, koji vode u nacionalizam a zarad borbe za očuvanje urušenog ugleda, suvereni­ teta i nacionalnog identiteta. Aktuelizacija pitanja opstanka u eri ugroženo­ sti pojedinca na političkom, socijalnom i egzistencijalnom planu, u vreme­ nu velike konkurencije i tržišno orijentisane ponude i potražnje, osvetljava potrebu za identifikacijom sa poznatim parametrima, koji u ovom slučaju bivaju prepoznati u nacionalnom biću i svemu onome što to biće pretpostav­ lja. Neoliberalne političke vrednosti sve manje se posmatraju kao dostignuti ideal, a sve više kao spolja nametnuti sistem koji, kao i svaki drugi sistem, ima svoje mane. Svojevrsna renesansa nacionalizma, ovoga puta u malo drugačijem ruhu, može se sumarno tumačiti kao očekivana reakcija na modernizaciju, koja nameće svoja pravila univerzalizma u svim oblastima, raščlanjujući polako tradicionalne društvene spone. Istovremeno, već pomenuti univerzalizam proizvodi svojevsrnu misaonu skučenost, jednoumlje i depersonalizaciju, što izaziva psihološku krizu u domenu celog društva, koje na tu krizu od­ govara revoltom. Svaki pokušaj homogenizacije inače heterogenih oblasti dovodi, čini se, do određene promene odnosa koja, između ostalog, menja i shvatanje nacionalnog identiteta, što u posledičnom procesu reorganizaci­ je može rezultirati i već rezultira pojačanom težnjom ka povratku na staru strukturu relacije između nacionalnih država i identiteta. Globalizacija, sa nametanjem ideje globalnog identiteta, koji toleriše različitosti uz istovre­ menu unifikaciju i prenaglašeni kosmopolitizam, i novi nacionalizam, koji ne toleriše različitosti, uz alijenaciju i autarhičnost, dva su međusobno jasno suprotstavljena sistema. Ne može se poreći da je jačanje desničarskih pokreta, uz naglašeni antii­ migracionizam i ksenofobiju, postalo sastavni deo evropske današnjice, uz, još uvek aktuelno, vekovno načelo konflikta. Postavlja se pitanje da li konstituisa­ ne evropske institucije mogu da isprate slojevitost i višeznačnost pojedinačnih 123

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

nacionalnih identiteta i njihovo eventualno uklapanje u jedan opšti, globalni identitet i da li je identitet koji teoretičari imenuju kao novi evropski identitet samo političkim mehanizmima proizveden konstrukt ili logičano ishodište evrouniverzalizacije.

Ksenofobija i atiimigracionizam Savremeno društvo sve se više suočava sa potrebom analize međuodnosa iz­ među neonacionalizma, ksenofobije i antiimigracionizma, čije se pogubno de­ lovanje ne može osporiti. Da bismo u potpunosti sagledali socijalno–političke implikacije ksenofo­ bije i njenu razornost u okvirima demokratskih procesa, potrebno je naći an­ tinoman pojam, a najobuhvatniji nam pruža harvardski profesor Tod Pitinski koji je 2006. godine skovao termin alofilija (allophilia), obuhvatajući predrasu­ de svih vrsta (Vidi: Pittinsky, 2010), što možemo, radi preglednosti predstaviti grafički: Xenophobia

Allophilia

1. Strah

1. Poverenje

2. Mržnja

2. Tolerancija

3. Isključivost

3. Integrativnost

4. Dominacija

4. Demokratičnost

5. Odbacivanje „Drugog”

5. Razumevanje „Drugog”

6. Marginalizacija

6. Multikulturalizacija

7. Mitologizacija

7. Demistifikacija

8. Konflikt

8. Dijalog

Tabela 1, Pojmovno - vrednosni odnos termina ksenofobija i alofilija po Pitinskom Ksenofobija, kao pojava, istorijski fenomen i socijalna kategorija, ne može se ekskluzivno dovoditi u vezu sa jednom teritorijom, jednom drža­ vom ili jednom nacijom – ona je postojala, doduše tada još u rudimentima, od vremena stvaranja modernih nacionalnih država da bi svoj proboj u druš­ tveno-političku zbilju vremenom polako počela da ostvaruje, kada govori­ mo o Evropi, posebno u osamdesetim godinama prošlog veka. „Ksenofobija, koja u svojoj etimologiji nosi bitnu odrednicu – strah, kao fenomen prati čo­ vjeka kroz sva povijesna razdoblja povezivanje egzistencijalnog i političkog 124

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

pokazuje kroz povijest nevjerojatnu prisutnost straha” (Sofradžija, 2006, str. 250). I sama priroda migracije stanovniptva, koja se, kada je Evropa u pitanju razlikovala od perioda do perioda, o čemu će više reči biti kasnije, uticala je na pojavu ksenofobije, pa potom i jasnog antiimigracionizma. Uz to, vero­ ispivest migranata razlikovala se od države do države, što je dodatno komli­ kovali situaciju. U savremenoj Francuskoj i Nemačkoj, na primer, većina je pripadala i pripada muslimanskoj veroispovesti što čini još jednu struktur­ nu razliku, u ovom slučaj ispoljenu na polju religije, koja u predominantno hrišćanskoj Evropi dodatno usložnjava ovu analizu. Neprijateljstvo i povre­ meni vandalizam spram migranata iz Afrike ili sa Bliskog Istoka, uz potonji porast popularnosti ultranacionalnih partija, dokaz su da ksenofobija može da se ospolji u bilo kom mestu na svetu, pa i u savremenim društvima koja su smatrana za tradicionalno demokratska i tolerantna. „Očigledne su veze između migracija, rasizma, diskriminacije, etno-religijskih stereotipova i ksenofobije. Povećana etno-religijska i rasna raznolikost u društvima čini da realnost heterogenosti ljudskih zajednica bude još očiglednija. U odsustvu političkih, pravnih, socijalnih i ekonomskih mehanizama koji osiguravaju uzajamno poštovanje i posredujuće odnose naspram razlika, ksenofobija i različiti srodni oblici rasizma postaju manifestni”5 Uz to, svaka društveno-politička nestabilnost dalje je pojačavala moguć­ nost eskalacije tog neprijateljstva, pretvarajući svaku vrstu razlika od prihvat­ ljivih u nepomirljivih. Da nije reč o zanemarljivoj pojavi moglo bi se zaključiti iz sledećeg: na inicijativu Saveta Evorpe formiran je 1997. godine EU Centar za praćenje rasizma i ksenofobije (EUMC), od 2004. isto telo bavi se i govorom mržnje na internetu. Francuski sociolog Mišel Vivjorka (Vidi: Wieviorka, 1994), koji se u svo­ jim istraživanjima bavio analizama rasizma i ksenofobije na području starog kontinenta, izneo je tezu da se savremena Evropa susreće sa problemima na tri različita polja, koje povećan broj imigranata samo donekle pojačava. Trži­ šte radne snage se menja, što čini strukturalni nivo krize, država blagostanja polako nestaje dok je stopa nezaposlenosti sve viša kao i nezadovoljsto sred­ nje klase, što potpada pod socojalno-ekonomsku paradigmu, dok je kulturni element Vivjorka doveo u vezu sa činjenicom da imigranti, kako izgleda, sve više dovode u pitanje nacionalne identitet zemlje domaćina. On, međutim, dodaje još nešto – da su zahuktali procesi evrointegracija i globalizacija takođe potencijalni uzroci pomenute krize indentiteta. Dakle, više je nego očigledno socio-kulturno raslojavanje u zemljama Evropske unije koje može eskalirati ka političkoj krizi, sve do krize institucija, ugrozivši ne samo stabilnost određenih zemalja, već i ukupnu agendu evropskih vrednosti. International Encyclopedia of the Social Sciences, Thomson Gale, 2008, preuzeto sa: http:// www.encyclopedia.com/topic/Xenophobia.aspx. 5

125

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

„Šarli Ebdo”, antisemitizam i ksenofobija – ruše li nam se temelji? Nakon brutalnog zločina izvršenog u redakciji francuskog satiričnog lista „Šarli Ebdo” uvideli smo svu strahotu islamističkog fundamentalizma koji, kao politička ideologija 20. veka, unosi sasvim nov zamajac rastućoj kse­ nofobiji i često otvorenoj mržnji koja je usmerena prema islamu u Evropi, ma koliko njegova teologija ne bila radikalna. Treba dodati i rastući strah prema nadiranju „Islamske države” (IS) koja je već na granici sa Turskom i čije vođe otvoreno prete terorizmom u Italiji, na Kipru i u drugim evropskim državama. S druge strane, napad i pokušaj otmice u jevrejskoj prodavnici koji je takođe izvršen u Parizu, podseća državljane Francuske republike jevrejske nacionalnosti na istoriju pogroma, unoseći im dodatnu nelagodnost i neve­ ricu. Vodeći zapadni mediji kao što su Bi-bi-si i Si-en-en obaveštavaju jav­ nost da dolazi do neočekivanog talasa iseljavanja iz Francuske ka Izraelu, što je u više navrata potvrdio i premijer Netenijahu. Možemo bez mnogo napora pratiti sledeću matricu: prisutnost fundamentalizma – ksenofobija – eskala­ cija neonacionalističkih poriva – rast ultradesnice, što ne možemo dovesti u vezu samo sa političkim procesima u Evropskoj uniji, već i u Sjedinje­ nim Državama, mnogim zemljama Centralne Afrike, Indiji i sl. Nikada veći sukob među samim islamskim vernicima (Šiti vs. Suniti) iz Severne Afrike ubrzano se preliva ka Evropi, permanentna nestabilnost Bliskog Istoka, ratni vihor, trenutno ublažen, između Ukrajine i Rusije6, čeka svoje razrešenje, nuklearne strelice Severne Koreje, nuklearni program Irana... Dugo možemo nabrajati, na žalost, ali sve navedeno povezuje jedna nit: „Mi” protiv „Njih”, „Naša pravda” protiv „Njihove nepravde.” Umesto unije društvenih ciljeva, na sceni je separacija, govor mržnje, verska i rasna netolerancija, tinjajući antisemitizam, politički relativizam uz neizbežnu krizu elita, što logički vodi do neonacionalzma i njegovih mnogobrojnih socijalnih derivata, bez nazna­ ka boljitka. Postavljamo pitanje: da li je uopšte uputno govoriti o slobodi medija, kulturi sećanja i neophodnom rastu vladavine prava, ako su ugroženi civilizacijski temelji država, društava i demokratije u celini? Naš odgovor je: „da”, ali to nije dovoljno; „da”, ali uz građanski aktivizam koji će sprečiti da naš svet, jedini koji imamo, postane antiutopijska priča čiji je epilog, po pravilu, neveseo. 6 Ekspanzija ksenofobičnih osećanja, ekstremnih političkih grupa, pa čak i nacističkih simbo­ la prisutna je trenutno u Ukrajni više nego bilo gde u Evropi, što, prirodno, izaziva kontraodgovor proruskih građana. Takođe, međunarodne sankcije uvedene Ruskoj Federaciji svakako neće, u budućnosti, dovesti do političkog rešenja.

