Magistarski Rad Ramic

UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET POLITIČKIH NAUKA ODSJEK: EVROPSKE INTEGRACIJE

SIGURNOSNA I ODBRAMBENA POLITIKA EVROPSKE UNIJE I MOGUĆE IMPLIKACIJE NA BUDUĆE MISIJE ORUŽANIH SNAGA BOSNE I HERCEGOVINE -magistarski rad-

Kandidat Edin Ramić Broj indeksa: 45-EI/10

Mentor doc.dr. Kenan Dautović

Sarajevo, oktobar, 2011.

SADRŽAJ UVOD ....................................................................................................................................... 4 1. TEORIJSKO-METODOLOŠKI DIO RADA ................................................................... 8 1.1. Problem istraživanja ...................................................................................................... 8 1.2. Predmet istraživanja ....................................................................................................... 8 1.3. Kategorijalno pojmovni sistem istraživanja ................................................................... 8 1.4. Operaciono određenje predmeta istraživanja .............................................................. 10 1.5. Prostorno određenje predmeta istraživanja ................................................................. 10 1.6. Vremensko određenje predmeta istraživanja .............................................................. 11 1.7. Disciplinarno određenje predmeta istraživanja .......................................................... 11 1.8. Ciljevi istraživanja........................................................................................................ 11 1.8.1. Naučni cilj .......................................................................................................... 11 1.8.2. Društveni cilj ...................................................................................................... 12 1.9. Hipoteze i indikatori ..................................................................................................... 12 1.9.1. Generalna hipoteza ............................................................................................ 12 1.9.2. Posebne – razrađujuće hipoteze ......................................................................... 12 1.10. Način istraživanja ....................................................................................................... 13 1.11. Naučna i društvena opravdanost istraživanja ............................................................ 13 1.12. Vrijeme istraživanja.................................................................................................... 14 2. OSNOVNE INSTITUCIONALNE ODREDNICE .......................................................... 15 2.1. Zapadna unija / Zapadnoevropska unija ...................................................................... 15 2.1.1. Organizacija, struktura i članstvo u Zapadnoevropskoj uniji ............................ 20 2.2. NATO ............................................................................................................................ 22 2.2.1. Organizacija - struktura Sjevernoatlantskog saveza .......................................... 28 2.3. Evropska unija .............................................................................................................. 29 2.3.1. Institucije Evropske unije ................................................................................... 32 2.4. Oružane snage Bosne i Hercegovine ............................................................................ 34 2.4.1. Ciljevi, zadaci i struktura OS BiH ..................................................................... 36 3. RAZVOJ ZAJEDNIČKE SIGURNOSNE I ODBRAMBENE POLITIKE ................. 38 3.1. Sigurnost evropskih integracija u periodu od Pariškog ugovora do Mastrihta ........... 38 3.2. Sigurnosna arhitektura EU Maastricht – Amsterdam – Nica ..................................... 39 3.3. Evropska sigurnosna strategija .................................................................................... 42 3.4. Zajednička sigurnosna i odbrambena politika – Lisabon ............................................ 44 3.4.1. Institucije uključene u proces provođenja ZSOP – Lisabonski ugovor .............. 46 3.4.2. Komandovanje, kontrola i planiranje vojnih operacija EU .............................. 48 2

3.5. Razvoj vojnih sposobnosti Evropske unije – vojni ciljevi ............................................. 49 4. AKTIVNOSTI ZEU, NATO I EU U OBLASTI ESOP/ZSOP ....................................... 54 4.1. Uloga ZEU.................................................................................................................... 54 4.2. Uloga NATO ................................................................................................................. 55 4.2.1. NATO strateški koncept: NATO 2020, NATO - EU ........................................... 56 4.3. Pregled misija Evropske unije u oblasti sigurnosti i odbrane ..................................... 58 5. ORUŽANE SNAGE BOSNE I HERCEGOVINE – MIROVNE MISIJE .................... 76 5.1. Učešće OS BiH u mirovnim misijama 2005 – 2011 .................................................... 76 5.1.1. Obim angažovanja i vrste misija ........................................................................ 76 5.1.2. Doprinos izgradnji dodatnih sposobnosti OS BiH ............................................. 82 5.2. Moguće angažovanje OS BiH u NATO vođenim misijama nakon 2011....................... 83 6. IMPLIKACIJE ZSOP EU NA BUDUĆE MISIJE OS BiH ........................................... 85 6.1. Moguće misije OS BiH u skladu sa ZSOP – na putu BiH prema EU ........................... 85 6.2. Kompatibilnosti mogućih misija OS BiH iz domena ZSOP EU i mogućih NATO vođenih misija .......................................................................................................... 88 6.3. Potrebe za prilagodbama organizacije, strukture, sistema obuke i tehničke opremljenosti OS BiH u cilju izgradnje kapaciteta za učešće u misijama proisteklim iz ZSOP EU .............................................................................................................. 89 7. ZAKLJUČAK ..................................................................................................................... 96 BIBLIOGRAFIJA ................................................................................................................ 102 SKRAĆENICE ..................................................................................................................... 108 POPIS TABELA ................................................................................................................... 111 POPIS DIJAGRAMA .......................................................................................................... 111

3

UVOD

Aktuelna sigurnosna i odbrambena politika Evropske unije (EU) predstavlja proizvod gotovo 60-godišnjeg postojanja evropskih integracija i izraz nastojanja osiguranja trajnog mira i sigurnosti, kako na prostoru evropskog kontinenta, tako i u njegovom bližem i daljem okruženju. Stupanjem na snagu Lisabonskog ugovora, 1. decembra 2009. godine, oblast sigurnosti i odbrane na nivou EU identifikovana je kao Zajednička sigurnosna i odbrambena politika, (ZSOP, Common Security and Defense Policy – CSDP), a kao težišne identifikovane su slijedeće aktivnosti:1 -

zajedničke operacije razoružanja,

-

humanitarni i spasilački zadaci,

-

zadaci vojnog savjetovanja i pomoći,

-

prevencija konflikata i zadaci očuvanja mira (peace-keeping),

-

zadaci borbenih snaga u upravljanju krizama uključujući operacije izgradnje mira (peace-making) i post-konfliktne stabilizacije.

Svi ovi zadaci mogu doprinositi borbi protiv terorizma, uključujući i podršku trećim zemljama u borbi protiv terorizma na njihovim teritorijama. Politikama2, zakonima i drugim dokumentima iz oblasti sigurnosti i odbrane država Bosna i Hercegovina je izrazila opredjeljenje za aktivnu međunarodnu saradnju na političkom, ekonomskom i sigurnosnom planu i uspostavu institucionalnih odnosa s odgovarajućim međunarodnim strukturama, prije svega s Evropskom unijom i NATO savezom (pristupanje NATO savezu je označeno kao strategijski cilj Bosne i Hercegovine). Opredjeljenje za postupnu integraciju u Evropsku uniju podrazumijeva spremnost za prihvatanjem odredbi, pravne strukture i organizacijskih mehanizama Zajedničke vanjske i sigurnosne politike Evropske unije, odnosno Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike, kao njene posebno važne komponente. Kao potencijalni kandidat za članstvo u Evropskoj uniji, Bosna i Hercegovina (BiH) je svoje odnose na putu prema punopravnom članstvu uredila Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju, koji je potpisan 16.06.2008. godine.3

1

Vlastiti prijevod paragrafa 1 član 43. Lisabonski ugovor, Ugovor o Evropskoj uniji (engleska verzija), str.51-53. 2 Sigurnosna politika Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina, Predsjedništvo, broj: 01-011-142-35-1/06, Sarajevo, 08.02.2006. godine; Odbrambena politika Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina, Predsjedništvo, broj: 01-011-2978-51/08, Sarajevo, 26.11.2008. godine 3 Vijeće ministara BiH, Direkcija za Evropske integracije BiH 2008, Osnovni prikaz Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, Sarajevo.

4

Nakon okončanja rata protiv Republike Bosne i Hercegovine i stupanja na snagu Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine, na teritoriji Bosne i Hercegovine su raspoređene vojne i policijske snage nadležne za provođenje sporazuma u djelo. Tokom proteklog perioda na terenu su bile, ili još uvijek jesu raspoređene slijedeće vojne, odnosno policijske snage:  IFOR (Rezolucija Vijeća sigurnosti UN 1031, transfer UNPROFOR - IFOR),  SFOR (Rezolucija Vijeća sigurnosti UN 1088, transfer IFOR - SFOR, mandat SFOR-a: 1174, 1247, 1305, 1357, 1423, 1491, 1551),  EUFOR “Althea” (Rezolucija Vijeća sigurnosti UN 1575, transfer SFOR – EUFOR, mandat EUFOR-a: 1639, 1722, 1785, 1845, 1895, 1948),  IPTF (Rezolucija Vijeća sigurnosti UN 1088, 1103, 1107, 1168, 1174, 1247, 1305, 1357 i 1423) i  EUPM (Rezolucija Vijeća sigurnosti UN 1369, 1423, 1491, 1551, 1575, 1639, Council Joint Action 2002/845/CFSP, 2005/824/CFSP, 2007/749/CFSP I 2009/906/CFSP). Raspoređivanjem vojnih, odnosno policijskih snaga na teritoriji Bosne i Hercegovine, uz saglasnost organa vlasti Bosne i Hercegovine i odluke Vijeća sigurnosti UN-a, definitivno je potvrđen status Bosne i Hercegovine kao konzumenta sigurnosnih aranžmana međunarodnih organizacija. Takav se status zadržava gotovo sve do 2005. godine, kada Bosna i Hercegovina pravi značajan iskorak u pravcu vlastitog učešća u mirovnoj operaciji na teritoriji Iraka („Iračka sloboda”) 4 angažovanjem vlastitih vojnih snaga. Ovime Bosna i Hercegovina od isključivog konzumenta, započinje svoj put prema statusu aktivnog davatelja sigurnosnih usluga u okviru različitih sigurnosnih aranžmana, premda i dalje dijelom zadržava status konzumenta međunarodnih sigurnosnih aranžmana, u znatno smanjenom obimu i sa izmijenjenom ulogom. Ovdje je neophodno spomenuti da je vojno i policijsko angažovanje snaga sa teritorije Bosne i Hercegovine zabilježeno i prije 2005. godine (policijske misije: Istočni Timor, Haiti, Liberija, Kipar, Sudan, vojne misije: Kongo i Etiopija/Eritreja), s tim da takav angažman nije imao posebnog uticaja na sigurnosni status Bosne i Hercegovine jer se radilo o pojedinačnim angažmanima vojnih lica i policijskih službenika, ali je svakako predstavljao potvrdu postojanja vojnih i policijskih snaga za angažovanje u okviru različitih sigurnosnih aranžmana 4

OS BiH su u mirovnoj operaciji na teritoriji Iraka angažovali Jedinicu za uništavanje neeksplodiranih ubojnih sredstava (Jedinica za NUS) kroz 8 smjena – rotacija i Pješadijsku jedinicu (jedinica za osiguravanje baze) tokom jedne smjene. Jedinica za NUS angažovana je tokom 2005, 2006, 2007 i 2008. godine, a pješadijska jedinica tokom 4. kvartala 2008. godine. U misijama u Iraku ukupno je učestvovalo 288 pripadnika OS BiH.

5

kojima se osiguravalo održavanje mira u različitim dijelovima svijeta, i istovremeno ukazivalo na mogućnost proširenja takvih misija u budućem periodu. Trenutno angažovanje sigurnosnih kapaciteta Bosne i Hercegovine u mirovnim misijama je slijedeće: - vojne snage su angažovane u okviru NATO vođene misije „ISAF” na teritoriji Islamske Republike Afganistan (štabni oficiri i jedinica za osiguranje lokacija), odnosno u ulozi vojnih posmatrača u okviru UN mirovne misije u Kongu; - policijske snage su angažovane u mirovnim misijama u Liberiji, u Sudanu, i na Kipru. Svakako da ovakvo angažovanje predstavlja potvrdu da se Bosna i Hercegovina nalazi na sigurnom putu da od isključivog konzumenta sigurnosnih aranžmana postane aktivni davatelj sigurnosnih usluga, ali i da istovremeno osigura neophodni stepen sigurnosti i stabilnosti na vlastitoj teritoriji isključivim angažovanjem sigurnosnih struktura Bosne i Hercegovine. Brojnost vojnih i civilnih operacija koje Evropska unija preduzima širom svijeta, u skladu sa vlastitim smjernicama iz Zajedničke vanjske i sigurnosne politike, potvrda su nastojanja EU za ojačavanjem vlastite uloge u međunarodnim odnosima u globalnim razmjerama, te stvaranja slike o mogućnosti preuzimanja odgovornosti za brigu o sigurnosti Evrope, koju su od kraja 2. svjetskog rata do početka 21. vijeka uglavnom osiguravali SAD-e i NATO, odnosno za pozicioniranje Evropske unije, ne samo kao globalnog ekonomskog, već i sigurnosnog „igrača” sposobnog za upravljanje i rješavanje sigurnosnih izazova, kako u svom neposrednom okruženju, tako i u ostalim dijelovima svijeta, za razliku od stanja u kojem se nalazila tokom 90-tih godina prošlog vijeka. Ovakvo opredjeljenje institucija Evropske unije svakako će imati implikacije i na buduće članove Evropske unije, odnosno dovesti do mogućnosti uključivanja u različite operacije EU širom svijeta, i u periodu prije stupanja u punopravno članstvo u Uniji, i vjerovatno predstavljati dodatnu potvrdu sposobnosti kandidata za prijem u članstvo. Kako se naša zemlja nalazi još uvijek u statusu potencijalnoga kandidata, odnosno u fazi pripreme za podnošenje zahtjeva za punopravno članstvo u Uniji, očekivati je da će se u narednom periodu naći pred izazovom mogućeg uključivanja u različite operacije Evropske unije. Svrha ovog rada je identifikacija vrste, obima i zahtjeva mogućih angažovanja vojnih potencijala Bosne i Hercegovine u ovim operacijama, sagledavanje dosadašnjih iskustava iz angažmana u mirovnim misijama, identifikacija eventualnih praznina u segmentima 6

organizacije, strukture, sistema obuke i tehničke opremljenosti, utvrđivanje eventualne kompatibilnosti dosadašnjeg angažovanja u NATO vođenim misijama sa mogućim budućim misijama, identifikacija operacija, odnosno misija EU koje bi bile najpogodnije za vojne snage Bosne i Hercegovine, te ukazivanje na neophodne aktivnosti u pravcu stvaranja potpunih uslova za uključivanje u mirovne misije EU.

7

1. TEORIJSKO-METODOLOŠKI DIO RADA

1.1. Problem istraživanja

Kako bi sagledali oblast sigurnosne i odbrambene politike EU, sposobnosti vojnih potencijala BiH, te utvrdili moguća angažovanja Oružanih snaga Bosne i Hercegovine (OS BiH) u operacijama EU u budućem periodu, neophodno je sagledati navedene oblasti sa šireg aspekta. Kroz ovo istraživanje ukratko ćemo sagledati historijski razvitak institucija uključenih u provođenje sigurnosne i odbrambene politike EU, ali i OS BiH, razvitak sigurnosno odbrambene politike EU kroz različite etape evropskih integracijskih procesa, kao i aktivnosti koje su poduzimane u ovom segmentu, te aktivnosti OS BiH u mirovnim misijama u dosadašnjem periodu. Ključni problem istraživanja predstavljaju mogući uticaji, odnosno zahtjevi iz sigurnosno odbrambene politike EU naspram trenutnih i budućih članica EU prvenstveno u segmentu mogućih zahtjeva za angažovanjem vojnih snaga. Preciznije, problem istraživanja su vrste mogućih misija, koje bi institucije EU u skladu sa vlastitom sigornosno odbrambenom politikom mogle postaviti prema Bosni i Hercegovini na putu prema članstvu u EU.

1.2. Predmet istraživanja Predmet istraživanja predstavljaju OS BiH, odnosno njihova sposobnost za učešće u vojnim misijama EU iz okvira ZSOP EU, posmatrano kroz prethodna, trenutna i buduća angažovanja OS BiH u vojnim misijama različitih vrsta i obima,

u okviru različitih sigurnosnih

aranžmana. 1.3. Kategorijalno pojmovni sistem istraživanja U istraživanju će pojmovi biti jednoznačno određeni i konsekventno u datom značenju upotrijebljeni. Osnovni kategorijalni pojmovi u ovom istraživačkom projektu su: Zajednička vanjska i sigurnosna politika, sigurnosna politika, strategija sigurnosti, odbrambena politika, strategijski koncept, Oružane snage BiH, misija OS BiH.

8

a) Zajednička vanjska i sigurnosna politika, „ustanovljena je Ugovorom o Evropskoj uniji kao nastavak prijašnje evropske političke suradnje. Ona pruža okvir za zajedničku politiku obrane, koja bi u budućnosti mogla postati zajedničkom obranom. Sve odluke zajedničke vanjske i sigurnosne politike moraju se donijeti jednoglasno u Vijeću Evropske unije. Ugovorom iz Lisabona predviđeno je uvođenje funkcije Visokog predstavnika Unije za vanjsku poslove i sigurnosnu politiku, koji će predstavljati Europsku uniju na međunarodnoj sceni.”5 b) Sigurnosna politika, „ podrazumijeva jedinstven psiho-fizički, ideološki, državno-politički, državno-nacionalni, nacionalni, vojno-politički, pa i naučni pogled na pitanja rata, sigurnosti i odbrane-skup osnovnih opredjeljenja i rješenja o organiziranju i pripremanju države, društva, nacije, pokreta za odbranu i zaštitu u ratu i drugim oblicima ugrožavanja.”6 c) Strategija sigurnosti; pod ovim pojmom „podrazumijevamo teoriju i praksu, umjeće i vještinu u oblasti sigurnosti (i odbrane), odnosno skup zadataka i pravaca praktičnog djelovanja praktičnih i vojnih organa države, naroda, pokreta....,u pogledu sigurnosti, u miru, pripremanju za odbranu i vođenje oružane borbe .”7 d) Odbrambena politika, „podrazumjeva niz stavova države koji se odnose na odbranu njenoga suvereniteta, političkim, diplomatskim, a nadasve oružanim sredstvima, oružanom borbom.”8 e) Strategijski koncept je „mjerodavna izjava o ciljevima Saveza koja na najvišem stupnju daje smjernice o političkim i vojnim sredstvima za postizanje tih ciljeva.”9 f) Vojna doktrina, definira konceptualni okvir koji osigurava adekvatno organiziranje i upotrebu Oružanih snaga Bosne i Hercegovine na način da uobličena Vojnom strategijom BiH uspješno odbrani državu i omogući izvršenje drugih zakonom definiranih misija. Doktrina uspostavlja fundamentalna načela na kojima počiva operativni koncept kojim se OS BiH rukovode u izvođenju borbenih i neborbenih operacija u i van zemlje, a u cilju zaštite nacionalnih interesa države Bosne i Hercegovine. Doktrina daje smjernice i za uspješnu tranziciju OS BiH kroz period transformacije koji nameće nove oblike organiziranja i prilagođavanje novim izazovima i prijetnjama.10

5

Grupa autora 2008, Mali leksikon Europskih integracija, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija RH, Zagreb, str. 82. 6 Beridan, Izet 2008, Politika i sigurnost, Fakultet političkih nauka, str.30. 7 Ibidem, str.45. 8 Ibidem, str.38. 9 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, Public Diplomacy Division, NATO, Brussels, Belgium, str. 18. 10 Grupa autora 2004, Vojna doktrina OS BiH, Ministarstvo odbrane BiH, Sarajevo, str. 3.

9

g) Oružane snage BiH su „profesionalna, jedna vojna sila koju organizira i kontrolira Bosna i Hercegovina. Oružane snage imaju aktivnu i rezervnu komponentu. Oružane snage, kao institucija Bosne i Hercegovine, čine pripadnici iz reda sva tri konstitutivna naroda i reda ostalih, u skladu s Ustavom i zakonima Bosne i Hercegovine.”11 h) Misija OS BiH je „osiguranje suvereniteta, teritorijalne cjelovitosti, političke nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine, unapređenje vanjske politike Bosne i Hercegovine, ispunjenje međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine, zaštita državljana Bosne i Hercegovine.”12

1.4. Operaciono određenje predmeta istraživanja Razradom predmeta istraživanja daje se potpunija slika o predmetu istraživanja i konkretizuju oblasti koje će biti istražene tokom realizacije ovog istraživačkog rada. Istraživanje će biti usmjereno na slijedeća područja: a) Stepen izgrađenosti sigurnosno-odbrambene politike Evropske unije, kao jedne od ključnih komponenti Zajedničke vanjske i sigurnosne politike EU. b) Misije članica EU koje proizilaze iz sigurnosno-odbrambene politike EU i misije koje bi eventualno mogle biti dodijeljene OS BiH. c) Učešće OS BiH u operacijama podrške miru u dosadašnjem periodu, uključujući trenutno angažovanje, uz puno uvažavanje važećih sigurnosnih ograničenja o pristupu klasificiranim podacima i mogućnostima javnog publikovanja tih informacija, te iskustva i sposobnosti stečene u operacijama podrške miru. d) Potrebne sposobnosti OS BiH za učešće u misijama Evropske unije, eventualna odstupanja trenutnog stanja, te potrebe prilagodbe u različitim segmentima (organizacija, struktura, oprema, sistem obuke). 1.5. Prostorno određenje predmeta istraživanja Iako predmet istraživanja ima globalni karakter, u ovome radu dominantno ćemo posmatrati prostor Evrope i Bosne i Hercegovine, odnosno prostore na kojima se odvijaju operacije snaga Evropske unije i vojnih snaga Bosne i Hercegovine. 11 12

Zakon o odbrani BiH 2005, Službeni glsnik BiH br. 88/05, član 2. Ibidem, član 4.

10

1.6. Vremensko određenje predmeta istraživanja Vremenski period određenja predmeta istraživanja u širem smislu obuhvata period od završetka 2. svjetskog rata, pa do 2010. godine, dok u užem smislu obuhvata period od 2002. do 2010. godine, te eventualna predviđanja za predstojeću deceniju.

1.7. Disciplinarno određenje predmeta istraživanja Uvažavajući konstataciju da je oblast sigurnosti i odbrane sadržana u gotovo svim sferama čovjekovog života, ovaj rad ima interdisciplinarni karakter, iako je centralna naučna grana oblast sigurnosti.

1.8. Ciljevi istraživanja 1.8.1. Naučni cilj Naučni cilj u ovome radu je višedimenzionalan. Naučni cilj u većem dijelu rada predstavlja naučna deskripcija i naučna eksplikacija, dok je u manjem, završnom dijelu rada to naučna prognoza. Opšti cilj rada je dodatno objašnjenje sfere sigurnosno-odbrambene politike EU kroz uspostavu veze između teorijskih postavki i praktičnih ostvarenja,

te identifikovanje

aktivnosti iz domena ZSOP EU koje mogu ostvariti poseban uticaj na vojne potencijale BiH u okviru aktivnosti BiH na putu prema članstvu u EU. U tom kontektsu potrebno je uspostaviti vezu između zahtijeva koji mogu biti postavljeni kroz dodijeljene misije EU i trenutnih kapaciteta OS BiH, te ustanoviti eventualno potrebna prilagođavanja za uspješno izvršavanje tih misija. Kao posebne ciljeve istraživanja izdvojiti ćemo: -

Značaj ZSOP EU nakon stupanja na snagu Lisabonskog ugovora posmatrano kroz praktično djelovanje EU.

-

Procesi saradnje institucija EU sa ostalim sigurnosnim organizacijama u sferi ZSOP EU, prije svega NATO-om i uticaj tih procesa na BiH tokom realizacije aktivnosti na putu ka članstvu u EU i NATO. 11

1.8.2. Društveni cilj Društveni cilj ovog istraživanja je utvrđivanje mogućnosti OS BiH za učešće u misijama u okviru vojnih snaga Evropske unije, te utvrđivanje opravdanosti toga učešća u smislu da li će, i u kojoj mjeri doprinijeti procesu pridruživanja Bosne i Hercegovine članstvu u Evropskoj uniji. Također, cilj istraživanja je da se pravovremeno ukaže na eventualne potrebe prilagođavanja OS BiH eventualnim budućim misijama u okviru Euroatlantskih integracija, prije svega Evropske unije.

1.9. Hipoteze i indikatori Prilikom razvoja pitanja koja definišu predmet istraživanja, kako bi dobili odgovor na njih, postavit ćemo generalnu i posebne-razrađujuće hipoteze istraživanja.

1.9.1. Generalna hipoteza Generalna hipoteza ovog istraživanje je: Zajednička sigurnosna i odbrambena politika Evropske unije predstavlja jedno od najdinamičnijih polja djelovanja Evropske unije na globalnoj sceni i kao takva će ostvariti značajan uticaj na buduće misije OS BiH.

1.9.2. Posebne – razrađujuće hipoteze a) Zajednička sigurnosna i odbrambena politika EU obuhvaćena je pregovaračkim poglavljem „Vanjska, sigurnosna i odbrambena politika“ u procesu pridruživanja EU, te je za proces pridruživanja BiH u članstvo EU neophodno ispunjenje zahtjeva iz njenog domena.

12

b) Zadaci iz domena Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU, definisani Lisabonskim ugovorom, vjerovatno će ostvariti uticaj na buduće misije OS BiH, a time i na buduću strukturu, organizaciju, opremljenost i sistem obuke OS BiH. c) Iskustva OS BiH stečena kroz učešće u mirovnim misijama u Iraku i Afganistanu, uz korištenje NATO resursa kroz različite programe, olakšati će proces osposobljavanja i prilagodbe OS BiH za učešće u vojnim misijama EU.

1.10. Način istraživanja U toku istraživanja, a pri proučavanju navedenih ciljeva, koristit ćemo slijedeće metode:

Metode prikupljanja podataka - Metoda analize sadržaja dokumenata - Izvještaji sa terena i relevantnih institucija - Ispitivanje uz primjenu intervjua

Osnovne metode - Analiza - Sinteza Opštenaučne metode - Statistička metoda - Komparativna (analiza) metoda,

1.11. Naučna i društvena opravdanost istraživanja Naučni značaj ovog rada, s obzirom na njegov teorijski karakter, je očekivanje da će saznanja do kojih se dođe, pomoći u procesu identificiranja budućih obaveza OS BiH u okviru procesa pridruživanja Euroatlantskim integracijama, te neophodnih aktivnosti za osiguranje uslova za uspješno izvršavanje tih obaveza. Također, ovaj rad može doprinijeti mijenjanju i usavršavanju organizacije i strukture OS BiH i sistema obučavanja. Važno je identifikovati uzroke koji mogu imati negativne uticaje na proces pripremanja OS BiH za buduće misije, te pokušati iznaći načine za prevazilaženje istih. 13

Društvena opravdanost istraživanja se prvenstveno ogleda kroz mogućnost korištenja rezultata istraživanja od Ministarstva odbrane Bosne i Hercegovine i Oružanih snaga Bosne i Hercegovine u planiranju, pripremanju i realizaciji aktivnosti vezanih za identifikovanje obaveza OS BiH u okviru aktivnosti Bosne i Hercegovine na putu prema EU i NATO.

1.12. Vrijeme istraživanja Planirano vremensko određenje za realizaciju ovog projekta je osam mjeseci, a pri istraživanju će se koristiti slijedeći vremenski plan:

a) Prijava i odobrenje projekta:

januar 2011. godine,

b) Prikupljanje podataka za izradu projekta:

februar - mart 2011. godine,

c) Analiza dobijenih podataka:

mart - april 2011. godine,

d) Pisanje izvještaja o realizovanom projektu:

april- oktobar 2011. godine.

14

2. OSNOVNE INSTITUCIONALNE ODREDNICE Za potpunije shvaćanje sigurnosne i odbrambene politike EU, u obimu i sadržaju koji je uspostavljen Lisabonskim ugovorom neophodno je prethodno identifikovati aktere koji su svojim gotovo 60-godišnjim djelovanjem doveli do uspostave ove politike. Kao organizacije čije je djelovanje, i gotovo neprekidna interakcija, ostvarilo poseban uticaj na sigurnost Evrope i oblikovanje ZSOP EU, prije svih se izdvajaju: Zapadna unija/Zapadnoevropska unija, NATO i evropske zajednice u različitim ugovornim oblicima (Evropska zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica, Evropska zajednica za atomsku energiju, Evropska zajednica i Evropska unija) stoga su u nastavku teksta predstavljene njihove osnovne institucionalne odrednice. Kako je u okviru problema istraživanja

predviđena uspostava i analiza odnosa između

Evropske unije i Oružanih snaga Bosne i Hercegovine u okviru poglavlja su predstavljene i osnovne odrednice o OS BiH.

2.1. Zapadna unija / Zapadnoevropska unija Po okončanju 2. svjetskog rata, na prostoru Evrope je bila prisutna bojazan od ponovnog „nekontrolisanog“ vojnog i političkog jačanja Njemačke, što je posmatrano kao izvor mogućeg ugrožavanja mira i sigurnosti u Evropi. U skladu s takvim viđenjima, u pozadini nastanka različitih integracija na prostoru Evrope, neposredno po okončanju 2. svjetskog rata, nalazile su se ideje kontrole vojnog i političkog jačanja Njemačke, te stvaranja mehanizama za uspješno suprotstavljanje mogućim prijetnjama po mir i sigurnost u Evropi, koje bi eventualno dolazile iz Njemačke (1947, Ugovor iz Dunkerque-a, Dankerški ugovor, sklopljen između Francuske i Velike Britanije o vojnoj pomoći u slučaju napada na jednu od njih).13 Godinu dana nakon sklapanja Dankerškog ugovora, 17. marta 1948. godine potpisan je Ugovor o ekonomskoj, socijalnoj i kulturnoj saradnji, te kolektivnoj samoodbrani, između Belgije, Francuske, Luksemburga, Holandije i Velike Britanije. 14 Ovim ugovorom, koji je poznat i kao Briselski ugovor stvorena je organizacija pod nazivom Zapadna unija (ZU, Western Union – WU). Za razliku od Dankerškog ugovora, Briselski ugovor, je prvenstveno shvaćen kao odgovor na nastojanja Sovjetskog Saveza da proširi svoj uticaj i kontrolu na zemlje centralne Evrope. 13

Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, Europska sigurnost, skripta za studente iz predmeta „Europska sigurnost“, Sveučilište u Zagrebu, Fakultet političkih znanosti, Zagreb, str. 5. 14 Grupa autora 2000, WEU today, WEU Secretariat- General, Brussels, Belgium, str. 39.

15

Osnovna karakteristika Briselskog ugovora bila je obaveza uzajamne odbrane u slučaju da bilo koja potpisnica ugovora bude žrtva oružanog napada. U skladu sa odredbama ugovora, u septembru 1948. godine usvojen je plan za zajedničku odbranu, koji je uključivao integraciju zračne odbrane i zajedničku komandnu organizaciju. Pored toga, posebna vrijednost Briselskog ugovora bila je riješenost zemalja potpisnica na zajedničko djelovanje, što je pomoglo u prevladavanju otpora Sjedinjenih Američkih Država (SAD) naspram zajedničkog učešća u začetku evropskih sigurnosnih aranžmana. Razgovori zemalja potpisnica Briselskog ugovora sa SAD i Kanadom doveli su do potpisivanja Sjeverno atlantskog ugovora (North Atlantic Treaty) u aprilu 1949. godine.15 Kako je rasla svijest zapadnih zemalja o porastu prijetnji od Sovjetskog Saveza, tako je rasla i ideja o potrebi integracije Savezne Republike Njemačke u sigurnosne strukture zapadnoevropskih zemalja. Ne želeći Njemačku i Italiju „odmah“ uključiti u Zapadnu uniju (Francuska), u oktobru 1950. godine se pristupilo realizaciji ideje o formiranju Evropske odbrambene zajednice (prema prijedlogu francuskog premijera Plevena).16 Ugovor o uspostavi Evropske odbrambene zajednice (European Defense Community – EDC) potpisan je u maju 1952. godine 17 , a članstvom u zajednici su bile obuhvaćene zemlje Zapadne unije, te Njemačka i Italija. Ugovorom je bilo predviđeno da je za njegovu punovažnost neophodno ratificiranje u nacionalnim parlamentima država članica, no kako je francuski parlament u avgustu 1954. godine odbio ratificiranje ovog ugovora, ideja osnivanja „evropske vojske“ je definitivno propala. Kako je potreba za integracijom Savezne Republike Njemačke i Italije u Zapadni sigurnosni sistem imala jako visok prioritet, naročito ako se ima u vidu nastojanje zapadnih zemalja za formiranjem „čvršće“ granice prema komunističkim zemljama, već u septembru 1954. godine dolazi do održavanja specijalne konferencije u Londonu. 18 Pored zemalja članica Zapadne unije konferenciji su prisustvovale i Sjedinjene Američke Države, Kanada, Savezna Republika Njemačka i Italija. Na konferenciji je odlučeno da se Savezna Republika Njemačka i Italija pozovu u članstvo Zapadne unije. Odluke konferencije iz Londona su provedene u djelo Pariškim ugovorom, koji je potpisan u oktobru 1954. godine, koji je dopunio Briselski ugovor, stvorio Zapadnoevropsku uniju (ZEU, Western European Union – WEU), kao novu međunarodnu organizaciju i osigurao okvir za pridruživanje Njemačke i Italije u njeno članstvo.

15

Ibidem. Cvrtila, V. i Barić, R. , op.cit, str. 6 i Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 39. 17 Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 39. 18 Ibidem, str. 40. 16

16

U okviru Pariškog ugovora potpisana su četiri protokola.19 Prvi protokol je sadržavao dopune Briselskog ugovora. Drugi protokol se odnosio na formiranje vojnih snaga ZEU. Treći protokol je uređivao pitanja i probleme naoružavanja. Četvrtim protokolom je osnovana Agencija za kontrolu naoružavanja. Period od potpisivanja Pariškog ugovora, pa sve do Rimske deklaracije 1984. godine, predstavlja period u kome su aktivnosti ZEU uglavnom svedene na reorganizaciju u skladu sa odrednicama Pariškog ugovora, te kontrolu naoružanja kao glavne aktivnosti organizacije. Iako bez posebno vidljivih aktivnosti u segmentu sigurnosti, u ovome tridesetogodišnjem periodu, ZEU je odigrala značajnu ulogu u širenju konsultacija i saradnje u zapadnoj Evropi, a posebno značajna postignuća su vezana za20: 

integraciju Savezne Republike Njemačke u Euroatlantske integracije,



obnavljanje

povjerenja

među

zapadnoevropskim

zemljama,

kroz

preuzimanje

odgovornosti za kontrolu naoružanja, 

rješavanje problema pokrajine Saar i



omogućavanje konsultacija između Evropske zajednice (EZ) i Velike Britanije do njenog punopravnog prijema u Zajednicu.

