Makedonskite Drevni Kovani Pari

March 23, 2017 | Author: Deda 27 | Category: N/A

Share Embed Donate

Report this link

Short Description

Download Makedonskite Drevni Kovani Pari...

Description

EDICIJA KLEA

Skopje, Makedonija, 2009

Izdava~: Angelina Markus Za izdava~ot: “MAKFORM” - Skopje Lektor: Kokan Stoj~ev Kompjuterska obrabotka i podgotovka za pe~at: Bojan Simovski Pe~at: “Bims kompani” - Skopje Tira`: 600 primeroci

A N GE L I N A M A R K U S

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

TEZI - ZASTAPENI VO KNIGATA Makedonskite drevni kovani pari se prikaùvaat vo original. Tie ne se falsifikuvaat, pa moàt i toga{ i sega da ja prikaùvaat verno nose~kata vrednost na sebe so site karakteristiki na dolgiot period na postoewe na dràvata Makedonija. Metali, Carski likovi, Simboli, Pismo, Vreme, Istorija. Originalnite kovani pari postojat kako depozit, garant, kako izraz niz visoko umetni~ko tvore{tvo na s¢ {to e Makedonsko, kako primer za vlijanie vrz drugite kulturi i drugite narodi na koi {to im sluìme kako mostra za nivno sli~no postoewe. Kovaweto na makedonskata bronza, na alati, oru`je, sadovi i pari postoi kako nepobitna faktografija. Vo taa oblast nikoj ne moè da ne osporuva. Zatoa treba na ova tema na makedonski na~in da mislime, da pi{uvame i da osoznavame. Makedonskoto nasledstvo vo orginalna forma da im go predademe na idnite generacii za da ne moè nikoj da se potkusuruva so la`ni sitni pari~ki nasproti mo}ta na Makedoncite so pi{uvanata istorija niz kovaweto na makedonskite pari. Tie ja pi{uvaat istorijata na site carstva vo kontinuitet. Gi opi{uvaat site ekonomski umetni~ki i religiozni nastani niz eden specifi~en, navidum sporeden, vo su{tina biten originalen na~in na originalnoto pretstavuvawe na sè {to e Makedonsko. Samo vo zbirkata na NBM se izloèni 17 000 primeroci. Ne se prebroeni monetite od muzeite po gradovite i od s¢ pogolemiot broj na knigi so numizmatika kako taa od Oh-

6

Angelina Markus

ridska banka, Vardarski Rid i drugite istraùvawa kako i vo muzeite vo site gradovi vo Makedonija i niz svetot. Makedonskite kovani pari go zasluùvaat vnimanieto i na makedonskata i na svetskata javnost kako na~in na utvrduvawe na identitetot i istorijata na makedonskiot narod preku istorijata na carstvata niz kovaweto na parite. Toa moè da se vidi vo svetskite katalozi spored cenata {to ja postignuvaat makedonskite kovani pari. Ovaa kniga e samo pottik da se yirne i da se istraùva poza~esteno toa {to samite kovani pari ni go otkrivaat za Makedonija. Citatot od knigata „Etnogenezata na makedonskiot narod“ od Lidija Slavevska se odnesuva i na kovanite pari od Makedonija. „Nikoj nema moralno pravo da mu go odzema na eden narod seto ona {to e vtisnato vo negoviot duh. Sekoe prisvojuvawe i negirawe na makedonskoto postoewe i negovoto kulturno nasledstvo pretstavuva nacionalen i kulturen genocid.“ Parite {to gi kovale makedonskite carevi pretstavuvaat spomenici na kulturata i edinstveni primeroci na umetni~koto tvore{tvo {to Makedoncite prvi i gi dale na svetskata civilizacija. Makedonija e prvata zemja vo svetot {to ja vovela funkcijata na parite kako plate`no sredstvo obeleàno so likovi, pismo i simboli. Vo isto vreme ja pokaùvaat mo}ta i na kulturata i na ekonomijata na makedonskiot narod i dràva. Angelina Markus

MAKEDONSKATA ISTORIJA PI[UVANA NIZ PARITE BOGATATA SODR@INA OBLIKUVANA VO METALOT JA OVEKOVEÛVA MAKEDONSKATA DR@AVNA SIMBOLIKA Makedonskite pari se protnale niz site ramki, gi iskinale site sinxiri so koi n¢ vrzuvale za da svedo~at za nas i za svetot. Parite go raskaùvaat na{eto negirawe i prisvojuvawe. Monetarniot sistem na Filip Vtori e model na site pari~ni sistemi vo mnogu dràvi. Pogre{noto tolkuvawe, procenuvawe ili kriminalizirawe pari, pretstavuva golemo osiroma{uvawe na lu|eto i na dràvata. Potrebni se isklu~itelno znaewe, procenka i za{tita za s¢ {to se pravi vo vrska so parite, duri i koga se pravi kolekcija na pari. Preku analiza na parite, makedonskata numizmatika moè da ja objasni ne samo svojata istorija tuku i istorijata na svetot, na site narodi koi go organizirale svoeto carstvo i kovale pari sli~ni kako makedonskite. Narodnata banka na Republika Makedonija, mi ovozmoì da ja vidam riznicata na makedonskata istorija niz makedonskite pari vo dolg i kontinuiran period na mileniumskite godini na vladeewe na makedonskite dinastii. Mi be{e pokaàna numizmati~kata kolekcija vo Narodna banka, pri {to mi ja podarija kolekcijata [eldarov: Makedonija i Pajonija. Od toa nema pogolem dokaz za makedonskata dràv-

8

Angelina Markus

nost i istorijata na Makedoncite. Tie sitni pari~ki od metali od makedonskite rudi, vo golem broj makedonski kova~nici niz gradovite na makedonskite carstva se ìva istorija, realna prikazna, prikaàna niz simbolite, gusto zbieni reprezenti, na edno mesto, na umot i na darbata na Makedoncite da sozdadat ne{to sli~no na neuni{tlivost. Ako celta bila so kolekcijata da ni se kaè ne{to za na{ata istorija niz parite kovani niz Makedonija, tie kaàle mnogu pove}e, kaàle deka parite na makedonskite carstva bile praveni za idninata, za nas, za nepobitnata istorija za na{eto postoewe. Narodnata banka na Republika Makedonija na raspolagawe ima najsilni materijalni dokazi, so koi li~no moè da go odbrani imeto na Makedonija, na dràvata i na narodot pred me|unarodnite institucii. Treba najprvin da se nastapi pred Akademijata na naukite i umetnosta na Makedonija (MANU). Tamu sedat lu|e so ograni~en istoriski doseg na soznanija, pa neka im se pro{iri vidokrugot za Makedonija preku najsilnite materijalni dokazi - drevnite makedonski moneti. Potoa zbirkata da se pretstavi pred Sobranieto na Republika Makedonija. Tamu sedat lu|eto koi donesuvaat zakoni, a ne pravat ni{to za makedonskata dràvnost. I najva`no od s¢ e da se izdade jubilejna para so likot na Aleksandar Prvi ili Filip Vtori na aversot i na makedonskiot {tit na reversot, kako najdolgo upotrebuvani simboli na makedonskiot monetaren sistem vo svetot. Takva para, so kratok opis na monetarnite sistemi na Makedonija od najstarite vremiwa do dene{nite pari, bi im se vra~uvala na site pretstavnici na me|unarodnite institucii i raznite stranci koi ja posetuvaat dràvata, za da ne se pravat deka ne znaat kade do{le.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Postojanata muzejska postavka na Narodnata banka na Republika Makedonija

Del od monetite od postojanata postavka

9

10

Angelina Markus

So toa jasno }e im se kaè deka se vo Makedonija, vo najstarata organizirana dràva vo svetot, so isto ime i so isti simboli pove}e od tri iljadi godini. Site onie koi se neuki, zabludeni ili zlonamerni a do{le i }e doa|aat vo Makedonija prvo „na obuka“ - (neka me izvinat na teroristi~kiot izraz), da odat da ja vidat izlo`bata na pari vo Narodnata banka na Republika Makedonija i da se do{koluvaat po istorija, po vistinite za Makedonija, pro~itani na makedonskite pari. Onie koi doa|aat za da n¢ sovetuvaat, za da n¢ nabquduvaat, tie ni gi rasturaat ekonomijata, dràvata, drevnite obi~ai, tradiciite, tie ni zacvrstuvaat ramki na periodi, kako elinisti~ki, rimski, predrimski, vizantiski, turski, srpski, bugarski ili po najnovo, albanski ramki vo Makedonija za da ni go smenat imeto i identitetot. Ajde ovie dràvi ili bilo koi vo svetot neka ni pokaàt nekoja postara para od makedonskata. NEMA TAKVA. Makedonskite pari se protnale niz site ramki, gi iskinale site sinxiri so koi n¢ vrzuvale, za da svedo~at za nas i za svetot. Parite go raskaùvaat na{eto negirawe i prisvojuvawe. Monetarniot sistem na Filip Vtori e model na site pari~ni sistemi vo mnogu dràvi. Najnovi i posledni primeri na kopirawe na makedonskiot sistem pravi Evropskata unija, kako {to napravil Filip Vtori so Unija na plemiwata vo Makedonija. Vidi sega, koj ~irak se pravi pogolem od majstorot? Evropa so ime na makedonski carevi i princezi te{ko se vra}a na svoeto izvori{te. No, }e ja vratime koga }e £ ja prikaème realnata istorija na Makedonija niz istorijata na makedonskite pari vo kolekcija so iljadnici primeroci i kaj nas i vo svetot. Glavni karakteristiki na sekoja makedonska para e toa {to na sebe go nosi likot na carot ili na bogot, monogramot

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

11

pismo - ispi{ano ime na carot. Aversot i reversot se ispolneti so site simboli, so aplikacii od kosmi~ki karakter, voeni atributi, ìvotinski i rastitelen svet, {to e potvrda na edinstvoto na kosmi~ka generacija na Zemjata povrzana so ìvotot na Makedoncite i ovekove~ena i vo naj~ista forma odràna i izrazena vo makedonskite kovani pari. I nema {to nema, vo niv ima s¢. Ja ima idninata i na nerodenite Makedonci sekade po svetot na Aleksandrovite kosmopoliti. Tie, Makedoncite, kako {to gi vika{e Aleksandar, gra|ani na svetot, najdobro se identifikuvaat preku svoite makedonski pari. Stojam na Vardarski rid. Mi prio|a mom~e i mi veli: „Sakam da vidi{ ne{to“. Mi ja pokri rakata so dlanka. Me „zdrma“ energija. Energetska amajlija si pomisliv i ne brzav da ja vidam, ja sobirav silata i potoa zableska likot na Aleksandar vo golem zlaten stater. Go drèv zlatnikot star 2.310 godini i po tolku vreme razbrav zo{to Makedoncite vo falangata nosele para od Aleksandar kako amajlija: za sila bilo toa, za prenesuvawe na energijata na duhot i duhovnosta koja ja imaat Makedoncite. Numizmati~kata kolekcija na NBRM ja nema taa para. Najskapata i naj~esto preprodavana para na aukciite vo svetot, staterot so likot na Aleksandar, ja nema vo kolekciite na Makedonija. Dràvnosta se potvrduva so monetarniot sistem. Drevnite moneti ne se osporuvaat. Tie postojat sami po sebe, kako izraz na dràvata i na carstvata, kako su{tina na makedonskoto postoewe, vo dolg nesogledliv kontinuitet na postoewe. Toa se makedonskite pari. Vo 2003 godina, Narodna banka na Makedonija go izdade izdanieto za numizmati~kata kolekcija na [eldarov pod naslov „Makedonija i Pajonija“, na makedonski i na angliski jazik. Slu~ajno guverner da be{e Albanec, sigurno }e ima{e

12

Angelina Markus

i albanska verzija. ]e imavme i masovno ograbuvawe na trezorite na bankite, kako {to toa se pravi so parite vo nekoi dràvni institucii so koi upravuvaat albanski „eksperti“. Taka, volkot ~uva jagniwa. Ako imame izlo`bi so makedonski pari stari dve-tri iljadi godini denes logi~no se nametnuva pra{awe kako toga{ bile ~uvani i kako sega treba da se ~uvaat. Parite ne se samo nominalna vrednost. Zad parite stojat site ekonomski, dràvni, socijalni, politi~ki odnosi. Parite teàt tolku kolku {to sodràt proizvodnite i potro{uva~kite aktivnosti na narodot vo dràvata. Zatoa i zlatoto vo mali koli~estva ima golema vrednost za{to zad proizvodstvoto na zlato se apsorbira golemo koli~estvo ~ove~ki trud. Pogre{noto tolkuvawe, procenuvawe ili kriminalizirawe na pari, pretstavuva golemo osiroma{uvawe na lu|eto i na dràvata. Potrebni se golemo znaewe, procenka i za{tita vo odnos na s¢ {to se pravi vo vrska so parite, duri i koga se pravi kolekcija na pari. Vo spomnatoto izdanie na kolekcijata se raboti za katalogizacija na 805 moneti od drevnata makedonska istorija, prete`no zastapena vo zbirkata na Narodna banka na Makedonija kako muzejska izlo`ba. Stojat dva aspekta eden do drug ili sprotivstaveno. Eden e knigata za kolekcijata, a drugiot za samata numizmati~ka zbirka. Naslovot na knigata n¢ doveduva do zabluda. „Makedonija i Pajonija“ - li~i kako da postoele kolekcii na pari od dve dràvi. Ne e taka, zatoa {to na vremeto, vo granicite, i na najsilnoto carstvo na vladeewe na Makedoncite, so najdolga nasledna dinastija od Perdika do Aleksandar, nema druga dràva so site obele`ja i funkcii kako Makedonija. Edna{ ja slu{nav taa ideja kako argument nametnat od nadvor. Ne mi e jasno kako nekoi Makedonci ja prifa}aat takvata ideja

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

13

za namaluvawe (omalovaùvawe) na makedonskata istorija. Tolkava li im e stru~nosta, pa po~nale da n¢ ubeduvaat vo ne{to {to ne e taka. Ako postoela Pajonija taa bi se protegala na etni~kite granici na Makedonija i bi bila postara dràva, moèbi gi opfa}ala i Ilirija i Trakija, moèbi se naslednicite Vlasi ili Romi... more najdobro da bile Elini i Grci. Bidej}i nitu eden argument ne e validen, da gi potsetime ideolozite protiv Makedonija zo{to Filip Vtori se borel da gi obedini site makedonski plemiwa vo edna dr-

14

Angelina Markus

àva, so eden car, so edna teritorija, so ista kultura, so edinstven monetaren sistem. Toa umno go napravil za da ne se zanesuvaat so separatizam. Na nekoi plemiwa im dozvolil kovawe na svoi pari, kako {to sega evroto dozvoluva stavawe amblemi na nekoj evropski dràvi stari samo nekolku stotini godini postoewe. Taka be{e i vo monetarniot fond na Jugoslavija. Na pari~nata edinica se stavaa obele`ja od site republiki. Eden vikend trgnav od Skopje do Solun, Voden, Lerin, Bitola, Ohrid, Ki~evo, Skopje. Napraviv krug okolu Makedonija. Kaj Veve, na{ Kuku{, mi snema benzin. Makedonski zboruvavme nasekade. Tamu kade {to pra{av za benzin nastana turkanica, se sobra narod i koga plativ so desetdinarka, nekoj vikna: „Pulete, vamu pi{uva Makedonija“. Parata ode{e od raka na raka, ja dopiraa, ja baknuvaa, mi gi galea decata „~upina na{i“. Nekoi tr~aa po avtomobilot, duri slegoa v pole za sami da ne sme go minele patot. Ni se slu~i identitet i patriotizam preku edna unitarna para vo koja stoe{e i ime na Makedonija. Toa im se slu~ilo i na Pajoncite vo

Moneta so likot na Aleksandar Pir

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

15

Makedonija koga nekoi Makedonci carevi im dozvolile na odredeni lokalni kneèstva da kovaat moneti so makedonski simboli. Nema nikakvi podatoci za nekakva dràva Pajonija, osven kako makedonsko pleme koe vojuvalo vo makedonskata falanga zaedno so Tesalskata kowica, so Linkestidite i Pelagoncite kako i mnogu drugi plemiwa vo sostavot na falangata od Makedonija. Aleksandar Pir od Molosite edno vreme, kako car na Makedonija, se borel protiv Rimjanite i e poznat po „Pirovata pobeda“. I toj koval pari so svoj lik, obikolen so makedonski simboli kako i nekoi Pajonci. Toj bil so makedonsko poteklo preku }erkata na Filip Vtori, Kleopatra. Davaweto golemo zna~ewe na pajonskite vladeteli so isti insignacii kako na Makedoncite, ne samo {to e pretenciozno, tuku e i zlobno tolkuvawe na makedonskata istorija preku nejzinite pari. Ako se poglednat parite i po likovi i po simboli moè da se zaklu~i deka tie po ni{to ne se razlikuvaat od site drugi vo Makedonija, kovani pred i potoa re~isi dve iljadi godini. Site tie imaat ista namena, izleani se od isti metali i vo isti kalapi, vsu{nost site pari ja ras-

Para so Pelisterski link (volk)

16

Angelina Markus

kaùvaat samo makedonskata istorija. Vo kolekcijata za Pajonija se zastapeni likovi na Apolon, Zevs, Herakle, lav, volk, kowanik, na ist na~in kako i na site drugi pari. ûdno e kako pajonskite pari se so makedonski simboli, tuku se i so linkestidski znaci, gi ima vo imenuvawe link (volk) volkot ili divata sviwa na reversot, {to kako simboli gi imale linkestidskite vojnici na {titot vo sostavot na makedonskata falanga. Link e volk ili ris, ~esto zastapuvan i vo parite vo likot na Filip Vtori i Aleksandar. Da ne se i tie pajonski! Da se izedna~uva Pajonija so Makedonija pretstavuva pojmovno logi~ka gre{ka. Toa bi zna~elo pridavawe op{ti svojstva kako dràvnost na nekoe del~e od golema celina. Vsu{nost, toa e komoditet vo mislovniot proces. Napraviv mal test na logi~no mislewe vo eden klas. Na tablata napi{av ~etiri zbora: kola, kow, lav, ~ovek. U~enicite gi pra{av koj zbor da se bri{e, a odgovorot be{e lavot. Komoditetot vo mislewe se sostoe{e vo toa deka kowot vle~e kola vo koja sedi ~ovek. Samo eden u~enik re~e deka kolata e predmet i ne spa|a vo redot na ìvite su{testva. Mnozinskoto mislewe ne be{e demokratija, tuku ponizok stepen na apstraktno mislewe na povrzuvawe na faktite na patot do vistinata. Ako e mnozinsko mislewe toa ne zna~i deka e vistinito. Pajonija ne e dràva kako Makedonija pa nitu vo nekoi nejzini pari, tuku vo s¢ e nejzin sostaven makedonski del. Nemaat pari na carevi nitu Ilirija nitu Trakija, kako i mnogu drugi plemiwa od Makedonija. Istorijata na Makedonija ispi{uvana niz dolgi mileniumi so parite na makedonskite carevi ni go pretstavuva toa neiscrpno bogatstvo zastapeno vo site simboli na monetokovaweto. Toa e na{e ovekove~uvawe. Trajnost, fak-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

17

Pajonska moneta so prviot vladetel Likej 358-340 g. pr.n.e. na aversot i borbata na Herakle so Nimejskiot lav na reversot so ista sodrìna i simboli kako site makedonski kovanici.

