Martin Jay-Adorno-Cev. Unsal Oskay.pdf

DER YAYINLARI: 290

MARTIN JAY

yev. Ünsal

OSKAY

DER YAYINEVİ Molla Fenari Sokak Der Han 40-42 344 1 0 Cağaloğlu - ISTANBUL Tel: (02 1 2) 527 0 1 65 - (021 2) 511 51 90 Fax: (02 1 2) 5 1 1 47 76 •

YAYIN NO: 290 •

Bası m : Kardeşler Matbaası Topkapı- İ STAN BUL •

ISBN 975-353-220-2 •

©DER YAYINEVI - 200 1

Copyright ©

Bu

kitab ı n,

Türkiye'de

yayın

hakları

Der

Yayınevi'ne aittir. Her hakkı saklıdır. Yayınevimizden yazılı izin alı nmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz. Hiçbir şekilde kopya edilemez, fotokopi, faksimile çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.

veya

başka

bir

şekilde

Güzel tek hir tümceyi. tek hir düşünceyi Közden kaç·ırmayan: hunlarm toplumda hir an önce bilinir hale gelmesi İO. \

zit(f' nitelikte olduğunu kabul etmeyen; göstermenin bir niyet olmaksızm yapildığım söyleyen/erin görüşle­ rine karşı çıkan; düşüncelerini yazdı olarak ifade etti­ ği metinlerinde asil önemli olanm heterojen frag­ manlarm içerikleri olduğunu vurgulayabilmiş bir dü­ şünürdü. Gerçekten de. bugünkü deconstruction hare­ ketinin ele aldığı bütün önemli konular Adorno 'mm çalişmalarmda uzun uzadıya. hem de derinliğine ele . lx a/mmış bulunmakıadır. .

Adorno

ile

yapısalcılık

sonrası

(post-

structuralism) arasındaki yakı nlık, gerçekten de, rast­ lantı sonucu bulunabilmiş paralelliklerden çok daha ileri noktalara varmaktadır. örneğin, Walter Benjamin'ir:ı bu akımla daha köklü tarihsel ilişkilerinin olması bu görü­ şümüzü doğrulamaktadır. 1 930'1arda Paris'te mültecilik günlerini

yaşayan

Walter Benjamin Gol/ege de Sociologie 'deki George Bataille, Pierre Klossowski, Roger Caillois ve Michel Leiris'in başın ı çektiği proto­ deconstructionist çevrece bilinen, tanı nan biriydi . Bu düşünürler Benjamin'in üzerinde durduğu, sorunların çoğunu kendileri için de ilgi çekici bulmaktaydı 29 . Adorno'nun düşüncesinin gelişiminde önemli rolü olan Benjamin'in temel nitelikteki allegori teorisi, kuşkusuz, kefaretçi moment'inden yoksunlaşmış bir biçimde, deconstructionism içinde de geniş yankılar uyand ırmış bulunuyordu. Bu nedenle, Jacques Derrida'nı n oturup Benjamin üzerine olumlu bir makale yazması na; çok açı k bir dille olmasa da, Benjamin'in düşünceleriyle kendi düşünceleri arası nda (buna bağlı olarak da, on­ larla Adorno arası nda da) bulunan paralellikleri kabul etmesine şaşmamak gerekiyor3° . 17

Adorno'da deconstructionist beklentilerin varlığını gösteren en önemli argüman, onun da Nietzsche'den birçok ortaklaşa düşünceler alması; deconstructionisf ler gibi, Adorno'nun da, birçok değerlendirmelerinde bu ögeleri kullanmı ş olmas ı d ı r. 3 1 Nietzsche'yi faşizme çok yakın irrasyonel bir düşünür sayan Lukacs'ı izleyen birçok Marxist'ten farklı bir biçimde Adorno kitle kültü­ rünü çok acı bir dille eleştirdiği, geleneksel metafiziğin çöküp tükendiğini apaçık ortaya serdiği ve Aydınlan­ manın bulanık diyalektiğinin birçok yanların ı fark edip gösterebildiği için Nietzsche'ye büyük saygı duymak­ taydı . Nietzsche'yi değersiz kılmak için girişilmiş bu kurnazlıkları yanıtlandı rmak istercesine, Adorno, "Dü­ şünce, nihilizm olduğu söylenerek gözden düşürülmek istenen şeyleri savunmakla onur kazanacaktır"32 de­ m iştir. Şüphesiz, Adorno'nun Marxistliği için dahi Nietzsche'nin sevimsiz birçok yanları vard ı . Üstelik, Adorno'nun kötümser kC :türel mandarenliği bir "teslimi­ yetçilik biliminden" çok, bir "melankoli biliminden"33 ya­ nayd ı . Fakat, bütün bunlara rağmen , Nietzsche'nin düşüncesindeki sarsıcı eleştirel enerjiye her zaman için saygı duymuştur Adorno. Bunun sonucu olarak da, Nietzsche'nin çağdaşı birçok Fransız izleyicisinin (mü­ ridinin) tersine, Adorno hiçbir zaman "dil'in kendi ha­ pishanesine" düşmemiş, hakikati aradığını söyleyerek mağrur bir edayla ortalı kta dolaşmamış; ama, gene de, onlardan çok daha önce post-structuralisflerin öner­ melerinden çoğunu bulmuş ve ifade etmiştir. Michel