Tokom 1984. godine, na prijedlog Francuske, započete su aktivnosti na reaktiviranju ZEU. Na sastanku Ministara vanjskih poslova i odbrane održanom u oktobru 1984. godine usvojena je Rimska deklaracija, kojom je naglašena potreba zajedničkog rada na definisanju evropskog sigurnosnog identiteta i postepenog usklađivanja odbrambene politike članica ZEU. Posebno je naglašena „stalna potreba za jačanjem zapadne sigurnosti, i da bolje iskorištavanje ZEU neće samo doprinijeti sigurnosti zapadne Evrope, već i unaprjeđenju zajedničke odbrane svih zemalja Atlantske alijanse“. 21 Nadalje je potvrđena mogućnost da Vijeće ZEU može razmatrati sve događaje u Evropi i svijetu koji mogu imati implikacije na sigurnost svojih članica. Potaknuti potrebom neposrednijih konsultacija vezano za segment odbrane, naročito nakon postizanja sporazuma o povlačenju nuklearnih snaga srednjeg dometa između Sovjetskog Saveza i SAD-a, u oktobru 1987. godine, Ministarsko vijeće ZEU je usvojilo Platformu o evropskim sigurnosnim interesima, poznatu i kao Haška platforma. Ovom platformom su postavljene opšte smjernice za buduće programe ZEU, kojima je naglašeno da će „izgradnja integrisane Evrope ostati nepotpuna sve dotle dok ne uključi sigurnost i odbranu”, te izražena

19

Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 6. Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 40. 21 Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 41. 20

17

odlučnost ministara za „jačanjem evropskog stuba Alijanse“. 22 Tokom sastanka u Hagu, otvoreni su i pregovori o pristupanju Portugala i Španije u članstvo ZEU (Navedene dvije zemlje primljene su u punopravni članstvo ZEU 27. marta 1990. godine).23 Naredne godine, želju za stupanje u članstvo ZEU su izrazile i Turska i Grčka. Tokom 1987 – 1988. godine snage ZEU, provele su svoju prvu operaciju. Iako neutralna misija, aktivnost snaga ZEU na uklanjanju morskih mina u Perzijskom zaljevu, učinila je ZEU vidljivom u oblasti sigurnosti i nagovijestile njeno buduće, intenzivnije, sigurnosno angažovanje. Poticaj za dalji razvoj i jačanje ZEU u segmentu sigurnosti svakako predstavlja Mastrihtska deklaracija iz decembra 1991. godine, koja je predvidjela razvoj ZEU kao odbrambene komponente EU, te pozvala na pridruživanje ZEU sve članice EU evropske članice NATO saveza (u pridruženo članstvo).

24

(kao posmatrače) i

Konkretizacija zaključaka

Matrihtske deklaracije desila se već u junu 1992. godine u Petersburgu (Bonn). Tada usvojenom Petersburškom deklaracijom, koja je poznata i kao „Petersburški zadaci“, definisan je dalji razvoj organizacije. Definisani su zadaci snaga ZEU: humanitarni i zadaci spasavanja, zadaci očuvanja mira, borbeni zadaci u upravljanju krizama, uključujući uspostavu mira; dogovoreno je formiranje i jačanje zajedničkih vojnih snaga, te uspostavljena ćelija za planiranje (Planning Cell).25 Na ovom sastanku je inicirana i uspostavljena saradnja sa državama srednje i istočne Evrope.26 U januaru 1993. godine, u cilju jačanja veza na relaciji ZEU – EU, izvršeno je preselenje Vijeće i Generalnog sekretara ZEU iz Londona u Brisel.27 U Luksemburgu, maja 1994. godine, usvojena je Kirchberška deklaracija kojom su uspostavljeni partnerski odnosi (pridruženi partneri) sa državama srednje i istočne Evrope (Bugarska, Poljska, Češka, Estonija, Mađarska, Latvija, Litvanija, Poljska, Rumunija i Slovačka).28

22

Ibidem. Ibidem. 24 Ibidem, str. 44. 25 Ibidem. 26 Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 9. 27 Grupa autora 2000, WEU today, op.cit, str. 44. 28 Ibidem, str. 45. 23

18

Preliminarni zaključci o stvaranju Zajedničke evropske odbrambene politike (Common Evropean Defence Policy – CEDP), objavljeni su na ministarskoj konferenciji u Noordwijku, u novembru 1994. godine.29 U novembru 1995. godine, Vijeće ministara je na konferenciji u Madridu objavilo dokument „Evropska sigurnost: Zajednički koncept 27 ZEU zemalja“.30 U maju 1996. godine potpisan je sigurnosni sporazum između NATO saveza i ZEU, a u junu, na sastanku ministara vanjskih poslova, a potom i ministara odbrane NATO saveza u Berlinu su predstavljeni praktični dogovori o mogućnosti pružanja pomoći NATO saveza evropskim vojnim operacijama koje provodi ZEU. Ovim dogovorima je obuhvaćena dostupnost sredstava NATO saveza za ZEU, razrađeni su odgovarajući aranžmani o komandovanju unutar NATO saveza koji bi omogućavali provođenje operacija pod vodstvom ZEU, te koncept „Kombinovanih zajedničkih namjenskih snaga“ (Combined Joint Task Forces), kao i odvojive, ali ne i odvojene mobilne komande za moguću upotrebu ZEU.31 U Amsterdamski ugovor EU iz 1997. godine, ugrađena je deklaracija ZEU o ulozi ZEU i njenim odnosima sa EU i NATO savezom (ZEU je integralni dio razvoja EU koji osigurava Uniji pristup operativnim kapacitetima neophodnim za realizaciju Petersburških zadataka. ZEU podržava Uniju u oblikovanju odbrambenih aspekata zajedničke vanjske i sigurnosne politike ... ).32 Nakon britansko-francuskog sastanka iz decembra 1998. godine, na kome su se Francuska i Velika Britanija složile da Evropska unija „mora imati kapacitete za autonomno djelovanje, potpomognute uvjerljivim vojnim snagama, mogućnostima odluke upotrebe istih, te spremnost za upotrebu, kako bi mogla djelovati u slučaju međunarodne krize“ 33, te Samita EU održanog u Kelnu 1999. godine gdje su spomenuti zaključci podržani od ostalih članica EU, odlučeno je da se oblast sigurnosne i odbrambene politike EU ne treba dalje razvijati kroz instituciju ZEU, već isključivo u okviru EU. Krajem 2000. godine izvršen je i službeni prijenos odgovornosti za donošenje odluka o aktivnostima EU u oblasti sigurnosti i odbrane sa ZEU na institucije EU, čime je, može se reći, i okončana uloga ZEU u sferi sigurnosti i odbrane na evropskom tlu.34 Nakon stupanja na snagu Lisabonskog sporazuma, 1.12.2009. godine, kojim je uloga Evropske unije u oblasti zajedničke vanjske i sigurnosne politike, odnosno zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU, jasnije određena, proširen opseg operacija, stvoren 29

Ibidem. Ibidem. 31 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 253. 32 Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 20-21. 33 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 254-255. 34 Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 11 i Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 255. 30

19

okvir za bližu saradnju među zemljama članicama EU u oblasti sigurnosti i odbrane, te uvedena klauzula (dobrovoljne) solidarnosti35, dalja svrha postojanja Zapadnoevropske unije, kao organizacije za ekonomsku, kulturnu i socijalnu saradnju, te kolektivnu samoodbranu je postala upitna. U skladu sa navedenim, u izjavi stalnog predsjedništva ZEU iz marta 2010. godine je navedeno da je ZEU uspješno izvršila svoju historijsku ulogu, te da je odlučeno da organizacija do kraja juna 2011. godine okonča svoj rad. 36

2.1.1. Organizacija, struktura i članstvo u Zapadnoevropskoj uniji Od početnih pet članica Zapadne unije iz 1948. godine, preko sedam članica Zapadnoevropske unije iz 1954. godine, članstvo u ZEU, u različitim oblicima, naraslo je na 28 zemalja (oblici članstva u ZEU: države članice, pridruženi članovi, posmatrači i pridruženi partneri). U slijedećoj tabeli prikazane su sve članice organizacije, uvažavajući oblik članstva, te osnov i vrijeme pristupanja ZEU. Tabela 1: Pregled članica Zapadnoevropske unije (period pristupanja i oblik članstva) Države članice (modifikovani briselski sporazum – 1954) Belgija Luksemburg Francuska Holandija Njemačka Portugal (1990) Grčka (1995) Španija (1990) Italija Velika Britanija Pridružene članice (Rim - 1992) Češka (1999) Norveška Mađarska (1999) Poljska (1999) Island Turska Posmatrači (Rim - 1992) Austrija (1995) Irska Danska Švedska (1995) Finska (1995) Pridruženi partneri (Kirchberg - 1994) Bugarska Rumunija Estonija Slovačka Latvija Slovenija (1996) Litvanija Izvor: Grupa autora 2000, WEU today, vlastiti prijevod sa engleskog jezika. 35

Evropska komisija 2009, Vaš vodič za Lisabonski ugovor, Ured za publikacije Evropske unije, Luksemburg, str. 7. 36 WEU, 2010, Statement of the Presidency of the Permanent Council of the WEU on behalf of the High Contracting Parties to the Modified Brussels Treaty – Belgium, France, Germany, Greece, Italy, Luxembourg, The Netherlands, Portugal, Spain and the United Kingdom, Brussels, Belgium.

20

Struktura ZEU doživljavala je stalne promjene kroz različite periode egzistiranja, ali u čitavom periodu glavnu instituciju je predstavljalo Vijeće Zapadnoevropske unije (The Council) koje je bilo zaduženo za primjenu modifikovanog Briselskog ugovora i njegovih protokola i aneksa. Pored Vijeća ZEU, značajne institucije su predstavljali i Vijeće ministara ZEU (The Council of Ministers) i Stalno vijeće ZEU (The Permanent Council). Vijeće ministara ZEU sačinjavali su ministri vanjskih poslova i odbrane, a sastajali su se dva puta godišnje. Stalno vijeće ZEU predstavljalo je centralno dijelo zaduženo za svakodnevno upravljanje organizacijom i dodjeljivanje zadataka i koordinaciju aktivnosti radnih grupa. Sačinjavali su ga stalni predstavnici zemalja članica, uz podršku vojnih predstavnika, a sastajali su se po potrebi, najčešće sedmično. Na slijedećem dijagramu predstavljene su institucije – organizacijske cjeline ZEU, te prikazani međusobni odnosi unutar organizacije.

Dijagram 1: Struktura Zapadnoevropske unije

Izvor: Grupa autora 2000, WEU today, vlastiti prijevod sa engleskog jezika.

21

2.2. NATO

North Atlantic Treaty Organization (NATO), odnosno Sjevernoatlantski savez ili alijansa, predstavlja najsnažniju, i u historiji civilizacije, najdugotrajniju organizaciju kolektivne sigurnosti. Pitanje stabilnosti Evrope, prema riječima prvog generalnog sekretara saveza, Lorda Ismaya, predstavljalo je glavni razlog za osnivanje Sjevernoatlantskog saveza. Odnosno, predstavljalo je rješenje koje će „zadržati Amerikance u Evropi, Ruse izvan nje, a Nijemce strogo nadzirati“.37 U osnovi stvaranja Sjevernoatlantskog saveza moguće je identifikovati određene međunarodne sporazume i političke akte. Atlantska povelja kojom su predsjednik Sjedinjenih Američkih Država, Frenklin Ruzvelt, i predsjednik vlade Velike Britanije, Vinston Čerčil, 14. avgusta 1941, objavili zajednička načela državne politike dviju država radi zasnivanja nade za bolju budućnost svijeta, predstavlja jedan od prvih sporazuma koji će u konačnici dovesti do osnivanja Sjevernoatlantskog saveza. 38 Nakon toga, dalji put nastanka NATO obilježen je usvajanjem Povelje Ujedinjenih naroda (26. juni 1945.), Sporazuma o ekonomskoj, društvenoj i kulturnoj saradnji i kolektivnoj samoodbrani (Briselski sporazum, 17. mart 1948.), Vandenbergove rezolucije (politika pružanja podrške Sjedinjenih Država Ujedinjenim narodima radi ostvarenja međunarodnog mira i sigurnosti, koja je odredila ciljeve koje SAD-e trebaju dostići pod okriljem Povelje Ujedinjenih naroda, 11. juni 1948. godine). Svakako da je neophodno spomenuti i Program za evropski oporavak ili Maršalov plan iz 1947. godine za finansijsku pomoć SAD evropskim saveznicima u obnovi od posljedica Drugog svjetskog rata i u odbrani od širenja komunizma, koji je u značajnoj mjeri uslovio razvoj međunarodnih odnosa na prostoru Evrope.39 Svakako da je i vojno-politička situacija na evropskom tlu između 1947. i 1949. godine ostvarila dodatni uticaj na obrazovanje jednog ovakvog saveza. Neophodno je spomenuti direktne prijetnje suverenitetu Norveške, Grčke, Turske i drugih zapadnoevropskih zemalja, državni udar u Čehoslovačkoj i ilegalnu blokadu Berlina koja je započela u aprilu 1948. godine.40 Pored toga, zabrinutost vlade SAD-a i vlada zapadnoevropskih zemalja namjerom sovjetskog vodstva da zadrži nivo vlastitih vojnih snaga u punom obimu, dok su oni vršili 37

Cvrtila, Vlatko 2004, Hrvatska i NATO, Centar za politološka istraživanja, Zagreb, str. 17. Grupa autora 2007, Vodič kroz Evroatlantsko partnerstvo, ISAC Fond Centar za međunarodne i bezbednosne poslove, Beograd, str. 10-11. 39 Grupa autora 2007, Vodič kroz Evroatlantsko partnerstvo, op.cit., str. 11. 40 Turković, Bisera 2006, NATO od sigurnosnog saveza do savremenih izazova, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo, str. 8. 38

22

smanjenje odbrambenih snaga dodatno je ubrzala aktivnosti na planu objedinjavanja odbrambeno-sigurnosnih kapaciteta zapadnoevropskih i sjevernoameričkih zemalja.41 Vašingtonski ugovor kojim je osnovan Sjevernoatlantski savez potpisan je 4. aprila 1949. godine u Vašingtonu, od Belgije, Danske, Francuske, Holandije, Islanda, Italije, Kanade, Luksemburga, Norveške, Portugala, Velike Britanije i SAD.42 Nakon ratifikacije ugovora u parlamentima zemalja osnivača, 24. augusta 1949. godine Vašingtonski ugovor je stupio na snagu (Kanada je prva ratifikovala ugovor 3. maja, a Italija posljednja 2. augusta 1949. godine). Kao osnovne odrednice Vašingtonskog ugovora možemo izdvojiti: 

ugovor je zaključen u skladu sa odredbama Povelje UN (član 51. Povelje UN) kojima se državama garantuje pravo na individualnu i kolektivnu odbranu;



svrha ugovora je da osigura političkim i vojnim sredstvima slobodu i sigurnost svih svojih članica, zasnovanu na zajedničkim vrijednostima demokratije, ljudskih prava i vladavine zakona;43



ugovor je zasnovan na međusobnim sigurnosnim garancijama i načelu kolektivne odbrane zemalja potpisnica;



vodeći princip po kojemu Alijansa radi je zajedničko požrtvovanje i uzajamna saradnja između suverenih država u podršci nedjeljivosti sigurnosti za sve članice (pravo i obaveza podjele tereta zajedničkih odbrambenih napora, te korištenje prednosti kolektivne odbrane);



konsenzus je osnovno načelo procesa donošenja odluka u NATO i u tome procesu nema prisile, kada jedna zemlja misli da bi odluka koju NATO razmatra, mogla štetiti njenim sigurnosnim interesima, ne mora se s njom složiti;



ugovorom je osnovano „vijeće“ nadležno za razmatranje svih pitanja vezanih za sprovođenje ugovora (član 9. Vašingtonskog ugovora);44



mogućnost prijema novih članova u članstvo uz jednoglasnu odluku zemalja članica saveza.

Ugovorom je stvoren Sjevernoatlantski savez (NATO) koji predstavlja njegov institucionalni okvir za praktičnu vojnu, političku, ekonomsku i naučnu saradnju država članica. 41

Kada je George C. Marshall postao ministar vanjskih poslova SAD-a, vrlo brzo utvrdio je kako SAD ima samo jednu diviziju koja je spremna za oružanu borbu. Sovjetski je Savez, pak, na potezu od Istočne Njemačke, preko Austrije, Mađarske do Rumunjske i Bugarske raspolagao sa 60 divizija. Cvrtila, Vlatko, op.cit., str. 18. 42 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 389-391. 43 Turković, Bisera, op.cit., str. 10. 44 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 390.

23

Prvi sastanak Vijeća (North Atlantic Council – Sjevernoatlantsko vijeće) održan je u septembru 1949. godine. Na tom sastanku je osnovan Komitet odbrane, sastavljen od ministara odbrane ili njihovih predstavnika. Komitetu odbrane su odmah data uputstva za osnivanje pomoćnih tijela: Vojni komitet sastavljen od šefova odbrane zemalja članica, Stalna grupa, tronacionalno izvršno tijelo Vojnog komiteta sa predstavnicima Francuske, Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država, kao i pet komiteta poznatih kao Regionalna grupa za planiranje (sjeverna Evropa, zapadna Evropa, južna Evropa/zapadni Mediteran, Sjedinjene Države/Kanada, i Sjeveroatlantski okean) za utvrđivanje stanja vezanog za kontrolu uvoza naoružanja u svakom od navedenih regiona.45 Prvi sastanak Vojnog komiteta održan je u oktobra 1949. godine u Vašingtonu, uz prisustvo šefova odbrane iz 11 zemalja osnivača i civilnih predstavnika sa Islanda.46 Tokom 1950. godine preduzimane su intenzivne aktivnosti na izgradnji organizacione strukture i infrastrukture saveza, koja bi omogućila efikasnu koordinaciju i odbranu od eventualnih direktnih vojnih napada. Ove aktivnosti su se paralelno odvijale i u političkom i u vojnom segmentu. Tako je u decembru 1950. godine, Sjevernoatlantsko vijeće postiglo sporazum o uspostavi integrisane vojne strukture NATO snaga – „Allied Command Europe“ (ACE – Saveznička komanda Evropa) i imenovanju generala Dwighta Eisenhowera za vrhovnog savezničkog komandanta u Evropi – SACEUR (Supreme Allied Commander Europe).47 Tokom decembra iste godine, na konferenciji ministara vanjskih poslova zemalja članica Sjevernoatlantskog saveza, odobren je plan za odbranu Zapadne Evrope, koji je uključivao korištenje nuklearnoga arsenala SAD-a. U aprilu 1951. godine aktivirana je saveznička komanda Evropa (ACE), njen štab - SHAPE (Supreme Headquartes Allied Powers Europe – Vrhovna komanda savezničkih snaga Evropa), te njoj potčinjene komande „Sjeverna Evropa“ i „Centralna Evropa“, a u junu i „Južna Evropa“.48 Tokom 1951. godine Senat SAD-a odobrio je razmještaj 4 divizije vojske SAD-a u Evropi, čime je započeta uspostava balansa snaga na evropskom tlu. Na zasjedanju Sjevernoatlantskog vijeća u Lisabonu 1952. godine, uspostavljen je i stalni civilni sekretarijat i imenovan prvi generalni sekretar NATO-a, lord Ismay.49 1952. godine u članstvo NATO saveza primljene su Grčka i Turska, čime je broj zemalja članica narastao na 14. Iste godine NATO je dogovorio proširenje sigurnosnih garancija i na 45

Turković, Bisera, op.cit., str. 5-6. Turković, Bisera, op.cit., str. 6. 47 International Military Staff 2006, The beginnings of NATO’s military structure: birth of the Alliance to the fall of the Berlin Wall, NATO International Military Staff and NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium, str. 5. 48 NATO 2009, History of SHAPE and Allied Command Operations, http://www.nato.int, datum pristupa 23.02.2011. godine. 49 NATO 2009, 60 Years of NATO, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium, str. 2. 46

24

Zapadnu Njemačku, što je u konačnici dovelo do prijema Zapadne Njemačke u punopravno članstvo NATO-a 1955. godine.50 Neposredno nakon prijema Zapadne Njemačke u NATO, kao odgovor Sovjetskog Saveza formiran je Varšavski pakt (sve komunističke evropske države, osim SFRJ, potpisale su Varšavski ugovor - Albanija, Bugarska, DR Njemačka, Mađarska, Poljska, Rumunija, Sovjetski Savez, Čehoslovačka).51 Period od 1955. do 1970-te uglavnom je obilježen trkom u naoružanju, te u institucionalnom jačanju strukture NATO saveza (1955 - Vojni komitet odobrava koncept za koordinirani sistem zračne odbrane, 1957 - sistem ranog upozorenja, 1960 – formirane su mobilna kopnene snaga savezničke komande Evrope, 1967 - godine osnovane su pomorske snage Atlantika).52 Nakon povlačenja Francuske iz integrisanih vojnih struktura NATO saveza 1966. godine (predstavnik Francuske je učestvovao u radu Sjevernoatlantskog vijeća, ali ne i u radu Odbora za planiranje odbrane i u Grupi za nuklearno planiranje), tokom 1967. godine je izvršena dislokacija Komande savezničkih snaga u Evropi (SHAPE) i ostalih NATO štabova iz Francuske u Belgiju.53

U decembru 1967. godine NATO je usvojio strategiju fleksibilnog odgovora, koja je zamijenila dotadašnju strategiju masovne odmazde i predstavljala je pokušaj relaksacije međunarodnih odnosa, naročito poslije negativnih iskustava Kubanske krize. Tokom 70-tih i 80-ih godina prošlog vijeka, posebnih promjena u strukturi NATO saveza nije bilo, aktivnosti su se uglavnom svodile na kvalitativno i kvantitativno jačanje snaga i iznalaženje načina i sredstava za uspješno odvraćanje Sovjetskog Saveza od agresije.54 Šesnaesta članica NATO saveza, Španija, u savez je primljena 1982. godine, dok je mjesto u integrisanoj vojnoj strukturi preuzela 1988. godine.55 Ujedinjenjem Njemačke 1990. godine, bivša Demokratska Republika Njemačka postala je integralnim dijelom ujedinjene zemlje, te je tako ušla u sistem sigurnosne zaštite Saveza.56

50

Turković, Bisera, op.cit., str. 9. Beridan, Izet, op.cit., str.173 i Grupa autora 2010, Hronologija evropskih bezbednosnih integracija, Centar za civilno vojne odnose, Beograd. 52 Turković, Bisera, op.cit., str. 113. 53 Grupa autora 2007, Vodič kroz Evroatlantsko partnerstvo, op.cit., str. 16-17. 54 Turković, Bisera, op.cit., str. 114. 55 Ibidem, str. 234. 56 Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 17. 51

25

Strateški koncept alijanse prvi put je objavljen 1991. godine (alijansa je i ranije izrađivala strateške koncepte, ali ovo je prvi koji je bio dostupan javnosti), kojim je sigurnost članica naznačena kao osnovna svrha Sjevernoatlantskog saveza, uz potrebu proširenje sigurnosti na Evropu kao cjelinu u partnerstvu i saradnji sa bivšim protivnicima. Strateški koncept je revidiran 1999. godine, proširujući obaveze alijanse na mir i stabilnost šireg evroatlantskog područja. Kroz ovaj strateški koncept opisani su i specifični zadaci saveza: 57 

Da ponudi neophodan temelj za stabilno euroatlantsko sigurnosno okruženje, bazirano na razvoju demokratskih institucija i opredjeljenosti ka mirnom rješavanju sporova, u kojem niti jedna zemlja ne bi mogla zastrašivati niti prisiljavati bilo koju drugu prijetnjom ili upotrebom sile.



Da služi, kao što je navedeno u Članu 4. Vašingtonskog sporazuma, kao osnovni transatlantski forum za savjetovanje saveznika po bilo kojem pitanju koje pogađa njihove vitalne interese, uključujući moguće rizike za sigurnost članica, i za odgovarajuću saradnju na polju zajedničkih interesa.



Spriječiti i odbraniti se od prijetnji agresije protiv bilo koje države članice NATO-a kao što je navedeno u Članovima 5. i 6. Vašingtonskog sporazuma.

Tokom 1994. godine pokrenut je NATO program Partnerstvo za mir (Partners for Peace PfP) i usvojen koncept kombinovanih zajedničkih snaga (Combined Joined Task Forces CJTF). Nakon učešća u operacijama podrške i provođenja mirovnih operacija na području bivše Jugoslavije od 1992. – 1995, te upravljanja zračnim operacijama u Bosni i Hercegovini protiv srpskih snaga u augustu i septembru 1995. godine, NATO snage su razmještene u BiH na osnovu mandata Vijeća sigurnosti UN-a, sa zadacima provođenja vojnih aspekata Dejtonskog mirovnog sporazuma. U martu 1999. godine u članstvo Sjevernoatlantskog saveza su primljene Republika Češka, Mađarska i Poljska, čime je broj članica saveza narastao na devetnaest. Iste godine NATO snage provode zračnu kampanju za zaustavljanje etničkog čišćenja na jugu Srbije (Kosovo), a po okončanju mirovne snage NATO-a, pod mandatom UN-a, su raspoređene na Kosovu. Nakon terorističkih napada na Sjedinjene Američke Države, 11. septembra 2001. godine i po prvi put poziva na Član 5 Sjevernoatlantskog sporazuma inicirane su promjene u vojnoj strukturi i zadacima Sjevernoatlantskog saveza.

57

Turković, Bisera, op.cit., str. 11-12.

26

Na samitu Sjevernoatlantskog vijeća održanom u Pragu 2002. godine usvojene su značajne odluke vezane za izmjene u vojnoj strukturi i sposobnostima saveza. Umjesto dotadašnje dvije strategijske komande uspostavljene na teritorijalnom principu (Evropa i Sjeverni Atlantik) uspostavljena je jedna komanda odgovorna za sve operacije Sjevernoatlantskog saveza – Saveznička komanda za operacije (Allied Command Operations – ACO) i Saveznička komanda za transformacije (Allied Command Transformation – ACT) odgovorna za razvoj doktrina, vojnih sposobnosti, kao i unaprjeđenje interoperabilnosti između zemalja članica saveza. Najvažnija odluka vezano za stvaranje novih sposobnosti saveza odnosila se na uspostavu NATO snaga za odgovor (NATO Response Force – NRF), „združenih snaga sastavljenih od kopnenih, pomorskih i zrakoplovnih elemenata, koje mogu biti «skrojene» prema zahtjevima pojedinačne misije i hitro raspoređene gdjegod zahtijeva Sjevernoatlantsko vijeće“, koje su u novembru 2006. godine dostigle punu operativnu sposobnost.58 Od 2002. godine, oružane snage zemalja članica Sjevernoatlantskog saveza intenzivnije se angažuju u borbi protiv terorizma na prostoru Afganistana i Iraka, ali i u zaštiti vlastitih teritorija od prijetnji terorističkim napadima. Tokom 2004. godine u članstvo Sjevernoatlantskog saveza su pristupile Bugarska, Estonija, Litvanija, Latvija, Rumunija, Slovačka i Slovenija, a 2009. godine Albanija i Hrvatska, čime je broj članica saveza narastao na 28.59 U novembru 2010. godine na samitu Sjevernoatlantskog vijeća u Lisabonu, usvojen je novi strategijski koncept za odbranu i sigurnost članica Sjevernoatlantskog saveza pod nazivom „Aktivni angažman, moderna odbrana“ (Active Engagement, Modern Defense), koji predstavlja smjernice za razvoj i prilagodbu saveza za suočavanje prijetnjama 21. vijeka, istovremeno naglašavajući potrebu produbljivanja saradnje sa partnerskim organizacijama i zemljama, posebno UN, EU i Rusijom.60 Nakon nešto više od 60 godina postojanja Sjevernoatlantski savez je od pretežno odbrambenoga izrastao u političko-vojni savez, sa opredjeljenjem i sposobnostima za stalnim prilagođavanjem novim sigurnosnim izazovima i osiguranju sigurnosti na globalnom nivou, pri tome naglašavajući potrebu jačanje postojećih i izgradnje novih partnerskih odnosa (UN, EU, Rusija, ...).

58

Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 185 i NATO 2009, History of SHAPE and Allied Command Operations, http://www.nato.int, datum pristupa 23.02.2011. godine. 59 NATO 2009, 60 Years of NATO, op.cit., str. 6. 60 Grupa autora 2010, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium.

27

2.2.1. Organizacija - struktura Sjevernoatlantskog saveza Od početnih dvanaest članica NATO saveza iz 1949. godine, članstvo u NATO-u, u različitim fazama proširenja, naraslo je 2009. godine na 28 zemalja članica. Institucionalno jačanje saveza je bilo kontinuirano, od Sjevernoatlantskog vijeća – jedine institucije uspostavljene Vašingtonskim ugovorom do današnje izuzetno složene, kako političke, tako i vojne strukture. Osnovne institucije Sjevernoatlantskog saveza su: Sjevernoatlantsko vijeće, Komitet za planiranje odbrane i Grupa za nuklearno planiranje. Ove institucije imaju ključnu ulogu u procesu konsultacija i donošenja odluka, uz napomenu da odluke bilo koje od navedenih institucija imaju isti status i predstavljaju prihvaćene stavove zemalja članica. 61 U vojnom dijelu strukture Sjevernoatlantskog saveza najistaknutije mjesto svakako zauzimaju Vojni komitet i NATO-ove strategijske komande: Saveznička komanda za operacije i Saveznička komanda za transformaciju.

Dijagram 2: Struktura Sjevernoatlantskog saveza

Izvor: Beridan, Izet 2008, Politika i sigurnost i NATO Public Diplomacy Division 2007, A new command structure for a transformed Alliance (kompilacija).

61

Turković, Bisera, op.cit., str. 65.

28

2.3. Evropska unija Ideja o Evropi kao kulturnom, političkom, ekonomskom, pa ponekad i religijskom jedinstvu, egzistirala je mnogo prije dvadesetog vijeka. Međutim, tek sazrijevanjem političke svijesti, usljed dva razarajuća svjetska rata, dolazi do ozbiljnijeg stava prema stvaranju jednog vida ujedinjenja u Evropi. Evropska unija kao završni produkt nastojanja za ujedinjenje Evrope, prešla je dug put, od prve integracije, Evropske zajednice za ugalj i čelik, pa do EU kakva danas egzistira nakon ratifikacije i stupanja na snagu Lisabonskog ugovora. Stvaranju Evropske Zajednice za ugalj i čelik prethodilo je sklapanje dva važna vojna saveza Zapadne unije 1948. i Sjevernoatlantskog pakta 1949., te stvaranje Evropske organizacije za ekonomsku suradnju 1948. godine i Vijeća Evrope 1949. godine. Bili su to prvi pravi temelji postavljeni za okupljanje zemalja zapadne Evrope. Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik (EZUČ) potpisan je aprila 1951. u Parizu, a na snagu je stupio 23. jula 1952. godine, sa rokom važenja od 50 godina.62 Potpisnice ugovora bile su: Francuska, Njemačka, Belgija, Italija, Luksemburg i Holandija. Motivi osnivanja EZUČ nisu bili isključivo ekonomske prirode, kako su ugalj i čelik ključne grane ratne industrije, ova je organizacija mogla efikasno staviti pod kontrolu vojnu industriju i na taj način dugoročno spriječi izbijanje novih sukoba u Evropi. Na kraju se to pokazalo tačnim jer je zajednica u znatnoj mjeri pridonijela očuvanju mira, kroz ujedinjenje pobjednika i gubitnika svjetskih ratova na evropskom tlu. Rimskim ugovorom potpisanim 25. marta 1957. godine od šest država članica Evropske zajednica za ugalj i čelik stvorena je Evropska ekonomska zajednica (EEZ), te Evropska zajednica za atomsku energiju (EUROATOM). 63 Evropska zajednica za ugalj i čelik i EUROATOM postale su afilijacije EEZ-a, pa je tako stvoren sistem od tri zajednice. Za razliku od ugovora o osnivanju EZUČ, koji je potpisan sa ograničenim rokom važenja, ove dvije zajednice su osnovane na neodređeno vrijeme. Ugovorom o udruživanju ili spajanju (poznat i kao Ugovor o Evropskoj zajednici ili Briselski ugovor), potpisanim u Briselu 8. aprila 1965., koji je stupio na snagu 1. jula 1967. godine, organi, administrativno-stručne službe i ovlaštenja sve tri do tada osnovane zajednice (EZUČ, EEZ i EUROATOM) objedinjeni su u jedinstvenu administraciju Zajednice, sa

62 63

Smajić, Zekerijah 2004, Evropska unija za svakoga, Delegacija EK u BiH, Sarajevo, str. 52 -53. Ibidem, str. 53 - 54.

