Manastiri PDF

Srpske svetinje u Svetoj zemlji

Istorija Srpske pravoslavne crkve (arhimandrita Nićifora Dučića) Od mnogoboštva do hrišćanstva Srbi, kad su se nastanili na Balkanskom poluostrvu, bili su mnogobošci; vjerovali su u dvojstvo, tj., u bijeloga i crnoga boga, od kojih potiču svi drugi bogovi i upravljaju svijetom: jedni su dobro, drugi zlo. Njima su se klanjali, žrtve prinosili i molili kao i svi drugi Sloveni Prvi je period istorije Srpske crkve s početka dosta prazan i taman. U njemu ćemo govoriti: o mnogoboštvu u Srba; njihnom krštenju i primanju hrišćanske vjere i nauke; službi u Srpskoj crkvi na staroslovenskom (docnije srpskoslovenskom) jeziku; njezinoj podvrženosti pod istočnu i zapadnu hrišćansku crkvu do 1219. god.; ustanovi arhiepiskopije Justinijane prve; srpske prve episkopije u Raškoj; bugarske prve arhiepiskopije; prve i druge patrijaršije; razvoju hrišćanske crkve na istočnu i zapadnu; ustanovi arhiepiskopije ohridske; Srpskoj crkvi u Humu, Bosni i Zeti; spljetskoj barskoj katoličkoj arhiepiskopiji; jeresima iz kojih je postala bogumilska jeres; njezinu postanku i učenju u Bugarskoj i Maćedoniji; njezinu pojavu u Zeti i Raškoj i uništenju; Srpskoj pravoslavnoj crkvi, bogumilskoj jeresi i kršćanskoj bosanskoj i katoličkoj crkvi u Bosni; učenju, trajanju, gonjenju i propasti bogumilske jeresi u Bosni i Humu. Mnogoboštvo u Srba Srbi, kad su se nastanili na Balkanskom poluostrvu, bili su mnogobošci; vjerovali su u dvojstvo, tj., u bijeloga i crnoga boga, od kojih potiču svi drugi bogovi i upravljaju svijetom: jedni su dobro, drugi zlo. Njima su se klanjali, žrtve prinosili i molili kao i svi drugi Sloveni. Srpske narodne pjesme i pripovijetke sačuvale su nekoliko imena mitoloških bogova, na primjer: Svetovid, vrhovni bog koji sve vidi i sve zna; Dodon, bog groma i dažda, i sada u našem narodu: dodole; Dajbog, bog sunca, dobra i napretka, koji sve oživljava svojim toplijem zrakama; za to se i sada naš narod okreće k suncu, nahvalice iz jutra, moli mu se i ne sluteći da je to ostatak mnogobožački; Davor, bog junaštva, i sada se spominje i pjeva u narodnijem pjesmama; Ljelja, boginja družbe, i sada u našem narodu žensko ime Ljeljana; Živa, boginja života, i sada ime: Živana, Živka; Mira, boginja sna i smrti, i sada ime: Mirana, Mirica. Ime ih jošte. Obožavali su i vile kao poluboginje. Bogovima su i boginjama podizali hramove u dubravama i na humkama u kojima su njihni sveštenici svršivali idolopokloničke obrede, a narod prinosio na žrtvenik najizabranije plodove. Mrtvace su spaljivali i vjerovali u besmrtnost čovječije duše, stoga se i ne zna za njihno groblje u mnogobožačkom vremenu. Vjerovali su da ima vukodlaka koji dohode ka kući u gluho doba noći. To jošte i sada naš narod vjeruje, ali sve to manje. Za mrtvacima su tugovali, zapijevali i naricali, a ženske su i kosu strigle i njom resile grobove svojih milijeh, kao što je taj najstariji običaj dopro i do naših dana. Zakletva im je bila u velikom poštovanju, kao što je još i sada. Običaje i svoj jezik čuvali su kao svetinju. Srbi su svagda bili po naravi mirni. A kada bi ih ko napao, junački su se borili. U bojeve su išli za svojim vojvodama, a u plemenima su imali knezove, male i velike župane. Oružje im je bilo: koplje, mač, praćka i štit. Nad zarobljenicima su bivali milosrdni, izuzimajući rjeđe prilike. Vrlo su gostoljubivi. Nijesu dopuštali nikome da im uvrijedi gosta u kući. To se i sada čuva osobito u Crnoj Gori. Imali su: gusle, dvojke i svirale kao i sada. Obrađivali su zemlju; gajili i trgovali. Naselje Srba na Balkanskom poluostrvu Srbi su se naselili u Iliriku na Balkanskom poluostrvu posljednji put u najgušćim četama u vrijeme vizantijskog cara Iraklija u prvoj polovini VII vijeka od Vardara do Jadranskog mora; od Iskra do Bojane i Drima; a nekolika plemena i u solunskoj oblasti. Tako su odmah došli u dodir s

hrišćanskim svijetom na istočnoj i zapadnoj strani svoje nove domovine: na sjeverozapadnoj strani na Vrbasu i Cetinji sa Hrvatima, koji su im i u staroj domovini bili najbliži susjedi i po jeziku i običajima najsrodniji. Krštenje Srba i primanje hrišćanske vjere i nauke Rimska crkva dok jošte ne bješe odvojena od istočne, pod čijom upravom stajaše Ilirik, i poslije podjele rimske carevine na zapadnu i istočnu u vrijeme rimskog cara Teodosija 395. god., pobrine se, po poruci cara Iraklija, da obrati Srbe u hrišćansku vjeru, poslavši im svoje sveštenike i učitelje. S početka mnogi prime hrišćansku vjeru i krste se. Ali kako im je službena liturđija i drugi crkveni obredi svršavani na latinskom jeziku, koji, naravno, nijesu razumjeli, niti se mogli naslađivati Hristovom svetom naukom, skoro ohladne u novoj vjeri i počnu je ostavljati. To ne bude po volji rimskim sveštenicima, pa počnu oporo postupati i tijem većma otuđivati Srbe od hrišćanske vjere i nauke. Car Iraklije, koji je dopustio Srbima da se nastane u Iliriku (a moglo je biti da su se nastanili i bez njegovog dopuštenja, kad su s Gotima upadali oružanom rukom iz Panonije u vizantijske oblasti na desnoj strani Save i Dunava) razabravši za njihne lijepe osobine: zaželi da se zbliže s njima; ali je to valjalo da bude njihnim krštenjem po tadašnjim društvenim reliđijskim pojmovima; za to opet poruči u Rim da im papa nanovo pošalje sveštenike i učitelje. Pošto i taj pokušaj prođe na prazno, rimski sveštenici nezadovoljni Srbima počnu im silom nametati latinski jezik; jer se je u Rimu zadugo mislilo da Hristovu nauku valja propovijedati samo na latinskom jeziku i jelinskom jeziku. A Srbi se jače odupru tome nametanju, vraćajući se u svoju staru mnogobožačku vjeru. Međutijem car Iraklije umre. Čuvši Srbi za njegovu smrt, vrate se u staru mnogobožačku vjeru i oni koji su dotle bili u novoj hrišćanskoj vjeri, više po imenu nego po vjerovanju; po svijema knežinama u župama. Srbi su se mnogo onazadili što nijesu odmah nakon dolaska na Balkansko poluostrvo osnovali jednu avtokratnu državu pod jednim svojim vladaocem, kao što su Bugari (turski narod), koji su završili svoje naselje na Balkanskom poluostrvu poslije Srba; nego su po plemenima osnivali kneževine i župe i na njima imali knezove i župane. Premda su priznavali vrhovnu vlast velikoga župana, ali ni to nije bilo postojano; čemu je, pokraj drugih uzroka, smetao i zemljišni oblik. Srbi su svoju plemensku zasebnost skupo plaćali, pa je jošte i sada plaćaju; jer, boreći se pojedini knezovi i župani na vlast, nejačiji su tražili pomoć i zaštite u grčkih careva i rimskih papa, te su im Grci i Bugari mogli lakše nametati svoju vrhovnu vlast, a carigradski patrijarsi i rimske pape crkvenu. S toga i nijesu mogli ustanoviti svoju avtokefalnu crkvu ni onda kad su gotovo svi primili hrišćansku vjeru, dokle god nije veliki srpski državnik Nemanja ujedinio srpske državice. Tek su poslije toga njegovi dostojni sinovi: Sava i Stefan mogli ustanoviti srpsku nezavisnu arhiepiskopiju i proglasiti očinu državu kraljevinom. Koliko su se Srbi otimali ispod vrhovne vlasti grčkih careva i crkvene rimskih papa i postojali nezavisniji, toliko su opet radije prionjali za svoju staru mnogobožačku vjeru. To njihno kolebanje i nepostojanstvo u hrišćanskoj vjeri trajalo je do pojava na vizantijskom prijestolu cara Vasilija I Maćedonca 867. god. Jošte u vrijeme njegova prethodnika cara Mihaila vizantijska carevina bješe posrnula i oslabila; pa su se i Srbi, koristeći se tijem, gotovo svi oteli ispod vizantijske vlasti. Car Vasilije svojim pobjedama nad neprijateljima i protivnicima opet osnaži i uzdigne carevinu. Srbi Neretljani izazovu svojim postupcima na moru i Dalmaciji cara Vasilija, te pošalje u Dalmaciju svoje brodove pod zapoviješću Nikite Orifova 870. god., koji udari na njih; razbije ih i zemlju im oplijeni. To zastraši Srbe, te opet priznadu carevu vrhovnu vlast, zamolivši ga preko svojih izaslanika da im pošalje iz Vizantije sveštenike i učitelje Hristove nauke. To caru Vasiliju bude po volji i pošalje im sveštenike i učitelje. Ali ni njima ne pođe za rukom da obrate sve Srbe u hrišćansku vjeru, jer su služili liturđiju i druge crkvene obrede svršavali na grčkom jeziku, koji Srbi nijesu razumjeli. I oni, kako god i njihni prethodnici iz Rima, nijesu se potrudili da nauče srpski

jezik, nego su ga smatrali za varvarski, misleći da s hrišćanskom vjerom odomaće svoj jezik u Srpskoj crkvi i narodu. Srbi su Neretljani pošljednji primili hrišćansku vjeru.

Srpska crkva pod Istokom i Zapadom Car Justinijan rođen jedni vele: u Tavriziji, drugi: u Vederijani (ali svakako na četvorougaoniku između Prizrena i Ćustendila – Velbužda, Prištine i Velesa) podigne i divno ukrasi, po svojoj prilici, sadašnje Skoplje i nazove ga po svojem imenu: Justinijana prva (Justiniana prima), za razliku od stare Ulpijane (Lipljani) na Kosovu, koju obnovi, poljepša i nazove: Justinijana druga (Justiniana secunda). Potom premjesti u Justinijanu prvu prefekturu iz Soluna 535. god. Te iste godine ustanove u njoj avtokefalnu arhiepiskopiju za Slovene u istočnom Iliriku pod imenom: Justinijana prva, i postavi na nju arhiepiskopa Katelijana Srbi su u Iliriku po đeografskom položaju bili podijeljeni u crkvenoj upravi nadvoje: sjeveroistočne i južne oblasti bile su pod crkvenom vlašću Justinijane prve; zapadne i sjeverozapadne pod arhiepiskopijom spljetskom od druge polovine VII vijeka do X, a od X vijeka prve spomenute oblasti pod arhiepiskopijom ohridskom, druge pak od polovine XI vijeka pod barskom i djelimično dubrovačkom arhiepiskopijom do 1219. god. Bivale su, prema političkim prilikama, posredno pod utjecajem carigradske patrijaršije, naročito Zeta i Raška, a i Bosna, ali svagda privremeno. Ilirik je bio razdijeljen, prije nego što su se Srbi u njemu nastanili, u crkvenoj upravi na dvije polovine: Dakiju i Maćedoniju s Grčkom i Kritom. U Dakiji je bilo pet eparhija: Dakija pribrežna, Dakija sredozemna, Mizija Gornja, Dardanija i Prevala. U Maćedoniji šest: Maćedonija prva, Maćedonija druga, Epir stari i novi, Tesalija, Grčka i Ahaja s Kritom. Stolice su prefekture i arhiepiskopije (za istočnu polovinu Ilirika) bile u gradu Srijemu (Sirmium) do 443. god. Te godine Atila s Hunima sruši Srijem, opustoši Biogard (Singidunum) i Niš (Nis), u kojem je rođen car Konstantin Veliki, sasvijem razori. Tada se premjeste (prefektura i arhiepiskopija) iz Srijema u Solun, gdje ostanu do 535. god. Ustanova arhiepiskopije Justinijane prve Car Justinijan rođen jedni vele: u Tavriziji, drugi: u Vederijani (ali svakako na četvorougaoniku između Prizrena i Ćustendila – Velbužda, Prištine i Velesa) podigne i divno ukrasi, po svojoj prilici, sadašnje Skoplje, i nazove ga po svojem imenu: Justinijana prva (Justiniana prima), za razliku od stare Ulpijane (Lipljani) na Kosovu, koju obnovi, poljepša i nazove: Justinijana druga (Justiniana secunda). Potom premjesti u Justinijanu prvu prefekturu iz Soluna 535. god. Te iste godine ustanove u njoj avtokefalnu arhiepiskopiju za Slovene u istočnom Iliriku pod imenom: Justinijana prva, i postavi na nju arhiepiskopa Katelijana. U povelji koju je dao car Justinijan Katelijanu, istaknute su pobude za ustanovu Justinijane prve i pobrojene eparhije koje su podvrgnute pod njezinu crkvenu vlast: Dakija sredozemna, Dakija pribrežna, Mizija gornja, Dardanija, Prevala, Maćedonija druga i dio donje Panonije . One su bile u opsegu ovijeh granica: od zapadne strane rijeka Sava; od sjeverne: Dunav do Nikopolja; od istočne: rijeka Iskar; od južne: Drim do Jadranskog mora. Sredozemna je Dahija između: Mizije donje, pribrežne Dakije, gornje Mizije, Dardanije i Maćedonije; u njoj je Justinijana prva; pribrežna je Dakija između: Dunav (od Smedereva do Nikopolja), Mizije donje, Dakije sredozemne i Mizije gornje; Mizija je gornja: sadašnja Srbija u užim granicama; Dardanija je: Hvosno s Prizrenom; Prevala je: Zeta; dio je donje Panonije: sadašnji Srijem. Poslije ove povelje od 535. god., car Justinijan objavi zakon 541. god. o crkvenijem titulama i odličjima. U trećoj glavi veli: Zapovijedamo da preblaženi arhiepiskop Justinijane prve naše otadžbine ima vazda pod svojom arhiepiskopskom vlašću episkope ovijeh eparhija: Dakija

sredozemne, Dakije pribrežne, Mizije gornje, Dardanije i Prevale . Kad se pročita cijela spomenuta Justinijanova povelja i ovaj zakon, jasno se vidi da je arhiepiskop Justinijane prve dobio prava kakva su imali tada patrijarsi: konstantinopoljski, aleksandrijski, antiohijski i jerusalimski. Da bi joj avtokefalnost bila priznata i utvrđena od glavnijeh činilaca, car Justinijan zamoli papu Agapija u jesen 535. godine (pošto Ilirik bješe pod crkvenom rimskom vlašću) da prizna njezinu ustanovu i avtokefalnost. Papa Agapije umre te godine i ostane nepotvrđena. Njegov pošljednjik, papa Vigilije, prizna i potvrdi ustanovu i avtokefalnost Justinijane prve 536. god. tijem je mudri Justinijan obezbrižio avtokefalnost toj svojoj arhiepiskopiji od vlastoljubne poklepe rimskih i carigradskih sveštenika, koja je sve to više rasla. Pape su i poslije Vigila priznavali avtokefalnost Justinijani prvoj, naročito papa Grigorije Veliki od 590. do 604. god. I peti vaseljenski sabor 553. god. priznao joj je avtokefalnost. Pod njezinom crkvenom vlašću bila je i srpska crkva u sjevernoistočnijem i južnijem oblastima, tj. u Miziji gornjoj, Dardaniji i Prevali. Prva srpska episkopija u Raškoj Kada su Srbi sasvijem primili hrišćansku vjeru u vrijeme Ćirila i Metodija, grčkog cara Vasilija I Maćedonca i srpskog velikog župana Mutimira: ovaj u dogovoru s arhiepiskom Justinijane prve i preko njega s carigradskom patrijarhom i carem Vasilijem ustanovi srpsku episkopiju u Raškoj kod crkve svetijeh apostola Petra i Pavla između 872. i 876. god., kako bi se hrišćanska vjera postojano utvrdila među Srbima. Mutimir je imao, pored toga jamačno, pred očima i srpske nacionalne i državne interese. Ta prva srpska čisto pravoslavna episkopija, za koju se do sada zna, u oblastima pored srpskim velikim županom. Tada bijaše na katedri Justinijane prve arhiepiskop Agaton, koji se je potpisao i "moravski", jer istočna Morava teče kroz sredozemnu Dakiju. U njegovo se je vrijeme počelo u crkvi služiti na slovenskom jeziku Slovenima u njegovoj arhiepiskopiji, razumije se i po srpskim oblastima, koje su bile pod crkvenom vlašću Justinijane prve, kao što se i dan današnji služi. Srbi su tome ostali najpostojaniji. Arhiepiskop je Agaton bio učen i čuven. Slao ga je grčki car Vasilije I god. 874. u Đermaniju ka kralju franačkom Ludviku da izmiri s njim vladaoce: Mihaila bugarskoga i Svetopuka moravskog. Tada je postavio episkopa Srđa, porijeklom Srba, na eparhiju biogradsku. Papa Jovan VIII žalio se na to bugarskom vladaocu Mihailu, jer tada Biograd bješe pod njegovom vlašću, ističući svoje crkveno pravo na Ilirik, nije se ni najmanje osvrtao na avtokefalnu arhiepiskopiju Justinijane prve. Tužba mu nije bila uvažena, pošto Mihailo već bijaše primio pravoslavnu vjeru nagnavši i svoje turkanske velikaše da se krste 864. god., i postao revnosni branič crkvene nezavisnosti u Bugarskoj i obreda Istočne pravoslavne crkve. Agaton je bio na saborima u Carigradu: 867, 869, 870 i 879. god. Čvrsto je stajao uz patrijarha Fotija protiv papskoga vaseljenskog glavarstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Carigradski je sabor 869. i 870. god. riješio po pitanju novog hrišćanina, bugarskog vladaoca Mihaila, koje su iznijeli saboru njegovi poslanici: da se ustanovi u Bugarskoj arhiepiskopija, i da papa rimski nema crkvenog prava nad bugarskom crkvom. Na saboru je bilo 383 episkopa.

Razvoj Pravoslavne crkve na Balkanu Od patrijarha Fotija, pape Nikole I i carigradskih sabora: 861, 867, 869 i 879, pa do konačnog razvoja hrišćanske crkve na istočnu i zapadnu, 1054. god., jednako su se prepirali prvosveštenici rimski i carigradski oko prvjenstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Pape su proklinjali patrijarha Fotija, a on i njegovi pošljednjici ukoravali pape za uvođenja u crkvu na zapadnu i novog dogmata "filioque" i drugih novina, koje su protivne zaključcima vaseljenskih sabora

Pošto bugarski vladalac Simeun održi pobjedu nad grčkom vojskom kod Anhijala 917., god. proglasi sebe carem, a preslavskoga arhiepiskopa patrijarhom bugarskim, ne tražeći za to ničiji blagoslov. Ta prva bugarska patrijaršija nije opstojala duže od prve bugarske carevine od 917. do 971. god., nego je te godine potpala pod vlast Carigardske patrijaršije. Tek u prvoj polovini VIII vijeka nastojanjem bugarskog cara Asena II, pošto se je vratio u pravoslavnu crkvu i srodio s carem Jovanom Vataci-jem, po želji obojice vaseljenski patrijarh Đerman II sa svojim sinodom blagoslovi da se ustanovi Bugarska patrijaršija 1235. god., što potvrde i drugi istočni pravoslavni patrijarsi. Stolica joj je bila u Trnovu i na njoj prvi patrijarh Joakim. Kad sultan Bajazit sa svijem osvoji bugarsku carevinu 1393. god., bijaše na patrijaršijskom prijestolu u Trnovu znameniti patrijarh Jevtimije, poznati bugarski književnik, koji se po zapovijesti sultanovoj ukloni u Mećedoniju bez vlasti, i Trnovska se patrijaršija uprazni, koju carigradski patrijarh privremeno podvrgne pod crkvenu vlast Moldavske arhiepiskopije 1394. god., koja tada bješe pod Carigradskom patrijaršijom; a godine 1403. ne posredno je podvrgne poda se. Razvoj hrišćanske crkve na istočnu u zapadnu

Od patrijarha Fotija, pape Nikole I i carigradskih sabora: 861, 867, 869 i 879, pa do konačnog razvoja hrišćanske crkve na istočnu i zapadnu, 1054. god., jednako su se prepirali prvosveštenici rimski i carigradski oko prvjenstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Pape su proklinjali patrijarha Fotija, a on i njegovi pošljednjici ukoravali pape za uvođenja u crkvu na zapadnu i novog dogmata "filioque" i drugih novina, koje su protivne zaključcima vaseljenskih sabora. Taj se je crkveni rascjep završio pod carigardskim patrijarhom Mihailom Ćerularijem i rimskim papom Lavom IX, kad bijahu došli papini legati u Carigrad 1053. god. s uputkom da nagovore cara i istočne prvosveštenike da priznadu papinu vrhovnu vlast nad sobom i novine u zapadnoj crkvi. Istočni prvosveštenici, naročito patrijarh Ćerularije i ohridski arhiepiskop Lav, nijesu htjeli ni čuti za te papine vlastoljubne težnje i novine u crkvi. Papini legati ozlojeđeni tijem, napišu kletveno pismo i ostave ga patrijarhu na časnoj trpezi u Sofiji, i otidu iz Carigrada. U pismu nazovu otpadnicima i prokunu: patrijarha Mihaila, arhiepiskopa Lava, patrijarhova sakelarija Nićifora i sve prvosveštenikove koji su u njima bili složni. Patrijarh se Ćerularije požali na to caru Konstantinu Monomahu, i po njegovu odobrenju sazove sabor 1054. god., i saborske anatemiše to latinsko kletveno pismo, papu Lava i sve koji su u to bili pomiješani. Tijem se konačno završi razvoj hrišćanske crkve na istočnu i zapadnu i duboko ukorijeni mržnja na obje strane. Ta štetna crkvena raspra trajala je sve dok nisu nijesu Turci osvojili Balkansko poluostrvo i Carigrad; prekinuli hrišćansku civilizaciju i uništili kulturu. I poslije te velike nesreće nije prekinuta raspra među tijema dvjema hrišćanskim crkvama, što je sa svijem suprotno svetoj jevanđelskoj nauci. Ustanova Ohridske avtokefalne arhiepiskopije

Bugari, turkanski narod iz Azije, prodirući pošljednji put na Balkansko poluostrvo 678. god., rušili su pred sobom sve mačem i ognjem. Tada je i arhiepiskopija Justinijane prve postradala. Otada se malo što o njoj zna do kršćenja Srba i Bugara u drugoj polovini IX vijeka i arhiepiskopa Agatona. Kad je i sa šta je konačno ukinuta, do sada se jošte tačno ne zna. Zna se to: da je u X vijeku već nije bilo u sredozemnoj Dakoji.

Među tijem car Samuilo podigne u Ohridu avtokefalnu arhiepiskopiju mjesto Justinijane prve, i Ohrid postane središte slovenske crkvene književnosti, prosvjete i hrišćanskoga duhovnog života. Osnov su tome položili jošte: sv. Klimenat, Naum, Gorazd i car Simeun. Crkvena vlast Arhiepiskopije ohridske obuhvatala je u vrijeme cara Samauila iste eparhije u Iliriku, koje je i Justinijana prva, i bila je na velikom glasu i poštovanju, a to je izdizalo ugled i sjaj carskoj prijestonici u Prespi i Ohridu. Car je Samuilo težio da i srpske oblasti spoji s maćedonskim i bugarskim u jednu carevinu, i da bude na balkanskom poluostrvu ono što su bivali pojedini grčki carevi. Ali se toj njegovoj zamisli odupru srpski knezovi i župani, naročito zetski veliki knez Jovan Vladimir. Stoga Samuilom digne vojsku i udari na Vladimira u Zeti. Kako je imao mnogo veću vojsku, nadbije Vladimira, koji se zatvori u tvrđavicu Oblik. Tu ga izda Samuilu jedan njegov doglavnik. Samuilo ga okuje i pošalje u Prespu u tamnicu 989. god.; a s vojskom pregazi Zetu i prijeđe preko Trebinja, Huma, Bosne i Raške, tražeći da srpski knezovi i župani priznadu njegovu vrhovnu vlast. Za tijem pusti Vladimira iz tamnice s pogodbom da prizna njegovu vrhovnu vlast, davši mu svoju kćer Kosaru za ženu. Car Samuilo podvrgne tada srpsku Rašku episkopiju pod Ohridsku arhiepiskopiju, koja je bila, poslije uništenja Justinijane prve, pod dračkom arhiepiskopijom posredno pod Carigardskom patrijaršijom. Otada je Srpska pravoslavna crkva u Zagorju bila pod vlašću Ohridske arhiepiskopije 1219. god. Srpska crkva u Humu

Srpska je crkva u Humu bila od svojega postanka do 1219. god. pod Spljetskom arhiepiskopijom, u kojoj je služeno od vremena Ćirila i Metodija na staroslovenskom (docnije srpskoslovenskom) jeziku po istočnom obredu. To potvrđuje i ona pozna raspra između pape Aleksandra III i humskog velikog kneza Miroslava 1181. god., a najbolje ustanove Savine episkopije za pravoslavne Srbe u Humu 1219. god., o kojoj ćemo govoriti u četvrtom periodu. Srpska crkva u Bosni

Srpska je crkva u Bosni bila je dugo pod Spljetskom arhiepiskopijom, pa kad je ustanovljena Barska, oko polovine XI vijeka, potpala je pod nju; docnije, kad je ustanovljena Dubrovačka arhiepiskopija iz suparništva s Barskom, obraćali su se bosanski ban i pojedine crkvene starješine njoj za crkvene poslove. I u srpskoj crkvi u Bosni služeno je od vremena Ćirila i Metodija na staroslovenskom (poznije srpskoslovenskom) jeziku po istočnom obredu iz knjiga pisanijeh glagoljicom, kao i u drugim srpskim crkvama po svjema oblastima, dok nije izumljena druga bukvica, koja je prozvana ćirilicom, i potisla glagoljicu. Pored svijeh istraživanja istorija je srpske crkve u Bosni od VII do druge polovine XV još jednako tamna i zamršena. Kako je država bosanska težila da bude samostalna i nezavisna, isto je tako težila i srpska crkva u njoj, ugibajući se među zapadom i istokom. Od pojava bogumilske jeresi u Bosni počinje da se razvija u drugoj polovini XII vijeka (bogumilska) Kršćanska bosanska crkva. Utjecala je na srpsku pravoslavnu crkvu u Bosni, poslije smrti Metodijeve, 885. god., arhiepiskopija Justinijane prve preko srpske Raške episkopije; poznije Ohridska arhiepiskopija i, prema političkim prilikama, Carigradska patrijaršija; za tijem Srpska arhiepiskopija od Sv. Save i poznije Pećska patrijaršija. A od 1557. do 1766. god. bila je srpska crkva u Bosni sa svijem pod vlašću srpske Pećke patrijaršije. Pape su svagda nastojavali da utvrde svoju crkvenu prevlast u Bosni; a u XIII vijeku dizali su krstaški rat protiv bogumila preko Hrvatske i Ugarske, ne štedeći ni pravoslavne Srbe. Usatnovili su u njoj Katoličku episkopiju i doveli franjevce s namjerom da stanovnike pokatoliče; ipak nijesu mogli obratiti pravoslavne Srbe ni bogumile u katoličku crkvu. Govorićemo jošte o srpskoj crkvi u Bosni niže i u četvrtom periodu.

Srpska crkva u Zeti

Srpska je crkva u Zeti bila s početkom pod crkvenom vlašću Justinijane prve; za tijem na izmjenice: pod Spljetskom, Dračkom i Ohridskom (utječući na nju srpska raška episkopija); i najposlije pod Barskom katoličkom arhiepiskopijom od druge polovine XI vijeka do 1219. god. I u njoj je služeno na staroslovenskom (poznije staroslovenskom) jeziku od vremena Ćirila i Metodija; a po gradovima, u kojima su nastavili Grci i Rimljani, na grčkom i latinskom jeziku. Pošto zetski veliki knez Vojislav uzradi u Romu da se ustanovi u Baru arhiepiskopija odvojeno od Spljetske (mjesto stare i zapustjele Dukljanske) u polovini XI vijeka, počne se širiti latinski jezik i služba crkvena po rimskom zapadnom obredu. Upravo se je u to vrijeme konačno razdijelila hrišćanska crkva na zapadnu i istočnu. Otada su se oštro razlikovale te dvije crkve. Zapadna je uvodila novine dogmatične, kanonične i obredne; a istočna je savjesno čuvala apostolska pravila i zaključke vaseljenskih i oblasnih sabora, vršeći tačno po njima tajne i obrede; nije nikad dopustila nijednu novinu dogmatičnu, kanoničnu no obrednu. Istočna je vaseljenska crkva u pravom smislu: Hristova i apostolska. U Zeti je i poslije toga bilo neprekidno šljedbenika istočne pravoslavne crkve. Za to je Sv. Sava i mogao ustanoviti u njoj Srpsku pravoslavnu episkopiju 1219. god., koja se je do sada održala, premještajući samo katedru u teškim prilikama: s Prevlake u Krajinu; iz nje na Vranjinu; pa na Obod; i najposlije na Cetinje, gdje je i sada.

Poklonička mjesta Svete zemlje Prema živom predanju, sveti Sava Osvećeni ostavio je zavještanje da se poslije njegove smrti njegov žezal – paterica preda arhijereju carskog roda i istog imena kad bude došao u manastir priredio: Miljan Kovač

Mnogobrojne crkve i manastiri zadužbine Nemanjića svjedoci su slave i snage srednjovjekovne srpske države. Međutim, koliko ove zadužbine svjedoče o materijalnoj moći, još više govore o duhovnoj snazi Srba, srpske srednjovjekovne države i njenih vladara. Ovo se posebno odnosi na slavnu Nemanjića lozu. To je uistinu sveta srpska dinastija od Stefana Nemanje (sveti Simeon), preko njegovog sina Rastka (svetoga Save), lučonoše srpske prosvjete i kulture, do svetog kralja Milutina i Dušana Silnog. Nisu ovi sveti srpski vladari gradili samo raskošne palate; oni su za svoje ovozemaljske vladarske moći gradili crkve i manastire, gradili su dvore Gospodu i slavili ime njegovo da bi ih Gospod proslavio u carstvu svom vječnome. Nemanjići su možda jedini vladari na svijetu koji su se odricali svih ovozemaljskih bogatstava poklanjajući ih manastirima, u koje su na kraju i sami odlazili u podvižništvo Gospodu. Najveći graditelj među Nemanjićima bio je slavni kralj Milutin, koji je sagradio preko četrdeset crkava i manastira širom do tada poznatog svijeta. U Svetoj zemlji je još brat njegovog djeda sveti Sava boravio i kupio ili sagradio van Jeruslima nekoliko srpskih svetilišta. Osim Nemanjića, zadužbine su gradili i drugi srpski velikaši. Dom tajne večere na Sionu otkupio je sveti Sava 1229. godine velikim zlatom. Srbi su bili ktitori manastiru svetog Save Osvećenog, gdje su podigli dvije manastirske kule sa paraklisima na vrhu. Manastir svetog Đorđa i svetog Jovana Bogoslova u Akni zadužbina je svetog Save, kao i manastir svetog Jovana Bogoslova na Sinaju. Sveti Sava je bio i drugi ktitor manastiru Časnog krsta.

Manastir svetog proroka Ilije na gori Karmilu i manastir svetog Nikole na Tavoru zadužbine su prvog srpskog patrijarha Joanikija I. Ove posljednje dvije zadužbine sada ne postoje niti im se zna mjesto gdje su bile podignute. Nijedna od ovih zadužbina danas nije pod jurisdikcijom Srpske crkve. Zadužbina kralja Milutina

Manastir svetih arhangela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu podigao je srpski kralj Milutin Stefan Uroš II 1315. godine. Podizanje ovog manastira usko je vezano za jedan istorijski događaj o kojem se danas vrlo malo zna. Podignut je poslije briljantne pobjede srpske vojske u Maloj Aziji. O tom događaju pisao je Milutinov ljetopisac, arhiepiskop Danilo. On u svom ljetopisu piše da je otmjeni i bogobojažljivi kralj Milutin svome tastu, vizantijskom kralju Androniku II, u pomoć poslao elitne ratnike, konjanike koji su predvođeni vojvodom Novakom Grebostekom do nogu potukli Turke. Bilo je to prvo srpsko – tursko odmjeravanje snaga – katastrofalno za turske ratnike. Arhiepiskop Danilo je zapisao: "Srbi su njihova tela sekli kao trsku." Slaveći ime Gospodnje poslije ove pobjede, kralj Milutin je najprije podigao crkvu Svetih arhangela, a poslije je sagradio konake, malu bolnicu i jednu gostionicu za sve srpske i slovenske kaluđere i poklonike u Svetoj zemlji. Manastir je podignut na mjestu na kome se arhangel Mihail javio caru i psalmopjesniku Davidu.

Kad je car David prebrojavao narod u Izrailju i Judeji, Bog se razgnjevi na njega i opomenu ga preko proroka Gada i dade mu tri mogućnosti za izbor kazne. Iako se car pokajao, morao je izabrati kaznu: sedam godina gladi, tri mjeseca gonjenja od neprijatelja ili pomor stanovništva. Car je izabrao ovu treću. Stradalo je sedamdeset hiljada ljudi. Tada bi znamenje i sveti arhangel Mihailo spusti mač u korice. To mjesto je obilježeno srebrenim stubićem u središnjem dijelu crkve do oltara. U kodeksnom rukopisu Grka Atanasiosa Ipsilandisa, pisanog u osamnaestom vijeku, koji je pronađen prije pet godina na Sinaju, ima da "Srbi monasi, koji su bili pod jurisdikcijom pećkog arhiepiskopa, odavno su obitavali u manastiru svetog Arhangela u Jerusalimu i upravljali njim". To se odnosi na događaje iz 1533. godine, što je dokaz da je u prvoj polovini šesnaestog vijeka manastir bio srpski. Naravno, kad je sasvim nestalo srpske države, i kad su prihodi usahnuli, Grčka patrijaršija u Jerusalimu je preuzela srpski manastir i drži ga i danas. Crkva svetog Arhangela je kameno zdanje sa sivo-bijelom kupolom, usred zgrada, starih i doziđivanih, rušenih i prepravljanih. Jedna glavna i jedna bočna prostorija, bez ijednog traga starine ili slovenskog slova ili predmeta. Nema dokumenata koji svjedoče o tome šta je sve na njoj rušeno i prepravljano, kakva je bila, kad je sagrađena. Ipak, to je, nema sumnje, crkva svetih arhangela Mihaila i Gavrila, koju je veliki kralj Milutin Stefan Uroš II podigao u čast pobjede nad Turcima i dao joj ime krsne slave svih Nemanjića. Zavještanje svetog Save

Velika lavra svetog Save Osvećenog najznačajniji je manastir judejske pustinje. Njegova istorija je duga preko 1.500 godina. Nalazi se u srcu pustinje između Vitlajema i Mrtvog mora. Podignut je na strmoj zapadnoj strani Kedronske doline. Manastir je osnovao sveti Sava Osvećeni 485. godine i još tada je nazvan Velika lavra. U cijelom osmom vijeku i prvoj polovini devetog vijeka manastir je bio u velikom procvatu. Tada je u njemu školovano preko 150 monaha, među kojima su bili najveći učitelji pravoslavlja: sveti Jovan Damaskin, sveti Kozma Melod, sveti Stefan Čudotvorac i mnogi drugi. Najveće svetinje ovog manastira nalaze se u Sabornoj crkvi – jednobrodoj bazilici sa kupolom. To je građevina iz šestog vijeka. Unutar crkve je postavljen stakleni ćivot sa netruležnim moštima svetog Save Osvećenog (438 – 532. godine), koje su uspješno vraćene, nakon mnogo vijekova, 1965. godine. Prva crkva-pećina (nerukotvorena crkva) koja je posvećena svetom Nikoli ustanovljena je 486. godine od samog osnivača. Velike svetinje su i isposnica velikog branitelja i učitelja pravoslavlja svetog Jovana Damaskina, isposnica svetog Save, visoka kula-pirg iz vremena cara Justinijana. Prije dolaska u manastir sveti Jovan je bio prvi ministar kalifa Meleha. Sveti Jovan je za vrijeme ikonoborca cara Lava Isavrijanca pisao poslanice u odbranu svetih ikona. Car ga je zbog toga tužio kalifu, koji mu je za kaznu odsjekao desnu ruku. Ruka je ostala tri dana na trgu. Za

to vrijeme sveti Jovan se neprestano molio pred ikonom presvete Bogorodice, koja je bila u njegovoj ćeliji. Presveta Bogorodica mu se javila i rekla da prisloni na ruku odsječeni dio, koji je ponovo srastao sa rukom; na tom mjestu ostao mu je trag kao crven konac. Povodom iscjeljenja na ikoni se pojavilo izobraženje još jedne šake, koje sveti Jovan Damaskin optoči srebrom. Prema živom predanju, sveti Sava Osvećeni ostavio je zavještanje da se poslije njegove smrti njegov žezal – paterica preda arhijereju carskog roda i istog imena kad bude došao u manastir. Kada je sveti Sava (srpski) prvi put posjetio ovaj manastir, 1229. godine, ovo zavještanje je ispunjeno. Žezal svetog Save Osvećenog, koji se nalazio na zidu crkve, pripao je svetom Savi (srpskom). Ovaj žezal se i danas čuva u svetogorskoj ćeliji koja se zove Paterica. Tad je sveti Sava dobio i čudotvornu ikonu presvete Bogorodice trojeručice, koja se i danas čuva u manastiru Hilandaru. Iz hrisovulje carice Mare, supruge turskog cara Murata II, kćerke Đurđa Brankovića, vidi se da je postojao ugovor između Jerusalimske patrijaršije i Srpske crkve. Srpski monasi su došli u lavru svetog Save Osvećenog i oslobodili ovaj manastir od razbojnika i pljačkaša. Oni su tada sazidali veliku kulu i u njoj paraklis, posvećen svetom Simeunu. Kada su na patrijaršijski presto došli Grci, odnosno patrijarh Teofil, isplatili su dug Srbima za gradnju kule i postavili za igumana Grka. Srpski monasi su upravljali lavrom 130 godina.

Građenje i građevine manastira Hilandara Arhitektura srpske svetinje Početkom XIV veka jeromonah Teodul, uz pomoć kralja Milutina, obnovio je isposnicu i u njoj sazidao jedan pirg. Ostatke toga pirga danas jedva naziremo. Isposnicu je obnavljala i carica Jelena, žena cara Dušana, jer se ražalila videći "siromaštvo i bedno stanje kelije" piše: Anđela Vujnović

Izgled današnjeg Hilandara, sa njegovim pirgovima (kulama) i visokim zidovima, koje završavaju monaške kelije, sa doksatima, terasama i balkonima, daje utisak pravog srednjovekovnog manastira. Ali promene od onog vizantijskog Hilandara, koji se prvi put pominje 985. godine, i Nemanjinog Hilandara, do ovog današnjeg, toliko su velike, da ih ni najbolji stručnjaci ne mogu lako da sagledaju. Hilandar je jedan od naših mnogobrojnih manastira u kome se, i oko koga se, vrlo mnogo gradilo, ali se i mnogo rušilo, a posle rušenja opet gradilo.

Hilandar Situacioni plan građevina

Situacioni plan građevina današnjeg manastira je vrlo nepravilan. Sasvim je izvesno da je takav oblik nastao kao posledica tri glavne faze u njegovom građenju. Taj prvi, najstariji, vizantijski

Hilandar, kao i Nemanjin, imao je približno pravilan oblik pravougaonika. To je onaj oblik koga ima najveći broj svetogorskih manastira. U drugoj fazi Hilandar se proširio kako na severnoj tako i na južnoj strani. Od objekata koji su nastali na južnoj strani ima ostataka koji su uklopljeni u današnje objekte, a koji su građeni počevši od XVII veka. Od objekata koji su bili sagrađeni na severnoj strani nije ništa sačuvano nad zemljom, ali možda od njih ima temelja u zemlji. Najzad, u trećoj fazi sazidani su svi objekti na severnoj strani, zajedno sa današnjim ulazom u manastir i građevinama, od igumenarije, pa sve do pirga sv. Save. U toj fazi porušen je i niz građevina između igumenarije i pirga sv. Save, sa kojima je današnje dvorište Hilandara bilo podeljeno na dva dela: spoljno i unutrašnje. To stanje vidi se na oba bakroreza izgleda Hilandara iz 1757. i 1779. godine. O građevinama vizantijskog Hilandara znamo samo ono što nam govori sam Nemanja u svojoj hilandarskoj povelji. Manastir je bio sasvim "razvaljen", gde ne beše kamen ostao na kamenu. On, međutim, kaže i jednu vrlo važnu stvar – da je njegove razrušene delove, preostale zidove, tražio i obnavljao. To, prevedeno na današnji stručni jezik, znači da je Nemanja restaurisao vizantijski Hilandar. Iz Domentijanovog opisa života svetog Save i svetog Simeona Nemanje saznajemo da su oni u restaurisanom Hilandaru, osim crkve, sagradili još: trpezariju, pirg, zgrade za stanovanje i ogradni zid manastira. Ovom broju građevina treba dodati i onu koja se obično nikada ne spominje, ali ide uz trpezariju, a to je mađupnica (kujna). Najzad, manastiru je bilo neophodno obezbediti pijaću vodu. S obzirom na to da u današnjem Hilandaru postoji jedan bunar, koji je probijen kroz stenu i u kome ima u svako doba godine vode, mogućno je da je taj bunar sagrađen još u vizantijsko ili u Nemanjino doba. Trudom i naporom svetog Save

Ne možemo ovde govoriti o građevinama koje su sv. Sava i Nemanja sazidali u Vatopedu dok su bili u njemu; ni o obnovi manastira Prosfore, ali ovi radovi su nesumnjivo kasnije bili od uticaja na brzinu kojom su sv. Sava i Nemanja obnovili Hilandar. Međutim, u najtešnjoj vezi sa obnovom Hilandara stoji i obnova manastira Ziga i građenje isposnice sv. Save u Kareji. Kao i Hilandar, tako se i svetogorski manastir Zig spominje prvi put 1009. godine. Vizantijski car Aleksije III Anđeo izdao je 1199. godine hrisovulju kojom dodeljuje napušteni manastir Zig Hilandaru. Ovu povelju on je predao svetom Savi prilikom njegove posete Carigradu, kada je i Hilandar uveden u red carskih manastira. Obnova manastira Ziga, sa crkvom i ostalim građevinama, izvedena je trudom i naporom samo sv. Save. Za poznavanje arhitekture Nemanjine crkve u Hilandaru, crkva manastira Ziga je od najvećeg značaja. Zig je srušen u svome izvornom obliku, pa je njegova arhitektura savremena arhitekturi hilandarske Nemanjine crkve. A o njoj teško da će se nešto ikada više saznati, jer se njeni temelji nalaze danas ispod crkve kralja Milutina. U svom Karejskom tipiku, pisanom 1199. god., sv. Sava je dao tačan redosled građenja: najpre je obnovljen Hilandar i sagrađene su kelije za igumana i hilandarske monahe u Kareji, da imaju gde da odsedaju. "Posle ovog opet ustrojih tu u Orahovici mesto za ćutanje (usamljenost) svetoga i prepodobnoga oca našega Save (Osvećenoga), za življenje dvojici ili trojici monaha." Tako je nastala pored Hilandara i druga najveća srpska svetinja na Svetoj gori, isposnica sv. Save. Osim crkve on je podigao konak, koji je imao prizemlje i sprat; kupio je vinograd i u njemu sagradio kućicu. Kao i u Hilandaru, u današnjoj isposnici teško se sagledava ona prva isposnica sv. Save, jer je i ona doživela mnoga rušenja i obnove. Početkom XIV veka jeromonah Teodul, uz pomoć kralja Milutina, obnovio je isposnicu i u njoj sazidao jedan pirg. Ostatke toga pirga danas jedva naziremo. Isposnicu je obnavljala i carica Jelena, žena cara Dušana, jer se ražalila videći "siromaštvo i bedno stanje kelije". U vreme Nemanjine obnove Hilandara možda je nastao, ili još i nešto pre, tzv. Stari manastir sv. Vasilija na moru, vrlo verovatno nekadašnja Hrusija. On je služio i kao najstarija hilandarska arsana. Građenje i građevine od početka XIV veka u Hilandaru i izvan njega možemo da sagledamo mnogo bolje. To je ono vreme kada je kralj Milutin doneo odluku da Nemanjinu crkvu poruši, jer je "našao da je crkva bila tesna", kako stoji u natpisu u priprati njegove crkve. Sve objekte koji su nastali od

XIV veka, pa sve do XX veka, u Hilandaru i izvan njega, radi lakšeg pregleda svrstaćemo prema njihovoj funkciji. Crkve i paraklisi

Nemanjina crkva služila je čitavo jedno stoleće, sve do kraja XIII i početka XIV veka. Ali pretpostavka je da su u odluci kralja Milutina da je sruši bili i drugi razlozi, osim onog da je bila "tesna" – razlozi državne prirode. Zidanje njegove crkve započeto je i okončano posle njegovog sklapanja braka sa vizantijskom princezom Simonidom. A građenje ovakve crkve moralo je da traje bar nekoliko godina. Građevinski, ona je bila završena verovatno 1303. godine. Nove veze sa Vizantijom odrazile su se u najvećoj meri na arhitekturu hilandarske crkve. Ali, osim vizantijskog stila, u kome je ona sagrađena, osim nesumnjivog uticaja Carigrada, ona je sagrađena u duhu svetogorskih tradicija i donekle po ugledu na starije svetogorske crkve. Protomajstor hilandarske crkve usvojio je za nju plan razvijenog upisanog krsta, sa pevničkim konhama i potpuno odvojenim narteksom (pripratom) od naosa. Iznad naosa diže se veliko kriškasto kube, i spolja i iznutra, kako se to gradi u Carigradu, koje nose četiri stuba od belog mermera. A iznad narteksa su još dva mala kubeta, takođe kriškasta. U zidovima su veliki dvojni i trojni otvori, sa kamenim stubovima i parapetnim pločama, od belog mermera, sa plitko rezanom ornamentikom. I svi portali su takođe od belog mermera, sa bogatom profilacijom, a dva zapadna još i sa skulptoralnom dekoracijom. Kameni pod je od izvanrednog raznobojnog mozaika, kakav u Svetoj gori imaju još samo najznačajnije crkve, poput vatopedske, ivirske i Velike Lavre, a u Carigradu crkva Pantokratora. Sve je građeno sa vrhunskim majstorstvom i znanjem. U jednom skromnom urezanom natpisu južnog portala spominju se imena Mihaila i Varnave. Možda su to bili njeni graditelji.

"Put do Savine Poljane" – Tanasije Mladenović Kristalno jasno more je Samo uvod u prizor, u prostor: Uvod u kristalno duhovno poročišćenje. Sveti Vasilije na grebenu blagom (Pirg Hrusija kao predstraža), Pa Milutinov pirg kao prva straža – Ušće su u Savinu Poljanu, Kojom hodaju, pored nas i iznad nas, duhovi predaka, I duhovi predaka naših predaka, I sve tako redom do svetog Simeona i sina mu; Pored nas i iznad nas, u ovom Bistroplavom danu, uz lahorenje Blage jeseni, blagog jesenjeg neba, Kroz maslinik, po šuštavoj travi, Do drevne masline, Dušanovom rukom zasađene, Masline, koja diše večnošću Kraj zidina hilandarskih; Tu, gde ženska noga, kažu, stupila nije Od pamtiveka. A žena Dušanova, velika darodavka, nije bila tu Kao žena. Bila je Carica Jelena.

Unutrasnji izgled

Crkve i paraklisi U XVII i XVIII veku u Hilandaru se zidaju novi ili obnavljaju stari paraklisi. Većina malih gradi se po istome tipu. Obično četiri luka nose malo slepo kube. Takav je paraklis sv. Nikole iz 1661. ili 1667. godine. Ktitor je jeromonah Viktor, po jednome natpisu, ili starac Petronije, po drugome

Za neke kapitele i parapetne ploče manastira Hilandara pretpostavlja se da su pripadali Nemanjinoj crkvi, pa su prilikom građenja nove crkve iskorišćeni. To je, možda, i jedina veza između srušene i novosazidane crkve. Crkvi kralja Milutina sa zapadne strane dozidan je jedan narteks. Njegovo građenje, sa mnogo razloga, pripisuje se knezu Lazaru. Narteks po svojoj opštoj arhitektonskoj koncepciji ponavlja rešenje narteksa crkve kralja Milutina, ali samo sa jednim, a ne dva kubeta. U svemu ostalom, u plitko rezanoj plastici, on se najtešnje povezuje sa moravskom prepletnom dekoracijom doba kneza Lazara. I na njemu ima starijih fragmenata XII veka, a zauvek će ostati tajna otkuda na njemu puna skulptura devojačkih glava i fantastičnih životinja, u to doba, kao da su donesene iz Banjske. Sa severne strane Sa severne strane crkve kralja Milutina, u podnožju pirga sv. Save, sredinom XIV veka sazidana je crkva sv. Arhanđela. To je manja crkva sa kubetom. Njeno građenje vezuje se za cara Dušana i njegovu posetu Hilandaru 1347-1348. godine. Otkrivene freske u njenom tremu govore u prilog ovoj pretpostavci. Građenje crkve Vaznesenja u Starom manastiru vezuje se za ime kralja Milutina. Zna se da je on sazidao pirg Hrusiju sa crkvom Vaznesenja, pa se sa puno razloga ovo možda odnosi na Stari manastir. U XIV veku izvan Hilandara, na njegovom groblju, sazidana je crkva Blagoveštenja. Ispod paraklisa je kosturnica i podrum. Arhitektura crkve je mnogo izmenjena, ali se može delimično rekonstruisati. Vizantijski stil na njenoj južnoj fasadi jasno ukazuje na vreme njenog građenja, što su još više potvrdile svojim stilom novoootkrivene freske u njoj. U XVII i XVIII veku u Hilandaru se zidaju novi ili obnavljaju stari paraklisi. Većina malih gradi se

po istome tipu. Obično četiri luka nose malo slepo kube. Takav je paraklis sv. Nikole iz 1661. ili 1667. godine. Ktitor je jeromonah Viktor, po jednome natpisu, ili starac Petronije, po drugome. Zatim 1682. godine beogradski mitropolit hadži Simeon zida u pirgu sv. Save, na poslednjem spratu, paraklis sv. Jovana Preteče, uz građenje jedne velike lučne konstrukcije kroz sve spratove pirga. Iznad tzv. "Pajsijeve kelije" 1740. godine obnavlja se paraklis Pokrova Bogorodice, koji je po Porfiriju Uspenskom ustanovljen još 1643. godine pri igumanu Teodosiju. U zvonari na pretposlednjem spratu hadži Vlčo iz sela Bansko u Bugarskoj zida 1757. godine paraklis sv. Jovana Rilskog. Ali, paraklis u pirgu sv. Đorđa postojao je još u XIII veku, pa ga je 1671. godine obnovio hercegovački mitropolit Vasilije. On ima iznad naosa veliko kube i odvojen narteks, u kome su otkriveni ostaci fresaka XI–XII veka. Dve velike crkve Još dve velike crkve, ali sa po dva paraklisa, zidaju se 1779. i 1784. godine. Prva je crkva sv. Save i sv. Dimitrija, a druga Rođenja Bogorodice i 12 apostola. Iako su obe građene u vizantijskom stilu sa divnim dvorišnim fasadama, ova druga je pod jakim baroknim uticajem, kako u pogledu konstrukcije, tako i u pogledu plastičnog ukrasa. Ktitori crkve sv. Save i sv. Dimitrija su žitelji opštine i sela Koprivštice u Bugarskoj: pop Najdin, hadži Vlko, hadži Nejko, hadži Staneja i hadži Petko Morovenik. Iste godine, 1784, sagrađena je u porti i mala krstionica, od belog mermera i takođe u baroknom stilu. Dalje od Hilandara, u blizini Kareje, gradi se 1536. godine skit Molivoklisija. Ktitori su Makarije i Dmitar, poreklom sa Kosova, iz rudarskog kraja Janjeva; a dva kilometra daleko od Hilandara, u drugoj polovini XVIII veka starac Nikanor zida skit sv. Trojice na Spasovoj vodi. Godine 1961. pored njega su otkopani ostaci oltara sa freskama iz XIII veka. Najzad, kraj hilandarske bašte sazidana je 1719. godine mala crkva sv. Trifuna, koja ima samo naos, iznad koga se diže lepo kube. Zidana je u vizantijskom stilu, sa divnim fasadama i izuzetno je lepih proporcija. Ona nije živopisana. U samom Hilandaru i izvan njega bilo je još paraklisa. Neke od njih znamo samo po imenu, a za neke nije poznato ni kada su sazidani, ni kada su porušeni. Trpezarije i mađupnica Jugozapadni ugao Hilandara, od pirga sv. Đorđa do igumenarije čini jedan sklop građevina koje su služile za pripremu i spravljanje jela za sve monahe i u kojima su svi monasi manastira zajedno obedovali. Ove građevine nastale su u jednom vrlo velikom vremenskom rasponu, od XII pa sve do XVIII veka. To su: trpezarija iz doba Nemanje i kralja Milutina, mađupnica (kujna), tzv. "stara trpezarija", odeljenja za čuvanje posuđa, hleba, i pića, trem ispred Nemanjine i Milutinove trpezarije, koji ima i sprat. Jedino prostorija ovog sprata nije imala funkciju kao druge građevine ovog dela, već je služila kao muzej Hilandara. Pozadi nje sa južne strane bile su još dve male sobe, koje su na bakrorezu iz 1757. godine označene kao skrivnice. Izvesno je da je jedna od njih bila neki paraklis. Nemanjina i Milutinova trpezarija bila je velika građevina. Zidana je na nagnutom terenu sa velikom denivelacijom između porte i spoljne baštenske strane. Zato ona ima podrum i sprat. Podrum služi za smeštaj pića, a na spratu se obedovalo. U podrumu je snažna konstrukcija stubaca i lukova, koja je nosila međuspratnu drvenu tavanicu. Velika apsida sa istočne strane išla je od podruma. On je dug 23,25 m, a širok je 11,60 m. Sala sprata je duga koliko i podrum, a široka je 7,72 m. Svojim dvorišnim zidom trpezarija je bila otvorena prema crkvi sve dok 1652. godine, prema Porfiriju Uspenskom, nije ispred njega sazidan portik. Godine 1961. u malim skrivnicama pronađeni su podaci o izgledu prvobitne fasade trpezarije. Ona je bila zidana u strogo vizantijskom stilu. Sala trpezarije bila je uređena kao i sve svetogorske trpezarije. Imala je pored podužih zidova kamene stolove. Oko njih su bila zidana sedišta. Oko svakog stola moglo je da sedi do 12 monaha. Ploče stolova bile su isklesane od belog mermera, duge i do dva metra, a debele do 20 cm. Nažalost,

zbog opterećenja i bojazni da se međuspratna konstrukcija ne sruši, one su 1925. godine izbačene u dvorište. Sala trpezarije bila je u XIV veku živopisana. Međutim, 1621. godine bratstvo Hilandara pozvalo je Georgija Mitrofanovića da ponovo živopiše trpezariju. Tom prilikom izveden je niz drugih radova kojima je originalnost arhitekture trpezarije oštećena u velikoj meri. Od fresaka XIV veka sačuvalo se samo malo na zabatnom zidu u potkrovlju. Mađupnica je do samog pirga sv. Đorđa. Njegovi zidovi čine njenu južnu stranu. Imala je približno kvadratan oblik. U prizemlju ima cisternu, koja danas ne služi. Kujna je na spratu. Ona je zasvedena i imala je dimnjak duplo viši nego što je danas. "Stara trpezarija" uglavljena je između pirga sv. Đorđa, mađupnice i skrivnica. To je manja prostorija veličine 9,81x4,03 m. Unutrašnjost je vrlo siromašno obrađena. Sagrađena je verovatno za vreme igumana Teodosija između 1646. i 1652. godine. Tada su se izvodili veliki radovi na konacima, pa je možda služila za radnike. Šapat Jovana Damaskina

Oprosti, majko sveta, oprosti Što skrušeno se obraćam u bdenju, Što utuk sveukupnoj mojoj zlosti U produženom tražim magnovanju Te jedne noći koja svetlost zrači Iz svoje senke, iz najgušćeg mraka – Jer sve što hoće mrak da obeznači Postane svetlost u znaku tvog znaka; Oprosti, majko, što prizemnu bedu Dovodim grešno u prismotru tvoju; Znam da sam ovde tek jedan u sledu I da mi glas je zuj pčele u roju, Al zato slutim da smisao roja Zavisi i od zabludele pčele – Celine što se beskonačno dele Da suštost čine nedeljivog broja. Oprosti mi što šaptanje u tmini, U sozercanju taštine, što ište Nasušno čudo koje svetlost čini Kad usred mraka stvara utočište; Oprosti, ali boli ova šaka U zglobu prerezana, ovi prsti Kojima drobim hleb, kojima se krstim; Oprosti mi što krvarim iz mraka. Oprosti mi, i učini da sraste Sa svojom košću kost, sa stablom grana; U srebro ću da skujem svoje kraste, Da slava tvoja bude moja rana; Oprosti prestup moje prolaznosti Koja se čudu kao pravdi nada, Oprosti mojoj kosti, mojoj zlosti, Al učini čudo. Ovde. Sada. (Ivan V. Lalić)

Objekti za odbranu i konaci Podaci o najstarijim konacima više su arheološke prirode. Izgleda da su i tada bili višespratni i da su imali otvorene arkadne tremove sa dvorišne strane. Svi su ti konaci bili porušeni i tek u prvoj polovini XVII veka počinje se sa velikim građenjima u tzv. starom delu Hilandara, između pirga sv. Save i pirga sv. Đorđa Visoki manastirski zidovi bili su jedan od elemenata sigurne zaštite Hilandara. Svi su oni imali zupce sa stazom pozadi zubaca za strelce. Danas su se sačuvali samo na spoljnom zidu trpezarije. Ulaz u manastir je uvek bio najosetljivije mesto i zato je njegovoj izgradnji posvećivana posebna pažnja. Nije nam poznato na kome se mestu nalazio ulaz u Nemanjin i Milutinov Hilandar. Današnji ulaz potiče iz 1603. godine, koja je urezana u jedno krilo prve kapije. Ulaz je imao tri kapije. Posle prodiranja kroz prvu, upadalo se u jedan zatvoren prostor, kao u kakvu mišolovku, jer je bio tučen sa svih strana. Zatim je trebalo probiti još drugu i treću kapiju. Treća kapija je danas skinuta.