Foucaulfnun da teslim ettiği gibi,34 disipline edici ve hapishaneye dönüşmüş modern topluma (post­ structuralistlerin) yönelttiği eleştiriler ile, Adorno'nun "yönetim altına alınmış dünya" konsepti arası nda çok büyük benzerlikler vardır. 18

Bugün artık açı kça gördüğümüz üzere Adorno'nun entelektüel kariyerinin oluşturucu öğeleri Marxizminin yaratıcı ener1ısının, estetik B atı modernizmin, mandarenlere özgü kültürel düş kırıklığı­ nın, Yahudi insanı n ı n kendini tanımlama tarzının ve deconstructionism'in görüşlerine ön gelen görüşlerin meydana getirdiği bir yıldız kümeleniminden oluşmak­ tadı r. Kimi zaman ve kimi ruh hallerinde bu entelektüel öğelerden biri diğerlerinden daha önde gibi görünse de, Adorno'nun düşüncelerinin bütün bu öğelerin kendi aralarında yarattığı gerilimli birlikten oluştuğunu kabul etmemiz daha doğru olacaktır. Bu nedenle, bazı yo­ rumcuları n yaptığı gibi, Adorno'nun Marxist görünmeye çalışan bir kültürel mandaren ya da edebiyatta öncülük etmiş (avant la lettre) bir diconstructionist olduğ�nu söylememiz yanlış olacaktır. Böyle bir değerlendirmeye saplanmak yerine, Adorno'nun yaklaş ı m ı n ı n temelleri­ ne kadar inmemiz ve onun bütün bu yaklaşı mların ke­ sişme noktası nda yer alan bir düşünür olduğunu gör­ memiz daha doğru olacaktır. Tikel varlıkları n ı koruya­ bilen bireylerin gerekliliğini ve böylesi bir bireyciliğin değerini her zaman savunmuştur Adorno. Fakat, hiçbir zaman, bu ayrı bireylerin üst üste gelen, çakışan, hatta çoğu kez birbiriyle çelişkin ilişkilerin ve bu ilişkilerin taşıdığı içeriğin bir ürünü olduğunu gözden kaçırmaya. cak kadar da diyalektik düşünebilmiştir. Bu nedenle, Adorno'nun düşünür kimliğinin önümüze koyduğu öz­ g ün görüngüyü gücümüzün yettiğince anlatı p açıklaya­ bil mek için, onu yazdığı ve söylediği şeyler arası nda bir uyum varm ış gibi göstermek yerine, düşüncelerindeki çözüme ulaşamamışlığın yarattığı gerilimleriyle değer­ le ndirmemiz gerekecektir.

19

Gerçekten de, yukanda sözünü ettiğimiz "güçlerin" ya da yıldız kümeleni minin yıldızlarının kendi içlerinde ve psikanaliz gibi bunlara ekleyebileceğimiz diğer dü­ şünsel öğelerin içlerinde, Adomo'yu daha iyi anlamamızı sağlayacak, çok daha incelikli başka birçok çatışkın yanlar ve bunların yarattığı itkiler bulmamız da müm­ kündür. Fakat Adomo'nun bir yıldız kümelenimi şeklin­ deki

düşüncesini

değerlendirmekte

kullanacağımız

yöntemlerin nasıl daha gelişkin duruma getirilebileceği üzerinde durmaktan ve onu karşılıklı olarak çekişen her biri uzmanlaşmış ayrı ayrı enerji alanlarında tek tek ko­ numlamaya