29

jedinstvenim glavnim sjedištem u Briselu (komisija i vijeće).64 Pri tome je svaka od evropskih zajednica zadržala odvojeni pravni subjektivitet na osnovu konstitutivnih ugovora o osnivanju. Pojam Evropska zajednica (EZ) ili samo Zajednica zvanično je u upotrebi od 1967. godine, od stupanja na snagu Ugovora o udruživanju. Do prvog proširenja dolazi 1972. godine, kada su u članstvo primljene Danska, Irska i Velika Britanija. Naredno proširenje se dešava 1981. godine kada je u članstvo primljena Grčka, a potom 1985/86. i Španija i Portugal, čime broj članova narasta na 12, što dovodi do potrebe za određenim strukturalnim izmjenama. 65 Jedinstveno tržišta na prostoru Evropske unije utemeljeno je Jedinstvenim evropskim aktom, koji je stupio na snagu 1. jula 1987. godine. Na taj način Evropska zajednica prelazi sa zajedničkog, na jedinstveno tržište. Ono je „...pojmovni okvir za ujedinjenje ekonomskog područja u Evropskoj uniji putem ostvarenja tzv. Četiri slobode – slobode kretanja ljudi, roba, usluga i kapitala bez unutarnjih granica.“.66 Nakon trideset pet godina djelovanja i iskustava, pripremljen je novi ugovor koji je potvrđen 9./10. decembra 1991. u Maastrichtu, a na snagu je stupio 1. januara 1993. godine. 67 Rezultat Ugovora o Evropskoj uniji, bio je uspostavljanje Evropske unije (EU), čime je izvršena do tada najradikalnija reforma EZ. Ugovorom je predviđeno stvaranje ekonomske i monetarne unije (EMU), uvođenje jedinstvene valute, stvaranje Zajedničke vanjske i sigurnosne politike (ZVSP), uspostavljanje saradnje u pravosudnim i unutrašnjim poslovima (SPUP), uvođenje državljanstva EU i „progresivno uobličavanje“ zajedničke odbrane. Struktura EU se od donošenja Ugovora iz Mastrihta zasniva na tri stuba, koja se razlikuju prema stepenu integrisanosti. Prvi stub je stub integracije, u kome odlučuju organi EU. Drugi stub je poznat kao ZVSP, koji je, kao i treći stub – SPUP, zasnovan na međuvladinoj saradnji. Kada je reč o zajedničkoj vanjskoj i sigurnosnoj politici, Ugovor je utvrdio osnovu za razvoj ZVSP u skladu sa voljom država članica, a utvrđena je i baza za razvoj zajedničke odbrambene politike, koja bi trebala dovesti do stvaranja zajedničke odbrane. Zapadnoevropska unija je označena kao vojno krilo EU. Godine 1993. u Kopenhagenu na sastanku Evropskog vijeća čelnici država članica Evropske unije složili su se da će u članstvo primiti zemlje iz Srednje i Istočne Europe, koje izraze želju Grupa autora 2005, Priručnik za školu Evropskih integracija, Centar za građansko obrazovanje, Centar za razvoj nevladinih organizacija Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica, str. 37, 86 i 105. 65 Grupa autora 2008, Mali leksikon Europskih integracija, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija RH, Zagreb, str. 64-65. 66 Smajić, Zekerijah, op.cit., str. 56-58. 67 Grupa autora 2005, Priručnik za školu Evropskih integracija, op.cit., str. 46-48. 64

30

za članstvom i koje ispunjavaju kriterije (politički, ekonomski, pravni i administrativni), kako bi stekle status punopravnog člana. 1995. godine dolazi do pristupanja novih članica EU, i to: Austrije, Finske i Švedske. Nakon ovoga proširenja broj članica EU raste na 15. Kao priprema za dalje širenje unije, prvenstveno na Istok, ali i unaprjeđenje rada institucija i otklanjanje manjkavosti uočenih nakon Ugovora o osnivanju EU, 1997. godine je potpisan Amsterdamski ugovor, koji je stupio na snagu 1999. godine. Najvažnije izmjene uvedene Amsterdamskim ugovorom jesu: jačanje uloge Evropskoga parlamenta (veći broj odluka koje se donose postupkom suodlučivanja), uvođenje fleksibilnosti, mogućnost suspenzije države članice iz postupka donošenja odluka, prenošenje dijela odredaba koje se odnose na suradnju u području pravosuđa i unutarnjih poslova (treći stub) u prvi stub EU-a (vizni režim, azil, saradnja među sudovima u civilnim pitanjima), uvrštavanje Schengenskoga sporazuma u pravnu stečevinu EU, izmjene odredaba o zajedničkoj vanjskoj i sigurnosnoj politici, uključivanje socijalnoga protokola u tekst Ugovora, te isticanje borbe za većom zaposlenošću kao cilja Unije. Ugovor iz Nice, usaglašen na sastanku Evropskog vijeća održanom u Nici početkom decembra 2000, potpisan je 26. februara 2001, a stupio je na snagu 1. februara 2003. godine. Ugovor sadrži izmjene: Ugovora o Evropskoj uniji, (Ugovora iz Maastrichta), kojim je osnovana Evropska unija, Rimskih ugovora, kojima su osnivane Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju. Ugovor iz Nice sadrži i sedam aneksa od kojih se važniji odnose na: Protokol o proširenju EU, Deklaraciju o proširenju EU, Deklaracije o kvalificiranoj većini i blokirajućoj manjini u kontekstu proširenja i Deklaraciju o budućnosti Unije. Od osnivanja EZ do najvećeg evropskog proširenja dolazi 1. maja 2004. godine. To je historijsko proširenje EU-a – na 10 zemalja Srednje i Istočne Europe i Mediterana: Češku, Estoniju, Kipar, Latviju, Litvaniju, Mađarsku, Maltu, Poljsku, Slovačku i Sloveniju. U periodu od 2000. do 2005. godine provođene su intenzivne aktivnosti na pripremi, usaglašavanu i usvajanju „Prvog ustava“ Evropske unije, ali u maju/junu 2005. godine nakon odbijanja glasača na referendumima u Francuskoj i Holandiji, od te ideje se odustaje i pristupa pripremi novog reformskog ugovora. Proces proširivanja EU je nastavljen, tako da su članice EU od 1. januara 2007. godine postale i Bugarska i Rumunija, čime je broj zemalja članica narastao na 27. 31

Lisabonski ugovor 68 o izmjenama i dopunama Ugovora o Evropskoj uniji i Ugovora o uspostavi Evropske zajednice, međunarodni je ugovor koji je potpisan u Lisabonu 13. decembra 2007. godine

s

ciljem

rješavanja

pitanja

daljnjeg

institucionalnog

funkcioniranja Evropske unije. Lisabonski ugovor dopunjuje postojeće ugovore o Evropskoj uniji i Evropskoj zajednici (s tim što je Ugovor o EZ preimenovan u Ugovor o funkcionisanju EU), ne zamjenjujući ih. Ugovor je stupio na snagu 1. decembra 2009., nakon što je okončan proces ratifikacije u svim državama članicama EU. Značajne promjene su se desile u strukturi EU, prvenstveno u činjenici da Evropska unija konzumira Europsku zajednicu, te da Ugovor o EU, Ugovor o funkcionisanju EU i Povelja o osnovnim ljudskim pravima EU imaju isti pravni značaj. EU postaje pravni subjekt, spajaju se stubovi: 1. stub asimilira 3. stub, dok Zajednička vanjska i sigurnosna politika ostaje posebno uređena. Novim Ugovorom EU osnažena je uloga Evropskog parlamenta, koji može, gotovo ravnopravno s Vijećem ministara (EU), usvajati pravne propise, a istovremeno je i osnažena uloga u kontroli nacionalnih parlamenata zemalja EU. Takođe, Lisabonski ugovor konačno situira instituciju Evropskog vijeća u legalni okvir EU i kreira funkciju predsjednika Evropskog vijeća, koji se bira na period od dvije i po godine i uvodi posebno značajnu funkciju „visoki predstavnik za vanjske poslove i sigurnosnu politiku“ koji je ujedno i potpredsjednik Evropske komisije, i koji će iznosit prijedloge, provoditi vanjsku politiku u ime Vijeća i zastupati stajališta Unije na međunarodnom nivou. Ova je funkcija osmišljena kako bi Evropska unija bolje branila svoje interese i vrijednosti na međunarodnoj pozornici i izražavala jednoglasno svoja stajališta.

2.3.1. Institucije Evropske unije

Osnovne institucije Evropske unije, definisane Lisabonskim ugovorom, su: Evropski parlament, Evropsko vijeće, Vijeće Evropske unije (Vijeće ministara), Evropska komisija, Sud pravde Evropske unije, Sud revizora i Evropska centralna banka. Pored ovih institucija u strukturi EU postoje i brojna uže specijalizirana tijela, od kojih su posebno važni: Komitet regija, Evropski ekonomski i socijalni komitet i Evropska investicijska banka.

68

Evropska komisija 2009, Vaš vodič za Lisabonski ugovor, Ured za publikacije Europske unije, Luksemburg.

32

Dijagram 3: Institucije Evropske unije

Napomena: Dijagram urađen na osnovu odredbi Ugovora o Evropskoj uniji i Ugovora o funkcionisanju Evropske unije.

Izvor: Tekst Lisabonskog ugovora, Ugovor o Evropskoj uniji i Ugovor o funkcionisanju Evropske unije – engleska verzija. Evropski parlament je institucija EU koja se neposredno bira i koja zastupa interese građana zemalja članica Unije. Evropsko vijeće sačinjavaju najviše pozicionirani izabrani politički predstavnici zemalja članice – premijeri ili predsjednici. Ključni zadatak vijeća je da daje politički pravac i određuje prioritete Evropske unije. 33

Vijeće Evropske unije ili Vijeće ministara sačinjava 27 ministara vlada zemalja članica Unije. To je kjučno tijelo koje donosi odluke, koordinira ekonomsku politike EU i ima glavnu ulogu u vanjskoj i sigurnosnoj politici. Vijeće dijeli zakonodavne i budžetske ovlasti sa Evropskim parlamentom. Evropska komisija predstavlja „vladu“ Evropske unije. Evropska komisija raspolaže opštim ovlastima za iniciranje izrade prijedloga zakona i propisa EU. Evropska komisija provodi politike EU, osigurava izvršenje budžeta, upravlja programima EU, zastupa EU u međunarodnim pregovorima i osigurava pravilnu primjenu ugovora. Visoki predstavnik Unije za vanjsku i sigurnosnu politiku i ujedno potpredsjednik komisije je nova funkcija uvedena Lisabonskim ugovorom, sa osnovnim zadatkom jedinstvenog predstavljanja Unije na međunarodnoj sceni.

2.4. Oružane snage Bosne i Hercegovine Oružane snage Bosne i Hercegovine uspostavljene su Zakonom o odbrani Bosne i Hercegovine iz decembra 2003. godine, kao jedinstvena oružana sila koja se sastoji od ”...svih vojnih snaga u Bosni i Hercegovini, bez obzira da li su organizirane od strane državnih ili entitetskih institucija. Oružane snage Bosne i Hercegovine uključuju Vojsku Republike Srpske (VRS) i Vojsku Federacije Bosne i Hercegovine (VF BiH). Ove vojne snage uključuju…sve formacije i jedinice, i borbene i jedinice za podršku, kopnene, mornaričke, zračne i snage zračne odbrane, organizirane od strane državnih ili entitetskih institucija Bosne i Hercegovine“. 69 Uvažavajući činjenicu da su OS BiH formirane od dvije, odnosno tri komponente vojnih snaga (Armija RBiH, Hrvatsko vijeće obrane i Vojska Republike Srpske) međusobno suprotstavljenih u periodu agresije na RBiH, 1992 – 1995, nužno je bilo osigurati postepenost procesa integracije. Tako je ovim zakonom uspostavljen „dvojni“ lanac komandovanja, operativni i administrativni, a u odbrambenoj strukturi su pored novouspostavljenog državnog Ministarstva odbrane, Zajedničkog štaba BiH i Operativne komande BiH, zadržana i entitetska ministarstva odbrane (Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine i Ministarstvo odbrane Republike Srpske). Tokom 2004. napravljeni su značajni koraci u integraciji vojnih snaga u BiH, imenovan je prvi ministar odbrane, imenovano je 13 generala u OS BiH, započeta je aktivnost realizacije zajedničkih vježbi komandi i jedinica iz različitih komponenti OS BiH (VF BiH i VRS), te je formirana Počasna jedinica OS BiH. Tokom 2005. godine pred novouspostavljene integrisane odbrambene strukture postavljeni su 69

Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, op.cit.

34

novi izazovi, prije svega vezano za formiranje, opremanje, obuku i upućivanje jedinice OS BiH u misiju podrške miru. Predsjedništvo BiH je u maju 2005. godine donijelo Odluku o slanju vojnika OS BiH u misiju podrške miru u Irak, a već u junu je i upućena I rotacija jedinice OS BiH za uništavanje neeksplodiranih ubojnih sredstava (NUS) u Irak. Izraženo opredjeljenje države Bosne i Hercegovine za članstvom u NATO savezu, uslovilo je potrebu dalje organizacijske i funkcionalne dogradnje odbrambenoga sistema BiH. U skladu sa takvim opredjeljenjem u decembru 2005. godine usvojen je izmjenjeni Zakon o odbrani BiH, kojim su ukinuta entitetska ministarstva odbrane, te VF BiH i VRS, kao i obavezno služenje vojnog roka. Od januara 2006. godine oružane snage BiH funkcionišu kao jedinstvena oružana sila, u jedinstvenom lancu komandovanja odbrambenih institucija države Bosne i Hercegovine. Veličina i struktura OS BiH utvrđena je Odlukom Predsjedništva BiH iz jula 2006. godine.70 Prema odluci, OS BiH imaju ukupno 16.000 pripadnika, i to: profesionalnih vojnih lica 10.000, civilnih lica 1.000 i 5.000 pripadnika rezervnog sastava (Odlukom je utvrđena i nacionalna struktura OS BiH, Bošnjaka – 45,9%, Srba – 33,6%, Hrvata – 19,8% i ostalih – 0,7%). U strukturi OS BiH se sastoje od štabova, komandi i jedinica (Dijagram 4, strana 36). U decembru 2006. godine Bosna i Hercegovina je primljena u NATO Program Partnerstvo za mir, čime je učinjen značajan korak na putu prema članstvu u Evroatlantskim integracijama. Tokom 2006. i 2007. godine težišne aktivnosti MO BiH i OS BiH bile su usmjerene na tranziciju personala entitetskih ministarstava odbrane i vojski u državno ministarstvo odbrane i OS BiH. Pored toga su realizovane aktivnosti obučavanja, opremanja i upućivanja jedinice OS BiH za uništavanje NUS u mirovnu misiju u Irak koje je trajalo sve do kraja 2008. godine. U oktobru 2007. godine BiH je primljena u punopravno članstvo Organizacije ministara odbrane zemalja Jugoistočne Evrope (SEDM), a u aprilu 2008. godine dolazi do unaprjeđenja saradnje BiH i NATO-a na nivo Intenziviranog dijaloga (Intensified Dialogue - ID), na samitu NATO-a u Bukureštu. U avgustu 2008. godine u mirovnu misiju u Irak je upućena I smjena pješadijske jedinice OS BiH. Misija ove jedinice, kao i jedinice za uništavanje NUS-a okončana je u decembru 2008. godine, nakon odluke NATO-a o smanjenju stranih vojnih snaga u Iraku. Upućivanjem dva štabna oficira u Afganistan u sastavu danskog kontingenta snaga u martu 2009. godine, OS BiH započele su sa realizacijom svoje „druge“ mirovne misije. Postepeno širenje angažmana u Afganistanu odvijalo se kroz upućivanje grupe od 8 štabnih oficira u sastav njemačkog kontingenta u septembru 2009. godine, a u konačnici je u oktobru 2010. godine dovelo do upućivanje I smjene pješadijske jedinice OS BiH za osiguranje objekata u 70

Odluka o veličini, strukturi i lokacijama Oružanih snaga Bosne i Hercegovine, Predsjedništvo Bosne i Hercegovine, broj: 01-011-1110-6/06 od 05. jula 2006. godine.

35

mirovnu misiju u Afganistan, također u sastavu danskog kontingenta. U oktobru 2009. godine, Bosna i Hercegovina je predala zahtjev za članstvo u NATO akcionom planu za članstvo (Membership Action Plan – MAP), a uslovno članstvo u MAP-u Bosni i Hercegovini je dodijeljeno u aprilu 2010. godine.71

2.4.1. Ciljevi, zadaci i struktura OS BiH Ciljevi OS BiH su utvrđeni članom 6. Zakona o odbrani Bosne i Hercegovine:72 „a) osiguranje suvereniteta, teritorijalne cjelovitosti, političke nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine, b) unapređenje ciljeva vanjske politike Bosne i Hercegovine, c) ispunjenje međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine, d) zaštita državljana Bosne i Hercegovine“ (gramatički prilagođeno od strane autora). Zadaci OS BiH su utvrđeni članom 4. Zakona o odbrani Bosne i Hercegovine: „a) učešće u operacijama kolektivne sigurnosti, u operacijama za podršku miru i samoodbrani, uključujući i borbu protiv terorizma, b) pružanje vojne odbrane Bosni i Hercegovini i njenim državljanima u slučaju napada, c) pomoć civilnim organima u reagiranju na prirodne i druge katastrofe i nesreće, d) protuminsko djelovanje u Bosni i Hercegovini, e) ispunjenje međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine.“ Dijagram 4: Struktura Oružanih snaga Bosne i Hercegovine

Izvor: Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH. 71

Korištenje mehanizma MAP će započeti tek nakon rješavanja statusa perspektivne vojne nepokretne imovine neophodne za funkcionisanje OS BiH. ATLANTSKA INICIJATIVA 2010, Bosna i Hercegovina i NATO, Udruženje za promicanje euroatlantskih integracija BiH, Sarajevo. 72 Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, op.cit.

36

Zapadnoevropska unija, NATO i evropske zajednice u periodu nakon okončanja 2. svjetskog rata predstavljale su ključni faktor sigurnosti Zapadne Evrope, te istovremeno svojevrstan generator euroatlantskih integracijskih procesa. Nemoguće je ne spomenuti ulogu ZEU u okupljanju suprotstavljenih sila iz 2. svjetskog rata u jedan vojni savez samo dvije i po godine nakon okončanja tog rata, posrednu pomoć u prevazilaženju određenih dilema SAD vezano za vlastitu vanjsku politiku (izolacionizam ili globalna politika) što je ubrzalo osnivanje NATO saveza, te funkciju „privremenog servisa“ Evropske unije u oblasti odbrane i sigurnosti. Uloga NATO saveza (prvenstveno kroz prizmu vojne moći SAD-a) u garantovanju sigurnosti zapadne Evrope u gotovo šezdesetogodišnjem periodu, omogućila je razvoj evropskih integracijskih procesa, ekonomski opravak i jačanje zapadnoevropskih zemalja, dovela do propasti Varšavskog ugovora, te priključenja zemalja istočne i jugoistočne Evrope u euro i euroatlantske integracije. Evropske zajednice, u različitim ugovornim oblicima, svojim gotovo pedesetogodišnjim integracijskim procesima u sferi ekonomije dovele su do uspostave u svijetu jedinstvene organizacije (EU), nezaobilazne u međunarodnim ekonomskim odnosima, a u posljednjih desetak godina i do razvoja sigurnosne i odbrambene politike i pozicioniranja EU kao globalne (ekonomske, političke, vojne) sile u međunarodnim odnosima. Zapadnoevropska unija, nakon usvajanja Lisabonskog ugovora i situiranja i jasnog definisanja sigurnosne i odbrambene politike u osnivačke ugovore EU, uspješno je okončala svoju misiju i potrebu za daljom egzistencijom, što je i potvrđeno od strane osnivača koji su odlučili da se ZEU, kao ugovorna organizacija, zvanično ugasi u junu 2011. godine. NATO kao političko vojni savez i EU kao globalna ekonomska sila, sa značajnim političkim i vojnim kapacitetima, danas predstavljaju nezaobilazne globalne faktore u međunarodnim odnosima, naročito kada se u vidu ima činjenica o postojanju strateškog partnerstva ovih organizacija, te prilično visokog nivoa zajedničkog (usaglašenog) djelovanja na svjetskoj sceni (vjerovatno kao posljedica velikog broja zemalja zajedničkih članova), i malo je vjerovatno da će do značajnijih promjena u ovom kontekstu doći u bližoj budućnosti. Oružane snage Bosne i Hercegovine, trenutno kao jedan od najuspješnijih reformskih projekata na državnom nivou, predstavljaju potvrdu održivosti Bosne i Hercegovine, ali istovremeno i generator daljih integracijskih procesa u državi, te značajan doprinos države BiH u segmentu međunarodne sigurnosti kroz svoje angažovanje u različitim mirovnim misijama. Kao institucija uključena u projekte NATO saveza, sa kojim ima uspostavljenu stalnu i kvalitetnu saradnju, svakako će ostvarivati i dalji uticaj na reformske procese u Bosni i Hercegovine, ali i integracijske procese BiH usmjerene prema NATO savezu i EU. 37

3. RAZVOJ ZAJEDNIČKE SIGURNOSNE I ODBRAMBENE POLITIKE Sigurnosna i odbrambena politika Evropske unije je svoj današnji oblik dobila stupanjem na snagu Lisabonskog sporazuma u decembru 2009. godine, kojim je na nivou EU identifikovana ka Zajednička sigurnosna i odbrambena politika. Međutim, činjenica je da su već u prvim godinama nakon 2. svjetskog rata postojale namjere za situiranjem ove, izuzetno značajne oblasti, na supranacionalni nivo evropskih integracija, ali istovremeno i oprečne ideje, prema kojima je ova oblast treba ostati isključivo nacionalno pitanje. Tokom gotovo 60godišnjeg postojanja evropskih integracija oblast sigurnosti i odbrane je prolazila kroz različite razvojne faze, u zavisnosti od mnogobrojnih faktora, prije svega onih koji su determinirali sigurnosnu situaciju na evropskom tlu, ali i onih neposrednije vezanih za sferu politike i ekonomije.

3.1. Sigurnost evropskih integracija u periodu od Pariškog ugovora do Mastrihta Period od 1951. go 1993. godine, predstavlja period u kojem su evropske integracije prošle put od uspostave prve zajednice, Evropske zajednice za ugalj i čelik, do uspostave Evropske unije. Osnivanje ove „prve“ zajednice možemo označiti i kao prvu fazu izgradnje sigurnosne politike, jer je u svojoj osnovi posjedovala ideju kontrole strateških resursa neophodnih za vođenje rata (ugalj i čelik). Međutim, kao prvo ozbiljnije nastojanje za situiranje oblasti sigurnosti i odbrane na viši – supranacionalni nivo, možemo označiti pokušaj osnivanja Evropske odbrambene zajednice (Belgija, Francuska, Luksemburg, Holandija, Velika Britanija, Njemačka i Italija) 1952. godine u skladu sa inicijativom tadašnjeg premijera Francuske Plevena. Kako je za punovažnost ugovora zahtijevana ratifikacija parlamenata država članica, a Francuski parlament je istu odbio, zajednica nije nikada zaživjela. Iako su oblasti vanjske, sigurnosne i odbrambene politike zauzimale značajno mjesto u raspravama o daljem širenju evropskih integracija, ni nakon potpisivanja Rimskih ugovora o osnivanju EEZ i EUROATOM-a 1957. godine, ove oblasti nisu uključene u domen zajedničkih aktivnosti, te ostaju isključivo u domenu Zapadnoevropske unije. Kao razloge možemo navesti slijedeće mišljenje pokretača evropskih integracija: ne treba otvarati sigurnosna pitanja van NATO saveza u nastojanju da SAD ostanu u potpunosti angažovane u odbrani Zapadne Evrope; u početku je integracije lakše promovirati kroz ekonomsku saradnju, a potom je na njenim uspjesima nadograđivati; države i javnost su spremne 38

prihvatiti prijenos suvereniteta u oblastima socijalnih i ekonomskih pitanja i shvatit će ga kao opšte dobro, dok u slučaju prenosa suvereniteta u oblastima vanjske politike, sigurnosti i odbrane isti bi bio shvaćen kao prijetnja za državu, stoga je ova pitanja neophodno prolongirati.73 Tokom 1960-tih godina ponovljeni su pokušaji za dalje integracije i transformaciju EEZ, prvenstveno na polju politike i odbrane, predvođeni francuskom vladom, usmjereni na stvaranje Evropske političke unije, ali bez ikakvog uspjeha. Formiranje Evropske političke saradnje (European Political Cooperation – EPC) 1970. godine, iako je isključivo predstavljala sistem za saradnju i usaglašavanje stavova država članica u oblasti vanjske politike, možemo označiti kao početak nastanka vanjske i sigurnosne politike EU.74 Sva nastojanja da ovaj sistem bude proširen i na oblast sigurnosti i odbrane su bila bezuspješna, prije svega zbog oštrog suprotstavljanja Velike Britanije, Irske i Danske. Tako da do potpisivanja Ugovora u Mastrihtu, jedini integrirajući faktor u oblasti sigurnosti i odbrane na nivou Evrope, ostaje Zapadnoevropska unija, koja tek od 1984. godine, nakon usvajanja Rimske deklaracije 75 , kojom je pokrenuto definisanje evropskog odbrambenog identiteta, usklađivanje odbrambenih politika država članica i sprovođenje institucionalne reforme ZEU, dobija na svom značaju.

3.2. Sigurnosna arhitektura EU Maastricht – Amsterdam – Nica Ugovorom o Europskoj uniji iz 1991. godine, kojim je i uspostavljanja EU i izvršeno njeno strukturiranje u tri stuba, koja se razlikuju prema stepenu integrisanosti, izvršena je do tada najobimnija reforma EZ. U okviru sigurnosti i odbrane, ugovor (član J.4) je predvidio stvaranje Zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Uvođenjem Zajedničke vanjske i sigurnosne politike, kao drugog stuba EU, ostvaren je značajan napredak, pokrivena su sva područja vanjske i sigurnosne politike, donesen je zaključak o progresivnom uobličavanju zajedničke odbrane, te je naloženo državama članicama da se pobrinu za usuglašenost svojih nacionalnih politika sa zajedničkim stajalištima u okviru ZVSP.76

73

Winn, N. i Lord, C. 2001, EU Foreign Policy beyond the Nation – State, Palgrave, New York, United States of America, str. 21-22. 74 Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), Francusko predstavništvo pri Političkom i sigurnosnom odboru EU, Brussels, Belgium, str. 7. 75 Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 7. 76 Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), op.cit., str.7 i Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, Federal Ministry of Defence and Sports of the Republic of Austria, Vienna, Austria, str. 12.

39

Nadalje, Zapadnoevropska unija je označena kao vojno krilo EU, što je predstavljalo kompromis između strane koja je zagovarala osamostaljivanje EU u odnosu na NATO savez i strane koja se protivila pretvaranju EU u vojni savez. ZVSP je zasnovana na međuvladinoj saradnji (međunarodni ugovor između država članica) i u ovoj oblasti nije bilo predviđeno donošenje odluka, već isključivo zajedničkih stavova i akcija. U skladu s tim ni Evropski sud pravde (ESP) nije imao nadležnosti nad ovom oblasti, jer nije spadala u komunitarno pravo, a uloga Evropske komisije (EK) i Evropskog parlamenta (EP) je također bila ograničena, uz jednoglasno odlučivanje na sjednicama Vijeća ministara. Odluke iz Mastrihta o ulozi ZEU kao vojnog krila EU, konkretizovane su Petersburškom deklaracijom ZEU u junu 1992. godine, poznatijom pod imenom „Petersburški zadaci“, kojom su potvrđene prethodne odluke, a prije svega: ZEU i evropska sigurnost, povećanje operativne uloge ZEU i odnos ZEU, drugih članica EU i NATO-a. 77 Definisani su zadaci snaga ZEU: humanitarni i zadaci spasavanja, zadaci očuvanja mira, borbeni zadaci u upravljanju krizama, uključujući uspostavu mira, a dogovoreno je formiranje i jačanje zajedničkih vojnih snaga, te uspostavljena ćelija za planiranje.78 Dalji razvoj ove oblasti dešava se stupanjem na snagu Ugovora iz Amsterdama, maj 1999. godine, kojim je uspostavljena funkcija visokog predstavnika za Zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku i jedinica za planiranje politika i rano upozoravanje. Pored toga u ugovor iz Amsterdama su integrisani i „Petersburški zadaci“, dok su Europskom vijeću date veće nadležnosti za utvrđivanja smjernica posebno u pogledu sigurnosti i odbrane.79 Odluka o uspostavi Evropske sigurnosne i odbrambene politike (ESOP, European Security and Defence Policy - ESDP) proistekla je iz odluka Amsterdamskog sporazuma EU iz 1997. godine80, a na snagu je stupila nakon sastanaka Evropskog vijeća u Kelnu i Helsinkiju, u junu i decembru 1999. godine.81 Na ovim sastancima utvrđena je početna faza razvoja ESOP koja je imala cilj da se do 2003. godine dostignu postavljeni glavni ciljevi – stvaranje Evropskih snaga za brze reakcije sposobnih da ispunjavaju Petersburške zadatke (sposobnosti za mobilizaciju do 60.000 ljudi u roku od 60 dana, koji mogu tokom najmanje godinu dana izvršavati sve zadatke iz Petersburške deklaracije). 82 ESOP uključuje konačno uobličenje zajedničke odbrambene politike koja s vremenom može rezultirati zajedničkom odbranom, a

77

Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 9. Grupa autora 2000, WEU today, op.cit., str. 44. 79 Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), op.cit., str.7. 80 Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, op.cit., str. 30. 81 Orlić, Dejan 2006, Operacionalizacija bezbednosne politike Evropske unije, UDK: 327.8(061.1), Biblid 0025-8555,58(2006), Vol. LVIII, br. 4, str. 415. 82 Ibidem, str. 415-416. 78

40

ima za cilj omogućiti Uniji da razvije svoje civilne i vojne sposobnosti za rješavanje kriza i sprječavanje sukoba na međunarodnom nivou, te da na taj način pomogne održavanju mira i međunarodne sigurnosti, u skladu s Poveljom Ujedinjenih naroda.83 Europska sigurnosna i obrambena politika proglašena je operativnom 2001. godine. Tokom 2002. godine misije iz ESOP-a su proširene na borbu protiv terorizma, te je zaključen dogovor s NATO-om (“Berlin Plus” – „nadogradnja“ dogovora između ZEU i NATO-a iz 1996. godine) kako bi se Europskoj uniji omogućilo korištenje zajedničkih NATO sredstava i sposobnosti.84 „Berlin plus“ sporazum je kratak naziv za skup sporazuma između NATO-a i Evropske unije, zasnovanih na zaključcima Vašingtonskog samita NATO saveza. Obuhvaća slijedeće glavne dijelove:85 

NATO – EU sigurnosni sporazum,



Osiguranje pristupa kapacitetima za planiranje za EU vođene operacije upravljanja krizama,



Dostupnost NATO opreme i sposobnosti za EU vođene operacije upravljanja krizama,



Procedure za izdavanje, praćenje, povratak i opoziv NATO opreme i kapaciteta,



Opis poslova za DSACEUR (Deputy Supreme Allied Commander Europe – zamjenik vrhovnog komandanta savezničkih snaga u Evropi) i opcije Evropske komande u okviru NATO-a,



Sporazum o konsultacijama EU – NATO vezano za EU vođene operacije upravljanja krizama uz upotrebu NATO opreme i sposobnosti



Sporazum za usklađeno i zajedničko ojačavanje zahtijevanih sposobnosti.

Ugovorom iz Nice 86 koji je stupio na snagu u februaru 2003., definitivno su političke nadležnosti vezane za oblast odbrane situirane u EU – potpunim apsorbiranjem ZEU. Potvrđene su i ranije odluke o formiranju Političkog i sigurnosnog komiteta (Political and Security Committee) i Vojnog komiteta, a formirani su i Vojni štab za planiranje vježbi i kriznih aktivnosti i Komitet za civilne aspekte upravljanja krizama. Ugovor iz Nice je omogućio dalji razvoj zajedničke sigurnosne i odbrambene politike, koja uključuje sva pitanja vezana uz sigurnost, uključujući i postupno oblikovanje zajedničke odbrambene politike.

83

Grupa autora 2003, Pojmovnik – Institucije, politike i proširenje Europske unije, Delegacija Europske komisije u Republici Hrvatskoj, Zagreb, str. 28. 84 Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), op.cit., str.8. 85 Berlin Plus agreement, http://www.nato.int/shape/news/2003/shape_eu/se030822a.htm, datum pristupa 25.04.2011. godine. 86 Turčinović, Filip 2005, Pravo Evropske unije, Megatrend univerzitet primjenjenih nauka, Beograd, str.102.

41

3.3. Evropska sigurnosna strategija Evropska sigurnosna strategija (ESS), pod nazivom „Sigurna Evropa u boljem svijetu“ usvojena je 12. decembra 2003. godine na sastanku Evropskog vijeća u Briselu.87 Ovim dokumentom EU je uspostavila strategijski sigurnosni okvir, uspostavila prioritete u oblasti sigurnosti, te pristupila operacionalizaciji sigurnosne politike. ESS predstavlja svojevrsnu analizu sigurnosne situacije u svijetu, identifikaciju ključnih sigurnosnih prijetnji (terorizam, proliferacija oružja za masovno uništenje, regionalni konflikti, neodržive države, organizovani

kriminal),

određenje

strategijskih

ciljeva

EU

u

oblasti

sigurnosti

(onesposobljavanje finansiranja terorističkih aktivnosti, politika protiv proliferacije, intervencije EU u cilju rješavanja regionalnih konflikta) i preporuku zemljama članicama za efikasnije provođenje aktivnosti iz oblasti ESOP-a. Ključne odrednice ESS88 odnose se na: 

globalnu odgovornost EU – povećanje uloge u međunarodnim odnosima;



efektivni multilateralizam – osnova za uspješno rješavanje međunarodnih problema je zajednička aktivnost međunarodne zajednice;



preventivno djelovanje – ne samo vojnim, već i civilnim kapacitetima;



stabilno sigurnosno okruženje – osnova sigurnosti EU je miroljubivo i stabilno okruženje;



transatlantsko partnerstvo i saradnja s SAD se mora zasnivati na efikasnom i uravnoteženom partnerstvu;



potreba utvrđivanja ključnih sigurnosnih prijetnji EU.

Kao tri osnovna principa Evropske sigurnosne strategije, na kojima se zasnivaju svi vanjski odnosi Evropske unije možemo označiti: 

prevencija, spremnost za djelovanje prije nego se kriza desi, nikada nije prerano za prevenciju krizne situacije;



sveobuhvatan (cjelovit) pristup, sigurnosna, ekonomska, politička i socijalna dimenzija kriznih situacija su neodvojive i nemoguće ih je rješavati pristupom kroz samo jednu dimenziju, već isključivo sveobuhvatnim pristupom;



multilateralizam, samo u saradnji sa „drugima“ može se adekvatno odgovoriti na savremene sigurnosne izazove.89 87

Hadžović, Denis 2008, ESDP i Bosna i Hercegovina, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo, str. 46. Šegvić, S. i Belohradsky, F. 2008, Sigurnosno-obrambena politika EU, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, str. 359.-376. 89 Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, op.cit., str. 18. 88

42

Evropska sigurnosna strategija iako predstavlja ključni dokument za strategijsko promišljanje i planiranje u Evropskoj uniji prilično je apstraktna i ne predstavlja stratešku projekciju od vrha do dna, te bi kao takva trebala bi biti nadopunjena komplementarnim „pod-strategijama“. Na slijedećem dijagramu je prikazan odnos ESS i „nižih“ dokumenata koji je čine potpunijom, ali istovremeno se uviđaju i određene praznine, odnosno područja za koja unutar Evropske unije još uvijek nije osigurano zajedničko djelovanje. Dijagram 5: Evropska sigurnosna strategija i važne pod-strategije

Izvor: Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union (vlastiti prijevod).

Iako Evropska sigurnosna strategija nije savršena, nužno je uvažiti element neophodnog postizanja konsenzusa među zemljama članicama EU, ona ipak sadrži brojne jasne opcije i rješenja iz oblasti sigurnosti i predstavlja snažan sigurnosni okvir za vanjsku politiku Evropske unije. 43

3.4. Zajednička sigurnosna i odbrambena politika – Lisabon Lisabonski ugovor (također i Reformski ugovor), punim nazivom Ugovor iz Lisabona o izmjenama i dopunama Ugovora o Europskoj uniji i Ugovora o uspostavi Evropske zajednice, međunarodni je ugovor koji je potpisan u Lisabonu 13. decembra 2007. godine s ciljem rješavanja daljnjeg institucionalnog funkcionisanja Evropske unije. Lisabonski ugovor dopunjuje postojeće ugovore o Evropskoj uniji i Evropskoj zajednici (s tim što je Ugovor o EZ preimenovan u Ugovor o funkcionisanju EU), ne zamjenjujući ih. Ugovor je stupio na snagu 1. decembra 2009., nakon što je okončan proces ratifikacije u svim državama članicama EU.90 Ovaj ugovor se opisuje i kao prekretnica u daljem razvoju Zajedničke vanjske i sigurnosne politike EU, a samim time i sigurnosne i odbrambene politike, kao njenog najznačajnijeg dijela. Evropska sigurnosna i odbrambena politika je promovisana na viši nivo, simboličnom promjenom imena u Zajednička sigurnosna i odbrambena politika, ali je i dalje ostala u okviru Zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Nadalje, ugovorom se naglašava da će ZSOP uključiti postepeno oblikovanje zajedničke odbrambene politike Unije, što bi u konačnici trebalo dovesti do zajedničke odbrane (kada to Evropsko vijeće jednoglasno odluči). Oblast sigurnosne i odbrambene politike zadržala je poseban, međudržavni status, kao i način odlučivanje, gdje je za donošenje odluka i dalje neophodan konsenzus, osim u slučajevima donošenja provedbenih odluka. Evropsko vijeće „utvrđuje strateške interese Unije, određuje ciljeve i definiše opšte smjernice za zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku, uključujući pitanja sa odbrambenim implikacijama“.91 Vijeće Evropske unije (Vijeće vanjskih poslova) ima najznačajniju ulogu u segmentu donošenja odluka iz oblasti ZSOP92, dok je odgovornost za provođenje vanjske i sigurnosne politike dodijeljena Visokom predstavniku EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku.93 Najznačajnije promjene, dopune i unaprjeđenja koje su se desile u oblasti ZVSP i ZSOP su: 

Uvođenje nove pozicije Visokog predstavnika EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku, koji je ujedno i potpredsjednik Evropske komisije i „stalni“ predsjedavajući

90

Evropska komisija 2009, Vaš vodič za Lisabonski ugovor, Ured za publikacije Europske unije, Luksemburg. 91 Lisabonski ugovor, Ugovor o Evropskoj uniji, član 26 paragraf 1, str.42 – engleska verzija. 92 Ibidem, član 26 paragraf 2, str.42. 93 Ibidem, član 26 paragraf 3 i član 27, str.42-43.

44

vijeća za vanjske poslove,

94

čije imenovanje vrši Evropsko vijeće uz saglasnost

Predsjednika Evropske komisije i Evropskog parlamenta. 