Pajonska moneta so vladetelot Avdoleon 305 g. pr.n.e.

ti. Kontinuitet, ubavina. Vrednost, umetni~ko oblikuvawe na carevite, gradovite, vremiwata, sliki za idninata napraveni za nas, i kli{e kako i drugite narodi da moàt da pravat takvi pari i kako celi imperii da se ispiluvaat od pazu-

18

Angelina Markus

vite na Makedonija. Za àl, {to i da se otkrie, a {to i po simbolite se gleda deka e makedonsko, kako i parite, se prikaùva kako da im pripa|a na nekoi drugi narodi. Znaele Makedoncite kako da sozdadat trajni vrednosti so poraka, so pismo, so simbol na parite za da stignat do nas kako relikvii i po tolku mnogu posegnuvawa, prisvojuvawa i nespomnuvawa. Bleska sjajot na makedonskite pari vo kolekciite po svetot. Gi gledav angliskite i italijanskite katalozi kolku visoko gi cenat makedonskite pari, a gi imenuvaat kako rimski ili gr~ki. Ja zanemaruvaat vistinata za Makedonija, koja so parite ja srabotile Makedoncite niz dinastiite od najstari vremiwa. Ja srabotile i istorijata i idninata na Makedonija. Preku analiza na parite makedonskata numizmatika moè da ja objasni ne samo svojata istorija tuku i istorijata na svetot, na site narodi koi go organizirale svoeto carstvo i kovale pari sli~ni kako makedonskite. Zatoa treba vnimatelno da se analizira eden po eden simbol na sekoja para od Makedonija.

MAKEDONSKATA ISTORIJA PI[UVANA NIZ PARITE E POTVRDA NA POSTOEWETO NA MAKEDONSKATA DR@AVA SO MNOGUBROJNI SIMBOLI Likot na Aleksandar na makedonskata para ne doa|a kako identifikacija so bogovite Apolon, Zevs, Dionis, Herakle, Tiha, nitu kako bogotvorewe na Aleksandar so Amon Ra, tuku kako zamena na mo}ta na bogovite so carevi, so nivnoto silno vlijanie, kako pari vo makedonskata ekonomija. Parite gi nadìveaja carevite, narodite, istoriskite falsifikati i prodolìja vo ~ista forma da ni ja za{tituvaat istorijata kako makedonsko dostoinstvo. Ako toa ne moèvme da go za{titime vo mitologijata, vo umetnosta, vo naukite, ako predolgo i bezmilosno n¢ negiraat za da n¢ kradat, ni ostana edno mesto negibnato - numizmatikata. Sonceto kako oda i himna, kako zname, kako prepoznatliv sistem na eden narod, na eden simbol vo makedonskata kultura, mirno i dolgove~no opstojuva na parite. Zaradi toa sonce, so toa sonce, pod toa sonce moè da se svedat site istoriski nastani vo Makedonija, se razbira, i patot kon sonceto na istok koj Evropa go pretvori vo kolonijalizam od Krstonosnite vojni. Od kade da se po~ne? Od likovi na carevite? Naslednost na vladeewe? Sistematsko dvièwe na godinite na vladeewe niz vremeto? Problemsko sporeduvawe na sli~nost? Da gi nabroime gradovite na monetokovawe? Da gi analizirame monogramite? Ili makedonskite simboli?

20

Angelina Markus

Simbolite oblikuvani na makedonskite pari se najmnogubrojni i povrzuva~ki na prostorni i na vremenski segmenti vo tekot na tri iljadi godini pi{uvanata postoe~ka makedonska istorija.

Aleksandar Makedonski

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

21

Sepak, }e po~neme so edna najreprezentativna para, so parata na Aleksandar Makedonski. Taa na sebe nosi s¢. Likovi na carevi i na bogovi. Go obeleùva vremeto i prostorot. Gi otslikuva karakteristikite od drugite kovani emisii na parite na sebe na prethodnite makedonski vladeteli. Ovaa para na sebe nosi vrednost i ubavina. Ja pokaùva mo}ta na makedonskata dràvnost. Gi izrazuva simbolot na sonceto, {lemot, {titot, kopjeto, kowot, Heraklevata nametka na lavovska koà, Amonoviot rog, orelot na raka i okolu s¢ toa monogramot i imeto aleksandroy, prisutni na sekoja Aleksandrova para, bilo koga i bilo kade da nastanala. Toa se najrasprostranetite kovani pari koi se upotrebuvale vo svetot. Makedoncite okolu Egejot, dokolku i denes gi pra{ate kade bile, tie }e vi odgovorat: „Kaj Filipoj, kaj Aleksandroj sum bil“. Stanuva zbor za Aleksandar Makedonski, za carot na Makedoncite i carot na svetot. Ako trgneme iljada i pove}e iljadi godini nanazad vo minatoto, vo istorijata, }e se sretneme so s¢ ona {to postoelo vo vremeto na Filip Vtori i na Aleksandar Makedonski, nasledeno od prethodnite vremiwa do niv. I ako od niv trgneme napred vo idninata toga{ sukcesijata na s¢ {to e makedonsko }e n¢ presretnuva i }e go potvrduva postoeweto na Makedoncite. Ni{to nema poubavo od sredbata so makedonskite drevni pari. Tie sestrano i brzo ne informiraat za s¢, za toa deka Makedoncite vo s¢ bile prvi i nenadminlivi. Se opredelivme za likot na Aleksandar na makedonskite pari kako lik na car koj prv pat vo svetot so svojot lik se na{ol na liceto na parata. Tie pari od Makedonija se koristele i toga{ i nekolku stotini godini potoa vo celiot toga{en ekumenski svet. Od toga{ site makedonski simboli

22

Angelina Markus

stanale carski simboli, pe~ati i garancii na vrednosta na parite vo tekot na cel sreden vek pa s¢ do denes. Dokolku gi poglednete dene{nite pari na kralstvata vo Evropa, }e zabeleìte deka nivnite dene{ni kralevi koi imaat svoj lik na nekoja para ve gledaat od ista poza kako da ve gledaat makedonskite carevi, kako Aleksandar da gi dostignuva site standardi kaj bilo koi narodi i bilo koi dràvi. Site gi imitiraat Makedoncite. Site dosega{ni vladeteli se priklonile kon blesokot na sonceto na makedonskite dinastii koga si stavile kruna na glava i zele èzol v raka, proizlezen od makedonskiot tirs. Okolu niv vrie stara makedonska simbolika od monogrami, boi, palmeti na carskite insignacii, boèm od predci nasledeni, a od parite se gleda deka vsu{nost s¢ e nasledeno od Makedoncite. Duri i pogrebot na angliskata princeza Dijana se odviva{e vo znakot na makedonskata simbolika: purpurna nametka, òlti lavovi i carskiot cvet - krinot. Pokraj simbolite, prisuten e i kanonot, vgraden vo ceremoniite na sega{nite kralstva, koi go ~uvaat toa {to edna{ nekoga{ be{e prvo vo svetot od Makedonija. Posebno kako prvo vo pari~nata simbolika.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

23

MAKEDONSKITE SIMBOLI ISKOVANI NA PARITE Koj {to saka neka zboruva za nas, parite ostanale i sekoga{ }e bidat nemi oxagoreni artefakti. Tie gi zdruìle simbolite na makedonskiot narod na edno mesto i postojat i svedo~at i bilo kade vo svetot, od sekoja numizmati~ka kolekcija ili od novootkrieno depo, ostava, naod, n¢ pretstavuvaat nas - Makedoncite. Toa go zastapuvaat site pari pred i po Aleksandar. S¢ ova go pravat i dene{nite pari vo Makedonija, so site simboli od makedonskata kultura. Svetot se ~udi od kade tie angeli na parite, maskite od zlato, nakitot, skulpturite, filigranite, od kade takov tvore~ki potencijal niz mileniumi. Ete, s¢ e od Makedonija. Krajno vreme e parite, imeto, narodot, dràvata da gi pokaème preku simbolite na parite. Ona {to se gleda na parite zna~i samo toa i ni{to drugo i moè samo na makedonski na~in da se objasnuva. Ne e ni{to novo toa {to na makedonskite pari od Aleksandar simbolite se vo silen koncentrat. Toa e voobi~aen model koj go primenuvale site makedonski kralevi videni vo razni kolekcii, prireduvani od naukata za stari pari. Takov e slu~ajot na isti simboli kaj Aleksandar Prvi, Perdika, Arhelaj Prvi, Aminta, Filip Vtori i site ostanati makedonski kralevi od po~etokot na monetokovaweto do propasta na makedonskata dràva po makedonsko-rimskite vojni. Takov e slu~ajot so simbolite i kaj site drugi carstva na Makedoncite od Ptolomej, Lizimah, Selevkite, Antiohite za da prodolàt i simbolite i likovite na kralevite od Makedonija preku Persej Konstantin, Justinijan, Vasilij, Samuil, Volka{in so sinovite i drugi, a se nastojuva celi makedonski

24

Angelina Markus

dinastii da im bidat pripi{ani na stranski dràvi. No, simbolite na parite toa ne go dozvoluvaat. Tie sekoga{ }e ja raskaùvaat vistinata za Makedonija. Aversot e liceto na carot, ponekoga{ zastapen so Bog ili so Aleksandar i se sre}ava i kako makedonski {tit vo sredinata so strovilos - solaren znak na sirius. Samata para i samiot {tit se sonca. Sekoj krug i to~ka na {titot povtorno e sonce. Sekoja to~ka na rabot na parite e sonce. To~kata vo krug ili vo bukva e carot sonce, kako {to go gledame na parite ili na bukvite. Najmnogu na makedonskite pari se sre}ava simbolot na sonce, vo najrazli~ni aplikacii. Vo katalogot toa se imenuva kako yvezda. I sonceto e yvezda. Taka, sonceto na parite se sre}ava kako to~ka, kako krug, kako yvezda ili kako sirius, go ima i kako blesok na son~eviot disk na samata para. Sonceto e potpis na parite od Makedonija ili starinski guverner, {to garantira sevkupna vrednost na bogatstvata vo Makedonija. Vo kolekcijata na printot re~isi nema para bez makedonskiot znak na sonceto. Son~eviot simbol tolku dlaboko e navlezen vo svesta na makedonskite dinastii i na makedonskiot narod za da go za~uvaat imeto i kulturata, koi se primarni za opstanokot na dràvata. Sekoja para i sekoj simbol treba posebno da se prou~at. Filipoviot zlaten stater na reversot sodrì reqefna kola so kowi i kowanik, koj so levata raka gi drì uzdite, a so desnata raka, koso podignata, pozdravuva. Pod crtata „Filipoj“ pod gradite na kowite vo trka e smesten trozabecot na bogot na moriwata Posejdon, koj go ima i na samite trkala Zevsova molwa. Voinot pozdravuva. Toa e pozdrav na sonceto. Toj pozdrav go koristele i Rimjanite: „Ave Cezare!“ Go koriste{e i Hitler, zaedno so kukastiot makedonski krst,

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

25

specifi~en solaren simbol koj, isto taka, se sretnuva i na parite i na mozaicite niz Makedonija. Fa{izmot ostana omrazen so zloupotrebata na makedonskite simboli. Kowanikot koj pozdravuva falanga ili nekoja druga sve~enost ostana i moè da se vidi na mnogu makedonski pari. Potomcite na Aleksandrovata falanga koja gi ~uva{e granicite pod Hinduku{ i denes pozdravuvaat na ist na~in. Memorija vreàna vo potsvesta na Makedoncite. I na niv i na site drugi treba da im go objasnime zna~eweto na pozdravot na kowanikot, kaZlaten stater od vremeto na Filip Vtori so likot na Apolon na aversot i prikolka so kowi na reversot(gore) i kovana para so likot na Kasandar na aversot i kowanik {to pozdravuva na reversot (dole).

26

Angelina Markus

ko i toa kakvo e zna~eweto na site drugi bogati makedonski simboli, prisutnite, na drevnite pari. Na reversot na parite ravnomerno kako sonceto se zastapeni i: makedonskiot {tit i {lemot, kopjeto, skiptarot, molwata, zra~nata kruna, (sonce) palmeta, surovica, trino`nik, kov~eè, krma, dabov venec, br{len i palma, lovorov venec, a od ìvotnite: jarecot, govedoto, lavot, kowot, risot, volkot, orelot, zmijata i drugi ìvotni koi igrale nekakva uloga vo ìvotot na Makedoncite ili se smetale za sveti so {to go zasluìle mestoto vo pari~nite aplikacii. Site tie simboli gi ozna~uvale raznite rodovi na falangata. Tie simboli gi ima vo mozaicite i freskite. Taka, vo simbolite na makedonskite pari gi sre}avame carevite, bogovite, oru`jeto, ìvotnite, drvata i drugi predmeti koi se smetale za sveti, no nieden od niv ne bil najsvet kako sonceto i so nego, tesno povrzano, bilo koe proslavuvawe. Sonceto kako oda i himna, kako zname, kako prepoznatliv sistem na eden narod, na eden simbol vo makedonskata kultura, mirno i dolgove~no opstojuva na parite. Zaradi toa sonce, so toa sonce, pod toa sonce moàt da se svedat site istoriski nastani vo Makedonija, se razbira, i patot kon sonceto na istok, koj Evropa go pretvori vo kolonijalizam od Krstonosnite vojni. Svetosta, svetlinata, prosvetata zastapena kaj Makedoncite pokaùva edna po{iroka kosmi~ka orientacija. Pokraj sonceto, na makedonskite pari vo simbolite se pojavuvaat zemni znaci kako ìvotni, lisja, cve}e, znaci na vozduhot - ptici, znaci na vodata - delfin. S¢ toa dava edna filozofska dimenzija na makedonskite pari. Tie se sostaven del na eden {irok svetogled izrazen i odrazen vo na~inot na ìveewe, vojuvawe i veruvawe kaj Makedoncite. Ottamu tolku e sloèno izrazuvaweto na

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

27

sodrìnata na simbolite na na{ite pari. Ako bilo samo za prosta razmena, trampa, se davala ovca za drug predmet ili kartica kako sega. PISMOTO NA PARITE SO MONOGRAMI I IME NA CAROT Makedonskite pari otsekoga{ vr{ele mnogu posloèna misija. Edna od niv e pismoto. Bukvite, zborovite, imiwata, unicijalnoto, koine pismoto, crkovnoto pismo, glagolicata, latinicata, kirilicata, eve, poglednete gi kako monogrami na parite. Dobro se izraboteni vo kolekcijata. Izdvoeni se okolu dveste monogrami na parite, a sigurno moàt da se oddelat u{te iljadnici i toga{ }e se vidat i pismoto i jazikot na koj{to se izrazuvale Makedoncite. Monogramite od parite se isti so monogramite na svetcite na ikonite i na freskite. Koga }e se sporedat istite, }e izleze na videlina od kade im se na Svetite Kiril i Metodij dve azbuki, za pismenost na dve grupi narodi na podeleniot svet na latinski katoli~ki i pravoslavni kirilski bukvi. I ednite i drugite bile vo sostav na makedonskoto pismo. Makedonija kako bibliska zemja go zadràla pravoto da gi pi{uva i da gi preveduva evangelijata na svoj jazik. Toj stolb na pravoslavieto i crkovnata pismenost ostanale prizemjeni da ja razvivaat i da ja {irat pismenosta od pismoto na drevnite pari i pismoto od ikonite pretstaveni kako skratena forma, monogram ili kako {to }e re~e Vasil Iqov: „Zbor so neotvoreni samoglaski“. Jazikot kako ìva materija se razviva vo razni nasoki i formira srodni jazi~ni grupi vo sli~ni jazici i kirilsko pismo se sluàt nekolku stotini milioni lu|e od pravoslavniot svet.

28

Angelina Markus

Makedonskite carevi mnogu rabotele za idninata, kako da znaele {to }e ni se slu~uva, pa zatoa na sekoja para bile iscrtani poraki, znaci, simboli, bukvi sosema isti kako i onie vo zapisite na mermernite plo~i ili terakotnite ikoni.

„Imaat o~i neka gledaat, imaat u{i neka slu{aat...“, gi kara{e mitopolitot Kiril nekoi srodni narodi koi n¢ negiraat, ama ne ja zavr{i mislata da im kaè deka so um se sfa}a videnoto ne tuku taka da se zaslepuvaat pri o~i. Pismoto od parite i pismoto od ikonite na isklu~itelen na~in ni ja raskaùvaat makedonskata istorija i vo site slu~ai taa e izrazena preku umetni~ko oblikuvawe od najvisok rang na op{to~ove~ki vrednosti. Tie mali pari i aurata na svetcite, zarem samo toa ni ostana od nekoga{ najgolemata dràva na svetot. Ostanaa Makedonci zadolèni da go objasnat i da go odbranat i toa {to e makedonsko i toa {to Makedoncite mu go dale na svetot, bez tezi i hipotezi, tuku onaka ~isto aksiamatski. Makedonci, ajde na rabota. Treba da se is~istat buri~kanicite koi ni gi pravat istori~ari, lingvisti, politi~ari, prijateli i neprijateli na Makedonija. Potrebno e izvorno tolkuvawe. Ako parite se vo centar na istraùvaweto da gi zapostavime site sporedni pojavi na provincii, gradovi, kova~nici i taka sekoga{ Makedonija }e bide vo centarot na postoeweto, silno povrzana so sekoj nejzin del. Parite se makedonska kohezija. Mora da se vnimava so praveweto kolekcii. Da ne go gubime son~e-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

viot blesok vrz niv. Interpretaciite mora bukvalno deskriptivno da se predavaat onakvi kakvi {to se. Se setiv na edna kineska prikazna. Mandarinot se {etal so svojot prijatel po dvorot. Koga yirnale vo bunarot videle ramna voda so polna mese~ina odrazena vo nea. Sakam da se napijam voda so mese~ina, pobaral gostinot. Koga mu podale ~a{a od ~istata voda taa bila bez mese~ina. Toa me potsetuva na makedonskata kultura. Se zamatuva otsjajot. Dlaboko vo zemjata i dlaboko vo vodite i mirno na parite miruva na{eto soznanie so celiot originalen sjaj. Treba da pieme voda so polna mese~ina.