Hilandar

Objekti za unutrašnju i spoljnu odbranu

Ali, Hilandar je, može se reći, imao objekte za unutrašnju i spoljnu odbranu. Za unutrašnju odbranu postojala su, a i danas postoje, dva pirga: pirg sv. Save i pirg sv. Đorđa. Izvesno je da je Hilandar u prošlosti mogao imati i više pirgova. Podaci o jednom naziru se ispod današnje zvonare, kao i u podrumu Pajsijeve kelije. Pirg sv. Save ima osnovu veliku 12, 90 x 8,20 m. Od praga ulaznih vrata do vrha zubaca visok je 25 m, ali je sazidan na takvom mestu koje je za još oko 6 m više od nivoa dvorišta. U pogledu zidanja i arhitekture razlikuju se jasno dve faze građenja. Donja polovina pripisuje se Nemanjinom Hilandaru, a gornja Hilandaru kralja Milutina. Po svojoj arhitekturi pirg sv. Save je jedinstvena građevina, kako u celoj Svetoj gori, tako i u srednjovekovnoj Srbiji. Pirg sv. Đorđa je manji i pripada XIII-XIV veku. Pravougaona osnova je veličine 9,70 x 9 m. Spolja na svakoj strani ima po tri snažna pilastra preseka 1,40 x 1,10 m. Oni su nosili na najvišem spratu lukove i krunište. Svi ostali pirgovi koji pripadaju spoljnom sistemu odbrane građeni su kao i pirg sv. Đorđa. To su: pirg u Starom manastiru sv. Vasilija, na moru, pirg kralja Milutina na pola puta od arsane do

Hilandara, Arbanaški pirg između Hilandara i skita Sv. trojice na Spasovoj vodi i pirg Preobraženja, koji je sazidao kralj Uroš I. Pirg u Starom manastiru je do polovine srušen, a Arbanaški pirg još i više. Za pirg Preobraženja nije poznato tačno mesto na kome se nalazio. Pretpostavlja se da je to bio skit Sv. trojice na Spasovoj vodi i da su ostaci oltara sa freskama XIII veka otkopani 1961. godine pripadali njemu. Najbolje je očuvan pirg kralja Milutina. On je i jedinstven po svome spiralnom kamenom stepeništu kojim se pelo na njegove spratove, a koje je i danas potpuno sačuvano. Konaci

Na građenje hilandarskih konaka od najvećeg uticaja bilo je unutrašnje uređenje u manastiru. Po tipiku sv. Save on je ustrojen kao opštežiteljni (kinovijski). U upravljanju manastirom na čelu stoji iguman. U pogledu života monaha određeno je da svi jedu za istom trpezom. Otuda je sagrađena velika trpezarija. U kelijama monasi nisu smeli da imaju jelo, niti da se hrane. Uz to za bolesne, stare i islužene monahe postojala je bolnica, u kojoj se za njih posebno kuvalo. Ali, Hilandar nije ostao uvek opštežiteljni manastir. On je prihvatio novo uređenje: posebno žiće (idioritmiju). A, to znači da manastirom ne upravlja iguman, već sabor staraca preko dva izabrana epitropa. Monasi se praktično odriču svoga zaveta siromaštva od zemaljskih materijalnih dobara. Za svoja poslušanja dobijaju plate. Ne hrane se u zajedničkoj trpezariji, već dobijaju namirnice, od kojih spremaju jelo u svojoj keliji. Oba ova načina upravljanja Hilandarom i života u njemu tako su se drastično odrazila na unutrašnji program i raspored prostorija u konacima da se danas može sasvim sigurno reći: ovo je konak građen za opšte žiće, a ovaj za posebno. Svi konaci bili su višespratne građevine. Konaci građeni u vreme opšteg žića imali su sasvim jednostavnu prostornu koncepciju. Kelije su se sastojale od jedne sobe. Niz takvih soba bio je izgrađen pored manastirskog zida. Ispred njih je bio hodnik, obično otvoren trem, pa se iz njega ulazilo u svaku keliju. Ovakav sistem bio je dosta skup i neracionalan: dobijalo se malo kelija. Zato je usvojena i druga koncepcija: da hodnik bude po sredini, a kelije sa njegove obe strane. Međutim, kelije građene za posebno žiće imaju obavezno: sobu, kujnu, ostavu za namirnice, razne plakare (dolape), ostavu za drva (drvarnik). Neke imaju i dve, pa i tri sobe, od kojih je neka i gostinska. Ima konaka koji su građeni za opšte žiće i tako su sačuvani; obično donji spratovi, a gornji su građeni za posebno žiće. Ima ih koji su adaptirani iz jednog sistema u drugi. Podaci o najstarijim konacima više su arheološke prirode. Izgleda da su i tada bili višespratni i da su imali otvorene arkadne tremove sa dvorišne strane. Svi su ti konaci bili porušeni i tek u prvoj polovini XVII veka počinje se sa velikim građenjima u tzv. starom delu Hilandara, između pirga sv. Save i pirga sv. Đorđa. Zatim se obnavlja i igumenarija na starim ostacima. Veliki pokretač i obnovitelj ovih konaka jeste iguman Teodosije. On je obnovio 1646. godine konak između zvonare i paraklisa Pokrova Bogorodice, do drugog sprata, uključujući i njega. A, od 1639. godine do 1652. obnavljao je igumenariju. Pre građenja igumana Teodosija sagrađeno je prizemlje i prva dva sprata konaka severno od pirga sv. Save, 1598. godine. Dva katastrofalna požara

Ova građenja davala su osnovni izgled Hilandaru sve do 1711. i 1722. godine. A, tih godina dogodila su se dva katastrofalna požara. Prvo je izgorela igumenarija, a zatim su izgoreli i svi konaci od pirga sv. Save do pirga sv. Đorđa. U to vreme, i još dugo posle toga, Hilandar je skoro u ruševinama. Obnove izgorelih konaka trajale su vrlo dugo. Konak do pirga sv. Đorđa obnovljen je tek 1784. godine, ali mu je izmenjen raniji dvorišni izgled. Konak između zvonare i paraklisa Pokrova Bogorodice obnavlja se tek 1757. godine. On dobija nova dva sprata iznad spratova igumana Teodosija. Jedno vreme njegov dvorišni zid je sav u arkadama. Nažalost, on se ponovo ruši sve do Teodosijevog sprata i obnavlja tek 1893-1894. godine. Ali, dok su sve prethodne obnove bile u duhu vizantijskih tradicija, ova poslednja obnova pod

igumanom Viktorom prekida sa tim tradicijama. Sada se gradi samo kamenom u onom gradskom stilu, kako se tada zidaju mnogi konaci u Kareji uz obilnu rusku pomoć. Izgoreli konak između pirga sv. Save i zvonare, u kome se nalazila hilandarska biblioteka, nije više nikada obnovljen. Ruševine su zaravnjene, napravljen visok zid istočno od crkve kralja Milutina, radi njenog obezbeđenja, i oko 1900. godine sazidana mala spratna prosfora u duhu gradske arhitekture orijentalnog stila. Izgorela igumenarija obnavlja se tek 1779. godine, istovremeno kada se zida i crkva sv. Save i sv. Dimitrija, koja je uklopljena u igumenariju. Igumenarija dobija još dva sprata. Obnavljaju je isti ktitori koji su gradili i crkvu. Ova obnova izvedena je zaista na majstorski način i njome je stvorena jedna od najlepših dvorišnih fasada Hilandara u duhu vizantijskih tradicija. Između 1814. i 1846. godine prave se u Hilandaru najdrastičniji potezi gradnjom konaka istočno od igumenarije do ulaza u manastir, rušenjem konaka koji su pregrađivali dvorište na dva dela i uklapanjem preostalih delova konaka u novu celinu. Ceo ovaj posao je izveden na najvišem stručnom nivou. Novi konak trebalo je da zadovolji sve tadašnje potrebe Hilandara. U njemu su svečane prijemne prostorije, kelije za kraljeve i najviše verske posetioce, kelije za goste i monahe, prostorije uprave (epitropija), fandarik (kujna i trpezarija za goste), kao i ekonomske prostorije: žitnica i radionice.

Jerisos

Ka mraku Ka nemirnom moru Povorka crnih buba Samouvereno kreće Nad glavama im trnov venac nestvarno lebdi Po čašu vina Po komad hleba Nežno na palubu stavljaju Na izmaglicu trpezu Na sto što u skladu je sa morem A more sve je Telo mu daju propadljivo Dok ka drugom cilju idu Utrnula srca Ne znajući Jesam li pozvan Na brod stupam Na nejasnu crtu Između smrti i života (Dušan Vukajlović)

Muzička zaostavština u manastiru Hilandaru Na postojanje neumskih muzičkih rukopisa u manastiru Hilandaru prvi je ukazao arhimandrit Nićifor Dučić davne 1884. godine. On je čak i objavio jednu stranu muzičkog rukopisa, kao primer stare srpske notacije, ne znajući da je u pitanju ruski rukopis iz 12. veka piše: Anđela Vujnović

Manastir Hilandar, osnovan davne 1198. godine mudrošću i trudom svojih ktitora – svetog Simeona i svetog Save – izvorište je srpskog molitvenog života već gotovo osam vekova. Po uzoru na

razvijena crkvena pravila i vizantijska bogosluženja koja je upoznao u manastirima Palestine, Carigrada i Svete gore, sveti Sava je u svetogorskim kelijama i isposnicama prevodio sa grčkog i sastavljao manastirska pravila u kojima je postavio osnove monaške duhovnosti i liturgijskog života Srba. Sva tri manastirska pravila koja je sastavio – Hilandarski, Karejski i Studenički tipik – svedoče o izuzetno značajnoj ulozi muzike, preciznije pojanja, u različitim oblicima bogosluženja u pravoslavnoj crkvi. Samo bogoslužbeni tekstovi su izvanredni primeri sklada bogoslovske i pesničke misli izražene i uznesene kroz pojane melodije. Rukopisna muzička građa

Na postojanje neumskih muzičkih rukopisa u manastiru Hilandaru prvi je ukazao arhimandrit Nićifor Dučić davne 1884. godine. On je čak i objavio jednu stranu muzičkog rukopisa, kao primer stare srpske notacije, ne znajući da je u pitanju ruski rukopis iz 12. veka. Tek u novije vreme, posle Drugog svetskog rata, o hilandarskim neumskim rukopisima pišu arheografi (Đorđe Sp. Radojičić, Andrija Jakovljević) i muzikolozi (Dimitrije Stefanović, Jelena Milojković-Đurić i Danica Petrović). Od oko 150 neumskih rukopisa u biblioteci manastira Hilandara osamdesetak je grčkih, pedeset slovenskih i dvadeset grčko-slovenskih. Najstariji datiran rukopis jeste grčki Minej ( Rs br. 1), pisan srednjovizantijskom neumskom notacijom na pergamentu 1277. godine. Dva najstarija slovenska izvora su ruski muzički rukopisi pisani takođe na pergamentu staroslovenskim jezikom ruske redakcije i ranom ruskom krjuki notacijom. Jedan je Stihirar novgorodske provenijencije iz 12. veka, koji sadrži nepotpun Posni i Cvetni Triod, a drugi je takođe nepotpun Irmologion pisan u Kijevu početkom 13. veka. Pedesetak grčkih neumskih zbornika –antologija – pisanih kasnovizantijskom neumskom notacijom od 15. veka do prve dve decenije 19. veka, dospelo je u hilandarsku rukopisnu zbirku iz Soluna, sa Kipra ili iz drugih svetogorskih manastira. U zapisima na slovenskom jeziku nalaze se imena Hilandaraca koji su ih posedovali ili su se njima služili. Repertoar pesama i napeva sačuvanih u ovim rukopisima veoma je raznovrstan. Tu su sabrani gotovo svi pojani bogoslužbeni tekstovi za svakodnevna i praznična bogosluženja i muzička tvorenija preko stotinu poznatih grčkih muzičaradomestika, lampadarija, protopsalata. Pored napeva starijih autora – Jovana Kukuzelja, Manuila Hrisafisa, Jovana Kladasa, Ksenosa Koronisa iz 14. i 15. veka – tu su i dela manje poznatih autora iz 17. i 18. veka – Mihaila sa Hiosa, Teofana Svetogorca, Vartolomeja iz Kutlumuša, Jovana Vlaha, Kiprijana Hilandarca. Većina slovenskih i grčko-slovenskih neumskih rukopisa iz hilandarske zbirke pisana je krajem 18. i početkom 19. veka. Tada je u grčkim manastirima bilo obnavljano interesovanje za starije vizantijske napeve i za sistematsko ispisivanje neumskih muzičkih zbornika. Pojanje

O tome kako se u Hilandaru i na Svetoj gori pojalo u 18. veku, može se ponešto saznati i iz putopisnih beležaka tadašnjih hodočasnika i prvih istraživača, koji su se interesovali za duhovni život i manastirske starine. Jedan od prvih bio je ruski putešestvenik Vasilije Barski (1701–1747), koji je Svetu goru pohodio u dva maha: 1725. i 1744. godine. On je posebno ukazao na pojanje Srba i istakao da "Afonski Srbi po pravilu, svojim srpskim kratkosloženim melodijama poju", a da se srpski glasovi (misli na crkvene glasove, moduse) razlikuju od veoma razvijenog grčkog, pa i bugarskog pjenija. Među hilandarskim monasima druge polovine 18. veka bilo je više istaknutih muzičara. Izuzetno je značajan monah Kiprijan, koji je prevodio "sa grčkog na slovenski jezik", a 1774. godine je ispisao obiman muzički zbornik – Stihirar (Rs 581). Kiprijan Hilandarac je bio i kompozitor, a njegovih osam Heruvimskih pesama na grčkom jeziku, po jedna u svakom od osam glasova osmoglasnika, nalazi se u jednom grčko-slovenskom hilandarskom Stihiraru ( Rs 668). Ovaj rukopis je pripadao drugom trudoljubivom Hilandarcu iz 18. veka, jeromonahu Teodosiju, koji je i sam ispisao više ćirilskih rukopisa, a potpisivao se kao "grešni Teodosije monah Hilandarac, rodom Srbin iz Kroacije". Značajna ličnost među hilandarskim pisarima i pojcima bio je i Teodosijev savremenik, prvo

"hilandarski psalt", a od 1767. godine i proiguman Makarije. U njegovoj zaostavštini našlo se više neumskih rukopisa sa zapisima na crkvenoslovenskom jeziku u kojima se kaže da su rukopisi pripadali pokojnom proigumanu Makariju. Uporedne studije grčkih i južnoslovenskih neumskih rukopisa potvrđuju da su hilandarski pojci i pisari koji su radili na prevođenju i ispisivanju muzičkih rukopisa u 18. veku bili veoma dobro obavešteni o aktuelnim zbivanjima u grčkoj crkvenoj muzici, iako su napevi u njihovim rukopisima bili preuzeti iz postvizantijske, grčke tradicije, a ruskocrkveno slovenska verzija tekstova iz ruskih rukopisa i štampanih knjiga, muzička podela stihira na odseke uglavnom je usaglašena sa slovenskim tekstovima. Hilandarci, sastavljači i prepisivači ovih rukopisa, bili su solidno obrazovani crkveni muzičari, vrsni poznavaoci kasnovizantijskog neumskog pisma, tadašnjeg grčkog pojanja, kao i grčkog i ruskog crkvenoslovenskog jezika. Duhovno putešestvije

Dok na jednoj strani hilandarski ćirilski neumski rukopisi predstavljaju završnu fazu srpske srednjovekovne pisane muzičke tradicije, na drugoj strani oni svedoče o bogatoj riznici napeva, koji su posredstvom Hilandaraca, ali i drugih Svetogoraca, prenošeni sa juga na sever u Karlovačku mitropoliju. Tamo je ovo postvizantijsko pojanje sačuvano samo u ponekim neumskim rukopisima, a daleko je više bilo prisutno u svakodnevnoj bogoslužbenoj praksi fruškogorskih i karlovačkih pojaca. Tokom 18. veka ono je činilo jedan od bitnih elemenata u stvaranju novijeg srpskog crkvenog pojanja. Uporedne analize napeva zabeleženih neumama u hilandarskim rukopisima i onih nastalih na teritoriji Karlovačke mitropolije, a zabeleženih savremenim notnim pismom u drugoj polovini 19. veka, verovatno će otkriti proces kako je i u kojem obimu starija srpska i svetogorska tradicija unošena u srpsko narodno crkveno pojanje, poznato kao karlovačko pojanje. Krajem 19. veka iz Srbije su u Hilandar prispele i trile – nepotpuni mnemotehnički znaci, korišćeni za zapisivanje crkvenih melodija. Ovakvi zapisi bili su samo podsetnik onim pojcima koji su dobro znali osmoglasno pojanje i veliki broj melodija napamet. U hilandarskoj biblioteci nalazi se čak pet rukopisa sa trilama u kojima su, kako pisari ističu, zapisivane "vizantijske", ali i "srpske-karlovačke melodije", pa čak i napevi Kornelija Stankovića. Danas monasi iz domovine donose u Hilandar u manastirima i u bogoslovskim školama naučeno srpsko narodno crkveno pojanje. Pojedini među njima uče od grčkih monaha grčko, svetogorsko pojanje i to na starinski način usmenim predanjem. Kao i u prošlim vekovima muzička pismenost nije primarna u učenju crkvenog pojanja. Stotinama godina čuvana tradicija se nastavlja. Siluan – Slovo svetom Savi

Slavi otbegnuv, slavu obrete, Savo, Tamo otjudu slava javi se rodu. Roda svetlost veri svetlost prezre, Tem že rodu svetilo javi se vsemu. Uma visota sana visotu svrže, Tem ubo uma više dobrotu stiže. Slova slavi Save splete Siluan.

Hilandarska grafika Početkom XIX stoleća manastir Hilandar je nabavio bakroreznu presu drvene konstrukcije, okovanu metalnim zategama, sa metalnim valjcima. To je na Atosu bila jedina grafička presa, pa su u Hilandaru štampane i ploče ostalih manastira piše: Anđela Vujnović

Hilandarska grafika predstavlja zbirku od 55 bakroreznih listova XVIII i XIX stoleća – novih otisaka sa originalnih bakroreznih ploča – štampanih u tipografiji manastira Hilandara. Tiraž zbirke je 35 numerisanih primeraka.

Stare hilandarske bakrorezne ploče, od kojih najčešće nisu sačuvani grafički listovi iz vremena nastanka, nisu omogućavale sagledavanje njihovog stvarnog izgleda, a još manje su bile dostupne za proučavanje. To su bile matrice – bakrorezne ploče sa ugraviranim kompozicijama u negativu. Grafički izgled dobijenih otisaka koji se nalaze u zbirci Hilandarska grafika najbliži je prvobitnom. I odmah treba reći da su hilandarske grafike pre svega otkriće nepoznatog. Ova dragocena edicija ostvarena je 1989. godine zahvaljujući izuzetnoj organizaciono-izdavačkoj brizi i aktivnosti Narodne biblioteke Srbije. Grafičke panorame Atosa

Sveta gora – najuzvišenije duhovno svetilište pravoslavlja, nekada teško pristupačno pooluostrvo Halkidike, zaštićeno i čvrstom odbranom podvižničkog monaškog života – u svom zlatnom srednjovekovnom dobu nije bila dovoljno poznata Evropi, pogotovo Zapadnoj Evropi. Njena popularnost primetno je porasla tek posle XVI veka, a osobito od XVII stoleća, kada su se u zapadnoevropskim zemljama pojavile geografske karte Balkanskog poluostrva i Jegejskog arhipelaga, a uz njih i grafičke vedute Atosa, na kojima su prikazani utvrđeni, egzotični manastiri, skitovi i kelije u vrletnom stilizovanom pejzažu. U pitanju su bile izuzetno zanimljive, u topografskom pogledu dosta neprecizne kompozicije koje su predstavljale celo poluostrvo, ili jedan njegov deo, ali još uvek ne i pojedine manastire. Grafičke panorame Atosa, koje više podsećaju na geografske karte uvećanih razmera, izrađivane su u radionicama zapadnoevropskih bakrorezaca, dok su drvorezne radili nepoznati svetogorski monasi. Ove rane vadute imale su osnovnu misiju da na osobit način upoznaju svet sa izgledom svetogorskog poluostrva. Od toga doba je i slika Atosa izazivala pažnju i budila veće interesovanje učenih ljudi i pravoslavnih vernika, do kojih je, zahvaljujući visokim tiražima, sve češće dospevala. Prva do sada poznata veduta Svete gore je iz sredine XVI stoleća. Francuski graver Pierre Belon du Mans izradio je 1553. bakrorez Le mont Athos, a iste godine i geografsku kartu na kojoj je prikazano atosko poluostrvo sa naznakama pojedinih manastira. Čitavo stoleće kasnije, nepoznati venecijanski majstor izgravirao je bakrorez Sveta gora sa opširnim zapisima na grčkom, latinskom i staroslovenskom jeziku srpske redakcije. Od tih starih gravira nisu poznate bakrorezne ploče. Bakrorezna grafika

Izrazitije zanimanje za bakroreznu grafiku pokazali su svetogorski manastiri tek u XVIII stoleću. To je vreme češćih putovanja atoskih monaha po srpskim, bugarskim i grčkim zemljama pod Turcima, ali i otiskivanja u udaljenije, u Rusiju, Gruziju i Palestinu. U tome veku zabeležen je i dolazak na Atos većeg broja hadžija, poklonika i duhovnika, ali i učenih poštovalaca i istraživača atoskih starina. U Hilandaru su tada boravili Rus Ivan Grigorovič Barski, Bugarin otac Pajsije i Srbi Pavle Julinac, Jovan Rajić i Dositej Obradović. Često su na Svetu goru dolazili imućni ljudi sa Balkana, ali i iz Karlovačke mitropolije. Zahvaljujući novim ktitorima i priložnicima, razvijena je živa građevinska i slikarska aktivnost. Najviše se tada gradilo i ukrašavalo u Hilandaru: sazidani su čitavi delovi novih konaka i nekoliko paraklisa, što je pratila fresko-slikarska i ikonopisačka delatnost. Upravo u XVIII stoleću i Hilandarci pokazuju izrazito osećanje za bakroreznu grafiku, po čemu prednjače u odnosu na ostale atoske manastire. Do toga je došlo zahvaljujući čvrstim duhovnim vezama sa Karlovačkom mitropolijom, odakle su u Hilandar dospevale bakrorezne ikone i grafike sa izgledom fruškogorskih i drugih manastira, radovi Hristofora Žefarovića, Tomasa Mesmera, Zaharija Orfelina i drugih majstora. Uz likovno-grafičke osobenosti, ova edicija omogućava i bolje poznavanje monaške kulture na Atosu u XVIII i XIX stoleću. Na isprepletenim linijama crteža reza nalaze se i sažeti, neulepšani zapisi o životu atoskih monaha i podvižnika. Istoričarima kulture Hilandarska grafika na svoj način kazuje o neprekinutim istorijskim nitima od svetog Save i svetog Simeona do onih koji su ih, stolećima kasnije, slavili i širili njihovo poštovanje i preko ikona na hartiji. Razumljivo, prikazivanjem listova atoske prošlosti biće omogućeno njihovo dalje proučavanje. Već sada, na osnovu saznanja koje pružaju bakrorezi štampani u ovom korpusu, moguće je reći da je srpski manastir bio središte grafičke veštine na Svetoj gori. Otuda je Hilandar i najpozvaniji da

objavi prvi korpus grafika i tako podstakne istraživanja zaboravljenih bakroreznih matrica u ostalim atoskim manastirima. Prisustvo ruske grafike

Nezaobilazno je i prisustvo ruske grafike u manastiru Pantelejmonu, ali i Hilandaru, sa kojom je stizao uticaj "pravoslavnog baroka", delujući osvežavajuće na tvrdokoralni likovni tradicionalizam Atosa. Taj sve zapaženiji uticaj dolazio je preko ruskih bogoslužbenih knjiga (ukrašenih bakroreznim ilustracijama), koje su u XVIII stoleću preplavile i hilandarske pevnice. Tada su Hilandarci dobili iz Petrograda bakroreznu ploču i nekoliko otisaka na platnu – svoj bakrorezni antimins. To je barokna, zapadnoevropska kompozicija kakve je ruska crkva prihvatila još od druge polovine XVII stoleća. Sa antiminsa, osvećenog u Aleksandro-Nevskoj lavri, ovu kompoziciju je vešto preneo petrogradski graver Aleksej Zubov, učenik holandskog majstora Petra Pikarta, koji je držao prvu bakrorezačku radionicu u ruskoj prestonici. Osnovni ikonografski motiv hilandarskog, Zubovljevog, antiminsa jeste utvrđena kompozicija Polaganje u grob, koju ovde obogaćuju odgovarajući dodaci: četiri medaljona sa likovima jevanđelista i dva vertikalno postavljena dekorativna okvira sa predmetima koji ukazuju na Hristova stradanja. Početkom XIX stoleća manastir Hilandar je nabavio bakroreznu presu drvene konstrukcije, okovanu metalnim zategama, sa metalnim valjcima. To je na Atosu bila jedina grafička presa, pa su u Hilandaru štampane i ploče ostalih manastira. Atoski i hilandarski bakroresci su verovatno počinjali kao ikonopisci koji su, ne usavršivši veštinu slikanja, nastavili da svoje crteže prenose na bakrene ploče i da tako, umesto ikona na dasci, izrađuju ikone na hartiji. Nije poznato gde su savladali osnovna zanatska znanja, grafičku tehniku i štampu. Već sada, na osnovu saznanja koje pružaju bakrorezi štampani u ovom korpusu, moguće je reći da je srpski manastir bio središte grafičke veštine na Svetoj gori. Otuda je i Hilandar bio i najpozvaniji da objavi prvi korpus grafika i tako podstakne istraživanja zaboravljenih bakroreznih matrica u ostalim atoskim manastirima. Pobude priređivača Hilandarske grafike jasne su samim činom. Zastali pred činjenicom da se u Hilandaru čuva zbirka bakroreznih ploča, odlučili su da na odgovarajući način obnove njihov grafički izgled koji je najbliži prvobitnom. Nabavkom bakrorezne prese i ostalog grafičkog materijala u manastiru Hilandaru je ponovo oživela bakrorezna štamparija. Zasluge za ostvarenje ovog poduhvata pripadaju bratstvu manastira Hilandara, koje je pokazalo izuzetno razumevanje za njegovo ostvarenje. Ime oca Mitrofana, čija se trudeljubivost oko nabavke bakrorezne prese i sakupljanja starih ploča opire zaboravu, pominje se ovde s dubokom pažnjom i zahvalnošću. Hilandar–Vasko Popa

Crna majko Trojeručice Pruži mi jedan dlan Da se u čarobnom moru okupam Pruži mi drugi dlan Da se slatkog najedem kamena I treći dlan mi pruži Da u gnezdu stihova prenoćim Prispeo sam s puta prašnjav i gladan i željan drugačijeg sveta Pruži mi tri male nežnosti Dok mi ne padne hiljadu magli na oči I glavu ne izgubim I dok tebi sve tri ruke ne odseku Crna majko Trojeručice.

Manastir Studenica - centar srpske duhovnosti i umjetnosti Za potrebe manastira Sava je napisao pravilo o ponašanju - Tipik, gdje uvodni dio čini životopis Stefana Nemanje. Smatra se da je to ujedno i prvo književno djelo kod Srba priredio: Miljan Kovač

Studenica

Manastir Studenica, zadužbina Stefana Nemanje, nalazi se nedaleko od živopisne klisure Ibra. Kada se od Kraljeva krene putem koji vodi preko varošice Ušće, stiže se do prostranog platoa iznad bistre i hladne rječice Studenice. Sa ovog platoa uzdiže se ovaj najznačajniji manastirski kompleks srednjovjekovne Srbije. Od svog osnivanja u XII vijeku monaška zajednica manastira Studenica ni u jednom trenutku nije prekidala svoj viševjekovni kontinuitet. Kulturni slojevi u Studenici se prepoznaju u nizu graditeljskih i slikarskih ostvarenja. Ova zadužbina i grobnica rodonačelnika dinastije Nemanjića služila je kao uzor mnogim vladarima ove loze, ne samo kao podsticaj za podizanje mauzoleja već i kao mjesto gdje bi mogli dati svoj lični doprinos. Tako je, nakon izgradnje manastirskih bedema, tu s vremenom nastajao niz objekata u cilju zadovoljenja vjerske i ekonomske potrebe studeničkog bratstva: trpezarija, Radoslavljeva priprata, crkve svetog Nikole i svetog Jovana, Kraljeva crkva, konaci... Izgradnja, stradanja i uzdizanja

Sveti Sava u biografiji svoga oca Stefana Nemanje, o podizanju manastira Studenice, pored ostalog, kaže: "…bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac Stefan Nemanja, koji je vladao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir."

Zidanje manastirske crkve i ostalih zdanja trajalo je dosta dugo. Prvi dio radova završen je do proljeća 1196. godine, kada je Nemanja, ostavivši presto, primio monaški postrig i novo ime Simeon i uselio se u svoj manastir. Poslije njegovog odlaska u Hilandar, brigu o manastiru preuzeo je njegov sin, nasljednik srpskog prestola Stefan Prvovjenčani. U manastiru Hilandaru Nemanja je umro 1208. godine. Poslije izmirenja braće Stefana i Vukana, Sava je prenio očeve mošti u Studenicu. Pod starješinstvom Savinim manastir Studenica postaje politički, kulturni i duhovni centar Srba. Za potrebe manastira Sava je napisao pravilo o ponašanju - Tipik, gdje uvodni dio čini životopis Stefana Nemanje. Smatra se da je to ujedno i prvo književno djelo kod Srba. Kralj Radoslav, unuk Nemanjin, podigao je 1235. godine monumentalnu pripratu ispred Bogorodičinog hrama. Srpski kralj Milutin je 1314. godine sagradio malu crkvu posvećenu svetom Joakimu i svetoj Ani. Od propasti srpske despotovine, 1459. godine, Studenica dijeli sudbinu sa srpskim narodom. Stradala je od Osmanlija, ali se i oporavljala. Značajna obnova bila je 1569, kada je i završena velika restauracija živopisa u Bogorodičinoj crkvi. Prvih decenija XVIII vijeka Studenica je stradala od zemljotresa, potom od požara. Tada su zauvijek nestala vrijedna istorijska i umjetnička svjedočanstva. Studenički monasi su tada otišli u Rusiju da bi prikupili pomoć za manastir. Od prikupljene pomoći 1631. godine započinje obnova manastira. Krajem XVII vijeka u vrijeme austro - turskog rata Studenica je stradala od turskih hordi. Godine 1758. na crkvi je ponovo izvršena obnova. Novi rat između Austije i Turske donio je teške dane Studenici. Zbog naklonjenosti prema hrišćanskom zapadu, studenički monasi sa moštima svetog Simeona napuštaju manastir, a Turci potom pale i ruše manastirska zdanja. Djelimična obnova izvršena je krajem XVIII vijeka, tačnije 1798. godine. Za vrijeme Prvog svjetskog rata Studenica je opet bila na udaru, a jedno vrijeme je bila zapustjela. Manastirska zdanja zatim su obnovljena 1839. godine. Stari sjaj Bogorodičinoj crkvi vraćen je obnovom kupole prije tridesetak godina. Živopis Bogorodičine crkve

Uporedo sa neimarima radili su u Studenici i brojni slikari, od onih koji su remek-djelima vizantijskog živopisa XIII vijeka obilježili put srpskog srednjovjekovnog slikarstva, preko dvorske radionice kralja Milutina i vodećih umjetnika obnovljene Pećke patrijaršije, do zografa u XIX vijeku. U riznici se čuvaju neki od kapitalnih primjeraka srpske primijenjene umjetnosti. Ne zna se pouzdano ko su majstori Bogorodičine crkve, ali se opravdano pretpostavlja da su iz primorja, možda iz Kotora, grada u kome je Nemanja imao svoj dvor. Natpis na timpanonu zapadnog portala ispisan je u čistoj srpskoj redakciji, što ukazuje na mogućnost da su majstori srpskog porijekla. U prstenastom dijelu kubeta Bogorodičine crkve nalazi se dijelom sačuvan zapis, koji glasi: "Ovaj presveti hram prečiste vladičice naše Bogorodice sazdan bi veleslavnim velikim županom i svatom (prijateljem) cara grčkog Aleksija Stefanom Nemanjom, koji je primio anđeoski obraz kao Simeon monah... (u vrijeme, op.a.) velikoga kneza Vukana godine 1208/9, idnikta 9. I mene, koji je ovde služio, pomenite Savu grešnag." Dakle, Bogorodičina crkva je živopisana u vrijeme kneza Vukana i vjerovatno uz pomoć koju mu je pružio brat Stefan Prvovjenčani. Crkva je mjestimično ukrašena mermernom plastikom visokih stilskih vrijednosti. Po opštoj arhitektonskoj zamisli i njenoj realizaciji, ovaj hram se svrstava u najviši rang spomenika Raške graditeljske škole. Freske iz 1209. godine, u čijem su nastanku imali udjela sva tri Nemanjina sina, svrstavaju Studenicu među najznačajnije spomenike XIII vijeka u vizantijskom umjetničkom svijetu. Njene zidne slike su prvo očuvano djelo novog stila iz XIII vijeka, kojim se mijenja ranije slikarsko shvatanje i otvara novo poglavlje u istoriji stare srpske i vizantijske umjetnosti. Uvođenjem srpskih natpisa i tema u Studenici se zasnivaju blistavi počeci slikarstva sa mnogim autohtonim obilježjima, koje će svoj vrhunac imati u sopoćanskim freskama. Ansambl fresaka Bogorodičine crkve dopunjuju zidne slike nastale pri obnovi živopisa 1569. godine, koje svojim umjetničkim kvalitetom dostojno predstavljaju epohu u kojoj su nastale. O ovoj obnovi studeničkog živopisa svjedoči očuvan zapis ispred predstave Uspenje Bogorodice, na zapadnom zidu.

. Manastirski kompleks

Zapadno od bogorodičinog hrama nalazi se stara trpezarija, podignuta u XIII vijeku, za vrijeme arhiepiskopa Save. Nekada je imala i sprat. Građena je od lomljenog kamena, a bila je živopisana. Sadašnja unutrašnjost je novijeg datuma. Na zapadnoj strani studeničkog kompleksa je kula-zvonara, podignuta takođe u XIII vijeku. U unutrašnjosti zvonare, gdje je bila kapela, sačuvani su fragmenti živopisa. Na spoljašnjem dijelu kule otkriveni su ostaci fresaka koji ukazuju na monumentalnu kompoziciju loze Nemanjića. Prepoznatljive su odlike koje ovo slikarstvo vezuje za onaj živopis iz 1208/9. godine Najveći ktitor među srpskim vladarima - kralj Milutin podigao je 1314. godine crkvu svetog Joakima i Ane, poznatiju kao Kraljeva crkva. Ova crkva je sagrađena po uzoru na vizantijske hramove sa dobro očuvanim proporcijama. Očuvane freske s početka XIV vijeka po stilskoj prefinjenosti, kolorističkoj harmoniji i brižljivoj umjetničkoj obradi gotovo da nemaju premca u našem slikarstvu. Crkva Nikoljača sa freskama iz četvrte decenije XIII vijeka, zajedno sa još deset porušenih ili u temeljima očuvanih hramova, činila je onaj arhitektonski milje studeničkog manastira koji ga izdvaja izvan svih srpskih lavri. Studenička riznica čuva samo dio svog prvobitnog bogatstva. Prsten Stefana, prvog srpskog kralja, plastanica, povelje i druge relikvije omogućavaju samo djelimičan uvid u nekadašnje neprocjenjivo blago. Na osmom kilometru od manastira, usađena u planinu, nalazi se isposnica svetog Save. Do ove isposnice vodi uska planinska staza. Nastala je 1175. godine, 1815. godine je obnovljena. Manastir Studenica upisan je 1986. godine u listu svjetske kulturne i prirodne baštine. Sa svojim hramovima, trpezarijama, kulama i konacima, Studenica je i do danas zadržala svoju prvobitnu funkciju. Kao svetilište, ali i kao prvorazredni, zakonom zaštićeni spomenik, sa nizom crkava u svojoj neposrednoj okolini, Studenica predstavlja izuzetan nacionalni spomenik i drevnik kako srpske tako i svjetske kulturne baštine.

Manastir Manasija - zadužbina despota Stevana Za vrijeme turske vladavine kult despota Stevana se osnažio jer je njegova ličnost vrlo rano dobila mitski karakter. Tome je doprinijelo neobično iščeznuće njegovih posmrtnih ostataka, tako da se ni danas ne zna tačno gdje su despotovi ostaci priredio: Miljan Kovač

Manastir Manasija, zadužbina despota Stevana Lazarevića, nalazi se dva kilometra sjeverozapadno od Despotovca, uz desnu obalu rijeke Resave, u živopisnoj klisuri koju čine obronci planine Beljanice. Manasija se često pominje i kao manastir Resava. Manastirska crkva posvećena Svetoj trojici podignuta je i živopisana između 1407. i 1418. godine. Crkva je istovremeno i mauzolej despota Stevana. Tokom vijekova manastir je više puta pljačkan i paljen. Turcima je služio kao utvrđenje. Austrougari su crkvu koristili kao konjušnicu, a u priprati im je bila barutana. Manastirski kompleks sastoji se od crkve smještene unutar tvrđave nepravilne osnove. Sa masivnih zidova tvrđave diže se jedanaest kula. Sa sjeverne strane visinom se ističe Despotova kula. Kada je poslije Kosovskog boja, 1389. godine, centar srpske države pomjeren ka sjeveru, u moravsku Srbiju, Resava je postala srpsko duhovno i kulturno žarište. Baš u tom periodu, kad je Srbija pala u težak vazalni položaj, u Pomoravlju cvjeta kultura i nastaje niz zadužbina neprocjenjive ljepote.

Crkva

Crkva ima osnovu pravougaonika sa upisanim krstom u kombinaciji sa trikonhosom. U naosu četiri slobodna stuba nose glavnu dvanaestostranu kupolu. Na uglovima su još četiri manje osmougaone kupole. Manasija pripada arhitekturi Moravske škole. Zidana je naizmjeničnim ređanjem kamenih tesanika vezanih debelim spojnicama maltera bez opeke, sa arkadnim ukrasima. Po tome ovaj manastir podsjeća na spomenike Raške škole. Priprata na zadnjoj strani naknadno je dozidana (na ktitorskoj kompoziciji despot Stevan drži manasijsku crkvu bez priprate). Gornji dio priprate je dosta stradao, za razliku od kamenog poda, urađenog od mermernih pločica, koje su složene u mozaik rozete sa krstastom osnovom. Živopis

Posebnu vrijednost Manasije čini njen živopis, koji po ljepoti spada među najznačajnija ostvarenja u starom srpskom slikarstvu. To je posljednji sačuvani spomenik moravskog stila. Freske, mada ostarjele i ostećene, i danas uzbuđuju raskošnom ljepotom. Iz plavetnila pozadine izranjaju likovi svetitelja u raznobojnim odeždama sa puno ukrasa. Sve je to vrlo svečano i naglašeno plemenito i u odijelu i u oružju, u stavu i u pokretu... Nigdje u starom srpskom slikarstvu onovremeni život nije toliko ušao u religijsku sliku. Likovima svetih ratnika rađenim u strogom vizantijskom stilu dodat je viteški stav, što predstavlja kombinaciju istočne tradicije sa renesansnim uticajima sa zapada. U toku vijekova živopis u priprati je potpuno uništen, a u naosu u velikoj mjeri. Od nekadašnjih 2.000 metara kvadratnih fresaka, do danas je sačuvana jedna četvrtina. Ali i tako oštećen živopis svjedoči o prvobitnoj ljepoti i raskoši manastira Manasije. Zbog sličnosti sa živopisom na Svetoj gori i u Solunu, smatra se da su glavni majstori ovih fresaka došli upravo iz tih krajeva, koji su u srednjem vijeku predstavljali centar slikarstva na Balkanu. Od mnogobrojnih fresaka ističu se monumentalna ktitorska kompozicija na zapadnom zidu, na kojoj je prikazan despot Stevan Lazarević, Uspenje presvete Bogorodice (visoko na zapadnom zidu), sveti ratnici u obje bočne apside, parabola o zabludjelom sinu, priča o carskoj svadbi i priča o bogatašu i ubogom Lazaru, te pričešće apostola na oltaru i poprsje svetitelja naslikano u centralnom kubetu. Manastir - grad

U manastirskoj porti još ima ostataka dviju starih građevina iz prvobitnog manastirskog kompleksa. Južno od crkve nalaze se zidovi velike trpezarije. Ta trpezarija je nekada imala i spratni dio u kojem je bila prepisivačnica knjiga. Desno od glavnog ulaza i sada postoji mali konak, koji je rekonstruisan 1958. godine. Novi konaci su sa istočne i sjeverne strane.

Manasija je građena sa namjerom ktitora da predstavlja reprezentativni objekat. Moćne zidine manastirskog zdanja i arhitektura crkve sa naglašenom vertikalom koja daje crkvi posebnu eleganciju, manastiru Manasija, slično kao i Visokim Dečanima, daje epitet najvećih gradova (tvrđava) srednjovjekovne Srbije. Kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, Manasija je i potencijalni kandidat Srbije na listi svjetske kulturne i prirodne baštine. Tek izgrađeni manastiri Resave prihvatili su grupu monaha koji su tada izbjegli sa juga. Oni su ovdje započeli široku kulturnu aktivnost. Osim Manasije, u Donjoj Resavi postojala je grupa manjih manastira (po igumanu Filaretu bilo ih je sedam). Za većinu malih manastira u Donjoj Resavi smatra se da je ktitor baš despot Stevan Lazarević. U ovim manastirima, po jednom ljetopisu, "u tišini su radili književnici resavski". Od te monaške oaze u Donjoj Resavi danas postoje tri manastira: Tomić, Zlatenac i Miljkov manastir. Resavska škola obuhvatala je prepisivačko-prevodilačku djelatnost, koju je rukovodio Konstantin Filozof. Za knjige iz Resave govorilo se da su dobre, pouzdane, dobro izvedene, da nema grešaka u riječima, slogu i akcentu, te da resavski prepisi zaista uživaju veliki ugled. Čitav niz zapisa pominje ime Stevana Lazarevića, po čijoj želji su knjige prevođene i prepisivane. Sam despot je napisao nekoliko djela, od kojih je najpoznatije Slovo ljubve. Ktitor

Za vrijeme svoje tridesetosmogodišnje vladavine Srbijom, koja se po prodoviđu gospodnjem preko njegovog slavnog oca opredijelila za carstvo nebesko, despot Stevan doživio je i vidio dosta promjena. Poslije tužnih i mutnih dana u mladosti, kada je morao Azijatima služiti kao vazal, pošlo mu je za rukom da se, poslije pojave svjetskog osvajača Tamerlana, oslobodi od osmanske vrhovne vlasti i pristane uz Sigismunda Luksemburškog, tada jednog od moćnijih među hrišćanskim vladarima. Stevanu je pošlo za rukom da pridobije ili ukloni takmace među svojim saradnicima, te da prikupi u svoje ruke oblasti Lazarevića, Brankovića i Balšića. Na taj način raširila se Srbija ponovo od Dunava do Bara. O njegovoj smrti postoji više zapisa. Jedan kaže da "loveći na konju sa sokolom na ruci, pogodi ga srčana kap u selu Glavici, u okolini današnjeg Kragujevca, gdje idući dan umrije pod šatorom". Svečano je sahranjen u već odavno pripremljenoj grobnici u svojoj zadužbini manastiru Resavi. Na onom mjestu gdje je preminuo postavljen bijaše kamen od studeničkog mramora sa starosrpskim natpisom. Taj je spomenik i do danas dobro očuvan u crkvi sela Stojnika. Za vrijeme turske vladavine kult despota Stevana se osnažio jer je njegova ličnost vrlo rano dobila mitski karakter. Tome je doprinijelo neobično iščeznuće njegovih posmrtnih ostataka, tako da se ni danas ne zna tačno gdje su despotovi ostaci. "Dani srpskog preobraženja"

Na kulturnu misiju manastira Manasije danas podsjeća manifestacija "Dani srpskog preobraženja", koja se sredinom avgusta održava u Manasiji i Despotovcu. Tada najpoznatiji umjetnici iz domena muzike, književnosti, pozorišta i slikarstva predstavljaju posjetiocima svoja ostvarenja. Tih dana u manastirskoj crkvi se odvijaju i vjenčanja, uz prisustvo velikog broja gostiju. Radovi na obnovi manastira izvode se duže od četiri decenije. Planirano je da se obnova završi do 2007. godine, kada će biti obilježeno šest vijekova ovog slavnog srpkog duhovnog i kulturnog središta. Za ovakav poduhvat Vlada Srbije i opština Despotovac izdvojiće 200 hiljada evra, a planirano je da se u sklopu projekta obnove nastavi i sa detaljnim arheološkim istraživanjima, koja će obuhvatiti širi manastirski kompleks Resave. Manasiji će se opet vrati stari sjaj, a sa njim će oživjeti i sjećanje na slavu i mudrost njenog ktitora i za svoj narod velikog mučenika - despota srpskog Stevana Lazarevića.

Manastir Mileševa - spomenik svjetske kulturne baštine Ni danas, sedam vijekova nakon što je nepoznati fresko-slikar na svodovima mileševskog manastira živopisao jednog od anđela, nije prestalo interesovanje, posebno istoričara umjetnosti i slikara, da se pronikne u tajnoviti put njegovog "rađanja" kao freske ali, prije svega, i kao umjetničkog djela priredio: Miljan Kovač

Manastir Mileševa, zadužbina srpskog kralja Vladislava, udaljen je oko šest kilometara od Prijepolja. Svoj pravi značaj ovaj manastir dobio je kada je kralj Vladislav ovdje 1236. godine prenio mošti svoga strica svetog Save, koje su do tada bile pokopane u mjestu Trnovo u Bugarskoj. Mada je u hijerarhiji srpskih manastira Mileševa zauzimala drugo mjesto, poslije Studenice, ovaj manastir je zbog prečasnih mošti svetitelja postao mjesto gdje su se krunisali srpski vladari. Manastir posjeduje i neizmjerno kulturno blago - živopis iz trinaestog vijeka. Freska koja predstavlja bijelog anđela svrstava mileševski živopis u najveća dostignuća ne samo srpske nego i svjetske kulturne baštine. Veliki značaj imala je u srednjem vijeku mileševska štamparija, kao i jedna od najstarijih srpskih škola koja je ovdje tada radila.

Srednjovjekovna srpska kulturna veličina

Iz vijeka u vijek umnožavalo se interesovanje za mileševsku fresku nazvanu Hristovo vaskrsenje. Ni danas, sedam vijekova nakon što je nepoznati fresko-slikar na svodovima mileševskog manastira živopisao jednog od anđela, nije prestalo interesovanje, posebno istoričara umjetnosti i slikara, da se pronikne u tajnoviti put njegovog "rađanja" kao freske ali, prije svega, i kao umjetničkog djela. Bijeli anđeo je, kao jedan detalj ove freske, uveo manastir Mileševa u riznicu opštih dobara čovječanstva. Pri susretu sa ovom freskom anđeo, koji sjedi na nadgrobnom spomeniku obučen u odijelo bijelo kao snijeg, svojim blagotvornim očima - posjetioca gleda direktno u oči.

Prva grupa mileševskih fresaka naslikana je oko 1230. godine. Ove freske smatraju se najvećim uspjehom fresko-slikarstva tog vremena u Evropi. Freske naslikane oko 1230. i 1240. godine ilustracije su svetootačkih žitija. Drugi dio živopisa urađen je u šesnaestom vijeku. Ove freske stradale su u požaru, tako da je do danas sačuvan samo dio Posljednje večere i Četrdeset mučenika. Starije, mnogo vrednije freske, ipak su sačuvane. Živopis u naosu i oltaru nastao je po želji svetog Save, po svemu sudeći prije 1228. godine. Studenička praksa imitacije mozaika nastavljena je i još više razvijena ovdje u Mileševi. Na zlatnoj pozadini sa iscrtanim kvadratićima urađen je dvorski "žuti živopis" u naosu i jedna kompozicija iznad ulaza iz priprate u hram, dok su freske u oltaru i priprati rađene na plavoj osnovi bez kvadratića. Interesantno je da raspored kompozicija Velikih praznika odudara od uobičajene šeme, zapravo poređane su obrnutim redom, zdesna nalijevo i odozdo prema gore. Rođenje Hristovo je na sjevernom zidu, a prirodno mjesto mu je na južnom, iza Bogorodice u Blagovijestima. Silazak u ad i Mironosice na grobu nalaze se na južnom zidu, gdje je trebalo da se nađu događaji iz zemaljskog života Hristovog. U postolju kupole naslikano je Skidanje s krsta i Vaznesenje, a na istočnom zidu rijetka scena - Hristos blagosilja apostole pred svoje Vaznesenje. Uspenije Bogorodice je na svom mjestu na zapadnom zidu. Znatna pažnja posvećena je portretima ktitora. U naosu na južnom zidu naslikan je ktitor kralj Vladislav s modelom crkve u lijevoj ruci, koga Bogorodica privodi Hristu. U unutrašnjoj priprati je prvi put prikazana srpska vladarska porodična kompozicija. Ova vladarska kompozicija pretvoriće se kasnije u "horizontalno genealoško stablo" Nemanjića i kao takvo će se slikati sve do početka četrnaestog vijeka. Na južnom zidu iza svetih Konstantina i Jelene naslikan je jedan nepoznati vizantijski car. Crkva manastira Mileševa zidana je u raškom stilu - jednobrodna građevina s kupolom i niskim pjevničkim prostorima. Kupola je kružnog oblika i počiva na kockastom postolju, koje je uže od broda crkve, što je karakteristično za našu staru crkvenu arhitekturu. Široka trodijelna apsida nepravilno je priljubljena uz potkupolni prostor. Niske prostorije proskomidije i đakonika vratima su povezane s centralnom oltarskom apsidom i pjevničkim prostorima. Stara priprata prvobitno je bila odvojena zidom. Kralj Vladislav je za mošti svetog Save uz crkvu dogradio spoljnu pripratu s bočnim kapelama, koja je tada i oslikana živopisom na kome su predstavljene scene strašnog suda. Ove freske su radili domaći majstori ugledajući se na starije slikarstvo u naosu. Spoljna priprata takođe ima kupolu na kockastom postolju i dvije bočne kapele s malim kupolama, kao u Žiči. Cijela crkva je spolja omalterisana i okrečena. Vječiti sjaj

Vrijeme podizanja manastira Mileševa nije tačno utvrđeno, mada se u literaturi najčešće pominje 1234. godina, kada je Vladislav postao kralj. Međutim, novija istraživanja istoričara umjetnosti ukazuju da je na Vladisavljevom nadgrobnom portretu kraljevska kruna naknadno naslikana, što bi značilo da je crkvu on podigao prije 1234. godine, dok još nije bio kralj, i da je ona živopisana još za života Stefana Prvovjenčanog a po želji svetog Save, dakle prije 1228. godine. Mileševa je zbog uloge svetog Save, čiji je mauzolej postala, prozvana slavnom lavrom. To je i podstaklo Tvrtka I Kotromanića da se 1377. godine ovdje kruniše za kralja, nad moštima svetitelja i svog bliskog srodnika Rastka Nemanjića - svetog Save. I zahumski vladar Stevan Vukčić Kosača ovdje je 1449. godine odlučio prozvati se Hercegom od svetog Save, po čemu je na dotadašnje Zahumlje prenesen naziv Hercegovina. Turci su manastir spalili 1459. godine. Crkva je kasnije obnovljena, a ovdje se u prvoj polovini šesnaestog vijeka izvjesno vrijeme nalazilo sjedište Srpske patrijaršije. U Mileševi je u petnaestom vijeku bilo i sjedište dabrobosanske Mitropolije. Veliku ranu Mileševi, ali i cijelom srpskom biću, Turci su zadali godine 1595, kada su iz manastira uzeli prečasne Savine mošti i spalili ih u Beogradu na Vračaru. Manastir je ponovo razoren u osamnaestom vijeku, a konačna obnova uslijedila je 1863. godine, kada je izvršena i značajna prepravka ovog zdanja. Porušena je tom prilikom grobnica svetog Save i prezidana kao viša priprata nad kojom je podignuto kube. Zid koji je do tada razdvajao staru pripratu od naosa porušen je, pa su tako oštećene i znamenite freske. Najzad, 1911. godine pred crkvom je sazidana zvonara od kamena sa bakarnim krovom. Konzervacija slikarstva izvedena je pedesetih godina prošlog vijeka, a obimna arheološka

istraživanja, konzervacija i prezentacija arhitekture završeni su 1996. godine. U manastiru Mileševa danas je sjedište pravoslavne Eparhije mileševske, a stari sjaj i slava kao da se opet vraćaju ovom značajnom srpskom duhovnom središtu, koje odvajkada predstavlja i duhovnu i istorijsku sponu svih srpskih zemalja. Bijeli anđeo u vasioni Još jedan detalj vezan za čuvenu mileševsku ikonu zavređuje da bude pomenut, tim prije što potvrđuje njen značaj za cjelokupnu svjetsku civilizaciju, kao i mjesto ovog djela u svjetskoj kulturnoj baštini. Kada je iz Evrope poslat prvi satelitski signal u vasionu - u "paketu dostignuća sa zemlje", kao poruka eventualnim razumnim bićima u vasioni, bile su slike čovjekovog osvajanja Mjeseca, Kineskog zida i Bijelog anđela iz Mileševe. Vjerovalo se da će, ako u vasioni postoje, razumna bića shvatiti poruku koju svojom pojavom i likom nosi Bijeli anđeo - poruku ljubavi i razumijevanja. Ta poruka, koju je srpski narod uvijek znao uputiti i prijateljima i neprijateljima na zemlji, poslata je i u vasionu da je prime i druga razumna bića ako ih tamo ima.

Manastir Gračanica, na braniku hrišćanske civilizacije Na freskama se zapažaju odlike novog carigradskog stila, koji je, po dinastiji koja je tada vladala Vizantijskim carstvom, nazvan klasicizmom epohe Paleologa priredio: Miljan Kovač

Manastir Gračanica, smješten u istoimenom mjestu udaljenom oko pet kilometara od Prištine, sa crkvom posvećenom Uspeniju presvete Bogorodice predstavlja remek-djelo ne samo srpske već i svehrišćanske umjetnosti. Ovaj manastir, zadužbina kralja Milutina, danas možda više nego ikad, uz ostale svetinje srpske kolijevke, ulijeva preostalom pravoslavnom življu snagu neophodnu za opstanak i vjeru u bolje dane na vječitom kosmetskom stratištu. Očuvanje njegove kulturne baštine predstavlja branik koji čuva cjelokupnu hrišćansku kulturu pred varvarskom najezdom - shvatio to neko na "dalekom" zapadu ili ne - i to na isti onaj način na koji su srpski vitezovi prije nekoliko vijekova na istom ovom mjestu prihvatili carstvo nebesko čuvajući granice hrišćanske Evrope pred naletom azijatskih hordi.

Gracanica

Neugasivi pravoslavni svetionik

Ovaj manastir podignut je 1310. godine u središtu starovizantijske episkopije Ulpijane na temeljima crkve iz jedanaestog vijeka. Ktitor manastira bio je kralj Stefan Uroš Milutin, najveći donator i graditelj crkava srednjovjekovne Srbije. Na zidu đakonika i do danas je sačuvana osnivačka povelja, ispisana 1321. godine. Iz te povelje vidljivo je da je manastiru prilikom osnivanja priložen veliki broj posjeda, sela i zaselaka, potrebnih za njegovo izdržavanje. Gračanica je odmah nakon podizanja postala sjedište lipljanskih episkopa, a kasnije i sjedište gračaničkih, odnosno novobrdskih episkopa i mitropolita. Manastir je, koliko je poznato, prvi put postradao 1383. godine, kada je prilikom jednog turskog prodora izgorio pirg, u kojem su čuvane vrijedne knjige. Nakon pada Novog Brda i drugih kosovskih gradova pod tursku vlast 1455. godine, novobrdski mitropolit Venedikt iz Gračanice je otišao u još neosvojeni dio Srbije i u manastiru Vraćevšnici našao sigurno utočište. Gračanički nadstojatelji su i pod osmanlijskom vlašću nastavili borbu za opstanak svog manastira, koji nije odmah izgubio sve prihode. Bratstvo je 1570. godine primilo obavezu da uzgaja sokolove za sultana da bi manastir zauzvrat dobio izvjesne olakšice. U drugoj polovini šesnaestog vijeka, u vrijeme kada je vladika Nikanor bio na tronu novobrdskih mitropolita, u manastiru je zaživio jak prepisivački centar. Kratko vrijeme u Gračanici je radila i jedna od prvih štamparija ne samo u Srbiji nego i na Balkanu. U njoj je, po nalogu mitropolita Nikanora, godine 1538/39. štampan jedan oktoih - petoglasnik. Arhitektura

Crkva manastira Gračanice ima osnovu krsta upisanog u pravougaonik. Kupola je postavljena na četiri slobodna stupca, a u uglovima zdanja su još četiri manje kupole. Pastoforije uz glavnu oltarsku apsidu sagrađene su kao posebne prostorije. Dva masivna stupca odvajaju unutrašnju pripratu od naosa. U jedan stubac ugrađene su uske stepenice koje vode u katihumenu smještenu iznad priprate. Ljepota ove crkve ogleda se i u postepenom penjanju formi. Graditelj je to postigao postavljanjem dvaju dvostruko ukrštenih svodova - niži svodovi su široki koliko i crkva, dok su viši svodovi znatno uži u podnožju velike kupole i malih kupola. Ove kupole se zatim uzdižu nad zatalasanom masom zidova i svodova. Osjećaj mjere gračaničkog neimara ogleda se i u vidljivoj uzdržanosti prilikom ukrašavanja fasade, koja je, kao suprotnost nabujaloj formi, vrlo malo prošarana opekom. Na crkvi je (vjerovatno se u drugoj polovini četrnaestog vijeka) dograđena otvorena spoljašnja priprata, čiji arkadni lukovi prate opšti pokret masa.

Neprocjenjive vrijednosti

U vrijeme ponovnog uspostavljanja Srpske patrijaršije, s dolaskom na njen tron patrijarha Makarija Sokolovića, 1570. godine, hram manastira Gračanica je obnovljen. Tada su zazidani otvori na priprati i ona je dobila nov živopis. Ovu obnovu rukovodio je tadašnji hercegovački mitropolit Antonije - budući patrijarh srpski. Metaforički rečeno, živopis gračaničke crkve predstavljao je generalnu probu za monumentalno ukrašavanje crkvenog enterijera, na kojoj su zajednički nastupili ktitor, ikonografi, liturgičari i slikari; njihovo umijeće je dobilo punu potvrdu nekoliko decenija kasnije, u živopisanju manastira Dečana. Gračanički slikari uspjeli su na stotine likova i scena unutar razuđenog crkvenog prostora rasporedti na vrlo jasan i pregledan način. Hristos Pantokrator zauzima centralnu kupolu, dok su jevanđelisti raspoređeni u četiri bočne kupole. U glavnoj apsidi su Bogorodica, Poklonjenje i Pričešće apostola, kao i veliki broj scena iz Starog zavjeta. U proskomidiji je predstavljen ciklus svetog Nikole, a u đakonikonu starozavjetne scene koje proriču događaje iz Hristovog života. Na zapadnom zidu đakonikona nalazi se osnivačka povelja kralja Milutina, na južnom zidu slika sahrane lipljanskog episkopa Teodora, a u neposrednoj blizini je i molitveni portret rano preminulog Todora, sina despota Đurđa, koji je vjerovatno naslikan oko 1429. godine. Po svodovima i zidovima naosa prikazan je izuzetno veliki broj kompozicija i ciklusa: veliki praznici, stradanja i čuda Hristova, parabole, vaskršnje stihire, dok su u donjim zonama predstavljene brojne stojeće figure svetitelja. U zapadnom dijelu crkve naslikane su scene iz hrišćanskog kalendara. One se nastavljaju u unutrašnjoj priprati, gdje je opširno prikazan Strašni sud. Ktitorski portreti kralja Milutina i kraljice Simonide, sa dva anđela koji im prinose krune, postavljeni su jedan naspram drugog. U neposrednoj blizini je još jedan portret ktitora, ali je on sada prikazan kao monah sa svojom majkom, kraljicom Jelenom Anžujskom, koja je takođe odjevena u monašku rizu. Uz brojnost scena i bogoslovsku učenost, slikarstvo Gračanice odlikuju i visoke likovne vrijednosti. Na freskama se zapažaju odlike novog carigradskog stila, koji je, po dinastiji koja je tada vladala Vizantijskim carstvom, nazvan klasicizmom epohe Paleologa. U Srbiji ga je afirmisao kralj Milutin u svojim brojnim zadužbinama. Za razliku od slikarstva prethodne epohe, freske imaju manji format, često ne veći od ikone, jer se izbjegava svaka monumentalnost. Istovremeno, one dobijaju vrlo pažljiv slikarski tretman koji vodi računa o detaljnoj, kolorističkoj, tonskoj i valerskoj dovršenosti slikarske materije, zbog čega ponekad izgledaju kao ikone. U kompozicije se uvodi mnoštvo figura, pažljivo prostudiranih dijelova enterijera, posuda, elemenata arhitekture ukrašenih draperijama, uz naglašenu upotrebu obrnute perspektive. Primjetan je i snažan uticaj liturgijske poezije, koji se na slikama ostvaruje upotrebom simboličnih predstava. Na slikama se pojavljuju brojne pozajmice iz antičke, naročito helenističke umjetnosti, kako u čisto formalnom smislu, tako i u detalju. Iako potpisi njenih slikara nisu sačuvani ili nisu ni bili ostavljeni, pretpostavlja se da su, poput nekih drugih Milutinovih crkava, i Gračanicu živopisali Solunjani Mihailo i Eutihije. Oslikavanje je završeno vjerovatno oko 1318. godine, a najkasnije 1321. godine, kada je umro kralj Milutin. Slikarstvo spoljašnje priprate je imalo dvije faze: stariju, iz 1530. godine, i mlađu, iz 1570. godine. Oslikani su ovdje i brojni portreti srpskih crkvenih poglavara iz vremena državne samostalnosti, kao i duhovnih vođa srpskog naroda iz doba turske vlasti. Ni danas Srbi na Kosovu nemaju drugih vođa osim duhovnih, jer niko im svojim primjerom još nije pokazao hrabrost i nepokolebljivost kakvu imaju pravoslavna bratstva i sestrinstva ovih manastira na napaćenom, ali duhom neslomljenom srpskom Kosovu i Metohiji.