126

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Bibliografija 1. Jerotić, V., Učenje Svetog Isaka Sirina i naše vreme, Ars Libri, Neven, Beograd, 1998. 2. De Master, Sara.; Le Roy, Michael, Xenophobia and the European Union, Comparative Politics, Vol. 32, No. 4, July, 2000. 3. Smit, Antoni, D, Nacionalni identitet, Biblioteka XX vek, Beograd, 1998. 4. Veler, Hans Urlih, Nacionalizam, istorija, forme, posledice, Svetovi, Novi Sad, 2002. 5. Golubović, Zagorka, Ja i drugi, Republika, Beograd, 1999. 6. Evans, Graham; Newnham, Jeffrey, The Penguin Dictionary of International Relations, Penguin Books, London, 1998. 7. Reich, Wilhelm, Masovna psihologija fašizma, Naklada Jasenski i Hrvatsko sociološko društvo, Zagreb, 1999. 8. Wierzbicka, Anna, Defining Emotion Concepts, Cognitive Science, Vol. 16, Issue 4, October 1992. 9. Pittinsky, Todd, A two-dimensional theory of intergroup leadership: The case of national diversity, American Psychologist, Vol. 65, No. 3, 2010. 10. Sofradžija, Halima, Ksenofobija kao politička činjenica, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, Vol. 1, Br. 1, Serajevo, 2006. 11. Wieviorka, Michel, Racisme et xenofobie en Europe, Decouvert, Paris, 1994.

Summary: During the last decade of a new century we are all witnessing noticeable growth of almost all forms of extremism: religious, political, ideological, ethno-nati­ onal. All with unforeseeable consequences. Neonationalism and its basic social and political aggregates as xenophobia and anti-imigrationism are threatening to disturb the political power layout and the most important institutions of The European Union. By explaining historical and theoretical perspective of nationalism we are intending to highlight the fact that the nature of (neo)nationalism, regardless if it sometimes seems far from its ideological roots, stays radically distant from „The Other”, which represents danger for the world in which multiculturalism is one of basic values. Key words: extremism, nationalism, neonationalism, xenophobia, anti-imigrationism, ideology.

127

Jelena Đureinović

UDC 316.77(497.11)”1939/1945” 94(497.11)”1993/1945”

Justus Libig Univerzitet, International Graduate Centre for the Study of Culture, Gisen, Nemačka

ISTORIJSKI REVIZIONIZAM ILI PREVLADAVANJE AUTORITATIVNE PROŠLOSTI? MEDIJI I SLUŽBENA POLITIKA SEĆANJA NA DRUGI SVETSKI RAT U SRBIJI Sažetak: Ovaj rad ima za cilj da prikaže neke medijske aspekte državne politike seća­ nja na Drugi svetski rat u Srbiji od 2000. godine. Polazeći od pregleda teorijskih raz­ matranja veze između medija, kolektivnog sećanja i kulture sećanja, rad obuhvata dva pristupa analizi medija u kontekstu istorijske politike i kulture sećanja. U prvom delu rada predstavljena je analiza javnih reagovanja na proces rehabilitacije Dragoljuba Mi­ hailovića 2012. godine, gde je kriterijum za vremenski okvir postojanje velike medijske pažnje i suprostavljenih reagovanja u javnom diskursu. Predmet analize su debate u medijima i opozicija rehabilitaciji, koja je definisana kao eksterna i interna, obuhvata­ jući državne zvaničnike i istoričare iz regiona, kao i civilno društvo i istoričare u Srbiji. Cilj drugog dela rada je analiza pozicioniranja medija i njihove uloge u kreiranju ko­ lektivnog sećanja i državnoj istorijskoj politici, gde je za studiju slučaja uzet dnevni list Večernje novosti. Ključne reči: istorijska politika, Drugi svetski rat, medijski diskurs, tranzicija, Četnici, Srbija, agenti sećanja

Sundhaussen naziva period nakon 2000. godine u Srbiji “drugi posleratni pe­ riod” i tvrdi da su procesi transformacije u bivšoj Jugoslaviji, sa izuzetkom Slovenije, počeli sa deset godina zakašnjenja u poređenju sa drugim bivšim socijalističkim zemljama, kao posledica ratova i autoritativnih ratnih reži­ ma (Sundhaussen, 2012:402). Procesi transformacije uključuju i promene u istorijskoj politici države. Kada pogledamo druge bivše socijalističke zemlje, procesi kritičkog suočavanja sa komunističkom prošlošću i njenim master narativima su započeli ubrzo nakon pada komunizma. U Srbiji je ovaj pro­ ces promene u istorijskoj politici na državnom nivou počeo tek nakon pada Slobodana Miloševića i promene režima 2000. godine, gde, kao i u mnogim drugim zemljama, bavljenje komunističkim periodom podrazumeva i reviziju Drugog svetskog rata i reevaluaciju njegovih aktera. Drugi svetski rat pred­ stavlja okosnicu službene istorijske politike u današnjoj Srbiji zbog toga što su rat i oslobođenje Jugoslavije od fašizma predstavljali izvor legitimacije za 128

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

socijalističku Jugoslaviju, koja je bila izgrađena na narativu “zajedničke borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika” gde je “istoriografija stavljena u službu revolucije” (Dragović-Soso, 2002:70). Revizija jugoslovenskih narativa se nije pojavila iznenada nakon 2000. go­ dine, nego puno ranije, u publikacijama iz dijaspore kao i osamdesetih godina u književnosti, javnim diskursima i intelektualnim i političkim debatama u Sr­ biji i Hrvatskoj. Za vreme vladavine Slobodana Miloševića, režim je imao dvo­ značan pogled na prošlost, ne odvajajući se od “partizanskog mita” ali istovre­ meno prepoznajući Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao antifašistički pokret u udžbenicima za istoriju. Javne komemoracije Četnika su dolazile uglavnom iz političke opozicije gde je i Srpska pravoslavna crkva imala važnu ulogu. Interpretacije rata koje su bile prisutne u emigraciji i osamdesetih i deve­ desetih godina su postale deo službene politike sećanja na Drugi svetski rat posle 2000. godine. Glavna razlika u odnosu na prethodne decenije je u tran­ sferu ovih ideja iz emigracije, intelektualnih i političkih debata i opozicije na državni nivo, uključujući komemoracije, udžbenike, razne komisije, publikaci­ je i zakonodavstvo. Ovaj transfer u službenu sferu i činjenica da su sve komisije i odbori osnovani posle 2000. godine i nisu nasleđeni iz prethodnog perioda je razlog zbog kojeg možemo da govorimo o 2000. godini kao preokretu i u politici sećanja na Drugi svetski rat. Centralni predmet državne revizije Drugog svetskog rata su Partizani i Četnici i njihova uloga u ratu, sa tendencijom konstrukcije Četnika kao antifa­ šističkog pokreta i istovremenim zapostavljanjem nasleđa Narodnooslobodi­ lačke borbe. Dubravka Stojanović objašnjava da je “ključni cilj novih vlasti bilo pravljenje oštrog reza sa komunističkom prošlošću”, u svrhu predstavljanja nove vlasti kao oslobodioca Srbije od komunizma, gde se nacionalni program Slobodana Miloševića, koji su delile i mnoge stranke nove vlasti, ne dovodi u pitanje, već se Milošević percepira kao poslednji evropski komunista (Sto­ janović, 2010:17). Već za vreme Vlade Zorana Đinđića, počele su promene u nazivima ulica i udžbenicima istorije za osnovnu i srednju školu. Izmene Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica koje je Skupština Srbije usvojila 2004. godine, su prepoznale Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao antifašistički pokret, omogućujući njenim veteranima ista prava kao i Partizanima. Usledili su Zakoni o rehabilitaciji 2006. i 2011. godine, uvo­ deći mogućnost pravne rehabilitacije za one koji su bili osuđeni ili ubijeni zbog ideoloških ili političkih razloga. Proces rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića je počeo 2009. godine na Višem sudu u Beogradu i okončan je njegovom reha­ bilitacijom u maju 2015. godine. Tema ovog rada nije analiza odluka u oblasti istorijske politike o Drugom svetskom ratu u Srbiji, već su mediji u fokusu istraživanja. Proces rehabilitaci­ je Dragoljuba Mihailovića je bio predmet javnih diskusija od samog početka 129

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

2009. godine. Uvodni deo rada sadrži kratak pregled teorijskih shvatanja me­ dija u kontekstu kolektivnog sećanja i kulture sećanja. Prvi deo rada se bavi analizom reakcija na proces rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića, gde je kao vremenski okvir uzet mart 2012. godine, kada se očekivalo da će Mihailović biti rehabilitovan na jednom od narednih ročišta, pa su i javna reagovanja bila više prisutna u medijima u Srbiji nego u drugim momentima u toku procesa. Dublja analiza javnih diskusija posle Mihailovićeve rehabilitacije u maju 2015. godine nije bila moguća uzevši u obzir nastanak ovog rada neposredno posle sudske odluke. Drugi deo rada se bavi medijima kao agentima sećanja (me­ mory agents), tačnije njihovim pozicioniranjem i ulogom u kreiranju javnog sećanja i istorijske politike, gde je za studiju slučaja uzet dnevni list Večernje novosti.