29

MONETOKOVA^NICITE VO MAKEDONSKITE GRADOVI I Filip i Aleksandar go osvoile svetot prvo so zlatnite pari, pu{taj}i vo promet golemi vrednosti za da moàt evtino da go soberat proizvodstvoto za potrebite i na vojskata i na narodot. Avtoritetot na carot e vpi{an vo sekoja makedonska para. Makedonija ne e nitu grad nitu oblast tuku dràva koja opfa}ala golema teritorija so vladeeweto na dinastiite, koi kovale pari pove}e od 2.700 godini otkako postoele prestolninitei carevite. Makedonija e postara za u{te 8.000 godini, so cel da gi spoi bogovite i kralevite i niv da gi otslika vo parite. I Persej vodel èstoki vojni so Rimjanite, koi bile pomagani od Atina. Serijalot na pari so likot na Persej so carska lenta, so kowanik koj pozdravuva, so orel koj drì molwa, Herakloviot stap vo dabov venec, gi odrùvaat kvalitetot, herojstvata i mitot koi se proizlezeni od Makedonija. Ve}e navedovme koi se simbolite i koi se monogramite na parite, taka {to sega e poèlno da gi razgledame koi se kova~nicite kade {to tie se izrabotuvale i koi se lu|eto koi imale pravo na kovawe i pravo da gi upotrebat simbolite. Se znae deka samo dràva so knez, kral ili car imala pravo da kova pari i na parite da stava simboli koi £ pripa|ale na dràvata. Za razlika od Makedoncite, Spartancite, Argeadite, Atina pak go nemala toa pravo zatoa {to ne bila monarhija. Toa ja naveduvalo Atina gradot-dràvi~ka da bara sojuzi so drugi dràvi za da moè nivnite pari da gi pri-

32

Angelina Markus

kaùva kako svoi. Buvot bil simbol na gradot, a Atina, so makedonskiot {lem na glavata, redovno se vbrojuvala so drugite likovi na bogovi na makedonskite pari. Toa se slu~uvalo zna~itelno porano pred Atina-gradot da potpadne pod makedonska vlast. Blagorodni{tvoto od Makedonija, koe imalo rodovsko ureduvawe, go ostvaruvalo monetokovaweto na mnogu golema teritorija, a voedno i na ostrovite. Znaej}i deka rodovskata aristokratija, bladorodnicite, opfa}ala golem broj bogati i u~eni lu|e i voop{to ne e ~udno toa {to lekarite, filozofite, umetnicite, oratorite zad sebe ostavile moneti so nivnite imiwa u{te od V vek pr.n.e. Toa bile kralevite: Pitagora od Sam, Heraklit od Efes, Hipokrat od Kos, Demokrit od Abdera. Poznato e i kralskoto poteklo na Anaksagora od Kolofoi, Herodot, Empedokle, \or|ija, Tukidid, sopstvenikot na Pangajskite planini bogati so zlato, kako i mnogu drugi koi atinskata demokratija gi koristela i gi proteruvala, a imalo i na golem broj ubieni. I ne bil samo Arhelaj, koj imal razbirawe za niv i za nivnite prava, tuku mnogu pove}e napravil Filip Vtori so obedinuvaweto na site makedonski plemiwa vo edna dràva. Toa dovelo do ostvaruvawe na pravoto nekoi plemiwa da kovaat pari vo postojnite makedonski kova~nici, pari na koi imalo makedonski simboli, kako {to e slu~ajot so Pajoncite, Lihnidite, kako i vo drugite gradovi i na ostrovite, koi i porano imale pravo na kovawe pari so po~ituvawe na simbolot na sonceto i unijatskoto pismo, koe moè da se pro~ita na niv, taka {to nema prostor za otstapuvawe od toa deka tie se isklu~itelno i samo makedonski pari. Nivnata sodrìna, kova~nicite i nao|ali{tata go potvrduvaat toa. Nao|ali{tata na kova~nicite ne treba da se lociraat samo na kartata na dene{na Makedonija. Tie se

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

33

nao|aat nasekade kade {to stapnala makedonska noga i na toj prostor ostavila svoe kulturno nasledstvo. Minatata godina vo Kabul be{e pronajdeno depo so nekolku stotini zlatni stateri od Aleksandar. Isti takvi stateri bugarskite vojski iskopale vo Stibera, a podocna i vo Topol~ani, pri {to kaj nas ne e ostanat nitu eden primerok. Pretsedatelot na nekoga{nata SFRJ, Tito, od makedonskite naodi so grstovi stari pari od Stobi gi prave{e „kulturni“ drugite narodi i republiki. Pred desetina godini od aukcija be{e ukradena edna belezgija so neprocenliva vrednost. So meseci za ovoj grabe` se komentira{e, po nea se traga{e, a duri po odreden period se kaà deka skapocenata belezgija bila makedonska. Mnogu ~esto, isto taka, parite koi se od neprocenliva istoriska vrednost se kradat i se preprodavaat, nekoe vreme gi pritajuvaat i gi tretiraat kako navodno ni~ii ili, pak, se prisvojuvaat, iako na site im e dobro poznato deka nivnoto poteklo e makedonsko i deka nemalo drugo osven makedonski pari i umetni~ki dela od Makedonija. Piratite okolu Makedonija nemilosrdno ograbuvale zatoa {to samite ne sozdavale. Golemi nao|ali{ta na pari se otkrieni na Vardarski rid, na Isar, vo Marvinci, Stobi, Vitoli{te, Prilep i Prilepec, Pelagonija... od kade {to arheologot Babi} uspeal s¢ da prefrli vo Belgrad i pred na{i o~i se dozvoli tie da ja „napu{tat“ dràvava, bez da se objavat, obrabotat i evidentiraat. [to da kaème za Aleksandrovite pari od nao|ali{teto vo Blagun, vo Bugarija, za kompletnite kolekcii od Lizimah, od II v. pred Hrista, od sobranata kolekcija vo Pleven i vo drugi istoriski muzei vo koi sistematski se sreduvani so makedonski pari od makedonskite carevi. Gole-

34

Angelina Markus

mite naodi od Vasilij Vtori, Konstantin Sedmi i Konstantin Monomah im gi dopolnuvaat hronolo{ki podgotvenite izlozi. [to da se pravi so toa {to bogati naodi na pari ne se objavuvaat ili, pak, {to e u{te postra{no toa {to se dozvoluva koj kako }e dojde do niv da gi prikaùva kako svoi, odnosno kako bugarski, srpski, gr~ki, turski, rimski, trakiski, pajonski, a vsu{nost toa se samo makedonski pari. Spored napisite na parite, kaj nas se spomnuvaat nekolku kova~nici: od Pela, Amfipol, Tesalonika, Dion, Stobi, Lihnid, Pelagonija. Nitu kova~nicite nitu parite od niv ne moèle da gi zadovolat svetskite potrebi vo prometot koj se odvival od Makedonija do Egipet, Indija i Rim. Vsu{nost, imalo mnogu pove}e kova~nici za koi se znae deka vo niv se kovale pari vo vremenski raspon od 1.000 do 1.800 godini. Toa zna~i deka na site mesta kade {to se otkrieni pogolemi koli~estva pari treba da se pronajdat i kova~nicite. Na primer, para od Lihnid so krma i sonce i natpis Makedonon ja odràla na visoko nivo kova~nicata od drevna Makedonija sè do XIV vek, so kovaweto na srebrenite pari vo Ohrid od dinastijata na Krale Marko. Na nacionalnata televizija eden metalurg na karpa go pokaùva{e mestoto na Koùv kade {to se topelo zlato i po `lebovi te~elo vo kalapi za pari vo vremeto na Filip Vtori. Se znae deka Filip so svoite zlatni tovari go izvel monetarniot udar na site pari koi postoele do toga{ i go uni{til persiskiot darik. I Filip i Aleksandar go osvoile svetot prvo so zlatnite pari, pu{taj}i vo promet golemi vrednosti za da moàt evtino da go soberat proizvodstvoto za potrebite i na vojskata i na narodot. Avtoritetot na carot e vpi{an vo sekoja makedonska para. Lesno e da se pro~ita i da se sistematizira istorijata niz parite. Sodrìnata na parite sama go na-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

35

metnuva toa. Treba samo da gi nabroime dinastiite, da gi klasificirame simbolite, da gi podredime godinite, gradovite, monogramite i da go vidime toa {to cel svet go gleda i ne moè da go vidi kako kompletna istorija na Makedonija. Na parite od Makedonija nema tu|i bogovi. Vo klasicite se zastapeni pari i na re~ni bogovi na Strimon, Aksion i Erigon. Tie ja crtaat kartata na Makedonija, pa i mnogu gradovi nosat imiwa na bogovi za da se sfati svetosta i na parite i na bogovite. Hronologijata na makedonskite dinastii i pari se pojavuva mnogu porano i mnogu podocna otkolku {to gi registrira na{ata i svetskata numizmatika. Vo kolekcijata na [eldarov pod zaglavie „Plemenski zaednici, oblasti i gradovi“ i toa podredeno pod azbu~en red, kako {to toa go pravat stranskite kolekcioneri, sosema se gubi dràvnosta na Makedonija i zna~eweto na golemite kova~nici na makedonskite pari. Se vnesuva zbrka namesto preglednost na istoriskite nastani izrazeni preku parite. Makedonija ne e nitu grad nitu oblast tuku dràva koja opfa}ala golema teritorija, so vladeeweto na dinastiite koi kovale pari pove}e od 2.700 godini otkako postoele prestolninite. Makedonija e u{te postara za 8.000 godini, so cel da gi spoi bogovite i kralevite i niv da gi otslika vo parite. Dali e dràva, oblasti, avtonomni zaednici, Makedonija nikako ne moè da se razloì. Taa sekoga{ go manifestira svoeto edinstvo preku pari~nite signacii i dràvnosta. Sekoj vladetel izdaval svoi pari so natpis VASILEVS i ime na carot. Simbolite na makedonskite kovani pari ni davaat spoj na mitolo{kite li~nosti povrzani so likot ili so imeto na carot. Toa se glavata na Zevs i molwata, Herakle so lavjata koà, Apolon i Dion so venecot na glavata, Posejdon

36

Angelina Markus

Pari~ka od Olint so glava na Apolon na aversot Para so Zevs aversot

Para od Filip Vtori so glava na Apolon na aversot

Pari~ka so aplikacija na sonce i bik.

Medaqon so glava na Artemida

Aleksandar Makedonski kako Herakle

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

37

so trozabecot, Dioskurite so kowite, Artemida so lakot, strelata, tobolecot (torba), Atina so makedonskiot {lem i {tit, Tiha so krunata i rogot na izobilie i ~esto bil zastapuvan orelot koj drì molwa ili ralo, kowanikot koj pozdravuva ili okvirot na parata od makedonskiot {tit na dabov venec. Toj spoj na mitologijata i makedonskite vladeteli go izrazuvaat simbolite na makedonskite pari kako makedonsko obele`je i kako izraz i potvrda na postewe na makedonskiot narod. Koga na toa }e se sogledaat i zborovite - MAKEDON i VASILEVS na site „rimski“ i „vizantiski“ pari od Makedonija se nametnuva potreba od ispravki vo dosega{nite tolkuvawa i na istorijata i na numizmatikata. Filipoviot zlaten stater ja izrazuva silnata li~nost na vladatel i voen strateg {to ja izrazuva i ekonomskata mo} i sigurnost na makedonskiot narod i dràva. Site kova~nici na pari niz Makedonija ja prodolùvaat anti~kata tradicija da se prezentira liceto na vladetelot i simbolite vo kulturno nasledstvo. Toj urnek prodolùva da se primenuva niz site istoriski periodi i kaj site dràvi vo svetot. Svedo{tvata na moneti kako kovani pari vo zbirka po muzeite i bankite ni potvrduvaat kolku dolgo se koristeni makedonskite kova~nici vo rimsko i tursko vreme. Makedonskoto zlato, srebro i bronza so makedonskite kalapi gi leele parite na rimskite imperatori i turskite sultani. Postoi mala korekcija vo kaliografijata na pismoto. Pome|u tie dva perioda od po~etokot na IV do XIV vek povtorno bleskaat likovite na carevite od Makedonskata Vizantiska dinastija so oreol na Pravoslavnite hristijanski svetci, so krstot i so crkovnoto staromakedonsko pismo i kirilicata. Vo prvite godini posle Hrista najdeni se pari obeleàni od kova~nicite vo Tesalonika, Stobi, Pont, Antiohia

38

i drugi gradovi od Makedonskata imperija. Taka Heron (54-68 p.n.e.) gi pravel "rimskite" pari so makedonski obele`ja i forma. Trajan 98-117 god., Vespasijan 69-79 god., Domicijan 81-96 godina, Aleksandar Sever 222 -235 god. koval vo Antiohija, Tacit vo Serdika okolu 275 god. potoa Dioklecijan, Prob, Krisp, okolu 300 god. od na{ata era kovale pari vo Tesalonika i Kizik, isto kako {to kovale Konstantin Prvi od 306-337 g. i Konstantin Vtori od 337-361 god. Vo najnovite istraùvawa vo tvrdinata na Skopje pronajdena e zlatna para od Konstantin i Elena so simbolot na makedonskoto sonce aplikacija vo sredina na parata. Teodosie 379-395 i Anastasie 491-518 god.

Angelina Markus

Trajan

Vespazijan

Domicijan

Dioklecijan

Konstantin Vtori

39

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Zastapeni se so kovawa od Nikomedija ili Nikeja za ne{to podocna da se aktiviraat kova~nicite vo Konstantinopol, Tesalonika, Kizik, Antiohija. Toa e vo vreme na vladeeweto na skopskata carska loza na Justin Prvi i Justinijan Prvi od 517 do 578 god. do vladeeweto na Justin Vtori. Parata na Justin Vtori ja ispo~ituvale dinastijata na Komneni i ja istaknale nad vratata vo crkvata Pantelejmon, Skopje. Taa para zemena e za logo na NB na Makedonija. Komneni se potsetile na Justinijani sedumstotini godini podocna. Makedoncite deneska po~itta kon tradicijata ja izrazuvaat od preku 1500 godini. Vo optek na makedonskite pari~ni edinici kako jubilejno izdanie od 2000-ta godina.

Vasil Vtori

Teodosij Prvi

Justin Prvi

Justinijan Prvi

Justin Vtori

40

Angelina Markus

Aleksej Prvi Komnen 1061-1118 god. do Aleksej Treti Komnen 1195-1203 god. i site drugi dinastii kovale pari vo Tesalonika i Carigrad ili Konstantinopol se do Mihajlo Sedmi Paleolog do 1282 god. Postojat brojni pari od Carot Vasilij Vtori i Samoil, no tie se ograbeni i retko se sretnuvaat vo Makedonija. Imam sretnato primeroci od Hadrijan kaj privatni kolekcioneri niz Pelagonija no tie ne sum gi videla obraboteni vo zbirki. Dinastijata na Volka{in 1276-1321 god. i Krale Marko gi aktivirale kova~nicite vo Ohrid, Bitola i drugi gradovi vo Makedonija se do krajot na ~etrinaesetiot vek. Se kovalo srebroto deponirano vo Dubrovnik od Volka{in za ~etirite sina i Evrosima. Site kovale pari i gradele manastiri. Postoi i kolektiven naod so Venecijanski srebrenici. Sepak najmnogubrojni se izdanijata na najstarite makedonski kralevi i carevi. Niv gi ima vo arheolo{kite iskopini nasekade od Perdika do Persej. Koga se zboruva za rimski ili gr~ki pari toa treba da se zema uslovno koga se raboti za Makedonska dràva, makedonski dinastii, makedonski prestolnini so makedonska tehnologija na izrabotka i makedonski insignacii na makedonskite kovani pari. Da gi spomeneme i kova~nicite od Makedonija {to izrabotuvale pari za turskite sultani. Za Murat Prvi 13611381 god. i Mehmet Vtori 1421-1451 god. se kovale pari vo Serez i Edrene. Sulejman Prvi 1520-1566 god. naredil da se aktiviraat kova~nicite vo Kratovo za da se podobri kvalitetot na kovawe so rudi do Kratovsko-Zletovskiot region. Toa e materijal od koj {to se kovale staterite na Aleksandar so misija vo cel svet.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

41

Murat Vtori 1424-1451 g.

Bajazit Vtori 1481-1512 g. Moneti od Osmanliskiot period

Nekade od 1623-1909 god. site turski sultani gi koristele kova~nicite vo Konstantinopol so ist intenzitet kako i vo vremeto na Makedonskata Vizantiska dinastija od Konstantin Prvi 306 god. do Konstantin êtirinaesetti. Site ovie podatoci treba da im pomognat na Makedoncite preku postoe~kata faktografija od monetokovaweto podobro da si ja razberat sopstvenata istorija, verno pi{uvana za pokolenijata od Makedonija.