Pećka patrijaršija, kulturna i duhovna riznica srpskog naroda Nekada bogata riznica Pećke patrijaršije u velikoj mjeri je osiromašila. Ipak, s obzirom na srpsku istoriju, koja je prepuna pogroma, požara i pljački, sačuvan je začuđujuće veliki broj predmeta. Biblioteka i danas broji 113 rukopisa. Posebnu vrijednost ima čuveno Romulovo jevanđelje sa kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka priredio: Miljan Kovač

Pećka patrijaršija nastala je sredinom trinaestog vijeka. Naziv je sačuvala do dana današnjeg, iako odavno u njoj nije sjedište srpskih patrijarha. Nakon 1242. godine i poznate mongolske najezde tadašnji crkveni i državni vrh odlučio je da se srpsko crkveno sjedište iz Žiče prenese u unutrašnjost zemlje - u Metohiju. Po starom vizantijskom običaju da u važnim kultnim centrima ktitori dodaju i ređaju svoje zadužbine jednu uz drugu, u Peći je ostvarena cjelina od četiri crkve, od kojih su tri povezane zajedničkom pripratom. Tokom turske vladavine pećki poglavari su se trudili da dostojno održavaju crkveno sjedište. Vršili su brojne adaptacije i popravke onih dijelova zdanja koja su propadala bilo od turskih paljevina, bilo od starosti. Naglo opadanje je nastupilo poslije austrijsko - turskog rata i posljedice iz njega nastale - Velike seobe Srba 1690. godine pod Arsenijem III Čarnojevićem.

Crkva Svetih apostola

Na temeljima starog kultnog mjesta podignuta je crkva Svetih apostola. Zbog namjene ove crkve i učešća velikog broja sveštenoslužitelja tokom obreda ova crkva ima veoma prostranu apsidu. Đakonikon i proskomidija su prostrani kao kapelice. Uz ovaj prostor su podignute i pjevnice za naspramno postavljene horove, jer u pojanju koje je svojstveno pravoslavnoj liturgiji, jedan hor odgovara na napjev drugog. U ovoj crkvi se nalaze i mermerni sarkofazi arhiepiskopa Arsenija I, Save II i patrijarha Joanikija II. Slikarstvo hrama potiče iz nekoliko različitih faza. Najstariji živopis, onaj u kupoli, oltaru u gornjem dijelu potkupolnog prostora, najvjerovatnije potiče iz prve polovine četrnaestog vijeka. Po ugledu na Žiču ni ovdje u kupoli nije Hristos Pantokrator, kako je uobičajeno u novijim crkvama, već Vaznesenje Hristovo. U kompoziciji Poklonjenje Agnecu, uz druge velike oce pravoslavnog svijeta, naslikan je i sveti Sava. Kompozicije u potkupolnom prostoru, sve osim jedne, opisuju događaje iz Hristovog života. Pretpostavlja se da su ove kompozicije rađene po ugledu na čuveni Sionski hram u Jerusalimu, u kome su stvorene i iz koga su po hrišćanskom svijetu širene predstave koje se zovu Sveta mjesta. Ovo slikarstvo su radili nepoznati majstori. Slikarstvo u zapadnom dijelu hrama nastalo je između 1350. i 1354. godine. Tu su medaljoni sa likovima svetitelja, slika sahrane patrijarha Joanikija, figure svetih ratnika i portreti svetog Save i svetog Simeona. Crkva svetog Dimitrija

Hram posvećen svetom Dimitriju ima osnovu upisanog krsta, široku kupolu i veliki oltar. Sagrađen je oko1320. godine. U ovoj crkvi sačuvani su brojni spomenici srpske srednjovjekovne skulpture: kameni dovratnik portala, klesan u klasicističkom duhu, sa floralnim i ornamentalnim motivima, prozorska bifora sa vidljivim uticajima gotike i prvobitni kameni ikonostas, izrađen u plitkom reljefu. Slikarsto hrama je nastalo tek 1344. godine jer je prerana smrt spriječila ktitora Arsenija I da dovrši svoju zadužbinu. Živopis je naručio arhiepiskop, budući patrijarh Joanikije. To potvrđuje i kompozicija na zapadnom zidu na kojoj je prikazan sveti Joanikije, zaštitnik arhiepiskopa, kako upućuje molitvu Bogorodici. Ističu se i predstave dva srpska sabora: prvi - svetog Save i drugi kralja Milutina. U prvoj zoni su naslikane stojeće figure svetitelja i istorijske ličnosti: sveti Sava, patrijarh Joanikije, car Dušan i prestolonasljednik Uroš. Crkva Bogorodice Odigitrije

Crkva Bogorodice Odigitrije je podignuta oko 1330. godine. Njen ktitor bio je arhiepiskop Danilo II, pisac Života kraljeva i arhiepiskopa srpskih. Po arhitektonskim svojstvima, crkva Bogorodice Odigitrije se dosta razlikuje od crkve Svetih apostola i crkve svetog Dimitrija. Građena je na osnovi razvijenog upisanog krsta. Dosta niska kupola počiva na četiri slobodna stuba, koji crkvu uzdužno dijele na tri prostorne cjeline. U sjeverozapadnom dijelu crkve nalazi se sarkofag arhiepiskopa Danila. Sarkofag je ukrašen krstovima i predstavom Priugotovljenog prestola, koja, kao dio kompozicije Strašnog suda, simbolizuje eshatološki trenutak drugog Hristovog dolaska. Raspored fresaka i njihova ikonografija sasvim su u duhu slikarstva sredine četrnaestog vijeka. Portreti ktitora Danila II naslikani su na dva mjesta. Na zapadnom zidu ktitor je prikazan sa modelom hrama u ruci, uz svoga imenjaka proroka Danila, kako prinosi svoj poklon Bogorodici. Drugi portret koji je rađen poslije Danilovog upokojenja predstavlja ga kao svetitelja. Crkva svetog Nikole

Uz južni zid crkve Bogorodice Odigitrije arhiepiskop Danilo II sagradio je malu jednobrodnu crkvu svetog Nikole. Crkva svetog Nikole ima trostranu apsidu i poluobličasti svod. Građena je od kamena i opeke. Današnje očuvane freske u ovoj crkvi potiču iz 1673. godine i djelo su živopisca Radula. U prvoj zoni su likovi Stefana Nemanje, svetog Save, Arsenija I i Danila II. Slikarstvo crkve svetog Nikole izražava opšti duh srpskog naroda uoči prve velike seobe, 1690. godine - osjeća se izvjestan zamor, kompozicije se ponavljaju, a kolorit je oskudan. Na ikonostasu su postavljene dvije ikone: Bogorodica sa Hristom i sveti Nikola.

Priprata

Priprata je prvobitno bila otvorena sa tri strane lučnim otvorima, ispred se nalazio pirg sa kapelom posvećenom svetom Danilu Stolpniku. Unutrašnjost prizemlja je po sredini bila podijeljena sa pet stubova, koji su podupirali svodove. Prvobitni živopis je velikim dijelom izgubljen. Na zapadnom zidu je sačuvana monumentalna Nemanjića vreža, u koju su upleteni medaljoni sa stojećim ili dopojasnim portretima vladara iz kuće Nemanjića i drugih uglednih članova ove porodice. Oko 1560. godine zazidani su lučni otvori priprate. Uz ulaz u crkvu Svetih apostola postavljen je patrijaršijski presto. Slikarstvo obnovljene priprate potiče iz 1565. godine, iz vremena kada je obnova Srpske patrijaršije donijela i opšti zamah umjetničkog stvaranja. Riznica

Nekada bogata riznica Pećke patrijaršije u velikoj mjeri je osiromašila. Ipak, s obzirom na srpsku istoriju, koja je prepuna pogroma, požara i pljački, sačuvan je začuđujuće veliki broj predmeta. Biblioteka i danas broji 113 rukopisa. Posebnu vrijednost ima čuveno Romulovo jevanđelje sa kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka. Među ikonama, po značaju se ističu tri ikone iz sedamnaestog vijeka: velika ikona svetih vračeva Kuzmana i Damjana u duboreznom okviru, žitijna ikona svetog Đorđa i žitijna ikona svetog Jovana Preteče. Sačuvan je i veliki broj zlatarskih radova, okova za jevanđelja, putira, svijećnjaka... I pored mnogih progona koje je sa svojim narodom izdržala i onih koje još izdržava, Pećka patrijaršija se ipak održala kao glavno ishodište samostalnog srpskog bića, mada se rezidencija patrijarha već odavno nalazi u Beogradu.

Ruka koja je Hrista krstila nalazi se pod okriljem Srpske crkve Svetinje su najprije bile pohranjene u crkvici Starog dvora u Beogradu, a pošto je 1924. godine počela gradnja novog dvora, premještene su u dvorsku crkvu na Dedinju, gdje su čuvane sve do 1941. godine piše: Miljan Kovač

Ruka svetog Jovana Krstitelja, ona desna, koja je Hrista u Jordanu krstila, već više od osamdeset godina čuva se pod okriljem Srpske pravoslavne crkve. Ona se danas, poslije svih putešestvija koje je prošla, nalazi u cetinjskom manastiru, sjedištu mitropolije Crnogorsko-primorske i Skenderijske, zajedno sa česticom časnog krsta, dok je treća svetinja iz ovog kompleta - ikona Bogorodice Filermske, koju je naslikao sveti apostol Luka, više od pola vijeka čuvana po komunističkim "trezorima", prošle godine izložena u tzv. "plavoj kapeli" državnog muzeja Crne gore. Časno tijelo

Kada je bezbožni car Irod pogubio svetog Jovana Preteču i Krstitelja, tijelo Jovanovo njegovi učenici sahraniše u samarijskom gradu Sevastiji nedaleko od mjesta na kojem se nalazi i grob svetog proroka Jeliseja. Propovijedajući vjeru Hristovu, sveti evanđelist Luka boravio je neko vrijeme i u gradu Sevastiji. Kada je krenuo iz Sevastije, njegova želja je bila da sa sobom ponese i tijelo Krstiteljevo. To nije bilo moguće, pa je odlučio da od časnih moštiju odvoji desnu ruku i ponese je u svoju rodnu Antiohiju. Poslije mnogo vremena, kada je na carski presto sjeo Julijan, zvani zakonoprestupnik, za crkvu Hristovu došlo je vrijeme novih progona. A na udaru se našla i Antiohija. Prije Julijanovog napada hrišćani su ruku Pretečinu dobro sakrili u jednu gradsku kulu. Antiohija je spaljena i opljačkana, a sve potrage za svetinjom bile su uzaludne. Ljut zbog ovoga, bezbožni car posla svoje vojnike u Sevastiju i naredi im da spale tijelo svetog Jovana. Mudri patrijarh jerusalimski, saznavši prije za Julijanovu namjeru, tijelo skloni u Aleksandriju, a na njegovo mjesto stavi kostur nekog mrtvaca. Ubrzo poslije ovih događaja poginuo je bezbožni car, i svetinja bi iznesena iz skrovišta. Ruka svetog Jovana bila je opet poštovana i slavljena od cijelog hrišćanskog roda. Kako je svetinja dospjela u Carigrad

Pošto su Agrajanci zauzeli Antiohiju, svetinja je bila u nekoj vrsti ropstva, jer novi vladari nad ovim gradom ni pored svih nastojanja hrišćanskih careva nisu dozvoljavali da se mošti ruke prenesu u Carigrad. To je ipak pod dosta čudesnim okolnostima uspjelo jednom đakonu koji se zvao Jov. On je krišom ruku uzeo iz crkve u Antiohiji i uspio je prenijeti u prestonicu hrišćanskog carstva. Ovaj događaj se desio baš na bogojavljenje, negdje oko 944. godine, u vrijeme kada su na prestolu Istočnog Romejskog carstva (Vizantije) sjedili carevi Konstantin i Romana. Godine 1424, prije pada Istočnog Romejskog Carstva, jedan hodočasnik je zapisao da su od ruke koja se nalazi u svetoj Sofiji odvojena dva prsta. Jedan od ta dva prsta poslije je čuvan u Turskom muzeju u Carigradu. Poklon Malteškim vitezovima

I poslije turskog osvajanja Carigrada, 1453. godine, ruka Pretečina ostala je u crkvi svete Sofije, koju su Turci pretvorili u džamiju. Tako je bilo sve do 1484. godine, kad je sultan Bajazit, kako bi oraspoložio za Turke neugodne vitezove sa ostrva Rodos, ćivot sa hrišćanskom svetinjom predao magistru ovog reda.

Ovaj latinski viteški red osnovan je 1118. godine s ciljem zaštite svetih mjesta u Jerusalimu (vrijeme krstaških ratova). Kada je sveti grad 1187. godine ponovo pao u muslimanske ruke, vitezovi, koji sebe prozvaše imenom Jovanovci, preselili su se na Rodos. Mir ipak nije dugo potrajao, jer su Turci zauzeli Rodos već 1522. godine. Vitezovi su tada otplovili na Maltu. Po Malti su i prozvani imenom po kojem su poslije bili poznati - Malteški vitezovi. Zajedno sa rukom svetog Jovana vitezovi su na Maltu donijeli i djelić životvornog krsta i čudotvornu ikonu Bogorodice Filermske. Pod zaštitom pravoslavne Rusije

Tri svetinje su na Malti čuvane sve do godine 1798, kada je ovo ostrvo pokorio novi veliki osvajač Napoleon. Tada su Malteški vitezovi krenuli u najneizvjesnije izgnanstvo do tada. Morali su naći zaštitnika, a vidjeli su ga u carskoj Rusiji. Mada su bili katolici, opredijelili su se za pravoslavnu Rusiju, kao najveću slobodnu Hrišćansku zemlju na svijetu. Veliki magistar baron Ferdinand Hompeš 1799. godine u Trstu je potpisao akt o abdikaciji u korist ruskog cara Pavla I. Tako je na čelo katoličkog viteškog reda došao jedan pravoslavni car, koji je zauzvrat vitezove primio u Rusiju. Svetinje su se ubrzo našle u crkvi Nerukotvorenog Obraza Spasovog pri petrogradskom Zimskom dvorcu. Pravoslavna crkva u Rusiji od tada slavi ovaj dan kao dan kada su se svetinje vratile u naručje hrišćanskog cara. Kako su svetinje stigle u Srbiju

Kada u jesen 1917. godine od strane pobunjenika pade i posljednji hrišćanski car Nikolaj I, njegova majka Marija, rođena Dankinja, prenijela je svetinje u svoju otadžbinu. Poslije Marijine smrti njene kćerke su svetinje predale mitropolitu kijevsko-galickom Antoniju (Hrapovickom). Pod njihovim blagoslovom mitropolit je došao u Srbiju, gdje je u Sremskim Karlovcima, zajedno sa od komunista protjeranim ruskim sveštenstvom i monaštvom, osnovao Rusku zagraničnu crkvu. Mitropolt je tada svetinje predao kralju Aleksandru I Karađorđeviću. Svetinje su najprije bile pohranjene u crkvici Starog dvora u Beogradu, a pošto je je 1924. godine počela gradnja novog dvora, premještene su u dvorsku crkvu na Dedinju, gdje su čuvane sve do 1941. godine i početka novih stradanja. Kada su poslije sloma koji je jugoslovenska kraljevina doživjela pred naletom nacističkih trupa mladi kralj Petar II i državni vrh krenuli u egzil, sa sobom su ponijeli i svetinje. Kralj se tada nakratko zadržao u manastiru Ostrog, gdje je odlučio da ostavi ove tri hrišćanske relikvije. Četrdeset godina u skrovištu

Kada su 1951. godine u sobi arhimandrita Leontija (Mitrovića), starješine ostroškog manastira, pripadnici tadašnje crnogorske Udbe ispod patosa otkrili dio kraljevskog zlata, odnijeli su ga u Podgoricu zajedno sa svetinjama. Ruka svetog Jovana i čestica Časnog krsta poslije su predati manastiru na Cetinju. Ove dvije svetinje, poslije više od četrdeset godina, 1993. godine, iznesene su iz skrovišta i pokazane javnosti. Ikona Bogorodice Filermske, čija sudbina je od 1951. godine bila potpuno nepoznata, 2001. godine izvađena je iz tajnih policijskih trezora. Nažalost, ni nova vlast u Crnoj Gori nije izrazila spremnost da svetinju vrati tamo gdje joj je mjesto. Umjesto da bude vraćena crkvi, ova ikona, naslikana rukom svetog evanđeliste i apostola Luke, izložena je u Državnom muzeju na Cetinju u prostoriji koja je nazvana "plava kapela". Prvi put među Srbima Na ćivotu u kojem se nalazi jedan prst svetog Jovana, na srpskoslovenskom jeziku piše: "Pretečina desnice Jovanova, pomeni mene Savu arhiepiskopa srpskoga." Ovaj prst novohirotonisani arhiepiskop novoosnovane Srpske crkve dobio je kao blagoslov patrijarha Germana i cara Teodora I Laskarisa, i vrativši se u Srbiju položio ga je u manastir Žiču, gdje je bilo i prvo sjedište Srpske crkve. Prst je poslije zajedno sa prestolom srpskih arhiepiskopa prenesen u Peć, gdje se nalazio sve do propasti vizantijskog i srpskog carstva.

Poslije smrti despota Lazara Brankovića, 1458. godine, njegova supruga Jelena odnijela je ćivot sa moštima - prstom svetog Jovana, i predala ga svome ocu Tomi Paleologu, rođenom bratu posljednjeg vizantijskog cara Konstantina Dragaša. Kada Toma Paleolog pred naletom Turaka pobježe papi Piju XI pod zaštitu, na dar mu je donio ovu svetinju. Budući da je Sijena (u Italiji) njegov rodni grad, papa je dar koji je dobio sa istoka poklonio tamošnjoj crkvi svete Marije.

Manastir Ostrog - srpski Jerusalim Kada su unijatskoj propagandi podlegli čak i neki crkveni velikodostojnici - sveti Vasilije je iz manastira krenuo u narod, kao nekad sveti Sava, i, od sela do sela, od kuće do kuće, branio vjeru pravoslavnu piše: Miljan Kovač

Kada se krene od Nikšića prema Danilovgradu putem koji vodi do Podgorice, na jednom mjestu stoji (s lijeve strane) bijeli kameni krst i putniku skreće pažnju da pogleda gore visoko u stijene, gdje pripijen uz liticu Ostroške grede bdi manastir Ostrog (gornji). Za ovaj manastir danas s pravom kažu da je najposjećenije hodočasničko mjesto pravoslavnih hrišćana na Balkanu, a i u Evropi, pa ga s pravom nazivaju srpskim Jerusalimom. Hiljade i hiljade ljudi iz dana u dan, iz godine u godinu, iz svih srpskih krajeva pa i šire dolaze ovdje da bi se poklonili prečasnim moštima svetoga Vasilija Ostroškog Čudotvorca - mitropolita hercegovačkog. Svetinje u stijeni

Manastir je u XVII vijeku osnovao tadašnji mitropolit hercegovački Vasilije (Jovanović) - sveti Vasilije Ostroški, čija se slava kroz čudesa kojima ga je Gospod obdario izrodila u najveći pravoslavni kult na Balkanu, dajući ovome mjestu nezamjenjivu ulogu duhovnog a i nacionalnog saborišta srpskog naroda. Kada se kaže Ostrog, najčešće se misli na onaj gornji manastir, u kojem se preko trista godina čuvaju netruležne mošti svetiteljeve, mada se nedaleko od gornjeg nalazi i donji manastir Ostrog, na Bjelopavlićkoj zaravni. Kada se na glavnu kapiju ulazi ka svetilištu, prolazi se ispod luka na kojem piše: "Sa strahom Božjim, vjerom i ljubavlju - pristupite." U stijeni kod kapije mozaikom je urađena ikona prepodobnog Isaija ot Onogošta (od Nikšića). Iz te stijene izvire i živa voda ostroška, za čija se čudotvorna dejstva nadaleko čulo. Dugačke stepenice koje vode do ulaza u hram podijeljene su uzduž željeznom šipkom koja razdvaja mase onih koji ulaze od onih koji izlaze iz crkve. Na kraju stepeništa nalazi se mala terasa, sa koje se pruža pogled na Glavu Zete, a odmah od terase počinje provalija i strmina, kojoj se dno gotovo ne vidi. Vidi se samo zeleni tepih ravnice među okorjelim kršom i "gnijezdima orlova". Sa ove terase vode dvoje vrata - obično se prvo ulazi na ona koja vode u portu crkve Vavedenja presvete Bogorodice, a odatle u pećinsku crkvicu u kojoj počivaju mošti svetiteljeve. Ulaz u ovu crkvicu tako je nizak da se poklonik mora "do zemlje saviti" kako bi ušao unutra i poklonio se prečasnim moštima. Pored ćivota svetog Vasilija danonoćno bdi po jedan monah čuvar koji mnogobrojnim vjernicima nad ćivotom svetog Vasilija čita molitve za zdravlje, za mir, ljubav, radost... Poslije poklonjenja moštima vjernici opet preko terase ulaze na druga vrata, koja s nje vode sada u nešto prostraniju portu. U ovoj porti na jednom stolu lijevo od ulaza vjerni narod ostavlja ceduljice sa imenima svojih najmilijih. Odavde se stepenicama penje do crkve Časnog krsta. Opet pećinska crkva. Ispred crkve uklesane usred Ostroške grede - prostrana terasa. Posmatrač ima osjećaj da bi sa samo malo izoštrenijim vidom svu Crnu Goru, a i Hercegovinu odatle vidio i prepoznao. U hramu posvećenom Časnom krstu čuvaju se mošti ruku svetoga Stanka - onog dječaka kome Turci zaprijetiše da će mu obje ruke

odsjeći ako ne pređe na islam. Vjera Hristova u srcu ovog čobančeta bila je jača od ičega. Ruke, koje mu bezbožnici odsjekoše, ostaše čitave i netruležne da služe na čast njegovom rodu i na pokajanje onima koji se vjere svoje ma radi kojeg interesa drznuše odreći. Dvije pećinske crkve povezane su zajedničkom južnom fasadom i zvonikom, koji se uzdiže sa one gornje terase. Obje su živopisane oko 1667. godine i obje su zadužbina svetog oca Vasilija.

Sveti otac Vasilije

"Mnoge i velike svetitelje Gospod dade svakom kraju zemlje srpske u svakom vremenu njegove istorije, i u prvo doba slobode i u kasnije doba ropstva. Tako i zahumskoj zemlji srpskoj, a kroz nju i svemu rodu svetosavskom, dade Bog u teško doba turskog ropstva ovog svetog i bogonosnog oca našeg Vasilija, novojavljenog čudotvorca Ostroškog i Zahumskog", pisao je otac Justin (Popović) u žitiju svetog Vasilija Ostroškog. I zaista ponosna je i blagodarna Gospodu zemlja Zahumska (Hercegovina), a s njom i ostale zemlje srpske na duhovnog oca svoga kojeg je Gospod narodu ovom darivao onda kad mu je bilo najteže. Ovaj prečasni otac rodio se u pobožnoj srpskoj porodici u selu Mrkonjići u Popovu polju kod Trebinja 28. decembra (po starom kalendaru) godine 1610, od oca Petra i majke Marije Jovanović. Pobožni roditelji svoga sina, kojemu dadoše ime Stojan, još od malih nogu učili su vjeri i ljubavi prema Hristu i djelu njegovom. Kao vrlo nadaren dječak Stojan je otišao u obližnji manastir Zavalu svome stricu jeromonahu Serafimu, da u manastiru "knjigu uči". Od prvih dana u Zavali ovaj dječak isticao se svojom odanošću molitvi i revnošću prema nauci Hristovoj. Život u Zavali provodio je u učenju, molitvi i strogom postu, a sa svojim strogim podvižništvom nastavio je i nešto kasnije u tvrdoškom manastiru. U Tvrdošu se zamonašio i dobio novo ime - Vasilije, po ugledu na svetog Vasilija Velikog. Još od samog početka monaškog života sveti Vasilije je postao pravi pastir srpskog naroda u Hercegovini. Bilo je to vrijeme kada je ovaj narod trpio nevjerovatne pritiske od turskih zulumćara i od ništa manje opasne vatikanske propagande, koja je u to vrijeme radila na unijaćenju južnih srpskih zemalja. Kada su unijatskoj propagandi podlegli čak i neki crkveni velikodostojnici sveti Vasilije je iz manastira krenuo u narod, kao nekad sveti Sava, i od sela do sela, od kuće do kuće, branio vjeru pravoslavnu. Patrijarh srpski Pajsije, vidjevši u Vasiliju velikog duhovnika, mada nije imao još ni trideset godina, hirotonisa ga u čin episkopa i postavi za mitropolita hercegovačkog. Bilo je to na Preobraženije 1638. godine. Nakon smrti mitropolita istočnohercegovačkog (tako se zvala Mileševska eparhija), Vasilija patrijarh postavi i na čelo ove pravoslavne eparhije. U to

vrijeme turski zulumi bili su veći nego ikad. Obijesni hercegovački sandžak-beg pogubi tih godina skoro sve narodne prvake. Mnogi su tada Vasiliju savjetovali da se skloni na Svetu goru ili negdje drugdje... On pak odluči da ostane među svojim stadom, a sklonište nađe najprije pod planinom Zagaračom, a potom odluči da se premjesti pod Ostroške grede, gdje se prije njega već podvigavao prepodobni Isaije iz Nikšića, čije su posvećeno tijelo Turci spalili. On tada u pećinama isposnicama iznad (donjeg) manastira, osnova sa bratstvom novi manastir, koji je uskoro postao duhovni centar naroda u ovim krajevima, a to je ostao i do danas. Čuda svetog Vasilija

Mnoga su čuda još za ovozemaljskoga života proslavila ovog svetitelja, pa ga je narod i tada smatrao svetim. Svoju vjeru u moć božiju pokazanu kroz ovog duhovnog pastira narod je pokazivao i masovnim posjetama njegovom grobu ispod crkve Vavedenja, gdje ga je bratsvo ostroškog manastira sahranilo po upokojenju 29. aprila (po starom kalendaru) 1671. godine. Sedam godina poslije okončanja svog ovozemaljskog života sveti Vasilije se u snu javi Rafailu, igumanu manastira svetog Luke u Župi kod Nikšića, i naredi mu da dođe u Ostrog i otvori grob njegov. Kada su po nagovoru igumana Rafaila monasi u Ostrogu tako i postupili, pred njima se ukazalo proslavljeno tijelo svetitelja. Bilo je žuto kao vosak, a mirisalo je kao bosiljak. Onda monasi uzeše njegovo sveto tijelo, položiše ga u kovčeg i prenesoše u hram Vavedenja presvete Bogorodice, gdje ono i danas počiva. Pored tog časnog tijela više od trista godina umorni se krijepe, bolesni liječe, poklekli dižu, uzdigli smiruju... Ime svetiteljevo ne pominje se sjedeći, a često se iz strahopoštovanja samo zamijeni riječima: "Slava mu i milost", a i u dobru i u zlu vjerni samo kaže: "Sveti oče Vasilije, moli Boga za nas!"

Manastir Žiča - srpska carska lavra Blagodareći kralju Stefanu Prvovjenčanom Žiča je imala jednu od najbogatijih riznica, u kojoj su se nalazili riza i pojas presvete Bogorodice, mošti svetih apostola i mučenika, ikone, zlatne sasude i odežde priredio: Miljan Kovač

Manastir Žiču osnovao je kralj Stefan Prvovjenčani još početkom trinaestog vijeka, da bi samo nekoliko godina nakon osnivanja ova lavra dobila i centralni značaj za srpski pravoslavni narod godine 1219 (po nekim izvorima 1220) postala je sjedište novoformirane srpske arhiepiskopije. Mada su radovi na podizanju manastirskog kompleksa, prema Domentijanovim i Teodosijevim zapisima, počeli već 1208. godine, nakon povratka svetog Save sa Svete gore, manastir je sa svim pratećim objektima bio građevinski upotpunjen tek 1230. godine, kada je na zapadnoj strani podignuta prostrana spoljna priprata sa kulom. Vremena stradanja

Povelje kralja Stefana Prvovjenčanog i njegovog sina kralja Radoslava spadaju u najstarije istorijske izvore o manastiru Žiči. Nastale u drugoj, odnosno trećoj deceniji trinaestog vijeka, ove povelje su prepisane u četrnaestom vijeku na zidove prolaza, ispod kule i na ulazu u crkvu. Poveljama blagočestivih i hristoljubivih srpskih kraljeva manastiru Žiči je darovano preko 57 sela, osam planina i 217 porodica. Manastir Žiča je u svom viševjekovnom postojanju doživio istu sudbinu kao i brojni drugi spomenici srpskog kulturnog i duhovnog nasljeđa. Tome je u velikoj mjeri doprinio i glavni put koji je vezivao sjeverni i južni kraj Balkanskog poluostrva. Žiča je rušena i obnavljana, a svaka obnova mijenjala joj je izgled. Prve znane obnove i dorade bile su krajem trinaestog i tokom prvih decenija četrnaestog vijeka. Zbog turske najezde 1500. godine iguman žički Teofilo morao je, sa bratijom, da

napusti manastir Žiču i pređe u Srem, u manastir Šišatovac. U turskom popisu iz 1560. godine u Žiči se pominju dva kaluđera. Na manastirskim ruševinama smederevski mitropolit Zaharije je 1562. godine podigao ćelije - o čemu svjedoči zapis na kamenoj ploči. I kasnije, tokom šesnaestog i sedamnaestog vijeka, u turskim defterima pominje se manastir Žiča "kod sela Kruševca". Godine 1730. na crkvu je stavljen novi krov. U vrijeme Prvog srpskog ustanka Karađorđe je podigao konak, koji je ubrzo stradao. Velika obnova manastira Žiče počela je 1855. godine. Sredinom devetnaestog vijeka, 1859. godine, u manastiru je bila četrdeset i jedna bogoslužbena knjiga, a među tim knjigama i "jedan stari služebnik rukopisni". Crkva svetog Spasa je današnji izgled dobila poslije detaljne restauracije između 1925. i 1936. godine. Prilikom ove obnove vraćena joj je spolja prvobitna crvena boja. Na tronu Eparhije žičke od 1934. godine, ovdje u ovoj svetoj lavri nalazio se i vladika Nikolaj (Velimirović) sve do 1941. godine, kada su ga fašisti uhapsili. Za vrijeme Drugog svjetskog rata Žiča je stradala od njemačkog bombardovanja, pri čemu su porušeni istočni dio sjevernog paraklisa sa kubetom, svod između ovog prostora i pjevnice i sjeverni zid zapadnog dijela hrama. Porušeni dijelovi crkve obnovljeni su 1953. godine. Crkva manastira Žiče dosta je stradala i u zemljotresu 1987. godine. U vrijeme NATO-agresije na Srbiju nekoliko bombi palo je u neposrednoj blizini manastira. Ovaj put Bog je sačuvao srpsku carsku lavru.

Zica Raška graditeljska škola

Crkva manastira Žiče pripada raškoj graditeljskoj školi. Osnovu hrama čini prostrani brod sa širokom apsidom na istočnoj strani. Pjevnički prostor, koji u osnovi ima izgled poprečnog broda, daje osnovi hrama izgled slobodnog krsta. Na središnjem dijelu je kupola. Izgled crkve Svetog

Spasa je s vremenom pretrpio izvjesne promjene - proskomidija i đakonik su prošireni, a bočne kapele uz staru pripratu naknadno su prizidane. Priprata je takođe kasnije prizidana. Visoka kulazvonik zidana je u isto vrijeme kada i spoljna priprata. Crkva je zidana kamenom i opekom. Po svojoj arhitektonskoj složenosti, crkva manastira Žiče se odlikuje različitim umjetničkim shvatanjima, a najviše je prožeta duhom vizantijskog graditeljstva. Istočno od manastirskog hrama nalazi se mala crkva posvećena svetim ratnicima Teodoru Tironu i Teodoru Stratilatu. Mala crkva kao svoje zaštitnike ima i apostole Petra i Pavla. Ova crkva je skromnih dimenzija i podignuta je kada i glavna crkva. Osnova je jednobrodna, sa apsidom na istočnoj strani i polubočastim svodom. Slikarstvo

U hramu manastira Žiče postoje tri slikarske cjeline. Najranije freske u Spasovom hramu urađene su neposredno poslije Savinog povratka iz Nikeje i dobijanja samostalnosti Srpske crkve, 1219. godine. Taj stari živopis dijelom je sačuvan samo u pjevničkim prostorima. Ovo slikarstvo po svojim odlikama blisko je živopisu Bogorodičinog hrama manastira Studenice. Manastirska trpezarija živopisana je u vrijeme obnove krajem trinaestog vijeka. Novi živopis u hramu manastira Žiče, koji je urađen u vrijeme srpskog kralja Milutina, kasnije je dosta stradao. Fragmenti ovog slikarstva sačuvani su na istočnom zidu prolaza ispod kule, gdje su i kompozicije ktitora - kralja Stefana Prvovjenčanog i kralja Radoslava. Iz ovog vremena potiču i freske u priprati, naosu i bočnim kapelama. Mala crkva je živopisana sredinom četrnaestog vijeka. Pri manastiru Žiči već nekoliko decenija uspješno djeluje ikonopisačka škola. Brojne ikone, koje su ikonopisale darovite monahinje ovog manastira, nalaze se u brojnim pravoslavnim hramovima u zemlji i inostranstvu. Blagodareći kralju Stefanu Prvovjenčanom Žiča je imala jednu od najbogatijih riznica, u kojoj su se nalazili riza i pojas presvete Bogorodice, mošti svetih apostola i mučenika, ikone, zlatne sasude i odežde. Vladika Nikolaj Poslije višegodišnjeg služenja u Eparhiji ohridskoj vladika Nikolaj (Velimirović) je 1934. godine bio ponovo vraćen na mjesto episkopa žičkog. Kao jedan od najistaknutijih arhijereja Srpske pravoslavne crkve između dva svjetska rata vladika Nikolaj je učestvovao u brojnim delegacijama i misijama širom svijeta. Zbog neskrivenog antifašističkog istupanja u martovskim događajima tokom 1941. godine vladika Nikolaj je bio u nemilosti njemačkih okupacionih vlasti u Srbiji. Njemački fašisti su ga nasilno odveli iz manastira Žiče u manastir Ljubostinju, gdje je bio pod njihovom stalnom prismotrom. Više puta je mučen i zlostavljan u kruševačkom zatvoru. Nijemci su ga iz Ljubostinje prebacili u manastir Vojlovicu, gdje je bio i patrijarh srpski Gavrilo (Dožić). Pri kraju rata vladika je odveden u fašistički logor Dahau. Iz Dahaua je nakon završetka rata, ne slažući se sa novim komunističkim vlastima u Jugoslaviji, otišao u SAD, gdje je među pravoslavnim Srbima, daleko od otadžbine, nastavio svoju duhovničku misiju. Upokojio se u manastiru sveti Tihon u Pensilvaniji marta mjeseca 1956. godine, a sahranjen je u manastiru sveti Sava u Libertivilu. Njegove mošti su 1991. godine prenesene u Lelić kod Valjeva. Vladika Nikolaj, kojega već odavno srpski narod zove svetim vladikom, bio je prije svega Hristonosac, a potom i filozof-književnik, duhovnik i besjednik. Zbog velike mudrosti koju je ovaj časni otac ostavio iza sebe u mnogobrojnim pisanim djelima, mnogi danas vladiku Nikolaja porede sa premudrim vladikom Njegošem.

Ljubostinja - zadužbina kneginje Milice Na samom ulasku u Ljubostinju, na pragu unutrašnjeg portala, uklesano je ime graditelja ovog manastira: "Protomajstor Rade Borović". To je poznati "Rade Neimar" iz narodnih pjesama priredio: Miljan Kovač

Na lijevoj obali Ljubostinjske rijeke četrdesetak kilometara od Trstenika, a oko petnaest kilometara od Vrnjačke Banje, smješten je jedan od najljepših spomenika Moravske škole s kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka. To je manastir Ljubostinja - zadužbina kneginje Milice. Predanje kaže da su se kneginja Milica i knez Lazar na ovom mjestu prvi put ugledali i zavoljeli. Za uspomenu na taj susret kneginja Milica podigla je manastir Ljubostinju. Naziv ovog manastira, prema predanju, kovanica je dvije riječi: ljubav i stijena. Ova umna i energična srpska vladarka zaslužna je za sređivanje prilika u zemlji poslije poraza srpske vojske na Kosovu 1389. godine i pogibije kneza Lazara. U narodnim pjesmama ostala je oličenje odanosti, ljubavi i samopregora. Prenijevši Lazarevo tijelo u Ravanicu i sakupivši oko sebe, kako veli tronoški ljetopisac, mnoge udovice izginulih vitezova, Milica se nastanila u svojoj zadužbini.

Pohvala knezu Lazaru

Milica se u Ljubostinji i zamonašila i dobila ime Evgenija. Do kraja života ostala je u ovom manastiru. Sahranjena je u manastirskoj crkvi Uspenija Bogorodice. Među udovicama srpskih vitezova s Kosova polja, s kneginjom je u manasir došla i Jelena, udovica despota Uglješe, potonja monahinja Jefimija - prva srpska spisateljica. Svoje kratke poetske sastave ova monahinja vezla je na svili, tako da su joj vezovi bili prava umjetnička djela. Čuven je njen vezeni pokrov za ćivot kneza Lazara sa Pohvalom knezu Lazaru, koji je poklonila manastiru Ljubostinji. Osim groba kneginje Milice, koji se u crkvi nalazi lijevo od ulaza, u Ljubostinji su i grobovi monahinje Jefimije i kesara Uglješe - sina sevastokratora Vlatka. Nekoliko zapisa svjedoči da se u manastiru služilo sve do posljednjih decenija sedamnaestog vijeka. Godine 1581, trudom igumana Simeona, u njemu je pisan i jedan Minej, a na njegovim zidovima nalaze se i zapisi iz 1643, 1673. pa čak i 1735. godine. Tada se u manastiru ispovijedao ravanički jeromonah Gavril. Tokom osamnaestog vijeka manastir je oživio, a njegovo bogatstvo bilo je značajno u borbi protiv Turaka u doba Kočine krajine 1788. godine. Priča se da je i sam Koča Petrović boravio u njemu, te je manastir hranom i vodom pomagao Kočinu vojsku. Zbog toga su 1788. godine Turci zapalili manastir. Tek sredinom devetnaestog vijeka, za vlade kneza Miloša, Ljubostinja je obnovljena. Arhitektura

Arhitektura ljubostinjske crkve ubraja se među najreprezentativnije spomenike Moravske škole. Možda zato francuski vizantolog Gabrijel Mije s dosta oduševljenja i ističe da je ova crkva moravsku arhitekturu dovela do savršenstva. Za njega je Ljubostinja "adiđar" Moravske škole. Na samom ulasku u Ljubostinju, na pragu unutrašnjeg portala, uklesano je ime graditelja ovog manastira: "Protomajstor Rade Borović". To je poznati "Rade Neimar" iz narodnih pjesama. ljubostinjska crkva ima oblik razvijenog trikonhosa. Četiri stuba podržavaju osmostrano kube i obilježavaju plan upisanog krsta. Na zapadu je pravougaona priprata, a nad njom slijepa kalota. Gornji dijelovi priprate su pregrađeni i tu je nekada vjerovatno bila katihumena. Hram je zidan pravilnim kvadrima tesanika, a vertikalna podjela fasada izvršena je plitkim pilasterima. Oltarska apsida je iznutra polukružna a spolja petostrana. Ljubostinja kao simbol jednog vremena

Izgradnja manastira Ljubostinje sa hramom Uspenija presvete Bogorodice, zadužbine carice Milice, namijenjene za njena monaška tihovanja u danima pred kraj života, započeta je 1388. godine. Već sljedeće ljeto i Kosovski boj prekinuli su na tren radove, pa je građevinska djelatnost trajala sve do 1395. godine. Živopisanje je završeno između 1402. i 1405. godine. Nastala u velikim previranjima, ne samo balkanskih nego i evropskih naroda, po mnogo čemu osobena u moravskoj stilskoj grupi, Ljubostinja je, jednostavno rečeno - znak jednog vremena i jednog i umjetničkog i duhovnog, odnosno životnog stila. To jesu razlozi koji su u ovaj veličanstveni manastir privukli interesovanje brojnih istraživača i čuvenih poznavalaca umjetničkih ljepota. N. Antić-Komnenović bavila se istraživanjem živopisa a S. Đurić je svojom monografijom bacio akcenat ne samo na živopis, nego i na arhitekturu, reljefe na kamenom ukrasu, graditeljskom rješenju katolikona i priprate, baveći se istovremeno problemima datovanja manastira i opštežića u njemu. Mnogo kasnije na živopis Ljubostinje osvrnuo se i B. Cvetković, interdisciplinarno posmatrajući dinamične slike Lazarevića u hramu. Uz primjetnu ikonografsku kulturu i veliko poznavanje istoriografije ikonopisa, Cvetkovićeva studija uvodi nas u sociološke, istorijske, kulturne, duhovne i umjetničke probleme toga vremena. Osnažena despotovina daje svoje pune plodove, a autor razmatra uspješno pitanja savladarstva u dijelu u kome piše o Milici kao regentu, zatim monahinji, despotu Stefanu i Vuku Brankoviću kao tragičnoj ličnosti. Naročiti naglasak baca na oružje koje je u Ljubostinji anđeoski dar Stefanu, a koga u Manasiji nema. Oružje, u ovom slučaju, slavi ratničke vrline despota Stefana kao vladara. Datujući ovaj živopis poslije 1402. godine, dubinskom analizom vladarskih insignija, autor je dobro ušao u simvoliku ikonografije. Slikarske radove u Lubostinji izveo je jeromonah Makarije, brat Jovana Zografa.

Ikonostas koji je tada napravljen izgorio je kada su Turci u vrijeme Kočine krajine spalili manastir. Današnji ikonostas naslikan je 1822. godine. Od prvobitnog živopisa sačuvani su samo fragmenti figura monaha, svetog Save i Simeona, Deizisa, Petog vaseljenskog sabora i ktitorska kompozicija carice Milice i njenih sinova Stefana i Vuka. Ko posjeti ovo svetilište kaže da se u njemu i danas čuje glas monahinje Jefimije, a i vladike Nikolaja, onaj glas koji opominje i poziva narod srpski da ne luta po tami pored čvrste i osvijetljene staze koju mu vjera, ljubav i nada jasno oslikavaju. Kneginja Milica, mudra srpska vladarka Kneginja, ili, kako ju je narod prozvao, carica Milica, pripada svetorodnoj lozi Nemanjića, kao potomak Nemanjinog najstarijeg sina Vukana, a praunuka Vukanovog sina Dimitrija. Dimitrija pod monaškim imenom David Srpska crkva svetkuje kao svetitelja 7. oktobra. Milica je kći kneza Vratka, u narodnoj tradiciji poznatog kao Jug Bogdan. Rođena je oko 1335. godine. Udala se oko 1353. za kneza Lazara Hrebeljanovića. Kneginja Milica istorijski je vidljiva u najstrašnijem trenutku srpske istorije - poslije kosovske pogibije, kada je odlučno i mudro vodila državne poslove umjesto maloljetnih sinova Stefana i Vuka. Za nju je u Pohvalnom slovu knezu Lazaru zapisano da "ničim nije izostala u dobroti iza svoga supruga". Nakon kneževe smrti zamonašila se i dobila ime Evgenija, a pred kraj života je primila veliku shimnu i dobila ime Jefrosinija. Velikoshimnicu Jefrosiniju, zajedno sa despotom Stefanom, Srpska pravoslavna crkva svetkuje 19. jula (1. avgusta). U srpskoj istoriji je kneginja Milica prva žena koja je, sa Jefimijom, udovicom despota Uglješe, bila diplomatski posrednik, kada je kod sultana Bajazita 1398. godine djelovala u ime svoga sina Stefana Lazarevića i izdejstvovala prenos moštiju svete Petke iz Vidina u Beograd. Kneginja Milica (monahinja Evgenija) ostavila je trag i u srpskoj književnosti (Molitva matere i Udovstvu mojemu ženik), pa se s razlogom smatra da su od nje književni dar naslijedila djeca joj kneginja Jelena Balšić i umni pjesnik despot Stefan. Umrla je 11. novembra, po starom kalendaru, 1405. godine.

Manastir Pustinja kraj rijeke Jablanice Kako saznajemo iz natpisa iznad ulaza u crkvu, živopis je urađen za samo tri mjeseca. Crkvu su živopisala, sudeći po potpisima sačuvanim u žrtveniku, dva zografa, Jovan i Nikola priredio: Miljan Kovač

Manastir Pustinja nalazi se u dubokoj klisuri pored rijeke Jablanice, na dvadesetak kilometara zapadno od Valjeva. Na mjestu sadašnje crkve, po narodnom predanju, postojao je stari hram. Nekoliko legendi povezuje stvaranje te stare bogomolje sa vladavinom dinastije Nemanjića, posebno sa kraljem Dragutinom, za koga se takođe vjeruje da je bio ktitor manastira Ćelije i Tronoše. U narodu ovog kraja je ipak najpoznatije kazivanje o porijeklu imena manastira. Prema tom predanju, crkve: Jovanju, Gračanicu i Pustinju gradila su tri brata. Oni po završetku gradnje pođoše u obilazak svojih hramova. Došavši do Pustinje, zadužbine najmlađeg, diveći se njenoj ljepoti, starija braća rekoše: "Zašto i nama ne kaza da i mi sazidamo ovako lijepu crkvu? Dao Bog da ti pusta ostala!"

Istorija

O istoriji manastira Pustinja iz najranijih vremena malo se zna. Škrti izvori pominju da je godine 1683. manastir oštećen prilikom prolaska turske vojske u pohodu na Beč. Iz natpisa iznad ulaznih vrata vidi se da je crkva posvećena Vavedeniju Bogorodice živopisana u proljeće 1622. godine. Otuda možemo pretpostaviti da je crkva manastira Pustinja podignuta početkom sedamnaestog, ili možda krajem šesnaestog vijeka. Iz zapisa darovitog Hadži-Ruvima saznajemo o stradanjima manastira i crkava u valjevskom kraju 1787. godine, u vrijeme rusko-turskog rata. O stradanju Pustinje te godine postoji zapis i u manastirskom ljetopisu. Manastir je ponovo obnovljen neposredno pred Prvi srpski ustanak. Poput mnogih manastira u valjevskom kraju, Pustinja je 1837. pretvorena u parohijsku crkvu, kojoj je, jedanaest godina kasnije, dozidan zvonik. Arhitektura

Nkon obnove Pećke patrijaršije, 1577. godine, cjelokupan kulturni život srpskoga življa, kao i arhitektura, doživljavaju veliki uspon. Na teritoriji obnovljene Pećke patrijaršije podignuto je mnogo građevina u tradiciji Raške arhitektonske škole. Vezanost za raški stil u krajevima zapadne

Srbije objašnjava se rasprostranjenim kultom svetog Save, pri čemu je manastir Mileševa bio uzor graditeljima. Crkva manastira Pustinja, zadužbina jeromonaha Joakima, građena je u tradiciji ove škole. To je jednobrodna građevina sa kupolom iznad centralnog dijela. Sa sjeverne i južne strane potkupolnog prostora nalazi se pjevnice. One su niže od osnova tambura kupole, tako da se preko lukova kupola oslanja na njih. U osnovi kupole su trompe, koje imaju oblik niša. Oltarski prostor je neuobičajeno prostran u odnosu na naos. Zidanom ikonostasnom pregradom oltar je odvojen od centralnog dijela. Kupola je spolja osmostrana, dok je apsida petostrana i zaklonjena je sa sjeverne i južne strane produženim bočnim zidovima crkve. Otvori na građevini su mali i uski. Centralni dio, kube i zvonik pokriveni su šindrom, a priprata crijepom. Rijetkost zidanog ikonostasa, kao i izuzetnost pojave trompi, čine ovu crkvu zanimljivijom i posebnom u odnosu na ostale građevine. Za vrijeme posljednje konzervacije crkve obijen je malter, pa se pokazalo da je sokl od tvrdog kamena, dok su ostali dijelovi sazidani od pravilno tesane sige. Priprata sa zvonikom dozidana je 1848. godine. Na gornjim dijelovima zapadnog zida zvonika uzidane su dvije kamene glave - sa sjeverne muška, a sa južne ženska. Dekoracija zapadnog kamenog portala rađena je u plitkom reljefu. Osim ovog ulaza, crkva ima i sjeverni, manji ulaz. Živopis

Kako saznajemo iz natpisa iznad ulaza u crkvu, živopis je urađen za samo tri mjeseca. Crkvu su živopisala, sudeći po potpisima sačuvanim u žrtveniku, dva zografa, Jovan i Nikola. Njihov rad sačuvan je u cjelini. Kvalitet živopisa u Pustinji dosta je neujednačen. Kupolu, potkupolni prostor i istočni zid spoljašnje priprate radio je jedan majstor, dok je drugi islikao ostale površine. Njegov slikarski rad je izrazito bolji. Na svim freskama osnova je rađena na isti način: dolje zelena, gore plava. Kod lošijeg živopisca boje su izblijedile. Njegov kolorit svodi se na crvenkastu i bijelu. Bolji slikar ima bogatiju paletu: crvena, bijela, plava, crna, ljubičasta, oker, maslinastozelena, svijetložuta. Živopis ima većih površina ukrašenih ornamentima. Pustinjske freske nastale su za vrijeme Turaka, u uslovima kada nije bilo većih umjetničkih zahvata. Međutim, na nekoliko fresaka pustinjski zografi prevazišli su ove slikarske nedostatke. Sveti Jovan Krstitelj ističe se, u odnosu na Svete ratnike, pored kojih je naslikan, u tačnim proporcijama, izuzetnim koloritom, lakoćom i prozračnošću. Apostol Pavle, naslikan do njega, istih je slikarskih kvaliteta. Jeromonah Joakim, u ktitorskoj kompoziciji, naslikan je sa svim karakteristikama koje krase dobar portret. Scene Hristovih stradanja, Ruganje Hristu i Izdajstvo Judino smjelije su komponovane. Boljim ostvarenjima ovog živopisa treba dodati figuru svetog Silvestra iz đakonikona, kao i poprsje Bogorodice šire od nebesa, takođe iz oltara. Ikonostas

Pustinjska crkva ima zidani ikonostas, što je rijetkost za to vrijeme. On ima tri otvora. Figure apostola Petra i Pavla islikane su fresko-tehnikom, sjeverno, odnosno južno od otvora, dok su mjesta predviđena za prestone ikone ukrašena ornamentima. Crkva ima dva ikonostasa - stariji, slikan u prvoj polovini sedamnaestog vijeka, i mlađi, iz devetnaestog vijeka. Od starog ikonostasa sačuvano je Raspeće - na oltarskoj pregradi, deizis, carske dvjeri sa blagovijestima i ikona Avramovo gostoljublje. Prestone ikone nisu sačuvane. Na starijim carskim dvjerima predstavljena je kompozicija blagovijesti. Na desnom krilu, u središnjem dijelu, nalazi se Bogorodica, iznad nje Solomon, a ispod Vavedenje Bogorodice. U središnjem dijelu lijevog krila nalazi se arhanđeo Gavrilo, iznad njega je David, a ispod je kompozicija koja po svojoj ikonografiji odgovara djelu Vavedenja sa desnog krila i sa tom scenom predstavlja cjelinu. Ikona Gostoljublje Avramovo ima neobična koloristička rješenja. Staro raspeće nalazi se na oltarskoj pregradi i jedino je neobnovljeno u novije vreme. To je učinjeno 1766. godine, trudom igumana Mihaila Rončevića, koji nam je ostavio svjedodžbu o tome na krstu sa oltarske strane, gdje piše: "Simo zograf obnovi", a na desnom poprečnom kraku krsta piše: 2Trudom igumana Mihaila Rončevića". Potpisani slikar Simo je ugledni onovremeni živopisac Simeon Lazović. Cijelo Raspeće urađeno je u duborezu sa pozlatom. Krst je u sredini, a sa strane sv. Jovan i Bogorodica. Stari ikonostas imao je i prestone ikone, koje su izgubljene. Stare ikone na ikonostasu bile su

raspoređene na sljedeći način: Blagovijesti su se nalazile na carskim dvjerima, sa lijeve i desne strane bile su prestone ikone, iznad carskih dvjeri - kompozicija Gostoljublje Avramovo, dok je iznad njih bio postavljen Deizis sa Hristom, sv. Jovanom, Bogorodicom i dvanaest apostola, a na samom vrhu oltarske pregrade Raspeće. Sudeći po osjećaju za kolorit, koji se ogleda u velikoj upotrebi cinobercrvene, plave kao i maslinastozelene i okera, finom nijansiranju pri obradi likova, po slikarskom postupku, slikar ikonostasa poznavao je kritsko slikarstvo i vjerovatno je došao iz južnih krajeva Balkanskog poluostrva. Novi ikonostas ima carske dvjeri, prestone ikone Hrista i Bogorodice, kao i ikonu Svete trojice, koja je iznad carskih dvjeri. Osim ovih, sačuvane su i ikone Nedrijemano oko - u priprati, i Preobraženje - u oltaru.

Manastir Ćelije Učenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj budućeg, još većeg značaja ovoga manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet "biser u ruci Božjoj i parče raja na zemlji" priredio: Miljan Kovač

Manastir Ćelije na lijevoj obali rijeke Gradac, oko 6 km jugozapadno od Valjeva, zahvaljujući prije svega svojoj duhovničkoj aktivnosti, koja se posebno razvila u vrijeme kada je njegov duhovnik bio otac Justin (Popović), i danas uživa neprikosnoven ugled u vascijelom pravoslavnom svijetu. Zajedno sa manastirom Lelić, poznatom po drugom velikom duhovniku - vladici Nikolaju (Velimiroviću), ovaj manastir s pravom smatraju pravom duhovnom prestonicom srpskog naroda. Današnji značaj ovog svetilišta je u stvari samo produžetak onog značaja koji je ovaj manastir imao u vrijeme Karađorđeve Srbije, s kojom se zajedno uzdizao i padao. Danas mu se sa proširenjem njegove kulturne i duhovne djelatnosti opet vratio onaj stari sjaj.

Istorija

Tačno vrijeme nastanka ovog manastira nije sasvim poznato. Prema istorijskim podacima zna se jedino da potiče iz srednjeg vijeka. Narodno predanje njegovo osnivanje vezuje za kralja Dragutina, koji je od 1282. do 1316. godine upravljao ovim krajevima. U doba turskog ropstva Ćelije su više puta rušene i paljene. Duhovnici ovog manastira bili su istaknuti narodni prvaci i njihova aktivnost je, naravno, smetala Turcima, kao i svim kasnijim neprijateljima srpstva i pravoslavlja. U XVIII vijeku manastir igra značajnu ulogu u životu Valjevske nahije. U vrijeme Karađorđevog ustanka, 1804. godine, knez Aleksa Nenadović i vojvoda Ilija Birčanin među prvima su posječeni od dahija, a zajedno s njima i arhimandrit Rafailo, poznatiji u narodu kao Hadži Ruvim. Manastirski konaci su služili kao vojna bolnica sve do pada Karađorđeve Srbije. U XIX vijeku u Ćelijama je osnovana osnovna škola, među prvima u Srbiji. U ovoj školi je vladika Nikolaj (Velimirović) "prvi bukvar učio" i Ćelije cijelog života u srcu nosio kao prvu ljubav prema Bogu i rodu. Manastir je 1837. godine pretvoren u parohijsku crkvu, što je ostao sve do 1928. godine, kada je odlukom Svetog arhijerejskog sabora pretvoren u ženski manastir. Crkva

Crkva manastira Ćelije posvećena svetim Arhanđelima, poput drevnih bazilika sagrađena je u obliku lađe. Dužina te lađe je 18 metara, širina sedam, a visina krova je 11 metara. Kube je devetostrano, u čast svetih devet anđelskih činova. Porta stare crkve ograđena je jednostavnom ogradom, koja je produžena i prema manastirskom konaku i novoj crkvi-kapeli. U porti se nalazi zvonik i nekoliko starijih grobova, među kojima je, sjeverno od oltara, i grob vojvode Ilije Birčanina. Južno od oltara nalazi se grob prepodobnog oca Justina (Popovića). Zbog burnih istorijskih događaja, koji nisu poštedjeli manastir i njegove svetinje, od starih crkvenih vrijednosti malo toga je do danas sačuvano. Sačuvan je ostatak jednog ikonostasa sa dobro očuvanim dvjerima i prestolnom ikonom iz 1816. godine - rad Jeremije Mihailovića, ikonopisca iz Bajevca. Ikona Sabor svetih Arhangela, koja potiče iz 1790. godine, rad je Karađorđevog vojvode Petra Molera. Ovo je najstarija ikona u manastiru. Prestona ikona Hrista Spasitelja i prestona ikona presvete Bogorodice, kao i dvjeri Blagovijesti, takođe potiču iz XVIII vijeka i rad su ikonopisca Jeremije Blagojevića. Sačuvan je i Hadži-Ruvimov prestolni krst, izrezbaren u drvetu, postavljen u metalni okvir s postoljem sa još dva manja ručna krsta slične izrade. Knjige

Mnoge stare knjige iz Ćelija imale su burnu sudbinu. Dosta ih je sačuvano na drugim mjestima, a u ovom manastiru još se čuvaju: Božestvenaja skrižalj, Veliki trebnik, Sledovni pslatir, Pentikostarij, Cvetni triod, Oktoih, Strasno evanđelje, Svetog pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku. Sve ove knjige potiču uglavnom iz XVIII vijeka. Najstarija knjiga je Božestvenaja skrižalj. To je zapravo Novaja skrižalj ruskog patrijarha Nikona iz XVII vijeka. Ovu knjigu kupio je crnogorski vladika Danilo Petrović kada je 1715. godine boravio u Rusiji. O tome govori zapis na jednoj čistoj stranici poslije sadržaja, koji možda potiče iz pera samog vladike Danila. Nije sigurno kako je ova knjiga dospjela u manastir, ali se pretpostavlja da se to dogodilo između 1766. i 1785. godine. Među najstarije knjige spadaju i dva mala mineja za mjesece mart i novembar. Sudeći po načinu štampanja, vrlo malom formatu i zapisima, oba mineja potiču najkasnije iz prvih decenija XVIII vijeka. Pretpostavlja se da su štampani u Veneciji. Oktoih, koji je štampan u Moskvi 1764. godine, kupljen je za crkvu u Sevojnu 1781. godine. Prvi put se spominje u manastirskom protokolu iz 1849. godine. Veliki trebnik je štampan u Rusiji u drugoj polovini XVIII vijeka, a postao je svojina manastira prije 1814. godine. Pentikostarij je priložen u manastir Ćelije 1798. godine. U manastiru se nalazi još jedna knjiga koja ima istorijsku vrijednost. To je Sveto pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku, koje je nekada pripadalo proti Matiji Nenadoviću.