1. MEDIJI I SEĆANJE Zašto je neophodno baviti se medijima i novinarstvom u analizi politike ili kulture sećanja? Koja je uloga i značaj medija u kolektivnom sećanju? Astrid Erll, jedna od vodećih ekspertkinja u oblasti studija sećanja (memory studies) tvrdi da je “sećanje nezamislivo bez medija” (Erll, 2011:113-114). Ona dalje objašnjava da je na kolektivnom nivou sećanje medijski posredovano odnosno konstruisano kroz medije (Erll, 2004:4). Slično tome, Neiger, Meyers i Zand­ berg definišu kolektivno sećanje kao medijalizovani fenomen, zbog toga što kolektivno sećanje ne postoji samo od sebe već se njegovo prisustvo i uticaj raspoznaju kroz njegovu upotrebu. Ono ne postoji bez njegove javne artiku­ lacije kroz komemoracije, rituale, i konačno, kroz masovne medije (2011:3). Garde-Hansen objašnjava da su mediji, u obliku štampe, filma, televizije, foto­ grafije i radija i u poslednje vreme sve više u obliku interneta, glavni izvori za­ pisa, konstrukcije, arhiviranja i diseminacije javnih i privatnih istorija u ranom 21. veku. Ona tvrdi da “nismo sposobni da razumemo prošlost bez medija i poslednji vek posebno je pokazao da su mediji i događaji od istorijskog značaja nerazdvojivi” (Garde-Hansen, 2011:1). U svojoj analizi medijskog predstavl­ janja problematične prošlosti, Edy zaključuje da masovni mediji u modernom društvu imaju posebnu odgovornost za kreiranje i širenje priča o stvarnim događajima i, u njihovoj ulozi društvenog posmatrača sveta, mediji ne pričaju samo svoje priče već izveštavaju o kulturnim proizvodima i pričama kreiranim od strane drugih individua i institucija koji su aktivini u javnom sećanju: od govora javnih funkcionera, preko sećanja svedoka događaja, do prepričavanja sadržaja filmova i muzeja (Edy, 2006:5). Mediji i novinarstvo predstavljaju više od pukih prenosilaca priča ili po­ srednika između nas i prošlosti. Oni imaju i aktivnu ulogu u stvaranju ko­ lektivnog sećanja i legitimacije istorijske politike, što je zapostavljena tema u 130

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

postojećem istraživanju u oblasti studija sećanja koje se bavi medijima. Erll i Rigney ukratko objašnjavaju da su mediji više nego pasivni prenosioci in­ formacija, oni igraju aktivnu ulogu u oblikovanju našeg razumevanja prošlo­ sti, u posredovanju između nas, kao čitalaca, gledalaca ili slušalaca, i prošlih iskustava i samim tim, u postavljanju agende za buduće aktivnosti vezanih za pamćenje i sećanje u društvu ( Erll i Rigney, 2009.3). Kada je u pitanju novinarstvo kao profesija i praksa, postoje nastojanja u poslednjih nekoliko godina da se istraži njegov odnos i uloga u kolektivnom sećanju. U jednoj od prvih publikacija posvećenih ovoj tematici, Zelizer i Te­ nenboim-Weinblatt definišu odnos između novinarstva i sećanja kao dvosme­ ran. One tvrde da “unutrašnja kompleksnost novinarstva, njegova simbiotska veza sa drugim institucijama, njegov osećaj služenja javnosti, njegovo neop­ hodno prisustvo na ključnim događajima i u temama koje oblikuju istoriju – svi ovi faktori formiraju novinarstvo u službi sećanja. Ipak, sećanje takođe slu­ ži novinarstvu, kroz svoju fleksibilnost, kroz kapacitet izgrađivanja zajednice, kroz svoje vizuelne i narativne resurse i kroz legitimaciju specifičnih događaja i institucija u kolektivnoj imaginaciji” (Zelizer i Tenenboim-Weinblatt, 2014: 14). Analizi medija u kontekstu kolektivnog sećanja i politike odnosno kulture sećanja se metodološki može pristupiti na različite načine. Prvi pristup, koji je zastupljen u primeru analize reakcija na rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića, se fokusira na aktere i njihove verbalne komentare u medijima više nego na same medije, njihovo izveštavanje i evaluaciju izjava u njima, stavljajući ove komentare i ličnosti koje su ih izjavile u medijima u politički i društveni kon­ tekst. Kada je u pitanju pozicioniranje medija, analiza diskursa predstavlja naj­ plodonosniji metodološki pristup, postmatrajući diskurs kao analizu jezika u upotrebi (Brown i Yule, 1986:1) i proučavajući odnos između jezika i konteksta u kojem se on koristi (McCarthy, 1994:1). Intertekstualna analiza teksta koja je više interpretativne prirode ide korak dalje, gledajući na tekst iz perspektive diskurzivne prakse i dodaje političke, ideološke, društvene i druge faktore (Fa­ irclough, 1996: 314-315).

2. MEDIJI KAO PROSTORI DEBATA: JAVNA REAGOVANJA Najave početkom 2012. godine da će Mihailović biti rehabilitovan na jednom od narednih sudskih ročišta su izazvale najviše reakcija u medijima i javne proteste u Srbiji i regionu. Reakcije i protivljenje rehabilitaciji Dragoljuba Mi­ hailovića su za potrebe ovog rada definisane kao eksterna i interna opozicija, gde eksternoj pripadaju državni zvaničnici, istoričari i udruženja veterana iz zemalja u regionu gde su Četnici bili aktivni za vreme Drugog svetskog rata. U internu opoziciju spada civilno društvo u Srbiji sa Helskinškim odborom 131

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

za ljudska prava kao predvodnikom inicijativa. Bitni akteri u ovom kontekstu su i istoričari iz Srbije, koji su veoma podeljenih mišljenja o ovom sudskom procesu. U ovom delu ponudićemo neke primere negativnih reagovanja u štampa­ nim medijima u Srbiji kao i odgovora na njih od strane državnih zvaničnika i istoričara koji podržavaju rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića. Reakcije koje su predmet ove analize su isključivo predstavljene u štampanim medijima kroz verbalne komentare i ovaj deo rada se ne bavi njihom evaluacijom od strane autora novinskog teksta. Hrvatska demokratska zajednica je zatražila povlačenje hrvatskog amba­ sadora iz Srbije zbog rehabilitacije Mihailovića u martu 2012. godine, kada je i poslanik Frano Matošić poslao apel hrvatskoj vlasti, zahtevajući reakciju da se rehabilitacija ratnih zločinaca ne bi desila. Ivo Josipović, tadašnji predsed­ nik Hrvatske, dao je umerenu izjavu nakon brojnih žalbi lokalnih političara u Hrvatskoj, da pokušaj rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića nije dobar potez za Srbiju, ali da će Hrvatska sačekati sa zvaničnom reakcijom do konačne sud­ ske odluke. On je takođe istakao da će reakcija biti samo službeni protest, jer je rehabilitacija Mihailovića interno pitanje Srbije. Josipović je dalje objasnio da svi znaju koji zločini su počinjeni od strane Četnika u Hrvatskoj i drugim delovima bivše Jugoslavije i da on ne može da se seti nikakve borbe protiv okupacije, ali može da se seti puno primera kada su se Četnici borili zajedno sa Nemcima i Ustašama protiv Partizana. Ministarka spoljnih poslova Vesna Pusić okarakterisala je rehabilitaciju u hrvatskim medijima kao veliki korak unazad za sve zemlje regiona. Javni odgovori na hrvatsko neslaganje sa rehabilitacijom Dragoljuba Mi­ hailovića su došli samo od zagovornika rehabilitacije, gde je preovladavajuća tema bila optuživanje Hrvatske za izjednačavanje Partizana i Ustaša u devede­ setim godinama, stavljajući akcenat na razliku između Četnika i Ustaša, iako poređenje Četnika i Ustaša nije spomenuto ni u jednoj izjavi iz Hrvatske. To je na primer bio stav tadašnjeg državnog sekretara u Ministarstvu pravde, Slo­ bodana Homena, koji je ukazao na razliku između Nezavisne Države Hrvat­ ske koja je bila “marionetska nacistička država u okviru Trojnog pakta”, dok su Četnici prihvaćeni od strane Amerike, Engleske i Francuske kao saborci. Sličan odgovor je došao i od Srpskog pokreta obnove, objašnjavajući da Hrvat­ ska nema pravo da komentariše rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića jer su “genocidna NDH” i pripadnici ustaškog pokreta rehabilitovani 1993. godine i primaju veću penziju od Partizana, a Srbija nikada nije reagovala na to. Reakcije su bile jake i u Bosni i Hercegovini, posebno zbog oživljavanja Četničkog pokreta u radu devedesetih godina. Slično kao u Hrvatskoj, Bosans­ ka patriotska stranka je zadražila od Predsedništva da prekine diplomatske od­ nose sa Srbijom. Zamenik predsedavajućeg Predstavničkog doma Parlamen­ 132

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

tarne skupštine Bosne i Hercegovine Denis Bećirović je poslao otvoreno pismo predsednici Narodne skupštine Srbije Slavici Đukić-Dejanović, objašnjavajući da rehabilitacija Četnika i njihove ideologije nije samo interno pitanje Sr­ bije, već utiče na zemlje u regionu. U pismu stoji da je u pitanju legalizacija četničkog projekta stvaranja Velike Srbije na račun drugih zemalja u regio­ nu. Kao i na druge reakcije od strane najviših državnih zvaničnika, nije bilo javnog službenog odgovora na ovo pismo u Srbiji, čak ni kada je predsednik crnogorskog parlamenta, Ranko Krivokapić, poslao otvoreno pismo podrške Bećiroviću, povezujući rehabilitaciju sa istorijskom revizijom ratova iz devede­ setih, gde rehabilitacija predstavlja legitimizaciju zločina Mihailovićevih sled­ benika u Bosni i Hercegovini. Javne reakcije intelektualaca, posebno istoričara, iz regiona su veoma slične ovim, ukazujući na problem istorijskog revizioniz­ ma u Srbiji. Najveći protivnici rehabilitaciji Dragoljuba Mihailovića u javnosti u Srbi­ ji su organizacije civilnog društva sa Helsinškim odborom za ljudska prava i organizacijama okupljenim oko njega. Njihove aktivnosti uključuju apelovan­ je međunarodnoj zajednici, organizovanje protesta i sudske tužbe protiv dva istoričara za lažno svedočenje u procesu rehabilitacije. Prvi veći protesti su počeli u martu 2012. godine, istovremeno kada su se pojavile reakcije iz Hr­ vatske i Bosne i Hercegovine u medijima. Helsinški odbor je izdao saopštenje za medije u ime nekoliko organizacija1, pokazujući neslaganje sa rehabilita­ cijom Dragoljuba Mihailovića i ukazujući na manipulaciju javnog mišljenja u toku sudskog procesa rehabilitacije vođe pokreta odgovornog za zločine protiv čovečnosti. Saopštenje dalje upozorava na rehabilitaciju kao brisanje antifašističke borbe srpskog i jugoslovenskog naroda koja isključuje Srbiju iz evropskih antifašističkih snaga. Dva dana nakon ovog saopštenja, pomenu­ te organizacije pod imenom “Kampanja NE rehabilitaciji” su izdale poziv na protest ispred Višeg suda u Beogradu, koji se održao ispred suda istovremeno sa protestom podrške rehabilitaciji Mihailovića organizovanim od strane Rav­ nogorskog pokreta, Obraza i Dveri srpskih. Inicijativa protiv rehabilitacije je u julu 2012. godine izdala apel međunarodnoj zajednici, sa još nekoliko organi­ zacija koje su se priključile2. Inicijativa je apelovala ambasadama da obaveste svoje vlade i javnost o procesu rehabilitacije koji bi mogao da utiče na srpsko društvo i odnose između Srbije i zemalja u okruženju. Istoričari u Srbiji su podeljeni po pitanju rehabilitacije Dragoljuba Miha­ 1 Savez antifašista Srbije, Yucom – Komitet pravnika za ljudska prava, Građanske inicijative, Žene u crnom, kopredsednik Vojvođanske konvencije Živan Berisavljević 2 Savez antifašista Vojvodine, Antifašistička akcija Novi Sad, Inicijativa mladih za ljudska prava, Centar za kulturnu dekontaminaciju, Fondacija “Biljana Kovačević Vučo”, Grupa Spomenik, Centar za praktičnu politiku (Policy Center), Beogradski centar za ljudska prava, Nezavisno društvo novinara Vojvodine, Centar za evroatlantske studije