Formiranje Evropske službe vanjskih poslova (The European External Action Service – EEAS), sa primarnim zadatkom podrške Visokog predstavnika EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku, u provođenju i daljem razvoju ZVSP i ZSOP.



Formiranje Vijeća za vanjske poslove, koje oblikuje politiku Unije vezanu za vanjske odnose, sigurnost i odbranu, u skladu s strateškim smjernicama Evropskog vijeća, i osigurava konzistentnost akcija Unije.



Zadaci iz domena sigurnosne i odbrambene politike, poznati kao Petersburški zadaci (humanitarne i spasilačke misije, misije održavanja mira i misije borbenih snaga za upravljanje kriznim situacijama, uključujući i misije uspostave mira) prošireni su na zajedničke operacije razoružanja, savjetodavne misije i misije vojne podrške, misije prevencije sukoba i operacije stabilizacije nakon sukoba, uz napomenu da sve ove misije mogu doprinijeti borbi protiv terorizma, uključujući i podršku trećim zemljama u borbi protiv terorizma na vlastitim teritorijama.



Klauzula uzajamne (međusobne) pomoći osigurava zemljama članicama EU u slučaju oružane agresije na njenu teritoriju pomoć i podršku svim raspoloživim sredstvima od strane ostalih zemalja članica EU, uz dodatak da za zemlje koje su istovremeno i članice NATO saveza, osnova kolektivne odbrane i forum za njenu implementaciju ostaje NATO.



Unaprjeđenje sposobnosti EU kroz obrazovanje trajne organizovane saradnje (permanent structured cooperation), koja objedinjuje one države članice EU koje ispunjavaju najviše kriterije vojnih sposobnosti i izraze opredjeljenje za učešće u najzahtjevnijim misijama. Ovaj oblik saradnje je otvoren za sve zemlje članice EU, po dostizanju zahtijevanih vojnih sposobnosti i izražavanju spremnosti za učešće u najzahtjevnijim misijama (procjenu dostignutih sposobnosti obavljati će Evropska odbrambena agencija).



Misije za grupe zemalja članica (tasking of a group of member states). Vijeće EU može povjeriti izvršenje određenih misija grupi zemalja članica EU koje su voljne i raspolažu neophodnim kapacitetima, u cilju zaštite zajedničkih vrijednosti Unije i podrške njenih interesa. Koordinacija aktivnosti ovih zemalja u ovakvom aranžmanu vrši se sa Visokim predstavnikom za vanjske poslove i sigurnosnu politiku, uz stalno izvještavanje Vijeća EU.

94

Vijeće EU ili Vijeće ministara EU čine ministri zemalja članica Unije. Svoju ulogu ostvaruje u 10 različitih konfiguracija – sastava u zavisnosti od problematike koja se razmatra. Funkcija predsjedavajućeg vijeća je rotirajuća, osim u slučaju kada se sastaje Vijeće vanjskih poslova (Foreign Affairs Council), kada funkciju predsjedavajućeg vrši visoki predstavnik EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku.

45



Osnivanje početnog fonda za finansiranje pripremnih aktivnosti za realizaciju misija zajedničke sigurnosne i odbrambene politike, u cilju efikasnije realizacije hitnih misija iz oblasti ZSOP (Fond ne čini dio budžeta Unije i obrazuje se od priloga zemalja članica).



Klauzula solidarnosti (Solidarity clause) iako nije sastavni dio poglavlja Lisabonskog ugovora koje tretira Zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku, već je situirana u Ugovoru o funkcionisanju Evropske unije, odnosi se na iste sposobnosti i akcije kao i ZSOP. Odnosi se na prevenciju terorističkih prijetnji, zaštitu od terorističkih napada i eventualno upravljanje posljedicama tih napada, kao i rješavanje posljedica prirodnih ili ljudskim djelovanjem izazvanih katastrofa, uz upotrebu svih raspoloživih sredstava koje su zemlje članice stavile na raspolaganje Uniji, uključujući i vojna sredstva.95

3.4.1. Institucije uključene u proces provođenja ZSOP – Lisabonski ugovor Strukture uključene u proces predlaganja, donošenja i sprovođenja odluka iz oblasti ZSOP nalaze se pod autoritetom Evropskog vijeća i Vijeća za vanjske poslove (Vijeće EU) i razlikuju se od struktura koje podržavaju realizaciju ostalih politika Evropske unije, zbog zahtjeva jednoglasnoga odlučivanja u svim pitanjima vezanim za ZSOP. Pripreme za rad Vijeća EU (Vijeće za vanjske poslove) vrše se u komitetu stalnih predstavnika

(Permanent Representatives Committee – COREPER) i u političko

sigurnosnom komitetu (Political and Security Committee – PSC), s tim da se u komitetu stalnih predstavnika vrše pripreme za rad Vijeća EU po svim pitanjima, a u politčko sigurnosnom komitetu isključivo po političkim i sigurnosnim pitanjima. Političko sigurnosni komitet predstavlja ključnu kariku ZVSP i ZSOP. Osnovna funkcija komiteta je praćenje međunarodne situacije i doprinos u definisanju politika u okviru ZVSP i ZSOP, priprema dosljednih odgovora EU na krizne situacije i primjena političke kontrole i strateških smjernica u kriznim periodima.96 Političko sigurnosni komitet EU u radu podržavaju slijedeće institucije: Komitet za civilne aspekte upravljanja krizama (Committee for Civilian Aspects of Crisis Management –

95

Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), op.cit., str. 65; Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, op.cit., str. 27-29; Lisabonski ugovor, Ugovor o Evropskoj uniji, članovi 41, 42, 43 i 46, str. 49-50 i 52-55; Lisabonski ugovor, Ugovor o Funkcionisanju Evropske unije, član 222, str. 193-194 i Lisabonski ugovor, protokol 10, str. 357-359. 96 Lisabonski ugovor, Ugovor o Evropskoj uniji, član 38, str. 48 – engleska verzija.

46

CIVCOM), Vojni komitet EU (European Military Committee – EUMC) i Političko-vojna grupa (Politico-Military Group – PMG).97 Visoki predstavnik EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku ima dvostruku ulogu u segmentu predlaganja, donošenja i sprovođenja odluka u oblasti ZVSP/ZSOP. Prvenstveno, predsjedava sastancima Vijeća EU (Vijeće za vanjske poslove), koje je nadležno za donošenje odluka iz oblasti ZSVP/ZSOP, a pored toga je odgovoran i za: sprovođenje ZVSP Evropske unije, predlaganje daljeg razvoja ZVSP, osiguravanje provođenja odluka Vijeća EU iz oblasti ZVSP/ZSOP, predstavljanje EU na međunarodnoj sceni u segmentu ZVSP/ZSOP i rukovođenje Evropskom službom vanjskih poslova i delegacijama Unije u zemljama van EU i međunarodnim organizacijama.98 Visokog predstavnika EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku u radu podržavaju Evropska služba vanjskih poslova i odgovarajuće službe Vijeća EU i Evropske komisije. U okviru Evropske službe vanjskih poslova, za realizaciju aktivnosti iz domena ZSOP uspostavljena su, ili je njihova uspostava u toku, slijedeća tijela: Direktorat za planiranje i upravljanje krizama (Crisis Management and Planning Directorate – CMPD), Sposobnost planiranja i vođenja civilnih operacija (Civilian Planning and Conduct Capability – CPCC), Vojni štab EU (Military Staff – EUMS) i Situacijski centar (The Situation Centre – SitCen).99

97

Komitet za civilne aspekta upravljanja krizama osigurava informacije, preporuke i mišljenja političko sigurnosnom komitetu vezano za civilne aspekte upravljanja krizama. Vojni komitet EU je najviše vojne tijelo u okviru Vijeća EU, sastavljeno od najviših vojnih zvaničnika zemalja članica (načelnici združenih štabova...), koje osigurava savjete i preporuke Vijeću EU vezano za sva vojna pitanja. Političko-vojna grupa je odgovorna za političko-vojne aspekte ZSOPformulisanje preporuka i savjeta za Vijeće EU. Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, op.cit., str. 39. 98 Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, op.cit., str. 36. 99 Ibidem, str. 37-38.

47

Dijagram 6: Struktura Evropske unije u području ZVSP/ZSOP

Izvor: Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union (vlastiti prijevod). Pored navedenih tijela, u segmentu zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU egzistiraju i određene agencije sa različitim zadacima i obavezama. Najznačajnije su svakako: Evropska odbrambena agencija (The European Defense Agency – EDA), Institut za sigurnosne studije Evropske unije (The EU Institute for Security Studies – EU ISS), Satelitski centar Evropske unije (EU Satellite Centre – EU SC) i Evropski sigurnosni i odbrambeni koledž (The European Security and Defense College – ESDC).

3.4.2. Komandovanje, kontrola i planiranje vojnih operacija EU Kako u institucionalnom okviru Evropske unije nisu zastupljene stalne vojne strukture za komandovanje i kontrolu vojnih operacija (na vojno-strateškom nivou) za potrebe komandovanja i kontrole vojnim operacijama Evropska unija koristi: NATO kapacitete, kapacitete članica Unije ili kapacitete Operativnog centra u Vojnom štabu EU. Prva opcija predviđa da sistem komandovanja i kontrole vrši Operativna komanda EU (Operational Headquarters – OHQ) locirana u Vrhovnoj komandi savezničkih snaga Evrope 48

(SHAPE – Mons). Ova opcija se koristi u slučajevima kada EU preduzima operacije uz korištenje NATO sredstava i sposobnosti, u skladu sa sporazumom „Berlin plus“. U ovom slučaju operativni komandant je DSACEUR (Deputy Supreme Allied Commander Europe – zamjenik vrhovnog komandanta Evrope), koji je uvijek Evropljanin. Za potrebe podrške operativnog komandanta u okviru Vojnog štaba EU uspostavljena je štabna grupa koja je stalno locirana u SHAPE-u (trenutno broji 18 lica, 14 vojnika i 4 civila). Prilikom korištenja ove opcije moguće su i dodatne NATO ekspertize za potrebe ove operativne komande EU. Druga opcija predviđa korištenje opreme i sposobnosti neke od zemalja članica Unije u ulozi operativne komande EU. Trenutno je za ovu opciju omogućeno korištenje opremljenih i uspostavljenih sistema komandovanja i kontrole u: Francuskoj (Paris), Njemačkoj (Potsdam), Grčkoj (Larissa), Italiji (Rim) i Velikoj Britaniji (Northwood). Treća opcija predviđa aktiviranje Operativnog centra EU u Vojnom štabu EU, u slučajevima kada Vijeće EU donese odluku za korištenje zajedničkih sposobnosti Vojnog štaba EU za operacije koje zahtijevaju kako civilne, tako i vojne odgovore i kada nacionalni sistemi komandovanja i kontrole nisu odgovarajući. Operativni centar EU je lociran u blizini glavnih institucija EU, u Briselu. Operativni centar EU raspolaže neophodnim objektima i opremom i manjim brojem personala, što omogućava Vijeću EU da u roku od 5 dana aktivira centar u punom kapacitetu. U zavisnosti od vrste operacije (dominantno vojne ili dominantno civilne operacije) vrši se i popuna centra personalom iz Vojnog štaba EU i sekretarijata Vijeća EU, a po potrebi i iz uspostavljenih operativnih komandi EU u zemljama članicama Unije. Planiranje operacija Evropske unije provodi se na četiri nivoa: politički i strategijski (nivo EU institucija), vojno-strateški (na nivou operativnih komandi EU), operativni (na nivou komande snaga) i taktički (na nivou komandi komponenti-vidova i na nižim nivoima). Razlikujemo buduće planiranje (Advance Planning – generičko planiranje i planiranje za vanredne okolnosti) i planiranje odgovora na krize (Crises Response Planning – planiranje operacija za trenutne krize).

3.5. Razvoj vojnih sposobnosti Evropske unije – vojni ciljevi Ugovorom iz Amsterdama, iz 1997. godine, u Ugovor o Evropskoj uniji su uključeni Petersburški zadaci, što je zahtijevalo od institucija Unije intenziviranje razvoja vojnih kapaciteta i sposobnosti Unije, s ciljem osposobljavanja Unije za autonomno učešće u različitim međunarodnim operacijama upravljanja kriznim situacijama (preuzimanje 49

odgovornosti za mir i sigurnost na svjetskoj sceni). Ključne faze i aktivnosti razvoja vojnih sposobnosti EU, definisane su Vodećim ciljem 2003 (Helsinki, 1999), konceptom borbenih grupa (juni 2004) i Vodećim ciljem 2010 (Brisel, 2004). Vodećim ciljem 2003 ( Headline Goal 2003) koji je usvojen na samitu Vijeća EU u Helsinkiju u decembru 1999. godine definisani su glavni ciljevi u razvoju vojnih sposobnosti Evropske unije do 2003. godine.100 Najznačajnije odrednice ovog dokumenta odnose se na slijedeće: 

zemlje članice moraju za operacije pod vodstvom EU osigurati vojne snage jačine 50.000 do 60.000 vojnika, u roku od 60 dana, sa sposobnošću izvršavanja čitavog opsega Petersburških zadataka i djelovanja najmanje tokom jedne godine (do 2003. godine);



uspostavu novih političkih i vojnih struktura koje će Uniji osigurati neophodne mehanizme za pripremanje i provođenje operacija upravljanja krizama (Političko sigurnosni komitet, Vojni komitet EU i Vojni štab EU);



provođenje svih aktivnosti vezanih za izgradnju vojnih kapaciteta i sposobnosti uz neposredne konsultacije i saradnju EU i NATO, uvažavajući potrebe svih zemalja članica EU;



uspostavljanje aranžamana koji će omogućiti učešće u operacijama EU i zemljama koje nisu članice EU (zemlje članice NATO-a ili zemlje kandidati za članstvo u EU);



uspostavljanje adekvatnih mehanizama potrebnih za provođenje operacija upravljanje civilnim krizama.

Vojne sposobnosti koje su zemlje članice EU trebale dostići u skladu sa ciljevima iz Helsinkija su precizirane tokom konferencije u Briselu 2000. godine o „obavezama sposobnosti“ (Capabilities Commitment Conference – CCC) i podrazumijevale su slijedeće101: 

više od 500 različitih kopnenih, zračnih i pomorskih jedinica, kao i ključne ili strateške sposobnosti u okviru:

C3I (command, control, communications and intelligence –

komandovanje, kontrola, komunikacije i informacije), obavještajnog rada (ISTAR Intelligence, Surveillance, Target Acquisition, and Reconnaissance), razmještaja i mobilnosti snaga, efikasnog angažovanja snaga, zaštite, preživljavanja i podrške snaga, te logističke i opšte podrške; 

kopnene snage jačine 80.000 vojnika (kako bi se omogućilo djelovanje 60.000 vojnika);



zračne snage jačine između 300 i 350 borbenih letjelica;



pomorske snage jačine 80 brodova. 100

Pelkola, Ryan James 2002, THE EUROPEAN UNION’S HEADLINE GOAL: AN OPERATIONAL ASSESSMENT, Naval Postgraduate School Monterey, USA, str. 15. 101 Ibidem, str. 16.

50

Na samitu Evropskog vijeća u Likenu (Leaken) 2001. godine potvrđena je spremnost Unije za provođenje određenih operacija upravljanja krizama, dok je Opšte vijeće i Vijeće vanjskih poslova u maju 2003. godine potvrdilo da EU posjeduje operativne sposobnosti za izvođenje čitavog spektra Petersburških zadataka.

Koncept borbenih grupa (EU Battlegroups - BG) odobren je u aprilu 2004. godine od ministara odbrane zemalja članica EU. Borbene grupe čine sastavni dio sigurnosne i odbrambene politike EU i predstavljaju male snage sa sposobnošću brzog razmještaja i samostalnog izvođenja operacija upravljanja krizama u početnoj fazi većih operacija. Borbena grupe su zasnovane na kombinovanim rodovima, veličine ojačanog bataljona, sa odgovarajućom borbenom i borbeno servisnom podrškom, jačine oko 1.500 vojnika, a po potrebi i ojačanjima zračnih i pomorskih snaga. Rok za angažovanje ovih snaga je 15 dana nakon usvajanja odluke od Vijeća EU. Borbene grupe su u šestomjesečnoj pripravnosti (dvije borbene grupe istovremeno) sa sposobnošću samostalnog djelovanja do 30 dana, bez dodatne podrške, a do 120 dana ako je osigurana dodatna podrška. Borbene grupe mogu se formirati na više načina: od jedne države članice EU, od jedne vodeće države uz dopunu drugih država ili kao multinacionalna koalicija više država gde je moguće učešće i država koje nisu članice EU – članice NATO-a ili kandidati za pridruživanje Uniji (modalitet koji pruža mogućnost angažovanja OS BiH u operacijama upravljanja krizama EU). Posebno značajan segment u konceptu borbenih grupa predstavljaju standardi, obuka i proces certificiranja jedinica. Preduslov za nominovanje jedinica kao borbene grupe je dostizanje definisanog nivoa vojnih sposobnosti. Obuka i certificiranje jedinica je odgovornost zemalja članica, dok se certificiranje vrši uz nadgledanje Vojnog komiteta i Vojnog štaba EU u skladu sa uspostavljenim procedurama EU. Nominovanje borbenih grupa vrši se tokom koordinacijske konferencije o borbenim grupama (Battlegroup Coordination Conference) koja se održava dva puta godišnje. Komandovanje i kontrola se organizuje kroz operativnu komandu (OHQ) i komandu snaga (FHQ). Operativna komanda predstavlja stratešku vojnu komandu EU i formira se posebno za svaku operaciju. Operativna komanda nije dio borbene grupe i u slučaja upotrebe borbene grupe ne razmješta se na terenu. Komanda snaga predstavlja operativnu vojnu komandu, uglavnom zasnovanu na strukturi komandi brigadnog nivoa, koja se u slučaju upotrebe borbene grupe razmješta u području operacija. Od 01. januara 2007. godine Evropska unija je stekla operativnu sposobnost za provođenje dvije istovremene operacije brzog odgovora (Rapid Response Operations) korištenjem kapaciteta borbenih grupa koje su u pripravnosti. 51

Nakon usvajanja Evropske sigurnosne strategije u decembru 2003. godine, Evropsko vijeće je u junu 2004. godine usvojilo Vodeći cilj 2010 (Headline Goal 2010). Za razliku od Vodećeg cilja 2003 ovaj put prednost je data kvaliteti zahtijevanih vojnih sposobnosti u odnosu na kvantitetu, uz posebnu pažnju posvećenu definisanju rokova i aktivnosti na dostizanju postavljenih ciljeva, prvenstveno u segmentima interoperabilnosti, razmještanja i podrške snaga. Ovim dokumentom je definisano pet mogućih scenarija u koje EU može biti uključena u okviru sigurnosne i odbrambene politike: razdvajanje strana primjenom sile, stabilizacija, rekonstrukcija i vojno savjetovanje trećih zemalja, sprečavanje konflikta, operacije evakuacije i pomoć u humanitarnim operacijama. Posebno značajne odrednice Vodećih ciljeva za 2010. godinu su: 

Osnivanje Evropske odbrambene agencije.



Zajednička koordinacija strateškog prebacivanja snaga.



Razvoj efikasne Evropske komande za zračni transport.



Završetak razvoja koncepta borbenih grupa do 2007. godine.



Osiguranje nosača aviona sa pratećim brodovima do 2008. godine.



Poboljšanje i usklađivanje rada cjelokupne komunikacijske opreme i sredstava (na zemlji i u svemiru) na svim nivoima operacija koje sprovodi EU do 2010. godine.



Utvrđivanje standarda i kriterija koje vojne snage zemalja članica EU treba da ispune kako bi bile angažovane u vojnim operacijama i u oblasti pripreme i obuke.

U skladu sa predviđenim aktivnostima razvijen je katalog zahtjeva (Requirement Catalogue) – 2005. godine, koji je uključio katalog snaga (Force Catalogue) – 2006/7. godine, katalog napretka (Progress Catalogue) – 2007. godine, što je u konačnici dovelo do objavljivanja početne verzije Plana razvoja sposobnosti (Capability Development Plan) u julu 2008. godine. Plan razvoja sposobnosti sastoji se od četiri pravca djelovanja: nedostataka prepoznatih u popisu napredaka iz 2007. godine, proučavanja dugoročnih tehnoloških inovacija, baze podataka koja ujedinjuje nacionalne programe koji bi mogli inicirati nove oblike saradnje i od povratnih informacija iz realizovanih operacija. U martu 2011. godine inicijalni Plan razvoja sposobnosti je ažuriran u skladu sa kratkoročnim potrebama zasnovanim na procesu vodećih ciljeva i naučenih lekcija iz realizovanih operacija. Planom razvoja sposobnosti iz 2011. godine (dio plana je klasifikovan, stoga je moguće analizirati samo opšte ciljeve i zadatke) odobren je set prioritetnih područja koji trebaju biti fokus za aktivnosti Evropske odbrambene

52

agencije u narednom periodu: deset vrhunskih prioriteta Plana razvoja sposobnosti, usavršene akcije i suštinski pokretači/okruženja.102 Zajednička sigurnosna i odbrambena politika EU nakon efektivnoga razvoja u proteklih 20 godina, stupanjem na snagu Lisabonskog ugovora, konačno je situirana u osnivačke ugovore EU, sa jasno definisanim sadržajem, organizacijom, načinom provođenja, finansiranjem i odlučivanjem, te mogućnošću prerastanja u odbrambenu politiku EU. Iako je razvoj sigurnosne i odbrambene politike čitavo vrijeme bio u procjepu nastojanja dijela država članica da se zadrži isključivo u domenu nacionalne politike, odnosno nastojanja drugog dijela članica da se situira u području supranacionalnog odlučivanja, sigurnosna i odbrambena politika EU je dostigla tek nivo međuvladine saradnje i zadržala sistem jednoglasnog odlučivanja čime je osigurano provođenje nacionalnih politika svih država članica, ali istovremeno i značajno smanjena efikasnost donošenja odluka. Trenutno dostignuti nivo organizacijskih sposobnosti institucija EU koje učestvuju u kreiranju ZSOP, predlaganju i donošenju odluka, te njihovom provođenju, kao i broj preduzetih aktivnosti Unije u ovoj oblasti, kako na evropskom, tako i na afričkom i azijskom kontinentu potvrda su sposobnosti Unije za efikasnim provođenjem zacrtane sigurnosne i odbrambene politike. Može se zaključiti da je Unija nakon stupanja na snagu Lisabosnskog ugovora i dostizanja adekvatnog nivoa zacrtanih vojnih i civilnih sposobnosti, u strateškom partnerstvu sa NATO savezom, za razliku od stanja sa kraja 20. vijeka, sada u mogućnosti da preduzima širok spektar misija upravljanja kriznim situacijama, kako na vlastitom teritoriju, tako i u bližem i daljem okruženju, što je svakako potvrda značajnog napretka sigurnosne i odbrambene politike.

102

Deset vrhunskih prioriteta Plana razvoja sposobnosti: suprotstavljanje improvizovanim eksplozivnim sredstvima, medicinska podrška, obavještajni pregled i izviđanje, povećanje dostupnosti helikoptera, „cyber“ odbrana, međunarodna logistička podrška, razmjena informacija u okviru ZSOP, upravljanje strateškim i taktičkim zračnim transportom, gorivo i energija osiguranje pokretljivosti; usavršene akcije: mjere protiv pomorskih mina, hemijsko-biološko-radiološka i nukearna odbrana, suprotstavljanje ručnim sistemima za zračnu detekciju, vojno obavještajni rad; suštinski pokretači/okruženja: sveobuhvatan pristup, sposobnosti funkcionalne radne mreže, upravljanje radio spektrom za EU sposobnosti, svemir i jedinstveno evropsko nebo. Podaci preuzeti sa službene stranice EDA: www.eda.europa.eu/ , datum pristupa: juni 2011. godine.

53

4. AKTIVNOSTI ZEU, NATO I EU U OBLASTI ESOP/ZSOP

Potpunije sagledavanje oblasti sigurnosne i odbrambene politike EU, koje je neophodno za analizu mogućih odnosa i oblika saradnje OS BiH sa EU, moguće je samo kroz prethodni pregled preduzetih aktivnosti u oblasti sigurnosti i odbrane EU. Svakako da bi ovaj pregled bio nepotpun ako bi obuhvatio isključivo aktivnosti EU u proteklih 7 – 8 godina, pri tome zanemarujući aktivnosti ZEU i NATO u periodu 1991. – 2000. Činjenica je da je ZEU u tom periodu djelovala kao „vojno krilo“ Evropske unije i preduzimala aktivnosti iz oblasti sigurnosti i odbrane u ime EU, odnosno da je NATO predstavljao, a i dalje predstavlja, ključni forum za pitanja sigurnosti i odbrane u Evropi, te da je ključni strateški partner EU i osiguravatelj sposobnosti i sredstava za provođenje ZSOP EU.

4.1. Uloga ZEU

Odnosi Evropske unije i Zapadnoevropske unije u oblasti sigurnosti i odbrane, zasnivali su se na Ugovoru o Evropskoj uniji, Mastrihtskom ugovoru, i Mastrihtskoj deklaraciji Zapadnoevropske unije, iz decembra 1991. godine. Ugovorom o Evropskoj uniji uspostavljeni su Zajednička vanjska i sigurnosna politika i mehanizam po kojem Zapadnoevropska unija, u ime EU može provoditi odluke Unije iz oblasti sigurnosti i odbrane. Mastrihtskom deklaracijom potvrđena je spremnost Zapadnoevropske unije za provođenje ovih odluka, te su ustanovljene mjere za neposredniju saradnju EU i ZEU u oblasti sigurnosti i odbrane (redovni koordinacijski sastanci ZEU i EU, razmjena relevantnih dokumenata između ZEU i EU...). Ugovorom iz Amsterdama, iz 1997. godine potvrđena je uloga ZEU u osiguravanju operativnih sposobnosti za realizaciju odluka Evropske unije, a u Ugovor o Evropskoj uniji su uključeni Petersburški zadaci Zapadnoevropske unije iz 1992. godine. Zapadnoevropska unija je iste godine na samitu u Parizu svojim odlukama potvrdila spremnost za proširivanje sigurnosne saradnje ZEU – EU, omogućila učešće svih evropskih saveznika u planiranju i izvođenju operacija ZEU, te uspostavila neke od praktičnih oblika saradnje.103 Ključne misije ZEU u oblasti sigurnosti definisane su na Vijeću ZEU u junu 1992. godine, u Petersburgu (Bonn). Međutim i pored postojanja sporazuma između EU i ZEU u oblasti sigurnosti, te jasno definisanih mogućih misija i raspoloživih kapaciteta, činjenica je da je ZEU, po zahtjevima 103

Održavanje zajedničkih sastanaka relevantnih tijela ZEU i EU, proširenje koordinacije Generalnih sekretarijata ZEU i Vijeća EU, mogućnost korištenja resursa Vojnog štaba ZEU, Satelitskoga centra i Instituta za sigurnosne studije za potrebe EU.

54

institucija EU realizovala samo četiri misije, i to: policijsku misiju u Mostaru, od jula 1994. do oktobra 1996. godine, policijsku misiju u Albaniji, od maja 1997. do maja 2001. godine, misiju nadgledanja sigurnosne situacije na Kosovu tokom 1998. i 1999. godine, te misiju podrške deminiranja u Hrvatskoj od maja 1999. do novembra 2001. godine. Osnovna uloga Zapadnoevropske unije, u oblasti ESOP/ZSOP, leži u činjenici da je krajem 20. vijeka, u periodu koji karakteriziraju brojne krizne situacije u neposrednoj blizini granica Evropske unije, omogućila postepen razvoj sigurnosne politike EU, institucija iz domena sigurnosne politike, te izgradnju kapaciteta za preduzimanje operacija upravljanja krizama (uključujući i vojne kapacitete). Pored toga, Zapadnoevropska unija je predstavljala svojevrstan forum za dijalog EU i NATO-a u segmentu sigurnosti i osnovu za razvoj budućih odnosa EU - NATO, te „prelazno rješenje“ u oblikovanju evropske sigurnosne politike između ideja dijela evropskih saveznika (Francuska, Njemačka, Belgija, Luksemburg) koji su zagovarali izgradnju potpuno samostalnih vojnih potencija u Evropi u odnosu na NATO i onih koji su se tome oštro suprotstavljali (Velika Britanija, Španija, Italija, Holandija). U decembru 2000. godine sve nadležnosti ZEU u oblasti upravljanja kriznim situacijama su prenesene na Evropsku uniju.104

4.2. Uloga NATO

Uloga NATO saveza u oblikovanju sigurnosne i odbrambene politike Evropske unije uslovljena je činjenicama da NATO predstavlja ključni faktor sigurnosti zapadne Evrope od okončanja 2. svjetskog rata, kao i da je 21 članica NATO saveza istovremeno i članica EU. Nadalje, Evropska unija je svojim odlukama o razvoju sigurnosne i odbrambene politike iz 1999. i 2000. godine (Keln, Helsinki i Nica), pored potrebe izgradnje autonomnih sposobnosti za provođenje operacija upravljanja krizama, jasno naznačila da će se sigurnosna i odbrambena politika EU razvijati u neposrednoj saradnji i koordinaciji sa NATO savezom. Obim i načini saradnje na relaciji NATO – EU, u oblasti sigurnosti definisani su u januaru 2001. godine (razmjena službenih pisama Generalnog sekretara NATO saveza i Predsjedništva EU). 105 Konkretizacija i dalje unaprjeđenje saradnje se dešava usvajanjem dokumenta „NATO-EU Deklaracija o Evropskoj sigurnosnoj i odbrambenoj politici“ u decembru 2002. godine, te postizanjem sporazuma „Berlin plus“ u martu 2003. godine, 104

Grupa autora 2006, NATO Priručnik, op.cit., str. 255. Ustanovljeni su sastanci na nivou ministara vanjskih poslova – dva puta godišnje, sastanci na nivou ambasadora Sjevernoatlantskog vijeća i Političko sigurnosnog komiteta EU – tri puta tokom kvartala, sastanci Vojnog komiteta – dva puta tokom kvartala, te sastanci na nižim nivoima. 105

55

kojima je, na neki način, ozvaničeno strateško partnerstvo EU i NATO-a u oblasti sigurnosti.106 Krizne situacije na zapadnom Balkanu dovele su do praktičnih oblika saradnje EU i NATO u sferi sigurnosti. Sigurnosnu podršku za posmatračku misiju Evropske unije (i OSCE-a) raspoređenu u Makedoniji, u periodu 2001. – 2003. godina osiguravale su NATO snage, da bi u martu 2003. godine NATO-ovu mirovnu misiju preuzela Evropska unija (prva vojna operacija EU). U julu 2003. godine, NATO i EU su u cilju osiguranja jedinstvenog pristupa rješavanju problema zapadnog Balkana postigli dogovor o zajedničkom pristupu pitanjima sigurnosti i stabilnosti zapadnog Balkana, što je rezultiralo pojačanim angažmanom EU na prostoru zapadnog Balkana (Bosna i Hercegovina i Kosovo). Konkretnu posljedicu ovog dogovora predstavlja i primopredaja odgovornosti, između SFOR-a (NATO vođene snage) i EUFOR-a (EU vođene snage), za provođenje Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH, u decembru 2004. godine. Pored osiguravanja sposobnosti i resursa snagama EU za planiranje i vođenje operacija upravljanja krizama (Berlin plus), NATO je pružao pomoć EU i na području planiranja i razvoja vojnih sposobnosti, u razmjeni informacija i konsultacijama u segmentima borbe protiv terorizma, proliferacije oružja za masovno uništenje, kao i planiranja u slučajevima prirodnih i ljudskim faktorom izazvanih nesreća.

4.2.1. NATO strateški koncept: NATO 2020, NATO - EU Suočeni sa značajnim promjenama prirode sigurnosnih prijetnji na svjetskoj sceni u periodu od 1999. do 2009. godine (od izdavanja prethodnog NATO strateškog koncepta), od strane lidera NATO saveza su 2009. godine pokrenute aktivnosti na izradi novog NATO strateškog koncepta. Kao osnovna svrha „novog koncepta“ predviđeno je prilagođavanje organizacije i sposobnosti NATO saveza novoj sigurnosnoj situaciji i aktuelnim sigurnosnim prijetnjama sa kojima će se svijet vjerovatno suočavati u predstojećoj deceniji, uz imperativ izgradnje sposobnosti za brzim odgovorima na krizne situacije u uslovima ograničenih resursa, posebno imajući u vidu terorizam, proliferaciju nuklearnoga naoružanja i drugog oružja za masovno uništenje, „cyber“ prijetnje, osiguranje pristupa energetskim resursima i zaštitu okoliša. Ekspertna grupa predvođena bivšom državnom sekretarkom SAD-a, Madeleine Albright, uz podršku brojnih civilnih i vojnih eksperata, iz akademskih struktura zemalja 106

Hadžović, Denis 2008, ESDP i Bosna i Hercegovina, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo, str. 141-142.

56

članica NATO saveza, kao i iz političkih i vojnih NATO struktura, uz temeljite konsultacije sa NATO partnerima, nakon gotovo jednogodišnjeg rada, predložila je novi NATO strateški koncept pod nazivom „NATO 2020: Zagarantovana sigurnost; aktivan angažman“. Nakon određenih korekcija u Sjevernoatlantskom vijeću, koncept je usvojen na samitu šefova država i vlada NATO saveza 19.11.2010. godine u Lisabonu. Novim NATO strateškim konceptom, nazvanim „Aktivan angažman, moderna odbrana“ definisani su ključni zadaci i principi, sigurnosno okruženje, odbrana i odvraćanje, sigurnost kroz upravljanje krizama, unaprjeđenje međunarodne sigurnosti kroz saradnju, dalje proširenje NATO saveza, te ključna partnerstva. Važne odrednice trenutne i buduće saradnju NATO saveza i Evropske unije vidljive su u cijelom tekstu novog strateškog koncepta, ali su posebno naglašene u slijedećim oblastima: 

ključni zadaci i principi; gdje je naglašen značaj političkih i vojnih veza Evrope i Sjeverne Amerike za očuvanje sigurnosti i mira evroatlantskog područja, te potvrđen osnovni NATO-ov princip kolektivne odbrane zemalja članica saveza.



sigurnost kroz upravljanje krizama; gdje je naglašena potreba uspostave ograničenih civilnih sposobnosti u okviru NATO-a za upravljanje kriznim situacijama, uz oslanjanje na ekspertize Evropske unije koja već raspolaže tim sposobnostima;



partnerstva, kao ključna partnerstva NATO saveza označena su partnerstva sa Ujedinjenim nacijama i Evropskom unijom.

Kao posebne aktivnosti neophodne u daljem unaprjeđenju partnerstva NATO-a i Evropske unije označene su slijedeće: 

„Potpuno ojačati strateško partnerstvo sa EU, u duhu međusobne otvorenosti, transparentnosti, komplementarnosti i poštivanja za autonomiju i institucionalni integritet obiju organizacija



Poboljšati praktičnu saradnju o operacijama, u cijelom spektru kriza, od koordiniranog planiranja do uzajamne podrške na terenu



Proširiti svoje političke konsultacije da obuhvate sva pitanja od zajedničkog interesa kako bismo mogli podijeliti procjene i perspektive



Potpunije sarađivati na razvoju sposobnosti kako bismo minimizirali dupliciranje i maksimizirali isplativost.“107

107

Grupa autora 2010, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium.