42

Angelina Markus

Da gi spomneme hronolo{ki pova`nite kovani pari na makedonskite vladeteli i simboli: • Prvata para vo kolekcijata e od Ege vo 520 g. pr. Hr. • Aleksandar Prvi - pro~ueniot kowanik so dve kopja, 498 g. pr. Hr. • Perdika Vtori so kowanik i {lem od 451 g. pr. Hr. • Arhelaj - glava na Apolon, Herakle i kow vo vdlaben kvadrat, 412-399g. pr. Hr. • Evrop Vtori - glava na mom~e i lav i ime vo 395 g. pr. Hr. • Pavzanie - Apolon so dijadema, lav, ime, 393 g. pr. Hr. • Aminta Vtori, Herakle so lavja koà, kow, ime, 370 g. pr. Hr. • Filip Vtori so glava na Apolon, Herakle, Zevs od Pela i Amfipol • Aleksandar Treti Makedonski, legenda, iskovan vo site makedonski simboli i pismo so svoj lik na parite (so lav, oven i slon na glavata). • Vo otpek se pari od 336 g. pr. Hr. do 370 g. n.e. i mnogu podolgo vo cela Azija. • Aleksandar êtvrti Makedonski so isti simboli kako tatko mu 290 g. pr. Hr. • Filip Treti - Apolon so venec, kowanik, lav i do 317 g. pr. Hr. • Kasandar - glava na Herakle, kowanik pozdravuva, sonce, 316 g. pr. Hr. se imenuva so Vasilevs otkako se oènil so }erkata na Filip Vtori Tesalka i go izgradile Solun vo ~est na nejzinoto ime Tesalonika (son~eva }erka), na{iot Solun. • Demetris Prvi so makedonski {tit i makedonski {lem, 280 g. pr. Hr.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

43

• Antigon Gonat - Atina, Herakle, {lem, kowanik pozdravuva, do 239 g. pr. Hr. • Filip Petti - gi manifestira site simboli, posebno glavata na Persej vo centar na makedonski {tit i na zadninata V.F. vo dabov venec, harpa, surovica i likovi na makedonskite bogovi Zevs, Herakle, Artemida, Ilion, kowanik so pozdrav, orel so molwa vo vreme 221-179 g. pr. Hr., ubavi raznovidni pari. • Persej - prodolùva emisija na parite so site simboli kako i kaj Filip Petti, preku parite potvrduvaj}i gi mo}ta na dràvata i makedonskata dinastija do 168 g. pr. Hr. Persej vodel èstoki vojni so Rimjanite, koi bile pomagani od Atina. Serijalot na pari so likot na Persej so carska lenta, so kowanikot koj pozdravuva, so orelot koj drèl molwa, Herakloviot stap vo dabov venec gi odrùval kvalitetot, herojstvata i mitot, koi bile proizlezeni od Makedonija. Site sosedi se spruùvaat na makedonska zemja i mavtaat so makedonskiot lav vo Bugarija, so makedonskiot orel vo Albanija, so makedonskite dinastii od Carigrad vo Srbija i so mitologijata vo Grcija. S¢ toa {to bilo pojaveno i primenuvano vo Makedonija go prifa}ale narodite po patot na falangata, son~eviot pat na Makedoncite vo svetot. Parite se tie koi kaùvaat koj e osnovopolo`nikot. Makedoncite se idejni tvorci na prebogatata simbolika niz celata istorija na monetokovaweto. Ajde da gi pra{ame dene{nive Grci od kade im e mitot za Persej so Pegaz i zo{to likot na Persej na parite go dopiraat Pegasovite krilja opkruèn so makedonski inicijali? Moèbi i za Persej mislat deka e „gr~ki“, isto kako i za Filip Vtori koj gi ispotepa kaj Heroneja i im sedna carskiot lav za

44

Angelina Markus

Persej

Filip Petti

da gi potsetuva na mestoto na makedonskata pobeda, tamu kade {to u{te stoi spomenikot, kako {to sedi lavot na reversite od site pari od Makedonija. Da dojdat, da go vidat seto toa vo prostoriite na Narodna banka na Republika Makedonija, da gi prepro~itaat lagite i da si napi{at svoja istorija. Belkim }e si gi potsoberat dolgite prsti i kusite noze. Neka ja vidat makedonskata istorija kompletno ispi{ana na kovanite pari. Koga se zboruva za parite na makedonskite dinastii ne treba da se zadrùvame samo na parite od spisokot na makedonskite carevi od Perdika Prvi 729 g. pr. Hr. do Filip [esti 142 g. pr. Hr. Treba da se razgledaat paralelno i makedonskite vladeteli vo Vavilon, koi kovale pari od Aleksandar Treti 330 g.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

45

pr. Hr. do Seleuk Petti vo 125 g. pr. Hr., kade {to naizmeni~no se pojavuvaat Seleuk so pet naslednici, Antioh so sedum vladeteli, Demetri Nikator, Aleksandar Balas itn. Se sretnuvaat so isti imiwa, ima povtoruvawe kako i vo drugite postari spisoci na makedonskite carevi, kako i kaj Ptolomeite i Lizimah. - Lizimah po primerot na Filip Vtori, Aleksandar, Antioh, Ptolomej i drugite makedonski dinastii si izgradile svoja prestolnina so svoe ime Lizimahija, kaj Hersones, vo makedonska Trakija vo 309 g. pr. Hr. Na toa strate{ko mesto se povrzuva Makedonija so Mala Azija u{te od Trojanskata vojna, do Aleksandrovite pohodi, podocna i Antioh Treti i Filip Petti. Tuka Konstantin go izgradil svojot Carigrad. Na toa isto mesto Justin i Justinijan trgnale od Skopje za da ja utvrduvaat makedonskata ve~na prestolnina za da mu sluì i na Vasilij Vtori i na site makedonski dinastii od IV v. do XIV v. od n.e. Na toj prostor intenzivno se kovale pari duri vo 12 carski kova~nici i od site niv poteknuvaat svedo{tva za makedonskata istorija. - Lizimah, Aleksandroviot general, se odlu~il da gradi grad na krstopat, so serija nastani me|u kontinentite i moriwata niz koi se dvièle i trguvale Makedoncite. Tuka, vo carskata kova~nica, Lizimah gi koval svoite lizimahii - pari od tipot na Filip Vtori so makedonski znaci, simboli, stilski srodni monogrami na imiwata i kova~nicite na site monarsi. Lizimah e imeto koe }e go nosat negovite bronzeni pari i podocna srebrenite stateri i drahmi so u{te drugi 12 monogrami. Ovie pari ja razjasnuvaat makedonskata istorija i na Antioh Vtori vo Lizimahija. Tuka dolgo dominirale posthumnite kovawa na pari od Filip Vtori, Aleksandar Treti i Lizimah do 250 g. po Hrista i natamu.

46

Angelina Markus

Makedonski kovani pari: Arhelaj (gore), Aminta (vo sredina) i Perdika (dole)

MAKEDONSKA ARGEADSKA DINASTIJA: Karan Koin Tirima Perdika Prvi Argej Prvi Filip Prvi Aerop Prvi Alket Prvi Aminta Prvi Aleksandar Prvi Perdika Vtori Arhelaj Prvi Krater Orest i Aerop Vtori Arhelaj Vtori Aminta Vtori Pavzanij Argej Vtori Aminta Treti Aleksandar Vtori Ptolomej Prvi Perdika Treti Aminta êtvrti Filip Vtori Aleksandar Treti Antipatar, Regent na Makedon Filip Treti Aridej Aleksandar êtvrti Perdika, Regent na Makedon Antipatar, Regent na Makedon Poliperhon, Regent na Makedon Kasandar, Regent na Makedon

808-778 g.p.n.e 700-678 g.p.n.e 678-640 g.p.n.e 640-602 g.p.n.e 602-576 g.p.n.e 576-547 g.p.n.e 547-498 g.p.n.e 498-454 g.p.n.e 454-413 g.p.n.e 413-399 g.p.n.e 399 g.p.n.e 399-396 g.p.n.e 396-393 g.p.n.e 393 g.p.n.e 393 g.p.n.e 393-392 g.p.n.e 393 g.p.n.e,; 392-370 g.p.n.e 370-368 g.p.n.e 368-365 g.p.n.e 365-359 g.p.n.e 359-356 g.p.n.e 359-336 g.p.n.e 336-323 g.p.n.e 334-319 g.p.n.e 323-317 g.p.n.e 323-310 g.p.n.e 323-321 g.p.n.e 321-319 g.p.n.e 319-317 g.p.n.e 317-306 g.p.n.e

MAKEDONSKA ANTIPATRIDSKA DINASTIJA: Antipatar Kasandar Filip êtvrti Aleksandar Petti Antipatar Vtori Sosten

397-319 g.p.n.e. 302-297 g.p.n.e 297 g.p.n.e 297-294 g.p.n.e 296-294 g.p.n.e 279-277 g.p.n.e

MAKEDONSKA ANTIGONIDSKA DINASTIJA: Antigon Prvi Ednookiot Demetrij Prvi Poliorket Antigon Vtori Gonat Demetrij Vtori Antogon Treti Doson Filip Petti Makedonski Persej

294-287 p.n.e. 276-239 p.n.e. 239-229 p.n.e. 229-221 p.n.e. 221-179 p.n.e. 179-168 p.n.e.

MINATOTO I IDNINATA PODEDNAKVO SE ZASTAPENI VO PARITE OD MAKEDONIJA Parite od vremeto na Vasilij Vtori i na Samoil vo ni{to ne se razlikuvaat od onie na prethodnite carevi, kako i na onie na nivnite naslednici. Toa se pari od mnogu starite makedonski carski kova~nici, so novi dopolnuvawa na simbolikata, na kontinuiranoto obnovuvawe na makedonskata dràvnost i toga{ koga taa bila podjarmuvana. Kako i samite Makedonci koi im ostavile samostojna uprava na pot~inetite narodi, taka i rimskite i osmanliskite vlasti im ostavile lokalna uprava na Makedoncite. Makedonskata kultura vr{ela asimilacija vrz dojdencite. Vo muzejot na Narodna banka na Makedonija, so detaqna legenda pokraj parite moàt da se vidat imiwata na site carski dinastii, na nivnite grade`ni umetni~ki dostreli, so {to e odbeleàno vremeto na nivnoto vladeewe. Lizimahovite pari so likot na Tiha se sovpa|a so gradot Lizimahija. Tiha e boèstvo-za{titnik na gradovite i dokaz na izobilstvoto so poznatiot hram vo Stibera, bogat carski grad, povrzan i so Herakleja i so Alkomena. Tiha adaptivno e pretstavuvana kako Nemeza, Izida, Fortuna iako izvorno e makedonsko boèstvo koe go na{lo svoeto mesto kako lik na makedonskite pari. Tiha na monetite {to so ednata raka lee voda od Aksij a so drugata od Erigon ja imame i od Stobi. Vo Lizimahiite se pojavuva Demetra so klas i Nika, taka {to se pravat insinuacii za „elinizam“ na makedonskite pari. Isklu~itelno neverojatno. Prvo, gradot Atina a posle

50

Angelina Markus

Lizimah pari so Tiha.

Heroneja ne bil nitu grad nitu dràva i taa nema {to da slavi so Nika. Samo se potpiknuva kako konglomeratno kam~e vo makedonskata istorija i mitologija kolku da {tr~i. Faktografijata e na makedonska strana. Vtoro, Demetra-Artemida e ime obratno pro~itano, imeto na boèstvoto na plodorodieto, so dolga tradicija vo Makedonija, od Golemata Majka do Bogorodica. Artemida, blizna~ka sestra na Apolon, dolgo e lik na makedonskite pari i gi simbolizira pobedata, qubovta i nade`ta vo trite gracii: Nika, Tiha i Dika (Gordost), i mnogute drugi ènski likovi na parite od makedonskite dinastii. Taka se niàt skulpturi i freski od istite boèstva koi go izrazuvaat makedonskiot karakter na moralni, religiozni i na voeni potfati vo odredeni periodi. Ni{to nema od Makedonija a da ne si na{lo mesto na parite kako logi~no objasnuvawe na istoriskite nastani. Toa i parite na Lizimah, so golemi naodi, se zastapeni soodvetno na negovoto mesto vo makedonskata istorija na dràvi i carstva, koi ja nasledile makedonskata imperija na Aleksandar.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

51

Vo Aleksandrija najdolgo opstojuvala makedonskata dràva. Postoi popisen spisok na makedonskata carska loza od Ptolomej Lag vo 322 g. pr. Hr. do Ptolomej êtirinaesetti i do Kleopatra Sedma vo poslednite godini od mileniumot do Hrista. Se vrti edna para so likot na Kleopatra i na Antonio i kako da se saka najbogatata kulturna ostavnina na Makedonija da se prikaè deka bila rimska. Kako {to na makedonskiot dreven carski pat mu nametnaa ime Via Ignacija i toa ime se zadrà za da se producira sekade vo svetot, boèm Rimjanite ne{to gradele. Duri i makedonskite arheolozi za ovaa rekonstrukcija pi{uvaat; }e blesne rimskata gradba. Se znae koj gradel, koj tvorel, koj koval pari. Toa se Makedoncite. Se znae deka vo upotreba bile ne samo vo Egipet, Persija i vo Indija, tuku i na drugite prostori koi bile pod vlast na Makedoncite, taka {to mnogu vekovi posthumno gi kovale i gi upotrebuvale Aleksandrovite stateri kako edinstveno sredstvo za razmena. Se nametnuva problem da se izraboti spisok na makedonski vladeteli vo Egipet i da se obrabotat site moneti koi, zaedno so nau~niot svet, se slevale od Aleksandrija vo Rim, za da se vidi deka ne e mo`no da se zagubi makedonskiot gen vo razni surogati, kako {to se pretopuva zlatoto, istoto toa no kako drugi pari prodolùva povtorno da sjae na makedonski na~in. Pra{awe e dali Rim, ako ne kopiral, }e sozdadel ne{to svoe, bez makedonski prototip. Poznato e deka vojnicite bile Rimjani, a generalite Makedonci. So tekot na vremeto i imperatorite bile so makedonski geni, odgledani taka za da gi zastapuvaat makedonskite dostignuvawa vo s¢, a i vo kovaweto pari. Od poznatite mnogubrojni Rimjani zavitkani vo alova hlamida, so pozdrav kon sonceto kako kowanikot od makedonskite pari, so ukrasite i simbolite, parite ogra-

52

Angelina Markus

beni od makedonskite riznici, moè da se nabroi koi se tie rimski imperatori. Carot Marko Avrelie, filozof i mecena, kako i bogatite makedonski carevi, Arhelaj i Filip Vtori, gi sobrale okolu sebe Epiktep i Kar, Galen i drugi lekari, poeti i istori~ari. Ete, vo Muzejot na Narodna banka na Makedonija vo Skopje se nao|aat pari od Avrelie, so makedonski {tit i molwa i profil na carot sli~en na profilite na makedonskite carevi od Filip Vtori do Persej. Vo Skopje leì i sarkofagot na Marko Avrelie, od koga e ubien vo Skopje vo 180 g. od na{ata era. Nemu mu e posveten i filmot „Gladijator“ poto~no na negoviot sin Komod za duelot vo amfiteatarot, kako istoriski nastan moèbi vo Skupi. Negovoto ime ne go povrzaa so Makedonija, moèbi ne znaele za kovanite pari na Marko Avrelie, ne gi videle simbolite, pa rabotele so polovina vistina. Taka e napraveno i so „gr~kiot“ film za Aleksandar Makedonski. Ako za amblem na filmovite stavea makedonska kovana para toga{ }e be{e otkriena celata la`no proteìrana istorija. Makedonskite pari se golem adut. Tie se zapi{ana, vistinska istorija. Odej}i po makedonskite pari odime vo presret na makedonskite dinastii. Da gi vidime parite na DiMoneti od Marko Avrelie i Komod oklecijan od Split,

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

53

Konstancie od Ni{, koj vladeel so Germanite, Frankite i Brigite, potoa caricata Elena i sinot Konstantin. Site tie takanare~eni rimski carevi imaat makedonsko poteklo, vodele makedonska politika i kovale makedonski pari so istite na{i prastari simboli, kako model za para voop{to. Carot Konstantin gi sovladal drugite trojca sovladari, ozloglaseni po progonot na hristijanite, na krajot na tretiot i na po~etokot na ~etvrtiot vek. Sozdal imperija kako od vremeto na Aleksandar, ako ne i pogolema, vo obid da go obnovi makedonskoto carstvo 650 godini podocna od najslavnoto minato. Go zastapil makedonskiot na~in na vladeewe i go prodolìl makedonskoto kovawe pari. Donel zakon za za{tita na hristijanstvoto od progonot na Rimjanite i na drugite varvari, koi diveele nad makedonskiot narod. Nikejskiot sobor dovel do pokrstuvawe i do voveduvawe na krstot vo golem broj izgradeni crkvi i manastiri kako {to do denes krstot ostana nad crkvite. Toa e vreme koga krstot se vnesuva i vo kovaweto pari i trae iljada godini od vladeeweto na makedonskata dinastija vo Carigrad, koga se imenuva kako Vizantija od vremeto na Konstantin Prvi do Konstantin êtirinaesetti, vo vreme koga za Makedonija se tepaat turskite plemiwa, so ista ograbuva~ka namera. Razni narodi i razni veri go popre~uvaat makedonskiot opstanok. Kovaweto pari nikoj ne moèl da go spre~i. Parite kako da niknuvaat od zemja pri sekoja arheolo{ka aktivnost i se svedo{tvo za postoeweto. Na sekoi dveste godini nastanuva obnova na makedonskata dinastija. Dveste godini po Konstantin se pojavile Justin i Justinijan, markantni li~nosti od makedonskata carska loza od Taor i Justinijana vo Skopje. Nivnite pari se zbogateni so novi simboli,

54

Angelina Markus

brojkite i bukvite go odrazuvaat vremeto vo koe izgradile cela mreà na pati{ta, mostovi i crkvi niz Makedonija od Alekandrija preku Carigrad do Rim. Od Justinijan po~nalo dvojnoto pi{uvawe na makedonskata istorija, i preku parite i preku freskite vo bazilikite. I na parite i na freskite se crtaat istite bukvi so koi ne{to podocna bilo oformeno Kirilovoto pismo, so toa po svetot trgnuvaat evangelijata pi{uvani so starocrkoven makedonski jazik, so isti bukvi od parite kovani kaj site carevi na makedonskata dinastija. Parite od vremeto na Vasilij Vtori Konstantin Prvi 307-337 g. i na Samoil vo ni{to ne se razlikuvaat od onie na prethodnite carevi, kako i na onie na nivnite naslednici. Toa se pari od mnogu starite makedonski carski

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

55

kova~nici, so novi dopolnuvawa na simbolikata, na kontinuiranoto obnovuvawe na makedonskata dràvnost i toga{ koga taa bila podjarmuvana. Kako i samite Makedonci koi im ostavile samostojna uprava na pot~inetite narodi, taka i rimskite i osmanliskite vlasti im ostavile lokalna uprava na Makedoncite. Makedonskata kultura vr{ela asimilacija vrz dojdencite. O~igleden primer se bugarskite tatarski ordi koi se pokrstile i gi prifatile makedonskiot jazik i pismo, kultura, simboli, pari... Vo muzejot na Narodna banka na Makedonija, so detaqna legenda pokraj parite moàt da se vidat imiwata na site carski dinastii, na nivnite grade`ni umetni~ki dostreli, so {to e odbeleàno vremeto na nivnoto vladeewe. - Vo Makedonija po Samoilovoto carstvo se istaknuva dinastijata na Komneni. Caricata Ana Komnen bila naju~enata èna koja ja pro{iruvala Svetiklimentovata knièvna ohridska {kola. Vo vremeto na Komneni bile izgradeni site manastiri od XI i od XII vek vo Makedonija. Vo 1164 godina vo Nerezi, kaj Skopje, bil izgraden manastirskiot kompleks so crkvata „Sv. Pantelejmon“. Toa se freski so koi e po~nata erata na renesansata, no ne vo Italija tuku vo Makedonija. Kako dinastija Komneni vo svoeto vladeewe ne samo {to se istaknala so trajni gradbi, so kovawe pari, tuku i vo ~uvawe na makedonskata tradicija. Taka, vo logoto na NBRM vo spomen na Justinijanovite vladeewa vo „Sv. Pantelejmon“ ja vramile vo arka, ukrasena so prepleti, i parata na Justin Vtori, {to go nasledil Justinijan Prvi vo 565-578 g. Vo monetite na Justin Vtori karakteristi~en e avers na carska dvojka, sednata na tron i na reversot golema bukva M, opkruèna so pomali natpisi i monogrami.