133

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

ilovića, gde njihovi stavovi u medijima oslikavaju opštu podeljenost oko ove teme u Srbiji, gde jedna strana smatra da je rehabilitacija ispravka istorijske i pravne nepravde, dok druga strana vidi rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića kao kulminaciju revizionističke istorijske politike u Srbiji. Izmene Zakona o pravima boraca iz 2004. godine i Zakon o rehabilitaciji iz 2006. odnosno 2011. godine su već bili predmeti javnih debata. Glavni zaključci koje smo izveli iz prethodne analize debata u medijima, ali i naučnim publikacijama koje se bave odlukama iz oblasti istorijske politike o Drugom svetskom ratu u Srbiji su slič­ ni analizi sukobljenih stavovima oko rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića. Istoričari koji podržavaju državne mere istorijske politike vide ih kao ključne za prevladavanje autoritativne prošlosti koje je neophodno u srpskom društvu, dok kritičari istorijske politike Srbije tvrde da je u pitanju državni istorijski revizionizam (Đureinović, 2014). Iako su kritike rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića došle od visokih dr­ žavnih zvaničnika i političara iz Hrvatske, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, nije bilo nikakvog javnog odgovora na državnom nivou u Srbiji. Jedini od­ govori koji su se pojavili u medijima su došli od dugogodišnjih zagovornika rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića. Očigledno je da se u analizi reakcija u regionu i odgovora na njih mora uzeti u obzir i skorašnji razvoj događaja, što će biti predmet narednog rada. Kao što je već navedeno, reakcije su bile najza­ stupljenije u medijima u Srbiji početkom 2012. godine. Interesovanje medija za ovaj slučaj i javne debate su znatno opale tokom 2013. i 2014. godine, gde su jedino organizacije civilnog društva nastavile borbu protiv rehabilitacije u javnosti sa protestima, javnim tribinama, publikacijama i sudskim tužbama. Opadanje zainteresovanosti za ovaj slučaj može da se objasni njegovim dugim trajanjem, ali je i činjenica da se i sam sudski proces izmenio nakon 2012. godine. Dok su ročišta u prve dve godine bila veoma česta, od 2012. godine se dešavalo da prođe i godinu dana između ročišta, sa konstantnim odlaganjima.

3. MEDIJI KAO AKTERI: VEČERNJE NOVOSTI U ovom delu rada bavićemo se pozicioniranjem medija i njihovom ulogom u kreiranju kulture sećanja, gde smo za studiju slučaja uzeli onlajn verziju dnev­ nog lista Večernje novosti. Pored Drugog svetskog rata, opšta tema relevantna za ovaj rad koja je zastupljena je represija u Jugoslaviji u posleratnim godina­ ma, što je važno za ovo istraživanje zbog toga što je posleratna represija takođe predmet Zakona o rehabilitaciji. Konkretnije teme koje preovladavaju su reha­ bilitacija i restitucija, proces rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića i Goli otok, odnosno njegovi zatvorenici, takozvani “Golootočani”. Rehabilitacija je u Večernjim novostima predstavljena imeničkom frazom “vraćanje časti” i malo ređe kao “vraćanje dostojanstva” ili “vraćanje prava”. Još 134

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

dve imeničke fraze koje se pojavljuju kao stalno mesto u tekstovima o rehabi­ litaciji i restituciji je “nacionalno pomirenje” i “razrešenje istorijskih sukoba”. Brojni problemi u formulaciji i implementaciji Zakona o rehabilitaciji su sve­ deni na pitanje finansija, tj. restituciju, koje je uvek ilustrovano ličnim pričama i verbalnim komentarima tj. ispovestima. Kada je u pitanju rehabilitacija Dragoljuba Mihailovića, možemo izvesti zaključak da su se Večernje novosti veoma jasno pozicionirale kao zagovornik rehabilitacije od samog početka sudskog procesa. To se može ilustrovati na primeru naslova 14. maja 2015. godine kada je sud doneo odluku da reha­ bilituje Mihailovića. Dok je u drugim dnevnim listovima u Srbiji naslov bio informativnog karaktera “Rehabilitovan Draža Mihailović”, Večernje novosti su uz vest o rehabilitaciji imale naslov “Đeneral Draža nije zločinac!”. U zaglav­ lju teksta se kao naziv za proces rehabilitacije koristi imenička fraza “suđenje veka”. Tog dana je vest o rehabilitaciji pratilo nekoliko reportaža, gde su novi­ nari Večernjih novosti posetili kuću u Beogradu gde je živela porodica Miha­ ilović, kao i njegovo rodno mesto, Ivanjicu. Predstavljanje lične i porodične priče Dragoljuba Mihailovića je preovladavalo i pre njegove rehabilitacije, kao kada je 2014. godine nakon smrti njegove ćerke Gordane objavljen tekst pod naslovom “Gordana se nikada nije odrekla Draže”, gde su Večernje novosti objavile delove njenih pisama ocu dok je bio u ratu, o tome kako joj nedostaje i sa sećanjima o zajedničkom slavljenju Božića. Večernje novosti su od 2009. do 2015. godine objavile pet feljtona samo o Dragoljubu Mihailoviću sa sledećim nazivima: General Draža ratnik i stra­ dalnik, Druga potera za Dražinim grobom, Draža: Smrt duža od života, Tito, Draža i saveznici, Draža Mihailović: Tragična ličnost srpske istorije. U istom periodu je objavljen i niz ispovesti pripadnika Ravnogorskog pokreta koji su se u Drugom svetskom ratu borili uz Mihailovića. Dragoljub Mihailović se u novinskim tekstovima u Večernjim novostima pojavljuje pod različitim imenima. Najčešće, posebno u prvim godinama pro­ cesa njegove rehabilitacije, na početku teksta se daje puna titula i ime: general Jugoslovenske vojske u otadžbini Dragoljub Mihailović, gde se pri njegovom narednom spominjanju u tekstu koristi samo “general Mihailović” ili “Mihai­ lović”. Međutim, iz praćenja izveštavanja o procesu rehabilitacije tokom njego­ vog celokupnog trajanja, može se utvrditi nekoliko drugih učestalih imenica i imeničkih fraza i nadimaka kojima se imenuje Dragoljub Mihailović: Draža, general Draža, đeneral Draža, đeneral, Čiča i Srpski čiča. U analizi načina izveštavanja o ovim temama u Večernjim novostima i na­ čina njihovog prezentovanja mogu da se izvedu dva glavna zaključka. Prvi je afirmacija “toplih ljudskih priča”, uglavnom tragičnih. U slučaju procesa reha­ bilitacije Dragoljuba Mihailovića, može se zaključiti da objavljivanje ispovesti njegovih saboraca i pisama njegove ćerke kao i feljtona gde se u naslovu koriste 135

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

imenice i konstrukcije “stradalnik” i “tragična ličnost srpske istorije” imaju za cilj približavanje Mihailovića čitaocima i kreiranje njegove slike kao isključivo žrtve. Već po ovome se može tvrditi da su Večernje novosti kao medij takođe i aktivni učesnik u stvaranju kolektivnog sećanja i održavanja istorijske politike. Drugi je da se, ako je tema teksta sporna, druga strana retko predstavlja, a ako je predstavljena, ona se vizuelno odvaja od ostatka teksta stavljanjem u okvir koji se nalazi na dnu stranice ili sa strane. Izuzetak su tekstovi o reakcijama na sudsku odluku o rehabilitaciji u maju 2015. godine, gde se naizmenično citira­ ju oba gledišta na Mihailovićevu rehabilitaciju. Večernje novosti mogu da se posmatraju kao akter u kulturi i politici sećanja i zbog drugih aktivnosti. Večernje novosti su 2009. godine objavile seriju tek­ stova pod nazivom “Otkopavanje istine” u saradnji sa Institutom za savremenu istoriju gde su se tokom jednog meseca svakodnevno objavljivali popisi tajnih grobnica u Srbiji i spiskovi žrtava jugoslovenskog režima iz posleratnih godina, praćeni ličnim pričama i ispovestima žrtava i njihovih potomaka. Organizovan je i okrugli sto na istu temu, gde su pored pomenutog instituta i Večernjih novo­ sti učestvovali i predstavnici vlasti, koji su nakon toga podneli zahtev za formi­ ranje komisije za tajne grobnice, koja je i formirana iste godine. Reakcija države i osnivanje komisije su bile i cilj akcije, što je redakcija Novosti objavila 2011. godine: “Uzbudili smo javnost i praktično naterali državu da formira Komisi­ ju za otkrivanje tajnih grobnica žrtava komunističkog terora. Cilj akcije je bio da otkrijemo istinu koja će dovesti do istorijskog pomirenja Srba i rehabilitacije onih koji su pogubljeni”. Iz ovih primera se vidi način na koji mediji mogu da postanu aktivni činioci u istorijskoj politici države, kroz saradnju sa istorijskim institutima i predstavnicima vlasti i lobiranje u javnosti koje dovodi do neke od­ luke države u oblasti suočavanja sa prošlošću i istorijske politike.

4. ZAKLJUČAK Ovaj rad je dao neke osnovne postavke i primere vezane za dva pristupa me­ dijima u istraživanju istorijske politike, fokusirajući se na neke tačke istorijske politike Srbije o Drugom svetskom ratu. Prvi pristup razume medije kao po­ srednike i prostore debata i koncentriše se na javne artikulacije stavova koji dolaze od važnih aktera u društvu. Ova analiza prikazuje verbalne komentare, analizira njihovu korelaciju i smešta ih u društveni i politički kontekst. Drugi pristup medijima gleda na medije kao aktere i više je zainteresovan za način pozicioniranja medija u kontekstu istorijske politike i sećanja i njigovu aktivnu ulogu u stvaranju istorijske politike. Mediji predstavljaju veoma važnu izvornu građu u analizi kulture sećanja i istorijske politike, imajući u vidu ideju da je sećanje nezamislivo bez medija, odnosno da ono ne postoji bez njegove javne artikulacije kroz medije. Mediji 136

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

ne igraju samo ulogu posrednika u ovoj oblasti, već su aktivni i u konstrukciji kolektivnog sećanja u društvu, zbog čega su sve više predmet istraživanja u oblasti studija sećanja. Analiza masovnih medija, i u tom okviru i štampanih medija, nam pomaže da shvatimo prirodu istorijske politike jedne države kao medijalizovanog fenomena.