57

4.3. Pregled misija Evropske unije u oblasti sigurnosti i odbrane108 Djelovanje Evropske unije u oblasti sigurnosti i odbrane moguće je, uslovno podijeliti na civilne misije i vojne operacije, iako je u pojedinim slučajevima moguće govoriti i o civilno – vojnim misijama/operacijama. Od 2003. godine do maja 2011. godine EU je širom svijeta pokrenula 16 civilnih misija, 7 vojnih operacija i 1 civilno – vojnu misiju/operaciju. Trenutno je u toku 10 civilnih misija i 3 vojne operacije, dok su ostale aktivnosti uspješno okončane. Policijska misija EU u Bosni i Hercegovini (EUPM – European Union Police Mission) predstavlja prvu civilnu misiju EU preduzetu u okviru vlastite sigurnosne i odbrambene politike. Misija EUPM u BiH je započeta 1. januara 2003. godine, u skladu sa rezolucijom Vijeća sigurnosti UN i odlukom Vijeća EU. Vojna operacija EU „Concordia“, predstavlja prvu vojnu operaciju EU. Istovremeno ovo je i prva operacija EU u čijoj se realizaciji EU oslanjala na NATO sredstva i sposobnosti u skladu sa sporazumom „Berlin plus“. Operacija „Concordia“ je realizovana od 31.03. do 15.12.2003. godine na teritoriji Republike Makedonije. Policijska misija Evropske unije u Bosni i Hercegovini – EUPM predstavlja prvu misiju EU preduzetu u okviru sigurnosne i odbrambene politike EU. Misija je pokrenuta 1. januara 2003. godine, a mandat je u više navrata produžavan (zadnje produženje predviđa trajanje misije do 31.12.2011. godine). Policijsku misiju EU u Bosni i Hercegovini čine zemlje članice EU, Švicarska, Turska i Ukrajina. U misiji je angažovano ukupno 285 lica (134 međunarodni personal i 151 lokalni personal). Osnovni zadaci EUPM u Bosni i Hercegovini se mogu svrstati u tri cjeline: podrška agencijama za provođenje zakona u BiH u borbi protiv organizovanog kriminala i korupcije, sa težištem na agencije na državnom nivou; poboljšanje saradnje između policijskih agencija i tužilaštava u BiH, te saradnje na regionalnom i međunarodnom nivou; savjetodavna uloga za specijalnog predstavnika EU u BiH. Policijska misija Evropske unije u Bivšoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji – EUPOL Proxima provedena je u periodu od decembra 2003. do decembra 2005. godine. Misija je predstavljala nastavak vojnih napora EU za stabilizaciju sigurnosne situacije u Makedoniji nakon etničkih sukoba Makedonaca i Albanaca. Policijsku misiju sačinjavalo je 15 zemalja članica EU, kao i nekoliko trećih zemalja. U misiji je angažovano oko 200 međunarodnih 108

Podaci o misijama Evropske unije u oblasti sigurnosti i odbrane preuzeti su sa službene stranice EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: maj 2011. godine. Grupa autora 2009, European Security and Defence Policy: the first ten years (1999-2009), op.cit..

58

policajaca uz osiguranje makedonskih policijskih snaga i podršku lokalnog personala. Osnovni zadatak misije je bila reforma Ministarstva unutrašnjih poslova, uključujući policiju i stvaranje granične policije, u skladu sa Ohridskim okvirnim sporazumom iz 2001. godine, te konsolidacija zakona i reda (borba protiv organizovanog kriminala) sa fokusom na osjetljiva područja (područja intenzivnih etničkih sukoba). Misija Evropske unije na području vladavine prava u Gruziji – EUJUST Themis predstavlja prvu misiju EU podrške vladavine prava u okviru sigurnosne i odbrambene politike EU. Misija je provedena od jula 2004. do jula 2005. godine. Misiju su sačinjavali priznati stručnjaci iz oblasti pravosuđa iz zemalja članica EU. Osnovni zadatak misije bilo je savjetovanje i podrška pravosudnih institucija Gruzije u izradi strategije reforme krivičnog zakonodavstva u skladu sa međunarodnim i evropskim standardima u oblasti ljudskih prava. Prezentacijom preporuka vladi Gruzije, misija je uspješno okončala svoj mandat. Misija podrške na graničnom prijelazu Rafah – EUBAM Rafah između Gaze i Egipta, predstavlja pomoć EU u nadgledanju provođenja izraelsko-palestinskog sporazuma o kretanju i pristupu iz novembra 2005. godine. Eksperti EU iz oblasti policije i carine pružaju podršku palestinskim carinicima i na taj način osiguravaju regularnost prelaska granice. Kako ovaj granični prijelaz predstavlja jedinu mogućnost za ulaz/izlaz u Gazu misija ima poseban značaj, prije svega humanitarni. Nakon preuzimanje kontrole nad pojasom Gaze od strane Hamasa u junu 2007. godine dolazi do zatvaranja graničnog prijelaza u Rafahu, iako je misija zadržana i dalje na terenu, u stanju spremnosti za eventualno otvaranje i nastavak operativnog djelovanja. Nakon sporazuma između Fataha i Hamasa iz maja 2011. godine o formiranju zajedničke vlasti postignutog uz posredovanje Egipta, najavljeno je ponovno otvaranje ovog graničnog prijelaza uz određena ograničenja, te se očekuje ponovni puni angažman ove misije EU. Integrisana misija vladavine prava Evropske unije za Irak – EUJUST Lex je civilna operacija upravljanja krizama i predstavlja prvu integrisanu misiju vladavine prava, koju EU provodi u okviru ZSOP. Osnovni zadatak misije je unaprjeđenje sistema krivičnog zakonodavstva, prvenstveno

kroz

obuku-usavršavanje,

savjetovanje

i

podršku

lokalnog personala

angažovanog u policijskom, pravosudnom i zatvorskom sistemu. Misija je uspostavljena u julu 2005. godine i do sada je mandat tri puta produžavan (zadnje produženje predviđa trajanje misije do 30.06.2012.). Misija djeluje iz Brisela, uz postojanje 2 terenska ureda (Bagdad i Erbil) i 1 satelitskog ureda (Basra) na području Iraka. Do aprila 2011. godine više 59

od 4000 lica (istražne sudije, sudije, viši policijski i zatvorski službenici) učestvovalo je u 160 različitih teoretskih i praktičnih vidova obuke koji su održani na teritoriji zemalja članica EU, a više od 1200 lica je učestvovalo na 40 različitih događaja obuke na teritoriji Iraka. Policijska misija Evropske unije u Kinšasi – EUPOL Kinshasa je civilna operacija upravljanja krizama i predstavlja prvu civilnu misiju Evropske unije na afričkom kontinentu. Misija je provedena u periodu od 12. aprila 2005. do 30. juni 2007. godine, kao odgovor EU na zahtjev vlasti DR Kongo za podršku formiranja integrisane policijske jedinice. U radu misije učestvovali su eksperti iz oblasti policijskih poslova iz zemalja članica EU, kao i iz Kanade i Turske. Osnovni zadatak misije podrazumijevao je stvaranje centara za obuku, obuku pripadnika integrisane policijske jedinice i njen razmještaj na terenu. Pored toga ova misija je značajnu ulogu imala i u pripremama za provođenje reforme policijskog sektora, te koordinacije rada snaga za održavanje reda tokom i neposredno pred održavanje izbora u DR Kongo 2006. godine. Misija savjetovanja i pomoći u reformi sigurnosnog sektora u DR Kongu – EUSEC DR Congo. Misija je započeta u junu 2005. godine i do sada je produžavana u 6 navrata (zadnje produženje predviđa trajanje misije do 30.09.2012.). Opšti zadatak misije je podrška vlastima Konga u provođenju reforme sigurnosnog sektora, prvenstveno oružanih snaga. Na samom početku mandata fokus misije je bio na integraciji oružanih frakcija u DR Kongu i uspostavi jedinstvenog lanca plaćanja vojske, dok je u narednim fazama proširen na sveukupnu reformu oružanih snaga i ministarstva odbrane, gdje se vlastima Konga pruža pomoć i podrška na nivou generalštaba, modernizacije i konsolidacije administrativnog sistema, unaprjeđenja sistema školovanja i obučavanja oficira i podoficira, obnavljanja logističkih kapaciteta i modernizacije informatičkog sistema oružanih snaga. Posmatračka misija Evropske unije u Acehu – AMM je prva misija Evropske unije provedena na prostoru Azije. Misija je provedena na teritoriji Indonezije u periodu od 15. septembra 2005. do 15. decembra 2006. godine. Ova isključivo civilna misija je provedena pod vodstvom EU u saradnji sa 5 država članica ASEAN-a (Association of South-East Asia Nations - Bruneji, Filipini, Malezija, Singapur i Tajland) i predstavlja prvu misiju EU provedenu u saradnji sa zemljama članicama ASEAN-a. Zadatak misije je bila podrška provođenju mirovnog procesa u Acehu, a posebno razoružanje, raspuštanje i reintegracija pobunjeničkog pokreta, izmještanje neorganskih vladinih vojnih i policijskih snaga van pokrajine, praćenje stanja ljudskih prava i izmjena u zakonskoj regulativi (Zakon o vladi 60

Aceha). Provođenjem svoje prve misije na prostoru Azije, Evropska unija je pokazala zainteresovanost za stvaranje uslova mira, sigurnosti i pravde ne samo u Acehu, već i čitavom regionu, kao i sposobnost provođenja ovakvih misija u saradnji sa različitim regionalnim organizacijama. Policijska misija Evropske unije na palestinskim teritorijima – EUPOL COPPS predstavlja civilnu operaciju upravljanja krizama, koju je EU poduzela u sveukupnim nastojanjima za uspostavu mira na Palestinskim teritorijima. EUPOL COPPS je raspoređena na Palestinskim teritorijima 01. januara 2006. godine, sa sjedištem u Ramallahu. Misija predstavlja nastavak aktivnosti Evropskog koordinacijskog ureda za podršku palestinskoj policiji. U misiji su angažovani eksperti iz 17 zemalja članica EU i iz Kanade (53 međunarodni personal i 33 lokalni personal). Osnovni zadatak misije je pomoć i podrška Palestinskim vlastima u uspostavi održivih i efikasnih policijskih struktura. Pored osnovnog zadatka misija ima ulogu u savjetovanju palestinskih viših policijskih zvaničnika (centralni i regionalni nivoi), koordinaciji finansijske pomoći za Palestinsku policiju od donatora iz zemalja članica EU, ali i drugih donatora, te savjetovanje svih institucija uključenih u sektor krivičnog pravosuđa u Palestini (Ministarstvo pravde, Visoko sudsko vijeće, Tužilaštvo, Advokatska komora,..). Pod okriljem misije realizuju se i projekti obučavanja i opremanja palestinskih policijskih snaga. Savjetodavni policijski tim Evropske unije u Bivšoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji – EUPAT predstavlja civilnu operaciju upravljanja krizama, koju je EU poduzela kao nastavak aktivnosti provedenih u okviru Policijske misije Evropske unije Proxima (XII/2003XII/2005). Misija je realizovana tokom 2006. godine. Osnovni zadatak ove misije bio je nastavak podrške u razvoju efikasnih i profesionalnih policijskih snaga u skladu sa evropskim policijskim standardima. U skladu sa smjernicama specijalnog predstavnika EU u Makedoniji i u saradnji sa Vladom Makedonije, policijski eksperti EU su nadgledali i savjetovali policijske snage u pitanjima vezanim za graničnu policiju, javni red i mir, finansijsku policiju, borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala, sa fokusom na viši i srednji nivo policijske strukture. Policijska misija Europske unije u Demokratskoj Republici Kongo – EUPOL DRC predstavlja civilnu operaciju upravljanja krizama, koju je EU poduzela kao nastavak aktivnosti provedenih u okviru Policijska misija Evropske unije EUPOL Kinshasa (IV/2005-VI/2007). Misija je započela sa radom u julu 2007. godine sa trenutno važećim mandatom do 30. septembra 2011. godine. U radu misije učestvuju eksperti iz oblasti policijskih poslova, 61

krivičnog prava iz zemalja članica EU, kao i iz Kanade i Turske (38 međunarodni personal i 19 lokalni personal). Osnovni zadatak misije podrazumijeva podršku reforme sigurnosnog sektora u području policijskih struktura i njihovih veza sa pravosudnim sistemom, s ciljem uspostave održivih, profesionalnih i multietničkih integrisanih policijskih snaga. Misija osigurava savjete u obuci kriminalističke policije, jedinice za traganje i intervencije i u razvoju forenzičkih i tehničkih policijskih jedinica. U nastojanju za stabilizacijom sigurnosne situacije na istoku zemlje misija je uspostavila policijski savjetodavni tim u Gomi sa djelokrugom rada u oblasti policijskih pitanja, jednakosti spolova, ljudskih prava i zaštite djece. Od novembra 2009. godine mandat misije je dodatno ojačan u području borbe protiv seksualnog nasilja i nekažnjavanja. Misija vladavine prava Evropske unije na Kosovu – EULEX Kosovo, predstavlja najveću civilnu misiju Evropske unije u okviru Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike i ujedno prvu misiju koja raspolaže izvršnim ovlaštenjima. Misija je pokrenuta u junu 2008. godine, sa početnim mandatom od dvije godine, koji je u junu 2010. godine produžen do juna 2012. godine, odnosno do momenta kada će vlasti Kosova steći dovoljno iskustva i sposobnosti da garantuju svim građanima Kosova korist od vladavine prava. U radu misije učestvuju eksperti iz oblasti policijskih poslova, pravosuđa, carinskih poslova i zatvorskog sistema iz zemalja članica EU, te iz Hrvatske, Kanade, Norveške, Sjedinjenih Američkih Država, Švicarske i Turske (maksimum 1950 međunarodnog personala i 1200 lokalnog personala). Osnovni zadatak misije je podrška kosovskim vlastima u svim područjima vezanim za vladavinu prava, a posebno u segmentu policije, pravosuđa, carina i zatvorskog sistema, s ciljem stvaranja samoodrživog, odgovornog i nezavisnog multietničkog pravosudnog sistema i multietničkih policijskih i carinskih službi. Iako predstavlja tehničku misiju, koja nadzire, pomaže i savjetuje kosovske službe, misija raspolaže i ograničenim izvršnim ovlastima. Izvršne ovlasti su prvenstveno vezane za istrage i podizanje optužnica u segmentu ozbiljnih i osjetljivih zločina, kao što su: ratni zločini, terorizam, korupcija i finansijski zločini. Misija se sastoji od tri glavne komponente: policijske (približno 1400 policijskih službenika), pravosudne (oko 230 sudija, tužitelja i pravnih savjetnika i oko 60 zatvorskih službenika) i carinske (oko 30 službenika). Granična misija na moldavsko-ukrajinskoj granici – EUBAM Moldova and Ukraine, predstavlja civilnu misiju EU u okviru ZSOP. Misija je pokrenuta u novembru 2005. godine, sa početnim mandatom od dvije godine, koji je produžen do novembra 2011. godine. Osnovni zadatak misije je praćenja situacije na granici (1222 km) između Moldavije i Ukrajine, te 62

tehnička pomoć i savjetovanja ukrajinskih i moldovskih graničnih i carinskih službi, u cilju jačanja kapaciteta Ukrajine i Moldavije za uspješno suprotstavljanje trgovini ljudima, švercu i drugim oblicima ilegalne trgovine. Dodatni zadatak misije je i doprinos mirovnom rješavanju Transnistrianskog konflikta. Misija se sastoji od preko 200 lica, oko 100 eksperata granične službe iz 20 zemalja članica EU, te lokalnog personala. Misija djeluje iz centralnog ureda u Odesi (Odessa) i šest terenskih ureda. Pored realizacije obuke vezano za ključna pitanja carinske i granične kontrole, misija organizuje i studijska putovanja za ključni personal ovih službi u zemlje članice EU radi sticanja neposrednih praktičnih iskustava. Misija provodi redovne zajedničke granične patrole (sa graničnom službom Ukrajine i Moldavije), kao i specijalne zajedničke operacije granične kontrole. Misija je omogućila uspostavu sistema za razmjenu informacija o prekograničnoj trgovini čime je sposobnost carinskih službi u znatnoj mjeri unaprijeđena. Misija je ovlaštena za prisustvo i praćenje carinskih pregleda i provjera koje provodi granična policija, pregled dokumenata i zapisa granične službe,

zahtijevanje ponovnih provjera i pregleda već

obavljenih od strane carina Ukrajine i Moldavije, nenajavljene posjete bilo kojoj lokaciji ukrajinske i moldavske granične i carinske službe. Posmatračka misija Evropske unije u Gruziji – EUMM, predstavlja nenaoružanu civilnu posmatračku misiju EU u okviru ZSOP, pokrenutu u oktobru 2008. godine. Nakon oružanih sukoba između Gruzije i Rusije na području Južne Osetije i Abhazije i dogovora o prekidu vatre, EU je odlučila razmjestiti posmatračku misiju u Gruziji. Misija predstavlja najbrže razmještenu misiju EU, jer je od donošenja odluke do razmještaja snaga na terenu proteklo samo 15 dana. Mandat misije, od početne godine dana, produžen je do septembra 2011. godine. Ključni zadaci misije su stabilizacija (praćenje i analiza situacije na terenu – povlačenje snaga, poštivanje ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava), normalizacija (praćenje i analiza situacije vezane za vladavinu prava, javni red i sigurnost infrastrukture, te povratak interno raseljenih lica i izbjeglica) i izgradnju povjerenja (doprinos smanjenju napetosti kroz posredovanje u kontaktima suprotstavljenih strana), s tim da misija djeluje bez izvršnih ovlasti. Misija djeluje na čitavoj teritoriji Gruzije iz glavnog ureda koji je lociran u Tbilisiju i tri terenska ureda, a u rad je uključeno oko 200 posmatrača iz zemalja članica EU uz oko 100 lica za podršku njihovog rada (lokalni personal).

63

Policijska misija EU u Afganistanu – EUPOL Afghanistan, predstavlja civilnu misiju EU u okviru ZSOP, pokrenutu u junu 2007. godine. Početni mandat misije od tri godine, produžen je do maja 2013. godine. Misija predstavlja podršku EU vlastima Afganistana u preuzimanju odgovornosti za provođenje zakona i reda, odnosno doprinos provođenju reforme Ministarstva unutrašnjih poslova i policije, te jačanje veza policije i ostalih službi koje učestvuju u sistemu provođenja zakona, a koji su smješteni u širi kontekst napora međunarodne zajednice. Misija djeluje na centralnom nivou (Kabul), te na regionalnim i provincijskim nivoima (u okviru provincijskih timova za rekonstrukciju – PRT). Ključni zadaci se odnose na: organizaciju komandovanja, kontrole i komunikacija u policiji, izgradnju kapaciteta odjela za kriminalističke istrage, provođenje anti-korpucijske strategije, saradnju pravosuđa i policije i pitanja ljudskih prava i spolne jednakosti u Afganistanskoj policiji. Posebno bitan segment djelovanja misije predstavlja obuka policijskih službi, više od 11.000 policajaca obuhvaćeno je sa 125 različitih kurseva, oko 1.000 policajaca je završilo kurseve za provođenje kriminalističkih istraga, oko 1.000 policajaca je osposobljeno za policijske instruktore, a oko 300 inspektora je osposobljeno za provođenje osnovnih anti-korpucijskih istraga. Misija EU u Afganistanu, zbog obima finasijskih sredstava plasiranih od Evropske unije u Afganistan, po prvi put je u situaciji da samostalno djeluje i provodi vlastiti program obuke civilne policije. U radu misije angažovano je više od 300 eksperata različitih profila iz oblasti policijskih poslova, iz 23 zemlje članice EU i Hrvatske, Kanade, Norveške i Novog Zelanda. Misija reforme sigurnosnog sektora u Gvineji Bisau – EU SSR Guinea-Bissau, predstavlja civilnu misiju EU u okviru ZSOP, provedenu od junu 2008. do septembra 2010. godine. Misija predstavlja prvu misiju EU čije je kompletno planiranje provedeno u štabu EU za upravljanje civilnim krizama (Civilian Planning and Conduct Capability – CPCC). Osnovni zadatak misije bila je podrška realizacije reforme sigurnosnog sektora, što je uključivalo reformu odbrambenog, pravosudnog, policijskog i carinskog sistema. Posebni zadaci misije su uključivali pomoć u pripremi zakonskih i organizacijskih dokumenata za vojsku, policiju i tužilaštvo, pomoć u razvoju detaljnog plana za smanjenje i restruktuiranje oružanih snaga i snaga sigurnosti, pomoć u razvoju potreba izgradnje kapaciteta neophodnih za obučavanje i opremanje institucija sigurnosnog sektora, te koordinaciju donatorskog djelovanja. Misija se sastojala od civilnih i vojnih savjetnika, razmještenih u kopnenim snagama, mornarici, zračnim snagama, sudskoj policiji, policiji za javni red, tužilaštvu i komitetu za provođenje reforme sigurnosnog sektora. U radu misije učestvovalo je 8 sigurnosnih eksperata iz Francuske, Italije, Portugala i Španije, uz podršku lokalnog personala. 64

Vojna operacija EU u Republici Makedoniji – EU Concordia, predstavlja prvu vojnu operaciju EU. Istovremeno ovo je i prva operacija EU u čijoj se realizaciji EU oslanjala na NATO sredstva i sposobnosti u skladu sa sporazumom „Berlin plus“. Operacija „Concordia“ je predstavljala nastavak NATO vođenih operacije „Amber Fox“ (IX/2001–XII/2002) i „Allied Harmony“ (XII/2002–III/2003). Operacija „Concordia“ je provedena od 31.03. do 15.12.2003. godine na teritoriji Republike Makedonije, sa zadatkom podrške provođenja Ohridskog sporazuma i osiguranja sigurnosti posmatrača EU i OSCE-a. 109 U operaciji je angažovano oko 350 lako naoružanih vojnika iz 27 zemalja (od čega 13 zemalja članica EU – 300 vojnika). Budući da je operacija izvođena uz upotrebu NATO sredstava i sposobnosti, ulogu operativnog komandanta je imao zamjenik vrhovnog savezničkog komandanta NATOa za Evropu (DSACEUR), a odgovornost za komandovanje snagama na terenu je podijeljena između Francuske, kao vodeće nacije, u prvom dijelu operacije (31.03.–30.09.), a potom EUROFOR (01.10.–15.12.). Pored navedenih struktura komandovanja i kontrole, u funkciji koordinacije sa regionalnom NATO komandom u Napulju je uspostavljena koordinacijska ćelija EU. Operacija je postigla dva veoma značajna cilja, prvo potvrđena je opredijeljenost EU za doprinos uspostavi mira, kroz provođenje vojnih operacija, a zatim je u praksi provjerena i potvrđena efikasnost sporazuma „Berlin-plus“. Uspješnom realizacijom, ove relativno male i kratke vojne operacije, EU je uspostavila i vojnu dimenziju, ne samo u okviru svog prisustva na Balkanu, već i u okviru cijelog područja sigurnosne i odbrambene politike. Vojna operacija EU u Demokratskoj Republici Kongo – EU Artemis, predstavlja prvu autonomnu vojnu operaciju EU i ujedno prvu vojnu operaciju u kojoj su snage EU razmještene van Evrope. Operacija je provedena na osnovu poziva UN, kao prelazno rješenje do postizanja neophodnog nivoa sposobnosti snaga UN u Kongu, za uspostavu sigurnog okruženja u području provincije Ituri, u sjeveroistočnom dijelu Konga. Mandat za provođenje operacije zasnivao se na Rezoluciji Vijeća sigurnosti UN br. 1484 (30.05.2003.), a budući da je proizišao iz poglavlja VII Povelje UN, snage su bile ovlaštene za upotrebu sile tokom provođenja operacije. Operacija je provedena od 12.06. do 01.09.2003. godine, na području glavnog grada provincije Ituri, Bunije. U provođenju operacije angažovane su vojne snage 13 zemalja članica EU uz asistenciju 3 neevropske zemlje u prvih 20 dana operacije. Ukupna jačina snaga angažovanih u operaciji dosegla je 2.000 vojnika, od čega su Francuzi, kao vodeća nacija, učestvovali sa oko 1.700 vojnika. Tokom izvođenja operacije, za potrebe komandovanja i kontrole korišteni su kapaciteti EU, odnosno kapaciteti zemalja članica 109

Ohridskim sporazumom je zaustavljen oružani sukob između albanskih pobunjenika i makedonske policije. Hodžić, Amra 2008, Geoekonomska i geopolitička važnost regije Balkana u proširenju Evropske unije, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo, str. 64-65.

65

Unije. Budući da je Francuska označena kao vodeća nacija dodijeljena joj je odgovornost za uspostavu operativne (Centar za operativno planiranje i kontrolu u Parizu) i komande snaga (u Ugandi). Zadaci snaga su bili: stabilizacija sigurnosnih uslova i unaprjeđenje humanitarne situacije u Buniji, osiguranje aerodroma, interno raseljenih lica u kampovima, a po potrebi osiguranje civila, personala UN-a i humanitarnih organizacija u gradu. Postavljeni zadaci su u potpunosti realizovani, a potom je izvršen prenos nadležnosti na snage UN-a (dodatno ojačane sredstvima, sposobnostima i mandatom Vijeća sigurnosti UN-a). Pokretanjem operacije i njenom uspješnom realizacijom Unija je demonstrirala sposobnost EU za brzim odgovorom na krizne situacije, i istovremeno ubrzala dalji razvoj sigurnosne i odbrambene politike EU, kroz kasniji razvoj koncepta borbenih grupa, sposobnosti brzog odgovora i Operativnog centra EU. Vojna operacija EU u Bosni i Hercegovini – EU Althea, je treća po redu i najveća vojna operacija koju je EU do sada pokrenula. Rezolucijom Vijeća sigurnosti UN 1575 (22.11.2004.) ovlaštene su zemlje članice koje djeluju kroz ili u koordinaciji sa EU da uspostave multinacionalne stabilizacijske vojne snage pod zajedničkom komandom i kontrolom, kao pravnog nasljednika SFOR-a, s ciljem provedbe Aneksa 1-A i Aneksa 2 Dejtonskog mirovnog sporazuma. Operacija je pokrenuta 02.12.2004. godine, a do sada je mandat EU snaga u BiH produživan u šest navrata, zadnji put 18.11.2010. godine (do novembra 2011. godine). Operacija se realizuje uz korištenje NATO sredstava i sposobnosti u okviru sporazuma „Berlin plus“. Vojnim snagama EU u BiH su dodijeljeni slijedeći zadaci: kroz vojnu prisutnost pridonijeti sigurnom i stabilnom okruženju u BiH, spriječiti ponovno izbijanje nasilja i omogućiti provedbu preostalih aspekata Dejtonskog mirovnog sporazuma. Kao poseban zadatak označena je podrška Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju (Haški tribunal) i nadležnim organima vlasti, što uključuje i hapšenje osoba osumnjičenih za ratne zločine, i izgradnju sigurnog okruženja, kako bi se stvorili uslovi za uspješnu borbu lokalne policije protiv mreže organiziranog kriminala. Od 2010. godine EUFOR je dodijeljen i dodatni zadatak – podrška Oružanim snagama BiH u okviru obuke i izgradnje kapaciteta za obuku. Od početnog raspoređivanja snaga jačine 7.000 vojnika, u skladu sa stalnim praćenjem i procjenom situacije u više navrata je vršena redukcija snaga, tako da je trenutna jačina oko 1.600 vojnika. U strukturi snaga učestvuje 27 zemalja, od čega 22 EU članice i 5 zemalja koje nisu članice (Turska, Albanija, Švicarska, Makedonija i Čile). Komandovanje i kontrola nad operacijom organizovani su kroz operativnu komandu (OHQ) lociranu u SHAPE (DSACEUR) i komandu snaga lociranu u Sarajevu (EUFOR HQ). Dodatni 66

element u sistemu komandovanja i kontrole čini ćelija EU locirana u operativnoj komandi NATO-a u Napulju (JFC Naples), koju predvodi Načelnik štaba JFC HQ Napulj. Trenutnu strukturu snaga EU u BiH čine Multinacionalni manevarski bataljon, Integrisana policijska jedinica i Operativni timovi za vezu.

Pored snaga stacioniranih u BiH, EUFOR ima

mogućnost dodatnog ojačavanja Rezervnim snagama EU za operativnu i stratešku podršku (do četiri bataljona iz Austrije, Francuske, Njemačke i Italije). Preuzimanjem odgovornosti za provođenje vojne operacije u BiH od NATO snaga, EU se nastojala učiniti vidljivijom u sigurnosnom sektoru, te predstaviti kao “globalni igrač“ i institucija sposobnu za upravljanje i rješavanje sigurnosnih izazova u svom neposrednom okruženju, za razliku od stanja u kojem se nalazila tokom 90-tih godina prošlog vijeka. Vojna operacija EU u DR Kongo – EUFOR DR Congo, predstavlja odgovor EU na zahtijev Vijeća sigurnosti UN-a za podršku snagama UN-a raspoređenim u DR Kongo, za vrijeme i nakon izbornog perioda tokom 2006. godine i čini drugu po redu vojnu operaciju EU u DR Kongo. Operacija je realizovana od 12.06. do 30.11.2006. godine. Zadaci snaga EU tokom ove vojne operacije uključivali su podršku snagama UN-a u stabilizaciji sigurnosne situacije, doprinos zaštiti civila od opasnih prijetnji fizičkog nasilja, zaštita aerodroma u Kinšasi i ograničeni zadaci izvlačenja pojedinaca u opasnim situacijama. Za provođenje operacije angažovani su pripadnici oružanih snaga iz 22 zemlje članice Unije i iz Turske, sa maksimalnim brojem angažovanog personala oko 2.460 vojnika. Međutim, na području Konga masimalno je angažovana oko 1.000 vojnika, dok je ostatak predstavljao snage za intervenciju po potrebi, koje su bile razmještene na teritoriji susjednog Gabona. Dvije trećine ukupno angažovanih snaga činili su pripadnici oružanih snaga Francuske i Njemačke. Tokom izvođenja operacije, za potrebe komandovanja i kontrole korišteni su kapaciteti EU, odnosno kapaciteti zemalja članica Unije. Operativna komanda (OHQ) locirana je u Potsdamu, Njemačka, a komanda snaga na teritoriji Konga (aerodrom u Kinšasi). Svi vojni ciljevi, podstavljeni pred ovu operaciju su postignuti, iako je ostvarila ograničen uticaj na sveukupnu situaciju u DR Kongo, kao i prethodna operacija u Kongo, prvenstveno iz razloga ograničenja u smislu dužine trajanja operacije, područja razmještaja, te dodijeljenih zadataka. U periodu koji je prethodio preduzimanju operacije ispoljene su i određene slabosti EU u segmentu ZSOP-e, prije svega u pogledu efikasnosti. Za razliku od operacije „Artemis“ koja je postala operativna za rekordnih sedam dana, za operativnost snaga u ovoj operaciji, od poziva UN-a proteklo je šest mjeseci, prvenstveno iz razloga oklijevanja Velike Britanije i Njemačke. Bez obzira na uočene slabosti i ovom operacijom EU je potvrdila da posjeduje

67

vlastite kapacitete za samostalno provođenje vojnih operacija izvan Evrope i da može biti pouzdan partner Ujedinjenim narodima u kriznim situacijama. Vojna operacija EU u Čadu i Centralnoafričkoj republici – EUFOR Tchad/RCA, provedena je u skladu sa mandatom dodijeljenim od Vijeća sigurnosti UN-a (Rezolucija 1778 od 25.09.2007.) i sporazumima EU i vlada Čada i Centralnoafričke Republike. Operacija je provedena u periodu od 28.01.2008. do 15.03.2009. godine i predstavlja najveću multinacionalnu operaciju koju je Unija pokrenula na afričkom kontinentu. Operacija je provođena u istočnom dijelu Čada i sjeveroistočnom dijelu Centralnoafričke Republike. Kao opšti zadatak snagama EU označeno je unapređenje sigurnosne situacije, sa slijedećim specifičnim zadacima: doprinositi zaštiti ugroženih civila, posebno izbjeglica i interno raseljenih lica, kroz unapređenje sigurnosne situacije olakšati distribuciju humanitarne pomoći i poboljšati slobodu kretanja humanitarnih radnika, doprinositi zaštiti i sigurnosti personala, imovine, objekata i opreme UN-a i osigurati slobodu kretanja vlastitog i personala UN-a, sa ciljem stvaranja uslova za povratak izbjeglica i interno raseljenih lica. Strategijski cilj ove vojne operacije bilo je osiguranje vremena neophodnog za pripremu snaga i sredstava UN-a za preduzimanje sveobuhvatne operacije stabilizacije regije pogođene krizom iz Darfura (Sudan). Učešće u operaciji su uzele 23 zemlje članice EU i Albanija, Hrvatska i Rusija, a maksimalno brojno stanje je iznosilo oko 3.700 vojnika. Operativna komanda (OHQ) je uspostavljena u francuskoj (Mont Valerian – Pariz), dok je komanda snaga organizovana na dvije lokacije, pozadinska komanda snaga N'Djamen (ČAD) i komanda snaga Abeche (ČAD). Organizacija i raspoređivanje snaga na terenu predstavljalo je poseban izazov za Uniju, posebno ako se u razmatranje uzmu faktori delikatne sigurnosne situacije, veličine zone operacija, logističkih uslova, kao i relativno neiskustvo Unije u vojnim operacijama. Vojne snage EU dostigle su punu operativnu sposobnost u martu 2008. godine. Prisustvom vojnih snaga EU, stalnim patrolama u zoni operacija i ciljanim operacijama, ostvaren je efekat odvraćanja, što je dovelo do unapređenja sigurnosne situacije u cjelokupnoj zoni operacija, kao i povećanja stepena zaštite civila i olakšanja distribucije humanitarne pomoći, a istovremeno je omogućena organizacija i priprema snaga UN-a za preuzimanje mandata. Predajom mandata snagama UN-a, 15.03.2009. godine, misija vojnih snaga EU je uspješno okončana. Provođenjem operacije u Čadu i Centralnoafričkoj Republici, EU je u značajnoj mjeri proširila svoja operativna iskustva u okviru ZSOP-e i ojačala vlastitu angažman i uticaj na cijelom afričkom kontinentu. Posebno iskustvo predstavlja i činjenica da je ovo prva operacija u kojoj su snage EU imale gubitke u borbi, prilikom slučajnog ulaska na teritoriju Sudana (1 ubijen i 1 ranjen vojnik). 68

Pomorska operacija EU protiv gusara – EUNAVFOR Somalia (Operation Atalanta), je prva pomorska operacija EU koja se provodi u okviru zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU. Operacija je započeta u decembru 2008. godine sa početnim mandatom od 2 godine, s tim što je u decembru 2010. godine produžen za dodatne 2 godine (XII/2012.) Operacija Atalanta se provodi kao podrška rezolucijama Vijeća sigurnosti UN-a (1814, 1816, 1838, 1846 i 1897) iz 2008. i 2009. godine, s ciljem zaštite brodova Svjetskog programa za hranu (World Food Programme – WFP) koji dostavljaju pomoć izbjeglicama i interno raseljenim licima u Somaliji i zaštite nezaštićenih brodova koji plove duž obala Somalije od gusarskih djelovanja i oružanih pljački. Operacija se provodi u zoni južno od Crvenog mora, Adenskom zaljevu i dijelu Indijskog okeana, uključujući i Sejšele. Za izvođenje operacije angažovano je više od 1.800 pripadnika oružanih snaga iz 10 zemalja članica EU (brodovi i avioni), kao i nekoliko zemalja koje nisu u članstvu EU (Crna Gora, Hrvatska, Norveška i Ukrajina). Zadaci snaga EU angažovanih u operaciji Atalanta uključuju: osiguranje zaštite brodovima Svjetskog programa hrane, osiguranje zaštite trgovačkim brodovima i primjenu potrebnih mjera, uključujući upotrebu sile, za odvraćanje, prevenciju i intervencije u slučajevima gusarskog djelovanja i oružanih pljački. U periodu od pokretanja operacije, do aprila 2011. godine pomorske snage EU su osigurale pratnju za više od 100 civilnih brodova, te pratnju za više od 90 brodova Vojne misije Afričke unije u Somaliji (African Union's military mission to Somalia – AMISOM). Komandovanje i kontrola operacijom Atalanta realizuju se iz operativne komande (OHQ) uspostavljene u Northwoodu (Velika Britanija) i komande snaga koja je locirana na jednom od brodova (Portugal, Španija, Francuska, Švedska, Italija, Holandija, Grčka). U realizaciji operacije, snage EU usko sarađuju sa kolacijskim snagama predvođenim SAD-a (CTF-151), NATO-ovim snagama, te pomorskim snagama Rusije, Indije, Japana, Malezije i Kine, koje takođe učestvuju u aktivnostima sprečavanja gusarskog djelovanja i zaštite trgovačkih brodova. Vojna misija EU za obuku somalijskih sigurnosnih snaga – EUTM Somalia, predstavlja dio sveukupnih napora EU za stabilizaciju sigurnosne situacije i pomoć narodu Somalije, kao i doprinos jačanju prijelazne savezne vlade Somalije. Misija je započeta 07. aprila 2010. godine, sa planiranim završetkom nakon okončanja realizacije dva šestomjesečna ciklusa obuke. U misiji je angažovan personal iz 14 zemalja članica EU (oko 150 lica). Osnovni zadatak misije je doprinos jačanju sigurnosnog sektora Somalije, kroz izvođenje određenih vojnih obuka, te podršku obuke koja se za potrebe somalijskih sigurnosnih snaga organizuje na teritoriji Ugande (obuka regruta, podoficira i oficira). Komandovanje i kontrola misijom su 69

organizovani kroz komandu misije koja je locirana u Kampali (Uganda) i dodijeljena joj je jedinstvena uloga operativne i komande snaga. U radu, misija neposredno sarađuje sa misijom UN-a u Somaliji, Vojnom misijom Afričke unije u Somaliji i angažovanim snagama Sjedinjenim Američkih Država u Somaliji. Misija podrške Afričke unije u Darfuru – AMIS (civilno – vojna misija) predstavlja napore EU i zemalja članica na podršci Afričke unije u stabilizaciji situacije u Darfuru (Sudan), sa fokusom na političku podršku i pomoć u finansijama, personalu i opremi. Misija je realizovana u periodu od maja 2004. godine do decembra 2007. godine. Tokom mandata EU je za potrebe vojne misije Afričke unije u Sudanu osigurala neophodna finansijska sredstva (plate, osiguranja, troškovi transporta, ishrane i medicinskog zbrinjavanja), opremu, strateški transport, sposobnosti planiranja i tehničku pomoć, rasporedila određeni broj vojnih posmatrača, obuku vojnih snaga, te pomoć i obuku policijskih snaga. Tokom podrške misije Afričke unije u Darfuru EU je angažovala oko 150 lica. Vojna operacija EU za podršku humanitarnih operacija u Libiji – EUFOR Libya predstavlja odgovor EU na krizu u Libiji. U nastojanju da osigura pravovremen odgovor u slučaju zahtjeva Ujedinjenih naroda za podrškom humanitarnih aktivnosti u Libiji, EU je donijela odluku o provođenju vlastite operacije u Libiji. Operacija će biti provedena u okviru ZSOP-e EU, a po eventualnom zahtjevu Agencije za koordinaciju humanitarnih aktivnosti UN-a (Office for Coordination of Humanitarian Affairs – OCHA). Predviđeni zadaci operacije EU u Libiji podrazumijevaju: doprinos slobodi kretanja i evakuaciju raseljenih lica i podršku humanitarnih agencija u njihovim aktivnostima. Komandovanje i kontrola će biti realizovani kroz operativnu komandu (OHQ) lociranu u Rimu, Italija, dok će komanda snaga biti definisana prilikom početka operacije. Vrijeme predviđeno za provođenje operacije je maksimalno 4 mjeseca nakon dostizanja punih operativnih sposobnosti. Budući da se oružane snage odane Gadafijevom režimu nalaze pred potpunim uništenjem, visoka predstavnica za vanjske poslove i sigurnosnu politiku Unije, Catherine Ashton, je početkom septembra predložila da pomogne libijskim pobunjenicima u reformi snaga sigurnosti i prikupljanju oružja kada rat bude završen, te obećala ekonomsku podršku Unije i pomoć u pripremi izbora, što će vjerovatno usloviti preoblikovanje planirane vojne operacije u civilnu misiju reforme sigurnosnog sektora Libije.