çalı şmaktansa,

incelememizin

ağırlığını

başka bir yöne çevirip, Adorno'yu, kendisini neyi ve na­ sıl anlatmı şsa öyle görmemiz ve öyle anlatmamız daha doğru olacaktır. Bu nedenle, kitabımızda, onun hayatı ile ilgili kısa bir bilgilenmeden sonra. çalışmalarına temel teşkıl eden felsefi görüşlerini gözden geçirecek; daha sonra da bu felsefi temelin onun toplumsal, psikolojik ve kültürel konuları irdeleyişini nasıl etkilemiş bulunduğunu incelemeye çalışacağız.

20

1. Örselenmiş Bir Hayat

'Das Leben lebt nicht.' 1 FERDINAND K Ü RNBERGER

Adorno'nun, Suhrkam p Verlag Yayınevi ta �afın­ dan onun kitapların ı n tanıtım ı nda sık sık kullanı lan, kişiliğini ve bütün bir yaşam öyküsünü çok anlamlı bir biçimde yansıtan ünlü bir fotoğrafı vardır. Orta yaşları­ nın sonlarında çekilmiş bu fotoğrafında Adorno yüzünü sola döndürmüştür. Işık başın ı n yalnızca ön tarafına düşmüştür ve bir kulağı görünür kısmen . Alnının

az

yukarısından çekilmiş bu fotoğrafta bütün dikkatimiz onun yüzündeki hüzünde toplanır. Dudakları aşağıya kıvrı mlı, incecik bir açıklı k ağzında, kurumuş gibi. Re­ simde görebildiğimiz ışık düşmüş tek gözü, onun, kendi içini dinleyen bakışların ı yansıtmaktadır. Başın ı n göl­ gelenmiş arka kısmı ise hüzünlü düşüncelerinde yitip gitmiş gibidir. Kimi zaman d iğer fotoğraflarında gördü­ ğümüz gözlükleri yoktur. Kendini dinlemektedir, artık hiçbir şeye kapılmıyormuş g ibidir. Resmin bir tüm ola­ rak bizde bıraktığı etki çok güçlüdür. Adorno'nun yete­ rin ce anlatı lmamış kendi zamanının dehşetinin oluştur21

duğu kederi dizginlemeye, kendi içinde dinginleştirme­ ye çalıştığını düşündürür. Adorno'nun "örselenmiş bir hayattan

kaynaklanan

düşünceleri"nin

oluşturduğu

"melankoli bilimi" yüzünün bu görünümünde ifadesini bulmuş gibidir. Onun ömrü boyunca yorumlamaya, anlatmaya çalıştığı sosyal fizyognomi kendi özgün çeh­ resinde

yansımıştır.

Tıpkı ,

bir

zamanlar

Samuel

Beckett'in çehresi için yazdığı gibi, "Gözyaşları mız ne denli aksa da yüzümüzden zırh ı eritip iz bı rakamaz, yalnızca çehremizdir onları ele veren, göz yaşlarım ızın kuruyup geçtiğini sandığımız"2 • 1 1 Eylül 1903 günü Frankfurt am Main'da doğdu­ ğunda Theodor Ludwig Wiesengrundun bir gün bu denli hüzünlü bir hayat yaşayacağı olası bile değilmiş gibi görünüyordu. Adorno zengin, dinini değiştirip Al­ manlaşmı ş bir Yahudi

olan şarap tüccarı

Oscar Wiesengrund ile, eski bir Cenova'lı aileden gelen Kor­

sika doğumlu eşi Maria Calvelli-Adorno'nun tek çocuk­ ları ydı . Genç "Teddie"nin çocukluk yılları , ailesi, gerek ekonomik yönden, gerekse kültürel yönden Birinci Dünya Savaşı öncesindeki yıllarda ancak üst-burjuvazi arası nda bulunabilecek kadar rahat ve güvenliydi. Her yönüyle çocukluğu, anılarıyla hayatının sonraki yılla­ rında karşılaşacağı düş kırıklıkların ı yargılayacağı bir mutluluk dönemi olmuştur. Babası bir anlamda biraz uzak bir baba idi. Ama, Adorno'yu otuz yedi yaşı nday­ ken doğuran annesi ona, geç yaşlarda çocuk sahibi olmuş çoğu kadı nlar gibi, çok yakın bir ilgi göstermiştir. Annesi ve annesinin aile ile birlikte yaşayan hiç evlen­ memiş kız kardeşi Agathe, Adorno'ya ilk yaşları ndan itibaren hayatı boyunca sürecek bir müzik sevgisi aşı­ lamı şlard ı r. Agathe ve Maria Calvellller iki kız kardeş 22