LITERATURA Brown, G. & Yule, G. (1983). Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Dragovic-Soso, Jasna (2002). ‚Saviors of the Nation‘: Serbia‘s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism. London: Hurst & Co. Dureinovic, Jelena (2014). Political and Legal Rehabilitation of Dragoljub Mihai­lović and the Yugoslav Army in the Homeland (Master‘s thesis). Budapest: Central European Uni­ versity Electronic Theses & Dissertations (ETD), Retrieved 7th August 2015, URL: www. etd.ceu.hu/2014/dureinovic_jelena.pdf Edy, Jill (2006). Troubled Pasts: News and the Collective Memory of Social Unrest. Phila­ delphia: Temple University Press. Erll, A. & Rigney, A. (Ed.) (2009). Mediation, Remediation, and the Dynamics of Cultural Memory. Berlin: Walter de Gruyter. Erll, Astrid (2004). “Medium des kollektiven Gedächtnisses – ein (erinnerungs-) kul­ turwissenschaftlichen Kompaktbegriff ”, in Medien des kollektiven Gedächtnisses: Konstruktivität – Historizität – Kulturspezifität, ed. A. Erll & A. Nünning (Berlin: Walter de Gruyter), 3-25. Erll, Astrid (2011). Memory in Culture. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Fairclough, Norman (1996). „Critical Analysis of Media Discourse“, in Media Studies: A Reader, ed. P. Marris & S. Thornham (Edinburgh: Edinburgh University Press): 308325. Garde-Hansen, Joanne (2011). Media and Memory. Edinburgh: Edinburgh University Press. McCarthy, Michael (1991). Discourse Analysis for Language Teachers. Cambridge: Cam­ bridge University Press. Neiger, M., Meyers, O., & Zandberg, E. (2011). On Media Memory: Collective Memory in a New Media Age. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Stojanović, Dubravka (2010). “U ogledalu drugih”, u Novosti iz prošlosti: Znanje, neznanje, upotreba i zloupotreba istorije, prir. Vojin Dimitrijević (Beograd: Beogradski centar za ljudska prava): 13-32. Sundhaussen, Holm (2012). Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 1943-2011: Eine ungewöhnliche Geschichte des Gewöhnlichen. Wien, Köln, Weimar: Böhlau Verlag. Zelizer, B. & Tenenboim-Weinblatt, K. (Ed.) (2014). Journalism and Memory. Basing­ stoke: Palgrave Macmillan. 137

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Summary: The focus of the paper is on some media aspects of the official politics of memory on the Second World War in post-2000 Serbia. Starting from an overview of the theoretical interpretations of the relationship between media, collective memory, and culture of remembrance, the paper deals with two approaches to media analysis in the context of memory politics and culture of remembrance. The first part of the paper represents an analysis of the public reactions on the rehabilitation process of Dragoljub Mihailović in 2012, where the criteria for the time framework is the existence of a great media attention and confronting reactions in the public discourse. The subject of the analysis are the debates in media and opposition to the rehabilitation, which is defined as external and internal, encompassing the state officials and historians from the region and civil society and historians in Serbia. The goal of the second part of the paper is the analysis of positioning of media and their role in creation of collective memory and state-sanctioned politics of memory, where the daily newspapers Večernje Novosti is taken as a case study. Key words: memory politics, the Second World War, media discourses, transition, the Chetniks, Serbia, mnemonic agents

138

Dinko Gruhonjić

Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Odsek za medijske studije

UDC 321.011.5(497.1) 061.2.(497.1)

DESET GODINA REKOM-A: ISTORIJAT NAJVEĆE INICIJATIVE CIVILNOG DRUŠTVA NA POSTJUGOSLOVENSKOM PROSTORU

Sažetak: Rad pruža istorijski pregled aktivnosti organizacija civilnog društva na ini­ cijativi za fomiranje regionalne komisije za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povredama ljudskih prava počinjenim na teritoriji nekadašnje SFRJ od 1. januara 1991. do 31. decembra 2001. godine (REKOM). Obuhvaćen je desetogo­ dišnji period od pokretanja inicijative, 2005. godine, do 2015. godine. Održano je 128 lokalnih i regionalnih skupova i deset međunarodnih foruma za tranzicionu pravdu, na kojima je učestvovalo na hiljade predstavnika civilnog društva, udruženja žrtava i ne­ stalih, izbeglica, veterana, logoraša, političari, pravnici, umetnici, pisci, novinari i drugi ugledni pojedinci. U konsultacijama sa izaslanicima predsednika postjugoslovenskih država, Skupština Koalicije za REKOM usvojila je i Statut REKOM-a, koji predviđa da to bude međudržavna komisija koju treba da osnuju države nastale raspadom bivše SFRJ. Inicijativu za osnivanje REKOM-a potpisom je podržalo oko 600.000 ljudi iz cele bivše Jugoslavije. Ključna odluka koju treba da donesu političari kako bi REKOM bio formiran, međutim, još uvek nije doneta. Ključne reči: REKOM, civilno društvo, tranziciona pravda, komisija, žrtve, činjenice, pomirenje

Nevladine organizacije sa prostora bivše Jugoslavije u maju 2006. godine po­ krenule su zvanično inicijativu za osnivanje REKOM-a, odnosno Regionalne komisija za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povre­ dama ljudskih prava počinjenim na teritoriji nekadašnje SFRJ od 1. januara 1991. do 31. decembra 2001. godine.1 Ovaj rad je nastao resultant moga neposrednog novinarskog svedočenja na brojnim forumi­ ma, konferencijama, konsultacijama, javnim debatama i tribinama koje je organizovala Koalicija za REKOM, a kojima sam prisustvovao kao neposredni svedok i izveštač kojem su ljudska prava jedna od glavnih oblasti profesionalnog delovanja. Veliku pomoć u pisanju rada pružila mi je i bo­ gata arhiva REKOM-a (http://www.recom.link/sr/o-nama-sr/istorija-rekom-procesa/), pre svega kao svedočanstvo na događajima kojima nisam prisustvovao. 1

139

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Proces je zvanično započet širokom debatom o instrumentima za otkriva­ nje i kazivanje činjenica o prošlosti na Prvom regionalnom forumu za tranzici­ onu pravdu, koji su u Sarajevu organizovali beogradski Fond za humanitarno pravo (FHP), sarajevski Istraživačko-dokumentacioni centar (IDC) i zagre­ bačka Dokumenta (Documenta). Učestvovali su predstavnici nevladinih orga­ nizacija i udruženja porodica nestalih i žrtava iz postjugoslovenskih zemalja. Složili su se da ključni pincip treba da bude regionalni pristup u utvrđivanju činjenica o ratnim zločinima, uz argument da je i rat imao regionalni karakter, tako da žrtve i počinioci, u velikom broju slučajeva, ne žive u istoj državi. Koalicija nevladinih organizacija za osnivanje REKOM (Koalicija za RE­ KOM) ozvaničena je Četvrtom regionalnom forumu za tranzicionu pravdu, u oktobru 2008. godine u Prištini. Tokom naredne tri godine, Koalicija je pod­ stakla najobimniju društvenu debatu ikada organizovanu na ovim prostorima: u njoj je učestvovalo 6.700 predstavnika civilnog društva, uključujući organi­ zacije za ljudska prava, porodice žrtava i nestalih, izbeglice, veterane, logoraše, pravnike, umetnike, pisce, novinare i druge ugledne pojedince. U formi okru­ glih stolova učesnici su iznosili svoje predloge, stavove i argumente o tome zašto je neophodno formirati to regionalno, međudržavno tela za otkrivanje i javno iznošenje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povredama ljudskih prava, o žrtvama i počiniocima. Održano je 128 lokalnih i regionalnih skupova i deset međunarodnih fo­ ruma za tranzicionu pravdu. Izneti stavovi pretočeni su u Predlog Statuta RE­ KOM-a, koji je potom analizirala ekspertska grupa, formirana od izaslanika predsednika zemalja i Predsedništva Bosne i Hercegovine. Ekspertska grupa je nakon godinu dana rada, u oktobru 2014. godine, dostavila Koaliciji za RE­ KOM Izmene predloga Statuta, koji je potom i usvojen na Skupštini koalicije, novembra 2014. godine u Beogradu. Prema Predlogu Statuta, REKOM treba da bude međudržavna komisija koju treba da osnuju države nastale raspadom bivše SFRJ. Zadatak komisije bio bi da: – istraži navode o svim ratnim zločinima i drugim teškim kršenjima ljudskih prava u vezi sa ratom; – poimenično popiše sve ratne žrtve, kao i žrtve krivičnih dela u vezi sa ratom; – prikupi podatke o logorima i drugim mestima prisilnog zatvaranja; – bude nezavisna od svojih osnivača i da se finansira iz donacija.

Koalicija za REKOM pozvalaje sve države u regionu da zajedničkim osni­ vanjem komisije pokažu da shvataju koliko je to važno za istoriju i za buduć­ nost čitavog prostora bivše Jugoslavije, koje će pođednako biti prihvatljive za sve nekada sukobljene strane. 140

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Inicijativu za osnivanje REKOM-a potpisom je podržalo oko 600.000 ljudi iz cele bivše Jugoslavije.

Počeci Septembra 2005. godine deset organizacija za zaštitu ljudskih prava iz postju­ goslovenskih država, uz učešće eksperata Međunarodnog centra za tranzicio­ nu pravdu, održali su sastanak na kojem su dali punu podršku suđenjima za ratne zločine. FHP, IDC i Dokumenta tada su inicirali i raspravu o vansudskim mehanizmima za utvrđivanje i kazivanje činjenica o ratnim zločinima iz nepo­ sredne prošlosti, čiji će fokus biti na žrtvama. Prvi regionalni forum za tranzicionu pravdu održan je u Sarajevu, 5. i 6. maja 2006. godine, uz učešće oko 300 predstavnika organizacija za ljudska pra­ va i udruženja žrtava iz regiona, Suda i Tužilaštva BiH, Predsedništva BiH, Kancelarije Visokog predstavnika u BiH, Misije OEBS u BiH, međunarodnih eksperata za tranzicionu pravdu, predstavnika Haškog tribunala, kao i pred­ stavnikaparlamentarnih političkih partija u BiH. Učesnici su dali punu podršku suđenjima pred Haškim tribunalom i na­ cionalnim sudovima za ratne zločine. Oni su, međutim, ocenili da ta suđenja nisu dovoljna da bi se utvrdilečinjenice o neposrednoj prošlosti i da bi se obez­ bedila pravda za žrtve i sprečilo ponavljanje nasilja. Drugi regionalni forum o utvrđivanju istine o ratnim zločinima i sukobi­ ma organizovali su u Zagrebu 8. i 9. februara 2007. godine takođe FHP, IDC i Dokumenta, opet sa više od 300 učesnika iz postjugoslovenskih zemalja. Skuo je otvorio tadašnji predsednik Hrvatske Stjepan Mesić, koji je pružio snažnu podršku utvrđivanju činjenica na regionalnom nivou. „Suočavanje s činjenicom da su se i u vlastitom narodu činili zločini bilo je gotovo jednako bolno za neke kao i suočavanje sa samim zločinom koji je taj narod nesporno trpio. Takve teme gurale su se pod tepih, a oni koji su ih odatle izvlačili bili bi proglašavani nacionalnim izdajicama. Uvijek se postavljalo pi­ tanje zašto pisati o njihovim žrtvama kada su naše bile veće. Dok su naše žrtve bile svete, njihove su bile zaslužene. Dok smo mi patili, oni su dobili samo što ih je pripadalo“, rekao je na forumu Drago Hedl, tada novinar u međuvremenu ugašenog nedeljnika Feral tribjun (Feral Tribune) iz Splita. „Doseg počinjenih zločina je toliko veliki, okrutnost tako groteskna da je nemoguće razumeti i zalečiti sve nastale rane samo putem suda za ratne zločine“, kazala je Karla del Ponte (Carla), tadašnja glavna tužiteljka Haškog tribunala. Učesnici foruma složili su se da je apsolutni prioritet da se sačini poime­ ničan popis žrtava, kako bi se u budućnosti sprečili pokušaji preoblikovanja prošlosti i revizije istorije. Takođe, kao prioritet je označeno i da se rasvetli sudbina svih ljudi koji se i dalje vode kao nestali u ratu. 141