70

Tabela 2: Pregled aktivnosti EU u okviru Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike r/br

NAZIV

LOKACIJA

PERIOD

SNAGE

1.

EUPM

BiH

2003. -

135

2. 3. 4.

EUPOL PROXIMA EUJUST THEMIS EUBAM RAFAH

Makedonija Gruzija Palestina

2003. – 2005. 2004. – 2005. 2005. –

200 10 13

5.

EUJUST LEX

Irak

2005. –

60

6.

EUPOL Kinshasa

Kongo

2005. – 2007.

29

7.

EUSEC RD CONGO

Kongo

2005. –

50

8.

AMM Monitoring Mission Aceh

Indonezija

2005. – 2006.

80

9.

EUBAM

Moldavija i Ukrajina

2005. –

100

10.

EUPOL COPPS

Palestina

2006. –

53

11.

EUPAT

Makedonija

2006.

30

12.

EUPOL RD Congo

Kongo

2007. –

38

13.

EUPOL

Afganistan

2007. –

317

14.

EULEX

Kosovo

2008. –

1.650

15.

EUMM

Gruzija

2008. –

300

16. 17. 18.

EU SSR CONCORDIA ARTEMIS

Gvineja Bisao Makedonija Kongo

2008. – 2010. 2003. 2003.

8 350 2.000

19.

ALTHEA

BiH

2004. –

1.600

20.

EUFOR RD Congo

Kongo

2006.

2.460

21.

EUFOR Chad/RCA

Čad

2008. – 2009.

3.700

22.

EUNAVFOR Atalanta

Adenski zaliv/Somalija

2008. –

23. 24.

EUTM AMIS II

Somalija Suadan/Darfur

2010. – 2005. – 2006.

25.

EUFOR Libia

Libija

2011.

1.800 ~ 20 brodova 141 150

BUDŽET NAPOMENA ~17 mil € godišnje ~ 38 mil € ~ 2 mil € ~ 1,9 mil € ~ 62 mil € do VI/2011. ~ 4,3 mil € ~ 12 mil € godišnje ~ 9,3 mil € ~ 10 mil € godišnje ~ 8 mil € godišnje ~ 1,5 mil € ~ 6,9 mil € godišnje ~ 55 mil € godišnje ~ 200 mil € godišnje ~ 26,6 mil € godišnje ~ 7,8 mil € ~ 6,2 mil € ~ 7 mil € ~ 25 mil € godišnje ~ 23 mil € ~ 119,6 mil € ~ 8,3 mil € godišnje ~ 7 mil € ~300 mil € ~ 7,9 mil €

civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna civilna vojna vojna vojna vojna vojna vojna vojna civilno-vojna vojna, po zahtjevu

NAPOMENA: Budžet se isključivo odnosi na finansijska sredstva EU. Vlastita tabela.

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: maj 2011. godine i Grupa autora 2009, European Security and Defence Policy: the first ten years (19992009). 71

Dijagram 7: Pregled misija EU u odnosu na vrstu misije

30 25 20 15 10 5 0

16

8

1 10 6

1

25

3 4

1 13

1 11

Ukupno Planirane U toku Realizov…

Civilne misije 6

Vojne misije 4

Civilno-vojne misije 1

UKUPNO 11

U toku

10

3

0

13

Planirane

0

1

0

1

Ukupno

16

8

1

25

Realizovane

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine. Dijagram 8: Pregled misija EU u odnosu na saradnju sa drugim organizacijama 15 10 1

1 5

misije sa AU misije sa ASEAN misije sa UN misije sa NATO samostalne misije

2 2

15

4

0 Civilne misije

Vojne misije

Civilno-vojne misije

Civilne misije 15

Vojne misije 4

Civilno-vojne misije 0

misije sa NATO

0

2

0

misije sa UN

0

2

0

misije sa ASEAN

1

0

0

misije sa AU

0

0

1

samostalne misije

NAPOMENA: Misije sa NATO podrazumijevaju korištenje NATO sposobnosti i sredstava u skladu sa sporazumom „Berlin plus“.

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine.

72

Dijagram 9: Pregled misija EU u odnosu na prostor izvođenja

15

10 5 5

4

7

Azija

6 1

Afrika

2

0

Evropa Civilne misije

Vojne misije

Civilno-vojne misije

Evropa

Civilne misije 7

Vojne misije 2

Civilno-vojne misije 0

Afrika

4

6

1

Azija

5

0

0

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine. Dijagram 10: Pregled misija EU u odnosu na angažovani personal i finansijska sredstva Angažovana finansijska sredstva (100 mil €)

Angažovani personal

15273 10100 2425

1,31 3,46

125 523 1950 150

22,94

11,54 1,81 1,82 3,00

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine.

73

Dijagram 11: Pregled misija EU u odnosu na dužinu trajanja

Dužina trajanja (mjeseci) 281 274 176 89 72 Civilne misije Evropa Civilne misije - Civilne misije Afrika Vojne misije Azija Evropa

43

Vojne misije Afrika

Civilno-vojne misije - Afrika

NAPOMENA: Dužina trajanja misija zaključno sa 31.08.2011. godine.

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine. Dijagram 12: Pregled misija EU u odnosu na vrstu dominantnih zadataka

25 20 15 10 5 0

24 7 3

3

2

4

4 1

Broj misija

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp, datum pristupa: septembar 2011. godine.

74

Brojnost realizovanih vojnih i civilnih operacija Evropske unije u okviru sigurnosne i odbrambene politike (11), kao i onih čija je realizacija u toku (13), te angažovana finansijska sredstva (oko 2,3 milijarde €, bez sredstava zemalja članica) predstavlja potvrdu nastojanja Unije i njenih članica za ojačavanjem uloge u međunarodnim odnosima u globalnim razmjerama, kako na području Evrope, tako i na području Afrike i Bliskog istoka. Izgradnja kapaciteta i sposobnosti za preduzimanje operacija upravljanja krizama, samostalno, ali i u strateškom

partnerstvu

sa

NATO-om

i

Ujedinjenim

narodima,

te

mogućnost

višedimenzionalnog angažmana institucija EU u kriznim područjima (snažan politički uticaj Unije i zemalja članica, značajna finansijska sredstva, vojne operacije, civilne operacije) svrstavaju Evropsku uniju među nekoliko, trenutno najsposobnijih „međunarodnih organizacija“

koje

mogu

provoditi

operacije

upravljanja

krizama.

Nemogućnost

pravovremenog djelovanja Unije u različitim kriznim situacijama, često neadekvatnim sredstvima i nedovoljno odlučno, što je karakterisalo Uniju krajem 20. vijeka, u znatnoj mjeri je prevaziđena, a svakako najbolja je potvrda donošenje odluke za provođenje vojne operacije u Libiji (izvršiti sve pripreme i eventualno djelovati po zahtjevu UN-a) i označava napredak koji su institucije EU ostvarile u oblasti sigurnosne i odbrambene politike i dostizanje prilično visokog nivoa spremnosti i sposobnosti. Aktivnosti preduzete u okviru sigurnosne i odbrambene politike, u relativno kratkom periodu od 2003. do 2011. godine, napravile su otklon u odnosu na stanje i sposobnosti Unije u ovom segmentu sa kraja 20. vijeka, i potvrdile sposobnost Evropske unije za preuzimanja odgovornosti za brigu o sigurnosti Evrope, koju su od kraja 2. svjetskog rata do početka 21. vijeka uglavnom osiguravale SAD-e i NATO. Iako je broj uspješno okončanih i novozapočetih operacija potvrda razvoja Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU, činjenica je da zbog složene procedure odlučivanja, preduzimanje operacija upravljanja krizama i dalje ovisi o volji i interesima zemalja članica Unije, te da više predstavlja zbir interesa zemalja članica nego jedinstven pristup Unije pitanjima sigurnosti i odbrane, ali istovremeno nudi kvalitetnu osnovu za dalji razvoj, te pretpostavku za obrazovanje zajedničke odbrambene politike EU u budućnosti.

75

5. ORUŽANE SNAGE BOSNE I HERCEGOVINE – MIROVNE MISIJE

5.1. Učešće OS BiH u mirovnim misijama 2005 – 2011 Angažovanje različitih sigurnosnih i odbrambenih agencija BiH (OS BiH, entitetske policije) u misijama van teritorije Bosne i Hercegovine izraz je nastojanja sigurnosno-odbrambenih struktura Bosne i Hercegovine za iskazivanjem dostignutog nivoa spremnosti i sposobnosti sigurnosno-odbrambenih institucija BiH. Međutim, izvjesno je i postojanje namjere različitih međunarodnih sigurnosnih institucija, prije svega NATO saveza, da kroz angažovanje sigurnosnih i odbrambenih agencija BiH u različitim misijama van teritorije BiH dodatno ubrzaju proces njihove integracije na državnom nivou, prvenstveno Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH. Pored navedenog, svakako da opredjeljenje Bosne i Hercegovine za učestvovanje u mirovnim misijama, te uspješno realizovane misije u dosadašnjem periodu predstavljaju i jedan od najuvjerljivijih argumenata zahtjevima za pristupanje Bosne i Hercegovine u Euroatlantske integracije (NATO i EU). U periodu 2005. – 2010. godine, OS BiH su angažovane u slijedećim misijama van teritorije Bosne i Hercegovine: 

posmatračka misija UN u Etiopiji i Eritreji (2001 – 2008);



posmatračka misija UN u Kongu (2002 – );



„Iračka sloboda“, operacija na teritoriji Iraka, gdje je angažovana jedinica za uništavanje NUS-a (2005 – 2008);



„Iračka sloboda“, operacija na teritoriji Iraka gdje je angažovana jedinica za osiguranje lokacija – baze (2008);



„ISAF“, angažovanje štabnih oficira u sastavu danskog i njemačkog kontigenta snaga (2009 – ).



„ISAF“, mirovna misija na teritoriji Afganistana gdje je angažovana pješadijska jedinica za osiguravanje lokacija – baze (2010 – ) ;

5.1.1. Obim angažovanja i vrste misija Upućivanje vojnih posmatrača u mirovnu misiju UN-a u Etiopiji i Eritreji – UNMEE, započeto je 2001. godine, kao aktivnost realizovana od bivših entitetskih vojski (VF BiH i 76

VRS). Formiranjem odbrambenih struktura na državnom nivou (MO i OS BiH) aktivnost je nastavljena sve do okončanja mirovne misije UN-a 2008. godine. Misija je realizovana u jednogodišnjim smjenama, u koje je upućivan različit broj vojnih posmatrača, u zavisnosti od potreba misije. U navedenom periodu u misiji je ukupno učestvovalo 59 vojnih posmatrača iz OS BiH.110 Upućivanje vojnih posmatrača u mirovnu misiju UN-a u Kongu – MONUC/MONUSCO započeto je u novembru 2002. godine i prema trenutno važećim odlukama biti će nastavljeno i tokom 2012. godine. Misija se realizuje u jednogodišnjim smjenama u koje se upućuje po 5 vojnih posmatrača. Od početka upućivanja pripadnika OS BiH u mirovnu misiju u Kongo angažovano je 45 vojnih posmatrača iz OS BiH.111 Upućivanje jedinica OS BiH u mirovne misije započeto je u junu 2005. godine, kada je jedinica za uništavanje NUS-a upućena u mirovnu misiju u Irak, operacija „Iračka sloboda“, kao članica međunarodne vojne koalicije predvođene SAD-a.112 Proces odabira kandidata (dobrovoljna osnova) za upućivanje u ovu misiju i pripreme jedinice, obuka i opremanje, započeli su u drugom polugodištu 2004. godine. Obuka i opremanje realizovani su u neposrednoj saradnji sa uredom za odbrambenu saradnju SAD-a u BiH (Office of Defense Cooperation – ODC) u skladu sa standardima koji se primjenjuju u jedinicama američke vojske.113 Jedinica za uništavanje NUS-a u svom sastavu je imala 36 vojnih lica, 6 lica raspoređenih u komandu jedinice i 3 tima po 10 lica. Obuku jedinice za uništavanje NUS-a činila je obuka prije upućivanja u misiju (uključujući certificiranje pripadnika jedinice), obuka u Kuvajtu i obuka u zoni operacija. Težišni dio obuke, u trajanju 13 sedmica realizovan je na poligonima za obuku OS BiH, a obuhvatao je obuku u osnovnim vojničkim vještinama, kolektivnu obuku, te specijalistički obuku.114 Na 110

ATLANTSKA INICIJATIVA 2010, Bosna i Hercegovina i NATO, Udruženje za promicanje euroatlantskih integracija BiH, Sarajevo, str. 24 i Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru (broj: 07-50-3725-1/11 od 11.10.2011. godine), Sarajevo. 111 Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo, str. 26 i Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru, op.cit.. 112 Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo i Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru, op.cit.. 113 Specijalistička obuka i certificiranje lica nakon završetka obuke se odvijalo pod rukovodstvom četveročlanog mobilnog trening tima, sastavljenog od predstavnika privatnih kompanija: American Systems i MPRI). Intervju sa Zoranom Jovićem, članom Direktorijata za obuku jedinice za uništavanje NUS-a. 114 Osnovne vojničke vještine i kolektivna obuka: čitanje karte i navigacija, procedure medicinske evakuacije, obuka sa naoružanjem, vještine komuniciranja, procedure konvoja, proces vođenja trupa, izrada naređenja, prva pomoć, pravila angažovanja, obuka vozača, NHB zaštita i reakcije na različite prijetnje. Specijalistička obuka: identifikacija i uništavanje NUS-a, transport, rukovanje i skladištenje zarobljene neprijateljske municije, oprema i sredstva za uništavanje, eksplozivi i karakteristike, kodovi označavanja

77

prostoru Kuvajta realizovana je obuka na opremi koju je jedinica trebala koristiti u Iraku, a koja nije bila dostupna tokom obuke u BiH, te određeni praktični, posebno značajni oblici obuke.115 Obuka u zoni operacije realizovana je po pristizanju jedinice u bazu lociranja (Irak) u zoni operacija i obuhvatala je specifičnosti vezane za operacije i procedure, te borbenu situaciju.116 Opremanje jedinice za uništavanje NUS-a vršeno je u neposrednoj koordinaciji sa ODC-ijem. Jedinica je opremljena uniformama američkih marinaca, pustinjska varijanta, jurišnim puškama HK-33 5,56mm i pištoljima PHP 9mm, a od kolektivnog naoružanja na raspolaganju je imala mitraljeze kalibra 7,62x51mm i 12,7mm. Jedinica je raspolagala neophodnom komunikacijskom opremom i opremom za realizaciju osnovne misije – uništavanja NUS-a.117 Logističku podršku i osiguranje jedinice u pokretu i tokom rada pružale su koalicijske snage (poljski, rumunski, latvijski, britanski i američki vojnici). U operaciji „Iračka sloboda“ angažovano je 8 polugodišnjih rotacija u periodu od juna 2005. do decembra 2008. godine (ukupno 288 lica). U periodu angažovanja na teritoriji Iraka jedinica je bila locirana na tri lokacije. Misija jedinice za uništavanje NUS-a bila je podrška koalicijskim snagama u identifikaciji i uništavanju neeksplodiranih konvencionalnih ubojnih sredstava unutar teritorije Iraka, uz dodatak da je tokom boravka osme rotacije proširena i na zadatke vezane za procjenu borbene spremnosti inžinjerijske čete iračke armije. Pored jedinice angažovane na terenu, OS BiH su za potrebe održavanja veze i koordinacije aktivnosti između komandnih struktura BiH i koalicijskih snaga rasporedile dva oficira za vezu. Jedan oficir je raspoređen u Centralnu američku komandu u Tampi, Florida (United States Central Command – USCENTCOM), a drugi u Multinacionalni korpus – Irak (MultiNational Corps Iraq – MNC-I) u Bagdadu. Tokom učešća u operaciji „Iračka sloboda“ jedinica za uništavanje NUS-a je uništila oko 350 tona razne konvencionalne municije i u znatnoj mjeri doprinijela stvaranju sigurnijeg okruženja za život naroda Iraka, ali i za sigurnije djelovanje koalicijskih snaga. Posebno ubojnih sredstava, sigurnosne mjere i procedure, vatreni sistemi, uništenja i oprema, kurs borbenog preživljavanja i seminar o zoni operacija – Irak. Intervju sa Zoranom Jovićem, član Direktorijata za obuku jedinice za uništavanje NUS-a. 115 Obuka u Kuvajtu: Procedure evakuacije povrijeđenih, komunikacijske procedure, pravila angažovanja, prijetnje u zoni operacija, obuka u vožnji na američkim m/v, medicinski rizici i prijetnje, prijetnje od improvizovanih eksplozivnih sredstava i neeksplodiranih ubojnih sredstava, svjesnost o kulturi, procedure sa zarobljenicima, bojevo gađanje iz konvoja, obuka i bojevo gađanje iz kolektivnog naoružanja, procedure konvoja, proces donošenja vojnih odluka, historija SAD-a i historija i organizacija Marinskog korupsa SADa. 116 Obuka u zoni operacija: procedure konvoja, reakcije na iznenadne prijetnje, korištenje američkih m/v (teški kamioni), identifikacija borbenih sredstava (korištenjem zarobljenih školskih sredstava), procedure i koordinacija aktivnosti čišćenja i uništavanja NUS-a. 117 Naoružanje jedinice za uništavanje NUS-a u poptunosti je bilo kompatibilno sa naoružanjem američkih snaga, što je pozitivno uticalo na proces logističke podrške.

78

vrijedan pokazatelj uspješnosti misije je činjenica da tokom troipogodišnjeg angažovanja, na složenim poslovima uništavanja NUS-a, nijedan pripadnik OS BiH nije povrijeđen. Za OS BiH posebnu vrijednost predstavlja činjenica da je u okviru aktivnosti na pripremi jedinica za učešće u operaciji osposobljeno oko 170 tehničara za uništavanje NUS-a, čime su OS BiH stekle novu sposobnost, bitnu i za buduća djelovanja u mirovnim operacijama. Početkom 2008. godine započete su aktivnosti na pripremi pješadijske jedinice OS BiH za učešće u operaciji „Iračka sloboda“. 118 U skladu sa odlukama Predsjedništva BiH i Parlamentarne skupštine BiH, jedinica je misiju izvršavala od sredine avgustu do sredine decembra 2008. godine. Pješadijska jedinica OS BiH namijenjena za osiguranje baze koalicijskih snaga u okviru operacije „Iračka sloboda“ u svom sastavu je imala 49 vojnih lica, raspoređenih u komandu jedinice (10 lica) i 3 tima po 13 lica. Za potrebe održavanja veze i koordinacije aktivnosti sa višim elementima komandovanja i kontrole upućen je oficir za vezu u Komandu 39. pješadijske brigade (pbr) Vojske SAD-a (Multinacionalna divizija Bagdad). Misija pješadijske jedinice OS BiH u operacija „Iračka sloboda“ predviđala je zaštitu dijela koalicijskih snaga, civilnog personala unutar baze, kao i zaštitu infrastrukture, objekata i opreme unutar baze. Formiranje, pripreme i obuka jedinice je realizovana u okviru jedne od pješadijskih brigada OS BiH. Obuka je realizovana kroz individualnu, specijalističku i dodatnu obuku, u skladu sa priručnicima OS BiH i NATO priručnicima. Jedinica je izvršavala zadatak osiguranja dijela Baze „Viktorija“ u Bagdadu, a mandat je okončala nakon odluke koalicijskih snaga o smanjenju broja međunarodnih snaga u Iraku. Angažovanje jedne ovakve jedinice i njeno uspješno djelovanje u multinacionalnom okruženju koalicijskih snaga u Iraku potvrdili su dodatnu osposobljenost OS BiH za izvršavanjem misija osiguranja, u različitim uslovima (prije svega visokog rizika), kao i u zajedničkom djelovanju sa pripadnicima oružanih snaga članica koalicijskih snaga i svakako na najbolji način demonstrirali napredak u provođenju reforme odbrambenoga sektora u BiH, te osnažili nastojanja BiH za pristupanje evroatlanskim integracijama. Učešće OS BiH u misiji Snaga međunarodne sigurnosne pomoći (International Security Assistance Force – ISAF) u Afganistanu započeto je upućivanjem štabnih oficira u sastav danskog i njemačkog kontigenta snaga.119

118

Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo. 119 Ibidem; intervju Robert Beljan, pripadnik OS BiH, angažovan u misiji ISAF u sastavu danskog kontingenta snaga; intervju Šaćir Pajić, pripadnik OS BiH, angažovan u sastavu njemačkog kontingenta snaga i Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru, op.cit..

79

Upućivanje štabnih oficira u sastav danskog kontingenta započeto je u martu 2009. godine, kada su u misiju upućena prva dva oficira. Oficiri OS BiH angažuju se na dužnostima u okviru štaba Danske borbene grupe, Regionalna komanda Jug (Regional Command South – RCS), koja je locirana na jugu Afganistana, u provinciji Helmand. Prije upućivanja oficira OS BiH u misiju ISAF, provodi se obuka u zemlji, te obuka u Kraljevini Danskoj, u sklopu štabne obuke komande danske borbene grupe. Opremanje i logističku podršku za oficire angažovane u ovoj misiji osiguravaju Oružane snage Kraljevine Danske. Od početka misije, uspješno je okončano 5 rotacija (10 oficira), a u toku je realizacija 6. rotacije. Upućivanje štabnih oficira u sastav njemačkog kontingenta započeto je u septembru 2009. godine, kada je u misiju upućeno osam oficira. Oficiri OS BiH angažuju se na dužnostima u okviru štaba Regionalne komande Sjever (RCN), koja je locirana u Mazar-e Sharifu, provincija Balkh, na sjeveru Afganistana. Prije upućivanja oficira OS BiH u misiju ISAF provodi se obuka u zemlji, te obuka u trening centru Bigošć u Poljskoj. Opremanje i logističku podršku za oficire angažovane u ovoj misiji osiguravaju Oružane snage Savezne Republike Njemačke, uz nadoknadu troškova od Bosne i Hercegovine. Od početka misije, uspješno su okončane 4 rotacije (32 oficira), a u toku je realizacija 5. rotacije. Početkom 2010. godine započete120 su aktivnosti na pripremi pješadijske jedinice OS BiH za učešće u operaciji ISAF. 121 Pripremne aktivnosti (formiranje, obučavanje, opremanje) realizovane su paralelno sa aktivnostima državnih organa Bosne i Hercegovine na sagledavanju mogućnosti angažovanja jedinice na prostoru Afganistana, izboru najpogodnije partnerske nacije, postizanju dogovora sa OS Kraljevine Danske, te donošenju odluka od Predsjedništva BiH i Parlamentarne skupštine BiH o upućivanju pješadijske jedinice u misiju ISAF. Formiranje i obučavanje jedinice je proces koji se provodi na nivou pješadijskih brigada OS BiH – formiranjem jedinice privremenog sastava. Obuka jedinice se provodi u skladu sa standardima i procedurama OS BiH, te NATO priručnicima i procedurama, a zasnovana je na dodijeljenoj misiji, kao i određenim smjernicama od OS Kraljevine Danske.122 Po okončanju planiranog ciklusa obuke provodi se vježba ocjenjivanja tokom koje 120

Ova aktivnost predstavlja nastavak obuke koju su OS BiH započele 2008. godine u sklopu priprema za upućivanje 2. rotacije pješadijske jedinice u misiju „Iračka sloboda“, koja je otkazana zbog smanjenja prisustva međunarodnih snaga u Iraku. 121 Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo; Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru, op.cit. i intervju Edin Ahmetović, pripadnik OS BiH, angažovan u misiji ISAF, jedinica za osiguranje lokacija. 122 Osnovni priručnici za obuku jedinice: Borbene vještine vojnika (VP 7-04.1), Vojnički priručnik uobičajenih zadataka nivo vještina 2-4 (VP 7-04.24), Plan obuke za misiju streljačke čete (POM 3-21.10), Plan obuke za misiju streljačkog voda i odjeljenja (POM 3-21.8), Allied Tactical Publication (ATP) – 3.2 „Kopnene operacije“, ATP – 3.4.1 „Operacije podrške miru – tehnike i postupci“, NATO „Priručnik za obuku i edukaciju za operacije podrške miru“ (TEPSO) i NORDCAPS 1. i 2. dio „Taktički priručnik za mirovne operacije“

80

tim OS Kraljevine Danske vrši provjeru osposobljenosti i certificiranje jedinice za upućivanje u misiju. Za potrebe obuke i izvršenja pješadijske jedinice OS BiH, OS Kraljevine Danske su osigurale opremu, naoružanje i municiju. Nakon obuke pješadijske jedinice u Bosni i Hercegovini, a prije upućivanja u misiju u Afganistan, jedinica u okviru Danske borbene grupe, na lokacijama OS Kraljevine Danske prolazi kraću preduputnu obuku. Pješadijska jedinica OS BiH namijenjena za osiguranje baze koalicijskih snaga u okviru operacije ISAF u svom sastavu ima 45 vojnih lica (3 oficira, 8 podoficira i 34 vojnika), raspoređenih u komandu jedinice (9) i 4 tima po 9 lica. U skladu sa odlukama Predsjedništva BiH i Parlamentarne skupštine BiH, jedinica je u misiju upućena u oktobru 2010. godine, sa dužinom trajanja od 12 mjeseci. Misija se realizuje kroz polugodišnje rotacije. Misija pješadijske jedinice OS BiH angažovane u operaciji ISAF podrazumijeva unutrašnje osiguranje baze koalicijskih snaga u provinciji Helmand bez mogućnosti izlaska i izvođenja operacija van baze. U julu 2011. godine, Odlukom Predsjedništva BiH misija je produžena za dodatnih 14 mjeseci i dijelom izmijenjena, tako da je odobreno osiguranje do dvije baze koalicijskih snaga u zoni Regionalne komande jug. Upućivanjem pješadijske jedinice OS BiH u misiju ISAF, u oktobru 2010. godine, OS BiH su dodatno osnažile svoj angažman u Afganistanu i potvrdile opredjeljenost državnih organa BiH za kontinuiranim i adekvatnim doprinosom BiH operacijama podrške miru u svijetu. Svojim uspješnim djelovanjem (u toku je treća rotacija) u multinacionalnom okruženju koalicijskih snaga u Afganistanu jedinica je potvrdila osposobljenost OS BiH za izvršavanjem misija osiguranja, u različitim uslovima (prije svega visokog rizika koji vlada u provinciji Helmand), kao i u zajedničkom djelovanju sa pripadnicima koalicijskih snaga. Tabela 3: Pregled angažovanja OS BiH u mirovnim operacijama r/b Naziv misije/operacije Vrsta misije r posmatračka UNMEE 1. misija UN posmatračka 2. MONUC/MONUSCO misija UN 3. Iračka sloboda

vojna intervencija

4.

5.

ISAF

operacija podrške miru

Vrsta snaga

Snage

Lokacija

Period

59

Etiopija i Eritreja

2001. – 2008.

45

Kongo

2002. –

288

Irak

2005. – 2008.

49

Irak

2008.

štabni oficiri

2

Afganistan

2009. –

štabni oficiri

8

Afganistan

2009. –

vojni posmatrači vojni posmatrači jedinica za uništavanje NUS-a jedinica za osiguranje lokacije

Napomena

koalicija snaga predvođena SAD-om danski kontingent njemački kontingent

81

r/b Naziv misije/operacije Vrsta misije r

5.

ISAF

operacija podrške miru

Vrsta snaga jedinica za osiguranje lokacije štabni podoficiri specijalisti za obuku vojnopolicijskih snaga

Snage

Lokacija

Period

Napomena

45

2010. –

danski kontingent

4

2011. –

u pripremi

2012. –

u pripremi

Afganistan 10

Izvor: Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo (vlastita tabela).

5.1.2. Doprinos izgradnji dodatnih sposobnosti OS BiH Angažovanje OS BiH u mirovnim misijama UN-a, potom u sastavu koalicionih snaga u Iraku, te NATO vođenoj misiji u Afganistanu omogućilo je OS BiH razvoj određenih sposobnosti, važnih za trenutni nivo borbene spremnosti, ali i za buduća angažovanja OS BiH u operacijama podrške miru širom svijeta. Prije angažovanja jedinice za uništavanje NUS-a u operaciji „Iračka sloboda“ OS BiH nisu imale izgrađenu sposobnost realizacije zadataka uništavanja NUS-a. Kroz proces pripremanja jedinice za učešće u misiji, a naročito kroz realizaciju zadataka i dodatno usavršavanje tokom učešća u misiji, 170 pripadnika OS BiH je osposobljeno za dužnost tehničara za uništavanje NUS (konvencionalnih sredstava). Cijeneći činjenicu da jedinica za uništavanje NUS-a u svom sastavu ima 22 – 25 tehničara za uništavanje NUS-a (nivo vod), kao i činjenicu da je dio ovih lica okončao službu u OS BiH (uglavnom vojnici preko 35 godina starosti), OS BiH imaju sposobnost trenutnog angažovanja do dvije jedinice ranga voda u mirovnim misijama kroz 3 rotacije od po 6 mjeseci. Angažovanjem pješadijskih jedinica u operaciji „Iračka sloboda“ i ISAF OS BiH su dodatno osposobljenje za izvođenje operacija osiguranja koalicijskih baza u zonama izvođenja operacija, u saradnji i zajedničkom djelovanju sa OS koje su u većini slučajeva članice NATO-a i EU. Uvažavajući činjenicu da je u dosadašnjem periodu uspostavljen efikasan sistem obučavanja ove vrste jedinica za učešće u misijama, te imajući u vidu brojno stanje OS BiH, možemo zaključiti da je stečena sposobnost upućivanja u misiju pješadijske jedinice za osiguranje baza jačine čete (veličina približna trostrukoj veličini trenutno angažovane jedinice u misiji ISAF), uz osiguravanje smjena – rotacija na šestomjesečnoj osnovi.

82

Upućivanjem štabnih oficira u misiju ISAF u sastav kontingenta snaga OS istovremenih članica NATO i EU, Danske i Njemačke, koji su angažovani na nivou regionalne komande i komande borbene grupe, OS BiH su dodatno osposobile svoj oficirski kadar za obavljanje različitih funkcionalnih dužnosti u operacijama podrške miru u sastavu multinacionalnih vojnih snaga, uz primjenu propisanih NATO procedura i procedura zemalja članica NATO i EU za rad u komandama i štabovima. Kroz dvogodišnju realizaciju misije, OS BiH su dogradile sistem i unaprijedile procedure odabira, pripremanja i upućivanja oficira u mirovne misije, te bi prema trenutnom brojnom stanju u ovu vrstu misija mogle upućivati i dvostruko veći broj od trenutno angažovanih oficira i za iste osiguravati šestomjesečne smjene.