Ava Justin

Snažan pečat lične harizme na manastirski život ostavio je arhimandrit dr Justin (Popović) - Ava Justin, bivši profesor Teološkog fakulteta. Pošto je od ateističkog režima 1946. godine uklonjen sa katedre, postao je duhovnik ovog manastira. Otac Justin završio je dva fakulteta: teološki i filozofski. Govorio je tečno četiri jezika (grčki, ruski, njemački i engleski), a u prevodu je koristio 11 rječnika. Osim velike učenosti, posebno treba istaći Avin isposnički i molitvenički duh. Svakodnevno je služio svetu liturgiju do same smrti, moleći se za spasenje vascijelog roda ljudskog. Ava Justin, rođen na Blagovijesti 1894. godine u Vranju, zbog čega je na rođenju dobio ime Blagoje, na Blagovijesti 1979. godine se i upokojio u manastiru Ćelije. Na njegovom grobu, kako je sam želio, nalazi se samo kameni krst i cvijeće. Svojim nasljednicima Ava je ostavio testament da objave njegova djela, s tim da čist prihod ide u fond "Sveti Jovan Zlatousti", s ciljem podizanja trioltarnog hrama u čast svetog Save - centralni oltar, svetog Justina Filozofa - južni oltar, svete Marije Egipćanke - sjeverni oltar, i to u manastiru Ćelije, ako bude bilo moguće. Iza sebe je ostavio obimno, čudesno i bogonadahnuto djelo teološkog, filozofskog i bogoslužbenog karaktera u obimu od 33 toma, kao i 12 tomova Žitija svetih, prvi put priređenih na srpskom jeziku. Po testamentalnoj želji Ave Justina krajem 2000. godine rješenjem Ministarstva kulture Srbije osnovana je zadužbina "Sveti Jovan Zlatousti", sa sjedištem u duhovnoj biblioteci "Otac Justin", u Valjevu. Nasljednici testamentalne volje oca Justina jesu mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, episkopi Atanasije, Artemije, Irinej, Igumanija Glikerija i članovi Savjeta zadužbine, koji donose odluku o radu zadužbine i ostvarenju njenih ciljeva. Učenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj budućeg, još većeg značaja ovog manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet "biser u ruci Božjoj i parče raja na zemlji", i, zajedno sa Lelićem zbog drugog njemu ravnog duhovnog velikana Vladike Nikolaja, jeste istinska duhovna prestonica srpskog naroda. Duhovni napredak manastira ogleda se i u brojnom monaštvu. U manastiru danas ima 25 monahinja, koje, pored osnovnog monaškog zavjeta, ličnim primjerom i opštim trudoljubljem vrše svojevrsnu misiju spasenja mnogih vjernih duša. Iz ćelijske obitelji poniklo je još 10 ženskih manastira, pa je zato s razlogom nazvan rasadnikom monaštva. U svom dušebrižničkom radu manastir se posebno istakao u godinama ratnog stradanja srpskog naroda od 1991. do 1999, kada je pružio pomoć mnogim izbjeglicama i porodicama nastradalih.

Đurđevi stupovi u Rasu Ne dozvolivši da ga u takvom teškom i opasnom položaju savlada očajanje, budući župan se sa puno vjere i nade obratio svetom Georgiju za pomoć. Pri tom mu se zavjetovao da će mu "poslužiti" ako se njegovim molitvama izbavi priredio: Miljan Kovač

Manastir Đurđevi stupovi, iznad dolina rijeka Raške i Deževe, jedan je od najstarijih i najvažnijih manastira u bogatom nasljeđu Srpske pravoslavne crkve. U tome i jeste značaj ponovnog uzdizanja i vraćanja života u ovo drevno svetilište u blizini grada Rasa, prve prestonice srpske države, na čijem tronu su sjedili vladari iz svete dinastije Nemanjića. Samo mjesto na kojem su Nemanjići podigli svoju prestonicu pominje se još u X vijeku u djelima vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita, naročito u zapisima koji govore o srpsko-vizantijskim sukobima. Poslije više od tri vijeka potpune zapuštenosti Đurđevi stupovi su opet puni duhovnog monaškog života - ispunjeni su osmočlanim bratstvom mladih monaha sa ocem Petrom na čelu. Priča o nastanku, stradanju i ponovnom uzdizanju ovog svetilišta priča je o srpskom narodu, njegovoj državi i slavi koju je sa prečasnom kraljevskom dinastijom uživao u srednjem vijeku, o patnjama koje je taj narod preživio u godinama turskog ropstva i tami u koju je sam sebe gurao u vrijeme ateističkog idolopoklonstva i zapostavljanja istinskih duhovnih, pa i pravih kulturnih kvaliteta, koje je oduvijek imao.

Nastanak manastira

Kada je sagradio manastir svetog Nikole kod Kuršumlije, a u njegovoj blizini i crkvu posvećenu Bogorodici, bez saglasnosti svoje braće, Stefan Nemanja je bio pozvan u grad Ras, gdje je i zatočen. Bio je zatvoren u jednoj pećini kod Rasa, a iz nje je mogao da vidi samo jedno brdo. Ne dozvolivši da ga u takvom teškom i opasnom položaju savlada očajanje, budući župan se sa puno vjere i nade obratio svetom Georgiju za pomoć. Pri tom mu se zavjetovao da će mu "poslužiti" ako se njegovim molitvama izbavi. Došavši na vlast, 1166 (ili 1167) godine, Nemanja je ispunio zavjet i u Rasu podigao manastir na vrhu onog brda koje je iz tamnice posmatrao. Tako je nastao prvi veći manastir u Rasu, oblasti koja je postala središte srpske srednjovjekovne države. Kako Nemanjini biografi kažu, on se i u drugim prilikama obraćao svetom velikomučeniku Georgiju, svom moćnom zaštitniku.

Stradanje

Prva i najveća razaranja manastir je doživio već 1689. godine poslije austrijsko-turskih ratova, kada su rušene i druge crkve i manastiri, među kojima i obližnja Petrova crkva i crkva manastira Sopoćani. Petrova crkva obnavljana je početkom XVIII vijeka, crkva manastira Sopoćani tek u prvoj polovini XX vijeka, dok su Đurđevi stupovi ostali u ruševinama i izloženi stalnom propadanju. Položaj Đurđevih stupova, jedna od osobenosti i vrijednosti manastira u vrijeme građenja, postao je razlog njegovog stradanja, budući da je na tom položaju organizovano vojno uporište turske vojske u XVII i XIX vijeku, kao i odbrana Novog Pazara u borbama za oslobođenje 1912. godine. Razlozi razaranja bili su u vezi sa odnošenjem kamena za zidanje utvrđenja u Novom Pazaru i okolini. Takva namjera postojala je još početkom XVIII vijeka, ali su crkvene vlasti intervencijom kod Turaka spriječile da se kamen sa Đurđevih stupova prenosi i koristi za građenje tvrđave u Novom Pazaru. Međutim, za vrijeme Drugog svjetskog rata okupatorske vlasti su sličnu namjeru ostvarile. Porušen je južni zid crkve sa dijelom kupole kao i dijelovi priprate sa kulama, koje su porušene do temelja. Tada je potpuno uništen i jedan dio vrijednih fresaka. Poslije svih razaranja od manastirskog kompleksa Đurđevih stupova preostali su samo pojedini dijelovi crkve sa malim dijelom kupole i ostacima fresaka na sačuvanim zidovima. Sačuvana je i kapela kralja Dragutina, jedina građevina nad kojom je postojao krov, dok od ostalih manastirskih zgrada nije ništa ostalo. Neposredno po završetku Drugog svjetskog rata njihove ruševine su prekrivene zemljom i cio prostor je pošumljen. Značaj manastira

O posebnom značaju manastira, osim starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj podignut je na samom vrhu uzvišenja. Osobenosti arhitekture crkve svetog Đorđa dvije kule - stolpa (stupa) kasnije su manastiru i dale ime. Ova crkva predstavlja građevinu kojom započinje Raška škola u srpskom crkvenom graditeljstvu. Crkva manastira Đurđevi stupovi sagrađena je kao monumentalna jednobrodna građevina sa pravougaonim naosom, nad kojim je elipsasta kupola sa unutrašnjim oblicima romanske arhitekture, jedinstvenim i neponovljivim u našoj arhitekturi, sa dva bočna ulaza u obliku vestibila, trodijelnim oltarskim prostorom i otvorenom pripratom prema naosu. Dvije bočne simetrične kule na zapadnoj fasadi imale su funkciju zvonika visokih oko 20 metara. One su kasnije postale uzor pri dograđivanju nekoliko crkava. Prvo svjedočanstvo o manastiru dao je sveti Sava u žitiju svog oca svetog Simeona, 1208. godine. Pouzdano se zna da su Đurđevi stupovi bili veoma ugledan i značajan manastir u srednjem vijeku. Potvrdu za to nalazimo i u Studeničkom tipiku, gdje se iguman Đurđevih stupova pominje na prvom mjestu među igumanima šest manastira koji su učestvovali u izboru studeničkog igumana. U XIII vijeku, 1220. godine, u Žičkoj povelji Stefana Prvovjenčanog Đurđevi stupovi se pominju kao "kraljevski manastir", što znači da su bili neposredno potčinjeni arhiepiskopu. Drugi ktitor ovog manastira bio je kralj Dragutin, posljednji vladar iz loze Nemanjića, koji je stolovao u Rasu. U njegovo vrijeme su izvođeni obimni radovi na manastiru. Ulazna sjeverozapadna kula pretvorena je u crkvu-kapelu i ukrašena je freskama. Takođe je sagrađena i nova trpezarija sa kuhinjom (Dragutinova trpezarija). Koliko je kralj Dragutin poštovao Đurđeve stupove, vidi se i po tome što je tražio da poslije smrti bude tamo prenesen iz "sremske zemlje", gdje je vladao. To je i učinjeno, ali je grobnica u XVIII vijeku opljačkana. Godine 1597. spominje se grob kralja Dragutina, kao i to da se u manastirskoj riznici nalazi velika svetinja - ruka svetog Jovana Damaskina. Iz Rasa opet zvone pravoslavna zvona

Koliki značaj za srpski narod i njegovu crkvu predstavlja manastir Đurđevi stupovi zajedno sa cijelom Raškom oblasti, kolijevkom srpske države, govori i vijekovima sanjani i napokon dosanjani san o obnovi ovog svetilišta. I vjerovatno da nema Srbina kojem srce nije brže zaigralo na vijest da nakon trista trideset godina opet zvone pravoslavna zvona iznad slavnoga grada Rasa. Obnovu manastira započela je 1999. godine Eparhija raško-prizrenska uz pomoć mnogobrojnih vjernika i države Srbije. Od odlučujućeg značaja za ovaj poduhvat bila je pomoć nekih od

najvažnijih kulturnih institucija u zemlji, brojnih privatnih i društvenih preduzeća, bez čije pomoći bi Đurđevi stupovi još uvijek bili u ruševinama. Počelo se 1999. godine sa istraživanjima mogućnosti izgradnje konaka, da bi se samo tri godine kasnije njegova izgradnja privela kraju. Ovo je omogućilo da se 2002. godine u konaku i nastani časno bratstvo oca Petra (Ulemeka), čime je vraćen život slavnom srpskom kraljevskom manastiru.

Plameni stubovi iznad manastira Koporin Poznati kragujevački arhitekta Rade Prokić pronašao je pismo u kojem monasi pišu knezu Milošu o plamenom stubu koji se diže ka nebu, iznad porušene kupole crkve. Poverovavši monasima da svetlost koja ih je oborila na tlo znači prisustvo svetitelja, Miloš Obrenović je pokrio porušeni krov. Despotove mošti još su celebne i mirišljave piše: Anđela Vujnović

Manastir Koporin smešten je na jednoj od tačaka koja spaja Šumadiju sa Pomoravljem, između Smederevske Palanke i Velike Plane. Posvećen je prazniku Prenosa moštiju svetog apostola, prvomučenika i arhiđakona Stefana. Manastir je zadužbina srpskog despota Stefana Lazarevića. Ovo svetilište, sa večitim sjajem kroz vekove, i danas živi kao simbol pravoslavne duhovnosti. Svi koji su do sad, bilo kojim povodom, težili da utvrde vreme i godinu njegovog podizanja, sukobljavali su se sa nedostatkom tačnih pisanih izvora o tome. Pred svakog od njih, istupala su dva predanja o postanku i imenu manastira. Po prvom, manastir je, zbog neravnog terena, prvobitno bio prosto ukopan severnom svojom stranom u brdo. Otud, dakle, i naziv - Koporin, od ukopan. Po drugom predanju, manastir je podizan narodnom snagom - kulukom. Na mestu gde je podignut, navodno nije bilo dovoljno kamena za zidanje manastira, te je narod bio prinuđen da skuplja kopirka, kamen po kamen, po susednim njivama i brdima i donosi na mesto gradnje. Istorija

Istorija manastira Koporina prilično je mračna, kako iz despotovog doba, tako i iz kasnijeg perioda. Koporin je, nesumnjivo, podignut početkom petnaestog veka, u doba despota Stefana Lazarevića, kao njegova zadužbina. Uopšte uzevši, o njemu je malo pisano. Najstariji pomen o manastiru datira iz doba despota Đurđa Brankovića, 1453. godine. Tada je boravio u njemu jedan episkop iz Zete. Nemački putopisac Kanic je obilazio ovu crkvu i video je portret despota Stefana sa modelom crkve u ruci, što bi potvrdilo predanje o njegovom ktitorstvu. U Koporinskom letopisu iz petnaestog veka sačuvana je uspomena na srpskog kralja Milutina, koji se

proslavio "po svoj grčkoj i slovenskoj zemlji". Manastir Koporin je razrušen, najverovatnije, u jednom od ona dva poznata "Zapustenija" crkava i manastira u ovom delu Srbije: u doba patrijarha Jovana 1594. godine, kad su stradala mnoga svetilišta, ili 1690. godine u vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem. Mišljenja da je Koporin bio razrušen skoro do samog temelja i da je ostalo od njegovih zidova vrlo malo: "kameno postolje poravnjeno zemljom i istočni zid oltara" izgleda da posle rada stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika kulture neće naći svoju punu potvrdu. Odnosno, na severnom zidu, za koji se držalo da je iz devetnaestog veka, pod debelim slojem maltera, otkrivene su druge freske za koje se, osnovano je pretpostavljanje, može držati da su prvobitne - iz doba podizanja. Po njima je utvrđen kontinuitet zidova od temelja do vrha. Doziđivanja, dakle, nije bilo. Po nekim podacima, manastir je opet obnovljen za vreme mnogobrojnih buna Srba protiv vladavine Turaka. U vreme vladavine Miloša Obrenovića u Srbiji su mnoge crkve obnovljene. Iz tog doba sačuvan je jedan zapis o pokušaju obnove Koporina. Ipak, i pored ovog pokušaja, do vidnije obnove došlo je tek oko 1880. godine.

Crkva - duhovna riznica manastira

Crkva manastira Koporin zidana je sa više premisa vizantijskog stila nego ostale despotove zadužbine. U osnovi ove crkve nije izražen trolist, što je karakteristika većine zadužbina u srednjem veku. Osnova crkve je pravougaona, što govori u prilog činjenici da je Koporin podignut odmah po povratku Stefana Lazarevića iz Male Azije, kada je, kako neki izvori kažu, "prosto žureći se, podigao mnoge manastire". Za Koporin se ne može reći da je baš izrazit primer manastira koji pripadaju tradiciji raške arhitektonske škole. Osobito malo se zna o živopisu ovog manastira. Međutim, po sačuvanim freskama i fragmentiranim ostacima na zidovima, stručnjaci su zaključili da je najsrodniji živopisu manastira Kalenić. Između ostalih, sačuvana je i freska na kojoj je predstavljen despot Stefan, sa čitkim i jasnim potpisom. Despot je predstavljen kao plav čovek, sa lepo očuvanom krunom na glavi. Sem ove ktitorske freske, veći deo živopisa je u vrlo lošem stanju. Ipak, i po onome što je od živopisa ostalo, približno se da odrediti ne samo vreme postanka manastira već i značajni podaci o njegovom ktitoru. Kao logičan, nameće se zaključak da je manastir podignut u znak despotove blagodarnosti Bogu, što ga je najzad spasao Bajazitovog gvozdenog zagrljaja - posle bitke kod Angore, u kojoj je turski vladar poginuo. Bilo kako bilo, šest vekova od postanka manastira nije ostavilo traga propadanju. Zdanje je još impozantnije, a naročitu odanost vernici i poštovaoci tradicije ukazuju mu posle otkrivanja Stefanovih moštiju 1977. godine. Postoje mnogobrojne potvrde koje svedoče o čudotvornoj moći moštiju despota Stefana. Na prisutnost svetih moštiju prvi put je signalizirala nepokretna devojčica, koja je posle noćenja u uglu crkve i očitane molitve prohodala.

Međutim, i mnogo vremena pre toga bilo je znakova koji opominju. Poznati kragujevački arhitekta Rade Prokić pronašao je pismo u kojem monasi pišu knezu Milošu o plamenom stubu koji se diže ka nebu, iznad porušene kupole crkve. Poverovavši monasima da svetlost koja ih je oborila na tlo znači prisustvo svetitelja, Miloš Obrenović je pokrio porušeni krov. Despotove mošti još su celebne i mirišljave. Najčudniji su, možda, mir i spokoj koji se osećaju još sa početka manastirske šume… Duhovnost koporinskog sestrinstva

Opštežiće manastira Koporin danas održava sestrinstvo predvođeno časnom mati Agnijom. Etika je to duhovničkog držanja koje nikada ne prihvata odricanje od Božje promisli. Njihova vera nije komformistička i nikada nije u krizi. Ona je besprekorna. Besprekornost se bazira na skrušenosti, jednostavnosti. Prirodnost je esencija njihove duše; prirodnost u smislu: širokog i srdačnog osmeha pri susretu, spontanih gestikulacija, stabilnosti u držanju, neke praiskonske tuge u pogledu, pretočenih u Slovu o ljubavi, despota Stefana Lazarevića. U liku igumanije uočava se večni lik dobre dadilje iz ruskih romana kojoj je vera, vrlina i jedino stanje ispravnog življenja. Najzad, posmatramo li tu istu igumaniju u pevnici, sa njenim sestrinstvom, uočava se da su skladno sjedinjene u veri, kao ruske babuške jedna u drugoj. Ljubav ih uzdiže do neba, a smernost ih pridržava da ne padnu. Vladar ili pesnik Kulturna misija manastira dokazuje se Stefanovom doslednošću u negovanju i sprovođenju vidovdanske etike protiv svakog zla ujedinjenog na zatiranju pravoslavnog hrišćanstva i srpstva. On je bio ne samo veliki zaštitnik književnosti i prosvete već se bavio prevođenjem i pisanjem. Od dela koja mu se pripisuju najbolji je poetski sastav čija početna slova daju akrostih: Slovo ljubve (Slovo o ljubavi). Neizbežni tragizam slovenskih naroda nalazi svoje korene u viševekovnom porobljavanju, i ono praiskonsko "vjeruju" jeste nečujni, ali dostojanstveni vapaj koji se oteže iz Stefanovih grudi stihovima: "E da se opet sakupimo, opet da se vidimo, opet s ljubavlju da se sjedinimo u tom samom Hristu Bogu našem, kome slava sa Ocem i sa svetim Duhom u beskonačne vekove, amin"

Meteori - kameni kolosi prirode i duha U magličasta jutra Tesalijska ravnica i deluje kao more iz kojeg se izvlače stene kobaltno-ovalne boje čiju su tišinu otkrili asketi i ovaj "svemirski kutak" naselili u jedanaestom veku piše: Anđela Vujnović

Manastirsko naselje Meteora je smešteno na ogromnim i strmoglavim stenama koje se naglo uzdižu na severozapadnom rubu Tesalijske ravnice, gde se susreću sa podnožjem masivnog planinskog lanca Pindos. Kaluđerska zajednica koja se ostvarila na ovom impresivnom stenovitom pejzažu jedinstvena je u svetu, dok je zadivljujući prirodni fenomen velike geološke starosti dugo bio objekat proučavanja mnogih grčkih i stranih geologa i naučnika. Ove gorostasne, maslinasto-crne stene, ukazuju se pred očima iznenada i neočekivano, iza grada Kalambake. Jedan švedski putopisac je zapisao u osamnaestom veku, prolazeći kroz grčki Stagoi, kojem su Turci promenili

ime u Kalambaka, da tamo još postoji deset hrišćanskih crkava, a nijedna džamija. Danas trobrodna bazilika na mestu prve hrišćanske crkve iz X/XI veka čuva zidno slikarstvo i ikone kritskih majstora. Čudo sveta

Meteori su i geološko čudo sveta i zagonetka, kako za grčke tako i svetske istraživače. Asociraju na neku nepoznatu planetu kojom se širi savršen mir. Jedan od istraživača iz devetnaestog veka German Al Filipson pretpostavlja da je kompleks kamenih kolosa nastao u dolini reke koja je pre hiljadu godina usahla, a korito reke je raznelo more. Kada je more nestalo, ostala je plodna Tesalijska ravnica i megalomansko kamenje. U magličasta jutra Tesalijska ravnica i deluje kao more iz kojeg se izvlače stene kobaltno-olovne boje čiju su tišinu otkrili asketi i ovaj "svemirski kutak" naselili u jedanaestom veku. Tek u četrnaestom stoleću Meteori postaju još jedna "Sveta gora", poput Atosa. Manastiri se grade na visokim stenama za vreme srpske prevlasti u Tesaliji, a u vreme vladavine Simeona - polubrata cara Dušana Silnog, koji je stolovao u Trikali, kao i Simeonovog sina Joasafa, koji je sagradio dva manastira u četrnaestom veku. U kasnom vizantijskom periodu, u vreme turske prevlasti, ovaj manastirski centar je bio utočište, luka spasa iznad ravnice opustošene turskim mačevima. Na kamenim zidovima manastira i dalje je živela vizantijska umetnost. Osnivač prvog manastira na platou najviše stene u četrnaestom veku bio je Atanasis Kinovitis. Nazvan je Metamorfosis i kasnije se razvio u najznačajniji manastir pod nazivom Veliki Meteor, pa je i cela grupa manastira dobila ime Meteora. U ovom manastiru je dugo živeo Joasaf, sin srpskog kralja Simeona. Najveći procvat meteorski manastiri beleže u petnaestom i šesnaestom veku, kada ih je bilo dvadeset četiri na stenama visokim od 400 do 600 metara. Danas je aktivno između pet i sedam manastira, i to od muških: Veliki Meteor, Varlaam, Agia Triada, Sveti Nikola, a od ženskih: San Stefanos i Rusana. Izvorišta kulture

Vrh Varlaam stene gotovo da deluje nedostižno. Sredinom četrnaestog veka na visokoj steni pustinjak Varlaam je sagradio isposničke ćelije. U šesnaestom veku monasi Nektar i Teofan su osnovali manastir i kroz ime sačuvali sećanja na boravak prvog monaha. Manastir je posvećen Svetoj trojici sa izuzetno bogatim zidnim slikarstvom, rezbarenim i pozlaćenim ikonostasom i smatra se jednim od najlepših u meteorskom gorju. Na asfaltnom putu koji se serpentinama penje ka manastiru Veliki Meteor, odvaja se put za manastir svetog Nikole iz petnaestog veka. Manastirsku crkvu su oslikali početkom šesnaestog stoleća kritski umetnici, škole Teofana Strelitasa i sam Teofan, koji je poslednje svoje veliko umeće ostavio Atosu - svetogorskim manastirima. Poslednje dane života proveo je na Kritu, gde je i rođen. Koliko zadivljuje slikarstvo, naročito slika "Adam imenuje životinje", toliko pleni i arhitektura manastira koji je građen u nekoliko nivoa zbog nepristupačnosti stenovitih vrhova, pa deluje kao lavirint. Visoka stena zaštitnički se nadnosi nad stenovitom liticom u koju je gotovo "ukomponovan" ženski manastir Rusanu. Oslikali su ga kritski majstori. Bio je rušen i obnavljan. Danas ga neguju ženske ruke. Ali se ne zaboravlja da je osnivač prvobitnog manastira srpski monah Joasaf. Lepotom i posebnim koloritom odlikuje se slika svetih arhangela Mihajla i Gavrila. Tamo gde vrhovi stena ćute nebeskom tišinom, gde ih opliću oblaci, monah Domitos je sagradio manastir Agia Triada u petnaestom veku. I ovaj manastir su oslikali umetnici kritske škole. Manastir je podignut na najatraktivnijoj steni Meteora iza koje se, odvojen rekom Pinios i Tesalijskom ravnicom, uzdiže Pindos. Prekriven gustom šumom čini kontrast golim stenama Meteora. Do manastira sa ćelijama i velikom cisternom vodi put stešnjen između stena sa 140 stepenica. Sa pogledom na Kalambaku, mostom vezanim za brdo Kukula, na steni okruženoj mnoštvom drugih koje su nalik na ženu s velom, sa dubokim i mračnim pećinama, sagrađen je manastir svetog Stefana. Na jednoj steni je urezano ime isposnika Jeromonaha, koji je tu u dvanaestom veku sagradio ćelije, cisternu za vodu, malu kapelu svetog Stefana. Manastir su osnovali u četrnaestom veku Antonije Kantakuzin (sin srpskog kralja Nikifora I, a nećak Simeona Uroša, oca Joasafovog) i Filotej od Sijatena. Jedan od najbogatijih manastira Meteora ima muzejsku zbirku ikona, zidnog slikarstva, pozlaćenog duboreza velike vrednosti. Od vremena posete kralja Andronikona III

Paleologa, dobio je naziv "kraljevski".

Meteori – Man.Sv.Trojstva Život kaluđera

Na ovim visinama, gde priroda može biti iznenadno nasilna ili krajnje tiha, od najranijih vremena žive individue koje su okrenule leđa svetu i koje su dotakle večnost putem samoodricanja, izolovanosti i molitve. Brigu o sebi, hrani, nabavkama, kuvanju i pečenju hleba vode organizovano. Molitvama posvećuju šest-sedam sati dnevno, a nedeljom i praznikom i po jedanaest sati. U slobodno vreme monasi se bave raznim zanatima. Sami obnavljaju i popravljaju zidno manastirsko slikarstvo, rezbariju, ikone, freske. Kaluđeri su i obućari, baštovani, krojači, vrtlari i mlinari. Veliki su donatori jer novac koji dobiju baveći se nekim od pomenutih zanimanja, poklanjaju školama i socijalnim ustanovama. Međutim, manastirski centri na Meteorima imaju i kulturni značaj. Monasi su nosioci pismenosti, sveopšte kulture, jake volje i snažnog duha. Osnažio ih je kamen, produhovile visine, a surovi uslovi života naučili istrajnosti. Vrizoni - stepenice ka nebu U prošlim vremenima prvi pustinjaci su se penjali ne stene pomoću skele napravljene od greda učvršćenih klinovima u pukotine. Tragovi ovih skela se i danas mogu videti. Kasnije je skela zamenjena veoma dugim visećim lestvama ili mrežom (zvanom vrizoni), u kojoj su posetioci, prtljag i zalihe podizani gore ka manastiru uz pomoć čekrka. A duboki ponor je uvek pretio... ako bi se uže prekinulo. Uprkos tome, putešestvije kaluđera se i dalje nastavlja, visoko gore, u nečujnom

hodu vekova. Zagledani u iskonske freske i ikone svetaca ostali su da štite pravoslavlje.

Sentandreja – srpski Sion Neposredno posle seobe doseljenici ovde brzo podigli svoje skromne bogomoljebrvnare koje su pre podsećale na bačije iz planinskih krajeva nego na varoške crkve piše: Anđela Vujnović

Sentandreja s Budimpeštom zajedno leži na onoj tački gde se ukrštaju trgovački putevi s reke Rajne pa dunavskom dolinom na Crno more i putevi sa Baltičkog mora u Grčku i Italiju. S ove prve pruge pruža se pogled na Regensburg, Beč, Beograd, a malo dalje na Istambul i Solun. Sa druge se vide Zlatni Prag, Lipisk, Breslav, Krakov i Dubrovnik. Da je ova tačka osobita prilika bila za razvoj trgovine, razumljivo je. Potreban je bio samo narod koji će se njome umeti koristiti. A takav je bio srpski narod. U crkveno-administrativnom pogledu Sentandreja se delila na crkve i njihove okoline u okviru kojih su se izdvajale sledeće mahale: Beogradska, Grčka, Ćiprovačka, Opovačka, Preobraženska mahala i Zbeg. Dugo je ovakva podela služila više za orijentaciju; razlog tome je što je broj paroha, koji su među sobom delili varošku prostoriju u svojim crkvenim funkcijama, svremenom opao na dvojicu.

Političko i kulturno središte

Ceo jedan vek, sve do početka prošlog stoleća, Sentandreja je bila – zapisano je to u istoriji – najznačajniji srpski grad i političko i kulturno središte jedne porobljene nacije; odavde se upravljalo, koliko se i kako se moglo, i svetovnim i duhovnim poslovima. U ove severne krajeve nisu Srbi došli tek kada ih je u XVII veku doveo čuveni patrijarh Arsenije Čarnojević. Dolazili su čak i mnogo ranije: idući od Sentandreje niz Dunav, brzo se dođe do velikog Čepelskog ostrva, na kome je i danas Srpski Kovin sa tri stare crkve. Tu su Srbi došli, po

dokumentima koja su ostala, još 1440. godine, pedesetak godina posle bitke na Kosovu polju. Za ovima su išli drugi, sve dok ih Arsenije nije poveo hiljade i hiljade. Spomen na Arsenija Čarnojevića, osim Lazarevog kulta – i svetosavskog, brižno je čuvan u Sentandreji kao glavni stub srpskog verozakona. Tu se patrijarh najduže zadržavao. Nedaleko odatle, više sela Zbega, na jednom izvoru pod bregom se odmarao. Kasnije, na tom mestu, sentandrejski trgovci načiniše skromnu baroknu česmu i nazvaše ovo zavetno mesto Patrijarhova voda. U Sentandreji je Čarnojević brinuo o raštrkanom svom ilirsko-rascijanskom narodu; o carskim privilegijama, o "vicegeneralu" Jovanu Monasterliji. Odavde je odlazio u Beč važnim narodnim poslovima. Ovde je 6. septembra 1704. primio poruku Franje Rakocija da "protiv Doma Austrijskog oružje digne" – što, razumljivo, nije mogao prihvatiti naslućujući odmazdu. U Sentandreji je služio arhijerejske liturgije na antiminsu koji je tih godina poručio iz Beča. Tada su novi Sentandrejci žurno pristizali na osvećena mesta, moleći se dugo i tražeći u molitvama puno. Više od same liturgije narod je, posle činodejstvija, očekivao besedu, živu reč, iz koje će dokučiti nešto više o srpskim pravima i privilegijama, o austro-turskim ratovima, o slavnoj bici kod Slankamena (1691), o Karlovačkom miru (1699), o grofu Đorđu Brankoviću i inima. Ako se o tome ne bi besedilo, posle bogosluženja bi Sentandrejci saletali sveštenike, monahe i arhijereje. A njihovi odgovori su primani kao utehe i moralne pouke, kao politički govori. Bogomolje-brvnare

Bilo je to nacionalno i versko okrepljenje u godinama teških iskustava i iskušenja. Tako je u crkvama i oko crkava vladalo ne samo molitveno već i nacionalno-političko raspoloženje. A kakve su bile sentandrejske crkve tih godina? Neposredno posle seobe doseljenici su ovde brzo podigli svoje skromne bogomolje-brvnare, koje su pre podsećale na bačije iz planinskih krajeva nego na varoške crkve. Tada su se još nadali da su ovamo došli na nedugo vreme i da će se, u srećni čas, posle pobede hrišćanskog oružja nad Turcima, vratiti u svoju domovinu. Otuda i crkve-brvnare. U južnom delu naselja, na budimskom putu, podigli su crkvu sv. arhanđela Mihaila, koju, po doseljenicima iz ovog kraja, nazvaše Požarevačka. Drugi pak iz okoline Ćiprovca, načiniše od greda i dasaka crkvu Svetonikolajevsku, koja odmah dobi ime Ćiprovačka. U samom centru naseobine, na pijaci, podigoše sličnu crkvicu posvećenu Blagovestima. Na severnoj strani, nedaleko od višegradskog druma, zanatlije tabaci, koji su se bavili preradom kože, istih godina sagradiše Preobražensku ili Tabačku crkvu. Ispod Klise, blizu stare katoličke crkve, izgleda da su zatekli manju crkvu posvećenu Uspenju Bogorodice – ona postade Saborna, a nazivahu je još i Beogradska crkva. Na jugozapadnoj strani nastala je Opovačka, a u Zbegu, Zbeška crkva, posvećena Silasku Svetog duha. Monumentalne građevine

Kada su se malo obogatili i sredili, srpski građani su na istim mestima na kojima su bile crkvebrvnare podigli sedam baroknih crkava. Sabornu crkvu, koja ide malo u oranž, zovu još Uspenska i Beogradska. Padom Beograda, 1521, naseljeni su prvi Srbi, i oni su je ozidali. Zidana je pri kraju prošloga veka; stil rokoko, pomešan s mnogim domecima barok-stila. Pada u oči polihromija fasade, u kojoj se mešaju crveni, zeleni i žuti tonovi. Ikonostas je slikao poznati novosadski slikar Vasa Ostojić, između 1777. i 1781.godine. Tada su, u istom stilu, konstruisana i templa i pevnice; templa karejske škole izobičajila su se s vremenom, a okrugle pevnice na obrtaljci, takozvani klirosi, iščezoše. I stolove vizantijskoga kroja izbaciše, i zameniše ih novim – rokoko. Preobraženska crkva, takođe sa lepim ikonostasom, zidana je 1741 – 46. godine. Ikonostas je slikan između 1755. i 1765. godine. To je delo nepoznatog majstora koji je bio u punoj posesiji svoga zanata i stila ruskog crkvenog baroka. Slava ove crkve ušla je u turistički kalendar grada. Na Preobraženje turisti dolaze u Sentandreju, gledaju, i beleže. Snimaju litiju i okreću objektive uvis, prema fasadi, za čiju se dekoraciju navodi da je na međi baroka i klasicizma. Blagoveštenska crkva je sazidana 1752. godine. Nazivaju je Grčkom. Postoji ugovor o izradi ikonostasa zaključen sa slikarom Mihailom Živkovićem, koji se spominje kao "pozdno prednapisavšjisja" u Dositejevom Mezimcu, izdanom 1818. godine. Tu on figurira kao "živopisac

budinskij". Njegov ikonostas datira iz 1790. godine. Požarevačka crkva građena je od 1759 – 63. godine. Ikonostas je slikan 1742. godine. Ova godina je zabeležena na ikoni "Roždestvo Hristovo". Na njoj je prikazano nekoliko scena: Bogorodica u sredini, u gornjem levom uglu poklonjenje mudraca, u donjem – kupanje, na desnoj strani gore anđeo javlja vest pastirima, a dole razgovor pastira sa Josifom, koji je neraspoložen. Ikonostas je prenesen iz brvnare. Opovačka crkva zidana je 1759. Od 1914. prodata je kalvinima. Baš u to vreme, ispod Baje, u Santovu, Šokci prelaze u pravoslavlje, i episkop Georgije Branković poklanja ikonostas Opovačke crkve za crkvu u Santovu. Kiprovačka crkva sazidana je 1790. Ona je takođe prodata katolicima. Ikonostas je 1923. prebačen u Prizren, u Bogorodicu Ljevišku. Prodata je i Zbeška crkva, koju su u predgrađu Sentandreje podigli Srbi 1738. Katolici su je iznutra preuredili kako to zahtevaju njihovi propisi, a naš ikonostas prenet je u Pečuj, i smešten u jednoj kapeli, 1948. godine. Ovi visoki hramovi od cigle i kamena, produkt su poznog baroka, stila koji je odgovarao novim umetničkim raspoloženjima. Monumentalne građevine za ondašnje prilike, ostale su zadivljujuće i za sadašnje pojmove. Slava-krsno ime

U Sentandreji svaka kuća ima svoju slavu, koja se ovde naziva krsno ime. Za slavu sveštenik sveti vodicu, kojom se mesi kolač. Kolač svi seku sami bez sveštenika. Običaji koji prate slavu u drugim srpskim krajevima ovde su sasvim reducirani. Najviše se slavi Sveti Nikola, pa onda: Đurđevdan, Sveti Jovan, Petrovdan, Spasovdan, Đurđic, Sveti Stevan, Sveti Dimitrije, Sveti Vasilije, Sveti Aranđel Mihailo, Sveta Petka, Sveti Pantelija, Velika Gospojina, Sveti Luka, Vavedenje i Sveti Lazar.

Prohor Pčinjski – proroštvo u snu Diogenovom Ispunjavajući prorokovu želju Diogen najpre u Nagoričanima podiže jedan hram, a potom i crkvu na reci Pčinji, gde vekovima počivaju svete i čudotvorne mošti, iz kojih do danas teče sveto miro piše: Anđela Vujnović

Iako je putokaz koji namernike upućuje na skretanje za manastir Sveti Prohor Pčinjski neprimereno mali i jedva uočljiv, to danas nikome više ne smeta. Jer, manastir je godinama nezaobilazno odredište ili odmorište stotinama hiljada ljudi koji su se u njega zaputili ili tek prolaze delom autoputa između Vranja i Bujanovca. Skreće se, dakle, kod Ristovca i, posle dvadesetak kilometara vožnje kroz živopisan predeo, stiže do – uzvišenog prizora: do kotline gornjeg toka reke Pčinje i prostora ne slučajno nazvanog Prohorovo. Od planinskog prevoja na visini od devetsto metara, dole se stiže strmoglavim serpentinama sa kojih se, povremeno, pruža vidik na manastir. I tek kad se stigne pred ogromne drvene dveri, dokuči se da je to čudesno mesto neobičnog duhovnog mira i najtiše tišine pod kapom nebeskom. Manastir blešti svojom belinom ispod moćnog Kozjaka. Legenda i istorija

Po narodnom predanju, manastir svetog Prohora Pčinjskog podigao je vizantijski car Diogen (Roman Četvrti Diogen) u jedanaestom veku. Posvetio ga je prepodobnom ocu Prohoru. O tome postoji legenda. Roditelji svetog Prohora dobili su sina u poznim godinama. Kad je Prohor napunio osam godina, dali su ga da "uči knjigu". Nakon punoletstva, kada je izučio knjigu mudrosti, roditelji odluče da ga

ožene. Prohor tad svoje imanje razdeli siromasima, ode u pustinju i svoj život posveti Bogu. U pustinji je živeo 32 godine i za to vreme nije sretao ljude. Kada je Diogen, budući rimski car, bio u lovu u planini Kozjak, susreo se s pustinožiteljem Prohorom, koji mu je prorekao da će postati car. Ali ga opomenu da ne zaboravi na starog pustinjaka. Diogen posluša starca, otputova u Carigrad i ubrzo postade car. Ali, zaboravio je na proroka. Prohor mu se javio u snu i opomenuo ga da mu makar mali hram podigne. Ispunjavajući prorokovu želju Diogen najpre u Nagoričanima podiže jedan hram, a potom i crkvu na reci Pčinji, gde vekovima počivaju svete i čudotvorne mošti, iz kojih do danas teče sveto miro. Manastir je obnovio kralj Milutin, o čemu svedoči sačuvani deo crkve, na čijim je ostacima podignut 1389. godine. Po sačuvanom opisu u manastirskom letopisu, stara Milutinova crkva bila je skromnih dimenzija, živopisana, sa pripratom koju je podigao knez Lazar. Unutar hrama bila je kapela svete Bogorodice. Manastir svetog Prohora stradao je od Turaka 1454. godine. Obnovljen je krajem petnaestog veka, kada je crkva živopisana.U turskom popisu pominje se 1519. godine, a deceniju kasnije, takođe u turskom popisu, navodi se pod imenom Ipšan. Krajem sedamnaestog veka iguman manastira bio je Ilarion. Manastir je teško stradao (1817) od Arnauta. Posle Drugog srpsko-turskog rata (1877 – 1878) manastir Prohor Pčinjski je ostao pod turskom vlašću. Crkva je gorela krajem devetnaestog veka. Obnovljena je 1898. godine.

Manastirska zdanja

Od stare Milutinove crkve sačuvan je južni deo oltara. Pretpostavlja se da je to najstariji deo crkve, odnosno ostatak hrama koji je podigao car Roman Diogen još u jedanaestom veku. Zbog ovih ostataka današnji oltarski prostor je okrenut severoistočno. U južnom delu oltara je kivot sa moštima svetog Prohora. U sastavu oltarskog dela hrama, na jugoistočnoj strani, nalazi se monaška kripta. Ceo manastirski kompleks okružen je raznim zdanjima. Na temeljima starog konaka, ili "Pop-Nešine zgrade", iz 1832. godine, podignut je 1912/13. godine trospratni konak od tvrdog materijala. Desno od Vranjske kapije nalazi se takozvani Vranjski konak, zidan 1854 – 1862. godine, takođe na tri sprata, zaslugom Hadži-Mihaila Pogačarevića. Na severnoj strani je zdanje sagrađeno (1891) trudom popa Jeftimija. U manastirskoj porti postojale su još dve crkvice: Svetog arhanđela Mihaila i svetog Jovana. Za manastir svetog Prohora vezano je, još od vremena svetog Save, manastirsko lečilište-bolnica i

škola. Prvi učitelji bili su monasi, i to oni koji su dolazili iz Hilandara. Jedan od njih je monah Martirije Hilandarac. Osnovna škola pri manastiru osnovana je 1878. godine. Osnova hrama iz 1898. godine je pravougaona, sa trostranom apsidom na istočnoj strani. Na zapadnoj strani je osmostrani zvonik. Crkva ima pet, odnosno šest kubeta, od kojih je srednje najveće, četiri su manja, a iznad oltarskog prostora je kube koje je niže od ostalih. Unutrašnjost hrama dele na tri dela četiri masivna stuba. Crkva je zasvedena poluobličastim svodom. Živopis i rukopisi

Crkva svetog Prohora je u srednjem veku tri puta živopisana: prvi put u vreme kada je hram podignut, potom u vreme kralja Milutina (fragmenti tog slikarstva, koje je 1316. godine izveo poznati slikar Mihailo Astrapa, vidljivi su) i krajem petnaestog veka (1488/9). Prema sada uništenom natpisu, fresko slikanje je platio Marin, sin sveštenika Radonje iz Kratova. Najverovatnije da je tada ponovljen i raspored i tematika starog živopisa. Ovo slikarstvo, po stilskim odlikama, svrstava se u najbolja likovna ostvarenja kraja petnaestog veka. Kapela sa južne strane crkve oslikana je u šesnaestom veku freskama izuzetnog umetničkog kvaliteta. Posle obnove 1904. godine, u vreme igumana Vladimira i tutora Nedeljka Kovačevića, crkva je ponovo živopisana. Portreti igumana i tutora predstavljeni su na zapadnoj strani kod ulaznih vrata. Suprotno od ktitorske kompozicije prikazan je narod iz okolnih sela kako obnavlja manastir. Na površini južnog zida ilustrovani su događaji i ličnosti vezani za prošlost Pčinjskog manastira, među kojima su kralj Milutin, Stefan Dečanski, zatim scene vezane za svetog Prohora i cara Diogena. Na severnom zidu prikazani su slovenski podvižnici i pustinožitelji: Jovan Rilski, Joakim Osogovski i sveti knez Lazar. Ovaj živopis uradio je neposredno posle Prvog svetskog rata Trajko Jovanović, ikonopisac iz Kumanova. Ikonostas je uradio Lukijan Bibić (1934/35). Tokom viševekovnog postojanja u manastiru svetog Prohora bila je razvijena prepisivačka delatnost, a kasnije je postojala i štamparija. U manastirskoj kuli čuvana je bogata biblioteka, u kojoj su bile 33 rukopisne knjige, od kojih dve pisane na pergamentu. Ova biblioteka stradala je u oba svetska rata, 1915 i 1941. godine. Međutim, iako je kroz istoriju potvrđeno da građevine mogu postradati, dokazano je i da rukopisi nikada ne mogu u potpunosti izgoreti. Tekst na mermernoj ploči

Namernike, u prvi mah, zbune konaci, najveći posle onih hilandarskih. To je delo vere i ruku bratstva manastira i bogobojažljivih ljudi građeno tokom devet vekova. Ali, ne samo to. U samom ulazu u južni konak, desno od vrata, nalazi se mermerna ploča sa uklesanim tekstom: "Ovo staro zdanje manastira Svetog oca Prohora Pčinjskog podignuto je 1854 – 1861. godine, a obnovljeno 1986 – 1988.godine, saradnjom Socijalističke Republike Srbije i Srpske pravoslavne crkve. Ugovor o obnovi konaka potpisali su 5. maja 1986. godine Ranđel Veljković, predsednik Opštine Bujanovac, i g. Sava Andrić, episkop vranjski. Investitor: Vrelo-Bujanovačka banja. Glavni projektant: arhitekta Aleksandar Radović. Zavod za zaštitu spomenika kulture – Niš. Izvođač poslova: Progres – Pirot i Todor Dukin – Beograd. Projektant je nosilac Borbine nagrade za arhitekturu Srbije u 1988. godini."

Staro i Novo Hopovo – darovi Brankovića Manastir Staro Hopovo danas je u ruševinama i bez prisustva monaha. Počiva u šumi kao nemi svedok istorije piše: Anđela Vujnović

Istočno od manastira Novo Hopovo na maloj zaravni Fruške gore, izolovan i nepristupačan, leži manastir Staro Hopovo ili, kako se često naziva, "stari manastir". Do njega zaista nije lako doći, ne toliko zbog teško pristupačnog terena, već uglavnom zbog toga što su putevi zbog retkih prolazaka skoro u potpunosti obrasli visokom travom. Ali, onog momenta kad ugledate Staro Hopovo, nećete žaliti zbog svih onih napora koje ste morali da podnesete. Danas je crkvica u prilično lošem stanju. Iz krova je već i drveće poraslo, na crkvi nema prozora ni vrata, pod je povađen, ali ipak ona i dalje poseduje neku atmosferu koju nećete imati prilike da osetite ni u mnogo većem, Novom Hopovu.

Staro Hopovo Istorija

Staro Hopovo podigao je između 1496. i 1520. godine despot Đorđe Branković (Maksim). No, predanje koje to navodi dosta je nesigurno, pa je i danas to pitanje otvoreno. Turski spisi ga pominju u više navrata (1545 – 48, 1566 – 69, 1578), a domaći čak i nešto ranije. Od prvobitne crkve posvećene svetom Nikoli (koju je, smatra se, izgradio despot Đorđe Branković) nije ostalo ništa i ona je potpuno razrušena. Kada je bila sagrađena od drveta, a pokrivena crepom, tada je veoma lako stradala od zemljotresa 1751. godine. Umesto nje je 1752. godine nikla nova crkva, posvećena svetom Pantelejmonu (u vreme igumana Zaharija). To je crkva koja i danas postoji, ali treba znati da ona nije podignuta na istom mestu gde je bila prvobitna crkva već nešto malo dalje. Opis fruškogorskih manastira (1753) već spominje Staro Hopovo kao metoh manastira Novo Hopovo. U to vreme crkva nije bila oslikana, već samo okrečena u belo, a nije imala ni ikonostas. Današnji hram je malih razmera (jednobrodna bazilika koja počiva na kvadratnom tamburu ukrašena slepim arkadama), sa desetostranim kubetom (iznutra kružno) na uglovima ukrašenim kolonetama. Crkva

je zidana od tesanog kamena. Zvonik ne postoji niti ga je ikada bilo. Unutrašnjost crkve je veoma jasno izdeljena na pripratu, naos i oltar. U jednobrodnoj crkvi sa kupolom bogato rezbareni ikonostas slikao je 1793 – 1800. godine iriški moler Jefrem Isajlović. Manastir Staro Hopovo danas je u ruševinama i bez prisustva monaha. Počiva u šumi kao nemi svedok istorije. Manastir Novo Hopovo

Manastir je osnovan početkom XVI veka mada se jedno vreme mislilo da je crkva svetog Nikole podignuta 1576. godine. Tu zabunu je uneo natpis nad zapadnim ulazom iz crkve, gde se navodi da je te godine (1576) crkva podignuta od strane Lacka i Marka Jovšića, stanovnika Gornjeg Kovilja. Danas se zna da ovaj podatak nije tačan i da je Novo Hopovo starije, kao i to da je te godine umesto starije sagrađena nova crkva. Natpis se upravo odnosi na taj događaj, preciznije rečeno – crkva potiče iz starijeg vremena. Da je to tako, vidi se i iz nekih starijih zapisa. Tako postoji navod u Hopovskom mineju (iz vremena igumana Pavla) da je manastir postojao još 1541. godine i da su te godine u njemu živopisani oltar i kube, dok zapis iz 1555. godine (u vreme igumana Stefana) navodi Hopovo u vezi s prenošenjem moštiju svetog Teodora Tirona. Sudeći po tome manastir je postojao još od početka XVI veka, pa se izvodi zaključak da je morala postojati i neka starija crkva na kojoj leži sadašnja.

Novo Hopovo Kulturno središte

Kako o vremenu gradnje manastira tako i o njegovom osnivaču postoji više verzija. Po tronoškom rodoslovu manastir je osnovao slepi Stefan Branković (1420 – 76). S druge strane, Žitije srpske despotice Angeline, kao osnivača navodi despota Đorđa Brankovića (Maksim) i to u vremenu od 1496. do 1502. godine. Po tome izvoru manastir Novo Hopovo jeste njegova prva zadužbina. Danas se zvanično smatra da je manastir zadužbina despota Đorđa Brankovića. Osim što je materijalno dobro stajao, manastir je od samog početka bio i jako kulturno središte, tako da se tokom 1578. godine manastir Novo Hopovo u putopisu Stefana Gerlaha (1573 – 78) pominje kao mesto gde postoji monaška škola. Crkva (oltar i naos) prvi put je oslikana 1608. godine. Ne zna se ko su bili autori, ali se pretpostavlja da su to bili neki slikari iz Svete gore. Upečatljiv je primer slike "Pokolj vitlejemske dece", koja je u potpunosti preuzeta sa iste takve freske u Katolikonu crkve manastira Lavra. Slično je i sa nekim drugim freskama. Priprata je živopisana mnogo kasnije – tek 1654. godine. Čini se da su te freske bile i pozlaćene, međutim s vremenom je pozlata ili propala ili bila ostrugana. Ono što je interesantno jeste to da umetnici koji su radili freske u priprati nisu sledili novi pravac kao slikari koji su radili naos, već su se vratili tradiciji, ali, možda baš

zahvaljujući tome, ostvarili su daleko kvalitetniji rad nego njihovi prethodnici u naosu. Ko su bili oni, ostaje tajna. Monasi iz Novog Hopova često su odlazili u Rusiju po pomoć. Da su tamo ne samo rado primani već i veoma cenjeni, vidi se iz gramate (povelje) koju su dobili 1641. godine od ruskog cara, da novohopovski monasi (bilo ih je tada šezdesetak) mogu svake sedme ili osme godine dolaziti za pomoć u Rusiju. Manastir je teško stradao 1684. i 1688. godine od Turaka i tada su monasi sa moštima svetog Teodora Tirona bežali u Šabac, a onda u manastir Radovanšticu. Obnova je započela već sledeće godine, ali tek provizorno. Tek od 1693. do 95. godine, kada su sređeni odnosi sa turskim vlastima, moglo se misliti o trajnijim radovima na manastiru. I tih godina manastir stoji dobro, jer, po navodima opata Boninija, poseduje oko 1.800 jutara poljoprivrednog zemljišta, kao i četiri mlina. Arhitektura

Krupniji građevinski radovi morali su da sačekaju do 1728. godine, kada je izgrađena trpezarija, gostinska odeljenja i manastirski konak na istočnoj strani (dozidan uz stari iz 1641. godine); zapadna strana konaka je zidana 1733. godine, a dozidana je 1750. godine. Jedan zapis iz 1771. godine tvrdi da je u to vreme manastir bio okružen konacima sa sve četiri strane. Upravo od tada konaci imaju svoj današnji barokni izgled. Treba obratiti pažnju na njihov specifičan oblik, koji dolazi zbog toga što je teren na kojem su izgrađeni nešto nagnut pa su graditelji morali da mu se prilagođavaju. Upravo 1751. godine Hristofor Žefarović je uradio graviru "Raspeće i stradanje Hristovo", gde je prikazan manastir. Zvonik je zidao majstor Vencl Novak iz Petrovaradina, a dovršio ga Facel Nikolaus. Prilikom gradnje, kada su majstori došli već do trećeg sprata, episkopu Sofroniju on se učinio uzak i mali, pa je bio kompletno srušen i ponovo zidan. Na zvoniku u visini prvog sprata nalazi se mala kapela. Danas zvonik ne postoji jer je tokom II svetskog rata srušen. Crkveni ikonostas je rezan u periodu između 1754 – 70. godine, a barokni uticaj je sasvim vidljiv (rad Paula i Antona Raznera). U svakom slučaju reč je o umetnički veoma vrednom radu, tim više što je celokupni ikonostas bio pozlaćen. U II svetskom ratu manastir je porušen, ikonostas demontiran i oštećen, a pokretni materijal odnesen. Na rekonstrukciji crkve radi se od 1949. godine. Slava manastira Novo Hopovo je Prenos moštiju svetog Nikole – 22. (9) maj. Hopovo – "Edemska bašča"

U periodu 1757 – 60. godine u manastiru je boravio Dositej Obradović, ali se u njemu nije dugo zadržavao. Ipak, ove tri godine provedene u manastirskim ćelijama, ostavile su u njemu i njegovim delima dubok trag: "Ide se sve pokraj jednog potočića, pored koga stoje nasađeni veliki orasi i druga drevesa koja ga osenjavaju i čuvaju od sunca. Na levoj strani vide se brda i holmići, pokriveni s vinogradi i voćnjaci. S desne strane potoka pružila se jedna veselovidna dolina, sva pokrivena i ukrašena s livadami punim zlaka i cveća selnoga, koja se protegla do blizu manastira. A s one strane doline, rekao bih da su carske bašče…"

Mala Remeta – dah prohujalog vremena Na samom ulazu u manastirski kompleks (sa desne strane) sada se nalazi mala kapela svetog Ilije, koju su monahinje sagradile pre desetak godina. Još i sada se oseća lep miris novog drveta od kojeg je sagrađen ikonostas piše: Anđela Vujnović

Manastir Mala Remeta Turci u svojim knjigama pominju 1546. godine pod imenom Remetica. Kao njegov mogući osnivač navodi se "sremski kralj" Dragutin Nemanjić, koji ga je, navodno tokom XIV veka, kao metoh poklonio manastiru Rači na Drini. Spaljivan, pa obnovljen, manastir je tek od 1739. dobio crkvu. Danas ga u aktivnom stanju održavaju monahinje.

Stradanja i obnova

Tokom 1588. godine u turskom popisu pominje se manastirsko imanje i čini se da ono nije bilo malo. Pretpostavlja se da je zbog toga za ovaj manastir tokom 1566. godine određena otkupna cena od čak 6.000 aspri (akči). Međutim, manastiru nije bio suđen miran život, tako da je nedugo potom spaljen, verovatno od Turaka (i odmah zatim raseljen). Od tada je ovaj manastir napušten, ali čini se 1679. godine (patrijarh Arsenije Čarnojević dozvoljava monasima manastira Rače da se nasele u Malu Remetu). U to vreme manastir je bio u potpunim razvalinama, pa su ga monasi iz Rače obnovili. Možda od tog događaja i potiče priča da je kralj Dragutin Malu Remetu poklonio ovim monasima. Od tada se Mala Remeta vodi kao metoh Beočinskog manastira. Iz tog vremena potiče i manastirski pečat. Nema sumnje da su račanski monasi obnovili Malu Remetu, ali kakve su prirode bili građevinski radovi koje su oni obavili, teško je reći; verovatno ne posebno veliki jer se tek od 1739. godine počinje graditi crkva uz pomoć Stanka Milinkovića iz sela Šuljma. Da je i tada Mala Remeta bila metoh manastira Beočin, vidi se iz ugovora sa zidarima, gde je navedeno da se nova crkva nalazi na "gruntu manastira Beočina, zvano Remetsko". Manastir je u to vreme veoma siromašan, pa se tako u vizitaciji iz 1753. godine navodi da ima samo šest prnjavoraca, kačaru od drvenih stubova prekrivenu šašom, ambar od dasaka pokriven trskom, itd. Crkva je sazidana od kamena i cigle, ali dugo vremena nije ni okrečena, a ni osvećena. Verovatno zbog nedostatka sredstava jer je manastir veoma siromašan. To je bio i 1753. godine,

kada je od imanja imao samo jednu baštu, zatim "2 vinograda u nima 17 motika; šliva, drva oko manastira oko 600; jedna livada na gradini v nej 30 kosa, druga bliz manastira 12 kosa, tretja u Zečaju 2 kose, četvrta u Grabivcu 3 kose; jedan gaj više manastira zabranen; jedan majdan bliz manastira". Crkva

Tek 1760. godine mitropolit Pavle Nenadović osvetio je manastirsku crkvu, pa se pretpostavlja da je te godine ona bila u potpunosti dovršena. Crkva ima krstoobraznu osnovu u tradicionalnom vizantijsko-srpskom stilu. Kube direktno izrasta iz krova i sužava se ka vrhu pa to predstavlja jedinstven slučaj među fruškogorskim manastirima. Na njemu je ukupno devet polukružnih dvojnih prozora. Zidovi crkve su od tesanog kamena sivoplave boje sa širokim spojnicama, što nije najveštije izvedeno, ali ipak daje veoma lep rustičan i pomalo grub izgled. Manastir se od tada veoma malo promenio (bilo je nešto građevinskih radova 1909/10. godine) i ukoliko želite da osetite, makar i prividno, dah prohujalog vremena, možete ga osetiti upravo tu pored ove lepe crkvice. Tišina i zelenilo kojim je okružen može da dočara bar deo one atmosfere kojom je bio nadahnut njen graditelj. Manastirski konak podignut je kao posebna zgrada (jedno krilo) uz manastir i datira iz 1758. godine, a izgrađen je zahvaljujući novčanom prilogu Jovana Jovanovića, oficira petrovaradinske regimente. Nekada je manastir imao konake sa dve strane crkvice (severne i južne), ali prilikom obnove 1896. godine obnovljen je samo jedan. Danas je konak lepa, velika, spratna i u belo obojena zgrada. Sama unutrašnjost crkve ima jedno pomalo čudno rešenje, budući da pregradni zid u potpunosti deli srednji deo crkve od priprate pa to umanjuje vidljivost. Sama unutrašnjost crkve je dosta prostrana mada se to, gledajući samo spolja, ne bi moglo reći. Na unutrašnjem zidu u priprati nalazi se i ploča na kojoj piše da je ona tokom 1879. godine prekrivena belim limom umesto dotadašnje šindre. Možda je to i propust, jer se time umnogome umanjio njen rustičan izgled. Vredne ikone

Crkvu je iznutra oslikao veoma prosečan slikar Kosta Vanđelović (1909/10), tako da njegovi prikazi Hrista, svetitelja, sv. Save, koji se odriče krune, kneza Lazara (severna pevnica), cara Uroša (južna pevnica) nemaju neku posebnu vrednost, mada nisu neinteresantni za prosečnog posmatrača. Mnoštvo detalja na njima i te kako može da održi pažnju posetilaca. Mnogo je vredniji ikonostas. Rezbarski rad (nekog majstora Petra) nije nešto što će izazvati posebno divljenje, jer je rezbarija veoma skromna. Sam ikonostas sastoji se iz ukupno pet zona (četiri reda ikona i luneta) sa ukupno 53 ikone – rad više majstora. U prvoj zoni nalaze se prestone ikone Pokrova Bogorodičinog, Bogorodice, Spasitelja i Jovana Krstitelja. Sigurno je da je prestone ikone uradio Janko Halkozović (potpisan na prestonoj ikoni Isusa Hrista). U vreme dok je radio u manastiru Mala Remeta on je iza sebe već imao urađen ikonostas kapele manastira u Rakovcu. Upravo četiri prestone ikone jesu ono na šta treba obratiti pažnju, jer su urađene u mekim, lakim i razigranim bojama, što je pouzdan znak uticaja italo-kritskog slikarstva. U sledeće tri zone nalaze se ikone koje prikazuju velike praznike, apostole i proroke. U luneti se nalaze tri ikone (jedna na krstu) i ne zna se ko bi mogao biti njihov autor. Ikone koje su urađene na carskim dverima (Blagovesti), svetitelji na bočnim dverima i medaljonima iznad dveri jesu rad Koste Vanđelovića, ali bez neke posebne vrednosti. Ipak, ikonostas je vredan da se vidi zbog nekog posebnog daha koji iz njega proističe i uklapa se u atmosferu crkve. Danas manastir poseduje i komadić mošti svetog Đorđa Kratovca. O njima postoji veoma interesantna priča koja je najskorijeg datuma. Pre petnaestak godina u manastirskoj crkvi menjane su celivaonice i u jednoj od njih, negde ispod dasaka, bile su sakrivene ove mošti. Primer tradicionalne arhitekture

Ono što je karakteristično za manastirsku crkvu i na šta treba obratiti posebnu pažnju jeste skoro potpuno odsustvo baroknih uticaja. Upravo to i jeste vrednost ove crkvice i baš zato ona predstavlja čist primer tradicionalne arhitekture iz krajeva južno od Dunava i Save. Sama crkvica nikada nije imala zvonik, a monahinje su zvonile zvonom koje je bilo pričvršćeno na veliko stablo lipe. Danas je odmah uz manastir na nekoliko drvenih stubova prekrivenih limenim krovom pričvršćeno zvono.