56

Logoto na Narodnata banka na Republika Makedonija

Angelina Markus

Revers na moneta od Anastasie Prvi 498-518

Istata para NBRM ja zema za svoe logo, za{titen znak, na svoeto pretstavuvawe, a toa e i eden od znacite na parata 50 denari vo sega{niot optek na makedonski pari. Isto taka, Justinovata para e vtisnata i vo jubilejniot 1 denar, koj Narodna banka na Makedonija go izdade vo 2000 godina. Sekoga{ koga se odi vo idnite vremiwa makedonskite pari predvid ja imaat svojata istorija. Taka logoto na NBRM vle~e koreni od pred 1500 godini. Od makedonskata istorija so pari silno se zabeleùva i car Du{an, koj vo zakonikot se pretstavuva kako car na Makedonija, Ra{ka, Dukqa... so prestolnina vo Skopje. Mnogu pozastapeni se parite na Volka{in, na caricata Elena (Evrosima), Krale Marko i drugite sinovi na Volka{in: Andreja, Dimitrija i Jovan. Site kovale pari so srebroto koe Volka{in go deponiral vo Dubrovnik i sekoja godina, celi 25 godini, knezovite, site negovi sinovi i majka im Evrosima podignuvale tovari srebro od toj depozit. Celoto toa bogatstvo pridonelo da se ovozmoì da se napravat golemi gradbi so tvrdini vo Larisa, Seres, Prilep, Ohrid, Skopje i so crkvi okolu gradovite, a kova~nicite vo Ohrid,

57

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Stefan Du{an 1346-1355

Krale Marko 1371-1395

Bitola i vo Prilep postojano rabotele. Toa ukaùva na postoeweto na silno razviena trgovija i razmena, a samite pari ja pretstavuvale makedonskata srednovekovna dràva. Makedonskite pari, makedonskite dinastii i makedonskata dràva se izraz na eden pismen i umen makedonski narod, koj vo razni periodi umeel da preìvee. Makedonskite banknoti vo site apoeni i kovani pari od osamostojuvaweto do denes se prepolni so razni oznaki, koi ne potsetuvaat na drevnata istorija, na srednovekovnite vladeewa i na odr`liviot kontinuitet na dràvnosta na Makedonija. Nakitot od zlato, zlatnite maski, skulpturite od Stibera, bronzata od VI v. pr. Hr. (èna koja igra), ptici od mozaik vo Herakleja, angeli, ikoni, son~evi znaci, rastenija i ìvotni od ova podnebje i se razbira natpis: „Republika Makedonija“. Taka i vo dene{nite pari se zbieni podatoci od minatoto za idninata na Makedonija, so celata svoja ubavina i vrednost, da ni ja raskaùvaat istorijata. Na{ite pari se na{a najgolema potvrda za postoeweto, na{i argumenti za edno golemo ime – Makedonija.

58

Angelina Markus

Potrebno ni e edno novo preklasicirawe koe treba da mu go ponudime na svetot, spored silata na parite, i da ja is~istime istorijata od neodr`livite dodavki: elinizam, predrimski period, Vizantisko carstvo itn. Se raboti za jasno i za silno izrazena makedonska dràva na makedonskiot narod so svoja umetnost, pismo, pari i celi makedonski carski dinastii, koi se prisvojuvaa i se premol~uvaa. Potreben e rezok zafat za afirmacija na Makedonija taka kako {to pravele najistaknatite makedonski dinastii. Aleksandar Prvi, Arhelaj, Aminta, Filip Vtori, Aleksandar Treti, Anioh, Seleuk, Kleopatra, Lizimah, Filip Petti, Persej, Konstantin, Justinijan, Vasilij Vtori, Samoil, Komnen, Krali Marko i nivnite naslednici, koi se borele da ja afirmiraat Makedonija preku vostanija i vojni do poslednoto osamostojuvawe. Vo s¢ ova najgolema uloga igraat parite vo site nivni funkcii. Kako {to se zarodile vo Makedonija taka tie so svojata ubavina dlaboko se vreàni vo svesta na Makedoncite, svesni za ulogata na parite od sekoj istoriski period. Parite kako silno sredstvo na dràvata. Kovanite pari za Makedonija se kako Biblija. Sekoja para e svoevidna istorija. Taa forma preminala vo medaljoni i ordeni, deleni za doblest na najzaslu`nite i najhrabrite. Taa ista forma od oreoli gi krasi licata na svetcite naredeni vo daizisot nad oltarite vo pravoslavnite crkvi, so znakot na sonceto kako makedonski potpis i na ikonite i na parite. Imeto Makedonija se potvrduva so parite. Parite ja branat Makedonija i ja vnesuvaat vo centarot na site svetski slu~uvawa. Eve, povtorno se tepaat za na{eto ime i navleguvaat vo makedonskata ekonomija i ni{to ne i moàt na makedonskata para. Ubavinata na makedonskite pari im ja pokaùva du{ata na makedonskiot narod za ve~nost.

MAKEDONSKI VLADETELI, SOVLADETELI I CARICI Staterot na Aleksandar vo izdanie od bilo koj vladetel na makedonskoto carstvo, be{e edinstveno razmensko sredstvo vo cela Indija i porane{noto persisko carstvo nekolku stotini godini podocna. Makedonskite vlijanija na makedonskite pari se isti kako i vlijanijata i potekloto na evropskite carstva vo srodstvo so makedonskite dinastii. Site kolekcioneri pokaùvaj}i istorijat na kova~nicite sakaat da pokaàt pretopuvawe na makedonskata istorija vo „elinisti~ka“ ili „predrimska“. Taka gi pokaùvaat sli~nostite na makedonskite kralevi i simboli so „rimskite“ ili „vizantiskite“. So toa e postignat obraten efekt. Moèbi toa go pravat nesvesno, neuko ili tendenciozno, seedno, na parite se gleda i se ~ita s¢ toa {to e makedonsko. Vo narodot parata otsekoga{ prestavuvala feti{ ili amajlija. Sekoga{ ènite se kitele so pari, so zlatni i so srebreni nizi so ~aprazi, so obetki od zlatni pari, so lenta naniàna na ~elo, so prsten od para i monistra od biser. Taa makedonska tradicija e prenesena kaj mnogu narodi na istok i se gleda kako e prisutna na bistite i na freskite, osobeno vo krunite i na oblekata na caricite i pridru`bata na Elena, Teodora, Evrosima, Zoe, Ana Komnen, Bogorodica sè do ruskite carici site osvetleni od makedonsko sonce, nakit, kruni, prestoli i drugi oreol okolu glavata. Tuka ne zastanuvaa makedonskoto carstvo na monetokovaweto. Kova~nicite od Pela, Stobi, Amfipol i site

60

Angelina Markus

Trajan

Hadrijan

Gordijan Treti

drugi podgotveno gi pre~ekale Rimjanite za da im napravat makedonski pari, so makedonski simboli na bogovi i bukvi i poleka da gi vmetnuvaat rimskite imperatori do Avgust, Tiberie, Livie, Trajan, Gordijan, Marko Avrelie. Zna~i od 168 g. pr. Hr. do 180 g. n. e. i natamu do 445 – kaj Gordijan Vtori site cezari se okovani vo makedonskoto sonce i likovite na makedonskite bogovi na reversot.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

61

Gordijan oti{ol tolku daleku so oboàvawe na makedonskite nauki {to za simbol go stavil Asklepio so zmijata na stapot kako {to go gledal na bistite naredeni vo Liceumite niz makedonskite carski gradovi. Koga se prisvojuvaat civilizaciskite vrednosti na eden narod, vo po~etokot taka pravele i rimskite cezari, se druèle so imiwata na makedonskite bogovi na parite. Podocna gi preimenuvaat. Taka Asklepio stana Eskulap. Site imperatori se zavitkale vo makedonskite carski hlamidi i go upotrebile makedonskiot {tit, orelot, venecot i drugite simboli od makedonskite pari. Aleksandar Sever duri do 235 n. e. godina na reversot go nosi Yevs isto onaka kako {to bil vreùvan vo makedonskite pari pred 600 godini i so isto ime na parite od Aleksandar Treti Makedonski. Site kolekcioneri pokaùvaj}i istorijata na kova~nicite sakaat da pokaàt pretopuvawe na makedonskata istorija vo „elinisti~ka“ ili „predrimska“. Taka gi pokaùvaat sli~nostite na makedonskite kralevi i simboli so „rimskite“ ili „vizantiskite“. So toa e postignat obraten efekt. Moèbi toa go pravat nesvesno, neuko ili tendenciozno, seedno, na parite se gleda i se ~ita s¢ toa {to e makedonsko. Ima potreba od pokompleksno pretstavuvawe realno, kako {to e toa na parite. Toa zna~i poddrùvawe na kontinuitet izrazen za Makedonija niz istorijata na parite kako istorija na narodot i dràvata. Vo isto vreme treba da se poddrùva golemoto vlijanie vo svetot, koe go izvr{ile Makedoncite pravej}i im kultura i ekonomija so pari na site moderni dràvi vo Evropa. Evropa so unijata na dràvi si ja se~e glavnata ìla za ìvot namesto na evroto da napi{e Makedon i da go uramat so dabovi venci kako {to toa go pravele pove}eto od makedonskite dinastii. Evroto go prikaù-

62

Angelina Markus

vaat kako ne{to novo zaboravaj}i deka Filip Vtori bil poefikasen vo obedinuvaweto prekumakedonskite kovani pari. Pove}eto od evropskite narodi si go baraat korenot vo Keltite. Ajde da im kaème na Ircite deka nivnite koreni dosegaat do Dodona, najgolemo svetili{te posveteno na dabot i èladot vpleteni vo carskite kruni od Filip Vtori do Persej. Isto taka, daboviot venec e vpleten u{te podolg period vo kovanite pari od Makedonija. Dabot i èladot od Dodona gi donele Olimpija vo brakot so Filip Vtori od Molosite vo Epir. Da go zememe staterot na Filip Vtori ili na Persej, ~ii likovi so lenta, dijadema na glava i od drugata strana orelot vo dabov venec gi vklu~uva raznovidnite monogrami i Vasilevs ili Bazelius (A.B) titulata na carot. Taa titula }e se ispi{uva u{te 1.000 godini na parite od makedonskata dinastija vo Carigrad na Konstantin do Vasil Vtori. Ajde da im kaème na Vikinzite deka se od plemeto Veneti od Makedonija ili na Fincite od Fenikijcite. Ama Makedoncite nemaat more. Kako nemale? Od kade im se bogot Posejdon so trozabec ili krma na drevnite pari? Sme{no. Makedoncite gospodari na vnatre{noto more - Egejot i gospodari na nadvor{noto more - okeanite, nemale more. Parite se najgolemi makedonski mornari {to gi preplovile site reki i moriwa i tri mileniumi leàt zakotveni po muzeite vo svetot, na istite mesta kade {to nekoga{ vr{ele pari~na funkcija vo optok. Istite tie pari od Makedonija sega vr{at istoriska funkcija, ni go branat imeto i identitetot so originalite na golemi koli~ini moneti koi gi kovale site makedonski vladeteli. Zatoa treba so posebna programa da se nastapuva pred site institucii i da ja sogledaat istoriskata vistina ispi{uvana preku simbolot koj bil svetski poredok vospostaven

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

63

od Makedonija. Toa bil kanon vospostaven i izrazen preku site formi na postoewe i sega celosno moè da se vidi niz makedonskite pari. Toa e reprezentativen del od site obele`ja na eden narod i na edna dràva - Makedonija. Za àl, istori~arite, arheolozite, numizmati~arite ja prifa}aat separativnosta na nelogi~na periodizacija so preimenuvawe na sekoj del od istoriskite nastani vo Makedonija. Taka, Zapadot nametnal teza: Makedonija se raspar~ila po vladeeweto na Aleksandar Makedonski. Dijadohite, naslednici vojuvale me|u sebe s¢ dodeka ne se uni{tile. Toa voop{to ne e to~no. Ovie naslednici raspolagale so sevkupnoto materijalno bogatstvo na svetot i go prodolìle tempoto so gradewe na pati{ta, gradovi i umetni~ki dela vo Aleksandrija, Antioh, Lizimah, Efes, Carigrad, Stibera, Stobi i mnogu drugi gradovi do Indija, kade {to dinastiite vladeele pove}e od 300 godini. Tie se od ist soj dinastii od kralskite drugari na Aleksandar, princevi od isti makedonski kneèvstva, so isti znaewa steknati vo Aristotelovite {koli. Vladeeweto go nasledile po krvna vrska, zatoa site makedonski carstva imaat isti pari, so isti simboli, so isti monogrami, so ista darba za vladeewe. Na primer, Ptolomej Alor vo 368 g. pr. Hr. bil trieset i {estti vladetel vo Pela, zabeleàn vo listata na makedonski vladeteli za da se pojavi Ptolomej Silni kako pedesetti vladetel vo 281 godina pr. Hr. Kralskiot drugar na Aleksandar i polubrat Ptolomej Lag (~itano naopaku kako Gal) ja nasledil Ptolomejskata dinastija kako prodolènie na proglasuvaweto na Aleksandar za faraon vo Egipet i taa dinastija vladeela do Kleopatra Sedma so prethodni ~etirinaeset Ptolomei samo vo Aleksandrija do krajot na starata era. Toa makedonsko vladeewe e odbeleàno so istata teìna,

64

Angelina Markus

MAKEDONSKA CARSKA DINASTIJA VO MISIR (EGIPET) PTOLOMEJ PRVI SOTER (304 - 285 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ VTORI FILADELF (285 - 246 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ TRETI ENERGET (246 - 221 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ ÊTVRTI FILOPATOR (222 - 204 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ PETTI EPIFAN (204 - 180 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ [ESTI FILOMETOR (181-145 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ SEDMI NEO FILOPATOR (145-144 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ OSMI i ENERGET VTORI so KLEOPATRA VTORA 163-145 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ OSMI I ENERGET VTORI (povtorno izbran 164 - 116 g. pr.n.e.) KLEOPATRA VTORA (131 - 127 g. pr.n.e.) KLEOPATRA TRETA (116 - 101 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ DEVETTI SOTER VTORI (116 - 107 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ DESETTI i ALEKSANDAR PRVI i KLEOPATRA BERENIKA (101-88 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ DEVETTI SOTER VTORI (povtorno izbran 88 - 81 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ EDINAESETTI i ALEKSANDAR VTORI i KLEOPATRA BERENIKA (80 g. pr.n.e.) PTOLOMEJ DVANAESETTI NOV DIONIS AULET (80 - 58 g. pr.n.e.) KLEOPATRA PETTA zaedno so BERENIKA ÊTVRTA (58 g. pr.n.e.) KLEOPATRA SEDMA (51 - 30 g. pr.n.e.) vladeela zaedno so: PTOLOMEJ TRINAESETTI (51 - 47 g. pr.n.e.), PTOLOMEJ ÊTIRINAESETTI (47 - 44 g. pr.n.e.) i PTOLOMEJ PETNAESETTI CEZARION (44 - 30 g. pr.n.e.) OSTANATI ^LENOVI NA PTOLOMEJSKATA DINASTIJA PTOLOMEJ KERAUN (umrel 279 g. pr.n.e.) - najstariot sin na Ptolomej PRVI PTOLOMEJ APION (umrel 96 g. pr.n.e.) - sin na Ptolomej SEDMI. Stanal kral na Kirenaika (dene{na Libija). PTOLOMEJ FILADELF (roden 36. g. pr.n.e.) - sin na Marko Antonie i Kleopatra SEDMA PTOLOMEJ MAVRITANSKI (umrel vo 40 g. ) - vnuk na Kleopatra SEDMA. Kral na Mavritanija.

65

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Ptolomej Prvi

Ptolomej Vtori

Ptolomej Treti

Ptolomej êtvrti

Ptolomej Osmi

Kleopatra Sedma

izgled, simboli, monogrami na parite so lik na Ptolomei ili Kleopatra, kako {to se, zastapuvani site obele`ja na makedonskata dràva vo parite pred i potoa. Staterot na Aleksandar vo izdanie od bilo koj vladetel na makedonskoto carstvo, be{e edinstveno razmensko sredstvo vo cela Indija i porane{noto persisko carstvo nekolku stotini godini podocna. Makedonskite vlijanija na makedonskite pari se isti kako i vlijanijata i potekloto na evropskite carstva vo srodstvo so makedonskite dinastii, kako {to toa go utvrdi Aleksandar Donski vo svoite istraùvawa. Preku parite moè da se utvrdi i kolku rimski

66

Angelina Markus

imperatori i kolku turski (veziri) sultani za da stanat toa {to bile, prethodno morale da go dokaàt svoeto makedonsko poteklo. Car se ra|a i na nekoj na~in pretstavuva svetski simbol za carstvo kakvo {to bilo makedonskoto carstvo so nasledno pravo. Ako ne se rodel naslednik se vklu~uvala ènskata nasledna loza i na toa se dolàt ènskite carski likovi iskovani na parite.

CARICI I SOVLADETELI NA MAKEDONSKIOT PRESTOL Pred da se pojavi likot na ìv car na kovaniye pari naj~esto se stavale likovi od mitologijata. @enskite mitolo{ki bogonki gi zamenile makedonskite carici kako {to Aleksandar prvpat so likot e vreàn vo liceto na parata. Simbolite se isti. Ponekoga{ ènskite likovi na carski likovi na parite, osven naslednata, ja prikaùvaat i statusnata strana na sovladar. Takov e slu~ajot so Tesalonika i Kasandar, Kleopatra i Antonie, Konstantin i Elena i mnogu drugi. @enskite likovi na carici i boèstva sjaat od makedonskite pari zaedno so site drugi carevi vo makedonskite dinastii. Da gi nabroime likovite na bogini, na Aretmida, Atina, Tiha, Nika Pobeda, Menada, zastapeni so svoite atributi me|u mno{tvoto drugi simboli na makedonskite pari, kako i likovite na carici soprugi na pari kovani vo Pela, Tesalonika ili Amfipol nare~eni Avgusti kako Faustina, Julija, Paula, posebno inkrustriranata moneta na Honorija, }erka na Konstancie Treti, sestra na Valentijan Vtori, od kogo ja dobila titulata i pravo da kova pari.