5.2. Moguće angažovanje OS BiH u NATO vođenim misijama nakon 2011

U skladu sa zakonskim odrednicama (Zakon o odbrani BiH), te strategijskim opredjeljenjima države Bosne i Hercegovine (Sigurnosna politika BiH i Odbrambena politika BiH), angažovanje OS BiH u operacijama kolektivne sigurnosti i operacijama podrške miru uključujući i borbu protiv terorizma predstavlja jednu od prioritetnih aktivnosti, koja državi treba omogućiti punopravno članstvo u NATO savezu i postupnu integraciju u sve strukture EU (uključujući Zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku EU i Zajedničku sigurnosno odbrambenu politiku EU). U okviru saradnje BiH sa NATO savezom kroz Proces planiranja i revizije (Planning and Review Process – PARP), vezano za identifikaciju snaga i sposobnosti koji mogu biti na raspolaganju NATO-u u pogledu vježbi i NATO vođenih operacija, deklarisane su slijedeće snage: jedinica za uništavanje NUS (vod), pješadijska jedinica (vod – 2010/11; 2 voda – 2012; četa – 2013/14; 2 čete – 2015; bataljon – 2016) i jedinica vojne policije (vod – 2010), te helikopterske jedinice ( 4 helikoptera – 2013/14; 6 helikoptera – 2015/16). Uvažavajući namjere Bosne i Hercegovine za integrisanje u NATO, a potom i u EU, članstvo u NATO-ovom Akcijskom planu za članstvo (MAP) koje naglašava sposobnost države da doprinese kolektivnoj odbrani i novim misijama Saveza, važeće odluke i saglasnosti Predsjedništva BiH o učešću pripadnika OS BiH u NATO vođenim misijama, veličinu i vrstu deklarisanih jedinica, te trenutne sposobnosti OS BiH, u narednom periodu je očekivati nastavak angažovanja pripadnika OS BiH u već započetim misijama, povećanje obima angažovanih snaga u tim misijama, te eventualno upućivanje novih snaga u te misije.

83

Oružane snage BiH će tokom i nakon 2011. godine nastaviti sa realizacijom slijedećih misija: -

upućivanje štabnih oficira u misiju ISAF, Afganistan, u sastavu danskog i njemačkog kontingenta snaga (10 oficira) i

-

upućivanje jedinice za osiguranje lokacija u misiju ISAF, Afganistan, u sastavu danskog kontingenta snaga (45 vojnih lica).

Nakon 2011. godine, moguće je povećanje obima snaga već angažovanih u misiji ISAF, eventualno povećanje broja štabnih oficira angažovanih u sastavu danskog i njemačkog kontingenta snaga za 50%, te povećanje broja jedinica za osiguranje lokacija – 2 voda. Međutim cijeneći činjenicu da se radi o misiji visokog rizika, prilično složenom sistemu odlučivanju o upućivanju pripadnika OS BiH u mirovne misije, te uvažavajući okolnost dodatnog otpuštanja vojničkog kadra iz OS BiH i prijema mladih vojnika (što zahtijeva dodatni period obučavanja), povećanje broja jedinica za osiguranje lokacija ne treba očekivati prije 2013. godine. Tokom 2011. godine i dalje, očekuje se angažovanje dodatnih snaga OS BiH u misija ISAF, Afganistan, i to: -

upućivanje štabnih podoficira (4 podoficira) u misiju ISAF, Afganistan, u sastav njemačkog kontingenta snaga i

-

upućivanje 10 instruktora za obuku afganistanskih snaga sigurnosti (vojna policija) u misiju ISAF, vojno-policijsku školu u Kabulu, o čemu su u toku pregovori sa Republikom Hrvatskom, koja je nacija lider za ovaj segment obuke.

Nakon 2011. godine, moguće je na osnovu zahtjeva NATO-a, da dođe do angažovanja jedinice za uništavanje NUS-a u okviru misije ISAF u Afganistanu, s tim, što bi takva aktivnost vjerovatno zahtijevala proširenje misije na uništavanje i improvizovanih eksplozivnih sredstava, što zahtijeva dodatnu opremu i obuku već ranije osposobljenih tehničara za uništavanje NUS-a, te isto tako nije vjerovatno prije 2013. godine. 123 Pored jedinice za uništavanje NUS-a, u skladu sa potrebama savezničkih snaga u misiji ISAF bi mogao biti angažovan vod vojne policije OS BiH (obuka vojne policije kao jedne od deklarisanih jedinica je stalan proces i u većoj mjeri se provodi u saradnji sa instruktorima Vojske SAD-a), tako da bi pripreme ove jedinice zahtijevale relativno kratak vremenski period. 123

Pripremne aktivnosti za realizaciju ove obuke izvode se u jedinici za NUS u saradnji sa instruktorima iz SAD-a. U periodu juli – august 2011. godine jedinici je donirana neophodna oprema za realizaciju uništavanja improvizovanih ubojnih sredstava (od strane ODC-a), tako da se početak obuke očekuje do kraja 2011. godine.

84

6. IMPLIKACIJE ZSOP EU NA BUDUĆE MISIJE OS BiH

6.1. Moguće misije OS BiH u skladu sa ZSOP – na putu BiH prema EU Kao osnovu za identifikaciju mogućih misija OS BiH u okviru ZSOP EU moguće je koristiti dvije referense. Svakako da su to misije koje je EU preduzela od 2003. godine do danas, odnosno zadaci koji su proizišli iz tih misija, te zadaci koji proizilaze iz koncepta borbenih grupa EU.

Analizom preduzetih misija EU u oblasti ZSOP, od 2003. do 2011. godine, prvenstveno vojnih misija,124 moguće je izdvojiti slijedeća dominantna područja: -

osiguranje sigurnosti teritorije,

-

osiguranje slobode kretanja,

-

osiguranje sigurnosti stanovništva (izbjeglice, interno raseljena lica),

-

osiguranje sigurnosti lokacija, personala i opreme UN-a, vladinih i nevladinih organizacija u područjima operacija,

-

osiguranje dostave i distribucije humanitarne pomoći,

-

osiguranje neophodnih sigurnosnih uslova za provođenje izbora i

-

obuka sigurnosnih struktura, prvenstveno oružanih snaga.

Iz navedenih zadataka je vidljivo da se uglavnom radi o zadacima koji tradicionalno ne pripadaju vojnim zadacima, ali da su krajem 20. i početkom 21. vijeka postali dominantni zadaci oružanih snaga u mirovnim misijama. Kako organizacijska struktura oružanih snaga većine članica EU nije prilagođena realizaciji tih zadataka, oružane snage, zavisno od vrste misije, uglavnom angažuju privremene sastave u koje su uključene: specijalne snage, jedinice vojne policije, lako naoružane brzo pokretljive pješadijske (mehanizovane) jedinice, jedinice namijenjene za uništavanje NUS (uključujući improvizovana NUS), te jedinice namijenjene za logističku podršku (težišno transport i medicinsko zbrinjavanje). Svakako da je za uspješno funkcionisanje ovih snaga neophodno osiguranje adekvatnog zračnog transporta, kako za jedinice raspoređene za izvršavanje misije, odnosno za eventualne intervencije – ojačanja, tako i za potrebe specifičnih misija dopreme i distribucije humanitarne pomoći. I pored nove vrste zadataka koji se postavljaju pred oružane snage, naravno da i dalje postoji potreba za 124

Vojne misije EU: Concordia, Artemis, Althea, EUFOR RD Congo, EUFOR Chad/RCA, EUTM Somalija i EUFOR Libija.

85

realizacijom tradicionalnih vojničkih zadataka, kao što su osiguranje personala, opreme i lokacija samih jedinica i odbrana jedinica od različitih konvencionalnih i nekonvencionalnih prijetnji. Kada analiziramo koncept borbenih grupa EU, koje trenutno, a vjerovatno i u budućnosti predstavljaju, borbeno spremne snage za realizaciju zadataka definisanih Lisabonskim ugovorom, 125 kao i okvirnu strukturu borbenih grupa, te strukturu nekih od formiranih borbenih grupa (HELBROC BG ili Balkanska BG II/2007, poljsko/njemačka BG I/2010,) vidljivo je da su u strukturi zastupljene slijedeće organizacijske cjeline i jedinice:

-

komanda snaga, uglavnom zasnovana na formaciji komande brigade vodeće nacije (kod BG sasatavljenih od više nacija popuna je multinacionalna),

-

mehanizovani pješadijski bataljon sa komandom, uglavnom zasnovana na formaciji bataljona vodeće nacije (kod BG sasatavljenih od više nacija popuna je multinacionalna)

-

jedinice borbene podrške i borbeno servisne podrške (jedinica za vatrenu podršku, jedinica vojne policije, jedinica za obavještajne i izviđačke poslove – ISTAR, inžinjerijska jedinica, jedinica za civilno vojnu saradnju – CIMIC, jedinica za psihološke operacije, helikopterske jedinice za podršku, jedinice za logističku podršku, medicinske jedinice, jedinice za protivzračnu odbranu) i

-

specifične jedinice neophodne za određenu misiju.126

Uvažavajući činjenicu da je u operacijama koje EU preduzima u okviru ZSOP (uključujući koncept borbenih grupa), moguće angažovanje i zemalja koje nisu članice EU, učešće Bosne i Hercegovine, kao trenutnog potencijalnoga kandidata za članstvo u EU, u ovim operacijama i u sastavu BG, svakako bi ostvarilo pozitivan uticaj u okviru širih aktivnosti BiH na putu prema dobijanju statusa kandidata za članstvo, a u konačnici i punopravnog članstva u EU.

125

Humanitarne i spasilačke misije, misije održavanja mira i misije borbenih snaga za upravljanje kriznim situacijama, uključujući i misije uspostave mira, zajedničke operacije razoružanja, savjetodavne misije i misije vojne podrške, misije prevencije sukoba i operacije stabilizacije nakon sukoba, uz napomenu da sve ove misije mogu doprinijeti borbi protiv terorizma, uključujući i podršku trećim zemljama u borbi protiv terorizma na vlastitim teritorijama. Misije uzajamne (međusobne) pomoći zemalja članica EU u slučaju oružane agresije na jednu ili više članica Unije (pomoć i podrška svim raspoloživim sredstvima od strane ostalih zemalja članica EU). 126 Struktura borbene grupe je utvrđena načelno, za svaku specifičnu misiju se vrši prilagođavanje strukture, a postoje različitosti između borbenih grupa u zavisnosti od koje zemlje su dominantno formirane (struktura, brojnost, i sl.).

86

Kao zaključak, u tabeli broj 4 su identifikovane sposobnosti, odnosno snage OS BiH, koje pružaju potencijalne prilike za angažovanje OS BiH u operacijama EU u okviru ZSOP: Tabela 4: Mogući zadaci i snage OS BiH za angažovanje u području ZSOP EU EU

OS BiH

Zadaci proistekli iz realizovanih i tekućih misija

Zadaci za čiju realizaciju postoje sposobnosti

-

-

osiguranje sigurnosti teritorije, osiguranje slobode kretanja, osiguranje sigurnosti stanovništva (izbjeglice, interno raseljena lica), osiguranje sigurnosti lokacija, personala i opreme UN-a, vladinih i nevladinih organizacija u područjima operacija, osiguranje dostave i distribucije humanitarne pomoći, osiguranje neophodnih sigurnosnih uslova za provođenje izbora obuka sigurnosnih struktura, prvenstveno oružanih snaga, zračni transport, osiguranje personala, opreme i lokacija snaga angažovanih u misiji,

-

-

Raspoložive snage

Zadaci proistekli iz koncepta borbenih grupa -

-

-

komanda snaga, uglavnom zasnovana na formaciji komande brigade vodeće nacije (kod BG sasatavljenih od više nacija popuna je multinacionalna), mehanizovani pješadijski bataljon sa komandom, uglavnom zasnovana na formaciji bataljona vodeće nacije (kod BG sasatavljenih od više nacija popuna je multinacionalna), jedinice borbene podrške i borbeno servisne podrške, specifične jedinice neophodne za određenu misiju

štabne dužnosti u okviru komande snaga BG ili komande mehanizovanog pješadijskog bataljona u sastavu BG uništavanje neeksplodiranih ubojnih sredstava, operacije deminiranja, osiguranje lokacija baziranja snaga EU u područjima operacija, vojno-policijski zadaci, zadaci iz domena civilno vojne saradnje (civilmilitary cooperation – CIMIC).

-

podoficiri i oficiri OS BiH, vod za uništavanje NUS, inžinjerijski vod, pješadijska jedinica za osiguranje lokacija, vod vojne policije.

Izvor: Službena stranica EU: www.consilium.europa.eu/csdp; Grupa autora 2009, European Security and Defence Policy: the first ten years (1999-2009), The European Union Institute for Security Studies, Paris, France; Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo (vlastita tabela). Kao realno, početno angažovanje OS BiH u okviru ZSOP Evropske unije, doprinosom kroz štabni personal ili neku od spomenutih jedinica, pojavljuje se mogućnost učešća u sastavu neke od borbenih grupa EU u čijem su sastavu zastupljene OS Savezne Republike Njemačke, 87

kao vodeća nacija. U ovom slučaju bilo bi moguće iskoristiti pozitivna iskustva trenutnog angažovanja oficira OS BiH u sastavu njemačkog kontingenta snaga u misiji ISAF u Afganistanu. Svakako da bi angažovanje OS BiH trebalo započeti kroz nominovanje štabnih oficira i podoficira, a potom ga postepeno širiti na doprinos spomenutim jedinicama. Kao posebna mogućnost, za koju je svakako prethodno neophodno postići visok nivo političke saglasnosti, pojavljuje se formiranje borbene grupe „Zapadni Balkan“. 127 Svrha ovih ideja i prijedloga ogleda se u činjenici da oružane snage zemalja sa prostora Zapadnog Balkana (Bosna i Hercegovina, Crna Gora Hrvatska, Makedonija i Srbija) ne mogu samostalno osigurati snažno prisustvo u okviru borbenih grupa EU, te da bi jednim ovakvim regionalnim pristupom pružile znatno jači doprinos ZSOP EU. U okviru jedne ovakve borbene grupe, Bosna i Hercegovina bi mogla imati posebnu ulogu, ulogu vodeće nacije (kao kompromisno rješenje) uz osiguranje već prethodno spomenutih snaga i eventualno pješadijske mehanizovane jedinice (za koju bi trebalo osigurati dodatno opremanje i obuku).

6.2. Kompatibilnosti mogućih misija OS BiH iz domena ZSOP EU i mogućih NATO vođenih misija Analizirajući učešće Oružanih snaga Bosne i Hercegovine u trenutnim misijama pod vodstvom NATO-a, kao i moguće učešće u ovim operacijama u narednom periodu (poglavlje 5.2.), te identifikovane moguće zadatke i snage koje bi OS BiH mogle izvršavati u misijama pod vodstvom EU (poglavlje 6.1.), moguće je izvesti slijedeće zaključke:

-

Činjenice da NATO i EU dijele 21 zajedničku članicu, da egzistira strateško partnerstvo na najvišem političkom i vojnom nivou NATO-a i EU, da je uspostavljena stalna saradnja i neposredna koordinacija u segmentima sigurnosti i odbrane (gotovo na svim nivoima političkog i vojnog odlučivanja), te da je kroz sporazum „Berlin plus“ omogućeno korištenje različitih sredstava i sposobnosti NATO-a za potrebe realizacije operacija pod vodstvom EU, više nego potvrđuju postojanje kompatibilnosti u izvođenju NATO i EU operacija. Naravno ovdje nije moguće govoriti o nivou i opsegu operacija zbog očite razlike u sposobnostima, već o načinu izvođenja tih operacija. Međutim, cijeneći okolnost da angažovanje OS BiH u mirovnim operacijama ne može i neće prevazići taktički nivo,

127

Grupa autora 2010, Towards Western Balkan Battlegroup, Belgrade Centre for Security Policy, Beograd.

88

možemo kazati da je sa aspekta OS BiH evidentna potpuna vojna kompatibilnost izvođenja operacija između NATO saveza i Evropske unije. -

Budući da se učešće OS BiH u misijama pod vodstvom NATO-a uglavnom odvija u okviru kontingenta oružanih snaga zemalja koje su istovremeno članice NATO saveza i Evropske unije (iako Oružane snage Kraljevine Danske ne učestvuju u realizaciji ZSOP EU) izvjesno je postojanje visokog nivoa kompatibilnosti u segmentima organizacije, procedura i izvođenja operacija, što za OS BiH znači da se kroz pripreme i samo učešće u operacijama pod vodstvom NATO-a osposobljavaju i za eventualno učešće u operacijama pod vodstvom EU.

-

Sličnost zadataka koje OS BiH izvršavaju u tekućim misijama pod vodstvom NATO-a, kao i onih vjerovatnih u budućem periodu, sa zadacima koje bi OS BiH mogle preduzeti u okviru misija pod vodstvom EU, dodatno potvrđuju osposobljenost OS BiH za njihovu realizaciju.

-

Vrsta snaga koje OS BiH angažuju u trenutnim misijama pod vodstvom NATO-a, kao i snaga deklarisanih za potrebe vježbi i NATO vođenih operacija u periodu 2010 – 2016, uglavnom odgovara zahtjevima za upotrebom snaga u identifikovanim mogućim misijama Evropske unije.

Kao rezime usklađenosti priprema i učešća OS BiH u misijama pod vodstvom NATO-a i EU, sa aspekta upotrebe snaga i sredstava OS BiH, može se zaključiti da su aktivnosti u potpunosti kompatibilne, te da OS BiH svojim trenutnim učešćem u misijama pod vodstvom NATO saveza u potpunosti realizuju misiju osposobljavanja za učešće u budućim, eventualnim misijama pod vodstvom Evropske unije.

6.3. Potrebe za prilagodbama organizacije, strukture, sistema obuke i tehničke opremljenosti OS BiH u cilju izgradnje kapaciteta za učešće u misijama proisteklim iz ZSOP EU Stepen spremnosti – osposobljenosti Ministarstva odbrane i Oružanih snaga Bosne i Hercegovine za učešće u vojnim misijama u okviru ZSOP Evropske unije, sagledati ćemo kroz slijedeće segmente: -

organizaciju MO i OS BiH u dijelu postojanja struktura za saradnju sa institucijama EU, te adekvatnost njihovih kapaciteta;

-

organizaciju jedinica OS BiH koje bi mogle biti angažovane u vojnim misijama EU, usklađenost sa organizacijom istih ili sličnih jedinica u OS zemalja EU; 89

-

sistem obuke i certificiranja jedinica OS BiH za učešće u mirovnim operacijama i usklađenost sa rješenjima u OS zemalja članica EU;

-

opremljenost jedinica OS BiH koje bi mogle biti angažovane u vojnim misijama EU, kompatibilnost postojeće opreme sa opremom OS zemalja EU, nedostaci i potrebna nova oprema.

I pored opredjeljenja Bosne i Hercegovine za pristupanje članstvu u Evropskoj uniji, u organizacijskoj strukturi MO BiH ne postoji organizacijska cjelina sa zadacima ostvarivanja saradnje sa institucijama EU, praćenja aktivnosti u oblasti ZSOP EU i trendova u njenom razvoju, te planiranja eventualnog učešća OS BiH u vojnim misijama EU. Istina, u strukturi MO BiH, u okviru sektora za međunarodnu saradnju je ustanovljen odsjek za saradnju sa NATO/PfP, ali sa isključivom nadležnošću izdavanja politika i smjernica za učestvovanje OS BiH u NATO aktivnostima. 128 U cilju dodatnog jačanja zahtjeva BiH za dobijanje statusa kandidata za članstvo u EU, a u konačnici i prijema u punopravno članstvo, u organizacijskoj strukturi MO BiH, u okviru sektora za međunarodnu saradnju, bilo bi produktivno ustanoviti odsjek za saradnju sa Evropskom unijom. Odsjek za saradnju sa EU bi trebalo ustanoviti sa sličnom strukturom kao što je slučaj kod odsjeka za saradnju sa NATO/PfP, ali manjim brojem izvršilaca (3 – 4 izvršioca), sa slijedećim nadležnostima i zadacima: -

saradnja odbrambenih struktura Bosne i Hercegovine sa strukturama EU iz oblasti ZSOP, a posebno Evropskom službom za vanjske poslove (strukture za upravljanje krizama);

-

praćenje aktivnosti EU u oblasti ZSOP i trendova u njenom razvoju;

-

identifikovanje područja u okviru ZSOP EU koja nude prilike BiH za intenzivniju saradnju i predlaganje modaliteta za ostvarivanje te saradnje;

-

praćenja i procjenjivanje vojnih misija EU, te identifikovanje mogućeg angažovanja OS BiH u vojnim misijama EU;

-

praćenje aktivnosti EU u segmentu borbenih grupa EU (formiranje BG, raspored BG, operativne sposobnosti za članstvo u BG), sagledavanje mogućnosti OS BiH za učešće u BG EU, izrada prijedloga prema nadležnim organima BiH i u konačnici kandidovanje snaga za učešće u BG;

-

koordinacija obuke za mirovne operacije pod vodstvom EU, osiguravanje kompatibilnosti obuke i procesa certificiranja jedinica OS BiH u skladu sa standardima propisanim od Vojnog komiteta i Vojnog štaba EU (Evropska odbrambena agencija);

-

izrada politika i smjernica za učestvovanje OS BiH u aktivnostima iz domena ZSOP EU.

128

Podaci preuzeti sa službene stranice MO BiH: www.mod.gov.ba, datum pristupa: juli 2011. godine.

90

Budući da u strukturi Zajedničkog štaba OS BiH takođe ne postoji organizacijska cjelina namijenjena za saradnju OS BiH sa institucijama EU iz oblasti ZSOP, već je isključivo jedan oficir zadužen za saradnju sa OS zemalja EU, neophodno je uspostaviti odjeljenje za saradnju sa EU ili u okviru odjeljenja za međunarodnu saradnju ustanoviti veći broj oficira zaduženih za realizaciju zadataka iz domena saradnje sa institucijama EU (Vojni štab EU, Evropska odbrambena agencija), praćenja aktivnosti u oblasti ZSOP EU i trendova u njenom razvoju, te planiranja, organizovanja i pripremanja za eventualno učešće OS BiH u vojnim misijama EU. U poglavlju 6.1. identifikovane su jedinice OS BiH koje bi mogle biti angažovane u vojnim misijama EU: vod za uništavanje NUS-a, inžinjerijski vod, pješadijska jedinica za osiguranje lokacija i vod vojne policije. Pored spomenutih jedinica identifikovana je i mogućnost angažovanja pješadijske – mehanizovane jedinice u okviru borbene grupe „Zapadni Balkan“. Vod za uništavanje NUS, koji je uspostavljen u strukturi OS BiH, organizacijski je ustrojen u skladu sa praktičnim rješenjima iz perioda učešća ove vrste jedinica u misiji „Iračka sloboda“, te kao takav svojom strukturom omogućava angažovanje ove jedinice i u vojnim misijama EU, uz eventualna privremena proširenja strukture u skladu sa specifičnošću određene misije. U strukturi OS BiH postoje različite vrste inžinjerijskih jedinica lociranih u okviru deminerskog i inžinjerijskog bataljona. U okviru deminerskog bataljona postoje jedinice za deminiranje terena (ručno i mašinsko), te jedinica za otkrivanje eksploziva pomoću pasa, dok u inžinjerijskom bataljonu postoje pionirske jedinice, jedinice za izradu puteva i mostova, te jedinica teških inžinjerijskih mašina. Budući da konceptom borbenih grupa EU nije propisana precizna struktura jedinica, već isključivo sposobnost, jedinica borbene inžinjerije ranga vod – četa, zemlje članice, odnosno zemlje koje učestvuju u okviru borbene grupe, imaju mogućnost kandidovati snage prema vlastitoj odluci. U takvim okolnostima, OS BiH bi za učešće u borbenim grupama EU, iz sastava inžinjerijskog i deminerskog bataljona mogle formirati privremene mješovite sastave jačine voda u skladu sa zahtjevima i preporukama vodeće nacije.

Kako osiguranje lokacija (baze lociranja snaga u zoni operacija) predstavlja samo jedan od zadataka koji uglavnom realizuju pješadijske jedinice, u strukturi OS BiH ne postoji formacija jedinice sa isključivim zadacima osiguranja lokacija. Formiranje jedinica ove namjene, za potrebe upućivanja u mirovne misije se vrši na nivou pješadijskih brigada OS BiH (od personala raspoređenog u pješadijske jedinice), kao privremenog sastava jačine voda (45 91

vojnih lica), te je kao takva kategorija promjenjiva i lako prilagodljiva specifičnostima svake posebne misije i vjerovatno ni u budućnosti neće zahtijevati značajnije promjene.

Jedinice vojne policije koje egzistiraju u sastavu OS BiH (bataljona vojne policije i jedinice vojne policije u pješadijskim brigadama) svojoj strukturom su veoma slične jedinicama vojne policije iz sastava OS zemalja članica EU, tako da mogu biti angažovane u vojnim operacijama EU ili kandidovane za učešće u nekoj od borbenih grupa EU, bez potrebe za posebnim izmjenama u strukturi. Svakako da u slučaju zahtjeva određene misije struktura ove jedinice može privremeno biti proširena. Angažovanje pješadijske čete (mehanizovana ili motorizovana) u sastavu neke od borbenih grupa, u ovome trenutku je ograničeno inkompatibilnosti strukture pješadijskih jedinica koje egzistiraju u OS BiH i u OS zemalja članica EU. Činjenice da „klasična“ pješadija, kao što je to slučaj u strukturi OS BiH nije zastupljena u OS članicama EU, te da kriteriji za učešće u borbenim grupama predviđaju angažovanje mehanizovane pješadijske čete opremljene sa 1012 borbenih vozila (naoružanih topovima 30-90 mm) uz podršku haubica ili minobacača 120mm, protivtenkovskih sistema, sistema za protivzračnu odbranu i helikoptera, potvrđuju trenutnu inkompatibilnost jedinica OS BiH za ovu vrstu misija. 129 Istina, OS BiH bi iz postojećih struktura djelimično mogle organizovati privremeni sastav za izvršenje ove vrste zadataka, ali efikasnost sistema kojima raspolažu OS BiH ne bi zadovoljila standarde za učešće u EU borbenim grupama. Kao zaključak se može istaći da je trenutna struktura pješadijskih jedinica (3 voda i vod borbene podrške) usklađena sa strukturom sličnih jedinica u OS zemalja članica Unije, ali da su prilagodbe neophodne u segmentu vrste jedinice, opreme i naoružanja, što će u konačnici uticati i na promjenu u sistemu obučavanja i vođenja operacija (upotreba jedinice), a isto zahtijeva sveobuhvatan pristup u reorganizaciji i modernizaciji OS BiH. Obuka jedinica OS BiH za učešće u mirovnim operacijama u priličnoj je mjeri usklađena sa NATO standardima i standardima primjenjivanim u Vojsci SAD-a. Obuka je zasnovana na NATO priručnicima: Kopnene operacije (ATP-3.2), Operacije podrške miru, tehnike i procedure (ATP-3.4.1.1) i Obuka i edukacija za operacije podrške miru (TEPSO). Pored NATO priručnika za potrebe obuke se koristi NORDCAPS taktički priručnik za operacije podrške miru (Nordic Coordinated Arrangement for Military Peace Support) i priručnici OS BiH za nivo vod – četa, koji predstavljaju prilagođene prijevode priručnika Vojske SAD-a. 129

Cole, Roger 2006, The EU BATTLE GROUPS: Regiments of the Empire, www.pana.ie.

92

Obuka za operacije podrške miru koncipirana je u pet faza i realizuje se na lokacijama i poligonima za obuku OS BiH. 130 Provjera osposobljenosti (certificiranje) jedinice se vrši kroz realizaciju završne vježbe za jedinicu koja se upućuje u mirovne misije ili deklarisane jedinice, a provodi se u skladu sa programom OCC E&F (Operational Capabilities Concept Evaluation & Feedback) od osposobljenih ocjenjivača iz sastava OS BiH. Pored nacionalne provjere osposobljenosti jedinica za učešće u mirovnim operacijama, certificiranje jedinice OS BiH angažovane u misiji ISAF u Afganistanu, vrši i tim starješina OS Kraljevine Danske. Budući da vojne misije EU u velikoj mjeri izvode OS koje su istovremeno i članice NATO saveza, da se operacijama EU povremeno koriste NATO sposobnosti i sredstva (Berlin plus), te da je koncept borbenih grupa EU komplementaran sa NATO konceptom snaga za odgovor (NATO Response Forces – NRF), naravno uz manji obim snaga i sposobnosti, možemo zaključiti da je sistem obuke i certificiranja jedinica OS BiH za učešće u mirovnim misijama u velikoj mjeri prilagođen standardima i kriterijima EU za učešće u operacijama i borbenim grupama EU. Ključni segment, koji zahtijeva značajnija prilagođavanja OS BiH standardima i kriterijima EU za učešće u EU operacijama i članstvo u borbenim grupama EU, predstavlja tehnička opremljenost, ili ne-opremljenost. OS BiH su opremljene naoružanjem i vojnom opremom kojom su raspolagale entitetske vojske. Vojska Federacije BiH je raspolagala naoružanjem i opremom doniranom u okviru programa „Opremi i obuči“, koji je realizovan od američke kompanije MPRI od 1997. do 2003. godine, te sredstvima zatečenim u Armiji RBiH i HVO koja su korištena tokom odbrane od agresije na BiH (1992-1995). Vojska Republike Srpske je raspolagala naoružanjem i vojnom opremom korištenom u jedinicama Jugoslavenske narodne armije (JNA) do 1992. godine. U segmentu pješadijskog naoružanja jedinice OS BiH koriste automatske puške, puškomitraljeze i mitraljeze (M16A1, H&K 33, M60) koji koriste municiju kompatibilnu sa OS zemalja članica NATO-a, a time i većine članica EU, uz napomenu da je ovo naoružanje prilično zastarjelo i da je po stvaranju uslova neophodno izvršiti nabavku novijeg pješadijskog naoružanja (pješadijska jedinica za obezbjeđenje lokacija angažovana u sastavu danskog kontingenta snaga opremljena je pješadijskim naoružanjem OS Kraljevine Danske). Kada je u pitanju direktna podrška pješadijskih jedinica, OS BiH u svome sastavu posjeduju dovoljne količine minobacača 60 i 120 mm, te adekvatna sredstva za vođenje protivoklopne borbe na 130

Obuka jedinica za operacije podrške miru i deklarisanih jedinica OS BiH provodi se kroz slijedeće faze: 1.vojnički zadaci nivo vještina II-IV; 2.obuka u skladu sa priručnicima pješadijski vod i četa; 3. obuka u skladu sa NATO piručnikom obuka i edukacija za operacije podrške miru; 4. vježba završnog ocjenjiva jedinice (certificiranje) i 5. preduputna obuka.

93

malim daljinama (ručni bacači raketa 64, 84 i 90 mm, i protivoklopni lansirni sistem 9K111 FAGOT). U segmentu oklopno-mehanizovanih sredstava OS BiH raspolažu tenkovima M60A3 (američke proizvodnje) i M84 (jugoslavenske proizvodnje) i oklopnim transporterima M113 A2 (američke proizvodnje). Oklopni transporteri M 113 A2, koje neke članice NATO-a i sada koriste u misiji ISAF u Afganistanu (kanadske OS povećavaju broj ovih transportera jer se pokazalo da imaju prednost nad točkašima) i koji bi eventualno mogli biti korišteni i od OS BiH u toj misiji, nisu zastupljeni u pješadijskim jedinicama OS BiH, a samim time OS BiH trenutno nemaju izgrađenu sposobnost angažovanja pješadijskih jedinica uz upotrebu ovih sredstava (isto zahtijeva izmjenu strukture jedinica i obuku, za što je potrebna najmanje godina dana nakon donošenja adekvatne odluke). Međutim, zbog činjenice da se radi o prilično zastarjeloj opremi, neophodno je u narednom periodu, po sticanju uslova, pristupiti nabavci novijih oklopnih vozila, kao i izmjeni strukture OS BiH i formiranju mehanizovanih i motorizovanih jedinica umjesto „klasičnih“ pješadijskih jedinica U segmentu artiljerije OS BiH raspolažu haubicama 122mm (H-122mm) i samohodnim višecjevnim bacačima raketa „APRA“ (SVLR 122mm) i može se reći da u tome segmentu raspolažu adekvatnim naoružanjem u dovoljnim količinama. Kada je u pitanju protivzračna odbrana, naročito bliska zaštita jedinica tokom izvođenja operacija, kapaciteti koje posjeduju OS BiH su zastarjeli (topovske baterije i samohodne raketne baterije KUB M- SA6) i neupotrebljivi za učešće u misijama i borbenim grupama EU. U ovome segmentu je neophodna prilagodba standardima i kriterijima EU za učešće u misijama i borbenim grupama EU, ali ista zahtijeva značajna finansijska sredstva. Budući da okosnicu trenutne strukture OS BiH čine pješadijske brigade, značajan segment predstavlja i pokretljivost jedinica. Trenutno jedinice OS BiH koriste teretna motorna vozila za prevoženje ljudstva i tehnike (DAF, TATRA, TAM-110 i TAM-150), uglavnom naslijeđena iz ratnog perioda i donirana VF BiH kroz projekat „Opremi i obuči“, tako da su prilično zastarjela i neadekvatna za učešće u misijama. Na kraju možemo zaključiti da su potrebe za prilagodbama OS BiH za učešće u misijama i borbenim grupama Evropske unije prisutne u svim razmatranim segmentima. Svakako da se ključne prilagodbe odnose na izmjene u strukturi OS BiH, odnosno na zamjenu postojećih „klasičnih“ pješadijskih jedinica sa mehanizovanim i motorizovanim jedinicama, 94

te na opremanje OS BiH savremenijim borbenim i transportnim sredstvima i opremom. Trenutne sposobnosti OS BiH omogućavaju „simbolično“ učešće OS BiH u misijama i borbenim grupama EU, ali i za taj segment je neophodno provesti promjene i dodatno unaprijediti organizaciju u dijelu institucija MO i OS BiH čiji će primarni zadatak biti saradnja sa institucijama EU, praćenja aktivnosti u oblasti ZSOP EU i trendova u njenom razvoju, te planiranja eventualnog učešća OS BiH u vojnim misijama EU.