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

„Kad sam pronašla posmrtne ostatke djeteta, koliko je to za mene značilo i kol’ko to znači danas za mene. To je za mene smiraj. Ja odem na grob, i kad pobrišem grob, zapalim svijeću, donesem cvijeće, ja kao da sam bila kod mojeg drugog sina koji je živ i koji ima obitelj, kao da sam mojoj unučadi donijela čoko­ ladu“, ispričala je Štefica Krstić izudruženja Žrtve Domovinskog rata iz Hrvatske. „Teško je opisati osjećaj koji imate kad ulazite u Srebrenicu. U tom gradu postoji neki normalan život vidite da ljudi žive tamo, rade, susreću se, među­ tim postoji jedan osjećaj koji samo može umjetnost da pokaže, da podijeli, po­ stoji osjećaj te metafizičke jeze…”, ispričao je pozorišni reditelj Dino Mustafić iz Sarajeva. Treći regionalni forum za tranzicionu pravdu organizovali su opet FHP, IDC i Dokumenta, ovaj put u Beogradu, 11. i 12. februara 2008. godine, a i na njemu je bilo više od 300 učesnika. Na tom forumu počinje da se govori o po­ trebi osnivanja regionalnog tela za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima. Ovaj forum je značajan i po tome što je na njemu po prvi put organizovano javno slušanje žrtava. „Pružajući priliku žrtvama da govore i nama da ih slušamo, vi doprinosite izlečenju našeg društva a mislim da sva naša društva, postkonfliktna društva, ulaze, odnosno jesu još uvek u jednom procesu izlečenja i ja se nadam, zarad budućnosti, zarad naše zajedničke budućnosti, regionalne budućnosti, da će to izlečenje biti brzo“, rekao je Oliver Dulić, tadašnji predsednik Skupštine Srbije. „Mislim da nam javnog svedočenja žrtava treba i da bi to mediji trebali prenositi, da bi o tome trebali slušati zapravo najveći političari u svim zemlja­ ma, oni koji vode te države“, kazala je Ružica Spasić iz Udruženje porodica nestalih i nasilno odvedenih Srba iz Hrvatske. „Regionalno telo za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima nije zame­ na za sudove, nego instrument za efikasnije prikupljanje novih činjenica koje mogu da koriste sudskim, policijskim i tužilačkim organima“, kazala je Nataša Kandić, tadašnja izvršna direktorica FHP-a.

Prekretnica Na Regionalnim konsultacijama sa predstavnicima udruženja žrtava, žrtvama i veteranima, koje su održane 9. maja 2008. godine u Podgorici, zvanično je pokrenuta Inicijativa za osnivanje REKOM-a.2Pokretači ove Inicijative bili su Na istim konsultacijama u Podgorici formirano je i Koordinacijsko veće Inicijative za REKOM, čiji je zadatak bio da formira Koaliciju za osnivanje REKOM-a, i na nju prenese upravljanje konsultativnim procesom. Kasnije, Veće je imalo zadatak da nadzire sprovođenje odluka Skupštine Koalicije za REKOM. Koordinacijsko veće prestalo je da postoji formiranjem Regionalnog tima zagovarača u oktobru 2011. godine, čime se započelo sa pripremama za novu fazu Procesa REKOM – institucionalizaciju. 2

142

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

FHP, IDS i Dokumenta. Učesnici konsultacija podržali su Inicijativu, uvereni da će dobiti snažnu podršku udruženja porodica nestalih u svim postjugoslo­ venskim zemljama. „Regionalna komisija, fokusirana na žrtve, može da smanji prostor za laži i manipulacije. Iluzorno je i ne smijemo pasti u zamku da će bilo ko i bilo koja komisija i bilo koje tijelo uspostaviti nešto što je apsolutna istina, to je jedno­ stavno nemoguće. Ali šta možemo uraditi? Možemo smanjiti prostor neistine, možemo smanjiti prostor laži, možemo smanjiti prostor za manipulacije razne vrste“, rekao je Mirsad Tokača, direktor IDC-a. „Žrtvama je potrebno saosjećanje i solidarnost žrtava iz druge zajednice. Žr­ tve imaju potrebu da govore o svojim patnjama, nepravdi i traganju za svojima. Iako sam izgubio sina ja sam u stanju danas da pružim ruku svakom Srbinu kome se desilo nešto kao meni“, rekao je Osman Jašari iz Malog Alaša, sa Kosova. Četvrti regionalni forum za tranzicionu pravdu održan je u oktobru 2008. godine u Prištini i bio je najmasovniji skup, sa 325 učesnika. Organizovali su ga ponovoFHP, IDC i Dokumenta.3Na ovom Forumu osnovana je Koalicija za REKOM koja je – odlukom 100 nevladinih organizacija za ljudska prava, organizacija mladih i udruženja porodica nestalih i bivših logoraša – dobila zadatak da sprovede raspravu o mandatu, ciljevima i drugim elementima RE­ KOM-a. Forum je otvorio Fatmir Sejdiu, tadašnji predsednik Kosova. „Dok su slike svježe, dok postoje svjedoci, dok postoji odlučnost i želja da se kaže istina, mi to moramo raditi“, poručio je tada Vehid Šehić, predsednik Foruma građana iz Tuzle. „Sve ostaje zauvek zapisano u sudskim spisima, sve je snimljeno, nikad više niko neće moći da izmeni nijednu reč. Ali, to što svedoci kažu čuje možda 50 ljudi u sudnici, ne čuje se izvan te sudnice, niko ne može da čuje i da vidi kako izgledaju ti optuženi dok slušaju kada jedna majka govori o odvođenju svog sina“, kazala je Nataša Kandić na tribini u Vukovaru, oktobra 2008. godine. „Bez podrške vlasti nezamislivo je uspostavljanje REKOM-a. A kroz RE­ KOM na prvom mestu treba da se čuju svedočenja žrtava ratnih zločina“, ka­ zala je Vesna Teršelič na tribini u Puli, decembra 2008. godine. Peti regionalni forum za tranzicionu pravdu održan je u maju 2009. godine u Budvii okupio je više od 200 nevladinih organizacija iz svih zemalja regiona nekadašnje Jugoslavije, sa ukupno 316 učesnika. „Mi možemo da pomognemo, da pružimo podršku, ali ne možemo pre­ uzeti vlasništvo nad procesom. Proces je vaš, to je proces ovih država ovde. Istina, odgovornost i pomirenje moraju doći iz samog regiona ako se očekuje da imaju trajan efekat“, rekao je Pjer Mirel (Pierre Mirel), tadašnji direktor Odeljenja Evropske komisije za proširenje za zemlje Zapadnog Balkana. IDC je posle tog foruma istupio iz Koordinacijskog veća i odustao od daljeg angažovanja i zastupanja Inicijative za REKOM. 3

143

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Vesna Teršelič je na Skupštini koalicije za REKOM navela da, ukoliko se ovim tempom nastave suđenja za ratne zločine u državama koje su nastale ras­ padom SFRJ do 2020. godine kroz sudnice će proći svega 1.200 osumnjičenih. Prema njenim rečima, to jasno ilustruje koliko je sudska pravda nedovoljna za obezbeđivanje satisfakcije žrtvama, pošto se u regionu više od 16.000 osoba i dalje vode kao nestale. „Kažem hvala za REKOM zato što nas je naučio da saslušamo jedni dru­ ge i da pustimo suzu i za tuđu muku“, kazala je istom prilikom u Budvi Gor­ dana Đikanović, iz Udruženja porodica kidnapovanih i ubijenih na Kosovu i Metohiji. „REKOM treba da se bavi izbrisanim iz državljanstva Slovenije. Radi se o izbrisanim građanima Republike Slovenije i da shvatite kako je to veliki pro­ blem, moram vam reći da je još uvek 12.000 ljudi počišćeno iz Slovenije. Ne bih da minimalizujem teže slučajeve koji su se dogodili u Jugoslaviji, ali tražim da se i ovakva krivična dela istražuju“, rekao je predstavnik Civilne inicijative izbrisanih iz Slovenije Aleksandar Todorović, koji je umro 2014. godine. Direktor sarajevskog nedeljnika BH Dani Senad Pećanin ocenio je da je ideja REKOM-a „nemoguća misija“, s obzirom da vlasti u regionu i dalje negi­ raju ratne zločine. „Kako je moguće da negatori ratnih zločina budu partneri REKOM-a“, upitao je Pećanin na debati koja je u septembru 2009. održana u Novom Sadu. Šesti regionalni forum za tranzicionu pravduodržan je takođe u Novom Sadu, u martu 2010. godine, a na skupu je učestvovalo više od 300 predstavni­ ka organizacija i pojedinaca iz celog regiona bivše SFRJ. Otvorio ga je Vensan Dežer (Vincent Degert), tadašnji šef Delegacije Evropske komisije u Srbiji, koji je podržao inicijativu za osnivanje REKOM-a, uz ocenu da pristup tematici ratnih zločina treba da imaregionalni aspekt jer su i zločini koji su se dešavali u protekloj deceniji u ratovima na prostoru bivše SFRJ takođe imali regionalni karakter. Reditelj Želimir Žilnik rekao je na otvaranju foruma da u političkim i inte­ lektualnim elitama u državama na prostoru bivše SFRJ postoje još mnogi koji su se okoristili o ratove i koji će samim tim pokušati da zaustave inicijativu za osnivanje REKOM-a. „Bez suočavanja sa činjenicama buduće generacije će ži­ veti u konfuziji i nedoumici, a u takvoj situaciji svaka varnica ratnog huškaštva može da zapali požar“, ocenio je Žilnik. Žužana Serenčeš iz Nezavisnog društva novinara Vojvodine kazala je da je REKOM najšira inicijativa civilnog pokreta u regionu, čiji je cilj da žrtve ratova i njihove patnje postavi u centar interesovanja javnosti. „Žrtve su sve vreme skrajnute, marginalizovane. One su danas samo broj, bez imena i prezimena i to mora da se promeni“, kazala je Žužana Serenčeš na javnoj debati u Sombo­ ru, u maju 2010. godine. 144