67

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Marko Antonie i Kleopatra Sedma

Faustina ènata na Antonie Pie

Krispina ènata na Komod

Caricata Teodora

Caricata Irena

Arsinoja Vtora

68

Angelina Markus

Caricata Elena, potoa soprugata na Justin Vtori, sednati na tron, para na Kleopatra i na Evrosima (Elena), majkata na Krale Marko i drugi. Ne e ~udno {to na parite ima carici, interesno e {to site tie se opkruèni so makedonskite simboli, sonceto i monogramite od bilo koja epoha i site se kovani vo poznatite makedonski kova~nici vo tekot na dolg period, obnovuvani so isti kalapi. Taka, otpa|a tvrdeweto na nekoi avtonomni, nekoi plemenski ili stranski kovawa. Site tie se makedonski, i po sodrìna i po poteklo. Ne treba lesno da se otkaùvame od niv ili da gi pripi{uvame nekomu. Treba da si gi barame tie dokazi. Parite na sebe go nosat makedonskiot mentalitet. Imaat mnogu karakteristiki na prepoznatlivost; makedonski simboli, carevi, dràvnost, istorija. Ako gi analizirame parite na Lizimah, Antioh, Seleuk, }e go potvrdime istoto Makedonstvo kako i kaj Ptolomeite, nasledeno od Aleksandar. Normalno, kako naslednici na Aleksandrovoto carstvo, tie nekolku stotini godini ne otstapuvaat od makedonskite normi na kovawe pari so likovi na car i carica. Kaj narodot parata otsekoga{ pretstavuvala feti{ ili amajlija. Sekoga{ ènite se kitele so pari, so zlatni i so srebreni nizi so ~aprazi, so obetki od zlatni pari, so lenta naniàna na ~elo, so prsten od para i monistra od biser. Taa makedonska tradicija e prenesena kaj mnogu narodi na istok i se gleda kako e prisutna na bistite i na freskite, osobeno vo krunite i na oblekata na caricite i pridru`bata na Elena, Teodora, Evrosima, Zoe, Ana Komnen, Bogorodica sèdo ruskite carici, site osvetleni od makedonsko sonce i tradicija so oreol okolu glavata.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

69

Prstenot so para imal i ima osobeno zna~ewe pri pozdravuvaweto. Vo carskoto semejstvo sluèl kako pe~at, a kaj narodot vo Makedonija bil svadben podarok. Sekako deka izrabotkata na parite prikaùva vrvna umetni~ka i likovna sposobnost za izrabotka, svoevidno tvore{tvo, za da moè samo po sebe da bide nakit, da ukrasuva i da razubavuva. Se se}avam na ne{to koga bev dete, na eden prsten koj go nosea nevestite, na belegzija so sinxir~e niz prstite se spu{taa zlatnici i so sekoe dvièwe na rakata se slu{a{e tivok zveckav zvuk na zlatnite pari. I juvelirite i muzeite go zaboravile toj isklu~itelen primerok. Ni{to ne treba da ispu{tame od upotrebata na parite kaj narodot. Toa e seriska istorija na Makedonija, pridruèna so folklor. Taka sonceto na parite go sre}avame kako to~ka, kako krug, kako yvezda ili sirius, go sre}avame kako blesok na son~eviot disk na samata para. Sonceto e potpis na parite od Makedonija ili starinski guverner, {to garantira sevkupna vrednost na bogatstvata vo Makedonija. Vo kolekcijata na printot re~isi nema para bez makedonskiot znak na sonceto. Tolku dlaboko e navlezen son~eviot simbol vo svesta na makedonskite dinastii i makedonskiot narod za da gi za~uvaat imeto i kulturata primarni za opstanok na dràvata.

70

Angelina Markus

RODOSLOVIE NA SELEUKIDITE MAKEDONSKA CARSKA DINASTIJA SELEUK PRVI NIKATOR (305 - 281 g. pr. Hr.) ANTIOH PRVI SOTER SPASITEL (281 - 261 g. pr. Hr.) ANTIOH VTORI TEO (261 - 246 g. pr. Hr.) SELEUK VTORI POBEDNIK (246 - 225 g. pr. Hr.) SELEUK TRETI SPASITEL (225 - 223 g. pr. Hr.) ANTIOH TRETI VELIKI (223 - 187 g. pr. Hr.) SELEUK ÊTVRTI FILOPATOR (187 - 175 g. pr. Hr.) ANTIOH ÊTVRTI EPIFAN (175 - 164 g. pr. Hr.) ANTIOH PETTI EUPATOR (164 - 162 g. pr. Hr.) DIMITRIJA PRVI SOTER SPASITEL (161 - 150 g. pr. Hr.) ALEKSANDAR BALA (150 - 145 g. pr. Hr.) DIMITRIJA VTORI NIKATOR (prvo vladeewe, 145 - 139 g. pr. Hr.) ANTIOH [ESTI EPIFAN DIONIS (145 - 139 g. pr. Hr.) DIODOT TRIFON (140 ? -138 g. pr. Hr.) ANTIOH SEDMI EURGET (138 - 129 g. pr. Hr.) DIMITRIJA VTORI NIKATOR (povtorno izbran, 129 - 126 g. pr. Hr.) KLEOPATRA TIA (126 - 123 g. pr. Hr.) SELEUK PETTI FILOMETOR (126 / 125 g. pr. Hr.) ANTIOH OSMI KRUP (126 - 96 g. pr. Hr.) ANTIOH DEVETTI FILOPATOR (113 - 96 g. pr. Hr.) SELEUK [ESTI EPIFAN (96 - 95 g. pr. Hr.) ANTIOH DESETTI (95 - 92 g. pred Rista ili 83 g. pr. Hr.) DEMETRIJE TRETI TEO FILOPATOR (95 - 88 g. pr. Hr.) ANTIOH EDINAESETTI FILADELF (95 - 92 g. pr. Hr.) FILIP PRVI FILIDELF (92 - 83 g. pr. Hr.) ANTIOH DVANAESETTI DIONIS (87 - 84 g. pr. Hr.) FILIP VTORI FILORIMSKI (84 - 83 g. pr. Hr.) (TIGRAN PRVI) (83 - 69 g. pr. Hr.) SELEUK SEDMI (?) ANTIOH TRINAESETTI (69 - 64 g. pr. Hr.)

MONETARNIOT SISTEM VOSPOSTAVEN OD FILIP VTORI PRETSTAVUVA SVETSKI SISTEM NA FUNKCIITE NA PARITE Makedonskite zlatnici stanale op{topriznata i edinstvena para koja dospevala i do najoddale~enite ostrovi i krajbre`ja. Celiot toga{en poznat dreven svet go pokrivala so edinstven makedonski pari~en sistem. Filip Vtori go preplavil svetot so ìvi zlatni pari. Toa {to go zacrtal Filip Vtori vo sistemot na makedonskite pari opstojuvalo i se primenuvalo kaj site makedonski dinastii. Op{tiot Filipov princip e primenet i vo dene{nite makedonski pari, osobeno kaj simbolite, i vo svetski razmeri dopolnet so krediti. Na makedonskite pari prv pat bil staven lik na ìv car, na Aleksandar. Filip Vtori prv pat sozdal cvrst monetaren sistem zasnovan vrz proizvodni i ekonomski merki. Makedonskite pari prv pat vo svetot se pojavile vo funkcija na devizi i natrupano bogatstvo. Makedonskoto grne so pari s¢u{te se otkopuva na {irok prostor do kade {to odele i ìveele Makedonci vo period od nekolku mileniumi. Sekoja dràva koja saka da stane svetska sila se ogleduva vo drevna Makedonija, vo nejzinite dràvni i monetarni institucii. Toa {to treba da se znae za parite, od nivnata pojava do denes, e deka na nekoj na~in tie izrazuvaat samostojnost iako ja odrazuvaat sevkupnata povrzanost vo op{testvoto. Site funkcii na parite pojaveni vo drevnite vremiwa vo Makedonija bile dobro poznati i dobro primeneti, no najmnogu

72

Angelina Markus

bile vo golema mera rasprostraneti. Ne e za veruvawe deka prvi pari bile persiskite, onie na Darie Prvi, koga se znae deka zlatoto i srebroto tie pove}e go upotrebuvale za nakit. Eden edikt od 493 godina ukaùva na toa kako prv pat bile vovedeni persiskite srebreni pari, a toa e mnogu podocna od voveduvaweto na makedonskite. Za vreme na vladeeweto na Seleuk kon krajot na IV vek s¢u{te postoel otpor kon pe~ateweto pari od srebro. Toa e otpor kon vladeeweto na Makedoncite so dràvata i voveduvaweto novi merni merewa: „Barajte ~isto srebro bez pe~ati“, velele. I Atina na sojuzni~kite gradovi im zabranuvala da upotrebuvaat makedonski pari. Podobro bilo da upotrebuvaat nekoj amblem na gradot, koj podocna bi bil grb kako za{titen znak na gradot, na primer Ut. I za ednite i za drugite toa e zadocneta merka koga makedonskite pari vr{ele svetska funkcija. Namesto „~isto srebro“ vo {ipki makedonskite pari ja ispi{uvale kartata na ekonomskata geografija na svetot i nema kult, simbol ili lik na ìvi lu|e koj ne e odbeleàn na niv. Ako nekoi pi{uvani izvori mol~at za istoriskite nastani, parite toa go iskaùvaat. Kaj makedonskite vladeteli vrednosta se odreduvala spored vidot i teìnata na metalot, kako i avtoritetot i mo}ta na carot. Vo tehni~ka smisla procesot na leewe, kovawe, vtisnuvawe leguri oblikuvani kako remek dela na likovnata umetnost gi pravi makedonskite pari remek dela vo numizmatikata. So takov kvalitet vo makedonskite carstva se javile banki za zaem na pari so kamata. Taka se bogatele evrejskite trgovci, trguvaj}i so makedonski pari. Pred da se pojavat parite razmenata se vr{ela so ìto, koà, riba, ìvotni i ne moèlo da se izrazi vistinskata vrednost so slu~ajna razmena ili trampa vo princip: daj mi

73

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

Antioh Prvi

Antioh [esti

Antioh Osmi

Antioh Devetti

Dimitrija Vtori Seleuk

Seleuk Prvi

Seleuk Vtori

Seleuk Treti

74

Angelina Markus

za da ti go dadam toa {to ti treba. Aristotel prv ukaàl na toa deka ima nekoja soizmerlivost na vrednosti me|u edna kola, edna ku}a ili orudie i toa e ~ove~kiot trud vloèn vo raboteweto. Toga{ ve}e Filip Vtori so Aristotel go napravile najsovr{eniot monetaren sistem, koj gi istisnal od upotreba site drugi pari. Gi zadràl starite makedonski simboli i gi dopolnil. Ja zasilil brzinata na cirkulacija i so toa sozdal mo`nost da se natrupuvaat pari, koi mu bile potrebni za oru`je, nagradi, potkup i pravewe rasko{ni zlatni predmeti i ukrasi, kako izraz za zbogatuvawe na dràvata, potvrdeno so rasko{ni gradbi na carski palati. Najmnogu interveniral na odreduvaweto na vrednosta na samata para. Koga Filip Vtori ja obedinil Trakija kako zemja bez kralevi, vo 356 g. pr. Hr. go formiral gradot Filipi vo blizina na Pangajskite zlatonosni planini, ~ij sopstvenik bil Tukidid, protiv kogo Atina primenila ostrahizam (progon) i toj ìvotot go zavr{il vo Pela kaj Arhelaj. Makedoncite od Pangaj vadele 1.000 talanti ~isto zlato. Toa bilo teìna od 30 toni godi{no. S¢ se pretvoralo vo zlatnite pari stateri, koi Filip Vtori vo neverojatno golemi koli~estva gi ufrlil vo promet. Strabon im zabeleàl na Atiwanite deka nemalo da bidat pobedeni ako ne se polakomele po makedonskoto zlato. Izgleda, i bez bilo kakvi zabele{ki Filip Vtori ve}e ja zape~atil sudbinata na site grad-dràvi~ki koi ne bile tolku bogati da kovaat zlatni pari kako makedonskite. Nekoi edvaj pred toa moèle da kovaat po nekoja srebrena para. Koga Filip Vtori ufrlil zlato od 1.000 talanti za da kova stateri od 12 grama, toa bile 2.500.000 moneti sekoja godina. Talantot odgovara na zlatnite {ipki vo rezervite na bankite, koi ja garantiraat vrednost na pari~nite edinici.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

75

Filip Vtori zabranil kovawe pari na grad dràvi~kite, gi zatvoril nivnite kova~nici i toa e pri~inata {to od toj moment pa se do Persej nema drugi pari osven dràvnite makedonski pari i parite na makedonskite dràvi so car od Makedonija. Gradovite vo Aleksandrovoto carstvo nemale svoi pari, vo optek bile samo parite na centralnata dràva - Makedonija. Toa e pri~inata {to vo cela Azija makedonskite pari vaèle i u{te dolgo po smrtta na Aleksandar. Plemeto na Pajoncite dobilo pravo na kovawe samo so simbolite na makedonskata dràva na ~ija teritorija se pojavuvale i vo ~ija falanga se borele kako i drugite plemiwa {to ne dobile pravo da kovaat pari. Na toa se dolì faktot deka Atina po Filipovata reforma nikoga{ ne dobila pravo da kova pari, da se pretstavuva kako dràva ili da sozdava svoja kultura. Makedonskite zlatnici stanale op{topriznata i edinstvena para, koja dospevala i do najoddale~enite ostrovi i krajbre`ja. Celiot toga{en poznat svet bil pokrien so edinstven makedonski pari~en sistem. Filip Vtori go preplavil svetot so ìvi zlatni pari. Dotoga{ nikoj toa ne moèl da go stori kako sega {to se pravi, propa|awe na bankite so yidawe la`ni piramidi, bez pokritie. Pu{taweto golemi koli~estva pari vo promet so cvrsto pokritie gi zacvrstuvalo ekonomskite odnosi.

76

Angelina Markus

So toa bil izmenet odnosot na zlatoto i srebroto, so pad od 1:12 na 1:10 i so toa zajaknala parata, poeftinilo proizvodstvoto za da se zadovoli raste~kata ekonomska mo} vo Makedonija. Se ispolnile site planovi na Filip Vtori i vo vojuvawata i vo Olimpijadata i so ra|aweto na sinot Aleksandar. Vo negova ~est bil iskovan pro~ueniot Filipov stater so kowanik koj pozdravuva, kako toa da e pozdrav na uspehot na Filip Vtori. Ekonomskoto zna~ewe na toj potfat e od neprocenliva vrednost za idninata na Makedonija. Nemalo ve}e sila koja moèla da ja popre~i slavata na Makedoncite. Udarot na monetarniot sistem nikoj ne go izdràl. Se reorganizirale ekonomijata, falangata i monarhijata vo obedinuvawe i vlast nad Iliri, Traki, Pajonci i mnogu drugi makedonski plemiwa, koi si na{le mesto vo progresot na makedonskata dràva. Nabrzo padnale Atina i Persija. Site bile sovladani so parite koi Filip Vtori gi vnel vo ekonomijata so politi~ki celi. Strateg, arhont, car Filip go pridruùvale besprekornite generali Antipatar, Parmenion, Perdika, Atal, Linkestite, Molosite i drugi carski ku}i na teritorijata na Makedonija. Istite lu|e mu bile vojskovoda~i i na Aleksandar. Site ja sledele Filipovata politika nemenuvaj}i ni{to vo sozdadeniot monetaren sistem. Toa se tie standardi poznati kako efekt na makedonskite pari vo svetot. Poznati se kako prvi devizi i na toa se dolàt mnogubrojnite kolekcii na makedonski pari, na makedonska bronza, na makedonska skulptura vo muzeite niz svetot. Tie zaedno go pretstavuvaat makedonskiot period na darba na lu|eto od Makedonija, koi ovekove~ile znaewe i metod za kulturen podem na ~ove{tvoto izrazeno preku monetokovaweto.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

77

Vo Slovenija bile otkrieni {verceri. Na carinicite ne im bile potrebni eksperti po arheologija, rekle i pogodile: „Toa e makedonska bronza od drevnite pari na Makedoncite“ Se raboti i za makedonskite pari~ni edinici. Niv site lesno gi prepoznavaat i nemalo drugi so koi se sluèl celiot svet. Parite ne ja pokaùvaat samo nominalnata vrednost, tuku merkata na vrednost na proizvodite. Taa e merilo. Voobi~aeno merilo, zamislen teg vo makedonskiot sistem e talantot. Toa e eden tovar vo disa|ite na magareto, koe gi otvora site vrati na utvrdenite gradovi, kako {to vo {ega im velel Filip Vtori na falangistite, pred nekoi opsednati gradovi. Eden talant teèl 29,6 kilogrami zlato, koe moèlo lesno da se prenese vo lenena torba od pazar do pazar ili od grad do grad. No, toa ne e voobi~aeno pazarewe tuku se raboti za devizni presmetki koga trebalo Makedoncite da gi zbri{at drugite valuti. Positnite pari (moneti) go realizirale prometot. Toa bile stateri, drahmi, mini, oboli.

Merkata za teìna „Talant“ pronajdena vo Vavilon vo eden od magacinite na isto~nata strana. Dolga e 40 sm. i se gleda natpis (ìg) „to~no talant“.