95

7. ZAKLJUČAK

Oblast vanjske i sigurnosne politike, odnosno sigurnosti i odbrane predstavljale su jedan od stalnih prioriteta na evropskom tlu nakon okončanja 2. svjetskog rata. Međutim, iako sveprisutna pojava integrisanja evropskih država u različite političke, ekonomske, sigurnosne, pa i vojne, euro i euroatlantske integracije, oblast sigurnosti i odbrane uglavnom je zadržana na nacionalnom nivou, kao ekskluzivno pitanje nacionalne politike. Prolazeći dugogodišnji razvitak u okviru evropskih integracija, oblast sigurnosti i odbrane, za razliku od mnogih drugih područja saradnje nije uspjela steći supranacionalo obilježje i dospjela je tek u sferu međudržavne saradnje. Kao početak razvojnog puta sigurnosne i odbrambene politike EU kakvu danas poznajemo, možemo označiti pokušaj osnivanja Evropske odbrambene zajednice 1952. godine, odnosno osnivanja Evropske političke saradnje 1970. godine, jer do tada formirane evropske zajednice (EZUČ, EUROATOM, EEZ) nisu uspijevale uspostaviti ozbiljniju saradnju u području sigurnosti i odbrane. Saradnja u oblasti sigurnosti i odbrane na evropskom tlu, između zemalja Zapadne Evrope, sve do 90-tih godina 20. vijeka uglavnom se odvijala kroz instituciju Zapadnoevropske unije, koja je zbog neslaganja ključnih saveznika (Velika Britanija, Francuska i Njemačka), u gotovo 30-godišnjem periodu (1954 – 1984) svedena na marginalna pitanja kontrole naoružanja. Sigurnosna pitanja Zapadne Evrope u tom periodu, uglavnom su rješavana u okviru Sjevernoatlanskog saveza (NATO), na relaciji Evropa – Sjeverna Amerika. Institucionalno situiranje vanjske i sigurnosne politike, odnosno sigurnosne i odbrambene politike u okviru Evropske unije započeto je 1992. godine, kada je Ugovorom iz Maastrichta obrazovana Evropska unija, zasnovana na tri stuba, od kojih je drugi stub podrazumijevao oblast Zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Zajednička vanjska i sigurnosna politika je zasnovana na međudržavnoj saradnji, ali je istovremeno predvidjela mogućnost progresivnog razvoja zajedničke odbrambene politike EU, te potrebu usaglašavanja nacionalnih politika država članica sa zajedničkim stajalištima EU u oblasti zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Ugovorom iz Amsterdama (1997) nastavljen je pozitivan trend u razvoju vanjske i sigurnosne politike EU, prvenstveno kroz uspostavu funkcije visokog predstavnika za zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku i integrisanje „Petersburških zadataka“ Zapadnoevropske unije u Ugovor o Evropskoj uniji. Na osnovu odredbi amsterdamskog ugovora, krajem 1999. godine je donesena odluka o uspostavi Evropske sigurnosne i odbrambene politike, čime su sigurnost i odbrana konačno institucionalno situirani u okvir Evropske unije. Evropska sigurnosna i odbrambena politika je 2001. godine proglašena 96

operativnom, proširena na borbu protiv terorizma (pored „Petersburških zadataka“), te dodatno osnažena NATO sposobnostima i sredstvima („Berlin plus“). Stupanjem na snagu Sporazuma iz Nice (2003), Evropska unija u potpunosti apsorbira Zapadnoevropsku uniju, odnosno odgovornosti koje je ZEU provodila u ime EU i preuzima nadležnosti za vlastitu sigurnosnu i odbrambenu politiku, prvenstveno kroz potvrđivanje odluka o formiranju institucija EU iz oblasti Evropske sigurnosne i odbrambene politike (Politički i sigurnosni komitet, Vojni komitet, Vojni štab, Komitet za civilne aspekte upravljanja krizama). Dalji razvoj sigurnosne i odbrambene politike EU, trasiran je Evropskom sigurnosnom strategijom (2003), kojom su uspostavljeni strategijski sigurnosni okvir i prioriteti Unije u oblasti sigurnosti. Iako prilično uopštena (zbog složenih procedura usaglašavanja i neophodnog konsenzusa), Evropska sigurnosna strategija je ponudila brojne opcije i rješenja za operacionalizaciju sigurnosne i odbrambene politike EU. Definitivno oblikovanje sigurnosne i odbrambene politike u okvirima Evropske unije, pod nazivom Zajednička sigurnosna i odbrambena politika, definisanje nadležnosti institucija EU u oblasti ZSOP, te formiranje novih institucija, izvršeno je Lisabonskim ugovorom. Lisabonskim ugovorom su promovisana određena poboljšanja u segmentu sigurnosti i odbrane koja se prije svega odnose na uspostavu pozicije Visokog predstavnika EU za vanjske poslove i sigurnosnu politiku, proširivanje zadataka iz domena sigurnosne i odbrambene politike (operacije razoružanja, savjetodavne misije i misije vojne podrške, misije prevencije sukoba i stabilizacije nakon sukoba, borba protiv terorizma, podrška trećim zemljama u borbi protiv terorizma), klauzulu uzajamne pomoći u slučaju oružane agresije, uspostavu trajne organizovane saradnje dijela zemalja članica (vojno najspremnije članice), osnivanje početnog fonda za finansiranje misija iz ZSOP-e, te klauzulu solidarnosti (prevencija terorističkih prijetnji, zaštita od terorističkih napada i eventualno upravljanje posljedicama tih napada). Paralelno sa uspostavom i razvojem političkog okvira i institucija u oblasti sigurnosti i odbrane, Evropska unija je radila na izgradnji vojnih sposobnosti. Krajem 1999. godine, Unija je definisala glavne ciljeve u razvoju vlastitih vojnih sposobnosti do 2003. godine, Vodeći cilj 2003, od kojih su svakako najznačajniji osiguranje vojnih snaga za realizaciju Petersburških zadataka (50.000-60.000 vojnika tokom perioda od jedne godine), uspostava vojnih i političkih struktura Unije za provođenje Evropske sigurnosne i odbrambene politike, te realizacija aktivnosti dalje izgradnje kapaciteta i sposobnosti u oblasti sigurnosti i odbrane uz neposredne konsultacije i saradnju sa NATO savezom. Operativna sposobnost EU za realizaciju punog spektra Petersburških zadataka, dostignuta je u maju 2003. godine. Tokom 2004. godine Evropska unija usvaja koncept borbenih grupa, kao dijela sigurnosne i odbrambene politike EU (male snage sa sposobnošću brzog razmještaja i samostalnog 97

izvođenja operacija) i definiše ciljeve za dalji razvoj vojnih sposobnosti (Vodeći cilj 2010). Za razliku od Vodećeg cilja 2003, Unija u Vodećem cilju 2010 u prvi plan stavlja kvalitet vojnih sposobnosti i interoperabilnost oružanih snaga zemalja članica EU. Posebno značajne odrednice Vodećeg cilja 2010 su: osnivanje Evropske odbrambene agencije, koordinacija i upravljanje strateškim zračnim transportom (posebno kritičan resurs), završetak razvoja koncepta borbenih grupa i utvrđivanje standarda i kriterija neophodnih za učešće u vojnim operacijama Evropske unije. Razvoj vojnih sposobnosti Evropske unije, odnosno zemalja članica, predstavlja kontinuiran proces koji se planira i realizuje pod vodstvom Evropske odbrambene agencije. Posljednje ažuriranje Plana razvoja vojnih sposobnosti izvršeno je početkom 2011. godine kojim su uspostavljeni prioriteti EU u ovoj oblasti (deset vrhunskih prioriteta – str.52) i trasirane buduće aktivnosti. Sigurnosna i odbrambena politika Evropske unije svoju praktičnu operacionalizaciju doživljava 2003. godine kada je Unija započela sa izvođenjem civilnih i vojnih misija (BiH, Makedonija i Kongo). Brojnost i obim do sada realizovanih misija (11), kao i onih čija je realizacija u toku (13), te obim angažovanih finansijskih sredstava, predstavljaju potvrdu opredjeljenja zemalja članica i institucija EU za ojačavanjem uloge Unije u međunarodnim odnosima, kako na području Evrope, tako i na području Afrike i Bliskog istoka. Izvjesna je namjera Evropske unije za dostizanjem stanja izraženog u naslovu Evropske sigurnosne strategije „Sigurna Evropa u boljem svijetu“, odnosno garantovanja sigurnosti zemalja i građana Evropske unije, koje nije moguća bez sigurnosti, kako bližeg, tako i daljeg okruženja. Činjenica je da je Unija, sa do sada preduzetim aktivnostima u okviru sigurnosne i odbrambene politike uspjela iz korijena promijeniti stanje koje je vladalo krajem 20. vijeka i izgraditi sposobnosti i kapacitete koji mogu garantovati sigurnost na evropskom kontinentu, premda i dalje u saradnji sa NATO-om, ali na daleko efikasniji i pouzdaniji način. Definitivno se, po nivou aktivnosti institucija EU, ali i zemalja članica, može zaključiti da oblast zajedničke sigurnosne i odbrambene politike predstavlja najdinamičnije područje izgradnje zajedničke vanjske i sigurnosne politike EU, te da će kao jedno od pregovaračkih poglavlja (vanjska, sigurnosna i odbrambena politika) ostvarivati uticaj u procesu budućih proširenja Unije, odnosno ispunjavanje uslova i dostizanje standarda potencijalnih kandidata i kandidata za članstvo u Evropskoj uniji na putu do punopravnog članstva.131

131

„Koliki je značaj Zajedničke sigurnosne i obrambene politike za pregovarački proces pokazuje i činjenica da je Poglavlje 31. Vanjska, sigurnosna i obrambena politika naraslo s 2 stranice, koliko je bilo kod prethodnog kruga proširenja, na preko 20 stranica koliko je imalo to Poglavlje na kraju hrvatskog pregovaračkog procesa. Također ističemo kako je Europska komisija vrlo pozitivno ocijenila aktivno sudjelovanje RH u misijama i operacijama EU.“. Intervju sa Silviom Kusom, ministar savjetnik, Odjel za ZVSP i ZSOP, Uprava za Europu i Sjevernu Ameriku, Ministarstvo vanjskih poslova i europskih integracija Republike Hrvatske.

98

Bosna i Hercegovina, sa prilično mladim oružanim snagama, relativno male veličine, formiranim od do prije 10 godina suprotstavljenih vojski, sa različitom organizacijom, opremom, naoružanjem i koncepcijama, uspjela je za kratko vrijeme provesti zahtijevanu reformu odbrambenoga sektora i stvoriti preduslove za upućivanje pojedinaca i jedinca u mirovne misije. Upućivanjem pojedinaca (iz sastava entitetskih vojski) u posmatračke misije pod vodstvom UN-a od 2001. godine i jedinica OS BiH u mirovne operacije pod vodstvom SAD i NATO od 2005. godine, Bosna i Hercegovina je započela sa realizacijom aktivnosti na dodatnom osposobljavanju vlastitih odbrambenih struktura i izgradnji kapaciteta za učešće u multinacionalnim operacijama podrške miru, van vlastite teritorije. Do tada prepoznata isključivo kao korisnik sigurnosnih usluga, Bosna i Hercegovina u okviru odbrambenoga sektora uspijeva u relativno kratkom vremenskom periodu promijeniti vlastiti imidž i predstaviti svoje oružane snage sposobnim za djelovanje u multinacionalnom okruženju, u okviru različitih vojnih formacija, sa različitim i specifičnim zadacima, premda sa određenim ograničenjima u pogledu vrste misija i obima angažovanih snaga. Istovremeno pripadnici OS BiH, uglavnom pripadnici suprotstavljenih vojski iz perioda agresije na RBiH, demonstriraju spremnost i opredjeljenje za zajednički rad, nastavak reforme odbrambenoga sektora i stvaranje efikasne oružane sile na nivou države Bosne i Hercegovine. Angažovanje OS BiH u operaciji ISAF u Afganistanu pod vodstvom NATO-a od 2009. godine, kao i deklarisanje jedinica za potrebe operacija i vježbi u okviru NATO saveza, predstavlja potvrdu nastavka reformi odbrambenoga sektora i izgradnje dodatnih kapaciteta. Najbolju potvrdu spremnosti OS BiH za učešće u određenim vrstama mirovnih misija predstavljaju podaci o dosadašnjem angažovanju, 104 oficira u posmatračkim misijama UN-a, 339 vojnih lica pripadnika jedinica angažovanih u operaciji „Iračka sloboda“, te 132 vojna lica angažovana u operaciji ISAF u Afganistanu, kao i nastavak i vjerovatno povećanje obima angažovanja u okviru operacije ISAF. Budući da su strateška opredjeljenja države Bosne i Hercegovine i ciljevi vanjske i sigurnosne politike članstvo u euroatlantskim i euro integracijama (NATO i EU), svakako da učešće u NATO operacijama predstavlja najbolju praktičnu potvrdu tih nastojanja, te dodatno osnažuje poziciju Bosne i Hercegovine na putu prema tom članstvu, prvenstveno na putu prema članstvu u NATO savezu. Uvažavajući činjenicu da NATO i EU dijele tri četvrtine zajedničkih članica, da imaju uspostavljene stalne sigurnosne aranžmane, kako na političkom, tako i na vojnom nivou, te da su posljednjim objavljenim dokumentima (Lisabonski ugovor EU i strateški koncept NATO 2020) međusobno prepoznati kao strateški partneri, sigurno je 99

da učešće OS BiH u mirovnim misijama pod vodstvom NATO-a dodatno ojačava zahtjeve i aktivnosti koje BiH preduzima na putu dobijanja statusa kandidata za članstvo u EU, a u konačnici i punopravnog članstva. 132 Istovremeno, angažovanjem u NATO operacijama se dodatno izgrađuju sposobnosti OS BiH i za učešće u operacijama pod vodstvom EU, kao i za eventualno učešće u borbenim grupama EU, što će se u budućnosti vjerovatno postaviti kao jedan od zahtjeva na putu BiH prema članstvu u EU, odnosno aktivnost koja bi mogla biti u funkciji jačanja pozicije Bosne i Hercegovine u pregovorima sa EU oko dobijanja kandidatskog, a u konačnici i statusa punopravnog člana Evropske unije.133 Izvjesno je da je za intenziviranje angažovanja OS BiH u mirovnim operacijama pod vodstvom NATO-a, a u budućnosti i EU, neophodno prije svega provesti dodatne organizacijske promjene u oružanim snagama, a prvenstveno izvršiti modernizaciju OS BiH. Međutim, postepeno povećanja broja angažovanih pojedinaca, ali i jedinica u mirovnim misijama je moguće i u trenutnim uslovima, imajući u vidu spremnost i opredjeljenja partnerskih zemalja (Danska i Njemačka), ureda za odbrambenu saradnju SAD-a u BiH (ODC), te mogućih partnera (Turska) za podršku nastojanja BiH za učešće u mirovnim misijama, prvenstveno kroz opremanje jedinica i ustupanje naoružanja i ključne opreme za učešće u misijama, i to bi svakako trebalo biti iskorišteno za izgradnju dodatnih sposobnosti i kapaciteta OS BiH. Činjenica je da oblast sigurnosti i odbrane u aktivnostima Evropske unije predstavlja jedan od prioriteta i nastojanja institucija Evropske unije za pozicioniranjem Unije, ne samo kao ekonomskog, već i političkog i sigurnosnog faktora na globalnoj svjetskoj sceni. Također je neosporno da Evropska unija ne predstavlja završen projekat, već „savez“ trenutno spreman na proširenje na sve evropske zemlje koje u dosadašnjem periodu nisu postale članice, a spremne su preduzeti neophodne aktivnosti i ispuniti kriterije za pristupanje u članstvo EU. U tim i takvim okolnostima, uvažavajući opredjeljenja Bosne i Hercegovine za članstvom u EU, 132

“Angažiranjem u misijama i operacijama BiH bi značajno ojačala svoju uvjerljivost na putu prema punopravnom članstvu u EU, jer bi sudjelovala u misijama i operacijama zajedno sa civilnim stručnjacima i vojnim osobljem zemalja članica EU koje bi „na terenu“ doživjele angažman BiH u Zajedničkoj sigurnosnoj i obrambenoj politici EU. Osim toga predstavnici BiH bi sudjelovanjem stekli znatno međunarodno iskustvo, te bi razmjenom iskustava i suradnjom s državama regije koje već sudjeluju ili će sudjelovati u misijama i operacijama ZSOP-a također doprinjeli jačanju regionalne sigurnosne kulture.“. Ibidem. 133 „Učešće predstavnika odbrambenih struktura BiH u operacijama podrške miru širom svijeta predstavlja znak demokratske zrelosti i kao takvo je posebno cijenjeno od Euroatlantskih sagovornika. Služeći zajedno sa kolegama iz NATO i UN, bosanskohercegovački vonici i civili stiču neprocjenjiva iskustva, koja nakon povratka djeluju kao katalizator u oblikovanju nacionalnog identiteta. To je jasan znak da se BiH kreće od korisnika prema prema davatelju sigurnosnih usluga. Nadalje, aktivna uključenost predstavnika BiH u operacije podrškemiru širom svijeta je element pozitivnog doprinosa sveukupnom razvoju odnosa sa Evropskom unijom.“ (vlastiti prijevod). Intervju sa Amrom Čelebić, EU Communication Office, Delegation of the European Union to Bosnia and Herzegovina and European Union Special Representative.

100

izvjesno je da odbrambeni sektor BiH, prvenstveno njene oružane snage može ostvariti dodatni poticaj i ako ne biti katalizator sveukupnih aktivnosti BiH na putu prema EU, onda u svakom slučaju predstavljati značajnu pozitivnu potvrdu opredjeljenja, nastojanja i konkretnih aktivnosti države na putu prema članstvu u Evropskoj uniji.

101

BIBLIOGRAFIJA

Knjige: 1. Beridan, Izet 2008, Politika i sigurnost, Fakultet političkih nauka, Sarajevo. 2. Beridan, Izet; Tomić, Ivo M.; Kreso, Muharem 2001, Leksikon sigurnosti, DES, Sarajevo. 3. Cikotić, Selmo 2010, SAD-Bosna i Hercegovina mogući transfer sigurnosnih rješenja, Fakultet političkih nauka, Sarajevo. 4. Dagand, Sophie 2008, The impact of the Lisbon Treaty on CFSP and ESDP, International Security Information Service Europe, ISIS Europe, Brussels, Belgium. 5. Dujović, Jagoš 2010, Projektovanje naučnih istraživanja u oblasti sigurnosti (skripta), Fakultet političkih nauka, Sarajevo. 6. Eliassen, Kjell A. 1998, Foreign and Security Policy in the European Union, SAGE Publications, London, England. 7. Grizold, A.; Tatalović, S. i Cvrtila, V. 1999, Savremeni sistemi nacionalne sigurnosti, Fakultet političke znanosti Hrvatska udruga za međunarodne studije, Zagreb. 8. Hadžović, Denis 2008, ESDP i Bosna i Hercegovina, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo. 9. Hadžović, Denis 2009, Troškovi i benificije pridruživanja Bosne i Hercegovine NATO savezu, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo. 10. Hodžić, Amra 2008, Geoekonomska i geopolitička važnost regije Balkana u proširenju Evropske unije, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo. 11. Kasumović, A. i Huseinbašić, Ć. 2000, Enciklopedijski rječnik odbrane BiH, Sejtarija, Sarajevo. 12. Palinkašev, O. i Hadžović, D. 2008, Zajedničke politike Evropske unije, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo. 13. Smajić, Zekerijah 2004, Evropska unija za svakoga, Delegacija Europske komisije u BiH, Sarajevo. 14. Turčinović, Filip 2005, Pravo Evropske unije, Megatrend univerzitet primijenjenih nauka, Beograd. 15. Turković, Bisera 2006, NATO od sigurnosnog saveza do savremenih izazova, Centar za sigurnosne studije, Sarajevo. 16. Winn, N. i Lord, C. 2001, EU Foreign Policy beyond the Nation-State, PALGRAVE, New York, USA. 17. Zelenika, Ratko 2000, Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka, Hrvatska. 102

Publikacije:

18. Asseburg, M i Kemjan, R. 2009, The EU as a Strategic Actor in the Realm of Security and Defence?, A systematic Assessment of ESDP Missions and Operations, Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin. 19. Council of the European Union 2008, Consolidated versions of the Treaty on European Union and the Treaty on the functioning of the European Union, Brussels, Belgium. 20. Cvrtila, V. i Barić, R. 2004, Europska sigurnost, skripta za studente iz predmeta „Europska sigurnost“, Sveučilište u Zagrebu, Fakultet političkih znanosti, Zagreb. 21. Cvrtila, Vlatko 2004, Hrvatska i NATO, Centar za politološka istraživanja, Zagreb, str. 17. 22. Dados, J. i Aleksić D. 2009, Evropska bezbednosna i odbrambena politika i zapadni Balkan, Centar za civilno-vojne odnose, Beograd. 23. Dagand, Sophie 2008, The impact of the Lisbon Treaty on CFSP and ESDP, International Security Information Service Europe, ISIS Europe, Brussels, Belgium. 24. Dr. sc. Saša Šegvić, Frano Belohradsky: Sigurnosno-obrambena politika EU, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, god. 45, 2/2008., str. 359.-376. 25. European Union 2008, EU Battlegroups preparation guide, Council of the European Union, Military Staff, CCM 12904/2/08, Brussels, Belgium. 26. Evropska komisija 2009, Vaš vodič za Lisabonski ugovor, Ured za publikacije Evropske unije, Luksemburg. 27. Favero, F. 2009, The European Union Battle Groups: Operational and Strategic Implications for NATO, U.S. Army Command and General Staff College, Kansas, USA. 28. Gnesotto, N. 2004, EU Security and Defence Policy, The first five years (1999-2004), The European Union Institute for Security Studies, Paris, France. 29. Grupa autora 2000, WEU today, WEU Secretariat- General, Brussels, Belgium. 30. Grupa autora 2003, Pojmovnik – Institucije, politike i proširenje Europske unije, Delegacija Europske komisije u Republici Hrvatskoj, Zagreb. 31. Grupa autora 2005, Priručnik za školu Evropskih integracija, Centar za građansko obrazovanje, Centar za razvoj nevladinih organizacija Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica. 32. Grupa autora 2006, NATO Priručnik, Public Diplomacy Division, NATO, Brussels, Belgium. 33. Grupa autora 2006, NATO Review: NATO's past, present and future, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 103

34. Grupa autora 2006, Upoznaj Evropsku uniju, vodič kroz evropske integracije, Centar za monitoring CEMI, Podgorica. 35. Grupa autora 2007, How the European Union works – Your guide to the EU institutions, Office for Official Publications of the European Communities, Brussels, Belgium. 36. Grupa autora 2007, Vodič kroz Evroatlantsko partnerstvo, ISAC Fond Centar za međunarodne i bezbednosne poslove, Beograd. 37. Grupa autora 2008, Mali leksikon Europskih integracija, Ministarstvo vanjskih poslova i Europskih integracija, Zagreb. 38. Grupa autora 2008, Osnovni prikaz Sporazuma o stabilizaciji I pridruživanju, Direkcija za Evropske integracije BiH, Sarajevo. 39. Grupa autora 2008, Vodič kroz Europsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESOP), Francusko predstavništvo pri Političkom i sigurnosnom odboru EU Brussels, Belgium. 40. Grupa autora 2008, Vodič kroz partnerstvo za mir, ISAC Fond Centar za međunarodne i bezbednosne poslove, Beograd. 41. Grupa autora 2009, European Security and Defence Policy: the first ten years (19992009), The European Union Institute for Security Studies, Paris, France. 42. Grupa autora 2010, Handbook on CSDP The Common Security and Defence Policy of the European Union, Federal Ministry of Defence and Sports of the Republic of Austria, Vienna, Austria. 43. Grupa autora 2010, Hronologija evropskih bezbednosnih integracija, Centar za civilnovojne odnose, Beograd. 44. Grupa autora 2010, NATO 2020: Assureed security; Dynamic engagement, analysis and recommendations of the group of the experts on a new strategic concept for NATO, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 45. Grupa autora 2010, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 46. Grupa autora 2010, Towards Western Balkan Battlegroup, Belgrade Centre for Security Policy, Beograd. 47. Howorth, Jolyon, 2011: Decision-Making in Security and Defence Policy: Towards Supranational Intergovernmentalism?, KFG Working Paper Series, No. 25, March 2011, Kolleg-Forschergruppe (KFG) “The Transformative Power of Europe“ Freie Universität Berlin.

104

48. International Military Staff 2006, The beginnings of NATO’s military structure: birth of the Alliance to the fall of the Berlin Wall, NATO International Military Staff and NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 49. NATO 2007, NATO Military Structure, A new command structure for a transformed Aliiance, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 50. NATO 2009, 60 Years of NATO, NATO Public Diplomacy Division, Brussels, Belgium. 51. NATO 2009, History of SHAPE and Allied Command Operations, http://www.nato.int. 52. Orlić, Dejan 2006, Operacionalizacija bezbednosne politike Evropske unije, UDK: 327.8(061.1), Biblid 0025-8555,58(2006), Vol. LVIII, br. 4, str. 414-444. 53. Pelkola, Ryan James 2002, THE EUROPEAN UNION’S HEADLINE GOAL: AN OPERATIONAL ASSESSMENT, Naval Postgraduate School Monterey, USA. 54. Šegvić, S. i Belohradsky, F. 2008, “Sigurnosno-obrambena politika EU”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu br.45/2008, str. 359.-376. 55. Simón, Luis 2010, Planning for EU military operations, European Union Institute for Security Studies, Paris, France. 56. Thierry, Tardy 2003, Limits and opportunities of UN-EU relations in peace operations: implications for DPKO, Geneva. 57. Tofte, Sunniva 2001, NATO, ESDP and the role of the non-EU European Allies in the emerging European security order, Den norske Atlanterhavskomité and University of Bath. 58. WEU Secretariat-General, 2001, WEU today, Brussels, Belgium. Časopisi: 59. ATLANTSKA INICIJATIVA, Udruženje za promicanje euroatlantskih integracija BiH, Bosna i Hercegovina i NATO, broj 1, 2010, Sarajevo. 60. ATLANTSKA INICIJATIVA, Udruženje za promicanje euroatlantskih integracija BiH, Demokracija i sigurnost u Jugoistočnoj Evropi, broj 2/3, 2010, Sarajevo. 61. Bilten Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, broj 1, 2, 3, 4 i 5; Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo. 62. Brošura Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH 2008 i 2011, Ured za odnose s javnošću Ministarstva odbrane BiH, Sarajevo. 63. Odbrana, časopis za pitanja sigurnosti i odbrane demokratskog društva 2000, Sarajevo, godina II, broj 3-4, 64. Odbrana, časopis za pitanja sigurnosti i odbrane demokratskog društva 2001, Sarajevo, godina III, broj 5. 105

Legislativa i druga dokumenta: 65. Ministarstvo odbrane BiH 2004, Doktrina obuke OS BiH, Sarajevo. 66. Ministarstvo odbrane BiH 2004, Vojna doktrina OS BiH, Sarajevo. 67. Ministarstvo odbrane 2006, Politika obuke i vojne edukacije Oružanih snaga Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 68. Ministarstvo odbrane BiH 2009, Plan razvoja i modernizacije Oružanih snaga Bosne i Hercegovine 2010 – 2015. godine, Sarajevo. 69. Ministarstvo odbrane BiH 2011, Podaci o učešću OS BiH u operacijama podrške miru (broj: 07-50-3725-1/11 od 11.10.2011. godine), Sarajevo. 70. Odbrambena politika BiH, Službeni glasnik BiH, broj 88/05. 71. Sigurnosna politika BiH, Službeni glasnik BiH, broj 88/05. 72. Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, broj 43/03. 73. Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, broj 88/05. 74. Zakon o službi Oružanih snaga Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, broj 88/05. Internet stranice: 75. http://europa.eu, zvanična web stranica Evropske unije 76. www.iss.europa.eu, zvanična web stranica Instituta za sigurnosne studije EU 77. http://mod.gov.ba, zvanična web stranica Ministarsva odbrane BiH 78. http://www.nato.int, zvanična web stranica NATO saveza 79. http://ue.eu.int, zvanična web stranica Vijeća EU 80. http://www.weu.int, zvanična web stranica Zapadnoevropske unije 81. www.eda.europa.eu, zvanična web stranica Evropske odbrambene agencije 82. www.consilium.europa.eu/csdp, zvanična web stranica EU, zajednička sigurnosna i odbrambena politika 83. www.pana.ie , zvanična web stranica Peace & Neutrality Alliance Intervjui: 84. gospodin Zoran Jović, pripadnik OS BiH, član Direktorata OS BiH za obuku jedinice za uništavanje NUS-a (I-V rotacija) 85. gospodin Robert Beljan, pripadnik OS BiH, angažovan u misiji ISAF kao štabni oficir u sastavu danskog kontingenta snaga 86. gospodin Šaćir Pajić, pripadnik OS BiH, angažovan u misiji ISAF kao štabni oficir u sastavu njemačkog kontingenta snaga

106

87. gospodin Edin Ahmetović, pripadnik OS BiH, angažovan u misiji ISAF u sastavu jedinice za osiguranje lokacija u sastavu danske borbene grupe 88. gospođa Mirela Ćosić, Direkcija za evropske integracije BiH 89. gospodin Silvio Kus, ministar savjetnik, Odjel za ZVSP i ZSOP, Uprava za Europu i Sjevernu Ameriku, Ministarstvo vanjskih poslova i europskih integracija Republike Hrvatske 90. gospođica Amra Čelebić, EU Communication Office, Delegation of the European Union to Bosnia and Herzegovina and European Union Special Representative

107

SKRAĆENICE A RBiH ACO ACT AMISOM ASEAN BG BiH C3I CCC CEDP CIMIC CIVCOM CJTF CMPD COREPER CPCC CSDP DEI BiH DSACEUR EDA EDC EEAS EEZ EK EMU EP EPC ESDC ESOP ESP ESS EU EU BG EU ISS

Armije Republike Bosne i Hercegovine Allied Command for Operation (Saveznička komanda za operacije) Allied Command for Transformation (Saveznička komanda za transformaciju) African Union's military mission to Somalia (Vojna misija Afričke unije u Somaliji) Association of South-East Asia Nations (Udruženje zemalja jugoistočne Azije) Battle group (borbena grupa) Bosna i Hercegovina command, control, communications and intelligence (komandovanje, kontrola, komunikacije i informacije) Capabilities Commitment Conference (konferencija o obavezama sposobnosti) Common Evropean Defence Policy (Zajednička evropska odbrambena politika) Civil-military cooperation (civilno vojna saradnja) Committee for Civilian Aspects of Crisis Management (Komitet za civilne aspekte upravljanja krizama) Combined Joined Task Forces (koncept kombinovanih zajedničkih snaga) Crisis Management and Planning Directorate (Direktorat za planiranje i upravljanje krizama) Permanent Representatives Committee (komitet stalnih predstavnika) Civilian Planning and Conduct Capability (Sposobnost planiranja i vođenja civilnih operacija) Common Security and Defense Policy (Zajednička sigurnosna i odbrambena politika) Direkcija za Evropske integracije Bosne i Hercegovine Deputy Supreme Allied Commander Europe (zamjenik vrhovnog savezničkog komandanta u Evropi) The European Defense Agency (Evropska odbrambena agencija) European Defense Community (Evropska odbrambena zajednica) European External Action Service (Evropska služba vanjskih poslova) Evropska ekonomska zajednica Evropska komisija (European Commission – EC) Ekonomska i monetarna unija Evropski parlament European Political Cooperation (Evropska politička saradnja) The European Security and Defense College (Evropski sigurnosni i odbrambeni koledž) Evropska sigurnosna i odbrambena politika (ESDP – eng.) Evropski sud pravde Evropska sigurnosna strategija Evropska unija European Union Battle Group (Borbena grupa Evropske unije) The EU Institute for Security Studies (Institut za sigurnosne studije EU) 108

EU SC EU Satellite Centre (Satelitski centar Evropske unije) EUFOR European Union Forces (snage Evropske unije - vojne) EUMC European Union Military Committee (Vojni komitet Evropske unije) EUMS European Union Military Staff (Vojni štab Evropske unije) EUPM European Union Police Mission (Policijska misija Evropske unije) EUROATOM Evropska zajednica za atomsku energiju EZ Evropska zajednica EZUČ Evropska zajednica za ugalj i čelik FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FHQ Force Headquarters (komanda snaga) HQ Headquarters (komanda – štab) HVO Hrvatsko vijeće obrane ID Intensified Dialogue (Intenzivirani dijalog) IFOR Implementation Forces (Snage za implementaciju) IPTF International Police Task Forces (međunarodne policijske snage) ISAF International Security Assistance Force (Međunarodne snage za sigurnost i pomoć) ISTAR Intelligence, Surveillance, Target Acquisition, and Reconnaissance (obavještajni rad) JALLC Joint Analysis & Lessons Learned Centre (zajednički centar za analize i naučene lekcije) JC Joint Command (zajednička komanda) JFC Joint Force Command (zajednička komanda snaga) JFTC Joint Force Training Centre (Centar za za obuku zajedničkih snaga) JWC Joint Warfare Center (zajednički centar za ratovanje) MAP Membership Action Plan (Akcijski plan za članstvo) MNC-I Multi-National Corps Iraq (multinacionalni korpus – Irak) MO BiH Ministarstvo odbrane Bosne i Hercegovine NAC North Atlantic Council (Sjevernoatlantsko vijeće) NATO North Atlantic Treaty Organization (Sjevernoatlanski savez) NORDCAPS Nordic Coordinated Arrangement for Military Peace Support (nordijski koordinacijski sporazum za operacije podrške miru) NRF NATO Response Force (NATO snaga za odgovor) NUS Neeksplodirana ubojna sredstva OCC E&F Operational Capabilities Concept Evaluation & Feedback (koncept operativnih sposobnosti, ocjenjivanje i izvještavanje) ODC Office of Defense Cooperation (ured za odbrambenu saradnju) OHQ Operational Headquarters (Operativna komanda) OS BiH Oružane snage Bosne i Hercegovine OSCE Organisation for Security and Cooperation in Europe (Organizacija za sigurnost i saradnju u Evropi) OUN Organizacija ujedinjenih nacija PARP Planning and Review Process (proces planiranja i revizije) PfP Partnership for Peace (Partnerstvo za mir) PMG Politico-Military Group (Političko-vojna grupa) PRT Provincial Reconstruction Team (provincijski rekonstrukcijski tim) 109

Political and Security Committee (političko sigurnosni komitet) Peace Support Operations Training Centre (Centar za obuku za operacije podrške miru) RCN Regional Command North (Regionalna komanda Sjever) RCS Regional Command South (Regionalna komanda Jug) RS Republika Srpska SACEUR Supreme Allied Commander Europe (vrhovni saveznički komandant u Evropi) SAD Sjedinjene američke države SEDM Organizacije ministara odbrane zemalja Jugoistočne Evrope SFOR Stabilization Forces (Snage za stabilizaciju) SFOR Stabilization forces (Snage za stabilizaciju) SHAPE Supreme Headquartes Allied Powers Europe (Vrhovna komanda savezničkih snaga Evropa) SitCen The Situation Centre (Situacijski centar) SPUP Saradnja u pravosudnim i unutrašnjim poslovima TEPSO Training and Education for Peace Support Operations (obuka i obrazovanje za operacije podrške miru) UN Ujedinjeni narodi (ujedinjene nacije) URC Undersea Research Centre (Centar za podmorska istraživanja) USCENTCOM United States Central Command (Centralna američka komanda) VF BiH Vojska Federacije Bosne i Hercegovine VRS Vojska Republike Srpske WEU Western European Union (Zapadnoevropska unija) WU Western Union (Zapadna unija) ZEU Zapadnoevropska unija ZSOP Zajednička sigurnosna i odbrambena politika (CSDP – eng.) ZŠ OS BiH Zajednički štab Oružanih snaga Bosne i Hercegovine ZU Zapadna unija ZVSP Zajednička vanjska i sigurnosna politika (CFSP – eng.) PSC PSOTC

110

POPIS TABELA

Broj tabele 1

2 3 4

Naziv tabele Pregled

članica

Zapadnoevropske

Stranica unije

(period

pristupanja i oblik članstva) Pregled aktivnosti EU u okviru Zajedničke sigurnosne i odbrambene politike Pregled angažovanja OS BiH u mirovnim operacijama Mogući zadaci i snage OS BiH za angažovanje u području ZSOP EU

20

69-70 77-78 87

POPIS DIJAGRAMA

Broj dijagrama

Naziv dijagrama

Stranica

1

Struktura Zapadnoevropske unije

21

2

Struktura Sjevernoatlantskog saveza

28

3

Institucije Evropske unije

33

4

Struktura Oružanih snaga Bosne i Hercegovine

36

5

Evropska sigurnosna strategija i važne pod-strategije

42

6

Struktura Evropske unije u području ZVSP/ZSOP

47

7

Pregled misija EU u odnosu na vrstu misije

72

8 9 10 11 12

Pregled misija EU u odnosu na saradnju sa drugim organizacijama Pregled misija EU u odnosu na prostor izvođenja Pregled misija EU u odnosu na angažovani personal i finansijska sredstva Pregled misija EU u odnosu na dužinu trajanja Pregled misija EU u odnosu na vrstu dominantnih zadataka

72 73 73 74 74

111