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Sedmi Forum za tranzicionu pravdu održan je u oktobru 2010. godine u Zagrebu, a otvorio ga je predsednik Hrvatske Ivo Josipović. On je ponovio da podržava Inicijativu za REKOM. „Žrtve žude za pravdom i kod njih nema mržnje“, kazao je tadašnji predsednik Hrvatske. „Mi želimo da utvrdimo činjenice, ne želimo da menjamo lične istine jer svako ima pravo na svoju istinu. Želimo samo da dobijemo interpretacije proš­ losti koje će biti bazirane na činjenicama“, kazala je Nataša Kandić. Forum je završen zajedničkom ocenom učesnika da se delovanje buduće regionalne komisije mora zasnivati na dobrovoljnosti svedočenja žrtava, oba­ veznosti države i samostalnosti REKOM-a. U maju 2011, prilikom javnog potpisivanja podrške za REKOM, predsed­ nik Skupštine Vojvodine Šandor Egereši rekao je da je najvažnije istorijsko po­ mirenje svih naroda koji žive na postjugoslovenskom prostoru. „Uvek sam bio za dijalog i suočavanje s prošlošću, jer samo tako možemo doći do istorijskog pomirenja. U tom pogledu, inicjativu REKOM-a smatram veoma važnom“, na­ veo je Egereši. Istom prilikom, REKOM je podržao i predsednik Vlade Vojvodine Bo­ jan Pajtić. „Ljudi nisu brojevi i svaka žrtva imala je život, ljubav i nadu. Samo njihovim imenovanjem imaćemo istinu i budućnost, i zbog toga sam u ime pokrajinske vlade potpisao ovu inicijativu“, rekao je Pajtić. I predsednik Lige socijaldemokrata Vojvodine Nenad Čanak pridružio se podršci. „Dve stvari nemaju granicu, a to su istina i zagađenje. Naši prostori su zagađeni lažima i upravo zbog toga jedna zajednička akcija mora da se napravi na tu temu“, rekao je Čanak. U junu 2011. godine održan je Sedmi regionalni forum za tranzicionu pravdu u Sarajevu, koji je, za razliku od prethodnih foruma koji su bili u funk­ ciji debate o osnivanju REKOM-a, imao za cilj da sagleda i oceni rezultate procesa tranzicione pravde u regionu. „Ovo je pokušaj da proces suočavanja sa prošlošću predamo institucijama“, rekla je tada Nataša Kandić i dodala da civilno društvo može značajno da doprinese stvaranju uslova u kojima bi se odvijao proces suočavanja sa prošlošću, ali nikako ne može da vodi taj proces suočavanja sa prošlošću. Prištinski advokat i bivši visoki socijalistički funkcioner u SFRJ Azem Vlasi (Vllasi) rekao je da postoje i individualna i kolektivna krivica za ratne zločine, ali se kolektivna krivica ne može odnositi na cele narode, već na vlast. On je na skupu u Vukovaru podržao inicijativu za formiranje REKOM-a. „Ta inicijativa je važna za utvrđivanje činjenica i brojki o ratovima koji su se dogodili te zlo­ činima koji su počinjeni. Brojke su važne, ali je važno i da saznamo okolnosti pod kojima su ljudi stradali i bili ubijeni“, ocenio je Vlasi. Predsednik Udruženja boraca ratova devedesetih opštine Kikinda Zoran Kosić izjavio je da veterani ne žele više da nose pečat kolektivne krivice za 145

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

ratove na prostoru bivše SFRJ iz devedesetih godina prošlog veka. „Ne želimo da budemo kolektivni krivci, već tražimo da se imenuju individualni krivci“, rekao je Kosić na javnoj debati u Kikindi, u januaru 2012. godine. Dodao je da se veterani zalažu da se sve masovne grobnice otvore, da se žrtve identifikuju i da se ljudi dostojanstveno sahrane. Nataša Kandićoptužila je pojedine političare u regionu da pružaju otpor prema utvrđivanju činjenica o dešavanjima u ratovima devedesetih godina prošlog veka. „Oni su spremni da daju deklarativnu podršku osnivanju RE­ KOM-a, ali ne i za konkretne korake, jer smatraju da im činjenice mogu otežati ostanak na vlasti i dalju manipulaciju žrtvama“, kazala je Kandićeva na preda­ vanju u Novom Sadu u novembru 2012. godine. Deveti međunarodni forum za tranzicionu pravdu održan je u maju 2014. godine, na Jahorini, u Bosni i Hercegovini. Na forumu se govorilo o posti­ gnućima u uspostavljanju tranzicione pravde u postjugoslovenskim zemljama, iskustvu Severne Irske, pomirenju iz ugla država, religijskih zajednica, naučne zajednice, zajednice umetnika i kulturologa, organizacija civilnog društva, kao i o nasleđu Haškog tribunala u funkciji pomirenja. Deseti međunarodni forum za tranzicionu pravdu održan je u novembru 2014. godine u Beogradu, i bio je posvećen postignućima u tranzicionoj prav­ di, promociji upotrebe činjenica u umetničkim delima i slušanju glasa žrtava. Javni zagovaračKoalicije za REKOM Žarko Puhovski ocenio je da nijedno postjugoslovensko društvo nije spremno za suočavanje s prošlošću i dodao da je zato potrebno regionalno povezivanje između država, odnosno formiranje REKOM-a. „Nadam se da ćemo na kraju ipak nekako uspeti da navedemo politička rukovodstva država nastalih na prostoru bivše SFRJ da shvate da je formiranje regionalne komisije, koja bi prikupila podatke i izradila popis svih žrtva i nestalih u ratovima, u njihovom interesu, a pre svega u interesu budućih generacija… nama je važno ne samo pomirenje između zvaničnih Beograda i Zagreba ili Sarajeva, već pomirenje unutar naših društava kako bi ona mogla normalno živeti sa svojom prošlošću“, kazao je Puhovski.4 Reditelj Dino Mustafić iz Sarajeva ocenio je da je REKOM preduslov da se onemogući dalja politička manipulacija činjenicama o ratovima iz devedesetih godina prošloga veka. „Prošlost se ovde koristi kao skelet u ormaru koji će se uvek otključavati po potrebi političkih elita. Zar je moguće da se 20 godina po­ sle rata ne možemo dogovoriti da popišemo nestale i pronađemo mrtve. Kul­ tura sećanja podrazumeva proces u kojem se neguje osećaj za drugoga, da se prepozna zlo i da se stvori empatija za drugoga. Ali, kod nas se u školama uče različite istine i tako decu odgajamo za buduće konflikte ili u najmanju ruku gradimo veliku etničku distancu. Mi živimo svojevrsnu istorijsku lobotomiju“, rekao je Mustafić na konferenciji u Banjaluci, septembra 2015. godine. 4

146

Puhovski je to rekao u intervjuu ta novosadski Dnevnik, 12. jula 215. godine.

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

Refik Hodžić iz Međunarodnog centra za tranzicionu pravdu iz Njujorka ocenio je na istoj konferenciji da rat na prostoru bivše Jugoslavije „u stvari nije stao“. „Ovde uopšte ne mora da dođe do suočavanja s prošlošću, tim prije ako ne postoji politički projekat suočavanja s prošlošću. U BiH je i dalje na delu koncept razdvajanja naroda. On se u ovom trenutku odvija kroz bitku o narativu šta se u stvari dogodilo. Vrlo aktivno se radi na tome da se izbriše bilo šta što je zajedničko za narode koji žive u BiH, a glavna ciljna grupa tog rata za istinu su mladi“, rekao je Hodžić.

Statut REKOM-a U martu 2011. godine Koalicija za REKOM je na svojoj skupštini u Beogradu usvojila Predlog statuta REKOM-a, koji je pripremila Radna grupa Koalicije za REKOM, na osnovu predloga i preporuka učesnika konsultativnog procesa i analize statuta uspešnih komisija za istinu, i zakonodavstava parlamentarnih i istražnih komisija u postjugoslovenskim zemljama. Predlog Statuta upućen je predsednicima svih postjugoslovenskih država, sa molbom da imenuju lične izaslanike koji će biti zaduženi da daju sugestije na Statut. Od januara do juna 2013. godine predsednik Hrvatske Ivo Josipović ime­ novao je Zlatu Đurđević, redovnu profesoricu na Pravnom fakultetu u Za­ grebu, za svoju izaslanicu za REKOM. Predsednik Makedonije Đorđe Ivanov imenovao je Lubena Arnaudoskog, zamenika generalnog sekretara za pravne i organizacione poslove u svom kabinetu. Predsednik Crne Gore Filip Vuja­ nović imenovao je Sonju TomovićŠundić, dekanicu Fakulteta političkih nauka u Podgorici i ličnu savetnicu za manjinska i ljudska prava. Predsednica Koso­ va Atifete Jahjaga imenovala je Selima Selimija, svog pravnog savetnika. Član Predsedništva BiH Željko Komšić imenovao je Gorana Mihaljevića, pravnika, oficira za vezu sa Haškim tribunalom. Član Predsedništva BiH Bakir Izetbe­ gović imenovao je Aljošu Čamparu, pravnika, dogradonačelnika Sarajeva, za svog izaslanika. Predsednik Srbije Tomislav Nikolić imenovao je Sinišu Važića, sudiju Apelacionog suda u Beogradu za svog izaslanika. Predsednik Slovenije Borut Pahor i treći član Predsedništva BiH, Nebojša Radmanović, nisu ime­ novali izaslanike za REKOM. Pahor je odgovorio da je pitanje REKOM-a u nadležnosti Vlade Slovenije, dok Radmanovićnikada nije odgovorio na dopise i javno obraćanje Koalicije za REKOM za imenovanje izaslanika za REKOM. Regionalna ekspertska grupa za REKOM počela je sa radom u septembru 2013. godine i u njenom sastavu su bili lični izaslanici predsednika država re­ giona. Njihov zadatak, koji je formulisao predsednik Hrvatske Ivo Josipović, bila je analiza Predloga statuta REKOM-a iz ugla ustavnih, pravnih i političkih mogućnosti za osnivanje REKOM, u svakoj zemlji pojedinačno. U radu Regi­ onalne ekspertske grupe, u ime Koalicije za REKOM i javnih zagovarača, uče­ 147

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

stvovali su Midhat Izmirlija, član Radne grupe Koalicije za REKOM za Statut, i Nataša Kandić, koordinatorka procesa REKOM. Izaslanici su održali ukupno četiri sastanka, dva 2013. godine i još dva sa­ stanka 2014. Doneli su odluku da se konsultuju sa predsednicima/članovima Predsedništva BiH o „periodu i području istraživanja“ komisije, pre nego što im upute finalni dokument izmena na pregled i odlučivanje. Izaslanici za RE­ KOM okončali su svoj mandat u oktobru 2014. godine, a izmene Predloga sta­ tuta REKOM-a koje su predložili, Koalicija za REKOM je usvojila na Skupštini, u novembru iste godine. U decembru 2014. godine Koalicija za REKOM je uputila pismo predsed­ nicima/članovima Predsedništva BiH, podsećajući ih da je Skupština podr­ žala Izmene Statuta REKOM-a, čime su stvoreni uslovi za novi korak prema osnivanju Regionalne komisije za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povredama ljudskih prava u ratovima na teritoriji bivše Jugo­ slavije – REKOM.