Na samom ulazu u manastirski kompleks (sa desne strane) nalazi se mala kapela svetog Ilije, koju su monahinje sagradile pre desetak godina. Još i sada se oseća lep miris novog drveta od kojeg je sagrađen ikonostas. Kapelica je u potpunosti prekrivena freskama. Slava manastira Mala Remeta jeste Pokrov Presvete Bogorodice – 14. oktobra (odnosno 1. oktobra po starom kalendaru). Monahinje – nomadski duh

Nomad koji postoji u svakom od nas u vidu nostalgije, u vidu mogućnosti, ne zna za lični identitet, "svest o sebi" mu je nepoznata. Postoji jedino svest o Bogu i u Bogu. Ne govoreći ni "mislim" ni " jesam", on počinje da se kreće i u tom kretanju čini bolje od "misliti" u najpunijem značenju reči; izgovara neki prostor-vreme mnogostrukih usredsređenja, što predstavlja neku vrstu nagoveštaja sveta kroz samoodricanje i pokornost. Monahinje manastira Mala Remeta, čiji nomadski duh prati Jefimijin kult, primer su vrhunske doslednosti u okviru višeg i ka višem stepenu duhovnosti.

Manastir Beočin – belo, lepo delo Manastir ima veoma lep park, koji je svojevremeno podigao Dimitrije Branković. Doduše, on je danas dobrim delom i zapušten, ali još uvek je veoma lep, sa uređenim stazicama i unutrašnjim kamenim ukrasima piše: Anđela Vujnović

Kao i većina fruškogorskih manastira, i osnivač manastira Beočin je nepoznat. O njemu ima iznenađujuće malo podataka, što je pomalo čudno jer se po mnogo čemu radi svakako o elitnom fruškogorskom manastiru. O načinu kako je manastir dobio ime postoji priča arhimandrita Firmilijana (kasnije mitropolit skopljanski, rukopoložen 1902, umro 1903). On tvrdi da su ga osnovali račanski monasi pa su ga nazvali Beočinom jer je bio "čin, belo, lepo delo". Crkva nije bila velika, ali su joj zidovi izgleda bili masivni, izrađeni od kamena i sa obaveznim kubetom iznad pevnica. Manastir danas održavaju vredne ruke monahinja u aktivnom stanju.

Pisani izvori

Prvi put ga u pisanim izvorima navode Turci 1566. godine nazivajući ga sa "manastir Novoselo", kod Beočina. Ponovo ga spominju 1578. godine, zatim 1588. godine, kada navode da manastir ima u vlasništvu dve vodenice, vinograd, bašte, te da plaća godišnju dažbinu od 700 akči. Manastir Beočin se spominje i u arhivi ruskog ministarstva spoljnih poslova 1622. godine. Tada je iguman Longin išao u Moskvu tražeći materijalnu pomoć. Čini se da je manastir u to doba teško stradao i da

je svrha igumanova puta bila materijalna pomoć za obnovu manastira. Godine 1629. ponovo iguman beočinski, ovaj put Antonije, putuje za Moskvu po pomoć. Do Moskve nije uspeo da dođe jer mu to iz nekog razloga nije dopušteno, pa je morao na odgovor da čeka u Putovalju. To mu se čekanje isplatilo jer je pomoć dobio. U istoriji manastira možda je odlučujuća 1697. godina. Te je godine patrijarh Arsenije III dozvolio monasima manastira Rača (na Drini) iz Srbije da se nasele u opustelom Beočinu. Od tada potiče i čuveno patrijarhovo "Otvorano pismo", koje je on u Tabanu dao račanskim kaluđerima koji su tada živeli oko Budima. Po svemu sudeći manastir je u to doba bio opustošen budući da je besneo austrijsko-turski rat u periodu 1683 – 95. godine. Odmah po dolasku u Beočin monasi manastira Rače srušili su staru crkvu i u blizini sagradili novu, koja je bila od drveta. O toj novosagrađanoj crkvi zna se jako malo. Jedino je vizitacija iz 1753. godine spominje kao malu, zidanu od drveta, "na čemer svedenu", zatim da je više pevnice bilo "trulo ustrojeno" kao i to da se manastir oduvek zvao Beočin. Ni ta drvena crkva nije dugo stajala jer je tokom 1731/32. godine na njenom mestu sagrađena nova, sa velikom osmostranom kupolom. To je crkva koja i danas stoji. Sami radovi na crkvi bili su završeni tek provizorno budući da je bila pokrivena crepom i obojena u crveno, ali još uvek nije imala ikonostas. Sam oltar je bio odeljen čamovim daskama od ostalog dela crkve i na takvim daskama stajale su ikone. Pošto se zidanje nove crkve oteglo sve do 1740. godine, u međuvremenu je (1734 – 39) podignuta kapela na južnoj strani manastira. Bila je to mala crkva sa uskim i visokim prozorima, polukružnom oltarskom apsidom i krovnim pokrivačem od šindre sa jabukom i krstom. Ona je tokom 1905. srušena i sazidana je nova sa kvadratnom osnovom nad kojom se diže kube, po projektu Vladimira Nikolića. Za nju je carske dveri načinio Dimitrije Janić i oslikao ikonostas. Istovremeno sa crkvom (1740) završen je i kvadratni zvonik na tri sprata. Do 1762. godine urađeni su otvoreni trem i bočni ugaoni prostor zvonika. Današnji izgled

Današnji izgled manastir je dobio 1893. godine, kada su vršene velike prepravke (u to vreme arhimandrita Platona Teleckog). Danas je crkva jednobrodna građevina, nešto više izdužena sa tri apside (jedna oltarska i dve pevničke). Nad njom se uzdiže visoko poligonalno kube. Po svemu sudeći i crkva predstavlja mešavinu uticaja gotskog (stremljenje u visinu, prelomljeni lukovi, osmougaoni stupci), dok je portal mešavina baroka i klasicizma. Crkva ima ukupno devet uskih pravougaonih prozorskih otvora koji je okružuju. Zvonik ima ukupno tri sprata i završava se niskom kapom kupastog oblika. Veoma je interesantan ulazni portal, iznad koga su izvajani orao i lav (simbol evanđelista). Ono što je u crkvi manastira Beočin interesantno jeste ikonostas, veoma visok i veoma uzan. Idealno je uklopljen u arhitekturu naglašeno visoke i uzane manastirske crkve. Rad na ikonostasu započet je 1765. godine, a pretpostavlja se da ga je rezao Aksentije Marković, majstor iz Novog Sada (on je 1784. godine rezao i arhijerejski sto). Ikonostas ima pet izrezanih zona (sa sveukupno 62 islikane ikone). Dok se u prvoj zoni nalazi red prestonih ikona, u drugoj su apostolic, trećoj praznične ikone, četvrtoj proroci i u petoj se nalazi luneta sa osam ikona i krstom. Dva visoka stuba koji pridržavaju kube (inače ima četiri stuba) jednim delom zaklanjaju ikonostas tako da ne postoji mogućnost da se obuhvati pogledom u celini. Na carskim dverima naslikane su Blagovesti, dok su u donjem delu naslikana četiri jerarha. Slikarski deo radilo je više majstora. Najstarije su četiri prestone ikone, koje je uradio novosadski majstor Janko Halkozović (1756/7. godine). Dakle, one su nastale pre izrade ikonostasa i samo su u njega ugrađene. To su Vaznesenje Hristovo, Isus Hristos (na obe ikone se potpisao zlatnim slovima), Bogorodica i Jovan Krstitelj. Ostali deo ikonostasa jeste delo Dimitrija Bačevića i u potpunosti je podređen njegovom umetničkom impulsu. Pomalo neopravdano promiče i slikarski rad Georgija Zografa na pevnicama i pevničkom stolovima. Četiri izvanredno lepe ikone ukrašavaju "skamije", ali zbog "blizine" ikonostasa prolaze skoro neopaženo. Tek nakon završetka rada na ikonostasu crkva je živopisana. Taj deo je obavio Janko Halkozović.

Rekonstrukcija manastira

Opsežna rekonstrukcija manastirskog kompleksa izvedena je 1893. godine, a manje izmene izvršene su 1921. godine. Manastir je nakon I svetskog rata bio u dobrom stanju, a Dimitrije Ruvarac navodi da je bratstvo raspolagalo velikom bibliotekom od 780 knjiga a imalo je i 63 crkvene. Ukupno je bila 41 rukopisna knjiga, i to većinom preostale od kaluđera iz manastira Rače. I u tom periodu manastir je materijalno dobro stajao, tako da poseduje 2.536 jutara poljoprivrednog zemljišta i to se stanje održalo sve do pred II svetski rat, kada manastir poseduje 1.971 jutro zemlje kao i vrednosne papire (akcije) u rudniku. Manastir ima veoma lep park, koji je svojevremeno podigao Dimitrije Branković. Doduše, on je danas dobrim delom i zapušten, ali još uvek je veoma lep sa uređeniim stazicama i unutrašnjim kamenim ukrasima. Osim toga, u parku (iznad manastira) nalazi se i mala kapela sagrađena 1905. godine, prava mala lepotica manastirske arhitekture. U kapelici se nalazi mali, veoma lepo izrezbareni ikonostas sa ukupno sedam ikona. U II svetskom ratu manastir je opustošen, a građevine su ostale neoštećene. Slava manastira Beočin je Spasovdan – 40. dan posle Vaskrsa.

Manastir Grgeteg – legenda o Zmaj-Ognjenom Vuku Unutrašnjost crkve nije živopisana, ali su zidovi, svodovi i unutrašnjost kupole ukrašeni mnogobrojnim floralnim ukrasima, koji već sami po sebi privlače veliku pažnju. Možda nemaju veliku umetničku vrednost, međutim ne može im se odreći lepota i skladnost piše: Anđela Vujnović

Za manastir Grgeteg se tvrdi da ga je podigao Vuk Grgurević (Zmaj Ognjeni) za svog slepog oca Grgura Brankovića (monaha Germana), ali istoričari to smatraju više legendom nego činjenicom. Kao i kod većine manastira ne zna se pouzdano ko je bio graditelj manastira Grgeteg kao što nije poznato ni vreme njegove izgradnje. Legenda tvrdi da je ovaj manastir podigao despot Vuk Grgurević ne bi li smestio svoga slepog oca, Grgura Brankovića, hilandarskog monaha Germana. Navodi se čak i 1471. godina kao godina njegovog podizanja. No, pošto je Grgur Branković umro 1459. godine, ova se priča oduvek smatrala samo legendom. Manastir danas u aktivnom stanju održavaju brižne ruke monaha.

Stradanje i preporod

Pretpostavlja se da je manastir sagrađen između 1459 (pad Despotovine) i turskog osvajanja Srema (1521. godine). Čini se da je manastir bio dobrostojeći jer je u vreme "otkupa" od Turaka svoje vinograde, bašte, livade i njive otkupio za iznos od 6.000 akči, dok su mu godišnja davanja na ime ušura od vina, žitarica i košnica bila povećana na 500 akči. Manastir je očigledno dobro stajao, pa opat Bonini navodi da je u 1702. godini imao ukupno četiri mlina, 200 jutara oranica i livada (u njemu je tada boravilo 25 monaha), a po jednoj austrijskoj povelji iz 1706. godine vidi se da je imao ukupno deset vodenica. Tokom 1739. godine Grgeteg je bio pribežište za kaluđere iz manastira Slanci u Srbiji, koji su se bežeći pred Turcima sklonili u Grgeteg donoseći sa sobom stvari, odežde i knjige. Kad je opasnost prošla, oni su se tamo vratili. Iste godine iz pridvorne kapele Beogradske mitropolije u Grgeteg su prenete i njihove prestone ikone. U vreme tursko–austrijskog rata (1683 – 99) manastir je paljen 1688. godine, a onda je i napušten, ali od 1691. godine, kada ga je austrijski car Leopold poklonio Isaiji Đakoviću, počela je i njegova obnova. Manastir je ponovo naseljen, a crkva i konaci su obnovljeni. Isaija Đaković je sagradio crkvu od kamena koja je imala dva kubeta (veće nad malom pripratom i manje nad pevnicom). Pod crkve je bio popločan opekom, a zidovi su samo okrečeni. Postojao je i ikonostas, za koji se danas ne zna ni kako je izgledao, ali čini se da je rezbarski rad imao umetničku vrednost. Ikone već nisu bile ista vrednosti jer "Opis" za 12 ikona sv. Apostola jednostavno kaže da su "proste molerie". Možda je i to bio razlog što je 1774. godine Jakov Orfelin preuzeo izradu novih ikona. Postoji tvrdnja da je ceo ikonostas izgoreo u velikom požaru iz 1841. godine, međutim čini se da nije tako. Pronađena je fotografija sa kraja XIX veka gde se ikonostas vidi u sasvim dobrom stanju, što znači da tada nije stradao. Iz nekog razloga on je zamenjen novim, koji i danas tamo stoji. Stari ikonostas na sebi ima ukupno 85 ikona, ali od njega je malo šta do danas sačuvano jer je ikonostas bio zidan tako da su ikone slikane na zidanoj podlozi. Sačuvane su samo prestone ikone sv. Nikole i sv. Jovana (rađene na drvetu). Današnji oblik manastir Grgeteg duguje arhimandritu Ilarionu Ruvarcu, poznatom istoričaru, koji je dao da se 1899. godine u potpunosti izvrši restauracija crkve i konaka. Novi ikonostas je sagrađen (kombinacija kamena i metala) i živopisan između 1902. i 1904. godine od strane akademskog slikara Uroša Predića. Na ikonostasu je samo 21 ikona. Na prvi pogled ih je malo, ali je zato njihov format povećan istovremeno. Predić je podigao prestone ikone iznad carskih dveri nasuprot dotadašnjem običaju da budu u nivou carskih dveri. Osim toga, od scena praznika izabrao je samo dva najvažnija: Rođenje i Vaskrsenje Hristovo. Nova crkva je obnovljena između 1898. i 1901. godine po projektima zagrebačkog arhitekte Hermana Bolea. Svečano osvećenje manastira obavljeno je 10. juna 1901. godine. Prisustvovali su mitropolit Georgije Branković, Antonije Haksić, pesnik Laza Kostić, bački episkop Mitrofan (1900 – 18), nastojatelji svih fruškogorskuh manastira i mnogi drugi. Arhimandrit Ilarion Ruvarac nakon ovog svečanog osvećenja nije još dugo živeo i umire 1905. godine. Njegov grob (sa skromnim spomenikom) danas se nalazi na brežuljku više manastira, na jednom divnom mestu sa kojeg se pruža izvanredan pogled na celokupnu okolinu. Odmah u blizini, pod starim borovima, nalazi se otvoreni zvonik (tokom II svetskog rata srušen je manastirski zvonik). Budući da se nalazi na skoro najvišoj tački, njegova se zvonjava prostire na veliku daljinu. Biblioteka

Tokom II svetskog rata, su, osim uobičajenih oštećenja, manastirski objekti doživeli i rušenje zvonika. Zvonik nikada više nije obnovljen, te je manastirska crkva i danas bez njega. Na svu sreću, ikonostas nije stradao. Za ovaj manastir je vezano nekoliko interesantnih događaja. U njemu je 1730. godine umro arhimandrit Teodosije Pećanin u 108. godini. Od 17 arhimandrita Grgetega (do II svetskog rata) čak ih je 11 izabrao za episkope, a German Anđelić je imenovan za patrijarha (1881 – 88 ). Ono što je danas najlepše u manastiru jeste ikonostas sagrađen uglavnom od mermera (gipsa i kovanog gvožđa), tako da su jedino carske i dvoje sporedne dveri od drveta. Unutrašnjost crkve nije živopisana, ali su zidovi, svodovi i unutrašnjost kupole ukrašeni mnogobrojnim floralnim ukrasima, koji već sami po sebi privlače veliku pažnju. Možda nemaju veliku umetničku vrednost,

međutim ne može im se odreći lepota i skladnost. U središtu ikonostasa nalazi se velika ikona na kojoj je prikazana Tajna večera sa Isusom u sredini, čiji lik apsolutno dominira. Prestonih ikona ima ukupno četiri (sv. Nikola, Bogorodica, Isus, Jovan Krstitelj) i one se nalaze u drugoj zoni (u prvoj nema ikona – izuzev na carskim dverima). U gornjoj zoni nalazi se velika ikona Svetog trojstva, a sa strane Hristovo vaskrsenje i Hristovo rođenje. Na vrhu ikonostasa je veliki krst sa raspećem, a oko njega su dve manje ikone. Dragocenosti manastir nije imao mnogo, ali su one bile veoma vredne. Pred rat se u njemu nalazio epitrahilj koji je radila Jelena Crnojević (1533. godine) od crvene svile. On se danas ne nalazi u Grgetegu, već u muzeju Pravoslavne crkve u Beogradu. Vez na njemu je goblenski rad rađen više svilom nego metalnom žicom (kod ostalih epitrahilja na Fruškoj gori je obratno). Na epitrahilju su izvezeni Deisis i apostoli. Čini se da je vezilja pokušala da upotrebom raznih boja imitira boje zografa na ikoni. On je danas dosta oštećen. Manastir je takođe posedovao veliku biblioteku koja najvećim delom potiče od arhimandrita Ilariona Ruvarca. U vreme kad je on preuzimao manastir, biblioteka je posedovala 904 knjige (svrstane u 414 naslova), od kojih je dobar deo rukopisnih. Tu biblioteku je on nazvao "Starija biblioteka", a on sam formirao je "Noviju biblioteku", koja je brojala 819 knjiga (u 460 naslova). Biblioteka i danas, kao i manastir Grgeteg, u svojoj velelepnosti pleni raskošnošću i toplinom duha. Slava manastira Grgeteg je Prenos moštiju svetog oca Nikolaja – 22. (9) maj. Mesto Ilariona Ruvarca

Ilarion Ruvarac, izuzetan istoričar i možda još veći polemičar, i umro je u Grgetegu. Njegov grob se nalazi na manastirskom groblju, koje je smešteno na malom proplanku iznad manastira (u neposrednoj blizini velikog belog krsta). Na ovom groblju, okruženom hrastovom šumom, ima desetak kamenih nadgrobnih spomenika, među kojima onaj posvećen Ilarionu Ruvarcu ima posebno mesto. Nalazi se na pomalo uzdignutom mestu, usamljen, sa jednostavnim granitnim spomenikom, na kojem pišu samo najosnovniji podaci.

Manastir Divša – Zadužbina despota Jovana Brankovića Sa tri strane manastir je okružen konacima, a sa četvrte zaštitnim zidom. Vredan je pažnje deo slike koji prikazuje severoistočnu stranu manastira, gde se vidi grobljanska kapela i koliba (možda pećina) u kojoj je verovatno živeo pustinožitelj Matej piše: Anđela Vujnović

Manastir Divša (narodno Đipša) po predanju jeste zadužbina despota Jovana Brankovića (1499– 1502), a opis fruškogorskih manastira iz 1753. godine ovo predanje dodatno potvrđuje. Međutim, zasada još uvek nema bilo kakvog pisanog ili nekog drugog traga koji bi ovakvu situaciju mogao da potkrepi. O samome manastiru najstariji sačuvani pisani pomen jeste u rukopisnom četvorojevanđelju koje je pisano krajem XV veka i koje je dugo čuvano u manastiru. Manastir je poznat i Turcima, koji ga navode u svom popisu iz 1566. godine, ali pod imenom manastir svetog Nikole u selu Lipovci. Turci navode da manastir poseduje dva vinograda i jednu livadu od pet kola sena. Na osnovu toga određuju manastiru otkupnu sumu od 4.000 akči, što je veoma mala suma, pa je pretpostavka da su manastirske zgrade (izuzev crkve) bile od drveta. Danas manastir Divšu u aktivnom stanju održavaju monahinje.

Borba za samostalnost

Sledeći važan pomen o manastiru potiče iz 1706. godine. To je privilegija "ot Josifa cesara rimskog" (austrijski car Josif I), gde se manastir Divša navodi kao metoh manastira Kuveždina. To znači da je nekako od tog doba manastir Divša pao pod nadležnost Kuveždina. Međutim, takvo stanje stvari nikako nije zadovoljilo njegove monahe i oni narednih godina pokušavaju da povrate samostalnost manastira. Tokom vremena to im je u dva navrata i uspelo, ali samo zakratko. Stalni pratilac manastira Divše bilo je njegovo siromaštvo, pa zato 1734. godine u njemu boravi bratstvo od samo četiri člana. Zbog toga manastir nema ni sve bogoslužbene knjige, što uz mali broj monaha svakako utiče na njegovu smanjenu aktivnost. Situacija se nešto poboljšala 1738. godine jer manastir dobija potrebne bogoslužbene knjige, što je uticalo da se njegova aktivnost znatno povećava. Sledećih godina u manastiru se dešavaju dva veoma interesantna događaja. Najpre je (1741) u manastir došao pustinjak Matej, jedan veoma snalažljiv i vredan monah, koji u veoma kratkom vremenu uspeva da iskrči okolnu šumu i da zasadi voćnjak od čak 2.500 voćki. Sledeći događaj je bio mnogo dramatičniji: 1744. godine pokušalo se da Divša (zajedno sa Kuveždinom) postane metoh Hilandara, ali to se osujećuje. Iste godine patrijarh Arsenije IV Jovanović Šukabenta doneo je tu odluku. Međutim, seljaci iz okoline manastira Divše bili su veoma odlučni da se to spreči pa su u tome do kraja i uspeli. To im se tada učinilo malo pa su pokušali da manastir Divšu otrgnu od zavisnosti Kuveždina tražeći da Divša postane ponovo samostalna. Ne zna se epilog tog sudara različitih želja, ali sudeći po Opisu fruškogorskih manastira, iz 1753. godine, gde se navodi da Divša ima svog igumana, izgleda kao da su u tome uspeli i da je manastir dobio samostalnost. Ipak, ono što ovakav zaključak dovodi u sumnju jeste to da se u Opisu manastir Divša vodi pod naslovom " Filijal Divša" – što bi trebalo da znači da je još uvek bio pod Kuveždinom. S druge strane, opet postoji pretpostavka da je manastir Divša bio samostalan, ali privremeno, za vreme dok se ne izvrši restauracija (u vreme vizitacije 1753. godine radila se obnova crkve spolja i iznutra). Takvo gledište podupire to što postoji bratski zaključak Divše iz 1775. godine da manastir i dalje bude " potčinen" manastiru Kuveždinu. S tim u skladu odlučilo se da manastirski iguman živi u Kuveždinu, a ne u Divši. Manastirska crkva

Iz Opisa (1753) vidi se da je manastirska crkva već tada bila veoma stara i da je sazidana od kamena i cigle – kaže se da je crkva "drevnaja, kamenom i ciglom sozidata". Te godine vršena je i velika restauracija crkve, a dovršavao se novi ikonostas. Bila je krstoobraznog oblika sa poligonalnim apsidama i dekorativnim kubetom. Zvonik sa kapelom nad pripratom sazidan je između 1726. i 1766. godine. Uz crkvu je sazidan toranj kvadratnog preseka. Konak je sagrađen tokom XVIII veka na arkadama sa spratom. Kasnije je dozidana i pretpriprata (istovremeno kad je dozidan i zvonik 1762– 66). Glavni ktitor bio je pustinjak Matej – monah koji je toliko zadužio ovaj manastir. Njegova je zasluga što su podignuti priprata, zvonik, kapela i dvospratna zgrada konaka na zapadnoj strani. Matej je u manastiru umro, a sahranjen je u crkvi 1765. godine. Iz tog vremena (1772) postoji gravira na kojoj je prikazan manastir Kuveždin (rad Zaharija Orfelina), a u gornjem levom uglu ucrtana je i Divša kao veoma skromna građevina sa zvonikom, osmougaonom kupolom i nekoliko velikih prozora. Sa tri strane manastir je okružen konacima, a sa četvrte zaštitnim zidom. Vredan je pažnje i deo slike koji prikazuje severoistočnu stranu manastira, gde se vidi grobljanska kapela i koliba (možda pećina) u kojoj je verovatno živeo pustinožitelj Matej. Izgled manastirske crkve znatno je promenjen u obnovi 1822. godine (godina urezana na fresci svetog Nikole u niši iznad južnog ulaza u crkvu). Od tada crkva se sastoji iz dva dela, i to prvobitne crkve i kasnije dozidane priprate i zvonika. Sama crkva je jednobrodna građevina sa oltarskom, dve pevničke (pravougaone) apside i kubetom koje se uzdiže iznad naosa. Crkva ima sedam visokih prozora, ali veoma uskih. Materijal je opeka sa ponegde upotrebljenim kamenom. Ikonostas

Ikonostas je izrezbaren 1751. godine, ali se ne zna ko je bio majstor. Interesantno je to da se ikonostas (iako u tom momentu nedovršen, budući da je rezbarenje završeno 1754) veoma dopao komisiji koja je sačinjavala vizitaciju 1753. godine, pa ona u zapisnik bez ikakve ograde navodi da je ikonostas "novo preizrjadno piltorsko delo". Pošto je oslikavanje bilo u toku, komisija se nije mogla izjasniti i o radu slikara. Ikonostas je oslikao Teodor Stefanov Gologlavac (potpisan na ikoni svetog Nikole), koji je poznat i pod imenom Teodor Valjevac. O njemu samome ima malo podataka, ali je izvesno da je rad na ikonostasu u manastiru Divša njegov prvi krupniji rad. Čini se da je manastir uglavnom bio u trošnom stanju, tako da je između 1913. i 1922. godine bio čak i napušten (1905. godine pominje se kao filijala manastira Kuveždin). Te godine (1922) iguman Pantelejmon Lazić počinje sa opsežnim građevinskim radovima. Bio je veoma aktivan, tako da je u njemu postojala u to vreme i škola za decu iz manastirskog prnjavora. Nekako u to doba – 1923. godine, po drugi put – manastir Divša je dobio samostalnost. To se desilo zbog toga što je manastir Kuveždin pretvoren u ženski manastir, a u takvom stanju je bio sve do 1933. godine, kada se ponovo vraća u zavisnost Kuveždinu. U to vreme manastir poseduje 795 jutara poljoprivrednog zemljišta. Manastir je za vreme II svetskog rata spaljen i do danas su izvršene samo neke popravke. Zbog toga današnji posetilac može veoma malo toga videti od onoga što je manastir Divša bio nekada. Crkva je u potpunosti obnovljena, ali trenutno nema ikonostasa niti je iznutra oslikana. Pri izgrađivanju nove crkve iskorišćeno je nešto od materijala sa stare crkve, tako da je na nekim mestima (portal ulaznih vrata, freska iznad ulaznih vrata, vrata priprate i na još nekoliko mesta na spoljnim zidovima crkve) taj materijal ugrađen i sasvim je jasno vidljiv. Od 1980. godine manastir je naseljen (vaspostavljen kao ženski) i postepeno se obnavlja. Slava manastira Divša jeste Prenos moštiju svetog oca Nikolaja – 22 (9) maj. Ikonostas– duh ranog baroka

Ikonostas u Divši ima i jednu specifičnost; on spada u možda prvi slikarski rad u srpskom slikarstvu koji je urađen u duhu ranog baroka – nove slikarske struje koja je dolazila iz Evrope. Danas su ikone sa ikonostasa (njih ukupno 11 – sve praznične ikone) u Galeriji umetnosti u Sremskoj Mitrovici. Osim njih, sačuvano je u kapeli manastira Kuveždin ukupno 12 ikona na

kojima su likovi apostola. Međutim, vredno je spomenuti i to da danas manastir Divša još uvek čeka neimare, a crkva ikonostas u pravom smislu reči.

Manastir Jazak – Posveta Vavedenju Bogorodice Godine 1705. monah Hristofor donosi mošti svetog cara Uroša iz manastira Sudikove kod Nerodimlja na Limu. Do tada neinteresantan, Stari Jazak je odjednom postao privlačan za mnogobrojne posetioce koji su hteli da vide mošti nesrećnoga cara Uroša, poslednjeg iz sjajne loze Nemanjića, i da im se poklone piše: Anđela Vujnović

Manastir Jazak, arhitektonski biser, sagrađen je u relativno novije doba i opstaje uspešno zahvaljujući dušebrižnosti vrednih monahinja. Legenda ga vezuje za despota Jovana Brankovića, a u njemu su jedno vreme bile i mošti cara Uroša. To što je od svih fruškogorskih manastira najmlađi (građen od 1736. do 1758. godine) nije smetalo manastiru Jazak da, mešajući staru srpsku arhitekturu sa baroknim i, što je posebno interesantno, islamskim uticajima, ostvari verovatno najlepši arhitektonski spomenik na Fruškoj gori. Iako njegova gradnja datira iz novijeg istorijskog perioda, istorijat ovog manastira je znatno stariji, a jedna izuzetno lepa legenda opisuje nastanak starog manastira Jazak, koji je na neki način ishodište ovog novog manastira. Veza sa Brankovićima

Na pola sata hoda severno od današnjeg manastira, kilometar poviše, nalaze se ostaci starog manastira Jazak, koji je podignut verovatno krajem XV veka, a prvi put u pisanim izvorima (bar onima koji su sačuvani) spominje se 1522. godine. Bio je posvećen Vavedenju Bogorodice i legenda ga vezuje za despota Jovana Brankovića (1499–1502). Još i danas se mogu videti njegovi ostaci, a monahinje iz sadašnjeg Jaska do pre nekoliko godina, preturajući po ruševinama, nailazile su na delove šuta na kojima su se mogli videti ostaci fresaka, što znači da je Stari Jazak bio islikan freskama. Ta činjenica govori da je on bio u to vreme dosta dobrog materijalnog stanja. Sudeći po visini svote (6.000 akči) i godišnjim davanjima (600 akči) koje je manastir davao Turcima (1566) izgleda da posed koji je imao nije bio tako mali, a desetak godina kasnije on je čak i povećan jer su mu i godišnja davanja porasla na 1.400 akči. S vremenom je manastir osiromašio, tako da opat Bonini (1702) navodi da je u Starom Jasku bilo osam monaha, ali zbog siromaštva su živeli skoro kao prosjaci: "U njemu nema ništa naročito da se vidi, jer je mali. Crkva je cela ukrašena freskama, urađenim u starom stilu, i ima jednu kupolu. Manastir je ceo razrušen, ali se na osnovu samih ruševina može nazreti raskoš kojom je bio sagrađen. Sada nema ništa osim jedne uređene kuće, u kojoj živi osam kaluđera. Oni služe u pomenutoj crkvi. Žive gotovo kao prosjaci, jer nemaju, kao drugi manastiri, imanja da bi se mogli izdržavati." Budući zabačen, Stari Jazak je životario i monasi su u njemu živeli veoma teško, tako da postoji mogućnost da je nekoliko puta bio napuštan i oživljavan. Po nekim izvorima u njemu je bila svojevremeno razvijena prepisivačka delatnost, ali zbog siromaštva teško da je i tada postojala. Međutim, s vremenom manastir dobija na snazi vaspostavljanjem kulta cara Uroša. Godine 1705. monah Hristofor donosi mošti svetog cara Uroša iz manastira Sudikove kod Nerodimlja na Limu. Do tada neinteresantan, Stari Jazak je odjednom postao privlačan za mnogobrojne posetioce koji su hteli da vide mošti nesrećnoga cara Uroša, poslednjeg iz sjajne loze Nemanjića, i da im se poklone. S povećanjem broja posetilaca osetno je porastao i prihod starog manastira, a ćelije Starog Jaska su postale tesne za primanje naraslog bratstva i mnogobrojnih posetilaca. Iz nekog razloga 1726.

godine mošti cara Uroša su odnesene u manastir Vrdnik, a odmah potom u Krušedol. Uskoro su žitelji (1731–37) mesta Jaska uputili molbu mitropolitu Vićentiju Jovanoviću da se mošti vrate, što je on tako i rešio. Stoga je 1736 (u vreme igumana Stefana Dimitrijevića) na mestu zvanom Gradac počelo podizanje novog manastira (današnjeg). Interesantno je da su tada monasi u ovom manastiru (bilo ih je ukupno osam) bili veoma mladi i da je najstariji imao tek 30 godina. Iz nekog razloga gradnja novog manastira je išla sporo, tako da još 1753. godine crkva (te godine je podignut zvonik) nije bila ne samo živopisana već ni okrečena, a ni krov još nije bio podignut, pa je bila prekrivena daskama od čamovine. Zvonik se tek zidao. Ipak, iako nedovršena, crkva je imala svoj ikonostas, koji su radili srpski umetnici. Kakav je to bio ikonostas, ostaje tajna jer od njega ništa nije ostalo. Ipak, do 1763. godine zidarski radovi su bili završeni i manastir se pojavio u svoj svojoj lepoti. Monasi nisu čekali da se manastir do kraja izgradi, pa da su se već 1741. godine uselili. Od te godine i Stari Jazak biva pretvoren u ženski manastir.

Stari Jazak

Starom Jasku kao ženskom manastiru nije bio suđen dug život i već 1774. godine biva ukinut, a po naređenju austrijskih vlasti on je ne samo raseljen već i srušen. Osim toga, bilo je naređeno da se tri preostale kaluđerice vrate svetovnom životu (igumanija Nastasija, Epistimija i Teofana). Ipak, to nije bio njegov kraj jer naređenje nije do kraja izvršeno, tako da je još 1775. godine postoje i manastirska crkva i ćelije, ali sada u sasvim lošem stanju. Čak i nakon rušenja on je postao mesto gde se narod okupljao o Bogorodičine dane. Poslednja igumanija manastira bila je Nastasija (rodom iz Iriga), koja je sa monahinjom Epistimijom (svojom ćerkom ) i Teofanom zatvorila manastir. Kao dragocenost u manastiru su se čuvale ikone Spasitelja i Bogorodice, prilozi igumanije Nastasije i kćeri joj Epistimije. Današnji manastirski kompleks sastoji se iz crkve sa zvonikom, konacima, koji sa tri strane okružuju crkvu, dok je sa četvrte strane visoki zaštitni zid. Unutrašnjost crkve ukrašava ikonostas, koji je izradio Dimitrije Baćević 1769. godine, a uz pomoć

svojih učenika Teodora Kračuna i Dimitrija Popovića. Sam ikonostas ima ukupno 58 ikona podeljenih u pet zona. Urađen je u baroknom stilu, pa na ikonama dolaze do izražaja prikazi pejzaža u pozadini figura. Na samom vrhu ikonostasa nalazi se veliki pozlaćeni krst sa obe strane okružen ikonama. Ono što ne dozvoljava da ovaj zaista lep ikonostas dođe do punog izražaja jesu dva masivna stuba koji pridržavaju kube, ali i zaklanjaju skoro polovinu ikonostasa. Ispred dva stuba, koji onako netaktično zaklanjaju ikonostas, nalaze se dve izvanredno lepe ikone koje su uramljene u masivne tronove. Prva ikona jeste Predstava Bogorodice i ovaj rad se pripisuje Teodoru Kračunu (1770). Ispod trona nalaze se mošti Anastasije Rimljanke, koje je dobio knez Lazar nakon svoje posete Svetoj gori. Druga ikona pripada nepoznatom autoru (potpisana sa A. S.) i na njoj je naslikan sveti car Uroš (1776). Nekada, ispod ove ikone u kivotu su ležale mošti cara Uroša. Sa strane se nalazi Arhijerejski tron sa ikonom sv. Nikole, koja je rad Grigorija Davidovića Obšica (1784). Tron je urađen izvanredno precizno sa mnoštvom detalja, koje je teško sve i primetiti. Da bi utisak bio još veći, svi tronovi (oni sa ikonama i arhijerejski) kao i ikonostas, pozlaćeni su, tako da se u polumraku crkve presijavaju dajući neki čudesan utisak. Generalna rekonstrukcija manastira izvršena je između 1926. i 1930. godine. Slava manastira Jazak su Duhovi (Trojice) – 50. dan posle Vaskrsa.

Ikonostasi – najvrednija dela

Ikonostasi, kao jedan od najvrednijih delova manastira, tokom vremena su pretrpeli mnogo izmena. Oni koji danas postoje u fruškogorskim manastirima isključivo su iz kasnijeg doba (XVIII vek), dok iz ranijeg perioda nema skoro ništa (izuzev u Krušedolu). Pošto su bili rezbareni od drveta, s vremenom su istrunuli, izgoreli ili bili uništeni na neki drugi način. Od niskih kamenih ili mramornih ograda (gde su posebnu ulogu imale zavese na carskim dverima), a zatim drvenih sa plitkim rezbarijama koje su uokvirivale ikone, ikonostas je izrastao u najdekorativniji deo crkve. Kao završetak ikonostasa redovno se javlja veliki krst sa slikanim Raspećem.

Manastir Petkovica – legenda o Jeleni Manastir je obnovljen tek na inicijativu Arsenija Čarnojevića. "Obnovite Petkovicu, koja je bliže vas. Ja sam čitao u Pećkom Kondiku i u srpskom letopisu, gde su napisane sve crkve i manastiri Srpske zemlje, sve kad je koja i u koje doba sazidana", savetuje on kuveždinskog igumana Jevsevija piše: Anđela Vujnović

Manastir Petkovica smatra se jednim od najstarijih manastira na Fruškoj gori, mada nije poznato tačno kada je stvarno i podignut. Narodna legenda ga pripisuje Jeleni Štiljanović, udovici despota Stefana Štiljanovića, koja je tu provela i svoje poslednje dane. Međutim, to teško odgovara istini. Osnovni podatak na osnovu kojeg se pretpostavlja okvirno vreme podizanja manastira jeste iz vizitacije 1753. godine, gde se navodi da je iznad zapadnih crkvenih vrata (iznutra) stajao zapis na kojem je pisalo da su crkva i trpezarija sazidane u vreme igumana Akakija. Nažalost, ni tada se nije mogla iščitati iz zapisa godina kada je crkva podignuta, jer je baš taj deo bio oštećen. Ali, skoro je sigurno da se radi o početku 16. veka. Sigurniji podatak potiče iz jednog pisanog izvora iz 1772. godine. Tu se navodi da je jedno pisano jevanđelje priloženo manastiru 1552. godine. U jednom nešto kasnijem zapisu navodi se da je manastir Petkovica filijala manastira Šišatovac i da je podignuta 1558. godine. Manastir Petkovica danas je u obnovi i bez prisustva monaha.

Sukob sa Šišatovcem

U vreme poznatog otkupa (1566) manastiru je određen iznos od 12.000 akči, što je u odnosu na ostale manastire bila velika svota, a to potvrđuje da je manastir materijalno dobro stajao. Godišnja dažbina bila je 800 akči. Baš ta velika svota za njegov otkup izaziva neka pitanja. Na prvi pogled vidljivo je da je crkva mala i da nema nekog vidnijeg bogatstva. Da je to tako, vidi se i iz toga što je manastir jedno vreme bio zapušten (tokom XII veka), pa ga je Sinan beg mitrovački hteo porušiti ne bi li od cigle i kamena zidao svoj dvor u Mitrovici. Međutim, zauzimanjem mitropolita Pajsija on je očuvan (pod uslovom da mu se (Sinan-begu) isplaćuje 100 groša godišnje), mada je u Petkovici Sinan beg izgleda porušio trpezariju i nekoliko ćelija. Manastir je obnovljen tek na inicijativu Arsenija Čarnojevića. "Obnovite Petkovicu, koja je bliže vas. Ja sam čitao u Pećkom Kondiku i u srpskom letopisu, gde su napisane sve crkve i manastiri Srpske zemlje, sve kad je koja i u koje doba sazidana", savetuje on kuveždinskog igumana Jevsevija. Shodno tome započeli su radovi na obnovi, a misli se da su glavni teret ovih radova podneli prebegli monasi iz manastira Žiče. Tako je časna trpeza bila osvećena između 1700. i 1708. godine (od strane mitropolita Stefana Metohijca (1690–1706). Iako je obnova tek započela, Petkovica je privlačila pažnju, pa je opat Bonini hvali (1702) zbog izgleda (kaže da je crkva sazidana od kamena): "U njoj se nalazi jedna lepa crkva, cela sazidana od kamena. Veoma je poštovana. Svaka slična građevina u ovim krajevima je značajna, jer ih se takvih malo vidi." Nadalje opat Bonini kaže da "tu ne stanuje nijedan kaluđer, već se s vremena na vreme šalje jedan sveštenomonah iz Šišatovca da bogosluži Divošanima, koji u ovu crkvu dolaze u velikom broju". Čini se da to ipak nije tačno, jer se zna da u manastiru 1734. godine boravi iguman Prokopije i još šest drugih monaha. Nekako u to doba se završavaju i radovi na obnovi (oko 1735. godine). Čini se da je Petkovica bila oduvek metoh mnogo većeg i bogatijeg šišatovačkog manastira (stoga mogućnost da ju je baš Šišatovac podigao). Ali, to nije značilo da je bratija ovih manastira bila složna. Početkom XVIII veka manastiri su se počeli deliti između sebe u mnogo čemu, a to je bilo vidljivo po tome što se bratija delila na Petkovčane i Šišatovčane. Pomirenje sa Šišatovcem

Tek "zavješčanijem" od četvrtog oktobra 1741. godine to je prekinuto i manastiri su se sjedinili u jedan. Imali su zajedničkog igumana u Šišatovcu, s tim da su u Petkovicu bila slana naizmence (na

svakih nekoliko godina) po dva monaha, koji su se brinuli o njoj. Sredinom XVIII veka manastir je još uvek aktivan i izgleda dosta dobro materijalno stoji, jer Opis iz 1753. godine tvrdi da je posedovao stvari, knjige, ikone, odežde. Postojao je ikonostas izrađen 1735. godine (sa dvadeset šest ikona na njemu), na kojem se posebno isticao monumentalni krst. Međutim, trpezarija i ćelije su bile građene od trošnog materijala – pletera, kao i sve unutrašnje pregrade u konacima. Tavan je prekriven daskama, a krov trskom. Freske su bile u prilično lošem stanju pa je živopis "vesma porušen" i "moleraja izopadala". Ikonostas za crkvu je rezan 1735. godine. Zna se da je crkva manastira živopisana (ali ne sva) tokom 1588. godine, a istovremeno je sagrađena i trpezarija. O tome postoji zapis na zapadnom zidu naosa crkve. Freske su urađene temperom, a izgleda da nisu bile neke naročite vrednosti isključivo zbog manje veštih majstora (verovatno monaha). Slike su rađene na centimetar debelom sloju kreča, pomešanim sa plevom. Priprata nije oslikana. Budući da su u to vreme istovremeno živopisane crkve manastira Krušedola, Velike Remete i Hopova, veštije slikarske ekipe su bile tamo, a Petkovica se morala zadovoljiti manje veštim majstorima. Freske su bile u grubim bojama, rađene pomalo početnički, a ono što je naročito primetno jeste da majstori nisu bili upućeni u anatomiju ljudskog tela. No, od svega toga je najvažnije to da su se one očuvale. Originalna arhitektura

Slike u gornjoj zoni naosa svakako su najinteresantnije, ali i mnogo kvalitetnije od ostalih, pa je moguće da ih nisu radili majstori koji su oslikavali istočni zid crkve. Dakle, u gornjoj zoni naosa je predstavljen ciklus Velikih praznika, koji se proteže sve do svoda oltarske apside. Svakako da od svih fresaka najviše pažnje privlači poprsje Hrista Pantokratora, koje je naslikano u temenu kupolne kalote. U ovom momentu ova freska je velikim delom oštećena, tako da se na njoj mogu videti samo fragmenti. S druge strane, velik je hendikep u tome što su zbog nezgodnog ugla freske u naosu teško vidljive, te se može mnogo toga propustiti. Nemoguće je ne primetiti kako je umetnik sve likove prikazao blede u licu, toliko jednolično sa zaleđenim duševnim mirom, koji kao da su u potpunosti obuzeti svojom duševnom i telesnom askezom, tako da ne primećuju ništa oko sebe. Ne vidi se nigde na njihovim izrazima bilo kakva strast, već samo duhovni izraz. U prvom momentu može izgledati kao da je u pitanju umetnikov propust, međutim ako se više upustimo u posmatranje ovih fresaka, uviđa se da je to upravo ono što ih čini toliko privlačnim. S vremenom, manastir je počeo naglo da siromaši. Početkom XX veka on nema skoro ništa. Pošto je konak bio sklon padu, srušen je 1908. godine, a česma sa vodom zatrpana. Ono što je pogoršavalo njegovu situaciju bilo je to što Petkovica, kao metoh mnogo većeg manastira Šišatovac, nije imala bratstva i u njemu su boravili najviše jedan ili dva monaha (najduže do 1856). Na kraju više nije bilo ni toga, pa je bila posećivana samo na dan slave hrama radi vršenja službe. Nešto temeljnija obnova urađena je tek 1927. godine. Tokom rata ikonostas je uništen i od njega je ostao samo krst i dve ikone. Ipak, danas se manastir Petkovica spominje isključivo zbog izuzetne vrednosti svoje arhitekture budući da ona predstavlja čist tradicionalni stil naše arhitekture, tako redak na Fruškoj gori (jedini pored Rakovca i Hopova). Crkva je sazidana od kamena u obliku detelininog lista, a pevničke i oltarske apside su iznutra polukružne, spolja četvorostrane sa završetkom u obliku šiljka. Kube je osmostrano i leži na kvadratnom tamburu čije su ivice tako oštro zasečene da daju jednu pravilnu osmougaonu osnovu. Crkva ima mali zvonik iznad zapadnog zabata (naknadno dozidan), okružena je sa sedam malih (prvobitnih) uzanih četvorouglastih prozora. Priprata je pravougaona i od naosa je odeljena zidom. Spoljni zidovi su omalterisani. U hram se ulazi sa zapada. Sve u svemu, crkva je građena sa dosta disproporcije, ali čini se da je to baš ono što joj daje posebnu ljupkost. U toku II svetskog rata crkva je napuštena, a što je u njoj bilo starih ikona odneseno je i rastureno. Ikonostas je uništen, a krst je prenesen u Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici. Obnova crkve i čišćenje živopisa izvršeni su 1950/52. godine, a konzervatorski radovi su nastavljeni 1981. godine. Slava manastira Petkovica je Prepodobna mučenica Paraskeva – 8 (26) avgust i Prepodobna mati Paraskeva – Sveta Petka – 27 (14) decembar.

Manastir Rakovac – spona sa sremskim Brankovićima Danas je manastir Rakovac, poput još nekoliko manastira, težak bolesnik. Konaci su srušeni i, izuzev jednog njegovog krila, tek delimično popravljenog, od drugih postoje samo ruševine piše: Anđela Vujnović

Nastanak manastira Rakovac, kao i kod drugih fruškogorskih manastira, vezan je, makar i posredno, za sremske Brankoviće. Po predanju, izgradio ga je vojvoda Raka Milošević, komornik despota Jovana Brankovića (1499 – 1502), pa je po njemu i dobio ime. Međutim, malo je toga što može da potvrdi ovu priču o njegovom ktitoru ili makar vreme kada je sagrađen. Nema sumnje da je manastir veoma star, o čemu svedoči i zapis urezan na zidu priprate iz 1533. godine, pa se na osnovu toga pretpostavlja da je crkva zidana u to vreme. Po nekim podacima Turci su manastir 1541. godine popalili. Šta se posle toga događalo, ostaje tajna, ali se čini da je manastir i dalje bio aktivan, jer se on u nekim turskim spisima spominje 1546. godine kao manastir Vračevi na području mezre Rakovca. Manastir Rakovac je danas u aktivnom stanju. Dušebrižnost je monahinja.

Prepisivački centar

Ko je obnovio manastir nakon turskog uništenja, takođe je tajna, mada postoje pretpostavke da su to učinili monasi koji su sa juga bežali ispred turske navale. Delatnost novopridošlih monaha se nije zaustavila samo na popravkama. Budući da su sa sobom doneli svoje knjige, svoju obrazovanost, novopridošli monasi počeli su i sa drugim delatnostima. Tako je manastir Rakovac ubrzo postao prepisivački centar. Pošto je za takav rad potrebno dosta troškova i drugih uslova, stiče se utisak da je manastir materijalno dobro stajao. Taj kulturni polet manastira zakratko je prekinut 1678. i 1682. godine, kada su ga Turci ponovo popalili, ali već 1692. godine manastir se ponovo obnavlja i nastavlja svoj život, a što se vidi i iz toga da manastir u 1702. godini ima vlasništvo nad 50 jutara obradivog zemljišta i 100 jutara šume. Čini se da su to bile najplodnije godine manastira, a to se vidi po mnogo čemu. Izvršen je prepis Dušanovog zakonika, doneto je dosta knjiga iz Rusije, stare knjige se koriče (godine 1724. arhimandrit Atanasije je ukrasio jedan Psaltir), popravljaju se itd. Upravo 1714. godine dovršen je i poznati rakovački rukopisni Srbljak, koji je napisao monah Maksim. On u sebi sadrži sabrane sve pohvalne pesme Srbima vladarima svetiteljima. Upravo iz tog, za manastir Rakovac toliko

plodonosnog, XVIII veka potiču njegovi najpoznatiji monasi: Sevastijan (episkop budimski, 1662), arhijerej Vićentije Jovanović, Pavle Nenadović, Danilo Jakšić, Sinesije Živanović, Mojsije Putnik, Josif Šakabenta, Pantelejmon Živković i Georgije Hranislav (svi iz XVIII i početka XIX veka). Za sve to vreme radilo se dosta i na popravci manastira. Tokom 1718. godine obnova je završena i crkvu je osvetio Nikanor Dimitrijević. Kako je manastir tada (barem orijentaciono) izgledao, vidi se iz bakroreza bečkog majstora T. Mesmera pod nazivom Hristos Evharistija. Smatra se da je ovo najstarija grafička predstava jednog manastira sa područja Karlovačke mitropolije. Kako je likovna predstava manastira više u funkciji ilustracije same gravire nego što joj je zadatak da ga verno prikaže, njoj se (graviri manastira) mora sa rezervom prići. To se naročito odnosi na onaj deo gde su (veoma proizvoljno) prikazani konaci sa polukružnim ulazom na južnoj strani. Stoga je mnogo verniji i značajniji bakrorez koji je uradio Hristofor Žefarović na kojem je obrađeno Žitije svetih vračeva Kuzmana i Damjana, ali je tu ilustrovan i manastir Rakovac sa najbližom okolinom. Ovaj bakrorez je urađen 1743. godine (samo dve godine nakon Mesmerovog), a po porudžbini Pavla Nenadovića. Umetnik je uz manastir prikazao doček patrijarha Šakabente. Godine 1751. sazidana je i kapelica na manastirskom groblju uglavnom prilogom monaha i postrižnika Joanikija. To je skromna jednobrodna crkvica sa tri prozorska otvora, ulaznim vratima na južnoj strani i kriptom ispod priprate i naosa. Zidana je od tesanih kvadara. Godine 1753. priziđuje mitropolit Vićentije Jovanović visok zvonik kvadratnog preseka sa zasvođenom kriptom ispod prizemlja i malom kapelom (posvećenom svetom Nikoli) na prvom spratu. Godine 1763. opet se obnavlja celokupni manastir. Ono što je posebno karakteristično za Rakovac jeste da je on uz Krušedol i Veliku Remetu jedan od prvih manastira na Fruškoj gori na kojem je izgled crkve usklađivan sa izgledom baroknog zvonika. Zgrade manastirskih konaka su sa tri strane okruživale crkvu, dok je četvrtu (istočnu) stranu štitio visoki zaštitni zid. Taj konačni (trostrani) oblik konaka završen je 1771. godine. Verovatno je da su takvi (stalni) radovi iscrpli sredstva kojima je manastir raspolagao, pa su monasi izgleda živeli u teškim materijalnim uslovima. Stoga ne iznenađuje da su dosta putovali tražeći priloge. Tako se zna da su jeromonasi Vasilije i Prokopije kupili priloge u Karansebeškoj i Budimskoj eparhiji. Baš tokom 1753. godine primećeno je da neki monasi nemaju potrebne odeće, pa im je naređeno da je nabave. U to vreme u manastiru žive 22 monaha, tri đaka, devet slugu i 24 prnjavorca. Uništeno blago

Od najstarijih fresaka u manastiru je ostalo veoma malo tragova i one se mogu danas videti (fragmentarno) u kaloti i tamburu kubeta kao i na dva stupca. Još tokom restauracije 1763. godine skoro sve stare freske su uništene i danas ispod opalog maltera mogu da se vide samo njihovi ostaci. Pretpostavlja se da su stare freske slikane tokom XVI ili početkom XVII veka, a još do 1900. godine postojalo ih je još nekoliko očuvanih, ali prilikom popravke 1900. godine one su bile uništene do kraja. Jedino se uspeo sačuvati u potpunosti lik Hrista Pantokratora u kubetu, scena nebeske liturgije (ispod) i stojeće figure proroka u tamburu kubeta. Ali, sve su veoma oštećene, tako da se sada mogu nazreti samo fragmenti. Ipak, za najznačajniji slikarski rad manastira Rakovac smatraju se freske (devet velikih kompozicija) naslikane u trpezariji, koje je tokom 1768. godine izradio Amvrosije Janković. Rađene su u stilu baroka, ali sa puno religioznog osećaja i poznavanja naše stare ikonografije. Nažalost, svih devet slika je tokom rata uništeno. Na svu sreću, ostale su fotografije na kojima se mogu danas videti. Manastir je teško stradao u II svetskom ratu, a mnoge kulturno-istorijske i umetničke vrednosti nepovratno su propale. Prva posleratna liturgija je služena u crkvi manastira Rakovac 14. jula 1975. godine. Danas je manastir Rakovac, poput još nekoliko manastira, težak bolesnik. Konaci su srušeni i, izuzev jednog njegovog krila, tek delimično popravljenog, od drugih postoje samo ruševine. Poslednjih godina radi se na obnovi manastira i arheološkim ispitivanjima crkve, čija je rekonstrukcija izvedena 1958/59. godine. Crkva ima veoma lep izrezbaren ikonostas nedavno postavljen, ali na njemu još nema ikona. Započeta je gradnja zvonika, ali stiglo se tek do prvog sprata. Slava manastira Rakovac su Sveti mučenici i besrebrenici Kozma i Damjan – 14 (1) jul i sveti Kozma i Damjan – Vračevi – 14 (1) novembar.

Manastirska crkva

Manastirska crkva je tokom 1761. godine dobila novi ikonostas, koji je započeo Vase Ostojić, zograf i moler iz Sremskih Karlovaca. Jednobrodna grobljanska kapela, posvećena Bogorodici, sagrađena 1751. godine, čuva ikonostas koji su slikali Janko Halkozović i Vasa Ostojić. S vremenom, manastir je sve više gubio na onome svom prvobitnom značaju. U vezi sa tim i materijalno stanje u njemu se sve više pogoršavalo, tako da se on sredinom XIX veka (uz Veliku Remetu) smatra najsiromašnijim od svih fruškogorskih manastira.

Oplenac - zadužbina posljednje srpske dinastije Arhiepiskop srpski Dimitrije osvještao je crkvu 23. septembra 1912. godine, a već sutradan je njen ktitor kralj Petar otputovao u Vranje, odakle je, poslije objave rata Turskoj, počelo oslobodilačko nadiranje srpske vojske prema Skoplju i Ovčem polju priredio: Miljan Kovač

Crkva svetog Đorđa, zadužbina i mauzolej posljednje srpske dinastije Karađorđevića, nalazi se na vrhu kamenitog brda Oplenac u blizini Topole, odakle se sa nadmorske visine od 337 metara pruža pogled na Šumadiju. Ova crkva, simbol moći i slave srpskih vladara, na početku dvadesetog vijeka završena je i osvještana u oktobru 1912. godine na početku novih stradanja srpskog naroda i njegove tek ponovo učvršćene države. Rodonačelnik Dinastije Đorđe Petrović, zvani Karađorđe, naselio se u današnjoj Topoli na samom početku 19. vijeka. Tu je stvorio novi dom sebi i svojoj porodici. U to vrijeme Topola je bila malo seosko naselje ispod Oplenačkog brda. Nekadašnja Kamenica svoj naziv duguje obilju stabala topole. Iz okoline Topole krenuo je 1804. godine organizovani bunt protiv Turaka, koji je prerastao u Prvi srpski ustanak. Karađorđeva Topola je tri puta spaljivana i razarana. Prvi put su je poharali Turci 1804, potom ponovo Turci 1813. godine, kada su razoreni bedemi koje je vožd izgradio, i konačno 1877. godine, kada je, da bi kaznila učesnike Topolske bune, turska vojska ovu varošicu zapalila i potpuno razorila.

Podizanje crkve

Neposredno nakon dolaska na presto, 1903. godine, kralj Petar I Karađorđević je u slavu svojih slavnih predaka izabrao mjesto na vrhu Malog Oplenca za gradnju zadužbine - crkve svetog Đorđa. Gradnja crkve po planu Koste Jovanovića počela je 1. maja 1910. godine. U 1911. godini gradnja je nastavljena brzim tempom, tako da je crkva bila već pod kubetom. Iste godine, pošto je odlučeno da fasada bude od bijelog venčačkog kamena, proradio je i majdan mermera na obližnjoj planini Venčac, danas u svijetu čuven po jedinstveno bijelom mermeru. U jesen 1912. godine građevina je već bila dovršena i spremna za osvještanje. Arhiepiskop srpski Dimitrije osvještao je crkvu 23. septembra 1912. godine, a već sutradan je njen ktitor kralj Petar otputovao u Vranje, odakle je, poslije objave rata Turskoj, počelo oslobodilačko nadiranje srpske vojske prema Skoplju i Ovčem polju. U zatišjima između balkanskih ratova, 1913. godine, i Prvog svjetskog rata nastupio je zastoj u dovršenju crkve, a kada je pred zimu 1915. godine Austrougarska okupirala Srbiju, crkva je bila izložena brutalnom pljačkanju. Nakon povratka u oslobođenu otadžbinu kralj Petar nije dočekao da vidi svoju zadužbinu završenu. Umro je 16. avgusta 1921. godine, a njegov nasljednik kralj Aleksandar lično se starao o njenom završetku. Tada je izvršeno preuređenje kripte i ikonostasa, a postavljen je i novi bakreni krov sa pozlaćenim rebrima na kubetima. Nova zvona su izlivena u firmi "Freres Piccard" iz Annesy le vieux, a kockice za mozaik izrađene su u firmi "Phul Wagber". Crkva je ponovo osvještana 9. septembra 1930. godine, kada su preneseni i sahranjeni posmrtni ostaci vožda Karađorđa. Sve ljepote Oplenca

Uporedo sa izgradnjom crkve podizani su na Oplencu i drugi objekti: sveštenikova kuća, nazvana Petrova kuća, kuća za vinogradara, kraljeva i kraljičina vila, zadužbinski dom, kuglana, strelište, teniski tereni... Godine 1912. zasađen je drvored uz pješačku stazu do glavnog ulaza, a potom i živica, topole i kestenovi unutar ograde. Uređen je i oplenački park. Izvršeno je pošumljavanje crnim borom, soforom, orahom, bagremom i divljim kestenom. Ispred kraljevske vile zasađeno je oko 5.000 sadnica bagrema i 3.000 sadnica ukrasnog šiblja i ruža. Prema vili kraljice Marije podignuta je pergola od 28 mermernih stubova. Kompleks je za vrijeme Drugog svjetskog rata uništen, a u godinama nakon toga zapušten. Poslije 1947. godine u crkvi nije bilo bogosluženja. - proglašena je spomenikom kulture. Sve do početka devedesetih godina prošlog vijeka crkva svetog Đorđa bila je mauzolej i prvenstveno turistička atrakcija. I oplenački park je stavljen pod "posebnu zaštitu", kao prostorni, prirodni i memorijalni spomenik. Međutim, godine 1991. crkva biva i po treći put osveštana. Bilo je to na sedamdesetu godišnjicu od smrti kralja Petra I Krađorđevića. Od 1991. godine ovdje se vrše sahrane i polaganje moštiju ranije umrlih iz dinastije Karađorđević. Arhitektura

Po obliku osnove crkva svetog Đorđa je krstoobrazna bazilika sa tzv. "slobodnim krstom", čija se četiri kraka prostiru prema četiri strane svijeta. Nad svakim krakom se nalazi po jedno kube, a u presjeku ovog ravnokrakog krsta izdiže se veliko centralno kube - crkva je, dakle, petokupolna građevina. Zapadni krak, na kojem se nalazi portal - ulaz u crkvu, malo je produžen u pripratu, i nad njim je kube u kojem su zvona. Sjeverni i južni krak se završavaju bočnim apsidama, a istočni krak, sa oltarskom apsidom, ima i dva blaga ispusta za proskomidiju i đakonikon. Južno od portala u nasteksu je riznica, a na sjevernoj strani su stepenice koje vode na galeriju, na kojoj se nalazi hor i prolaz kojim idu zvonari. Unutrašnja dužina hrama je 30 metara, a visina svoda 27 metara. Centralno kube ima raspon od devet metara. Zahvaljujući lukovima koji su međusobno povezani vitkim, mermernim stubovima sa vizantijskim kapitelima, skladno ukomponovani motivi čine unutrašnji prostor jedinstvenom cjelinom. U centralnom dijelu - naosu uzdiže se glavno kube koje dominira prostorom. Na stubovma apside nekada su bile izvješane tri Karađorđeve, kao i 61 pukovska zastava - svjedoci hrabrosti i slave, izrešetane kuršumima i poprskane krvlju, koje je 1911. godine podigao kralj Petar. Zastave se sada čuvaju u Beogradu, u Vojnom muzeju. Iza niskog ikonostasa vidljiva je unutrašnjost oltarske apside. Ukrašen reljefnim prepletom, oltar je izrađen od venčačkog bijelog mermera. Dvijeri ikonostasa su od hrastovine, okovane srebrom. Po obodu zidova postavljen je visoki sokl od poliranog zelenog

mermera. Desno od ulaza u crkvi je pult za svijeće i sto za knjigu utisaka, načinjen od politirane hrastovine. Uz zapadni zid južne apside, uzdignut na malom podijumu, smješten je presto za kralja i kraljicu načinjen od poliranog zelenog mermera. Naslon prestola ukrašen je zlatnim mozaikom i sedefom. Ogroman polijelej ispod glavnog kubeta izliven je od masivne bronze, a težak je 1.500 kg. U polijeleju naopačke je postavljena kruna - simbol izgubljenog carstva na Kosovu. U kraljevskoj vili na Oplencu danas ne živi niko. Objekat je namijenjen kao ljetnikovac prestolonasljedniku Aleksandru II i porodici Karađorđević uopšte. U ovoj kući je od 1990. godine živio i radio jedino princ Tomislav Karađorđević sve do svoje smrti, 2000. godine. On je u tih deset godina jedini predstavljao pravu sponu između kraljevine u izgnanstvu i srpskog naroda. Građani Topole koji su odlazili u posjetu parku često su zastajali da porazgovaraju sa princom, koji je bio vrlo druželjubiv. Tako se na neki način Oplencu devedesetih godina vraćao stari duh kraljevske zadužbine. Crkva svetog Đorđa i cijeli kompleks Oplenca opet je otvorena za posjetioce, turiste, koji dolaze svakoga dana, dok se nedjeljom i praznicima vrše redovna bogosluženja. Danas sve ukazuje na to da su vremena u kojima je blaćeno sve što podsjeća na monarhiju bespovratno prošla i da se i ovoj zadužbini opet vraća stara slava i sjaj srpske kraljevske zadužbine. Sarkofazi srpskih vladara na Oplencu U crkvi svetog Đorđa - mauzoleju Karađorđevića nalaze se dva sarkofaga. U sjevernoj pjevnici nalazi se sarkofag kralja Petra I (1844 - 1921), oplenačkog ktitora. U južnoj pjevnici je sarkofag vožda Karađorđa Petrovića (1762 - 1817), prvog vladara obnovljene Srbije i rodonačelnika dinastije Karađorđevića. Izrađeni monolitno, od bijelog venčačkog mermera, bez ikakvog ukrasa, ravnih površina, ovi sarkofazi se ističu uzvišenom mirnoćom i jednostavnošću, pomalo odudarajući na prvi pogled od višebojne i razigrane unutrašnje dekorativnosti hrama. Nad sarkofazima su filigranski vješto izrađena kandila od bronze.