78

Angelina Markus

Nivnata golemina, vrednost, teìna, oznaki bile strogo standardizirani. Sekoe pari~no merilo, koe go opredelila makedonskata dràva kako pari~na edinica, nemalo teìna na cel broj tuku nakr{uvawe, kako izraz na soodnos na metalite, na cenite, na ulogata vo razmenata. Ja pokrivalo iridacijata ili liteweto od upotreba. Isten~enite pari ne ja pokaùvale namalenata teìna, tuku odredenata merka vtisnata vo monetata, dràvna garancija, pe~at, carot stoi zad vrednosta na parite. Moèbi nakr{enosta na temiwata bila za{titna merka protiv krivotvorewe na monetite. Talantot ne e merka za 30 kg tuku za 29,60 kg, staterot 12,30 gr itn. Vo zavisnost od metalot, bronza, srebro ili zlato, nakr{uvaweto bilo najraznovidno. Toa go izrazuvalo soodnosot na metalite i pari~nite edinici. Lirata, frankot, rubqata, s¢ do na{e vreme se kovale so nakr{ena teìna. Ako se izmerat }e moè da se zabeleì kolku se sli~ni vo odreduvaweto na teìnata so makedonskite drevni pari. Nitu edna para ne nosela na sebe cel broj na teìna. Taka odredil Filip Vtori i taka ostanalo da se praktikuva. Na primer, srebrenata para na Persej, 1 drahma e 3,30 grama, tetradrahmata - 14,94 gr, drugi se ozna~eno so 4.03, 5.28, 6.86, 7.77, 8.14 grama bronza i sosema poinaku }e dobiele i teìna i vrednost ako se kovale od srebro ili od zlato. Taka, parite dopolneti so inicijali, monogrami, son~evi simboli i lik na carot ni ja raskaùvaat vistinskata prikazna za istorijata na drevna Makedonija. Toa {to go zacrtal Filip Vtori vo sistemot na makedonskite pari opstojuvalo i se primenuvalo kaj site makedonski dinastii. Op{tiot Filipov princip e primenet i vo dene{nite makedonski pari, osobeno kaj simbolite i vo svetski razmeri dopolnet so krediti. Funkcijata e ista, preku pa-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

79

Istorijata na Makedonija ispi{uvana niz dolgi mileniumi so parite na makedonskite carevi ni go pretstavuva toa neiscrpno bogatstvo, zastapeno vo site simboli na monetokovaweto. Toa e na{e ovekove~uvawe. Trajnost, fakti. Kontinuitet, ubavina. Vrednost, umetni~ko oblikuvawe na carevite, gradovite, vremiwata, sliki za idninata napraveni za nas i kli{e kako i drugite narodi da pravat takvi pari i kako celi imperii da se ispiluvaat od pazuvite na Makedonija. Za àl, {to i da se otkrie i da se gleda deka e makedonsko po simbolite, kako i parite, se prikaùva kako da im pripa|a na nekoi drugi narodi. Znaele Makedoncite kako da sozdadat trajni vrednosti so poraka, so pismo, so simbol na parite za da stignat do nas kako relikvii i po tolku posegnuvawa, prisvojuvawa i nespomnuvawa. Bleska sjajot na makedonskite pari vo kolekciite po svetot. rite, da se kontrolira i da se naso~uva ekonomijata na edna zemja i preku MMF celoto svetsko stopanstvo. Guvernerite na bankite go zamenuvaat potpisot na carot. ûvstvitelnosta na ìvite pari vo promet e pregolema. Preku no} moè ~ovek ili cela dràva da se zbogati ili da osiroma{i. Zatoa sekoe falsifikuvawe na pari povlekuvalo smrtna kazna. Parite vo optek ne smeat da bidat nitu pove}e nitu pomalku. Cenite se u{te po~uvstvitelni i prvi

80

Angelina Markus

ja registriraat inflacionata tendencija. Sekoja ~est na makedonskite bankari kako tie go gradat monetarniot sistem od osloboduvaweto na platniot promet od Jugoslavija i kako se borat da ja zadràt vrednosta vo kriminalizacija na drugite sistemi vo dràvata. Vsu{nost, toa se kr{i vrz osiroma{uvaweto na narodot. Se gubat i se prodavaat op{testveni, nacionalni i strate{ki objekti. Nadvladuvaat formi od faza na kolonijalen kapitalizam. Zarem do tolku politi~arite ne gi znaat zakonite na politi~kata ekonomija i na ekonomskata politika? Tolku li se neuki i lakomi za pari? S¢ rasprodadoa, a ne izgradija nitu edna fabrika. Go razbija edinstvoto vo proizvodstvoto, trgovijata i raspredelbata, grabaj}i sekoj na svoja strana, nesogleduvaj}i go op{tiot op{testven interes. Imaat najdobar primer za rabota so pari kaj Filip Vtori, imaat istorija od drevna Makeodnija, da se potsetat deka monetarniot sistem e ogledalo na sevkupnite istoriski, ekonomski, kulturni i politi~ki odnosi vo op{testvoto. Neka ne mislat deka kolapsot vo bilo koj sektor nema da dovede do op{t kolaps. Tranzicijata e samo izgovor. Politikata, parite, ekonomijata, resursite, narodot mora da bidat opfateni so isti zakoni i normi, bez da se pravat me|usebni udari. Zasega, po sè izgleda, od raspa|awe e izzemen samo monetarniot sistem vo dràvata. Najsilen e udarot vrz ìvotite na lu|eto koi svojata rabota ja vgradile vo sozdavaweto pari. Parite, ladni i nemilosrdni, progoltuvaat milioni nevraboteni i pauperizirani. Da se potsetime na krvavoto zakonodavstvo od XVI vek i da ne go dozvolime toa. Makedonija ne zasluùva takov pad. Na makedonskite pari prv pat bil staven lik na ìv car, na Aleksandar. Filip Vtori prv pat sozdal cvrst monetaren

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

81

Para so likot naAminta Treti

sistem, baziran vrz proizvodni i ekonomski merki. Makedonskite pari prv pat vo svetot se pojavile vo funkcija na devizi i kako natrupano bogatstvo. Makedonskoto grne so pari sèu{te se otkopuva na {irok prostor do kade {to odele i ìveele Makedonci vo period od nekolku mileniumi. Sekoja dràva koja saka da stane svetska sila se ogleduva vo drevna Makedonija za monetokovaweto, so kopirawe na dràvnosta. Dolarot ne e Filipov stater. Se trese. Vibrira, se trese i evroto. Skoka tegot na kantarot so mnogu `rtvi i nesre}i kako {to skokaat barelite nafta, uncite zlato, vre}ite ìto. Rusite gi svrtija ventilite na gas i ja smrznaa Evropa. Site tie pojavi se protivteà so `rtvi za stabilizirawe na monetarnite sistemi. Treba da se sredat naru{enite zakoni na parite vo valuti za da moàt idnite generacii da otkopuvaat grne so pari spe~aleni vo produktivni periodi. Toj simbol na bogatstvo, koj go vospostavile Makedoncite, go pravele za podobro ìveewe na pokolenijata. Toa e del od zakonite na parite koi na{iroko gi razvile razurnuva~kite parametri. Grneto so pari ja izrazuva

82

Angelina Markus

sprotivnata mo}, da se bide bogat so invencija za sozdavawe materijalni dobra i vidni bogatstva za razni potrebi. Hitler sozdal specijalna edinica za ograbuvawe umetni~ki anti~ki dela i numizmatika i zavr{i taka {to izgubi s¢. Vistinskite vrednosti generaciski se sozdavaat za dolgo da traat, kako makedonskite pari, makedonskata bronza, makedonskite skulpturi, makedonskite gradbi. Grneto so pari e rezerva za zadovoluvawe na materijalnite i na duhovnite potrebi na narodot, so poraka umereno tro{ewe za blagosostojba na site, preku pravilna upotreba na site funkcii na parite. Od tamu doa|a vlijanieto na makedonskite pari vrz vode~kite narodi vo svetot. Parite se ramnoteà vo s¢. Vo parite se sodrì ~ove~kiot trud, spored Aristotel. Samo tie pari vredat vo edna dràva i vo cel svet. Drugoto, kako do{lo taka po{lo. Makedonskite pari videni na raka ma|epsuvaat so isklu~itelnata ubavina. Tie gi sodràt site istoriski nastani. Ne se do~ituvaat inicijalite, imiwata, monogramite, gradovite so kova~nici i simbolite umetni~ki oblikuvani vo minijatura. Toa e najgolem i najbogat artefakt za Makedonija. Toa e pri~inata za sekoja numizmati~ka kolekcija vo svetot da se zakiti so makedonski pari od najstaro vreme. Aminta se oènil so Evridika od Linkestida i Filip Vtori so Olimpija od Epir. I dvete princezi so sebe donele simboli za da gi priklu~at kon makedonskoto sonce. Sonceto blesna na parata od 520 g. pr. Hr. kaj Aleksandar Prvi i u{te mnogu sonca blesnaa na site pari od Makedonija. Listot na dabot od Dodona, od vremeto na Argonautite, najde mesto na makedonskite pari kako dabov venec od molwa i strovilok kako svoevidna aplikacija na sonceto.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

83

U{te od Aleksandar Prvi vo site pari makedonskiot kowanik java, odi, tr~a. So ednata raka gi drì uzdite, a vo desna raka drì kopje, palmovo gran~e ili pozdravuva so lik na desno i krenata raka koso kon sonceto. Toj pozdrav na kowanikot zastapen vo parite na Filip Vtori, Aleksandar, Kasandar, Demetris, Filip Petti, Persej... Pozdravot prodolùva da ja simbolizira makedonskata pobeda so kaliografski monogrami i celi imiwa na makedonskite carevi i koga se faraoni i koga se imperatori. Toa e Makedonija pretstavena niz simbolite na parite, niz vistinskite pari kako osnova na ekonomskata mo} na Makedoncite. Toa se parite {to Makedoncite gi kovale od svoite rudni bogatsva. ZLATO Vo Mendeleeviot periodi~en sistem na elementi, zlatoto e obeleàno so Au pod broj 79, so specifi~na teìna 196,967, zad platiniumot so broj 78 i specifi~na 195 koj e poznat kako belo zlato so u{te pogolema vrednost od standardnoto zlato. Zlatoto e najupotrebuvan blagoroden metal vo kovaweto na pari, medaqoni, nakit, statui, oru`je i drugi vrednosti na predmeti obloèni i kristrirani. Toa zlato dobro im bilo poznato i upotrebuvano na Makedoncite od najstari vremiwa i takvo stignuva do nas sega i do muzeite vo svetot. Zlatoto vo funkcija na pari i vo umetni~ki ukrasni predmeti izbrano e zaradi izvonrednite svojstva na metalot so 24 karati, lesno za izrabotuvawe. Ne se gubi, sjae, ne ‘r|osuva i vo mali koli~ini ima golema vrednost, lesno se prenesuva i po priroden pat izrazuva soizmerlivost. Alhemijata vo sredniot vek zavr{i so neuspeh. Fluktuacijata so

84

Angelina Markus

Galski Potin

Ilirska Drahma

Kartaginski Stater

Trakiska pari~ka

Tesaliska pari~ka

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

85

mehani~ka ili hemiska metoda bara vloùvawe na golem trud na prekopuvawe na toni zemja za nekoj gram zlato. Vo makedonskite rudnici se iskopuvale 12 grama zlato vo sekoj ton zemja ili vo isplaknuvawe na pesokot vo zlatonosnite reki. Mnogu trud za mala koli~ina zlato ja odrùva visokata cena, zaradi tie svojstva zlatoto se odreduva kako zlatno pokritie, garant na site bogatstva na dràvata i carskite riznici, blagajni, depoa. Filip Vtori pu{ti ogromno koli~estvo na zlatni pari vo optok i so eden svetski ekonomski udar sozdade neviden podem na Makedonija, ostvari reformi, ja zajakna dràvata so zabrzuvawe na cirkulacijata vo razmenata so ~isto zlato, Takvo zbogatuvawe e redok slu~aj vo svetot. Sega namesto zlato parite cirkuliraat kako kni`ni pari, ~ekovi menici. Vo carska Rusija kni`nite pari moèle neograni~eno da se zamenuvaat za zlatna rubqa. Vo socijalisti~kite zemji vrednosta ja garantirala dràvata preku stokovoto proizvodstvo so fiksno pokritie. Tranzicijata sozdade milioneri so grabeì na fabrikite. Propadna op{testvenoto bogatstvo sozdavano so stoletija, se gibna i vo prirodnoto bogatstvo se zidaa piramidi bez pokritie. Ostanaa osiroma{eni narodi, se generiraat krizi i vojni so ograbuva~ki instinkt i inflacija. Go nema Filip da gi podu~i narode kako da rakuvaat so zlatnoto pokritie za da go zauzdaat xinot vo ekonomijata nare~en recesija. Cirkulacijata na parite vo optekot se kontrolira so brzinata na dvièweto. Stokata se dviì kru`no i se reproizveduva. Parite se dviàt linearno vo smer na begawe od kaj toj {to gi poseduva. Mnogu se osetlivi koli~inski, ni pove}e ni pomalku od kolku {to treba, da ja izvr{at uslugata vo razmenata. Cenite vedna{ reagiraat pri zastoj na pazar,

86

Angelina Markus

naplati, krediti, deficit, |ibawe vo rezervite. Toa doveduva do generirawe na krizi vo globala ako se zasega vo vrednosta na parite i stabilnoto pokritie. Uspehot na ekonomskata mo} na Filipovata dràva se zasniva na poznavawe na zakonite na parite. Sovetnicite na Aristotel nepogre{ivo go vodele vo uspe{noto re{avawe so rakovodewe na ekonomijata preku parite. S¢u{te otkrivame depoa so makedonski kovani pari, mnogu ~esto grne so pari kako natrupano bogatstvo {to Makedoncite go ~uvale doma. Pronajdeni se kolektivni naodi na bogati ostavi od vremeto na makedonskata drevna dràva i od site makedonski vladeteli. Gi imale ostavite od Prilepec, Stibera, Ohrid, Topol~ani, Skupi, Tikve{ijata, Vitoli{te, Kratovsko, Vardarski Rid, Negotino i mnogu drugi iskopini vo makedonskite gradovi vo sosednite zemji. Toa e Blagun vo Bugarija, Kabul vo Aleksandrija, Samarkand, Nikeja, Epir, Sicilija itn. Zakonite za site funcii na parite od makedonskata praktika vo Antikata do deneska ne se izmeneti. Starite cvrsti zafati za stabilizirawe na ekonomijata {to gi primenuval Filip Vtori se u{te pretstavuvaat sovr{en model. Zlatnite pari od makedonskite carstva ostanaa nenadminati po ubavina, orginal i simbolika. Toa se kovanite pari od makedosko zlato od makedonskite rudnici, kovano vo makedonskite kova~nici so simbolika i imiwa na makedonskite vladeteli vo profil, carevi i kralevi. Toa e svedo{tvo za makedonskoto postoewe za{titeno so makedonski {tit vo vid na sonce aplicirano na kovanite makedonski pari. Toa e potpis na makedonskata istorija.

KAKO ZAKLUÔK Makedonija pretstavuva unikatno mesto na zemjinata topka. Edinstveno vo svetot Makedonija go poseduva Al{ar - rudnikot na malo sonce {to pred milijarda godini direktno padnalo na Koùf i tuka ostanalo so neutrinot {to se detektira so loranditot. Taa neutronska zagatka, kako najgolema tajna od site tajni, moè da go dokaè potekloto na son~eviot sistem. Moè Makedonija da ja snabdi so energija i da gi zameni sega{nite atomski centrali so skroteni mali sonca na hidrogenski bombi kako neiscrpen izvor na energija za cel svet. Loranditot, taliumot i u{te osum drugi minerali i kristali pretstavuvaat neiscrpno raritetno bogatstvo vo Makedonija. Od povr{inata na sonceto, fotonite i neutrinite so brzina na svetlosta stignuvaat na zemjata i go ovozmoùvaat postoeweto na ìviot svet. Koga neutrinite udiraat na taliumot, atomite se pretvoraat vo izotop na olovo 205, pa na srebro i zlato, kako {to se ozna~eni vo Mendeleeviot sistem. D-r. Paskal Sotirovski go izvesti svetot deka zaklu~enata vrata na Al{ar go krie klu~ot na loveweto na neutrinot so pomo{ na loranditot i drugite minerali. Al{ar, edinstveniot svetski rudnik od Makedonija se koristel vo vremeto na Filip Vtori. Ima devet okna i po pet kilometri vo dolìna. Mnogu oru`je kako {titovite, {lemovite i kopjata bile obloùvani so tenki folii na lorandit. Tie vo dopir so sonceto proizveduvale svetlina. Pobedata na Filip vo Heroneja i pobedata na Aleksandar vo bitkite

88

Angelina Markus

so Daris vo Persija i Por vo Indija se dolì na toa zaslepuvawe. Mineralite, kristalite, zlatoto od rudnicite niz Makedonija gi zaslepuvale tu|ite neprijatelski vojski. Vo toa se sostoi ekonomskata mo} na Makedonicite nadogradena so nau~nite postignuvawa na lu|eto so najslavni imiwa vo Makedonskiot vek na prvata svetska imperija - Makedonija. Rudnicite i kova~nicite na pari i oru`je ja pokrivale cela Makedonija. Dokazi za toa ni se arheolo{kite iskopini od site drevni gradovi vo Makedonija. Vo Stobi, Lihnida, Herakleja, Vardarski Rid, Antigoneja, Marvinci, Pelagonija vo Bon~e, nasekade postojat naodi od neprocenliva vrednost i depoa so pari od site kralevi i carevi od vladeeweto na Makedonskata dràva. Kova~nicite vo Pela, Amfipol, Tesalonika, Pelagonija se naj~esto spomnuvani. Vo site drugi gradovi otkrivame kova~nici i kalapi za pari, za nakit za oru`je. Na nekolku mesta, vo Nerezi, Berovo, Stobi, Antigonea najdeni se pozlateni ko~ii so bogata oprema na sve{tenica i srebreni toki na kowite i trkalata. Dokazi za rudnoto bogatstvo se monetite od makedonsko zlato, srebro i bronza. So zlatni medaqoni bile odlikuvani vojnicite. Napraveni se 25 zlatni statui postaveni vo Dion posle bitkata na Granik. Vo falangata na oklopite se redele odlikuvawa i ordeni od zlato i skapoceni kamewa. Nakitot od Beranci gi pokaùva odlikuvawata {to Aleksandar gi daval na vojnicite. Maskite od Trebeni{te i Ohrid, Filipovata grobnica, {titovite, {lemovite, parite i vkupniot nakit izraboteni se so granulacija i filigran na doma{na umetnost i simboli od toa vreme. Postoela silna rudarska dejnost vo Pelagonija, Pore~, Demir Hisar, Koinska reka kade {to se kopalo i pro-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

89

mivalo zlatoto i vo podzemni void od {to se trupale kamewata kaj Koùf, spored toluvawata na Strabon. Plinie, za otkrivaweto na novi metodi za koristewe na zlatoto gi spomnuva Filip Vtori koj {to uspeal vo Krenida da izvadi pet pati pove}e zlato ili 1000 talanti (okolu 30,000 kg. godi{no) koga vo VI vek se dobivalo samo 200 talanti i toa koga postoel elektron kako priroden element od srebro i zlato na povr{inski kopovi. Plinie gi spomnuva Feni~anite, Eshin, Evripid, Ksenofon i go izostava Tukidid, sopstvenik na Pangajskite rudnici {to isto taka ìveel vo Pela na dvorot kaj Arhelaj, kako i negovite sovremenici. Rudite, novite metodi i naukite im ovozmoìle na Makedoncite da go razvijat zlatarstvoto vo remek dela na nakit kakvi {to gi vidovme krunite, prstenite, |erdanite, maskite, peharite i drugite zlatni srebreni predmeti vo Dion, Pela, Ege (Kutle{) Trebeni{te, Stobi, Beranci i drugi nao|ali{ta. Treba da se znae deka makedonskoto majstorstvo falangata go prenela vo Azija i gi u~ele tamo{nite narodi kako da go obrabotuvaat zlatoto vo pari. Kako rezultat na toa staterot na Aleksandar bila najceneta para i ostanala vo upotreba pove}e od 500 godini. Tit Livie koga zboruva za Rimjanite naglasuva deka na Makedoncite im bilo zabraneto da gi koristat svoite zlatni i srebreni rudnici. Rimjanite go ograbile celoto zlato nasledeno od monetokovaweto na carskite pari i riznici. Go snemalo bogatstvoto {to Aleksandar gi nagraduval veteranite od falangata i bogatstvoto na plemstvoto na starite makedonski familii koga Rim navleze vo Makedonija, vo vremeto na Persej.