olarak, iyi yetişmiş müzisyendiler. Annesi profesyone l bir ses sanatçısı, teyzesi ise ünlü soprano Adelina Pa ttlye birçok resitallerinde eşlik etmiş iyi bir piya nistti . Adorno, Paul Hindemith'in de hocası olan Bernhard Sekles ten piyano dersleri almıştı . Yıllar sonra, Thomas '

Mann' ı , Beethoven'in çalı nması gerçekten güç olan Opus 1 1 1 Sonat'ını icrasıyla büyüleyecek kadar iyi bir piyanistti Adorno. Müzikteki ve entelektüel alandaki ilk eğitimi ve yetkinliği ile kendisini iki alanda geliştirmesi için çevresi onu hep teşvik etmiştir. On beş yaşı ndayken, aile dostları

olan ve Adomo'dan on dört yaş büyük

Siegfried Kracauer'in öncülüğünde Alman klasik felse­ fesi üzerinde çalı şmaya; haftada bir gün Kant' ı n birinci · Critique'ini okumaya başlamı ştı. Kısa süre sonra, Adorno, Weimar Almanya's ı n ı n en önemli kültür kritik­ çisi ve önde gelen fil m teorisyeni olan Kracauer'den felsefe metinlerini tarihsel ve toplumsal gerçeklerin belgeleri olarak açı mlamayı öğrenmiştir. Bunun yanı sıra , bu metinlerde örtük bir biçimde yer alan insanın çektiği, yaşadığı acılara; yani, idealist düşünce sis­ temlerinin çekilen acı ların Tanrısal bir sı nav, bir lütuf olduğunu ileri sürerek transfigüre etmeye çalıştığ ı , ama bunu tam olarak hiçbir zaman başaramadığı acı lara karşı derinlikli bir duyarlı k kazanmıştır. Sonraki yıllarda Adorno ile Kracauer arasındaki dostlukta birçok gergin­ likler3 olmuşsa da, bu ilk hocası n ı n anti-idealist ve mikrolojik kültür kritiği anlayışının etkileri onun bütün entelektüel hayatı boyunca varl ı ğ ı n ı sürdürmüştür. 1 92 1

yılında

Adorno

Frankfurt'taki

Kaiser

Wilhelm Jimnazyumunu bitirmiş, kentin yeni kurulan ve 23

birçok yönden yenilikçi o lan Johann Wolfgang Goethe ü niversitesine başlamıştır. Biri Dışavurumculuk üzeri­ ne, biri de kendi piyano hocasıyla4 birlikte yazdığı bir opera üzerine yayınlanmış iki makalenin yazarı olarak başladığı bu üniversitede, daha çok, felsefe, toplumbi­ lim , psikoloji ve müzikle ilgili dersler almış; üç yıl sonra, 1 924'de, daha yirmi bir yaşı ndayken felsefe doktoru olmuştur. Adorno doktora tezini ortodoks olmayan bir yeni - Kantçı düşünür Hans Cornelius'un yönetiminde yazmı ştır. Cornelius meslek hayatın ı n ilk yılları nda Mach'ın

empirio-criticism' iyle ve

( İ sviçreli

Richard)