Imena svih koji su izginuli za slobodu nisu mogla stati na zidove crkve Probitna zamisao osnivača hrama kralja Petra I bila je da se na zidovima crkve urežu imena svih vojnika i oficira koji su poginuli u balkanskim ratovima, 1912. i 1913. godine. Međutim, pošto je ubrzo poslije ovih ratova, dok crkva još nije bila završena, došao i Prvi svjetski rat (broj vojnika ratnika koje je malena Srbija izgubila popeo se na preko 350.000), od ovakve zamisli moralo se odustati. Umjesto toga, na unutrašnjim fasadama urađeni su mozaici.

Hram Hrista Spasitelja srpski dragulj u centru Banjaluke Mještani okolnih srpskih sela takmičili su se ko će više materijala dovući da bi sagradili crkvu kakvu ni njihovi pradjedovi ne vidješe piše: Miljan Kovač

Obnova hrama Hrista Spasitelja u centru Banjaluke ovih dana, bar što se tiče spoljnih građevinskih radova, bliži se kraju, a uskoro će se sa veličanstvenog zvonika oglasiti pravoslavna zvona - najveća hrišćanska zvona koja postoje u Bosni i u Hercegovini. Mada još nezavršen, hram - o čijoj izgradnji su decenijama pravoslavni Srbi u Banjaluci i Krajini samo sanjali ne usuđujući se o tome progovoriti ni riječ - već je ovom gradu dao svoju duhovnu nit. A priča o hramu Hrista Spasitelja, njegovom stradanju i uzdizanju priča je o ovom narodu, njegovim patnjama i njegovom ponovnom buđenju iz sna u koji je premoren teškim bremenom bio

utonuo. To je ujedno priča o graditeljima i rušiteljima. Ponovno uzdizanje ovog hrama dokaz je da su graditelji uvijek bar malo jači od rušitelja.

Vjekovna težnja Srba u Banjaluci

Prve informacije o postojanju pravoslavnog hrama u Banjaluci datiraju iz srednjeg vijeka, a govore o postojanju crkve brvnare kod banje u Srpskim Toplicama. Međutim, zapisano je i da je u vrijeme austrijske opsade grada 1737. godine u Banjaluci zapaljen pravoslavni hram. Za taj hram koji je tada zapaljen ne zna se kada je bio sagrađen ni kome je bio posvećen. Poslije toga pravoslavni Srbi su tek početkom devetnaestog vijeka podigli jednu skromnu ćeliju, koja im je služila kao bogomolja. Od 1856. godine u Banjaluci je radila i srpska pravoslavna škola. U to vrijeme u ovom gradu je bilo dosta uglednih i bogatih Srba, koji su uspjeli organizovati jaku crkveno-školsku pravoslavnu opštinu. Banjalučki Srbi predvođeni Savom Milićem i protom Jungićem zatražili su preko Srpske patrijaršije od turske porte dozvolu za gradnju crkve. Turski ferman (dozvola) stigao je početkom 1860. godine i paša ga je svečano uručio srpskim prvacima. Srbi su sa oduševljenjem dočekali ovu odluku i odmah je počelo sakupljanje materijala. Mještani okolnih srpskih sela takmičili su se ko će više materijala dovući da bi sagradili crkvu kakvu ni njihovi pradjedovi ne vidješe. Za gradnju je kupljeno zemljište na mjestu gdje se danas nalazi bioskop "Kozara". Kada se činilo da je sve spremno za gradnju, došle su nove nedaće. Ustanak koji je 1875. godine buknuo u Hercegovini proširio se i na Krajinu. Tri godine poslije Srbi su vjerovali da će sa dolaskom austrougarske vlasti na ova područja za hrišćane nastupiti bolja vremena. Nada se brzo ugasila. Nove vlasti su odmah nakon dolaska u Banjaluku oduzele sav prikupljeni materijal za gradnju crkve i upotrijebile ga za gradnju vojnih objekata. Tada su banjalučki Srbi odlučili da sagrade privremenu bogomolju i da od vlasti zatraže obeštećenje za materijal, koje, naravno, nikada nisu dobili. Banjaluka je 1900. godine postala sjedište novoformirane Mitropolije banjalučko-bihaćke, na čijem čelu je bio mitropolit Evgenije (Letica). Tada je izgrađena zgrada Mitropolije (današnji Vladičanski dvor). Saborna crkva ostala je u privremenom objektu. Kada je ponovo formiran odbor za izgradnju crkve, 1912. godine, gradnja je bila onemogućena zbog izbijanja novih ratova. Austrougari su skinuli zvona sa privremene crkve i pretopili ih u čaure. Tek je u junu 1921. godine na sjednici uprave crkvene opštine ponovo pokrenuto pitanje izgradnje hrama. Već naredne godine raspisan je konkurs za idejno rješenje, a kao najbolje rješenje izabran je projekat arhitekte Dušana Živanovića iz Beograda. Bilo je planirano da se objekat završi za tri godine. Na inicijativu prote Dušana Mačkića kupljeno je zemljište preko puta tadašnjeg hotela "Balkan", koje je bilo u vlasništvu crkvene opštine na mjestu zvanom Jabučik. Radovi su otpočeli 27. septembra 1925. godine. Iako je objekat bio veoma ambiciozno zamišljen i trebalo je da (do krova) košta oko osam miliona tadašnjih dinara, što je za ono vrijeme predstavljalo ogromnu sumu, komisija za tehnički prijem konstatovala je u zapisniku da je objekat završen četrdeset dana prije isteka roka od tri građevinske sezone.

Zasluge bana Milosavljevića

Banjaluka je 1929. godine postala centar novoosnovane Vrbaske banovine, a za prvog bana izabran je Svetislav-Tisa Milosavljević, rodom iz Niša. Iako je crkva bila završena prije banovog dolaska, prva služba - blagodarenje održana je 15. septembra 1929. godine, povodom jedanaest godina od proboja Solunskog fronta. Unutrašnjost nije bila urađena i hram nije bio osvještan sve do 1939. godine. Tada je ban Milosavljević donio odluku da se na mjestu tadašnjeg hotela "Balkan", na crkvenom zemljištu, podignu zgrade banske uprave i banskog dvora. Upravo ovom odlukom ban je pomogao da se radovi na crkvi uspješno završe i da centar Banjaluke dobije izgled prave evropske gradske sredine. Od novca koji je crkva dobila za zemljište otplaćeni su dugovi, asfaltirani su trotoari, uređena je porta, te izgrađena ograda oko crkve. Rušenje

Početkom aprila 1941. godine Nijemci su bombardovali Banjaluku. Na meti njemačkih bombardera bio je i saborni hram. Jedna bomba pogodila je u krov oltarske apside i eksplodirala u oltaru. Bio je to tek početak nezapamćenih stradanja kroz koje je srpski narod prošao u narednim godinama Drugog svjetskog rata. Ustaški zlikovci su u maju te, prve ratne godine svirepo ubili vladiku banjalučkog Platona. Već sredinom jula iste godine svi preživjeli sveštenici odvedeni su u jedan logor u blizini Siska. Po nalogu Viktora Gutića, ustaškog stožernika za Banjaluku, oštećeni hram je srušen. Kad je završen rat, nova komunistička vlast nije dozvoljavala ni da se pomene ideja o obnovi hrama. Na zgarištu nekad veleljepne bogomolje podignut je spomenik palim borcima - partizanima. Tek šezdesetih godina prošlog vijeka banjalučki Srbi su uspjeli sagraditi crkvu Svete trojice, koja je zidana po uzoru na stari hram, ali na drugom mjestu i dosta manjih dimenzija. Novo buđenje

Početkom devedesetih godina došla su nova vremena, u kojima je počelo buđenje srpske nacionalne i duhovne svijesti. Opet se rodila ideja o obnovi sabornog hrama, a godine 1991. formiran je i Inicijativni odbor, koji je dvije godine kasnije prerastao u Građevinski crkveni odbor. Predsjednik ovog odbora je preosvećeni episkop banjalučki Jefrem, a potpredsjednik protojerej stavrofor Ratko Radujković. Opet je došlo vrijeme rata i novih stradanja, ali ovaj put Srbi nisu odustajali od svoje namjere. Patrijarh srpski Pavle osvještao je 1993. godine temelje hrama, čija izgradnja je otpočela pod novim imenom - hram Hrista Spasitelja. Gradnja je nastavljena 2000. godine, jubilarne godine hrišćanstva. Ove, 2002. godine hram je gotovo ozidan, a početkom avgusta osvještana su i postavljena četiri zvona, čija težina prelazi preko šest tona. Planirano je da se zvona oglase do kraja ove godine, a ako finansijske mogućnosti dozvole, hram će uskoro dobiti krov. Zvona sa veličanstvenog, preko četrdeset metara visokog zvonika čuće se u cijeloj Banjaluci i svakom Srbinu biti svjetionik u novovremenskoj tami.

Stradanje vladike Platona Vladika Platon postao je episkop banjalučki 1940. godine, pa je na tom mjestu dočekao i početak Drugog svjetskog rata. Kada mu je naređeno da kao Srbin iz Srbije (vladika Platon rođen je u Beogradu) mora da napusti NDH, on je odgovorio: "Ja sam kanonski i zakonito od nadležnih vlasti postavljen za episkopa banjalučkog i kao takav obavezao sam se pred Bogom, Crkvom i narodom da ću voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi trajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i događaje, vezujući nerazdvojno život i sudbinu svoju sa životom i sudbinom svoga duhovnog stada i ostajući u sredini njegovoj na duhovnoj straži za sve vrijeme dok me Gospod u životu podrži, ostajući uz svoje stado kao dobar pastir koji dušu svoju polaže za svoje ovce." Bez obzira na garancije koje mu je samo dan ranije dao tadašnji biskup banjalučki Jozo Garić, ustaše su 5. maja 1941. godine uhapsile vladiku Platona i odveli ga zajedno sa protom Dušanom Subotićem, arhijerejskim namjesnikom iz Gradiške, izvan Banjaluke, gdje su ih ubili i bacili u rijeku Vrbanju. Vladičino iznakaženo tijelo pronađeno je u selu Kumsalima 23. maja 1941. godine. Na redovnom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora 1998. godine, episkop banjalučki Platon proglašen je za sveštenomučenika i unesen u Imenoslov svetih Srpske pravoslavne crkve.

Ruska zvona manastira Duži Prvo pravoslavno zvono poslije Kosovskog boja zvonilo je sa mostarske crkve, što je strašno uznemirilo mostarske imame, koji su u znak protesta odbijali da se penju na munare piše: Miljan Kovač

Manastir Duži udaljen je desetak kilometara jugozapadno od Trebinja. Smješten je u predjelu koji se zove Trebinjska šuma, a u kome, pored niskog mediteranskog rastinja, gotovo da i nema nikakvog većeg drveta. Upravo tu "međ' kamenjem i zvijerjem", kao što kaže pjesnik, bio je epicentar duhovnog, kulturnog i nacionalno-oslobodilačkog buđenja i prosvjećenja srpske Hercegovine od sedamnaestog do dvadesetog vijeka. Do manastira Duži putuje se od Trebinja

magistralnim putem, pored manastira Tvrdoša, udaljenog od Trebinja sedam kilometara. Od Tvrdoša se ka jugu, preko mosta na rijeci Trebišnjici, odvaja uski asfaltni put. Poslije tri kilometra uskog puta, putokaz pokazuje nadesno "Manastir Duži", a pored putokaza tabla sa strogim upozorenjem: "Zabranjeno zadržavanje i fotografisanje"; tu su dvije vojne baze: SFOR-a i Vojske Republike Srpske. Vojnici na kapiji ljubazno nam objašnjavaju kuda možemo do manastira, koji je, mada se još ne vidi, odatle udaljen oko dvjesta metara.

Osnivanje manastira Zaista, burna je istorija protutnjala kroz ove zidine. Ne zna se tačno vrijeme osnivanja manastira. Prema starim zapisima, zna se da je manastir Duži nastao kao metoh manastira Trebinje (Tvrdoš). Tu su još u XVII vijeku bili smješteni čobani, koji su čuvali tvrdošku stoku. Bogu su se molili u jednoj maloj slamom pokrivenoj crkvici bez svoda. Kaluđeri i čobani živjeli su u bijednim ćelijama prizemljušama. Mlečani su poslije razaranja Tvrdoša 1693. godine ponudili mitropolitu Savatiju i kaluđerima da se presele na njihovu teritoriju. Savatije i dio monaha otišli su do Herceg Novog i tamo podigli manastir Savina. Nekoliko monaha odbilo je prijedlog Mlečana i naselilo se u Duži. Nakon par godina u Duži se vratio vladika Nektarije, Savatijev protosinđel, postavši mitropolit hercegovački. Duži su postale privremeno sjedište Mitropolije.

Zvono kneginje Tatijane U ovom manastiru bio je centar Prvog hercegovačkog ustanka i njegovog vođe vojvode Luke Vukalovića, 1857. godine. Turci su u februaru naredne godine slomili ustanak i zauzeli manastir. Monaštvo je izbjeglo u Crnu Goru, da bi se poslije briljantne pobjede crnogorske vojske na Grahovcu, 1. maja, vratili u manastir. Poslije toga ruska carica Marija Aleksandrovna šalje 1.500 rubalja za obnovu manastira. Kneginja Tatijana Vasiljičkova manastiru poklanja veliko zvono, do tada najjače na ovim prostorima, koje se čulo sve do grada Trebinja. Trebinjski Turci jako su se bunili zbog toga i prijetili da će napasti manastir. Carigradska porta umirila je pobunjene, lokalne Turke, jer se bojala prijetnji tek umirene Hercegovine da će se opet dići na ustanak. Shvativši koliki je turski strah, Hercegovci su to iskoristili, pa su uskoro, tačnije 1861. godine, slično zvono postavili i na crkvu u Mostaru. Prvo pravoslavno zvono poslije Kosovskog boja zvonilo je sa mostarske crkve. To je strašno uznemirilo mostarske imame, koji su u znak protesta odbijali da se

penju na munare. Zauzimali su Turci manastir i u vrijeme drugog ustanka Luke Vukalovića, ali je on opet oslobođen i popravljen. Uzdigao se još veći i buntovniji. U vrijeme "Nevesinjske puške", godine 1875, u manastiru je bila komanda ustaničkih snaga hercegovačkog juga. Tokom Prvog svjetskog rata stradali su duški monasi zajedno sa ostalim srpskim narodom ovog kraja. Tada su Hercegovinom harali odredi tzv. šuckora, sastavljeni od domaćeg hrvatskog i muslimanskog stanovništva, koji su uz parolu "nesta krsta sa tri prsta" spaljivali čitava sela, crkve i manastire. Bile su to preteče ustaša iz Drugog svjetskog rata. Priča o nevjernom Grku U prostranom manastirskom dvorištu smješteno je pored stare kamene crkve mnoštvo objekata. Nevjerovatna ljepota dvorišta, u kome je sve prepuno raznolikog drveća i cvijeća, obasjana jakim majskim suncem zasljepljuje pogled. Divimo se stablima limuna ispred konaka, okićenim krupnim plodovima. Ulazimo u zgradu, odnosno u jednu veliku trpezariju, gdje se za dugačkim drvenim stolom tek završava sa ručkom. Na čelu stola mati Teodora, igumanija duška: "Bog vam pomogao! Čula sam da dolazite, javili su mi iz Tvrdoša." Pita nas jesmo li gladni, a prije nego što smo i odgovorili, jedna poslušnica već je postavila pribor za jelo ispred nas i usula voćni kompot u šolje. Završivši s objedom, mati Teodora poče sa jednom zanimljivom pričom: "Neki Grk nije vjerovao u Boga, zato što ga nije prihvato srcem, već ga je tražio razumom. Lutao je i čudio se otkud zvijezde, otkud sunce… Došao je tako i na obalu mora i vidio nekog dječaka kako jednom korom jajeta zahvata vodu iz mora i sipa je u drugu. Kada ga je pitao šta to radi, dječak mu je odgovorio da hoće svu vodu iz mora pretočiti u ljusku jajeta. Nevjerni Grk reče dječaku da je to nemoguće, da more ne može stati u ljusku, a dječak njemu odgovori pitanjem: 'A kako može Bog stati u tvoju glavu?'" Ruski monasi O istoriji manastira poslije Prvog svjetskog rata govori nam mati Teodora: "Ovdje su poslije rata, tačnije od dvadesetih godina prošlog vijeka, boravili ruski monasi - emigranti, koji su u Kraljevinu SHS došli poslije krvavog komunističkog pira u Rusiji. Starješina manastira bio je otac Nikolaj Ružencov, jeromonah, sve do 1941. godine, kada su ih partizani sve strijeljali, a manastir potpuno uništili. (Pobjegao je samo jedan monah, ali nakratko, pošto su ga našli u Sarajevu i strijeljali na ulazu u Sabornu crkvu.) Ikone su spaljivali ovdje u krečani pored manastira, tako da je uništena ogromna umjetnička vrijednost…", s tugom priča mati Teodora dok razgledamo crkvu posvećenu Uspeniju presvete Bogorodice . Ne možemo se nadiviti ljepotama ovog manastira i njegove bašte. Nevjerovatan je mir koji se ovdje osjeća i blagostanje koje u čovjeku budi želju da što duže ostane. "Kao što ništa nije slučajno, tako ni ja nisam slučajno došla u ovaj manastir", kaže mati. "Došla sam po promisli Gospodnjoj da upalim ugašeno kandilo, da zazvone zamukla zvona. Kad sam došla u manastir, ničega nije bilo - od tri zvona našla sam samo jedno bačeno pored crkve. Strašno je bilo vidjeti šta su komunisti uradili od manastira. U crkvi je samo stajalo Raspeće Hristovo, sve zgrade bile su opljačkane. Ovdje je do mog dolaska bila smještena JNA, poslije su napravili bazu u blizini manastira." Mnoga su čuda vezana za ovaj manastir, a svakako je najpoznatije ono koje se desilo Savu Kuštrovu, o kome je svjedočio i ugledni arhimandrit duški Nićifor (Dučić), jedan od najobrazovanijih Srba tog vremena. Savo Kuštrov, sirotan od djetinjstva, kao potpuno nepokretan 16 godina ležao je na postelji u manastiru Duži. Sve dok jednog jutra u mjesecu maju 1847. godine monasi ne krenuše na jutarnje bogosluženje u crkvu i zaprepastiše se kada su Sava ugledali u crkvi potpuno zdravog. Objasnio im je kako je u njegovu sobu jutros rano ušao neki dječak pozvavši ga da ustane iz kreveta. On je mislio da je to neki od manastirskih đaka, pa ga je zamolio da ga pusti na miru, a dječak mu odgovorio: "Mene je Majka Božija poslala da ti kažem da ustaneš, dugo si tu ležao." Ustao je iz kreveta i krenuo da zagrli dječaka, koji je najednom nestao. Poslije ovog događaja mnogi se ljudi okupiše u manastiru. Dođoše i trebinjski Turci, koji su znali da Savo tu već 16 godina nepokretan leži. Kada su ga vidjeli, povikaše: "Alah, Alah, ovaj je manastir božja kuća!" Živopisci Izlazimo iz konaka i ulazimo u crkvu, gdje živopisci iz Beograda privode kraju svoj višegodišnji rad. Poslije poklonjenja razgovarali smo sa živopiscem Gavrilom Markovićem: "Živopisac, to je

danas vrlo retko zanimanje. Pripadam zajednici koja nosi ime 'Sveti Jovan Damaskin' iz Beograda i koja se bavi obnovom starog načina živopisanja i pojanja u crkvama. Dakle, ja sam u grupi koja se bavi obnovom živopisanja. Postoje tri stvari kojih pri ovom poslu moramo da se pridržavamo. To su: prvo umetnički, teološki i na kraju tehnički deo, posebno tehnika boja. Nama je vreme krize i sankcija na neki način, mada je to malo nezgodno reći, pomoglo, bar što se tiče boja. Kada nismo bili u mogućnosti uvoziti boje iz inostranstva, onda smo eksperimentisali i istraživali prirodne materijale, tako da smo otkrili dosta novih, odnosno starih metoda za proizvodnju boja iz isključivo prirodnog materijala. Svaka boja ima svoju tajnu i svoju posebnu priču. Poznata je bela boja svetog Jovana, pravi se od kreča, posebnim metodama; crna od vinove loze." Pitamo ga da li postoji tajna vizantijskog plavog. "Naravno da postoji", kaže smijući se, "ali svakako ne na pavićevski način. Razočaraću vas možda ako vam kažem da je prava tajna danas u tome što postoji pigment koji je neverovatno skup. S blagoslovom majke Teodore napustili smo ovaj božji dom, u kojem se zaista osjeća dah vječnosti, i uputili se ka Popovu polju i manastiru Zavala.

Pravoslavna zvona iznad Popova polja Nisu zavalska zvona uspjeli ućutati ni Turci, ni Mlečani, pa ne može ni Pariski sporazum, koji ih je smjestio s one strane granice Republike Srpske zajedno sa srpskim selom Zavala, u kojem sada nema nijedne čitave kuće piše: Miljan Kovač

Manastir Zavala udaljen je oko 40 kilometara jugozapadno od Trebinja. Smješten je pod samim vrhom brda Ostrog, koje dominira iznad južnog kraja Popova polja. To je jedan od starijih srpskih manastira, ako ćemo vjerovati narodnom predanju zadužbina kralja Dragutina. Stara kamena poluobličasta crkva prilijepljena je uz stijenu. Na vrh stijena presličasti zvonik sa tri zvona vijekovima je zvonio, pa i danas zvoni šireći pravoslavni milozvuk iznad, po svemu i oduvijek hrišćanskog, pravoslavnog, Popova polja. Nisu zavalska zvona uspjeli ućutati ni Turci, ni Mlečani, pa ne može ni Pariski sporazum, koji ih je smjestio s one strane granice Republike Srpske zajedno sa srpskim selom Zavala, u kojem sada nema nijedne čitave kuće. Južnom ivicom Popova polja uskim asfaltnim putem koji od Trebinja vodi pored manastira Tvrdoš i Duži preko Huma stiže se do manastira Zavala u istoimenom selu. Mine i rovovi Nadnijele se stijene na put, a na vrh svake stijene kuća. Te male stare kamene kuće kao da su srasle sa stijenama. Pitamo se živi li ovdje iko. S druge strane puta pogled se prosto lijepi za prelijepi

pejzaž Popova polja. Bistro plavo nebo, kakvo samo može biti ovdje na jugu, izdiglo se iznad u bezbroj boja išarane zelene podloge. Uskim putem, gotovo zaraslim u korov s obje strane, vrlo rijetko prođe automobil. Srećemo i nekog starca sa par koza i krava. Srdačno nas dočekuje na putu. (Ovi ljudi se raduju svakom prolazniku.) Odmah iznad ovih kuća bila je prva borbena linija u proteklom ratu. Dosta kuća je oštećeno ili potpuno srušeno. Još pored puta ima ostataka napuštenih rovova. Do manastira je ostalo još petnaestak kilometara. Odlučili smo da dalje nastavimo pješice. Odavde do Jadrana nema ni deset kilometara vazdušne razdaljine, pa nije ni čudno što se miris mora osjeća u topom vjetru koji duva s juga. Poslijepodne je, umorni seljaci se vraćaju iz polja. Sunce je već dodirnulo jedan vrh sa zapadne strane polja. Ovo pješačenje nije nimalo bezazleno. Ispred nas se provuče i poneki opasni gmizavac. Nakon oko tri sata pješačenja stigli smo do mjesta na kome je put presječen, srušen eksplozivom očito. Ovdje se ulazi na teritoriju Federacije Bosne i Hercegovine. Već se nazire manastir, odnosno ruševine konaka. S obje strane puta crvene table s mrtvačkim glavama i upozorenjem: "Mine, opasno po život". Stigli smo u selo Zavala. Prolazimo pokraj ruševina. Na mjestu odakle put počinje da se penje do manastira sa jarbola se vijori hrvatska zastava. Tu susrećemo oca Vasilija, igumana manastira Zavala. Vraća se iz polja zajedno s jednim seljaninom, povratnikom. Sadili su povrće na manastirskom imanju. Poslije pozdravljanja i blagoslova, ovaj stameni bogougodnik pozva nas u manastir. Veče je već pala iznad Popova polja. Potpunu tišinu remete samo cvrčci i ptice. Ispod nas pusto selo. Nigdje se ne čuje ni pas ni mačka. Jeza. Samo jeza stanuje u selu. Prisustvovali smo večernjoj službi u samo svijećama osvijetljenoj crkvi. Ušli smo u trpezariju. Otac Vasilije nas je poslužio voćem. Pozvao nas je da prespavamo u manastiru, što smo rado prihvatili. Istorija i predanje Siromašna je pisana istorija o manastiru Zavala. Kada se govori o vremenu njegovog osnivanja, često se pominje 1271. godina, koja je upisana na jednom starom manastirskom pečatu. Međutim, taj pečat istoričari ne smatraju adekvatnim dokazom. Naime, neke činjenice ukazuju na mogućnost da je godina na pečatu pogrešno upisana. Prema nekim starim zapisima, manastir je podignut tek u šesnaestom vijeku. Ono što se sa sigurnošću može uzeti za tačno jeste da je postojao prije 1514. godine, kada se u pisanim dokumentima pominje njegov iguman Sarafion. Narodno predanje pominje srpskog kralja Dragutina kao osnivača ovog manastira. Istorijskih dokaza zasada nema. Ovdje je početkom sedamnaestog vijeka boravio čuveni živopisac Georgije Mitrofanović. On je prije dolaska u Zavalu živopisao manastir Hilandar na Svetoj gori. U Hercegovini je, osim ovog manastira, oslikao još i manatir Dobrićevo kod Bileće. Freske koje je naslikao ovaj čuveni živopisac predstavljaju neprocjenjivo umjetničko blago. To je i bio razlog da se Zavala nađe na svim turističkim katalozima bivše Jugoslavije. Nedaleko od manastira nalazi se i jedna od najvećih pećina u Evropi - Vjetrenica. Speleolozi kažu da neki ogranci ove pećine dopiru do Jadranskog mora. Osamdesetih godina prošlog vijeka na desetine hiljada turista godišnje posjećivalo je ovo mjesto. Stradanje manastira U posljednjem, krvavom ratu nije pošteđen ni manastir Zavala. Našao se na najgorem mjestu, na samoj liniji razgraničenja. Poslije rata Zavala je doživjela novu nepravdu. Na osnovu mapa koje su prikazane poslije potpisivanja Mirovnog sporazuma u Dejtonu, manastir je, kao i ovaj dio Popova polja, pripao Republici Srpskoj. Međutim, nakon Pariskog sporazuma došlo je do novog prekrajanja granica. Uzaludni su bili svi protesti koje je eparhija Zahumsko-hercegovačka i primorska uputila svjetskim i domaćim moćnicima. Tadašnji episkop Atanasije 1997. godine obratio se i američkom predsjedniku Bilu Klintonu prilikom njegove posjete Bosni i Hercegovini. Ništa nije pomoglo, bez obzira na činjenicu da je ovaj kraj bio gotovo u potpunosti naseljen Srbima. Manastir je gotovo u potpunosti srušen. Crkva je, vjerovatno zahvaljujući činjenici da je prilijepljena uz stijenu, ostala uspravna. Međutim, svod je kao i južni zid potpuno ispucao, i da nije poduprt drvenim gredama, do sada bi se vjerovatno srušio. Na svu sreću, nedavno je počela obnova

manastira. Obnovu vode stručnjaci iz Banjaluke i Trebinja, a Zavod za zaštitu spomenika Republike Srpske otpočeo je sa restauracijom živopisa. Jedan manji konak već je renoviran. Crkva je izvana u potpunosti prekrivena zaštitnim materijalima. Veliki problem predstavlja nedostatak električne energije, pošto su vodovi potpuno iskidani. Opština Ravno, na čijoj teritoriji se Zavala sada nalazi, kao da i ne razmišlja o obnovi mreže. Večera Odsjeli smo u manastiru Zavala uz ljubazan prijem i večeru sa igumanom Vasilijem. Trpezarija je slabo osvijetljena trima lampama, koje rade na solarno punjenje. Lampe su, kako nam rekoše, poklon nekog našeg radnika iz Njemačke. Poslije večere smo razgovarali i sa par povratnika u selo Zavala koji, eto tako, navrate ovdje u manastir i ponešto pomognu. "Sad nas u selu ima samo osmoro", kaže jedan povratnik. "Mi se u stvari nismo u potpunosti ni vratili; porodice su nam još u Trebinju. Dođemo tako da koliko-toliko obnovimo ovo što je razrušeno, posadimo nešto povrća. Dok radimo u polju, najviše se plašimo mina. Sve je minirano. Ovdje je prošle godine poginuo jedan deminer iz Tuzle i tad su prestali sa uklanjanjem mina. Poslije smo tražili da bar trakama označe minska polja. Umjesto toga oni su svuda okolo postavili ove crvene table sa upozorenjem." Živopis Ujutro smo prisustvovali jutarnjem bogosluženju u manastirskoj crkvi posvećenoj Vavedenju presvete Bogorodice. Niko ne može ostati ravnodušan pred živopisom manastirske crkve. Te freske su remek-djelo velikog Georgija Mitrofanovića Hilandarca i Hercegovca. Kada se zna da su nastale između 1615. i 1621. godine, nemoguće je da ne iznenade svojim bogatim koloritom, kojim dominiraju blagi pastelni tonovi. Vrlo rijedak je i izbor tema na ovom živopisu. Tu je jedinstvena freska koja predstavlja šibanje na stubu. Ova scena u našim crkvama gotovo da nigdje nije ni predstavljena. Rijetka je i slika na kojoj Bogorodica odlazi ranije sa Jovanom, prije probadanja Hrista. Naslikana je i scena polaganja u grob. Bilo je nekih, dosta laičkih tvrdnji, da je slikarstvo u manastiru Zavala povezano sa dubrovačkim slikarstvom. Istoričari umjetnosti su ipak dokazali da ovakav način živopisanja potiče direktno sa Svete gore. Sveti Vasilije U Zavali je svoj manastirski život počeo i prvu školu izučavao i sveti otac Vasilije Ostroški Čudotvorac. On je rođen u obližnjem selu Mrkonjići u Popovu polju. Bilo je to u isto vrijeme kada je Georgije Mitrofanović oslikavao crkvu posvećenu Vavedenju presvete Bogorodice. Došao je ovdje kao dvanaestogodišnji dječak Stojan Jovanović kod svog strica jeromonaha Serafima. Već tada je sate i sate provodio u molitvi pod ostroškim gredama i živio strogim životom pravoslavnog podvižnika. Odavde je i otišao u manastir Tvrdoš, gdje se zamonašio i postao mitropolit hercegovački. Poslije turskog progona otišao je opet pod Ostrog, ali onaj drugi, kod Nikšića, danas u Crnoj Gori. (To područje, zajedno s Nikšićem, Crnoj Gori je pripojeno Berlinskim kongresom, 1878. godine). Pod tim drugim Ostrogom se i posvetio. Božjom ljubavlju iskazanom kroz svetost i čuda svetog Vasilija, Ostrog je postao, kako ovdje kažu, naš srpski Jerusalim. To je danas najveće hrišćansko svetilište na slovenskom jugu i pravoslavnom zapadu. Iguman Otac Vasilije, iguman zavalski je skroman, bogougodan monah. Sav svoj strogi podvižnički život provodi u molitvi i napornom radu. On sam gaji pčele i uzgaja povrće. Bez obzira na sve napore, njegovo monaško lice, sa očima iz kojih kao da samo izviru blagoslovi, uvijek krasi vedar osmijeh. To je vrlo mlad monah. Rodom je iz Prijepolja. U Zavalu je došao odmah nakon prestanka borbenih dejstava i tako manastir sačuvao od daljeg uništavanja. Iz svoje skromnosti odbija da se fotografiše i ne voli da daje izjave za novine. Kaže: "Pišite o manastiru, a ne o meni; nisam ja bitan. Bio je ovdje nedavno jedan novinar, pa navalio da me ispituje - te šta radim, kad sam došao, Bože sačuvaj..." Neki seljani, dok smo išli prema manastiru, pričali su nam kako je ispočetka policija FBiH dolazila iz dana u dan i tražila ličnu kartu od oca Vasilija. Kažu da su mu jednom rekli da treba da se čuva pošto tu "prolaze lovci sa oružjem", na šta se on samo osmijehnuo i rekao im: "A zar vam ja ličim

na zeca?", a zatim im okrenuo leđa. Topole Poslije jutarnje molitve s blagoslovom oca Vasilija napustili smo ovo staro pravoslavno svetilište, obasjano zrakom vječnosti i odvojeno od sve ovozemaljske prolaznosti. Iguman nas je ispratio pokazujući nam kuda možemo kroz Popovo polje stići do magistralnog puta Trebinje - Ljubinje. Upozorio nas je da sa staze ne skrećemo niti jedne stope, okolo je sve minirano. Uz svoj specifičan duhovnički umjeren smisao za humor rekao je: "Vidite one lijepe topole lijevo? E da se niste ni usudili da idete tamo!" Prešli smo poljskim putem most na rijeci Trebišnjici. Taj most predstavlja granicu Republike Srpske i Federacije. Izašli smo na magistralu i krenuli prema Trebinju, skrivenom, u podnožju Leotara, sa čijih golih strana užareni kamen već prži u lice.

Zraka svetog Pavla s juga Hercegovine Prema zapisima svetog Epifanija, sveti Pavle u ovim krajevima boravio je 57, a sveti Luka 58. godine. Arheolozi su tragove prvih hrišćanskih zajednica otkrili u obližnjem mjestu Paniku piše: Miljan Kovač

Manastir svetih apostola Petra i Pavla - Petropavlovski manastir smješten je u Petrovu polju oko tri kilometra južno od Trebinja. Do manastira se stiže magistralnim putem koji vodi u pravcu Dubrovnika. Sa ovog puta se nakon dva kilometra kod Aleksine Međe odvaja uski asfaltni put. Ovaj po mnogo čemu neobičan ženski manastir, poslije skoro četiri vijeka pustoši, obnovljen je 2001. godine u čast dvije hiljade godina hrišćanstva. To je svojevrstan simbol stradanja i vaskrsenja, Hristove pobjede života nad smrti. Smješten je usred vinogradima bogatog Petrova polja, optočenog kamenitim, golim brdima. Vozeći se uskim krivudavim putem, između montažnih još nezavršenih kuća izbjegličkog naselja stigli smo u manastir svetog Petra i Pavla. Grupa djece i omladine skupila se u manastiru. Malo su uranili na večernje bogosluženje. Djeca se igraju. Trče oko crkve. Manastirska crkva posvećena svetom Petru sasvim je obična jednobrodna bazilika sagrađena od kresanog kamena s presličastim zvonikom. Pored crkve svetog Petra nalaze se ruševine ranohrišćanske crkve u kojima se vrše arheološka istraživanja. Iza crkve su novi veleljepni konaci. Dvorište je zasađeno mladim sadnicama raznog voća. Sve je u savršenom redu, duhu obnove i novog rađanja. Ispred crkve se uskoro pojavila i jedna časna sestra. Poslije pozdrava i kraćeg srdačnog razgovora, sestra nas je uvela u jedan prijemni salon u konaku manastira. Tu smo uz posluženje sačekali mati Pavlu, igumaniju petropavlovsku. Nismo dugo čekali. Uskoro smo imali čast upoznati ovu vrlo rječitu bogougodnicu. Uz vrlo srdačan prijem i posluženje počeli smo razgovor. Mati nam je odmah rekla da je čitala Patriot i da joj je posebno drago što pišemo o manastirima. Ugodan, potpuno nov enterijer ovog salona popunjen je policama sa mnoštvom zanimljivih knjiga i časopisa. Ikone na zidovima su rad sestara ovog manastira. Prekidamo razgovor. Vrijeme je za večernje bogosluženje. Igumanija nas poziva u crkvu. Unutra je već dosta vjernika. Najviše je mladih. Dosta djece. Svi poju. Poju u jedan glas. "Gospodi pomiluj...", kao da poji sve Petrovo polje. Stradanje i uzdizanje Manastir svetog Petra i Pavla srušili su i potpuno devlastirali Turci još u sedamnaestom vijeku. Islamizirano lokalno stanovništvo oko manastira razgrabilo je manastirsko imanje, a i samom Petrovu polju su dali novo tursko ime - Dživar. Iz potpunog zaborava manastir se povratio tek početkom dvadesetog vijeka. Saznavši da su temelji manastira iz ranohrišćanskog perioda, papska kurija, sklona da bespravno svojata sve iz vremena prije crkvenog raskola, okomila se na manastirske ruševine.

Okupatorska Austrougarska monarhija, potaknuta idejom Katoličke crkve koja je išla naruku i njenim političkim aspiracijama, spremala se da rovari po ruševinama svetinje. Tadašnji mitropolit hercegovački Petar (Zimonjić) preduhitrio je okupatorske namjere i pokrenuo brzu izgradnju crkve na ruševinama manastira. Crkva svetog apostola Petra osveštana je 1906. godine. Zaustavljeno je dalje rovarenje po svetinji. Ova crkva je sve do obnovljenja manastira korištena kao parohijska. Tako je bilo sve do početka ovog vijeka, kada je izgradnjom novog konaka manastirski život obnovljen. Dosta istoriografa koji su pisali o srpskim manastirima vrijeme osnivanja ovog manastira stavljali su u dvanaesti vijek. Nedavnim arheološkim istraživanjima došlo se do senzacionalnih otkrića. Naime, u iskopinama stare crkve svetog Pavla pronađeni su grobovi stariji od trećeg vijeka, a u njihovoj blizini i ranohrišćanska kadionica sa kovanim novcem na kome su predstavljeni likovi svetog cara Konstantina, cara Valerijana i Teodosija Velikog, što upućuje na novo datiranje vremena nastanka ovog manastira. Prvi hrišćani U brdima iznad manastira nalazi se pećina u kojoj su, prema legendi, boravili sveti apostol Pavle i njegov učenik sveti Tit. U njoj su krstili prve hrišćane tadašnje rimske teme Dalmacije. Ova pećina je prava prirodna crkva u kojoj se, ko zna od kada, njegovao kult svetog Pavla. Tu je držano bogosluženje za velike praznike, krštavana su djeca, narod je masovno posjećivao pećinu, molio se bogu i palio svijeće. Vjerovalo se da voda iz Pavlove pećine liječi nerotkinje. Stariji su je preporučivali djevojkama koje se dugo ne udaju. Međutim, poslije poređenja istorijskih fakata i arheoloških otkrića, ne može se reći da se radi samo o legendi. Ovaj put legenda je dobila i naučne dokaze. Istorijski izvori kažu da je put Scodra - Salona, kojim su prvi hrišćani išli u Rim, prolazio upravo preko područja današnje Hercegovine. Smatra se da je jedan njegov krak prolazio ravnicom ispred same pećine. Prema zapisima svetog Epifanija, sveti Pavle je u ovim krajevima boravio 57, a sveti Luka 58. godine. Arheolozi su tragove prvih hrišćanskih zajednica otkrili u obližnjem mjestu Paniku. Tu je, u sklopu antičkog urbanog kompleksa, pronađen mozaik na kome je prikazan Orfej sa tri znaka krsta na desnoj ruci. Kult svetog Pavla prekinut je prije šezdesetak godina. Posljednjih godina prošlog vijeka vjernici su opet pohrlili u Pavlovu pećinu. Ruševine Poslije bogosluženja mati Pavla nam je pokazala arheološke iskopine i ruševine stare crkve. Arheolozi su u potrazi za grobom velikog župana Dese, oca kralja Milutina. Na osnovu nekih izvora on je upravo ovdje sahranjen. Razgledamo ruševine ranohrišćanske bazilike. Još uspravno stoje sjeverni i južni zid kao i dio oltara. Igumanija nam pokazuje na ostatke oltara i kaže: "Katolička crkva je vijekovima pravila veliki pritisak da bi dokazala da je ovo bio njihov manastir. Istina je da su ovdje u jednom periodu boravili pripadnici katoličkog reda - Benediktanci. To, međutim, nije nikakav dokaz. Očito je da su crkve okrenute prema istoku i da su građene u vizantijskom stilu. To jesu ranohrišćanske crkve, ali ako su ranohrišćanske, onda su pravoslavne i tu nema dileme." Sestrinstvo Potpuno nov konak sagrađen je u srpsko-vizantijskom stilu sa polukružnom apsidom i kupolom. Obložen je kamenom i opekom. Mati i sestre nas pozivaju na kafu u trpezariju. Ispred konaka česma sagrađena u vizantijskom stilu, sa kupolom i inicijalima Isus Hristos, alfa i omega. Uz kafu i kolače nastavili smo razgovor. Ono što se odmah da primijetiti kod sestara u ovom manastiru jeste visoka produhovljenost i prosvijetljenost. Mati Pavla kaže: "Sve sestre u manastiru svetog Petra i Pavla, a ima nas osam, ili su završile fakultet ili se spremaju da diplomiraju. Ovdje smo sve došle poslije boravka u jednom manastiru u Grčkoj. U manastiru se odvija uobičajen monaški život, svakodnevno bogosluženje i poslušanje." Prirodne specifičnosti hercegovačkog krša, malo obradivog zemljišta i nepovoljni klimatski uslovi razlozi su zbog kojih ni manastirska imanja ipak nisu u mogućnosti da ni približno zadovolje potrebe izdržavanja manastira. Kako se izdržava sestrinstvo petropavlovskog manastira, pitali smo igumaniju Pavlu. Ona kaže: "U starim manastirskim knjigama piše kako se od Tvrdoša do manastira Savina kod Herceg Novog moglo doći idući isključivo manastirskom zemljom. Zemlju su nam otimali Turci, Austrougari, a potom i komunisti. Mi se ovdje izdržavamo od ikonopisanja, veza, proizvodnje tamjana i izrade

svešteničkih i monaških odežda. Neke sestre rade u školama, predaju vjeronauku." Mati Pavla nam je u radnim prostorijama na spratu konaka pokazivala zaista zanimljive i lijepe radove ovih vrlo mladih, bogougodnih sestara. Pored posebno kvalitetno urađene ikone svetog Jovana Krstitelja, bili smo zadivljeni ljepotama ručnog veza svešteničke odežde. Mladi Manastir posvećen Svetim apostolima čuven je po radu sa djecom i animaciji mladih u borbi protiv negativnog uticaja sekti i narkomanije, pošasti koje su, nažalost, zahvatile i ovaj dio srpske zemlje. Ovdje postoje škola crtanja i škola pjevanja, koje posjećuje dosta mladih. U organizaciji sestrinstva petropavlovskog manastira održano je i dosta predavanja o negativnim uticajima u društvu. Mati Pavla nam priča o djeci i omladini što se okupljaju ovdje u manastiru, pa kaže: "Mi smo ponosni na našu djecu, koja ne samo da znaju osnovne molitve već svi napamet poznaju tipik, kao i jutarnje i večernje bogosluženje. Najljepše je to što mladi dolaze u crkvu. Evo reći ću vam jedan primjer: u ovim teškim vremenima, kad su razne sekte i narkomanija, nažalost masovno, prodrle u ove krajeve, nedavno je na osnovu jedne statistike utvrđeno da u ovom naselju nije registrovan nijedan takav slučaj. U blizini Trebinja postoji jedno naselje otprilike veličine ovoga naselja, a u njemu je najviše registrovanih narkomana. Mi smo organizovali dosta predavanja za borbu protiv narkomanije i sekti. Dovodili smo predavače iz misionarskog centra 'Sveti Aleksandar Nevski' iz Grčke. Ponosni smo i na naš dječiji hor, koji je boravio u Grčkoj na takmičenjima crkvenih horova i postigao solidne uspjehe." Veče je iznad Petrova polja. Vrijeme je da krenemo. Pozdravili smo se sa sestrama i uz blagoslov mati Pavle napustli ovaj zaista zanimljiv manastir. Obasjani blagodatima Svetih apostola išli smo ka Trebinju, čija su se svjetla nazirala ispod Leotara. Kao kruna, sa Crkvine iznad grada blista osvijetljena mnoštvom reflektora hercegovačka Gračanica. Mauzolej kneza poezije Jovana Dučića.

Blagoslov nepoznatog svetitelja iz Dobrićeva Manastiri su kamen po kamen premješteni na druge lokacije. Dobrićevo je premješteno dvanaest kilometara u mjesto Orah na sadašnju lokaciju, a Kosijerevo na Petroviće u Crnu Goru piše: Miljan Kovač

Manastir Dobrićevo, na obali akumulacionog Bilećkog jezera, udaljen petnaestak kilometara od Bileće na putu za Trebinje, svojevrstan je biser među srpskim manastirima. On se na ovom mjestu nalazi od 1968. godine, kada je kamen po kamen prenesen sa stare lokacije. Prenesen je zbog izgradnje vještačkog jezera, koje je potopilo desetak sela u predivnom zelenom kraškom polju. Tu iza debelih kamenih zidina smješten je manastir iz trinaestog vijeka sa crkvom posvećenom Vavedeniju presvete Bogorodice. Na staroj lokaciji manastir je bio sagrađen na temeljima ranohrišćanske bazilike iz trećeg ili četvrtog vijeka. Do tog otkrića se došlo prilikom prenosa manastira. Legenda kaže da su se ovdje odmarali sveti car Konstatin i njegova majka carica Jelena pri povratku iz Dubrovnika za Carigrad. Zadivljen ljepotom kraškog polja, kroz koje je tekla bistra Trebišnjica, car je stalno govorio kako je to dobro mjesto, pa je tako Dobrićevo i dobilo ime.

Otac Simeon Na ulazu u manastir dočekao nas je iguman manastira Dobrićevo, visokoprepodobni otac Simeon (Biberdžić). Poslije pozdrava i blagoslova pozvao nas je u crkvu na poklonjenje. Nakon poklonjenja sjeli smo ispred konaka. Počeli smo razgovor. Razgovarali smo o zaista burnoj prošlosti ovog svetilišta. Blagodatno je razgovarati sa ovim zaista velikim duhovnikom. Otac Simeon priča je sam od sebe, priča koja se riječima ne može ispričati, i ono što se može ispričati, on ne priča smatrajući da to nije vrijedno pažnje. O njegovom životu, o njegovim iskušenjima, patnjama i podvizima govori se u monografiji Manastir Dobrićevo, objavljenoj povodom 2000 godina hrišćanstva, koju nam je poklonila mati Teodora, igumanija manastira Duži. Rođen je u Stocu 1924. godine kao Slobodan Biberdžić. Još u djetinjstvu u njemu se rasplamsala velika ljubav prema Hristu i njegovom djelu. Dok su se njegovi vršnjaci igrali, on se posvećivao molitvi. Vršnjaci su ga zvali pop Slobo, pa ga i dan-danas svi u Hercegovini tako odmilja zovu, bez obzira na njegovo monaško ime Simeon. Poslije završene osnovne škole otac ga je upisao na Sarajevsku bogosloviju. Međutim, on nikad nije postao đak te bogoslovije. Kao član Sokolarskog društva polomio je ruku na sletu koji je bio priređen u čast rođendana kralju Petru, što ga je spriječilo da započne školovanje. Njegovog oca Petra ustaše su ubile na samom početku rata. Jedne noći dželati su došli i po Slobodana. On ih je na vrijeme vidio pa je pobjegao uz jedno brdo. Pobjegavši iz Stoca, pridružio se četničkom pokretu, koji je krajem 1941. godine formiran u hercegovačkim planinama. Pošto su u to vrijeme nastradali mnogi sveštenici u Hercegovini, ljudi su često tražili Slobodana da drži službu božju. On na to nije pristajao zato što nije bio rukopoložen. Mitropolit crnogorski Joanikije, koga si poslije ubili, zamonašio ga je i rukopoložio u čin jeromonaha u aprilu 1942. godine na Cetinju. Tada je dobio monaško ime Simeon. Nijemci su ga zarobili 1944. godine u blizini Stoca. Odatle je interniran u logor Kajzerštambrug u Austriji. Po završetku rata iz Austrije je otišao u Njemačku da bi se susreo sa patrijarhom srpskim Gavrilom i ocem Nikolajem (Velimirovićem). Oni su upravo bili izašli iz logora Dahau nakon višegodišnjeg ropstva. Na prijedlog vladike Nikolaja otac Simeon se vratio u otadžbinu. Bio je starješina crkve u Stocu sve do izbijanja posljednjeg rata, 1992. godine. Opet je morao u izbjeglištvo. Postao je

iguman dobrićevski godine 1993, kada ga je na to mjesto postavio episkop Atanasije (Jevtić). Izgradnja i stradanje Ne zna se ko je i kada sagradio manastir Dobrićevo. Kada su Mlečani protjerali Turke iz Boke Kotorske godine 1649, jedna turska četa je poharala manastir. Odnijeli su ili uništili sve što su mogli. Tada je nestala i manastirska hronika. Manastir je sasvim zapustio. Bio je napušten punih osamdeset godina. Videći nevolju koja prijeti manastiru, iguman je u pomoć pozvao svog pobratima Jakup-agu Milovića, kako bi on kao musliman posredovao kod Turaka. Zulumćare nije zaustavilo ni Jakup-agino ubjeđivanje. Vidjevši da ništa drugo nije preostalo, aga je izvadio kubure i ubio dvojicu nasilnika, osudivši tako i sebe na smrt. Kažu da je Jakup-aga, rođen kao hrišćanin Milović sa Grahova, bio sluga kod nekog kneza Njegovana u Knež-dolu, pa se zagledao u njegovu kćerku. Pošto siromah nije smio ni da misli šta bi se desilo ako knez za to sazna, on uze djevojku i pobježe s njom ko kud Poslije nekoliko godina vratili su se kao turski aga i njegova hanuma - prešli su na islam. Na ipak sačuvanom manastirskom pečatu upisana je 1283. godina. Poređenjem podataka sa tog pečata i nekih drugih činjenica, prvenstveno načina gradnje, stila u kojem su ispisani neki spomenici i ostacima živopisa može se zaključiti da je to otprilike vrijeme nastanka manastira, dakle trinaesti vijek. Poslije osam decenija pustoši manastir Dobrićevo je obnovljen između 1730. i 1740. godine. Obnovili su ga kaluđeri iz Nikšićke župe. Novo stradanje Dobrićevo je preživjelo u vrijeme ustanka u Hercegovini od 1875. do 1878. godine. Tada su se kaluđeri pridružili ustanicima, a Turci su opet opljačkali manastir. Poslije turske došla je i austrougarska okupacija, a sa njom i nova stradanja. Najteže je bilo u vrijeme Prvog svjetskog rata. Austrougari su pljačkali manastir i maltretirali kaluđere. U to vrijeme starješina manastira bio je ugledni jeromonah Jevstatije (Gaćinović). Njega su okupatorski vojnici vezali i tukli. Nestale su mnoge ikone kao i čuveno Dobrićevsko kolo. Muke Dobrićeva i njegovog monaštva nastavile su se i poslije rata. U Crnoj Gori je 1918. godine došlo do sukoba "bjelaša" i "zelenaša" , pa je manastir, koji se tada nalazio na samoj crnogorskoj granici, postao česta meta pljačkaških komitsko-zelenaških četa. I nova, dugo sanjana država Kraljevina SHS nametnula je poreze manastiru, čak mu je oduzela i jedan dio zemlje. Otac Jevstatije upokojio se 1927. godine. Na praznik svetog cara Konsatina i Jelene, u deset sati naveče rekao je monasima da zvone. Na njihovo čuđenje zašto tako kasno, rekao je: "Svejedno, kroz dva sata svakako ćete zvoniti." Umro je u ponoć. Nikad kraja dobrićevskim mukama. Došao je i Drugi svjetski rat. Manastir je potpuno opljačkan. Ne zna se šta je bilo teže: rat ili prve godine "slobode". Bile su to godine komunističkog progona i Boga i vjere i svega što je pravoslavno. Potop Mutne vode vještačkog jezera krenule su da potope zelenu oazu sred hercegovačkog krša. Posred te oaze vijugala je plavičasta Trebišnjica, koja je od Berlinskog kongresa, godine 1878, kao državna granica crno-žute monarhije i Crne Gore stala između Kosijereva, manastira na svojoj lijevoj obali, i Dobrićeva na desnoj. (Od Drugog svjetskog rata Trebišnjica je granica Bosne i Hercegovine i Crne gore.) Bila je to godina 1968. Sagrađeno je akumulaciono Bilećko jezero, koje je potopilo nekoliko siromašnih srpskih sela. Samo je proviđenje gospodnje moglo proraditi u svijesti tadašnjih komunističkih vlasti, pa da i oni konstatuju da su manastiri Kosijerevo i Dobrićevo objekti od neprocjenjive kulturne vrijednosti (duhovne vrijednosti su njima bile strane). Odlučili su da se preduzme kod nas do tada jedinstven građevinski poduhvat. Manastiri su kamen po kamen premješteni na druge lokacije. Dobrićevo je premješteno dvanaest kilometara u mjesto Orah na sadašnju lokaciju, a Kosijerevo na Petroviće u Crnu Goru. Stanovništvo iz potopljenih sela raseljeno je uz nadoknadu materijalne štete - uglavnom u Srbiju i Crnu Goru. U to vrijeme u manastiru su bile monahinje Hristina, Voskresija i Spasenija. Njih je prije rata zamonašio lično sveti vladika Nikolaj Žički, uz riječi: "Hristos voskrese i spase!" Relikvije Vraćamo se u crkvu. Otac Simeon pokazuje nam živopis, djela čuvenog Georgija Mitrofanovića iz

1619. godine, uz upozorenje da se sve freske ne smiju fotografisati pošto se vrše istraživanja od strane Zavoda za zaštitu spomenika. Svakako najzanimljivija relikvija ovog manastira jesu mošti ruke nepoznatog svetitelja, koje se čuvaju u jednom malom staklenom ćivotu. Mošti su ukrašene zlatnim i srebrnim nakitom koji su ostavili mnogobrojni poklonici. Iguman nam priča: "Čuveno Bogorodičino kolo iz Dobrićeva nestalo je u Prvom svjetskom ratu. Bilo je napravljeno od sedefa. Na njemu je bio oslikan život Gospoda Isusa Hrista. Kažu da su čak i austrougarski sudovi priznavali i oslobađali krivice optuženog ako bi se zakleo Dobrićevskim kolom i Kosijerevskom kupolom. Nestala je tada i biblioteka od preko 20.000 knjiga." Razgledamo sačuvane crkvene stvari iz manastira Žitomislić, mostarske Saborne crkve i drugih spaljenih i srušenih svetinja u dolini Neretve. Ovdje su vijekovima održavani čuveni Dobrićevski sabori, koji su nekada predstavljali skup nacionalne kulturne i političke elite. O obnovi sabora otac Simeon kaže: "Poslije rata, tačnije 1996. godine, Srpsko kulturno i prosvjetno društvo Prosvjeta, u saradnji sa nama, a posebno zahvaljujući profesoru Branku Dželatoviću, obnovilo je Dobrićevski sabor, koji je 1941. godine prekinut. Sabor se održava na treći dan Duhova i on će, ako Bog da, iz godine u godinu da raste i okuplja sve više znamenitih ljudi i zanimljivih kulturnih sadržaja." Crkva Vavedenija presvete Bogorodice trobrodna je bazilika, sagrađena pod uticajima više arhitektonskih stilova. Iza je veliki konak sa fino urađenom fasadom i mala crkva svetog Nikole. Crkva svetog Nikole ne pripada ovom manastiru, ona je tu prenesena iz jednog potopljenog sela. U sklopu manastira je i stara kamena sušnica za ribu. Uz dopust i blagoslov arhimandrita Simeona napustili smo Dobrićevo. Posjetom ovom manastiru završili smo obilazak manastira u Hercegovini.

Pozlaćeni krst nad čempresima Manastir u "srećnoj dolini", na lijevoj obali Neretve, vijekovima je bio veličanstveni svjedok neprekinute istorijske i duhovne veze između srednjovjekovne Bosne i njene civilizacije i one koja je obilježila sveukupni život poslije turskog osvajanja. Srodnici njegovih ktitora dospjeli su i do Tolstojevog Rata i mira, a u posljednjem ratu Hrvati su ga pretvorili u gomilu kamenja. Ali, radovi na njegovoj obnovi počeli su ovog proljeća, od Blagovijesti piše: Žarko Janjić

Putujući od Mostara ka jugu, navodi Ljubinka Kojić, dolinom Neretve, vozom ili autoputem usječenim u krečnjačka gola i dračom obrasla brda, na osamnaestom kilometru iznenada se pojavljuje pitoma dolina sa vinogradima i stablima smokava, narova i vitkih čempresa. U njoj se, na lijevoj obali rijeke, na blagom uzvišenju Gorica, uzdiže kameno zdanje manastira Žitomislića, nalik na srednjovjekovni zamak. Visoki zvonik sa pozlaćenim krstom i pokoji čempres nadvisuju zidine konaka. Putnici koji su dolazili u manastir divili su se ljepoti ove "vesele doline", kako ju je nazvao jedan francuski putnik iz 19. vijeka. Nije ni čudo što je baš ovdje, prije mnogo stoljeća, odabrano mjesto za manastir. Ali, podsjeća Kojićeva dalje, u najcjelovitijoj priči o kamenom zdanju, do koje se sada može doći u Hercegovini, objavljenoj u odličnoj knjizi rasprava i ogleda Srbi u Mostaru "Posljednji put sam vidjela Žitomislić prilikom povratka iz Međugorja, juna 1990. Gradić (Čitluk), sa velikom katoličkom crkvom, vrvio je od turista i prodavnica suvenira. Nedaleko, na golom, kamenitom, dračom obraslom brdašcu, hodočasnici iz raznih krajeva svijeta pjevali su u zanosu, svako na svom jeziku, pjesme u slavu Bogorodice. Vraćajući se strmim, vijugavim putem ka dolini Neretve, odjednom bi se iz ptičije perspektive otvarao pogled na 'srećnu dolinu', u kojoj je vijekovima tihovao manastir Žitomislić. I ovdje su se, daleko od turisičkog meteža i vreve, uznosile molitve Bogorodici i Blagovijesti. Nad njima je vladao mir ljetnjeg, mediteranskog podneva. Nisam ni slutila da je to bilo posljednje viđenje i oproštaj od stare zadužbine feudalne porodice slavnih Miloradovića-Hrabrenih"... "Od juna 1992. dolinom se više ne oglašava poziv zvona na molitvu.