90

Angelina Markus

Rim se pozlatil so makedonskoto zlato. [panija se pozlati so zaltoto na Astekite i Maite. Anglija se pozlati so zlatoto od koloniite vo Azija i Afrika. Ruskoto zlato od Ural i Sibir si ostana na svoi prostori, kaj svojot narod. Makedonija ne posegnala po persiskoto i indiskoto zlato. Nivnite carski riznici, Aleksandar gi upotrebil za gradewe na 70 gradovi Aleksandrii, pati{ta, tehnologija vo unapreduvawe na proizvodstvoto vo celokupen napredok so Makedonsko vlijanie {to ne se zaborava do den dene{en. Makedonskite bogati vojnici od falangata teèle so zlato i pozlatenoto oru`je {to zaslepuvalo so loranditot od Al{ar, geolo{kiot detektor na neutrinot. Toa e poskapo od seto zlato vo svetot. Makedonija vo svojata utroba krie par~e sonce i golemi resursi na metali i nemetali. Makedonija pominuva niz najte{kite moment na svoeto postoewe. Se kradat celi rudnici, celi planini, istorija, ime, simboli. ]e ni ostanat samo Makedonskite drevni pari najsilno svedo{tvo za edno mo}no postoewe na Makedonija od davnina do idnina. Mediumite obelodenija deka monetokovaweto na staterite i drahmite se izrabotuvale od doma{ni rudi i sega{nite rudnici okolu Kartovo, Zletovo, Koùf. Toa go potvrdija laboratoriite vo Francija {to sporedbeno gi analiziraa rudite i monetite na Filip Vtori i Aleksandar otkopani na areheolo{kite lokaliteti {irum Makedonija, poslednive nekolku godini. Pronajdenite anti~ki moneti na lokalitetot IsarMarvinci, profesorite Blaò Boev i Sowa Lepitkova od Fakultetot za rudarstvo vo [tip i prof. Vladimir Ber-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

91

Zlatniot stater so Aleksandar Makedonski

manec od Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Zagreb gi ispratile vo laboratorija vo germanskiot grad Darm{tad kade {to, so pomo{ na neabraziven ili nedestruktiven metod, go utvrdile to~niot sostav na monetite, a potoa i od kade se zemeni rudite za istite da se iskovaat. Monetite poteknuvaat od IV vek pred na{ata era, a se napraveni od rudi od Kratovsko-zletovskata vulkanska oblast. Analizata na {lemovite koi bea pronajdeni na istiot lokalitet pokaà deka isto taka se napraveni od rudite vo Kratovo. Ovie soznanija ukaùvaat deka anti~kite Makedonci ìveele na ovie prostori, a samiot Aleksandar Makedonski za kovawe na monetite so negoviot lik koristel kratovska ruda. Rudite od najstari vremiwa do denes vo Makedonija se pokaàa istorodni. Tie bile baza za ekonomskata mo} na dràvata i jadica za osvojuvawe i podelbi na Makedonskata zemja. Makedonski carevi i kovani pari ja ~inat bazata na svetskata numizmatika.

92

Angelina Markus

Ako se prosledi rodoslovieto na listata na vladeteli vo makedonskata dràva od Karan do Kleopatra }e pro~itate imiwa na stotina prestolonaslednici {to vlaeele so nasledniot prestol so Makedonija. Kolkav e brojot na princevi i princezi {to ne dobile predimstvo da se iska~at na vladetelskiot prestol? Predodredenosta na prvorodeniot sin mu obezbeduvala predimstvo i se {to mu pripa|a so toa na prestolot. Na primer: Aminta imal {est sina i edna }erka. Samo Aleksandar Vtori, Perdika Treti i Filip Vtori se staveni na mestata vladeteli i samo tie imale pravo da kovaat pari. Do toa pravilo se pridrùvaat i sega{nite carski ku}i niz Evropa. Angliskata kralica od site sinovi, ker}i i vnuci, prestolot go ~uva za prvorodeniot sin. Plemstvoto vo Makedonija pretstavuva mnogu pogolema brojka od poznatata lista na vladeteli. Makedonskite vladeteli 2700 godini kovale pari. Vrednosta oblikot simbolite, likovite na makedonskite pari zemeni se kako urnek za kovawe pari voop{to. Sekoja makedonska para najverno ja ispi{iva makedonskata istorija od najstari vremiwa. Toa e onoj del od istorijata {to ne se falsifikuva nitu se prisvojuva. Falsifikuvanite pari se bezvredni. Makedonskite dinastii preku parite ni ispratile fakti da opstoime i da se odbranime od bilo ~ie prisvojuvawe. Otkako postojat pari, postojat obidi za falsifikuvawe. Toa vo drevnite vremiwa se kaznuvalo so smrt za da se ukaùva na va`nosta na ~uvawe na vrednosta na parata {to ja odreduvala dràvata so garancija na profilot na Bog ili Car kako i izolbilstvo na simboli i pismo. So toa se odreduvalo i vremeto na promet na parite i vremeto na istoriskite nastani niz koi pominuval makedonskiot narod i dràva.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

93

Makedonskite drevni pari se kovale od bronza, srebro i zlato vo ogromni koli~ini. Dominiraat parite na Filip Vtori i Aleksandar. Filip zabranil da se kovaat pari na grad - dràvite i taka filipoviot stater 12.8 grama stanuva edinstvena nominala na milionski serijal {to se izrabotuval sekoja godina za potrebite na raste~kata ekonomija na makedonskata dràva. Toa e poznatiot zlaten stater so ko~ija i kowanik. Zlatnikot stater na Aleksandar od 8.4 grama najdolgo opstojuval vo prometot. Ogromni koli~ini se kovale od srebro i bronza. Postojat tri vida Aleksandrovi moneti. Toa e Aleksandar so lavja glava kako Herakle. Aleksandar so rogot na oven kako Amon Ra. Aleksandar so skalp na slon na glava. Site tie imaat ogromno zna~ewe za Makedonskata istorija, zatoa {to prv pat na aversot na moneti staven e lik na eden ìv car i toa e likot na Aleksandar Makedonski. Do toga{ na kovanite pari se stavale boèstva ili simboli. Ptolomejskata dinastija dolgo gi koval Aleksandrovite pari. Niv gi kopirale keltskite plemiwa. Galite isto taka gi kopirale. Makedonskite dinastii se pridrùvale do Filipovata zabrana grad-dràvi da kovaat pari i dozvoluvale ponekoga{ kovawe na avtonomna pokraina ako ima kral da kova pari so zaedni~kite makedonski simboli. Visokata umetni~ka kreativnost gi sozdavala najubavite zlatnici vo Makedonija. Tie bile edinstvena para vo prvata svetska Makedonska imperija i dolgo potoa iljadi godini. Praksitel, Skopas, Leohar, Lisip site zaedno so svoite sinovi i tajfi kako carski skulptori gi angaìral Filip Vtori vo Pela i Aleksandar vo falangata. Tie rabotele na bronzenite i mermernite statui {to godinava gi otkopavme vo na{ite drevni gradovi. Primerot so Dedal od Ohrid, bronzenite statui od Stibera, statuata

94

Angelina Markus

na Afrodita od Skupi, se priklu~uvaat kon bronzenite statuetki na Herakle niz Pelagonija, igra~ite od Stobi, zlatnite maski i nakit i celi depoa na kovani pari. Se pra{uvame koj go pravel toa sovr{eno umetni~ko tvore{tvo niz site periodi od istorijata na Makedonija. Tie nepobitni materijalni dokazi, posebno vo izrabotuvaweto na makedonskite kovani pari, bile istite tie carski skulptori. Tie gi sozdale statuite vo bronza i mermer, steli i frizovi i gi kovale makedonskite pari so odli~no modelirawe na profilot na carevite, imiwata i simbolite. Remek dela pretstavuvaat zlatnite stateri na Filip Vtori i Aleksandar kako standard za kovawe na pari vo svetot do deneska. Ubavinata na tie pari im posluìle na makedonskite nevesti da gi koristat i kako nakit za obetki, ~aprazi, nizi na ~elo i na kosite. Zlatoto se topi na 1035° C e rastegliv metal vo zlatni folii i ìci {to ovozmoùvaat kovawe na najubavite zlatnici i nakit preku granulacija i filigrani, metod zadràn i vidliv do deneska niz ~ar{ijata vo Ohrid i drugite gradovi niz Makedonija i kako rasprostranetost niz svetot. Niz kovaweto na makedonskite pari ja gledame istorijata vo pove}e od dva i polovina mileniumi. Parite ni gi opi{uvaat site ekonomski, umetni~ki i religiozni nastani, kontinuirano niz site carstva na makedonskite vladeteli, kako biten beleg na makedonskata dràvnost. Monetokovaweto vo Makedonija spored iskopinite ni pokaùva naodi od Antikata od krajot na VI vek pr.hr. kaj Aminta Prvi, Aleksandar Prvi, Perdika Vtori, Arhelaj, Orest, Evrop, Aminta Vtori, Pavzanie, Aminta Treti, Aleksandar Vtori, Ptolomej, Perdika Treti, Filip Vtori, Filip Aridej, Kasandar, Demetrie Prvi, Antigon Gonat, Demetrie Vtori, Antigon Doson, Filip Petti, Persej. Najde-

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

95

ni se i kovani pari od Aleksandar êtvrti sinot na Aleksandar Treti Makedonski i od site Selevkidi i Ptolomei do Kleopatra Sedma od 30 g.pr.hr. kako i mnogu drugi. Standardite, stilovite, simbolite i drugite obele`ja na parite se sretnuvaat kaj site makedonski dinastii od rimsko, vizantisko i tursko vreme. Kova~nicite od Kratovo dobile dozvola od turskite sultani da kovaat pari so makedonskoto zlato i istite kalapi upotrebuvani kaj makedonskite drevni kovawa na parite. Stateri, drahmi, denari, oboli, tetradrahmi, tetraoboli, zlatni, srebreni i moneti od bronza, sekako i talantot se tie makedonski kovani pari {to seu{te gi otkrivame. Etimologijata na imiwata na parite op{irno ja obrabotuva Odisej Bel~evski od Bitola, koj ìvee i raboti vo Kanada, Toronto. Negovite nau~ni istraùvawa za jazikot na Makedoncite vo delata na Homer i se dobro poznati na javnosta preku negovite publikuvawa i internet. Ovojpat mi gi otstapi negovite rakopisi na angliski jazik da gi priloàm vo celost vo mojata kniga za "Drevnite makedonski kovani pari“. Taka od analizata na "drahma“ kako zbor se doa|a do poimot polna raka, {to drì vo raka ne{to kako para, mo} i dr. U{te podobro e objasnuvaweto na zborot denar, pak od raka ili na raka, air od rabotata, {to bi zna~elo nadnica na raka isplatena za toj den. Toa e denar kako para ekvivalent na rabotata. Sli~na e analizata na staterot {to ja obrabotil Odisej Bel~evski. Negovite trudovi na angliski jazik gi priloùvame vo celost so blagodarnost.

96

Angelina Markus

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

97

98

Angelina Markus

Edna od pova`nite izdanija za kovanite pari vo Makedonija e „Moneti od kolekcijata na Ohridska banka“ pe~atena vo 2006 godina. Kolekcijata sodrì 1700 kovani moneti koi ostanaa kako sopstvenost na bankata i po proda`bata

Del od kolekcijata na Ohridska banka - poznatiot ~un na reversot so natpis Lihnida 187-171 g. pr.n.e.

MAKEDONSKITE DREVNI KOVANI PARI

99

na istata na francuskata banka „Sosiete @eneral“. I kolekcijata i pe~atenata bro{ura ja pokaùvaat istorijata niz mileniumite, gi pokaùvaat vladetelite i dinastiite so siot svoj sjaj i poradi toa se besceneti, da ne re~eme vredat kolku i bankata a seu{te se nedostapni pred makedonskata javnost. @ivotnoto delo na po~inatiot direktor Najdenko Poposki i negovite sorabotnici ne smee{e da se otstapi na nekoj otstrana zaradi zna~eweto na ohridskata kova~nica od drevnina i poradi pari~kata so ~unot i ispi{anoto ime Lihnida-imeto na gradot. Hronolo{kata celina i golemiot broj pari vo Ohridskata banka od makedonskite vladeteli od site periodi od drevnina preku rimskiot, vizantiskiot i osmanliskiot period do dene{novo vreme pretstavuvaat makedonsko nacionalno bogatstvo kovano vo bronza, srebro i zlato. Strukturata na metalite od makedonskite rudnici sè u{te ja sretnuvame i toa ne samo vo kovaweto na parite, nakitot od Trebeni{te, maskite, filigranot, opkovot na evangelijata. Likovite na makedonskite dinastii, ne samo od parite, ne gledaat pod freskite ispi{uvani so isto kirilsko pismo, so isti pravoslavni simboli na Krst, Bogorodica, Angeli izraboteni vo istite carski kova~nici niz makedonskite gradovi i prestolnini. Dinastijata na Komnenite vo carskite kova~nici vo Carigrad kovala milionski tiraì od 20 karatno zlato po obem i dimenzii isti kako monetokovaweto {to go pravel Filip Vtori vo IV vek pr.n.e.

Angelina Markus, diplomiran profesor po filozofija, vo penzija, rodena e vo s. Topol~ani kraj Prilep. Na makedonskata javnost i e poznata po petnaesette objaveni knigi od drevnosta na Makedonija. Vo niv pi{uva za site vrednosti od razli~ni oblasti, za makedonskata drevna medicina, teatrite, mitologijata, carstvata, filozofijata, Filip Vtori Makedonecot, Aristotel... a sega i za makedonskite pari. Nejzinite prikazni... za Makedon i Makedoncite... predizvikaa golem mediumski interes. êsto e prisutna na razni tribini, na Makedonskoto radio, elektronskite mediumi i pe~atot. Pi{uva recenzii i sorabotuva so site {to na bilo koj na~in se zanimavaat so Makedonizmot i ja sakaat Makedonija, so site rabotat i mislat MAKEDONSKI.

Dosega objaveni knigi: • Po tragite na slavnite Makedonci - 1998 • Makedonski drevni vrednosti - 2001 • Poemi za makedonskite carevi - 2003 • Makedonija na Makedoncite - 2004 • Filip Vtori - Makedonecot - 2004 • Makedonskata drevna medicina - 2004 • Makedonskite drevni teatri - 2004 • Prikazni za Makedon i Makedoncite - 2006 • Aristotel - Makedonecot - 2007 • Alkomena-dreven grad vo Pelagonija - 2008 • Ishranata na drevnite Makedonci - 2008 • Topol~ani vo srceto na Pelagonija - 2008 • Filip Vtori - Makedonecot (vtoro izdanie)- 2008 • Pretpostaveno sogleduvawe (poezija) - 2008

LITERATURA 1. Politi~ka ekonomija - M. Markovi} 2. Ekonomska politika - A. Uzunov 3. Strabon 4. Justin - Filipovata istorija 5. Makedonija i Pajonija - Nikola [eldarov 6. Parite svedo{tvo za Skopje - Jovan [urbanoski 7. Kralevite na anti~ka Makedonija i nivnite moneti - [eldarov - Lil~i} 8. CD na Narodna banka na Republika Makedonija 9. Ohridska banka - numizmati~ka kolekcija 10. Numizmati~ka postavka vo NBRM - [eldarov 11. Istorija na Stariot svet - A. Mi{ulin 12. Istorija na Stariot svet - hrvatsko izdanie 1975 g. 13. Angliski aukcii na kovani pari 14. Moneti od Pajonija - Eftimija Pavlovska 15. Makedonskite banknoti i kovani pari 1992-2002 - NBRM 16. Makedonija - Parite i istorijata - vodi~ na NBRM 17. Anti~kite moneti od Vardarski rid - Boban Husenovski 18. www.imagedb.coinarchives.com 19. www.antike-muenzen.de 20. www.wikipedia.org

SODR@INA TEZI - ZASTAPENI VO KNIGATA.................................................................................5 MAKEDONSKATA ISTORIJA PI[UVANA NIZ PARITE..........................7 MAKEDONSKATA ISTORIJA PI[UVANA NIZ PARITE E POTVRDA NA POSTOEWETO NA MAKEDONSKATA DR@AVA SO MNOGUBROJNI SIMBOLI.........................................................................................19 MAKEDONSKITE SIMBOLI ISKOVANI NA PARITE................................................................................................23 PISMOTO NA PARITE SO MONOGRAMI I IME NA CAROT....................................................................27 MONETOKOVA^NICITE VO MAKEDONSKITE GRADOVI......................................................................................31 MINATOTO I IDNINATA PODEDNAKVO SE ZASTAPENI VO PARITE OD MAKEDONIJA........................................................................................49 MAKEDONSKI VLADETELI, SOVLADETELI I CARICI........................59 CARICI I SOVLADETELI NA MAKEDONSKIOT PRESTOL..............................................................................66 MONETARNIOT SISTEM VOSPOSTAVEN OD FILIP VTORI PRETSTAVUVA SVETSKI SISTEM NA FUNKCIITE NA PARITE..........................................................................................71 ZLATO............................................................................................................................................83 KAKO ZAKLUÔK.......................................................................................................................87 LITERATURA................................................................................................................................102

CIP - Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski” - Skopje 737.1(381) MARKUS, Angelina Makedonskite drevni kovani pari / Angelina Markus. - Skopje; Markus A., 2009. - 104 str.; ilustr.; 20 sm. - (Edicija Klea) Bele{ka za avtorot: str. 101-101 - Bibliografija: str. 102 ISBN 978-9899-2461-9-7 a) Moneti i monetokovnici - Makedonija COBISS.MK-ID 77557002

Makedonskite Drevni Kovani Pari

Short Description

Description

Comments

We need your help!