Podrška REKOM-u Na festivalu Egzit (Exit) u Novom Sadu, jula 2009. godine, u okviru društve­ nog programa, promovisana je Koalicija nevladinih organizacija i pojedinaca koji se zalažu za osnivanje REKOM-a. U junu 2010. godine započeta je regionalna medijska promocija Inicijative REKOM, pod nazivom „Zašto REKOM“, istovremeno u Banjaluci, Beogradu, Podgorici, Prištini, Sarajevu i Zagrebu. U aprilu 2011. godine pokrenuta je peticija za podršku REKOM-u i za de­ vet nedelja, koliko je trajala kampanja, prikupljeno je 545.000 potpisa građana. U Bosni i Hercegovini prikupljeno je 122.540 potpisa podrške, u Hrvatskoj 19.674, u Crnoj Gori 31.060, u Srbiji 254.625, u Sloveniji 5.346, u Makedoniji 10.069 potpisa, na Kosovu 100.566. U oktobru 2011. godine 155 umetnika i intelektualaca sa prostora bivše Ju­ goslavije uputili su pismo podrške Inicijativi za osnivanje REKOM-a, na adre­ se predsednika i članova predsedništva zemalja-naslednica bivše Jugoslavije. U istom mesecu formiran je i regionalni tim javnih zagovarača (RTJZ), koji do danas čine: Zdravko Grebo, profesor na Pravnom fakultetu u Sarajevu, Dino Mustafić, pozorišni reditelj, i novinarka Dženana Karup-Druško (BiH), Žarko Puhovski, profesor na Filozofskom fakultetu u Zagrebu (Hrvatska), no­ vinar Adriatik Kelmendi (Kosovo), novinar Dragoljub Vuković (Crna Gora), novinar Dinko Gruhonjić i aktivistkinja za ljudska prava, Nataša Kandić (Srbi­ ja) i prof. dr Židas Daskalovski (Makedonija).5 Biljana Vankovska, profesorica na Filozofskom fakultetu u Skoplju (Makedonija) podnela je ostavku na člantvo u RTZJ u novembru 2013, jer je smatrala da nije postigla adekvatan uspeh u 5

148

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

U istom mesecu iste godine, Evropska komisija je objavila dokument Strategija proširenja i glavni izazovi 2011–2012 za region bivše SFRJ, i u odeljku 2.3 navela Inicijativu REKOM kao izuzetno značajnu za proces regionalnog pomi­ renja. Takođe, u pratećim izveštajima o napretku za Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Makedoniju, Crnu Goru i Kosovo, EK je istakla podršku Inicijativi za REKOM kao integralnom delu procesa evropskih integracija tih zemalja.6 Kancelarija Visokog komesara za ljudska prava Ujedinjenih nacija i Pro­ gram za razvoj (UNDP) u novembru 2011. godine podržali su Inicijativu za osnivanje REKOM-a. Evropski parlament je u martu 2012. godine usvojio Rezoluciju o napretku Srbije, dokument koji je pripremio slovenački poslanik Jelko Kacin, u kojoj se izražava podrška Inicijativi REKOM u cilju da i dalje pokreće i usmerava pro­ ces pomirenja na celom Zapadnom Balkanu. U septembru iste godine organizovana je akcija „REKOM za budućnost“, u Zagrebu, Prištini, Beogradu, Sarajevu, Podgorici, Ljubljani i Skoplju. Cilj je bio podsećanje predsednika ili članova predsedništva država u regionu na či­ njenicu da osnivanje REKOM-a zavisi od njihove odluke. Po uzoru na akcije kakve sprovodi Amnesti internešnel (Amnesty International), organizovane su akcije slanja razglednica na adrese regionalnih predsedništava, sa kratkom porukom podsećanja na već iskazanu podršku osnivanju REKOM-a, i na to da je „došlo vreme za korak dalje“. U oktobru je održana akcija REKOM za budućnost mladih, kojom su bili obuhvaćeni Banja Luka, Sarajevo, Priština, Zagreb, Beograd, Ljubljana, Pod­ gorica, Skoplje.

Konsultativni proces o osnivanju REKOM-a7 Pored deset Foruma o tranzicionoj pravdi, u okviru procesa REKOM od 2006. do 2011. godine održano je i 128 konsultacija, u kojima je učestvovalo 6187 aktivista organizacija za ljudska prava, organizacija mladih, udruženja poro­ dica žrtava, logoraša, veterana, umetnika, nastavnika, političara, predstavnika crkava i verskih zajednica, i drugih grupa i udruženja civilnog društva iz svih država naslednica nekadašnje SFRJ. Konsultativni proces se odvijao u formi lokalnih, nacionalnih i regionalnih debata (javnih konsultacija) u manjim gru­ pama, i rasprava u okviru foruma, sa 200 do 300 učesnika. javnom zagovaranju u Makedoniji. Novinar Igor Mekina (Slovenija) prestao je sa aktivnostima u RTJZ i u Inicijativi REKOM u januaru 2014. 6 Evropska komisija je i u izveštaju o napretku Srbije u procesu evrointegracija za 2013. godinu navela da nastavlja sa podrškom Procesu REKOM. U dokumentu Strategija proširenja i ključni izazovi 2013 -2014, EK je pozdravila prvi sastanak izaslanika predsednika država za REKOM. 7 Pregled svih konsultacija moguće je pronaći na sledećoj internetskoj adresi: http://www. recom.link/sr/115677–2/ 149

Dubravka Valić - Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić (prir.)

Konsultativni proces bio je osmišljen kao javna platforma za glas žrtava i civilnih grupa o teškom nasleđu prošlosti; kao aktivno zagovaranje i pridobi­ janje široke javnosti i vlasti za osnivanje REKOM-a; kao komunikacijski kanal za izgradnju Predloga statuta REKOM-a. Konsultativni proces imao je tri faze: – rasprava o potrebama i očekivanjima žrtava u odnosu na teško nasleđe prošlosti i o vansudskim mehanizmima za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima; – predlozi, mišljenja i preporuke o modelu REKOM-a; – diskusija o Nacrtu Statuta REKOM-a koji je, na osnovu predloga, mišljenja i pre­ poruka učesnika konsultativnog procesa i rešenja uspešnih komisija za istinu, sači­ nila Grupa eksperata Koalicije za REKOM.

Do kraja 2014. godine, Koalicija za REKOM brojala je više od 2.050 ne­ vladinih organizacija i pojedinaca. Svi oni su se okupili oko istog stava: je­ dino zajednički, regionalni pristup utvrđivanju činjenica može da osigura sveobuhvatno istorijsko svedočanstvo o tome šta se dogodilo u prošlosti. Bilo je žučnih rasprava, strahovanja da su neki stavovi nepomirljivi, ali je ipak du­ gogodišnji zajednički rad omogućio da se kompromisno dođe do zajedničkog dokumenta, Predloga Statuta REKOM.

Danas Koalicijom za REKOM danas upravlja Skupština članova i članica Koalicije. Tehničku i stručnu podršku Koaliciji pruža Regionalni savet, kojim rukovo­ di koordinatorka procesa REKOM Nataša Kandić, a u čijem su sastavu pred­ stavnici deset nevladinih organizacija iz postjugoslovenskih zemalja, koje su i partnerske organizacije na projektu REKOM: Fond za humanitarno pravo (Sr­ bija), Inicijativa mladih za ljudska prava u Srbiji, Inicijativa mladih za ljudska prava u Hrvatskoj, Udruženje za tranzicionu pravdu, odgovornost i sjećanje u BiH, Centar za demokratiju i tranzicionu pravdu (BiH), Fond za humanitar­ no pravo Kosovo, Centar za građansko obrazovanje (Crna Gora), Centar za istraživanje i kreiranje politika (Makedonija), i Centar za istraživanje religije, politike i društva (Srbija). Summary: The work provides a historical overview of the activities of civil society organizations on the initiative of forming regional fact-finding commission on war crimes and other serious violations of human rights committed in the former Yugo­ slavia since 1 January 1991 to 31 December 2001 (RECOM). Also included a tenyear period since the launch of the initiative in 2005 to 2015. NGO’s organized 128 local and regional conferences and ten international forums for transitional justice, 150

MEDIJI, RELIGIJA, NACIONALIZAM I TRANZICIONA PRAVDA

attended by thousands of representatives of civil society organizations, associations of victims and missing persons, refugees, veterans, detainees, politicians, lawyers, art­ ists, writers, journalists and other prominent individuals. In consultation with envoys of the presidents of post-Yugoslav states, the Assembly of the Coalition for RECOM adopted the Statute of RECOM, which provides that it is an intergovernmental com­ mission to be set up to countries of former Yugoslavia. Initiative for RECOM signature is supported by about 600,000 people from all over the region. The key decision still is on the politicians who need to sign an agreement as conditio sine qua non for RECOM to be formed. Keywords: RECOM, civil society, transitional justice, commission, victims, facts, rec­ onciliation

151

Izdavači Centar za istraživanje religije, politike i društva, Novi Sad www.cirpd.edu.rs ● [email protected] Odsek za medije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu [email protected] Za izdavača Nikola Knežević Recenzenti Prof. dr Dubravka Valić-Nedeljković Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu

Doc. dr Dejan Pralica

Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu

Doc. dr Jelena Kleut

Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu

Doc. dr Zlatiborka Popov-Momčinović

Filozofski fakultet, Univerzitet u Istočnom Sarajevu

Doc. dr Srđan Sremac

Vrije Universiteit Amsterdam

Prof. dr Davor Džalto

American University in Rome

Dr Nikola Knezević

Centar za istraživanje religije, politike i društva, Novi Sad

Priredili Dubravka Valić-Nedeljković, Nikola Knežević, Srđan Sremac i Dinko Gruhonjić Priprema Bernar Priprema Topolino štampa Korice CIRPD Zbornik je objavljen u okviru edukacionog programa Uloga Reli­gije u pomirenju i Tranzicionoj pravdi, pod pokriviteljstvom Na­cionalne za­ dužbine za demokratiju – NED.