Zanijemilo je popaljeno selo a manastir je, nasilnim rušenjem, pretvoren u hrpu kamenja..." Posao je, dopisaće kasnije odnašnji episkop zahumsko-hercegovački Atanasije - "stručno" obavilo preduzeće "Beton" iz Metkovića!

Scene lova kao sjećanje Među ta dva prizora sjaja i tuge Žitomislića - tog veličanstvenog svjedoka kontinuirane istorijske i duhovne veze između srednjovjekovne Bosne i njene civilizacije i one koja je obilježila sveukupni život poslije turskog osvajanja - splelo se mnoštvo priča, od kojih jedna seže čak do Tolstojevog Rata i mira, do Kutuzova i Napoleona. Jer, general Miloradović, koga Tolstoj opisuje u svom najobimnijem djelu, vodi porijeklo baš od ove loze Miloradović-Hrabrena, što se u pisanim dokumentima pominju od sredine 14, a manastir aktivno pomažu sve do kraja 19. vijeka. Čim su se, dakle, poslije turskih osvajanja prilike koliko-toliko sredile, Hrabreni su riješili da obnove staru crkvu u Žitomisliću, koja je tokom ratnih razaranja porušena, i uz nju osnuju zadužbinu - manastir Žitomislić. Nevesinjski kadija, 1566, izdao je vojvodi Petru i Jovanu ferman u kome stoji: "Pošto se u selu Žitomisliću pravoslavna bogomolja porušila, za gradnju iste kod ovoga šerijatskog suda dozvola bi zatražena i vidjev da se popravak pravoslavne bogomolje u smislu šerijata može dozvoliti... u ovom se pismenu koji se uručuje vojvodi Petru i Jovanu gradnja iste bogomolje dozvoljava, tako da im niko smetati i na put stati ne smije, jer je sam car dopusti da se po svome zakonu moliti mogu." Tako je manastir bio osposobljen za vršenje liturgije 1582, kada se pominje iguman Jovan, dok je pečat manastira datiran 1585. Natpis o dovršenju gradnje crkve 1603. uklesan je na kapitelu južnog stuba u naosu, dok se klesar "majstor Vukašin ot manastira (O)rahovice" potpisao na zapadnoj strani istog kapitela, ukrašenoj krstom. Inače, kapiteli u Žitomisliću bjehu ukrašeni i time bjehu jedinstveno ostvarenje u umjetnosti Bosne i Hercegovine. Tako su na kapitelu sjevernog stuba isklesane scene lova kao podsjećanje ktitora na umjetnost stećaka i njihovih predaka, a srodni motivi mogu se i sada vidjeti na prilično olišajalim nekropolama Stoca: u Boljunima, Opličićima i Radmilji... Dok je živopisao manastir Zavalu u Popovu polju, koju su takođe Hrabreni pomagali, ovdje je slikao (pokretne slike) znani hilandarski monah i slikar Gergije Mitrofanović, prikazavši i dva najpoštovanija srpska svetitelja Savu i Simeuna Mirotočivog. A ovdašnje manastirske freske potklobučila je i s vremenom uništila vlaga, pa su docnije uklonjene, no dio njihove ljepote sačuvan je u prvoj monografiji Žitomislića,

koju je još 1846. napisao kaluđer Serafim Šolaja. Od tad pa nadalje niko ko je ikada pisao o kamenom zdanju na Gorici, nije propustio da pomene najveću dragocjenost, "carske dveri", datirane 1675, pošto taj plitki, čipkasti duborez sa cvjetnim motivima spada među najreprezentativnija djela ove vrste u 17. vijeku. Ni duborez ikonostasa nema analogija u našoj umjetnosti. Muzej dragocjenosti Među pedesetak ikona, koje su ukrašavale zidove crkve, i brojnošću i ljepotom isticale su se one ruske, iz radionica najboljih majstora moskovske škole ikonopisaca od 17. do 19. vijeka, a među poklonima izdvajao se - srebreni tanjir grofa Save Vladislavića, rođaka Miloradovića-Hrabrenih, sa ugraviranom scenom Blagovijesti i napisom iz 1738. godine. Bogoslužbeni predmeti riznice, krstovi, kadionice, kandila - glavninom su radovi mostarskih i sarajevskih zlatarskih radionica, a i oni su na svoj način doprinosili "da je crkvica manastira Žitomislića bila pravi muzej dragocjenih umjetničkih predmeta - smještena u središtu cjeline. Starog (1767), novog konaka i veoma stare kuhinje, uključujući portu obraslu bujnom i mirisnom primorskom vegetacijom." Stvaralo se tu i gradilo vijekovima, s ljubavlju i odricanjem, poklanjali su i vjernici. Izgrađen je vodovod, ali i bunar, sličan onim hilandarskim. Žitomislićki kaluđeri često su putovali u velike monaške centre Mileševo, Studenicu, Hopovo i naročito u Hilandar. A ovamo su, u vrijeme dok nije bilo pruge i autoputa, putnici stizali vrletnim stazama, jašući na konjima. Manastir je imao i svoju skelu (cataru) za prevoz ljudi i stoke preko Neretve, koja je sve do gradnje mosta 1971. služila i okolnim selima. I Srpska narodna škola, osnovana 1859 ("za djecu manastirskih kmetova"), pa poslije Prvog svjetskog rata pretvorena u državnu školu, radila je sve do 1978. godine - i imala je dobre učitelje. Jednu školsku godinu tu je učiteljevao i mladi pjesnik Jovan Dučić. Duhovna škola u njenoj blizini radila je tek nešto duže od decenije, iako je otvorivši je, 1858, iguman Serafim (Petrović) imao velike ambicije. Ali u vrijeme narodnih buna (1871) baš njega su Turci osudili na progonstvo u Afriku (!) - i ova škola, koja je u Bosni i Hercegovini dala prve dobro obrazovane pravoslavne sveštenike, prestala je s radom. Molba Zemaljskoj vladi za vrijeme austrougarske okupacije da se školi ponovo odobri rad završila je odgovorom da su u Žitomisliću nepovoljni uslovi za rad... "jer tu ima ljeti malarije". Kaluđerice otišle u ponoć Smjenjivali su se vijekovi, vlasti, ratovi i mirovi, manastir na lijevoj obali rijeke, na Gorici, među čempresima je istrajavao i čuvao duhovnost i vrijednu umjetničku riznicu. A onda su ga 25. aprila 1992. godine kaluđerice morale napustiti, da bi se privremeno sklonile u manastir Dobrićevo, prije nego što su prešle u manastir Dokmir kod Uba. Upravo u ponoć, kad su kretale, manastir u bujnoj južnjačkoj vegetaciji već je bio polurazrušen hrvatskim granatama. Hrvati su 14. juna ušli u napušteno selo Žitomisliće i dokrajčili manastir - za rušenje i miniranje zvonika pozvali su, kao što je već rečeno, preduzeće "Beton" iz Metkovića. - Prije rata Žitomislići, koji se dijele na gornje i donje selo, a pružaju se tri kilometra s lijeve strane Neretve, imali su 50 domaćinstava sa tačno 250 stanovnika. Uz rat su se razbježali od Nevesinja, Gacka, Trebinja do Italije, Belgije, Kanade... od Amerike do Australije, i, evo, od 1999. naovamo vraćaju se - ali samo oni najstariji - opisuje 75-godišnji Branko Simić, ističući da su u gornjem selu Simići, Puhali, Svrdlini, Ljoljići, Gole, a u donjem Simići i Gačići. - Živjelo se prije ovdje veoma dobro, manastir je bio bogat - bjehu tu voćnjaci, vinogradi, podrumi... Slavio je Blagovijest, a prisluživao Sveto trojstvo: u tim prilikama oko njega se okupljalo po 15.000 vjernika. Pravoslavni Mostar bukvalno se tih dana preseljavao ovdje, a specijalni vozovi iz daljih krajeva stajali su na žitomislićkoj stanici, na desnoj obali Neretve. A, evo, danas su je Hrvati preimenovali u Biletić polje! Hrvati su, zatim, na lijevoj obali rijeke, podigli veliko naselje sa 200 kuća za raseljene iz Konjica, Travnika, okoline Kiseljaka. Novosusjedski odnosi nas pedesetak povratnika Srba s njima su dobri. Jecaj noćne gitare Od Blagovijesti je počelo raščišćavanje ruševina na Gorici; svakodnevno to radi desetak radnika, dolaze etnolozi, arheolozi, projektanti, građevinski inženjeri, stručnjaci raznih profila sa episkopom Grigorijem. Pažljivo se čisti, slaže, obilježava svaki kamen koji će se nanovo moći ugraditi. Na

manastirskom imanju je, uz veliku akciju, ovog proljeća posađen krompir, po voćnjacima se crne krupne i sjajne, prezrele trešnje - u njihovu slavu nekad je u ovoj dolini bila svetkovina - Trešnjeva nedjelja. Očišćen je i duboki bunar, građen po uzoru na one hilandarske. Mnogo će toga novog vidjeti unučad i djeca, koja će se uskoro, ovog ljeta, sjatiti nakratko oko svojih baka i djedova, očeva i majki, a dođu iz najrazličitijih krajeva svijeta, na njihov dolazak se čeka s nestrpljenjem u svakoj kući. A baš one prezrele trešnje, kroz koje se navješćuje ljeto, poručuju da se čas susreta bliži. - Još malo pa će - objašnjavaju ozarene bake u crnini Danica Ljoljić (63) i Zorka Simić (67). - Po cio dan kupaće se na rijeci, žagor će oživjeti selo... a onda, gore na zidu, do dva sata noću čuće se gitara, s pjesmom tihom, tananom. Pričaćemo im kako se obnavlja manastir, kako je ovdje dolazio onaj Peđa Ristić, projektant hrama svetog Save na Vračaru, kako su nam rekli - gradiće se manastir kakav je i bio!... Rat i staračke godine donijele su nam dosta muka. Ostali smo stari i sami, ovdje uz Neretvu, bez ikog mlađeg od 50 godina. Zato, prijatelju, nek prolaze one trešnje, nek prođu što prije - samo da ljeto zamiriše, da se, gore na zidu, začuje gitara! Za to mi živimo - za to ćemo živjeti do posljednjeg daha... Za to parče godine, kad smo, opet, ljudi. U dolini je mir. Gotovo savršeni mir. Samo gore, na Gorici, među modrim čepresima čuje se zveket krampi i lopata. Daleko je još dan kad će se na njima ukazati zvonik sa pozlaćenim krstom. Ali, ka njemu se ide... Umjetnička djela sačuvana Zahvaljujući predostrožnosti crkvenih vlasti, zasnovanih na iskustvima iz Drugog svjetskog rata, kao i službe Zaštite spomenika kulture iz Beograda, većina umjetničkih djela iz Žitomislića sačuvana je od uništenja. "Međutim", navodi se u knjizi Srbi u Mostaru, "gornji dijelovi, koji nisu mogli lako da se prenesu nestali su, kao i dvije prestone ikone uzidane u donji dio oltarske pregrade. Srećom, tri stare, reprezentativne ikone iz Stare srpke crkve, odnosno porušenog Vladičanskog dvora u Mostaru, koje su se privremeno nalazile u Žitomisliću, blagovremeno su spašene. Bogoslužbeni predmeti, među kojima i kivot u vidu crkvice, rad hercegovačke zlatarske radionice iz početka 17. vijeka, i dalje služe svojoj namjeni. Neizjesna je sudbina krstionice, rezbarenog portala i kivota sa odejanijem sv. Vasilija Ostroškog i Tvrdoškog, koji se nalazio pred ikonostasom, južno od dveri. U Starom konaku, koji je spaljen, stradala je biblioteka od oko hiljadu knjiga, a ukoliko nije prethodno ukradena, i slika bečkog slikara Rafenštajna iz 1886. U rušilačkom naletu groblje na Gorici bilo je pošteđeno, međutim rušenje je kasnije nastavljeno. S obzirom na to da su ovdje sem monaha sahranjivani i mještani Žitomislića, uništavanjem krstova sa natpisima nestao bi važan izvor podataka o istoriji i porijeklu starih srpskih porodica. Nisu pošteđene ni ostale zadužbine Miloradovića-Hrabrenih. Crkva sv. Petra i Pavla (15. vijek) stradala je od granata. Crkva Preobraženija u Klepcima (kod Čapljine) do temelja je srušena 1991, a bila je obnovljena 1857. na temeljima crkve sv. Luke iz 16. vijeka. Hram sv. Nikole u Trijebnju iz 15. vijeka, sa freskama iz prve polovine 16. vijeka i očuvanim portretom ktitora vojvode Radoja Hrabrena, potpuno je porušen maja 1997."

Jedna porodica - dva prezimena Postoje brojni dokazi da su Miloradovići-Hrabreni (dugogodišnji ktitori i monasi Žitomislića) jedna porodica u kojoj su ova dva prezimena bila u naizmjeničnoj upotrebi. Prvo su pomenuti Miloradovići, a poslije su koristili i ono Hrabren. Od sredine 17. vijeka opet preovlađuje prezime Miloradović i naročito ga upotrebljavaju oni članovi koji su emigrirali u Rusiju, gdje su dostigli visoke položaje, a ni kao takvi nisu zaboravili postojbinu i manastir kraj Neretve. Inače, njihova srednjovjekovna baština na batnogama, obuhvatala je Ošaniće i Radimlju (sada u

opštini Stolac) - gdje su živjeli u 15. i 16. vijeku. Poznata nekropola stećaka na Radimlji njihovo je porodično groblje... Nažalost, baš dok smo pripremali ovu temu, vidjeli smo jednog pastira kako, bezbrižan, čuva poveće stado ovaca među stećcima, koji su i sami tokom ratnih i poratnih godina dosta izgubili na ljepoti pošto ih je osvojilo sivilo i lišajevi. Još tužniji su oni koji se sjećaju kako je to bilo lijepo i uređeno u vrijeme dok su se ovdje održavale poetske priredbe književne manifestacije "Slovo Gorčina". To već sada djeluje kao daleki san.

Moštanica, pravoslavni dragulj pod Kozarom Na jednoj uzbrdici, nadomak manastirskog zida, nalazi se grob Petra Popovića Pecije. Ovaj hrabri ustanički vođa rodio se u selu Buševiću, kod Krupe na Uni, 1831. godine, a u hajduke se odmetnuo u svojoj dvadeset drugoj godini piše: Miljan Kovač

Moštanica, najveći i jedan od najstarijih manastira pravoslavne Eparhije banjalučke, nalazi se dvanaest kilometara od Kozarske Dubice, u prelijepom, šumovitom predjelu ispod planine Kozare. Smješten u nepristupačnom planinskom kraju Knežopolja, vijekovima je predstavljao okupljalište hajduka i nacionalnih prvaka ovog slobodarskog kraja. Bio je središte bezbroj buna i ustanaka protiv svih zavojevača koji su vijekovima tlačili sav srpski rod, a time u njemu stvarali samo jači otpor i ljubav prema slobodi. Širina te ljubavi ovdje nikad nije bila ovozemaljska i materijalistička ta širina je uvijek mjerena kosovskim duhom i srpskim carstvom na nebesima. U monografiji Manastir Moštanica proto Slavko Vujasinović kaže da Krajina nije mogla naći dostojnije mjesto za grob svog slavnog vođe Petra Pecije od ovoga. Došli smo u moštanicu preko Prijedora i Kozarske Dubice kroz prelijepi krajolik ovog dijela Krajine. Odmah na izlasku iz Kozarske Dubice velika tabla pokazuje nadesno: Manastir Moštanica... Odatle put prolazi kroz selo Vojskova i vodi pravo u "utrobu" Kozare. Debele kamene zidine čuvaju srpski dragulj Pounja, najzapadnije granice Republike Srpske. Ispred samih zidina teče kao suza čista rijeka Moštanica, preko koje se prelazi kamenim mostićem sazidanim na jedan luk. Nedjelja je, predveče. Počela je večernja služba u crkvi svetog Arhangela Mihaila. Prisustvovali smo bogosluženju u ovom zaista velikom hramu. Poslije molitve predstavili smo se ocu Vasiliju (Kvrgiću), igumanu ovog slavnog manastira. Počela je padati kiša, pa nas je iguman pozvao u prelijepi drveni ljetnjikovac ispred konaka. Pravi ljetni pljusak sručio se na Knežopolje i Kozaru, a svi su u očekivanju grupe Srba iz Zagreba koji su došli u posjetu manastirima Eparhije banjalučke. Iguman kaže su se javili iz Gomionice i svakog trenutka treba da stignu. Arhitektura Kiša je stala, pa smo prošetali manastirskim dvorištem. Crkva svetog Arhangela Mihaila sagrađena je u romanskom stilu, sa tri poligone apside i zašiljenim kubetom. Izuzetak su lukovi (lunete) iznad prozora i vrata, koji više podsjećaju na istočnjačke arhitektonske stilove. Osnova hrama je u obliku krsta, a ulaz je sa južne strane. Crkva je unutra podijeljena debelim zidom u dva dijela. Taj prvi dio u koji se ulazi naziva se paperta ili ženska crkva. Na istočnoj strani paperte je ulaz u glavni dio crkve. Svana na zapadnoj strani, gdje se kod pravoslavnih crkava obično nalaze vrata, u lučnom udubljenju je u bakrorezu urađena ikona svetog Arhanđela Mihaila. Pored južne manastirske kapije nalazi se, prije par nedjelja osveštana, kapelica svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca. Tu je sve donedavno bio jedan zvonik, dosta mali i neprimjeren manastiru, pa je odlučeno da se zvonik rekonstruiše. Međutim, u traženju novoidejnog rješenja za zvonik rodila se ideja da bi tu moglo da se napravi nešto više. Tako je sagrađena ova mala, ali zaista lijepa kapelica, posvećena jednom od najvećih srpskih svetitelja. Zajedno sa kapelicom napravljena je i manastirska prodavnica sa suvernirima i dosta kvalitetnim izborom knjiga. Zvonik je sada duplo viši, a zvona su elektrificirana. Uz ove dvije crkve ovdje se nalazi i velika manastirska kuća (konak), u kojoj boravi iguman i časne

seste.

Podizanje Podijeljena mišljenja istoričara ispletena sa narodnim predanjem nisu do sada mogla otkriti tačno vrijeme kada je manastir sagrađen. Mada dosta istoričara navodi na činjenicu da u ovim krajevima nije bilo pravoslavnih Srba prije dolaska Turaka, kada su ih oni naselili kao svoju "raju", ne mogu se osporiti ni drugi istorijski fakti. Oni kažu da je kralj Dragutin 1284. godine od svog šurjaka, mađarskog kralja Ladislava IV, dobio Srem, Mačvu, Soli i Usoru. Njegov sin Vladislav bio je herceg Slavonije. Pošto se u srednjem vijeku granice nisu znale tačno kao u savremeno doba, a Pounje je definitivno bilo neka rubna oblast, ne može se s preciznošću reći kojoj je oblasti kad pripadalo. Čuveni ruski istoričar Majkov piše da se Milutinova država 1305. godine prostirala sve do Dumna i da je u miraz dobio Bosnu. Na jednom starom manastirskom ključu upisana je 1111. godina. Na osnovu svih postojećih činjenica ne može se isključiti mogućnost da su Nemanjići zaista osnivači manastira. Međutim, zbog stila u kome je crkva sagrađena ne može se reći da su oni bili ktitori ovakve crkve. Takav način gradnje crkava u ovim krajevima ipak je iz mlađeg perioda. Manastir u ovom stilu najvjerovatnije je sagrađen u vrijeme obnove Srpske patrijaršije (1557. godine), a ktitor tadašnje gradnje mogao je biti samo patrijarh Makarije (Sokolović), brat Mehmedpaše Sokolovića. Stradanja i uzdizanja Ono što se sigurno zna jeste da je manastir Moštanica mnogo puta stradao i opet se uzdizao zajedno sa ovim hrabrim narodom. Na osnovu zapisa austrijskog generalaVuka Frankopana, iz 1642. godine, u kome se pominje da su kaluđeri iz manastira Hrmnje i Moštanica došli pod njegovu zaštitu 1638. godine, može se zaključiti da je manastir tad bio opustošen. Međutim, ta pustoš, sigurno je, nije dugo trajala. Manastir je ponovo nastradao u vrijeme austrijsko-turskog rata (1683-1699). Požarevačkim mirom iz 1718. godine Pounje je potpalo pod austrijsku vlast. Austrijska vladavina ovom oblašću trajala je osamnaest godina i u tom periodu obnovljen je monaški život u Moštanici. Stradao je ovaj slavni manastir i u vrijeme čuvenog austrijsko-ruskog

saveza, koji je trajao 25 godina. U vrijeme srpskog ustanka u Bosni i u Hercegovini, 1875. godine, iguman moštanički arhimandrit Kirilo Hadžić, tada mlad jermonah, organizovao je ustanike u ovom kraju. Poslije Berlinskog kongresa nije mogao da se pomiri sa dolaskom austrougarske vlasti u Bosnu i Hercegovinu, pa je osuđen u takozvanom veleizdajničkom procesu (1888. godine) na četiri godine zatvora. Ovdje se zađakonio i Gospodu Bogu podvigavao veliki mučenik đakon Avakum, koga su Turci nabili na kolac jer se nije odrekao vjere Hristove. Hajduk Pecija Na jednoj uzbrdici, nadomak manastirskog zida, nalazi se grob Petra Popovića Pecije. Ovaj hrabri ustanički vođa rodio se u selu Buševiću, kod Krupe na Uni, 1831. godine, a u hajduke se odmetnuo u svojoj dvadeset drugoj godini. Turci su ga zarobili u vrijeme Knežopoljske bune i odveli u Stambol. Osuđen je da bude pogubljen u svom zavičaju zato što je posjekao 98 Turaka. Vraćajući se u Bosnu, nadomak Užica, savladao je svoje pratioce i pobjegao. Knez Mihajlo ga je postavio za nadstražara u Kragujevcu. Čim se ustanak 1875. godine iz Hercegovine prenio na Krajinu, Pecija je krenuo u zavičaj i među prvima stupio u boj s Turcima, zajedno sa Ostojom Kormanošom. Pošto su krajem avgusta očekivali jak udar Turaka, Pecija je predložio da se čete povuku u planinu, odakle je lakše pružiti otpor, za što ga je njegov saborac Kormanoš ironično prekorio: "Ko je žensko, nek pripaše pregaču, pa ide u planinu!" Hajduka Peciju ove riječi su vrlo povrijedile, pa je odlučio da će "ako treba, sam čekati Turke". Kada su Turci natjerali ustanike preko Save, Pecija se sam vratio čamcem Turcima u susret, vičući: "O Turci, evo Pecije još živa, skoro će vam se osvetiti!" Tu je i poginuo.

Pecija Iguman Vrlo produhovljen časni otac Vasilije, iguman manastira Moštanica, došao je u manastir 1960. godine. Ovdje je tada zatekao pravu pustoš. Monahinje su došle 1962. godine i monaški život je opet obnovljen. Iguman nam je pričao o stradanjima manastira u Drugom svjetskom ratu i poslije rata: "Moštanica je potpuno srušena u Drugom svjetskom ratu i takva je bila sve do 1953. godine. Kaluđer Damaskin je došao 1948. godine. On je ovdje zatekao samo ruševine. Što nije bilo srušeno, bilo je izgorjelo. Do 1953. godine on je obnavljao manastir. Međutim, 18. avgusta 1953, uoči Preobraženija, po nalogu opštinskog komiteta iz Dubice ovdje je došlo petnaestak mladih komunista. Naloženo im je da kaluđera istuku i narod koji se skupio na zbor da ubijede da se vrate kućama jer, eto, to je 'prevaziđeno', govorili su. Narod nisu uspjeli vratiti. Kaluđer i jedan sveštenik uspjeli su pobjeći sa lakšim povredama..."

Srbi iz Zagreba U sami mrak došli su gosti iz Hrvatske, predvođeni ocem Milenkom Popovićem, starješinom Saborne crkve u Zagrebu. Došlo je njih pedesetak jednim autobusom. Uglavnom starci i žene. U crkvi svetog Arhanđela Mihaila dobrodošlicu im je poželio otac Vasilije, iguman moštaničkog manastira. Poslije blagoslova i dobrodošlice iguman je ukratko govorio o prošlosti ovog manastira. Mada je već bio mrak, gosti su prošetali oko crkve i obišli kapelu svetog Vasilija. Morali su, nažalost, brzo krenuti nazad, a mi smo pred njihov sami polazak iskoristili priliku za razgovor sa ocem Milenkom. Zamolili smo ga da nam kaže nešto o položaju Srpske crkve i njenih vjernika u Hrvatskoj: "Već od 1982. godine stalno sam u Zagrebu. Položaj Srpske pravoslavne crkve danas u Hrvatskoj bolji je nego što je bio u vrijeme rata, a da je dobar, teško je to reći. U svakom slučaju ima nekih pomaka i u duhovnom i u materijalnom smislu i nadamo se da će i u budućnosti Bog da nam pomogne, a i mi sami da se potrudimo pa da nam bude svima bolje. Nismo zadovoljni povratkom pravoslavnih Srba u Zagreb jer vrlo malo ih se vratilo. Naravno, svi bismo voljeli da se vrati što više našeg naroda, a posebno onih kojima su i korijeni tamo, kojima je tamo djedovina. Svakako da to nije lako, situacija je takva kakva je, ali vjerujemo da će biti bolje. Danas smo u Zagrebu nas dvojica pravoslavnih sveštenika. Prije rata nas je bilo četiri aktivna i dva penzionera. Uskoro u Zagreb treba da dođe još jedan sveštenik." Pošto smo se pozdravili sa gostima, sestre su nas smjestile u konak, gdje smo i prenoćili. Ujutru smo prije polaska još uživali u razgledanju manastira, u kojem se osjeća veliki mir i blagodat božja. Zalaganjem oca Vasilija i prečasnog sestrinstva moštaničkog ovom zaista dragulju pravoslavlja vraćen je stari sjaj.

Stara slava i novi sjaj manastira Liplje U narodu se priča kako su mještani sela Liplje ponudili sultanu stotinu volova i stotinu ovnova za dozvolu da se manastir obnovi. Turci su, navodno, ponudu prihvatili pod uslovom da se obnova obavi za tri dana piše: Miljan Kovač

Manastir Liplje nalazi se sa sjeverne strane planine Borje. Na oko dvadeset kilometara od Teslića na putu koji vodi preko Kotor Varoša za Banjaluku odvaja se makadamski put. Ovim putem se poslije deset kilometara stiže do drevnog srpskog manastira, po predanju zadužbine Nemanjića. Manastir je smješten u istoimenom selu na ušću potoka Mliječnice u rijeku Bistricu. Legenda kaže da je nekada u stara vremena u manastiru bilo preko stotinu kaluđera. Oni su prema toj legendi u planini Borje imali na hiljade ovaca. Da ne bi svaki dan nosili mlijeko do manastirskih ostava, kaluđeri su iskopali kanal i u njega stavili drvene žlijebove, te niz taj kanal sipali mlijeko, koje je teklo sve do manastira. Poslije je, navodno, tim kanalom potekla voda, pa je tako nastao potok Mliječnica. Prašnjavim makadamskim putem, koji vijuga između zelenih brda, stigli smo u Liplje. U veleljepnoj crkvi Blagovještenja presvete Bogorodice zatekli smo oca Teofana, igumana manastira Liplje. Poslije poklonjenja i igumanovog blagoslova osvježili smo se hladnom izvorskom vodom na česmi ispred konaka. U prostranom besprijekorno sređenom dvorištu pored crkve Blagovještenja smješteno je još nekoliko prelijepih građevina. Na zapadnoj strani veleljepni stilski sagrađen konak, a uz sjeverni bedem smještena je ljetnja drvena kuća sa trijemom za goste. Na južnoj strani poviše crkve i konaka sve manastirske zgrade nadvisuje veliki kameni zvonik. Poslije razgledanja manastirskih građevina sjeli smo ispod trijema, gdje smo, uz posluženje, razgovarali sa ocem Teofanom i monahinjama. Nedjelja je. U manastir, i pored nesnosne vrućine, gotovo svakog časa pristižu vjernici. Dolaze ovdje iz Banjaluke, Teslića, Kotor Varoša... da se pomole Bogu i osvježe dušu blagodatima ove stare pravoslavne svetinje. Razgovaramo o burnoj prošlosti ovog manastira.

Vrijeme slave i stradanja Prema narodnom predanju, manastir je zadužbina Save Nemanjića, pa je u vrijeme obnove (1867 1879) na zapadnom portalu navedena 1219. godina kao godina izgradnje manastira. Međutim, u istorijskim izvorima Liplje kao naselje pominje se tek od 1273. godine, a manastir tek krajem petnaestog vijeka. Manastir se tada pominje u Kruševskom pomeniku iz manastira Dobruna kod Višegrada. Godina uklesana u kamenom portalu vjerovatno je uzeta na osnovu narodnog predanja i činjenice da je te godine sveti Sava izdejstvovao autokefalnost Srpske crkve. Zna se i da je manastir najprije bio posvećen svetom Nikoli. Poslije obnove, krajem devetnaestog vijeka, manastir Liplje osvećen je u čast Blagovještenja presvete Bogorodice. Prema oskudnim zapisima može se zaključiti da je ovo u prošlosti bio zaista bogat manastir sa velikim šumskim imanjem i brojnom stokom na planini Borje. Na ovoj planini se i dan-danas nalaze brojni lokaliteti sa nazivima koji ukazuju na intenzivno planinsko stočarenje (Solila, Pojila,...). Postoje i dokazi da se velika žitnica u posjedu manastira Liplje nalazila na području današnjeg Prnjavora, na šta nedvosmisleno ukazuje i današnji naziv tog gradskog naselja. U Liplju je dugo, a vrlo vjerovatno od samog osnivanja manastira, radila prepisivačka radionica, u kojoj su prepisivane knjige za potrebe šireg crkvenog područja Srpske pravoslavne crkve. Ranije se za ovaj manastir koristilo i ime Osovica, pa se u nekim starim spisima pominje čas Liplje čas Osovica. Tako u jednom rukopisu iz manastira Orahovica u Slavoniji piše da je ova knjiga prepisana u manastiru Liplje 1612. godine za vrijeme mitropolita dabarskog (bosanskog) Teodora i igumana osovičkog Hristofora. Lipljanski prepisivač monah Danilo ostavio je zapis o katastrofi koju je 1615. godine doživio manastir i njegovo bratstvo. U svom zapisu monah Danilo saopštava: "Godine 7123 (1615)... nadođe poplava i obuze portu, razori crkvu i konake, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i četiri đaka, od vode izbjegoše samo trojica..." Dobar poznavalac srednjovjekovne istorije ovog manastira profesor Svetozar Dušanić tvrdi da je ovaj zapis monaha Danila tačan, s tim da se ne odnosi na sam manastir već na njegov metoh, koji se nalazio u kanjonu Bistrice. Prema tvrdnjama profesora Dušanića, do tragedije je došlo kada je poslije dugih kiša klizište zatvorilo kanjon, obrazovavši tako branu na Bistrici, koja je pod velikim pritiskom pukla. Vodeni talas je sa građevinama odnio i monahe i đake. Poslije vijekova moći i slave manastir Liplje u sedamnaestom vijeku, biva znatno oslabljen. Krajem sedamnaestog vijeka manastir je potpuno opustio. Naime, godine 1696. Turci su poslije više poraza u ratu sa Austro-Ugarskom spalili manastir, a kaluđere rastjerali. U ovom kraju se i do danas sačuvalo predanje kako je iz drvenog manastirskog krova curila smola nalik na ledenice, pa je neki "obijesni" Turčin s konja potpalio smolu, tako da je sasušeni drveni krov odmah planuo. Ostali su samo goli zidovi. Kaluđeri su prebjegli u Slavoniju u manastir Orahovicu. Ideja o obnovi manastira rodila se odmah poslije njegovog spaljivanja, međutim Turci nisu dozvoljavali obnovu. U narodu se priča kako su mještani sela Liplje ponudili sultanu stotinu volova i stotinu ovnova za dozvolu da se manastir obnovi. Turci su, navodno, ponudu prihvatili pod uslovom da se obnova obavi za tri dana. Ferman (dozvola) za

gradnju dobijen je tek u avgustu 1858. godine. Poslije obnove, koja je završena tek 1879. godine, manastir je služio kao parohijska crkva. Tako je bilo sve do 1965, kada je monaški život obnovljen postavljenjem jeromonaha Justina (Pantića) za v.d. nadstojatelja manastira Liplje. Generalno obnovljena manastirska crkva osveštana je 1984, a novosagrađeni zvonik 1986. godine. Iguman Iguman manastira Liplje otac Teofan (Škobo) u ovom manastiru je od sredine osamdesetih. Ovaj bogougodni i veoma gostoljubivi monah priča nam o monaškom životu, o ovom manastiru, njegovoj izgradnji i ljudima koji ovdje svakodnevno dolaze, pa kaže: "Kada se neko odluči za monaški život, on onda zna zašto to čini. Međutim, tada često dolazi u konflikt sa okolinom, pa i sa najbližom rodbinom i porodicom, jer oni imaju svoje viđenje života. Ja sam došao u manastir kada sam ispunio svjetovne obaveze koje sam mislio da treba ispuniti. Odslužio sam i vojsku u tadašnjoj JNA. Za monaški život sam se opredijelio još na Bogosloviji u Beogradu. Ljudi su puni predrasuda, posebno je to bilo izraženo u ono komunističko doba, kada se pričalo da u manastir idu samo oni koji su nesposobni za svjetovni život. U ovom manastiru zamonašen je i naš episkop Jefrem, 1967. godine. On je odavde otišao na školovanje u manastir Krku, a poslije i u Rusiju. Njegovim postavljenjem na mjesto episkopa banjalučkog i njegovim zalaganjem počeo se vraćati stari sjaj manastiru Liplje. Kada smo htjeli raditi konak 1987. godine, tadašnje opštinske vlasti su to pokušavale na svaki način da zaustave. Kada su potrošili sva druga sredstva da zaustave gradnju, onda su okupljali narod na neke svoje zborove i tu širili demagogiju kako nama ne treba novi konak. Pokušavali su da okrenu narod protiv crkve. Kada je episkop na kraju dobio odobrenje od tadašnjih republičkih vlasti iz Sarajeva, oni su u opštini to odobrenje stavili u ladicu. Mi smo ipak 1989. godine sagradili ovaj konak. Voda je dovedena sljedeće godine, kada smo i česmu osveštali. Mi nemamo neko bogato imanje, mada je u starim knjigama zapisano da je ovaj manastir nekad imao mnogo zemlje i šume. Imao je i svoju pekaru i vodenicu... Mi danas ništa od toga nemamo. Narod koji živi na parohiji našeg manastira duhovno je dosta zdrav narod. Oni su dolazili u crkvu i u vrijeme komunizma, pa dolaze i sada. Redovno poste, pričešćuju se... Mada su dosta materijalno siromašni, duhovno su zaista dosta zdravi ljudi. Nažalost, u ovim selima ima vrlo malo mladih ljudi, pa ih zato nema ni u manastiru. Međutim, omladina iz gradova ipak dolazi u manastir, posebno nedjeljom i praznicima. Sve više mladih dolazi ovdje na krštenja i vjenčanja. Dolazi dosta i onih koji traže da im se čita molitva za zdravlje i mi im čitamo." Prenoćili smo u manastiru Liplje. Ujutro smo poslije jutarnje molitve nastavili sa razgledanjem crkve. Izuzetno elegantna crkvena građevina sa visokim kubetom, vjerovatno najvišim u Eparhiji banjalučkoj, svjedoči o ekonomskoj moći i slavi njenih ktitora. Pored glavne kapije, u toku su radovi na izgradnji jednog novog, dosta velikog objekta. Iguman nam je rekao da će tu biti smještena biblioteka sa preko dvadeset hiljada knjiga, čitaonica i mali manastirski muzej. Iguman kaže da u manastiru postoji dosta značajnih eksponata iz njegove burne prošlosti koji sada nisu dostupni posjetiocima zbog nedostatka adekvatnog prostora za njihovo izlaganje. Ovaj problem će s izgradnjom muzeja biti riješen, što će ovo drevno svetilište učiniti još zanimljivije vjernicima, koji ovdje svakodnevno dolaze. Napustili smo ovo sveto mjesto uz blagoslov oca Teofana, uz svu blagodat božiju, čije prisustvo se ovdje osjeća u svakom trenutku.

Manastir svetog Nikole, pravoslavna tvrđava na Ozrenu Sadašnja crkva manastira Ozren sagrađena je u šesnaestom vijeku, vjerovatno poslije ustoličenja Makarija (Sokolovića) na pećki tron srpskih patrijarha 1557. godine piše: Miljan Kovač Manastir svetog Nikole, poznatiji kao manastir Ozren, nalazi se na istoimenoj planini oko šest kilometara od Petrova. Do ovog, kako mnogi kažu, simbola srpskog slobodoljublja u ovom kraju, i danas se stiže izlokanim makadamskim putem. Sa vrh ove slavne planine odjekuju pravoslavna zvona još od vremena Nemanjića i srpskog kralja Dragutina, gospodara Usore i Soli. Ova zvona za pet vijekova turskog zuluma nisu dala Srbinu u ovim krajevima da zaboravi ko je. Oduvijek je Ozren bio leglo junaka i epicentar buna protiv svakog zavojevača od turaka do fašista. Nije se taj slobodarski duh pokolebao ni kad je trpio najteža stradanja. Znao je da ko krst na sebe stavi, vojnik je Hristov, a ko za ime gospodnje strada, Gospod će ga proslaviti i uzdići u carstvu svome neprolaznom, vječnom... U manastiru svetog Nikole ugostio nas je otac Danilo, vrlo mlad i nadasve ljubazan bogougodnik. On je već nekoliko godina iguman ovog starog manastira. Mladi iguman i još mlađi iskušenici u drevnom manastiru ne mogu a da ne ostave simboličan utisak opšte duhovne obnove i katarze srpskog naroda, jer nosioc te obnove i jeste upravo mladost. Poslije prijema i kraćeg razgovora uz kafu u manastirskoj trpezariji, krenuli smo u razgledanje manastira. Ovdje je sve u duhu izgradnje. U dvorištu niču novi objekti. Ušli smo na poklonjenje u crkvu posvećenu svetom Nikoli. Stara prostrana crkva oslikana je živopisom koji je veoma oštećen, tako da se na nekim zidovima gotovo u potpunosti izgubio. Sa desne strane ispred oltara, u jednom zastakljenom ćivotu čuva se najznamenitija relikvija manastira Ozren – riječ je o moštima ruke Ognjene Marine. Ove mošti su prema predanju pronađene ovdje na Ozrenu. Druga ruka Ognjene Marine čuva se u manastiru Vatoped na Atosu.

Poslije obilaska crkve sjeli smo na jednu klupu zaklonjeni od sunca gustom odrinom loze mirišljike, koja jedino i uspijeva da se odbrani od zime u ovim planinskim krajevima. Dok se odmaramo u hladovini, ispred nas po zelenom travnatom tepihu šetaju tri pauna. Povremeno se šepureći jedan na drugog, razapinjali su svoje šarene i bijele lepeze od repova. Osvježili smo se hladnom izvorskom vodom sa česme na kojoj je izrađena u mozaiku ikona svetog oca Nikole Čudotvorca. Ne mogu se ni opisati sve ljepote i blagodati ovog manastira i njegove okoline. Ovuda su protutnjali vijekovi, paljevine, razaranja, slave, opadanja i uzdizanja.

Arhitektura Sadašnja crkva manastira Ozren sagrađena je u šesnaestom vijeku, vjerovatno poslije ustoličenja Makarija (Sokolovića) na pećki tron srpskih patrijarha 1557. godine. Iako je osnova manastirske crkve izvedena u duhu osnovne srednjovjekovne crkvene arhitekture, u obliku ručnog krsta podijeljenog na dva dijela, ovdje se ipak, kao posljedice duge turske vladavine, osjeća i uticaj orijentalne arhitekture na domaće majstore. To se na Ozrenu naročito ogleda na prelomljenim lukovima arhivolti i vitičasto zašiljenim vrhovima iznad prozora i niša u unutrašnjosti crkve. Izgradnja, stradanje i uzdizanje Prvi pisani dokument o manastiru Ozren potiče iz 1587. godine, kada je pop Jakov iz plemena Marića patosao manastirsku crkvu. Taj dokument je u stvari natpis iznad ulaznih vrata (u naosu). Narodno predanje kaže da je ovaj manastir zadužbina Nemanjića, i to upravo kralja Dragutina, iz vremena kada je on kao "sremski kralj" od 1284. do 1321. godine bio gospodar Usore i Soli. U prvoj deceniji sedamnaestog vijeka bilježi ozrenski manastir svijetle datume svoje istorije. Preduzimljivi iguman Joakim pozvao je tada popularnog slikara popa Strahinju iz Budimlja da živopiše crkvu oko 1605. ili 1606. godine. Možda najteža vremena manastir preživljava u vrijeme austro-turskih ratova, potkraj šesnaestog i u prvoj polovini osamnaestog vijeka. Zavladala je pustoš u manastiru. U crkvu je samo praznicima dolazilo nešto preživjelog naroda poslije do tada nezapamćenog stradanja. Ratovima se pridružila epidemija kuge, koja je gotovo opustila Ozren. Kuga je pokosila više od mača. Stanovništvo Ozrena se oporavljalo od kuge i ratova, a svoje redove je nadopunjavalo doseljenicima iz Hercegovine i Crne Gore. Tome vremenu predanje pripisuje dolazak dvojice doseljenika iz Hercegovine, Vasilja i Petra, po kome je Petrovo dobilo ime. Manastir je životario. Nije bilo kaluđera. Crkva se održavala samo zahvaljujući seljacima iz okolnih sela. Manastir je 1775. godine ponovo dobio svoje bratstvo. Monaški život manastira Ozren obnovili su trebinjski kaluđeri Joanićije i Josif. Bilo je to u vrijeme kada je turski paša Silvester činio strašni zulum po Bosni. Vrlo je vjerovatno da su ovi kaluđeri sa sobom donijeli jedan stari antinimis koji je poslije zagubljen. U starim spisima se pominje da je ovaj antiminis osveštao hercegovački mitropolit Marko 1631. godine za neku, isto sada nepoznatu, crkvu svetih mučenika u Hercegovini. Karađorđev ustanak u Šumadiji, 1804, nije mogao ostati bez odjeka ni u srpskoj Bosni. Srbi u Bosni nisu imali plemensku ni knežinsku organizaciju, kao što je to bio slučaj u drugim srpskim zemljama, pa su kaluđeri i sveštenici istovremeno bili i narodne vođe. Oni su se odmah našli na udaru turskih zulumćara. Mnogo je kaluđera i sveštenika tada stradalo. Manastir Tavna je spaljen. Ozren je napušten. Priča se da su iz crkvenih zidova nicale zove. U crkvu je ulazila stoka. Uskraćivanje dozvole od turskih vlasti, strah i neimaština bili su razlozi zbog kojih je manastir decenijama tavorio u bijedi i pustoši. Čak ni u ovakvom jadnom stanju ovo svetilište nije bilo pošteđeno zuluma. Kažu da je neki musliman iz sela Orahovica, jašući na konju, pucao iz puške u crkvu, a do kuće su i on i konj oslijepili. Dobivši konačno tursku dozvolu, okolno sveštenstvo je 1842. godine pokrenulo obnovu manastira. Proto Marko Marjanović, koji je i upravljao obnovom, ostavio je o tom poslu zapis na cvjetnom triodu. Poslije dolaska novih, austrougarskih okupatora u Bosnu i Hercegovinu, za crkvu su ipak nastupila bolja vremena. Manastir je godine 1890. uspio regulisati imovinske odnose. Zemaljska vlada mu je iste godine dodijelila 283 hektara šume. Manastir je tada imao svoj mlin, šljivik i nekoliko njiva, tako da je stvorena materijalna baza za njegov dalji napredak. Na mjestu starog i dotrajalog konaka 1912. godine podignute su nove gospodarske zgrade. U manastiru je vladao mir sve do Drugog svjetskog rata i novog stradanja i ovoga manastira i naroda u njegovoj okolini. U Drugom svjetskom ratu ovuda su prolazile i ovdje boravile razne vojske. Na početku rata (1941) u manastiru je bilo sjedište srpskih ustanika, koji su se poslije podijeli na dvije strane. Poslije su se, tokom rata, ovdje smjenjivali četnici i partizani. Prolazile su ovuda i fašističke njemačke i ustaške jedinice, koje su pljačkale i odnosile dragocjenosti srpske srednjovjekovne kulturne i duhovne baštine. Kada je poslije rata u manastir došao arhimandrit Serafim (Ljubojević), zatekao je pustoš. Devedesetčetvorogodišnji čiča Boško koji, kako kaže, već preko četrdeset godina redovno zvoni u

manastiru, svjedok je stradanja ovog manastira u tom periodu, a i po završetku rata, u prvim decenijama nove, socijalističke vlasti. Pričao nam je o golgoti blaženopočivšeg vladike Nektarija (Krulja), koga su komunisti protjerali s Ozrena. Kaže da su ga nemilosrdno tukli vukući ga oko crkve. Vladika se nikada nije oporavio od posljedica maltretiranja. Poslije nekoliko godina umro je u Beogradu. Sjeća se čika Boško i da je odmah ujutru vijest o progonu vladike Nektarija prenio "Glas Amerike". U neposrednoj blizini manastira nalazi se veliko vikend naselje i jedan hotel. Ovi objekti su pravljeni u vrijeme bivše Jugoslavije za potrebe radnika fabrike azbesta iz Petrova. U manastiru kažu da je hotel sagrađen na manastirskoj zemlji, koju su tadašnje vlasti nacionalizovale. Manastiru Ozren oduzeto je više od pola imanja, a kažu da je same šume u njegovom vlasništvu bilo preko tri stotine hektara. Mitropolija zvorničko-tuzlanska pokrenula je postupak za povrat oduzetog imanja. Očekuje se da će i ovaj problem biti ubrzo riješen. Prenoćili smo u manastiru. Ujutro smo prisustvovali bogosluženju. Narod iz okolnih sela došao je u crkvu. Čika Boško zvoni. Poslije jutarnjeg bogosluženja iskoristili smo vrijeme pred polazak i još malo uživali u prirodnim, a i u duhovnim ljepotama drevnog manastira. Dvorište manastira Ozren neobično je uzdignuto u odnosu na okolinu i podsjeća na neki zaravnjeni nasip. Predanje kaže da je zemlja nasipana prilikom zidanja crkve, pošto tada nisu postojale dizalice kojima bi se moglo podići teško kamenje. Navodno su zidari kada bi ozidali jedan red, taj red zatrpavali zemljom, pa zidali drugi, i sve tako do zvonika. Kada je završeno zidanje, gotova građevina je otkopana, a zemlja je tako razgrnuta okolo i poravnata. Mada je ova priča o gradnji ipak samo narodno predanje o zidovima crkve, čak i na visokim mjestima na zvoniku ističu se zaista glomazni kameni blokovi. Odmah pored crkve, sa južne strane nalazi se jedan stari kameni kružni antimis. On služi za bogosluženje u vrijeme kada se u manastiru okupi mnogo naroda, pa pošto svi ne mogu stati u crkvu, onda se bogosluženje vrši napolju. Uz blagoslov i dopuštenje oca Danila napustili smo manastir svetog oca Nikole Čudotvorca i zaštitnika mornara i putnika, i krivudavim putem niz zelene planinske doline stigli smo u Petrovo, pokriveno sjenkom ove divne srpske planine.

Krupa na Vrbasu, čuvar pravoslavlja nadomak Banjaluke "Ove godine za časni post cela osnovna škola u Krupi je postila i svi đaci su ovde kolektivno došli na pričešće. Mnogi njihovi dedovi govorili su da je 'vera sahranjena'. Oni su odavno sahranjeni, a njihovi unuci obnavljaju crkve" piše: Miljan Kovač

Drevni manastir Krupa nalazi se na oko dvadeset pet kilometara južno od Banjaluke na putu za Jajce u nadahnjujuće lijepom prirodnom ambijentu Krupe na Vrbasu. Ovaj najstariji manastir Eparhije banjalučke, još od trinaestog vijeka predstavljao je duhovni centar zapadnih srpskih krajeva, a danas, poslije vijekova pustoši, opet vaskrsava i polako izrasta u epicentar duhovne obnove ateizmom decenijama razaranog bića srpskog naroda u Banjaluci i Krajini. Prastara crkva svetog Ilije, srasla sa svojom prirodnom okolinom na jednom uzvišenju iznad Krupe u nerazdvojivi spoj prirodnog i duhovnog ne može a da čovjeka ne povuče ka povratku onoj vrijednosti od koje pod pritskom ovozemaljskog materijalizma neprestano bježi srljajući u bespovratni ambis izopačenosti. Otac Sava, jedini monah u manastiru Krupa, dočekao nas je više nego sredačno ispred crkvene kuće, koja se nalazi u samom naselju, malo udaljena od manastira. Konaci još nisu obnovljeni, pa otac ovdje boravi. Blagoslovio nas je izrazivši zadovoljstvo što želimo pisati o manastiru, uz nadu da će se i tako skrenuti pažnja na dugo zaboravljane i zapostavljane duhovne, kulturne i prirodne kvalitete našeg naroda, njegove crkve i otadžbine.

Crkva

Otac Sava nas je poveo u obilazak manastirske crkve svetog Ilije. Crkva je od kuće u kojoj on boravi udaljena oko jedan kilometar. Ovo je najveća manastirska crkva koju smo do sada vidjeli. Sagrađena je kao jednobrodna kamena bazilika sa visokim zvonikom. Zidovi su dosta oronuli. Crkva je pokrivena novim bakarnim krovom. Nekada je bila još veća. Vidi se to po ostacim starih temelja na istočnoj strani iza oltara. Na južnoj strani pored crkve nalazi se jedan stari stećak, okrenut u pravcu sjever - jug. Na stećku su uklesani krst i polumjesec u krugu. Otac kaže da to ukazuje da je stećak iz vremena bogumila, sekte koja se bila dosta raširila u ovim krajevima pred dolazak Turaka. Okolo je sve obraslo gustom šumom. Tu je i česma sa hladnom izvorskom vodom. Prošlost

Vrlo malo se zna o prošlosti ovog manastira. U teškim vremenima koja su uslijedila s turskom najezdom manastir je, kao i mnogi drugi stradao, a sa njim i stari spisi koji bi danas mogli poslužiti kao istorijski izvori. Ipak, postoje dokazi da je sagrađen u trinaestom vijeku. Ne može se odbaciti ni narodno predanje koje kaže da su ga gradili Nemanjići. Veličina manastira nam govori o bogatstvu njegovih ktitora, a istorijski dokazi jasno ukazuju da se Namanjića država prostirala neko vrijeme i na ova područja. Različito zidani slojevi koji se sada jasno vide na oronulim crkvenim zidovima ukazuju na davnu obnovu manastira. Zbog teških turskih zuluma manastir je opustio. Monasi su otišli odavde i osnovali manastir na tada austrijskoj teritoriji (u današnjoj Hrvatskoj) i dali mu ime Krupa po ovome manastiru. Crkva je dugo služila kao parohijska crkva, a zbog teških materijalnih uslova obnova nije bila moguća. Vrijeme je činilo svoje. Prva veća obnova bila je tek 1889. godine za vrijeme mitropolita Save. Tada je mitropolit skratio crkvu u odnosu na nešto dužu osnovu koja je postojala. Crkva je potpuno izgorjela 27. septembra 1941. godine. Izgorjelo je sve što je moglo gorjeti. U plamenu je nestao bogat ikonosas i polijelej, koji su bili ponos ovog manastira. Nastala je nova pustoš. Poslije Drugog svjetskog rata manastir, odnosno njegove ogorjele zidine preživjele su skrnavljenja kojima nisu bila ravna ni ona pod turskom vladavinom. Zavedeni novom ateističkom ideologijom, pojedini mještani su među crkvene zidine zatvarali ovce. Djeca su u crkvi igrala fudbal. Svjedoci kažu da je to bilo vrijeme kada su se ljudi takmičili ko će više oskrnaviti svetinju i pogaziti svoju vjeru. Prema kazivanju oca Save, tako je bilo sve do 1961. godine, kada je stavljena krovna konstrukcija i crkva prekrivena crijepom. Crkva je ubrzo opet nastradala u zemljotresu koji je 1961. godine Banjaluci i okolini nanio rane od kojih se još liječi. Tada je crkveni zvonik oštećen do stepena neupotrebljivosti. Obnova

Kraj osamdesetih godina prošlog vijeka bio je predodređen za početak novog rađanja i uzdizanja ove svetinje. Bilo je to vrijeme kada su se Srbi poslije poluvjekovnog lutanja po ateističkom bespuću počeli vraćati tamo odakle sve ishodi i gdje se sve vraća. Odlukom preosvećenog vladike Jefrema, episkopa banjalučkog, godine 1989. Krupi je vraćen status manastira. Počela je obnova

crkve, sagrađen je novi zvonik. Iste godine iz manastira Liplje kod Teslića došao je ovdje otac Sava, čime je u manastiru opet počeo i monaški život. Dok razgledamo crkvu u sjenci gustih krošanja viševijekovnog drveća, otac Sava nam priča o duhovnoj obnovi našeg naroda, čiji su nosioci danas djeca i omladina, pa kaže: "Uvođenjem veronauke u škole menja se i stav ljudi prema crkvi uopšte, a i ovde lokalnog stanovništva prema našem manastiru. Ona stara generacija iz doba komesara, iz doba Nikoletine Bursaća, pomalo izumire i nestaje. Dolaze nove snage, koje više ne veruju nikakvim komesarima koji im govore da nema Boga. Danas je u crkvi sve više dece i omladine, koja redovno posti i pričešćuje se. Ove godine za časni post cela osnovna škola u Krupi je postila i svi đaci su ovde kolektivno došli na pričešće. Mnogi njhovi dedovi govorili su da je 'vera sahranjena'. Oni su odavno sahranjeni, a njihovi unuci obnavljaju crkve." Unutrašnjost crkve svetog proroka Ilije u fazi je obnove. Još uvijek nema ikonostasa. Pod je betoniran, pa bi uskoro, prema kazivanju oca Save, trebalo da bude i popločan. Desno odmah pored vrata na jednom velikom stolu složene su gomile odjeće. Na stubu pored stola na uokvirenom natpisu piše: "Želja za luksuzom stvara lažnu sliku o čovekovim potrebama." To je odjeća za siromašne ljude, koja se ovdje sakuplja na inicijativu oca Save. Među mnoštvom ikona uz južni zid bliže oltaru našu pažnju posebno je privukla jedna dosta neobična ikona, koja govori o grijehu abortusa. Na lijevoj polovici te ikone prikazan je Gospod Isus Hristos, koji blagosilja porodicu i majku koja sama uzdiže svoju djecu. Na desnoj polovici naslikan je novi Irod - Abortus. On umjesto kose na glavi nosi splet zmija i priziva žene na grijeh; iza njegovih leđa je doktor iz čijeg džepa viri gomila novca. Otac Sava pokazuje na plakat studenata Medicinskog fakulteta iz Banjaluke, na kojem piše: "Uzimanje droge - oduzimanje života." Taj plakat se njemu svidio pa ga je donio u manastir. Otac strahuje za našu mladost, koja je izložena novim pošastima narkomanije i djelovanjima mnoštva sekti: "Svi ti masovni proroci, sva ta zla došla su sa zapada. Imam utisak da Zapad plaća svoje misionare da dolaze na područja pravoslavnih crkava da prave nered i da vrbuju ljude u razne sekte. Krajnji cilj im je da narod odvoje od njegove crkve. Imam takav utisak jer sva masovna zla nisu nam došla ni sa severa, ni sa juga, ni sa istoka, nego iz zemalja zalazećeg sunca." Otac Sava nam je rekao i da je planirano da se uz izgradnju konaka sagradi i jedan objekat u kojem bi se mogao organizovati prihvat i liječenje mladih ljudi koji su potpali pod opasno dejstvo narkotika. Mnogo toga se planira u vezi sa obnovom manastira. Obnova, zbog nedostatka sredstava ipak sporo teče. Otac Sava duhovnički smireno kaže da će se sve uraditi polako, međutim jedan mještanin koji živi u blizini crkve oštro kritikuje gradske vlasti iz Banjaluke, koje se ponašaju kao da i ne znaju za ovaj manastir, nadomak grada kojem bi trebalo da predstavlja centar duhovnosti. Od crkve smo krenuli pješice kanjonom Krupe pored umjetničke kolonije "Krupa na Vrbasu". Stare vodenice na Krupi postaju prava atrakcija za sve više mladih koji ovdje dolaze iz Banjaluke da bi se osvježili u još uvijek nezagađenoj rijeci sa mnoštvom malih vodopada i brzaka. Prirodne ljepote Krupe zaista fasciniraju. Ovdje je priroda gotovo netaknuta. Gore na brdu drevni manastir, a okolo samo priroda... Neraskidiv je to spoj duhovnog i prirodnog. U prirodi čovjek nikada nije sam. "Prelijepa je naša zemlja. Kada bismo je dobro upoznali, mi bismo je još više voljeli, a i stranci bi se u nju zaljubili i postali bi joj odani prijatelji. Zato se mnogi plaše da upoznaju srpsku zemlju i srpsku dušu; onda nam ništa ne bi mogli... Ne mogu nam ništa ni sada", kaže čika Milan prodavač iz Krupe na Vrbasu. Otac Sava

Ovdje u Krupi na Vrbasu svi mnogo cijene oca Savu, za koga kažu da je dosta neobičan kaluđer. Međutim, on na to odgovara: "Pa svaki čovek je čudan i neobičan na svoj način". Ovaj veliki duhovnik, rođeni Beograđanin, svoj monaški život započeo je u manastiru Gomionca. Prije dolaska u Krupu na Vrbasu boravio je u manastiru Liplje. Kaže da je zahvalan Gospodu što je njegovom promišlju došao u ovo prelijepo mjesto. Ovaj uvijek nasmijani bogougodnik nadaren je i specifičnom monaškom duhovitošću. U osnovnoj školi u Krupi na Vrbasu predaje vjeronauku. Ponekad na odmoru s djecom igra klikere. Priča kako su ga njegove kolege, nastavnici u školi, zbunjeno gledale kada im je jednom u zbornici rekao da mora brzo napolje jer ga djeca čekaju da se igraju. Umjesto vizitkarte otac Sava nam daje plastificiranu karticu na kojoj je sa jedne strane slika

manastira a na drugoj piše: "Pošteni ljudi su sposobni za prijateljstvo, a nepošteni samo za ortakluk. Čovek mrzi onoga ko zna njegov greh." To su citati svetog vladike Nikolaja Žičkog, čija djela otac Sava neprekidno čita čim za to ima slobodnog vremena. Opijeni prirodnim i duhovnim ljepotama, uz blagoslov oca Save napustili smo ovo predivno mjesto i uputili se ka Banjaluci, prećutno planirajući ponovnu posjetu ovom blagodatnom svetilištu.