Avenarius ile ilgilenerek dikkatleri çekmiş; bu arada materyalizmi savunan Lenin'in de hışmına uğramış bir bilim adamı yd ı . Bununla beraber, Cornelius, Weimar Cumhuriyetinde yetişen ve karşıtları olan Marxistlerden farklı , materyalist olmayan bir solcuydu . Politik yakın­ l ı kları , çevresel ilişkileri henüz güçlenmemiş bulunan Adorno, Lenin'in eleştirilerini bir yana bı rakmakta fazla bir güçlük çekmeden, doktora tezini Cornelius ile, o günlerde herkesin i lgisini çeken Edmund Husserl'in fenomonolojisi 5 üzerine yazmaya başlamı ştır. Adorno'nun 1 922 y ı l ı nda Cornelius'un Husserl ü­ zerine yaptığı seminerlerinde tanı ştığı Max H orkheimer de Lenin'in bu eleştirilerinden etkilenmemiştir. Adorno' dan hiç de geri kalmayan bir aile ortamı ndan gelen babası Stuttgart'l ı zengin bir Yahudi tekstil fabrikatö­ rüydü - Horkheimer de, savaşın öncesindeki yıllarda çoğu burjuva çocukları n ı n i lgisini çeken ve etik yanı ağ ır basan özgürlükçü bir sosyalizmden yanaydı . Ya­ yınlanmamış birkaç novella'nın6 yazarı olan Horkheimer de, Adorno ile ortaklaşa, aynı estetik ilgilenimler içindeydi. Ve yeni arkadaşı gibi, önceleri, 24

ikisinin de hocaları olan Adhemar Gelb'in savunduğu Gestaltçı psikoloji anlayışı yönünde olmak üzere psi­ , kolojiye karşı büyük bir ilgi duyuyordu. Daha sonraları

ise, Gestaltçılığı aşıp psikanalize ilgi duymaya başla­ mıştı. Horkheimer, Adomo'dan sekiz yaş büyüktü. Ama ikisinin arasında kısa sürede başlayan entelektüel or­ tak çalışma anlayışı yaklaşık yarım yüzyıl sürebilmiştir.

Onların yaşadığı yüzyılda bu denli yaratıcı ve üretken başka bir dostluk örneği bulabilmek güçtür. Üniversiteyi

bitirmesinden

kısa

·

süre

önce

Adomo, Alban Berg'in yeni operası Wozzeck'ten par­ çaların icra edildiği bir konsere gitmiş ve bu operadaki olağanüstü gücü hiç gecikmeden fark edebilmiştir. Wozzeck'ten parçaları icra eden ve hem Adono'nun hem de Berg'in dostu olan arkadaşının aracılığı ile Berg ile buluşup tanışan Adorno, Berg'i kendisini Viya­ na'da öğrenci olarak kabule ikna etmiştir. Ocak 1925'te Viyana'ya gelen Adorno burada Arnold Schoenberg'in etrafındaki yenilikçi besteciler çevresine girmiştir. Bu çevrenin tartışmalara yol açan "yeni müzik"leri o sıralar atonal müzik aşamasını geride bırakarak on iki ton dizilenimine yönelmiş bulunuyordu. Adorno, özellikle Schoenberg'in ve izleyicilerinin erken dönem "dışa vurumculuğuna" yakınlık duymaktaydı. Bu müzik anla­ yışını, ilk olarak, Viyana da yayınlanan

Anbruch ve Pult

und Taktstock gazetelerindeki katkılarıyla başlayan ve birbirini izleyen birçok makale ve kitabında bütün ha­ yatı boyunca tartışmış, incelemiş ve savunmuştur. Mü­ ziğin dışavurumcu yanından çok, bilişsel (cognitive) boyutuna önem veren Adorno, bununla birlikte, dışavu­ rumcu atonaliteyi bestecinin duygusal (emotional) öz­ nelliğinin ürünü olduğu için kabullenmiş değildir. Tersi25

ne, Adorno bu müzik anlayışını müziğin kendi içinde nesnel olarak içkin bulunan eğilimlerin; yani, karmaşık ve dolaylı yöntem ve yollarla toplumsal yönsemeleri pekala ortaya konulabilecek olan eğilimlerin bir gelişimi saymıştır. Schoenberg'in altmışıncı yaş günü için ya­ zılan ve "Diyalektik Besteci"7 başlıklı daha sonraki bir makalesinde ise Adorno, Schoenberg'i burjuva tonalite ilkesini reddettiği için ve tıpkı diyalektik düşüncenin burjuva iktisadının sözde - doğalcılığının (pseudo­ naturalism) içyüzünü ortaya koyuşu gibi tonalite anlayı­ şının doğallık iddiasının asılsızlığını teşhir ettiği için olumlu karşılamıştır. Adorno'nun, bu "yeni müzik"i böyle felsefi temelli terimlerle yorumlayışı, ne var ki, Viyana'daki hocalarının gözünde ona pek bir şey kazandırmamıştır. Arkadaşı Ernst Krenel