Klisina, novo uzdizanje drevnog manastira Duhovni mir i božja blagodat, čije se prisustvo u manastiru jako osjeća, navode čovjeka da život posmatra u jednoj širokoj dimenziji vječnosti iz koje svi naši ovozemaljski problemi poprimaju sasvim drugačiji značaj piše: Miljan Kovač

Manastir Klisina u selu Ništavci, petnaestak kilometara od Prijedora, u opštini Srpski Sanski Most, jedini je manastir Eparhije bihaćko-petrovačke na teritoriji Republike Srpske. Mada je postojao još u petnaestom vijeku, u ovom manastiru je poslije više vijekova pustoši monaški život obnovljen tek prije dvije godine. Smješten na jednom uzvišenju pokraj puta kojim se iz Prijedora stiže u Sanski Most, ovaj manastir danas predstavlja duhovno središte vjernog srpskog naroda na sjeverozapadu Srpske. U pretoplo nedjeljno jutro stigli smo u manastir. Prelijep je prirodni ambijent ovog kraja, kroz koji protiče rijeka Sana. Nedjeljna liturgija u manastirskoj crkvi koja je posvećena svetoj Ognjenoj Marini već je uveliko počela. Služe vladika Hrizostom, episkop bihaćko-petrovački, koji i boravi u ovom manastiru sa još dva mlada monaha. Crkva je puna vjernika. Svi poju. Prisustvovali smo liturgiji. Poslije liturgije srdačno nas je primio vladika Hrizostom, episkop bihaćko-petrovački. Uz riječi dobrodošlice i blagoslova preosvećeni episkop izrazio je zadovoljstvo što smo namjerili da posjetimo manastire ove eparhije. Kratko smo uz osvježenje razgovarali sa vladikom. Svakoga časa neko od vjernika dolazi da se pozdravi sa episkopom i zatraži njegov blagoslov. Ljudi su došli u manastir iz Prijedora, Banjaluke, Srpskog Sanskog Mosta. Dosta je onih koji su izbjegli iz raznih mjesta koja su pod ingerencijom Eparhije bihaćko-petrovačke. Ova eparhija je poslije posljednjih ratnih zbivanja uglavnom teritorijalno ostala u sastavu Federacije Bosne i Hercegovine, a jedan njen dio je u sastavu Hrvatske. Međutim, kako čujemo od ovih ljudi, manastiri širom eparhije polako se obnavljaju. U manastiru Klisina, pored episkopa Hrizostoma, borave još dva monaha - Vasilije i Venijamin. Otac Vasilije se zaista potrudio da nas upozna kako sa prošlosti tako i sa današnjim podvižničkim životom bratstva ovog svetog manastira. Vasilije je vrlo mlad monah. Rođen je prije dvadeset i četiri godine u okolini Mrkonjić Grada. Ovdje je došao u prvim danima ponovne obnove monaškog života. Mlad, ali zaista vrlo prosvijećen duhovnik. Kako sam kaže, za monaški život se opredijelio odmah poslije odsluženja vojnog roka mada ranije nije imao nikakvog kontakta ni sa manastirima ni sa monaštvom. Tu ljubav prema Gospodu, prema vlastitom kazivanju, osjetio je još dok je u crkvi, u svom rodnom kraju, slušao svešteničke propovijedi. Poslije je čitao Sveto pismo i divio se djelima svetih otaca. Ljubav se u njemu, kako kaže, sve više i više rasplamsavala, da bi svoje visoke dimenzije dobila u monaškom podvižništvu ovog manastira. I zaista, velika se blagodat osjeća dok razgovaramo sa ovim skromnim bogougodnikom, koji ne želi da se fotografiše. Razgovarali smo najprije u jednom prostranom salonu manastirskog konaka. Salon je lijepo namješten, a na zidovima ikone i slike jednog umjetnika iz Beograda. Na tim slikama su najčešće predstavljeni pravoslavni manastiri u predivnim pejzažima. Otac nam priča o vijekovima pustoši koje je preživio manastir Klisina i o njegovoj ponovnoj obnovi.

Uzdizanje iz pepela

Vrlo je štura pisana istorija ovog manastira. Zna se prema nekom zapisu da je ovdje manastir prvi put osnovan u petnaestom vijeku. Ne zna se, međutim, ko ga je osnovao, kao što se ne zna tačno ni kada je opustio. Može se samo zaključiti da ovdje monaški život nije trajao dugo nakon osnivanja manastira. U narednim vremenima samo se prepričavalo da je tu bio manastir i da su ga Turci spalili, a kaluđere protjerali. Crkva je poslije obnavljana, toliko da se u njoj moglo vrštiti bogosluženje nedjeljom i praznicima. Služila je kao parohijska crkva sve do 1945. godine, kad su je ustaše zapalile. Tada su mještani sela Ništavci zvono potopili u rijeku Sanu da bi ga sačuvali za bolja vremena. Odmah poslije rata na ruševinama crkve podignuta su četiri stuba i na njih je okačeno zvono, pa se tu za velike praznike vršilo bogosluženje. Ljudi su se okupljali za Sretenje, Duhove i Ognjenu Marinu (30. juli). Početkom devedesetih godina prošlog vijeka otac Petar Milovac, protojerej i paroh oštrolučki, pokrenuo je inicijativu za ponovnu izgradnju crkve. Tada je bilo zamišljeno da se napravi jedna mala, skromna crkvica koja bi zadovoljila potrebe parohije. Godine 1991. na tron Eparhije bihaćko-petrovačke došao je preosvećeni vladika Hrizostom. Njegovim zalaganjem realizuje se ideja izgradnje crkve, ali znatno veće od zamišljene. Crkva je sagrađena i osveštana 1993. godine, kada je na ovim prostorima već uveliko bjesnio novi krvavi rat. Vladika Hrizostom je na propovijedi često slušao priče mještana da je ovdje bio manastir i da bi ga trebalo obnoviti. On je poslije našao i istorijski, pisani podatak koji je potvrđivao tu činjenicu. Odlukom episkopa, a na zadovoljstvo sveg pravoslavnog naroda ovog kraja, 1994. godine počela je izgradnja konaka i obnova manastira. Nažalost, linija ratnih dejstava sve više se približavala Klisini, pa su radovi na samom početku odmah i zaustavljeni. Najveći dio eparhije potpao je pod vlast Federacije Bosne i Hercegovine, a jedan dio i pod hrvatsku vlast, pa je vladika bio prinuđen da napusti ovo područje i privremeno se skloni. Po okončanju ratnih dejstava opet se krenulo u obnovu manastira. Radovi su nastavljeni 1996. godine, ali su zbog nedostatka novčanih sredstava konaci bili upotrebljivi tek u jesen 2000. godine. Tada je u manastir došao otac Vasilije i monaški život je obnovljen. Manastir je poslije vijekova pustoši vaskrsnuo iz pepela, a sa njim je počela i obnova svakim zlom razarane duše ovog naroda.

U porti

Poslije razgovora u konaku prošetali smo manastirskom portom. Ljudi sjede u hladovini gustih krošanja drveća. U manastir je sa roditeljima došlo dosta djece. Danas je ovdje zakazano više

krštenja. Djeca jure oko crkve. Majke smiruju svoje bebe, koje plaču vjerovatno uplašene mnoštvom nepoznatih lica; čekaju svoj red za krštenje. Ova djeca danas postaju članovi velike hrišćanske zajednice. Duhovni mir i božja blagodat, čije se prisustvo u manastiru jako osjeća, navode čovjeka da život posmatra u jednoj širokoj dimenziji vječnosti iz koje svi naši ovozemaljski problemi poprimaju sasvim drugačiji značaj. Iz perspektive beskrajnosti sva materijalistička prolaznost osjeća se u minijaturnim dimenzijama prolaznosti. To su činjenice koje se vide kako na licima tako i u riječima ovih mladih monaha, koji ništa više ne mjere nijednom materijalističkom mjerom. Životna mjerila ovih ljudi, koji dostižu visoku prosvijećenost i žive u najdubljem duhovničkom miru, jesu vječna ljubav, nada, vjera i mudrost. Dosta omladine je došlo u manastir. Mladi se vraćaju svojoj crkvi. Jelena Protić je došla u manastir sa svojim prijateljima. Oni su studenti Filozofskog fakulteta u Banjaluci. "Mladima je dosta lutanja za lažnim idolima, traženja sebe i smisla života u bespuću kojim su ovaj svijet poveli lažni proroci", kaže Jelena. Izgradnja

Obilazimo crkvu posvećenu svetoj Ognjenoj Marini. Mošti lijeve ruke ove svetiteljice čuvaju se u manastiru svetog Nikole na Ozrenu, a desna ruka se nalazi u manastiru Vatoped na Svetoj gori. Mada dosta skromna jednobrodna bazilika, ovo je veoma lijepa crkva u čijoj se arhitekturi osjeća uticaj više stilova. Fasada crkve je obojena žutom bojom sa naznačenim lukovima u vizantijskom stilu, koji su okrečeni u bijelo. Zvonik je dosta visok i raskošno je izveden, slično zvonicima ruskih crkava. U crkvi nema živopisa, ali taj nedostatak nadopunjuje vrlo bogat ikonostas i polijelej. U manastiru Klisina sve vrvi od radova. Uskoro će visoke zidine uokviriti crkvu i konak, pa će tako, bar što se tiče građevinskih zahtjeva, manastir biti upotpunjen. Konak je zaista veleljepan. Ispred konaka zasađeno je raznoliko cvijeće i drveće. Oko lijepo popločane staze kojom je konak povezan sa crkvom postavljena je rasvjeta. Mada su radovi u toku, dvorište je besprijekorno sređeno. Ovih dana ovdje su svi u iščekivanju posjete Njegove svetosti patrijarha srpskog Pavla, koja je prije petnaest dana odgođena zbog lošeg zdravstvenog stanja poglavara Srpske crkve. Ručak i blagoslov

Otac Venijamin nas je uskoro pozvao na ručak, u trpezariju, pa smo prekinuli razgledanje manastira. Obavezna molitva prije ručka. Ručali smo sa episkopom i monasima u prijatnom ambijentu lijepo sređene trpezarije. Vladika nas je pozvao da prvog avgusta dođemo na Šator-planinu, gdje će uoči Ilindana biti služen pomen svim Srbima nastradalim na ovoj planini u ustaškom pokolju 1943. godine, te u posljednjem otadžbinskom ratu. Ne može se sakriti tuga na licima kada se govori o našim stradanjima. Tuga, ali i neki čudni ponos… Zaćutali smo na trenutak. Ručak je spremio otac Venijamin. Monasi obavljaju uobičajene poslušničke dužnosti. Oni između svakodnevnih, jutarnjih i večernjih bogosluženja stalno nešto rade. Imaju vrlo malo slobodnog vremena, koje , kako kaže otac Vasilije, iskoriste obično za čitanje. Ubrzo poslije ručka uz blagoslov i dopuštenje preosvećenog episkopa napustili smo ovo vaskrslo srpsko svetilište. Upućujući nam blagoslov vladika nas je pozvao u posjetu svim manastirima Eparhije bihaćkopetrovačke.

Visoki Dečani - čuvar duhovnosti na kosmetskom stratištu Poslije ponovnog vaskrsnuća srpske države u prvoj polovini devetnaestog vijeka, njeni vladari, svjesni istorijskog i duhovnog značaja dečanske lavre, ovoj drevnoj zadužbini redovno su slali novčanu pomoć i druge priloge priredio: Miljan Kovač

U Metohiji, zapadnom dijelu južne srpske pokrajine, nalazi se manastir Visoki Dečani, zadužbina svetog kralja Stefana Dečanskog. To je jedan od mnogobrojnih pravoslavnih dragulja kojima je ukrašena kolijevka srpske države i kulture. Manastir je sagrađen između 1327. i 1335. godine, a posvećen je Vaznesenju Gospoda Isusa Hrista (Spasovdan). Smješteni u živopisnoj dolini rijeke Bistrice, među visovima Prokletija i gustim šumama kestena i bora, Visoki Dečani poznati su kao najveći i najbolje očuvani srednjovjekovni srpski manastir na Kosmetu. U svojoj burnoj istoriji bio je tu veliki duhovni centar, u kome je razvijana crkvena umjetnost, misionarski i prevodilački rad i druge duhovne aktivnosti. Iako su manastirske zgrade postradale u vrijeme turske okupacije, crkva je u potpunosti sačuvana (sa freskama iz četrnaestog vijeka). I danas u vrijeme teških patnji kroz koje prolaze zajedno sa svim što je na Kosmetu ostalo srpsko, Visoki Dečani opstaju, svjedočeći o slavnoj prošlosti i dajući nadu za svijetlu i pravednu budućnost.

Izgradnja

Kada je izabrao pogodno mjesto za svoju zadužbinu, Stefan Dečanski je najprije dao da se sagradi manastirski grad (tvrđava) sa jakim kulama, a potom su sagrađene monaške ćelije i ostale potrebne zgrade. Pored manastira je Stefan Uroš podigao i bolnicu, koja je djelovala u srednjem vijeku. Hram je građen osam godina, od 1327-1335. godine, a izgradnjom je rukovodio protomajstor Vita iz Kotora, "kraljeva grada", kako je ostalo zabilježeno na jednom od portala crkve. Kotor je još od Nemanjina vremena bio jedan od važnijih gradova Srpske kraljevine. Ostale građevine sagradio je

majstor Đorđe sa svojom braćom Dobroslavom i Nikolom. Freske su završene 1350. godine. Imena freskopisaca nisu sačuvana. Jedino je ostalo ime nekog "grešnog Srđa", koji se potpisao nad jednim stubom u crkvi. Po stilu u kome je urađen živopis da se zaključiti da je car Dušan, koji je završio zadužbinu svog oca, nakon njegove smrti unajmio slikare iz primorja, sljedbenike grčke slikarske škole. Nakon smrti glavnog ktitora - svetog Stefana Dečanskog, njegov sin car Dušan prenio je očeve mošti u manastir. U hramu se takođe nalaze i drugi grobovi vlastele, među kojima je i grobnica Đorđa Ostrouše Pećpala, za koga se vjeruje da je bio darodavac fresaka u priprati. Istorija manastira prepuna je raznih dramatičnih događaja i obrta. Stradanja i uzdizanja

Nakon Kosovske bitke 1389. godine, manastir Dečani, kao i cijelo ovo područje, našao se izložen napadima turskih zavojevača. Krajem sedamnaestog vijeka manastir je zadesio požar. Slično je bilo i sredinom osamnaestog vijeka. Kada je Danilo Paštrović Kažanegra preuzeo upravu nad manastirom 1764. godine, on ga je zatekao gotovo u ruševinama. Jedino je crkva ostala netaknuta. Manastir nije imao ni kulu ni trapezu i u njemu je živio samo jedan monah. Danilo je na sebe uzeo obavezu da obnovi manastirski kompleks. Pod njegovim rukovodstvom napravljen je i ikonostas, koji je do danas u crkvi. Zahvaljujući njegovom zalaganju manastirski život je obnovljen. Zbog svega što je učinio na obnovi manastira, arhimandrit Danilo je ostao zapamćen kao drugi dečanski ktitor. Poslije ponovnog vaskrsnuća srpske države u prvoj polovini devetnaestog vijeka, njeni vladari, svjesni istorijskog i duhovnog značaja dečanske lavre, ovoj drevnoj zadužbini redovno su slali novčanu pomoć i druge priloge. Knez Miloš Obrenović je 1836. godine pomogao da se napravi velika trpezarija, koja je i do danas u upotrebi. Darujući olovo 1857. godine, knez Aleksandar Karađorđević omogućio je da se pokrije krov crkve. Budući da je srpski kralj sveti Stefan Dečanski sagradio zadužbinu za sebe i svoje potomke, srpski vladari novijeg vremena osjećali su posebnu obavezu prema ovoj zadužbini. Do današnjeg dana dečanska crkva ostala je značajna ne samo zbog svog veličanstvenog izgleda već i visokog kvaliteta materijala koji je upotrijebljen za njenu gradnju. Ktitor

Stefan Uroš III, zvani Dečanski, rodio se 1285. godine kao sin kralja Milutina i kraljice Ane, bugarske princeze. Još kao dijete Stefan Uroš proveo je neko vrijeme u zatočeništvu tatarskog hana Nogaja. Od 1309. do 1314. godine upravljao je Zetom (današnja Crna Gora). Sa svojom prvom suprugom Teodorom, takođe bugarskom princezom, dobio je dva sina Dušana i Dušmana. Godine 1314. došao je u sukob sa svojim ocem, pa je nepravedno oklevetan oslijepljen i protjeran u Carigrad. Nakon šest godina, na insistiranje vizantijskog cara, kralj Milutin pozvao je svoga sina Stefana Uroša u Srbiju, i, izmirivši se sa njim, vratio ga u pređašnje dostojanstvo. Sveti Stefan je svima otkrio čudo svog iscjeljenja koje mu je darovao sveti Nikola još dok je bio u Carigradu. Nakon očeve smrti Stefan Uroš postao je kralj Srbije, a u toku svoje desetogodišnje vladavine predvodio je srpsku vojsku u nekoliko ratova za odbranu otadžbine. Najznačajniji je bio rat sa Bugarima, u kome je na Velbuždu, današnjem Đustendilu, 1330 godine porazio bugarskog cara Mihaila Šišmana. U ovoj bici posebno se istakao mladi princ Dušan i njegovi vitezovi. Međutim, nakon pobjede nad Bugarima, nezadovoljna vlastela podsticala je sukob mladog princa sa ocem, nakon čega je stari kralj bio uhapšen i zatočen u utvrđenom gradu Zvečanu kod Kosovske Mitrovice, gdje je mučenički postradao od zavjerenika. Nakon niza čudesa koja je Bog projavio nad grobom pravednika i kralja mučenika, monasi su otvorili grob i pred njima su se ukazale cijele i netruležne svete mošti. Od tada Srpska crkva slavi svetog kralja Stefana Dečanskog (11/24. novembra), kao jednog od najvećih srpskih svetitelja. Opštežišće

Danas u Visokim Dečanima živi veliko bratstvo od trideset mladih monaha, koji su došli iz svih srpskih krajeva. Dečanski monasi bave se raznolikim aktivnostima iako žive u potpunom okruženju. Duborez, ikonografija, izdavaštvo, misionarski i humanitarni rad uz redovna bogosluženja koja se vrše po drevnom svetogorskom tipiku, redovne su aktivnosti mladih srpskih monaha. Ovaj manastrir je opštežšiće u kome monasi žive predanjskim životom drevnih kinovijskih

pravoslavnih manastira, dijeleći sve zajedno. Zajednička su sva bogosluženja, trpeza, poslušanja.... Monasi nemaju svoju privatnu imovinu i na korišćenje dobijaju samo svoju monašku ćeliju, u kojoj vrše svakodnevno molitveno monaško pravilo po pravilniku i ustavu manastira. Poslije rata i teškog terora koji je srpski narod na Kosovu i Metohiji preživio, bratstvo manastira Visoki Dečani danas opstaje u ovoj sasvim izolovanoj srpskoj enklavi okruženoj i dalje neprijateljski raspoloženim militantnim Albancima. Manastir uspijeva da se održi i zahvaljujući vojnoj zaštiti italijanskih snaga KFOR-a, pod čijom pratnjom ovdje povremeno dolaze Srbi hodočasnici iz drugih dijelova Kosova i Metohije, kao i iz unutrašnjosti Srbije, da bi se poklonili časnim relikvijama drevnog svetilišta. Najpoznatije od tih relikvija jesu mošti svetog kralja Stefana Dečanskog, čije je cijelo, netruležno tijelo sačuvano u ćivotu ispred glavnog ikonostasa. U manastirskoj crkvi takođe se čuva netruležna ruka svetog mučenika Nikite Gota iz četvrtog vijeka. Iz četvrtog vijeka je i vilica svetog Grigorija Niskog, poznatog teologa i episkopa. Sa svom svojom duhovnom i kulturnom vrijednošću, a s obzirom na mjesto i prilike u kojima se našao, manastir Visoki Dečani jedan je od mnogobrojnih branika ne samo srpske već i sve hrišćanske civilizacije.

Srpsko duhovno središte na Jadranu Kako predanje svjedoči, prevlački kaluđeri su otrovani, a život u manastiru se ugasio. Sedamdeset prevlačkih monaha mučenički su postradali svjedočeći pravoslavlje i tako se uvrstili u kalendar svetitelja srpskog primorja priredio: Miljan Kovač

Manastir svetog arhangela Mihaila nalazi se na ostrvcetu Prevlaka u Boki Kotorskoj. To je ostrvce u jedinstvenom nizu ostrva u Tivatskom zalivu Boke Kotorske. Ovo ostrvo se poslije pet metara širokog i plitkog moreuza nadovezuje na poluostrvo Brda. Stotinjak metara dalje je školj Stradioti, a još toliko je udaljeno Bogorodičino ostrvo. Na ovaj dio zaliva prostirala se metohija manastira svetog arhangela Mihaila. Ove oblasti podno Lovćena, okupljene oko manastira, prastaro su srpsko uporište. Istočna strana Boke (od rta Oštra do Perasta) bila je dio Travunije, odnosno Hercegovine, a grad Kotor sa Bokom i Grbljem, u srednjem vijeku poznat kao "kraljevski grad", bio je posebna oblast sa dvorcima srpskih vladara. Miholjska Prevlaka kod Tivta, jedno od najljepših mjesta na Crnogorskom primorju, na karti se krije pod novokomponovanim imenom "Ostrvo cvijeća". To je tridesetak godina bilo odmaralište bivše JNA. U njemu već godinama više nema turizma, jer tu su svoj dom našli prognanici iz Slovenije i Hrvatske. Miholjska Prevlaka je imenovana po manastiru svetog arhangela Mihaila, danas u ruševinama, koji je sveti Sava Nemanjić 1219. ustanovio kao sjedište Zetske episkopije.

Vremena slave i stradanja

Kakav je bio prvobitni izgled manastira, još uvijek nije ustanovljeno. Neki do danas sačuvani ukrasi mogu pripadati hramu tog vremena. Primjerci od bijelog mermera obilježeni su grčkim slovima. Međutim, ova stara svetinja obnavljana je više puta, pa kameni ukrasi, prema mišljenju arheologa, mogu poticati i iz nekog od susjednih hramova koji su ranije zapustjeli. Prvu veliku obnovu, koliko

je poznato, manastir je doživio u prvoj trećini devetog vijeka. To je bilo vrijeme kad su u Boki izgrađene mnoge crkve. Velika izgradnja crkava uslijedila je poslije franačkih osvajanja vizantijskih oblasti u Dalmaciji i Istri, koje su već odavno bili naselili Srbi. Na te teritorije Franci su naselili Guduščane, Hrvate i Licike. To je prinudilo Vizantiju da učvrsti svoj položaj u Boki i da se tako suprotstavi širenju Franačke crkve. Manastir svetog arhangela ponovo je stradao sredinom devetog vijeka, u napadu Saracena (Arapa) iz Barija, koji su opustošili Boku. U vizantijskoj ofanzivi Arapi su odbijeni, a oslobođen je i Bari. U borbi za Bari učestvovala je i srpska flota. Zbog teških posljedica arapskog napada nije bilo uslova da se manastir obnovi, kao ni druga mjesta u Boki. Ne zna se tačno kad je manastir ponovo obnovljen, ali se to vrijeme može lako utvrditi na osnovu činjenice da je ovdje sveti Sava početkom trinaestog vijeka osnovao jednu od prvih episkopija tada samostalne Srpske crkve. Sveti Sava je, pošto je postavljen za arhiepiskopa u Nikeji 1219, uspostavio Arhiepiskopiju u Žiči sa još deset episkopija. Među njima je, prva po časti, bila Zetska episkopija, sa sjedištem u manastiru svetog arhangela Mihaila. Prije toga su sveti Sava i Simeon Nemanja obnovili Hilandar na ruševinama manastira iz devetog vijeka, koji su takođe srušili Arapi. On se na osoben način prožimao sa manastirom na Prevlaci. Za vrijeme cara Dušana Zetska episkopija je uzdignuta na stepen mitropolije. Vijekovi pustoši

Nakon raspada srpskog carstva Kotor se svojevoljno osamostalio, te je prihvatio vrhovnu vlast Mađarske i Bosne, a od 1420. postao je mletački grad. Vlasništvo nad Metohijom postalo je glavni cilj kotorskih plemića. Ubrzo započinje otimanje manastirskih imanja. Prevlački manastir i zetski mitropoliti predstavljali su najveću prepreku ostvarivanju mletačkih osvajačkih namjera. Manastir je stradao 1420. godine ili nakon florentinske unije, 1439. godine. Uticaj prevlačkih monaha na despota Đurđa Brankovića u njegovom stavu prema saboru u Ferari, kao i kasniji manastirski otpor u sprovođenju unije bili su, nesumnjivo, glavni razlozi uništenja manastira. Poslije ugušenja Grbaljske pobune, 1452. godine, Prevlaka je prešla u ruke kotorske vlastele. O ovim teškim vremenima svjedoči rušenje hrama svetog arhangela Mihaila i, kasnije, podizanje manje crkve unutar njega, od koje se danas vidi dio oltarske apside. Kako predanje svjedoči, prevlački kaluđeri su otrovani, a život u manastiru se ugasio. Sedamdeset prevlačkih monaha mučenički su postradali svjedočeći pravoslavlje i tako se uvrstili u kalendar svetitelja srpskog primorja. Sjedište Mitropolije tada je premješteno na Cetinje, a na Prevlaci je zavladala pustoš. Početkom devetnaestog vijeka pored ruševina manastira napravljena je crkvica Svete trojice, što je dalo novu nadu za obnovu ove svetinje. Novim arheološkim istraživanjima potvrđen je veći dio predanja o trovanju i rušenju. Šira javnost je za časne mošti prevlačkih monaha čula po jednoj čudnoj pojavi. Ove kosti toče miro. Tu činjenicu potvrđuju svi koji su bili na Prevlaci. Vraća se stara slava S dolaskom visokopreosvećenog mitropolita Amfilohija na tron Mitropolije crnogorsko-primorske, počela je obnova i ponovno uzdizanje decenijama gaženog svega što je srpsko i pravoslavno u Crnoj Gori. Tada je počela i obnova ovog drevnog srpskog duhovnog centra na Jadranu, a u avgustu 2000. godine na Sabor svetog arhangela Gavrila - na tradicionalni datum narodnog okupljanja na Miholjskoj Prevlaci - u manastiru je zamonašen i prvi monah poslije pet vijekova otkako je monaštvo potrovano a manastir razoren. Zamonašen je tada mladi arheolog Dragan Bogosavljević dobivši monaško ime Nikodim. Počela je trajna obnova ove svesrpske svetinje, a kod srpskog naroda Crne Gore i njegovog monaštva i sveštenstva opet se rodila želja da se stolica pravoslavnog mitropolita vrati tamo gdje ju postavio sveti Sava. Mitropolit crnogorski Amfilohije ujedno je i iguman manastira svetog arhangela Mihaila. Nadstojatelj je otac Varnava, koji sa još dvojicom mladih monaha rukovodi dalju obnovu i izgradnju manastira, u kojem je sada i sjedište pravoslavnog omladinskog bratstva svetih arhangela, Mitropolije crnogorsko-primorske. Mada obnova zbog nedostatka finansijskih sredstava dosta sporo teče, ona danas svim pravoslavnim vjernicima daje nadu u obnovu starog sjaja i stare slave Srpske crkve u Crnoj Gori, čiji su mitropoliti u prošlosti bili ujedno i njeni vladari poput svetog Petra cetinjskog i njegovog sinovca slavnog vladike i pjesnika Petra II Petrovića Njegoša.

Mitropolija crnogorsko-primorska uputila je apel za pomoć manastiru svetog arhangela Mihaila, gdje se kaže: "Ono što je za Srbiju Žiča, to je za Crnu Goru manastir sv. arhangela Mihaila na Prevlaci. U njemu je kolevka pravoslavne Mitropolije crnogorsko-primorske. Naime, 1220. godine prvi arhiepiskop srpski sv. Sava osnovao je Zetsku episkopiju i u našem manastiru joj odredio sedište postavivši Ilariona za njenog prvog episkopa. Obnavljajući ovu drevnu svetinju mi želimo da, osim njene duhovne vrednosti projavljene kroz mirotočive mošti prevlačkih mučenika, arheoloških istraživanja njene prošlosti i obnavljanja manastirskih konaka i samog bratstva, Prevlaci omogućimo da ponovo postane duhovni i književno-naučni centar, da ponovo bude mlada, zapravo, tehnički osavremenjena. Zato molimo sve pravoslavne hrišćane i ostale dobronamerne ljude i ustanove da nam u tome pomognu time što bi pomogli u tehničkom opremanju našeg centra odgovarajućom opremom (kompjuter, skener, štampač,...)." Bokeljski ikonopisci nisu odstupali od vizantijskog stila Od kraja sedamnaestog do kraja devetnaestog vijeka u Risnu je djelovala ikonopisna škola sa izvrsnim pozlatarima i duborescima. Ikonopisci u ovoj školi bili su članovi porodice čuvenog Dimitrija Daskala. Prva datirana Dimitrijeva ikona jeste iz 1689. godine i nalazi se u crkvi svetog Luke u Kotoru. Zatim se kroz pet generacija prati rad jedanaest zografa. Poslije Dimitrija pominju se: Gavrilo, Rafailo, Đorđe, Danilo, Petar, Vasilije, Hristofor... Dimitrije, rodonačelnik kuće i škole, radio je i freske. Do danas su sačuvana njegova izuzetna zografska ostvarenja u srpskim crkvama Boke Kotorske. Boka je bila pogodna za ovu školu, koja je održavala vizantijski stil, jer ta sredina, duboko pravoslavna, nadahnuta svetomiholjskim, prevlačkim duhom, nije željela ni za jotu da promijeni bilo šta jer joj je glavno bilo da sačuva pravoslavnu dušu.

UNIŠTENI, SPALjENI I PORUŠENI MANASTIRI I CRKVE NA KOSOVU I METOHIJI OD KUMANOVSKOG SPORAZUMA DO DANAS

UNIŠTENI MANASTIRI 1. Srednjevekovni Manastir Svete Trojice iznad Mušutišta (Suva Reka), 14. vek, crkva freskopisana; opljačkan, demoliran, spaljen i zatim srušen do temelja eksplozivom. 2. Srednjevekovni Manastir Svetog Marka kod Koriše Prizren, iz 1467. godine, opljačkan, demoliran, spaljen i potpuno srušen eksplozivom. 3. Srednjevekovni Manastir Sv. Arhanđela Gavrila u selu Binač (Buzovik) kod Vitine, iz 14. veka, sa freskama; najpre opljačkan i spaljen 22/23.6.1999. godine i zatim dinamitom razoren do temelja, i to prvo konaci a zatim i crkva, tako da su delovi fresaka bili vidni po ruševinama, a onda su propali od nevremena. 4. Manastir Uspenije – Svetog Ugorša, Šarenik – Gornja Nerodimlja, 14, vek, obnovljen 1996; miniran i potpuno srušen. 5. Manastir Svetog Arhanđela, Gornje Nerodimlje, 14. vek, sa freskama; obnovljen u 17. veku; zapaljen i miniran, groblje srušeno, ogromni bor cara Dušana iz 1336. godine, posečen i spaljen. 6. Manastir Sv. Vrača Kozme i Damjana u Zočištu, iz 14. veka, freskopisan; opljačkan i demoliran, većina konaka spaljena. Kada je u leto 2002. godine Eipiskop i monaštvo htelo da obnovi Manastir, pa su na praznik Svetih Vrača služili Liturgiju na ruševinama, tada je veća grupa Šiptara u blizini vrištala i kamenjem ih gađala, holandsko-danski KFOR ništa nije preduzimao, a kad su Vladika i monasi otišli, Šiptari su minirali i ostale delove porušenog Manastira.

7. Manastir Vavedenja Bogorodice u Dolcu kod Kline, iz 14. veka, obnovljen 1620. godine, freskopisan; najpre spaljen i Sv. Presto srušen, zatim miniran i srušen ceo do temelja, delovi fresaka videli se po zidovima i propali su na kiši.

UNIŠTENE CRKVE 8. Srednjevkovna crkva Uspenija Bogorodice (freskopisana) iz 1315. godine u Mušutištu, spaljena i potom sušena do temelja. 9. Crkva Sv. Đorđa u Rudniku kod Srbije (14. vek, obnovio Patrijarh Makarije 16. v., sa freskama, ima stari vekovni svetosavski dud kao u Pećkoj Patrijaršiji i vrlo stare kamene krstove na groblju), demolirana i paljena unutra, a zatim eksplozivom srušen kameni svod krova i jugoistočni deo oltara (polovinom avgusta 1999. godine). 10. Crkva Sv. Nikole /Rajkova/ u Prizrenu, zadužbina prizrenskog vlastelina Rajka Kirizlića, čiji se sin Bogdan pominje u pisanim prizrenskim izvorima 1361. i 1368. Crkva je minirana sa 20 mina od kojih je 5 eksplodiralo i znatno oštetilo crkvu. U avgustu 1999. godine crkva je sasvim srušena od strane šiptarskih terorista. 11. Crkva Svete Prečiste (Vavedenja Bogorodice) u selu Zočištu kod Orahovca, 15. vek, obnovljena; oskrnavljena i uništena od šiptarskih ekstremista krajem leta 1999. godine. 12. Crkva Sv. Vavedenja u selu Retimlje kod Velike Hoče (Orahovac) sa freskama, sagrađena 1601-1602. godine, oskrnavljena i uništena potpuno krajem leta 1999. godine. 13. Crkva Sv. Spasa u selu Opteruša kod Velike Hoče, 14. vek, obnovljena 1925; srušena do temelja. 14. Katedrala crkva Svete Trojice u gradu Đakovici (podignuta 1998. godine na temeljima spomen-crkve iz 1939. godine, srušene 1950), demolirana, unutra paljena i uništen dragoceni mozaik nad ulaznim vratima, i potom potpuno srušena eksplozivom (noću 14/25. jula 1999. godine).

15. Crkva Sv. Nikole u selu Slovinje kod Lipljana, osnovana u 16. veku, obnovljena u 19. veku, eksplozivom razrušena do temelja. 16. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla u Suvoj Reci, iz 1938. godine, demolirana i zatim srušena do temelja eksplozivom. 17. Crkva Svete Trojice u selu Petrič kod Peći (iz 1993. godine), srušena dinamitom do temelja, čak i bakar sa kubeta skinut i odnet; stoletni hrast u porti crkve posečen. 18. Crkva Sv. Trojice u selu Velika Reka kod Vučitrna, iz 1997, demolirana, spaljena i neuspelo rušena. 19. Parohijska crkva Sv. Trojice u selu Grmovu, kod Vitine (nova), najpre spaljena, a potom potpuno srušena eksplozivom (25.7.1999). 20. Crkva Sv. Nikole u Kijevu, kod Kline, iz 16. veka (sa freskama), srušena do temelja, i na groblju rušeni krstovi i spomenici. 21. Crkva Sv. Jevanđelista Marka (na temeljima stare crkve Vavedenja) u Klini (Metohija), srušena eksplozivom. 22. Crkva Sv. Petke u selu Dobrčane između Gnjilana i Kosovske Kamenice, spaljena, krov srušen unutra. 23. Crkva Sv. Vasilija Velikog (1863), gornja Srbica kod Prizrena, spaljena i porušena. 24. Crkva Sv. Petke (novija), selo Zaskok kod Uroševca minirana i srušena. 25. Crkva Sv. Nikole (stara srednjevekovna, obnovljena 1984), selo Gatnje, Uroševac, demolirana pa srušena dinamitom. 26. Crkva Bogorodice (stara, obnovljena 1925), gornje Nerodimlje, demolirana i srušena.

27. Crkva Pokrova bogorodice (16. vek, obnovljena), u selu Koriša (Prizren), srušena do temelja, kao i staro crkvište, i groblje uništeno. 28. Crkva Sv. Jeremije u selu Grebnik kod Kline (iz 1923. godine) srušena do temelja i teren poravnat buldožerom. 29. Crkva Sv. Petke iznad sela Binča kod Vitine, obnovljena na vrlo starim temeljima, 1973. Mesto je poznato kao pokloničko narodno saborište, 27. jula 1999. godine crkva je najpre paljena, oskrnavljena a potom i minirana. 30. Crkva Sv. Spasa u Dvoranima kod Mušutišta, Suva Reka, iz 1465. godine; potpuno srušena u leto 1999. godine od Šiptara u prisustvu nemačkog KFOR-a. 31. Crkva Sv. Ilije u Lokvicama kod Prizrena, sazidana na starim temeljima (13. vek) 1866. godine; oskrnavljena i minirana u avgustu 1999. godine. 32. Crkva u Gornjem Zakutu desetak kilometara od Podujeva, iz 14. veka, obnovljena 1990. godine; čuvana od britanskih vojnika KFOR-a, koji su se zatim povukli te je crkva oko 8.11.1999. godine minirana i srušena od strane Šiptara. 33. Crkva Svetog Nikole (1340. godine, obnovljena 1592, sa freskama) – Đurakovac – Istok, stara crkva na groblju u Đurakovcu, potpuno srušena do temelja, i srpsko groblje okolo u velikom broju porušeni spomenici. 34. Crkva Sv. Nikole u selu Osojane kod Istoka obnovljena na starim temeljima 1934. godine, krajem leta 1999. godine, oskrnavljena i srušena od strane Šiptara. 35. Crkva Sv. Ilije u selu Žegri kod Gnjilana, iz 1931. godine, demolirana i zatim sasvim spaljena (krov srušen), a takođe su spaljene 2 crkvene zgrade, i na groblju rušeni krstovi i spomenici. 36. Crkva Sv. Ilije u Pomazatinu kod Belaćevca, Kosovo Polje, iz 1937. godine (bila srušena i 1941.), paljena i delimično srušena miniranjem u leto 1999. godine, pa je čuvao KFOR, a u nedelju 16. jula 2.000. godine noću miniranjem srušena do temelja.

37. Crkva Sv. Arhangela u Mušutištu, 19. vek; krajem juna 1999. godine crkva je spaljena i delimično srušena od šiptarskih terorista nakon dolsaka nemačkih snaga KFOR-a. 38. Crkva Sv. Nikole, Donje Nerodimlje, stara, obnovljena 1983. godine, demolirana, paljena i minirana. 39. Crkva Sv. Stefana, Donje Nerodimlje, 14. vek, obnovljena 1996, na groblju, demolirana, paljena i minirana. 40. Crkva Sv. Vasilija Ostroškog, Ljubovo – Istok, 1939. godine; minirana 16. novembra 2002. godine.

DEMOLIRANE, OPLjAČKANE I SPALjENE CRKVE I MANASTIRI

41. Srednjevekovni Manastir Devič Sv. Joanikija kod Srbice, sa feskama, iz 1434. godine, demoliran i opljačkan. (Manastir je bio paljen i rušen i 1941. godine od Šištara). 42. Crkva Vavedenja Bogorodice u Belom Polju kod Peći, iz 16. veka, obnovljena u 1868. godini, demolirana i spaljena; groblje oko nje rušeno i zasipano smećem. 43. Katedralna crkva Svetog Uroša u gradu Uroševcu, podignuta 1929. godine, demolirana i unutra paljena. (čuva je američki KFOR) 44. Crkva Sv. proroka Ilije u gradu Vučitrnu, iz 1834. godine, opljačkana, demolirana i unutra delom paljena; početkom 2.000. godine srušena je unutra u crkvi galerija hora, i spaljena je jedna od dve crkvene zgrade u dvorištu; neki grobovi oko crkve srušeni. 45. Crkva Sv. Jovana Krstitelja

– Samodreža, kod Vučitrna, 14. vek, obnovljena

1932. godine; demolirana, spaljena i pokušano rušenje i kopanje u crkvi i oko temelja.

46. Crkva Sv. Paraskeve u Drsniku kod Peći, 14. vek, sa freskama iz 1570. godine; oskrnavljena, demolirana i unutra paljena. 47. Crkva Bogorodičina u selu Naklo kod Peći, iz 1985. godine, demolirana i paljena. 48. Crkva Sv. Apostola, Petrovce kod Kosovske Kamenice, demolirana i spaljena. 49. Crkva Sv. Bogorodice

– Sveta Petka u selu Podgorce kod Vitine, obnovljena

1996. godine; demolirana i spaljena; a 30. juna 2000. godine srušena do temelja miniranjem od strane Šiptara. 50. Crkva Sv. Jovana Krstitelja u Pećkoj Banji kod Peći, iz 1996, demolirana i unutra paljena. 51. Crkva Sabora Srba Svetitelja u Đurakovcu kod Peći, iz 1997. godine, demolirana, zatim 16. novembra 2002. delimično minirana i pored prisustva KFOR-a, koji je zatim na brzinu pokušao sanaciju nastalih rupa i pukotina. Crkveni dom kod hrama spaljen. 52. Crkva S. Proroka Ilije u Bistražinu između Prizrena i Đakovice, 14. vek, obnovljena na starim temeljima 1930. godine i tokom Drugog svetskog rata srušena od Šištara, ponovo obnovljena 1988. godine; sada potpuno demolirana. 53. Crkva Sv. Dimitrija u Sigi kod Peći, 14. vek, obnovljena 1937. na srednjevekovnim temeljima; demolirana i spaljena. 54. Crkva Svetih Vrača, Novake – Prizren, 14. vek, obnovljena 1991. godine; demolirana i paljena, pokušano miniranje, grobovi oko hrama porušeni. 55. Crkva Vavedenja Bogorodice u Velikom Kruševu kod Kline, 14. vek, obnovljena 1980; provaljena i delimično spaljena. 56.

Crkva Sv. Nikole u Ljubiždi kod Prizrena, 16. vek, obnovljena 1867; opljačkana i demolirana; parohijski dom spaljen. 57. Crkva Sv. Proroka Ilije u istom selu Ljubiždi kod Prizrena, 16. vek, na groblju, obnovljena 1979; opljačkana, demolirana unutra paljena i minirana, groblje oko nje rušeno. 58. Katedralna crkva Hrista Spasa u Prištini, 1998. godine, najpre pokušano paljenje, a 1.8.1999. godine u 1 čas podmetnut eksploziv na 4 mesta: 2 eksplodirala, a 2 nisu; ponovo napadana (ova crkva je podignuta u Prištini umesto ranijih 12; na temeljima 3 od njih su džamije). 59. Crkva Sv. Ilije, Smać – Prizren, 1944; paljena, demolirana i minirana iznutra, ali nisu svi paketi dinamita eksplodirali. 60. Crkva Sv. Ilije, u selu Nekodim kod Uroševca, stara, obnovom 1975. godine, proširena; demolirana i paljena. 61. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Talinovcu kod Uroševca. 20. vek; demolirana i unutra sva spaljena; groblje oko nje porušeno. 62. Crkva Svete Trojice u selu Babljak – Uroševac, 1965. godine; demolirana i u unutra paljena. 63. Crkva Rođenja Bogorodice, selo Softović – Uroševac, 1930. godine; demolirana i spaljena. 64.

Crkva Sv. Ilije u Novom Kačaniku, 1929. godine; spaljena unutra. 65.

Crkva Vavedenja (Sv. Knez Lazar) u selu Koš kod Istoka, 1969. godine; vrata razvaljena i unutra sva demolirana. 66. Crkva Sv. Trojice u selu Žitinju, Klokot – Vitina, stara, obnovljena 1980; pokušano paljenje 19.7.1999. godine kroz prozore, koji su oštećeni; naknadno demolirana i oštećena. 67.

Crkva Sv. Lazara Četvorodnevnog (Sv. Đorđa) u Belici kod Rudnika (Srbica – Istok), 14. vek; zapaljena. 68. Crkva Sv. Trojice u Donjem Ratišu kod Dečana, stara, obnovljena 1935.; uništena od Šiptara 1941, obnovljena 1992; na nju su Šiptari od 1996. do 1998. atakovali sedam puta; sada opštećena i demolirana. 69. Crkva Sv. Ap. Luke u Vitomirici pored Peći, sagrađena 1912; spaljena iznutra i oskrnavljena od Šiptara u avgustu 1999. godine. 70. Crkva Sv. Ap. Andreja Prvozvanog (Sv. Ilije) u Podujevu, podginuta na uzvišenju iznad grada 1929. godine; za vreme Drugog svetskog rata Šiptari su srušili kube a crkvu oskrnavili; crkva je obnovljena 1971. godine; krajem juna 1999. godine ponovo oskrnavljena i unutra spaljena. 71. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Gornjoj Pakaštici kod Podujeva, poznata kao “Kraljeva crkva” zadužbina Kralja Milutina (iz 1282. godine); na starim temeljima podignuta nova 1925. godine; sredinom juna 1999. nakon dolaska KFOR-a demolirana i oskrnavljena, groblje oko nje rušeno. 72. Paraklis-kapela na srpskom groblju u Kosovskoj Mitrovici zidana 1939. godine na starom crkvištu; u vreme kad god je srpsko pravoslavno groblje skrnavljeno, oskrnavljena je i ova kapela, a to je bilo više puta. 73. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Istoku, podignuta je 1929. godine; dobrotom Patrijarha Varnave izrađen je ikonostas; početkom jula 1999. godine spaljena je i oskrnavljena od Šiptara. 74. Crkva Sv. Kneza Lazara u Piskotama kod Đakovice, jednokupolni hram sagrađen na srpskom groblju 1991–1994. godine; Šiptari su krajem avgusta 1999. godine uništili krst na kupoli i oskrnavili crkvu i groblje okolo; zatim je crkva miniranjem oštećena, a parohijski dom spaljen. 75. Crkva Sv. Nikole u Popovljanima kod Suve Reke, iz 1626. godine sa divnim freskama, oko crkve je staro srpsko groblje; avgusta 1999. godine opljačkana, demolirana, oskrnavljena od Šiptara.

76. Crkva Sv. Nikole u Štimlju, podignuta 1926. godine na temeljima stare, grobljanske crkve; polovinom jula 1999. oskrnavljena i demolirana od Šiptara u blizini britanskog KFOR-a. 77. Crkva Sv. Arhangela Mihaila u Štimlju, na bregu iznad grada, podignuta 1920– 1922. godine, ikonostas je radio poznati slikar Uroš Predić; crkva je temeljno renovirana 1977. godine; zapaljena i oskrnavljena, a freske uništene avgusta 1999. godine. 78. Crkva Sv. Spasa u Mecićevoj mahali, Muštište – Prizrenski podgor, 11 km od Suve Reke, iz 19. veka; početkom jula 1999. godine, crkva je opljačkana, oskrnavljena i zapaljena. 79. Crkva Sv. Petke, Mušutište – Suva Reka, 19. vek, obnovljena 1973. godine; krajem juna 1999. godine oskrnavljena i zapaljena od Šiptara. 80. Crkva Sv. Ilije, u selu Cernici kod Gnjilana, 15. vek, obnovljena 1933. godine; dana 15. januara 2000. godine na oko 70 m od jedinica američkog KFOR-a, rano ujutru oko 3,30 časa, Šiptari su podmetnuli eksploziv, uništili unutrašnjost crkve i oštetili zidove; od eksplozije su i tri susedne srpske kuće jako oštećene. (Kanađani su potom pomogli obnovu crkve). 81. Crkva Sv. Nikole u selu Banjskoj kod Vučitrna, iz 1346. godine; prethodno je oskrnavljena i demolirana, a oko Sv. Save (27. januara) 2000. godine minirana u blizini KFOR-a Arapskih emirata. 82. Crkva Sv. Nikole (u narodu Sv. Petka) na groblju u Mlečanima kod Kline (naspram Kijeva), 14–16. vek; krov i deo oltara Šiptari uništili krajem leta 1999. godine. 83. Spomenik i Memorijalni kompleks Kosovskim junacima delo arh. Aleksandra Deroka, podignut 1953. na mestu gde se na Vidovdan 1389. godine zbila Kosovska bitka. Krajem avgusta 1999. godine Spomenik je oskrnavljen i oštećen miniranjem od Šiptarskih zulumćara; zatim su uništavali natpis “Ko je Srbin i srpskoga roda...”, mada Spomenik čuvaju vojnici KFOR-a.

84. Crkva Sv. Nikole u Mušnikovu, Sredačka župa kod Prizrena, iz 16. veka; minirana od Šiptara 4. septembra 2000. godine. 85. Crkva Sv. Nikole u Gornjem Livoču kod Gnjilana, iz 20. veka; minirana potpuno od Šiptara 8. februara 2001. godine. 86. Crkva Sv. Nikole – Sv. Petke, Grnčar, Vitina, 14. vek; obnovljena 1976. godine. 87. Isposnica manastira Visoki Dečani, 14. vek. 88. Crkva Presvete Bogorodice, kraj manastira Visoki Dečani, 14. vek. 89. Crkva Sv. Kirijakije (Nedelje), Brnjača, Orahovac, 1852. godine. 90. Crkva Sv. Jovana (Sv. Nikole), Leočina, Srbica, 14. vek. 91. Isposnica Uljarica, Klina, 14./obnovaljena u 16. veku. 92. Crkva Sv. Nedelje, Živinjane, prizren, 16./obnovljena u 19. veku. 93. Crkva Sv. Nikole, Opteruša, Orahovac, 14. vek (obnovljena 1934. godine). 94.

Crkva Sv. Petke, Peć iz 14. veka, obnovljena 1912. godine. 95.

Crkva Sv. Kozme i Damjana, Potkaljaja, Prizren, iz 14. veka, obnovljena u 19. veku. 96. Rugovska isposnica kod Peći, 13–14. vek. 97. Isposnica Sv. Nikole kod Prizrena, 14. vek. 98. Crkva Sv. Arhangela Mihaila, Rakitnica, Podujevo, 14. vek. 99.

Crkva Sv. Nikole, Sredska, Prizren, 15. vek, obnovljena 1875. godine. 100. Crkva Sv. Đorđa, Rečani, Suva Reka, 14. vek. 101. Crkva Sv. Nikole, Sićevo, Klina, 15. vek. 102. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla (man. Petrovica), Dobra Voda kod Kline, 13–16. vek. 103. Spomenik blagodarnosti srpskim patriotama u Prizrenu, 1930. god. 104. Crkva Sv. Nikole u Čabićima, Klina, 16. vek. 105. Crkva Sv. Kozme i Damjana, Podgrađe, Klina, 16. vek. 106. Crkva nepoznatog Svetog, Pustenik, Kačanik, 10–11. vek. 107. Crkva Sv. Trojice, Srpski Babuš, Uroševac, 20. vek. 108. Crkva Sv. Dimitrija, Sušica, Gračanica, 18. vek, obnovljena u 20. veku. 109. Crkva Sv. Jovana Preteče (Mitropolija), Peć, 1982. god. 110. Crkva Sv. Nikole u Prištini, iz srednjeg veka, obnovljena 1830. godine, sa ikonostasom u duborezu s početka 19. veka; više puta napadana i kamenovana; zadnjih dana i nedelja: 10. maja, 26. juna i 3. i 4. jula 2003. godine; parohijski dom kraj crkve takođe kamenovan, a crkvena kuća ispod crkve spaljena.

UNIŠTENI ILI OŠTEĆENI MANASTIRI I CRKVE U TOKU MARTOVSKOG POGROMA 2004. GODINE

PRIZREN Sve prizrenske crkve i objekti SPC su uništeni 17. i 18. marta. Narednih dana je bilo dodatnih napada, pljačke i uništavanja.

1. Hram Bogorodice Ljeviške (14. vek) zapaljen iznutra, freske iz perioda od 12. do 14. veka teško oštećene, oltarski prostor oskrnavljen, Časna trpeza polomljena. 2. Hram Hrista Spasa (14. vek) zapaljen. 3. Saborni hram Sv. velikomučenika Georgija (1856) spaljen i miniran. 4. Crkva Sv. Nikolaja (Tutićeva crkva, iz 14. veka) zapaljena iznutra. 5. Crkva Sv. Georgija (Runovićeva crkva iz 16. veka) zapaljena iznutra. 6. Crkva Sv. Nedelje (14. vek, kasnije rekonstruisana) spaljena, Potkaljaja. 7. Crkva Sv. Pantelejmona (14. vek, kasnije rekonstruisana), spaljena, Potkaljaja. 8. Crkva Sv. Kozme i Damjana (14. vek, kasnije rekonstruisana), spaljena, Potkaljaja. 9. Crkva Sv. Nedelje, Živinjane, kod Prizrena, minirana (Izveštaj KFOR/UNMIK-a: 19. mart – Eksplozija kompletno uništila pravoslavnu crkvu u selu Živinjane). 10. Manastir Svetih Arhangela (14. vek), opljačkan i spaljen u prisustvu nemačkih vojnika koji ga nisu štitili. - Bogoslovija Sv. Kirila i Metodija (Izveštaj KFOR/UNMIK-a 17. mart – Pravoslavna bogoslovija u centru grada i tri pravoslavne crkve zapaljene). –

Vladičanski dvor u Prizrenu (Izveštaj Izveštaj KFOR/UNMIK-a 17. mart – Vladičanski dvor i manastir Svetih Arhangela zapaljeni). Pored dvora zapaljena je još jedna crkvena zgrada u kojoj je živeo crkvenjak.

ORAHOVAC

11. Crkva Svete Nedelje, (1852), Brnjača, Orahovac 1852. (Izveštaj KFOR/UNMIK-a 18. mart – Pravoslavna crkva zapaljena i uništena u selu Brnjača). Prema postojećim izveštajima zapaljen je i parohijski dom. –

–

ĐAKOVICA

12. Crkva Uspenja Presvete bogorodice (16–19. vek), zapaljena sa starim i novim parohijskim domom 17. marta, narednih dana sravnjena sa zemljom. - Saborna crkva Svete Trojice (dva zvonika koja nisu srušena prilikom miniranja crkve u leto 1999. godine 17. marta su sravnjene sa zemljom. Potom su narednih dana Albanci sistematski razneli ostatke crkve i napravili park. Izveštaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: Izgrednici uklanjaju ostatke uništene pravoslavne crkve kamionima i traktorima, oko 5.000 Albanaca učestvuje u tome). 13. Crkva Sv. Lazara, Piskote, kod Đakovice, oštećena 1999. i 2001. godine, a sada potpuno uništena sa okolnim grobljem. Takođe je ruiniran i parohijski dom. 14. Crkva Sv. Ilije kod Bistražina, oštećena 1999. godine i potpuno uništena 17. ili 18. marta podmetanjem snažnog eksploziva.

SRBICA

15. Manastir Devič (15. vek) spaljen do temelja, a grobnica Sv. Joanikija Devičkog otvorena i oskrnavljena, Albanci su u grobnici naložili vatru. (Izveštaj KFOR/UNMIK-a 18. mart popodne: 2.000 demonstranata se skuplja i kreće na manastir Devič, pet monahinja je evakuisano, demonstranti pale manastir). U manastiru je uništeno oko 20 raznih pomoćnih manastirskih zgrada (konaci, skladišta, štale, itd.).

PEĆ

16. Crkva Sv. Jovana Preteče (tzv. Mitropolija, sa parohijskim domom i svešteničkim stanovima), zapaljena po izjavi lokalnih međunarodnih izvora. Prema raspoloživim najnovijim fotografijama spoljašnja struktura hrama je čitava iako je unutrašnjost potpuno ruinirana. Primetni su tragovi požara. 17. Crkva Presvete Bogorodice, Belo Polje kod Peći, zapaljena u leto 1999. godine. Krajem 2003. godine obnovljena zajedno sa dvadesetak povratničkih domova. Sada je ponovo oštećena podmetanjem požara, ali spoljašnja struktura hrama i krov nisu dodatno oštećeni. Pored crkve zapaljen je i parohijski dom.

UROŠEVAC 18. Saborni hram cara Uroša, Uroševac, (Izveštaj KFOR/UNMIK-a: 17. mart – tri ručne granate bačene na crkvu, podmetnut požar prvi put, najmanje 19 vojnika KFOR-a i UNMIK policajaca ranjeni u odbrani crkve, razoreno gradsko groblje. (Izveštaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: 1.500 Albanaca uništava sve oko sebe – pali pravoslavnu crkvu u gradu i pet srpskih kuća. Zapaljena crkva u selu Talinovce u 17,49 časova, pet Albanaca uhapšeno). Prema najnovijim informacijama struktura hrama je sačuvana iako je unutrašnjost velikim delom oštećena od paljevine. Hram je trenutno zatvoren masivnim metalnim vratima i pod zaštitom je KFOR-a. 19. Crkva Sv. Ilije, selo Varoš, crkva uništena sa lokalnim grobljem nakon što su je napustili vojnici KFOR-a (lokalni međunarodni izvori).

20. Crkva Sv. Petra i Pavla u Talinovcima, zapaljena i uništeno pravoslavno groblje (vidi gornji izveštaj. 21. Crkva Presvete Bororodice u selu Sovtović, uništena zajedno sa pravoslavnim grobljem (lokalni međunarodni izvori). (Atinski mediji od 20. marta potvrdili su da su tri crkve pored Uroševca koje su čuvali grčki vojnici ostavljene bez zaštite pred ogromnom masom naoružanih Albanaca i da ima ranjenih grčkih vojnika koji su povređeni u okršajima sa naoružanim Albancima).

KAMENICA 22. Crkva u Donjoj Šipašnici, Kosovska Kamenica (lokalni izvori iz Kamenice). Pravoslavna crkva u Kamenici je kamenovana i porazbijana su stakla na prozorima. Nekoliko okolnih srpskih kuća je demolirano.

ŠTIMLjE 23. Crkva sv. Arhangela Mihaila u Štimlju, sagrađena 1920. (na brdu iznad gradića) zapaljena (Izveštaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: Štimlje – jedna srpska kuća i crkva zapaljeni). Prema najnovijim informacijama struktura crkve je ostala sačuvana iako je unutrašnjost dodatno oštećena i ikone porazbijane. Zvonik je zapaljen još u januaru 2004. godine.

PRIŠTINA

24. Crkva Sv. Nikole (početak 19. veka) u Prištini (Izveštaj KFOR/UNMIK-a: 18. mart – napadači nasrnuli na staru pravoslavnu crkvu u naselju Teslidže – otvarana vatra iz automatskog oružja, pet srpskih porodica i sveštenik evakuisani od strane KFOR-a iz stare crkve, povređen međunarodni policajac u pokušaju da spase staru crkvu. Crkva zapaljena, a pored nje i kancelarija Habitata i tri UNMIK vozila). Crkva je spaljena sa parohijskim domom i u njoj je izgoreo vredni duborezni ikonostas, desetine ikona i celokupna crkvena arhiva (potvrdio protojerej prištinski Miroslav Popadić).

KOSOVO POLjE

25. Crkva Sv. Nikole, Kosovo Polje, zapaljena unutra i oskrnavljena, crkva potiče iz 1940, građevina i dalje stoji, po lokalnim srpskim izvorima i svedočanstvima unutrašnjost hrama je potpuno demolirana. 26. Crkva Sv. Katarine u Bresju pored Kosova Polja, provaljena, oskrnavljena. Crkva je nedavno i opljačkana.

VUČITRN

27. Crkva sv. Ilije, 19. vek, crkva je opljačkana i delimično uništena iznutra u junu 1999. godine, sada je potpuno spaljena. (Izveštaj KFOR/UNMIK-a: Pravoslavna crkva u gradu Vučitrnu zapaljena). Takođe je uništeno i pravoslavno groblje pored crkve sa parohijskim domom i pomoćnim crkvenim zgradama.

OBILIĆ 28. Crkva Sv. Mihaila u Obiliću, novosagrađeni hram, Albanci naložili automobilske gume u hramu (Izveštaj KFOR/UNMIK-a: 18. mart – Obilić, pravoslavna crkva, brojne srpske kuće i stanovi zapaljeni). Spoljašnja struktura crkve je ostala sačuvana, ali je unutrašnjost oštećena od vatre i visoke temperature. 29. Crkva Sv. Save u južnoj Mitrovici, paljena dva puta zaredom (Izveštaj KFOR/UNMIK-a – 18. mart: Molotovljev koktel bačen u dvorite pravoslavne crkve u južnoj Mitrovici koju je čuvao KFOR. Nekoliko obližnjih kuća zapaljeno. Vatrogasci gase požar u kućama, ali ne i crkvu koja je teško oštećena vatrom). Pored crkve napadači su zapalili i sveštenički dom koji je bio u crkvenoj porti.

PODUJEVO 30. Crkva Sv. Andreja u Podujevu, sagrađena 1929, uništena 18. marta. Češki mediji potvrđuju da su češki vojnici morali da napuste hram, koji je uništen zajedno sa grobljem. Jedan oficir potvrdio je duboko šokiran za “Praške novosti” da su Albanci iskopavali posmrtne ostatke Srba sa groblja i razbacivali kosti svuda unaokolo. (Izveštaj KFOR/UNMIK-a – 18. mart – Pravoslavna crkva zapaljena u Podujevu). Prema fotografijama, istočni deo hrama Sv. Andreja je miniran, a zvonik potpuno uništen eksplozivnim sredstvima, kao i zid koji je okruživao crkvu.

OD raspada SFRJ do danas, na teritoriji Bosne i Hercegovine i Hrvatske porušeno je i spaljeno 212 srpskih crkava i 111 parohijskih domova, a oštećeno 367 hramova SPC