MI GU EL ÁNGE L VE RÓ N
Ñe'ẽn JAIKUAA HA JAIPORU GUARANI ÑEẼ
CURSO COMUNICATIVO DE LENGUA GUARANÍ
“20 años apoyando la cultura”
Miguel Ángel Verón Verón Gómez Ñeẽngatu 2018 Apohára © 2018
Esta edición se realizó con el apoyo del Fondo Nacional de la Cultura y las Artes - FONDEC. Miembros del Consejo Directivo: Presidente: Consejeros:
Directora Ejecutiva: Ejecuti va:
Ministro Fernando Grifith Catalo Bogado Katty Ortega Diana Barboza Rebecca Arramendi Lic. Luz María Bobadilla
25 de Mayo N° 972 c/ Estados Unidos Asunción - Paraguay Barrio San Roque Teléfonos: (021) 490726 - (021) 498128 Portal Digital: www.fondec.gov.py
Hecho el depósito que marca la Ley N° 1.328/98 Diseño y diagramación: María Soledad Sostoa Riveros Impreso en Arandurã Ediciones Primera impresión de 1.000 ejemplares Dirección: Tte. Fariña N° 1.074 Asunción - Paraguay
Ñe'ẽngatu ÑE’ẼTNDE Vy'ápe péina amoĩ mayma tapicha ohayhu ha oñemoaranduséva guarani ñe'ẽ pópe ÑE'ẼNGATU, aranduka oipytyvõkuaátava ichupekuéra oikuaa hag̃ua ko tetã ñe'ẽ tee. Ojapomahína 25 ary ambo'e ha añeha'ãha ajúvo aipyguara ha aikuaapyhývo ko ayvu. Che rembihasakue mbo'ehára háicha ári ambosako'i ko tembiporu, hi'ã rehe chéve mayma che rapicha oñemoaranduséva guarani ojuhu pojoapy hasy'ỹháicha ombohapéva ichupekuéra ichupekuéra oikuaa ha ohai hag̃ua.
Ambosako'i hag̃ua, añemopyenda enfoque comunicativo ári, upéicha rupi amotenonde oñepyrũ guive hu'ã meve guarani jeporu, ojekuaa rehe peteĩ ñe'ẽ jaikuaapyhyha jaiporukuévo. Upéicha avei ahai guaraníme meme, arovia rehe ndaikatuiha peteĩ ñe'ẽ oñembo'e ñe'ẽ ambuépe, oñembo'eháicha ojejúvo guarani ymami guivéma. Ikatúva oje'e guaraníme ahai ipype, katu umi ñe'ẽpyahu noñehenduguasúiva aiporusa'i, heta hendápe ajekónte castellano rehe; ág̃ a ambue arandukápe aroikéne ñe'ẽpyahu Guarani Ñe'ẽ Rerekuapavẽ omboajéva oúvo.
Yvy Marãe'ỹ guive niko romba'aporoína guarani ha opaite ayvu ojeporúva ñane retãme ko'ẽ pyahurã rehe. Roñemongu'eroína jahechápa ko'ẽrõ ára jareko guarani mbo'esyry heta nivel-pe, ikatúva oñemboguata mbo'ehakotýpe térã yvytu pepo rehe, ha oipytyvõkuaáva oñemoaranduvakuérape oñe'ẽ ha ohaipya'évo mamo oimeha guive. Ko aranduka oñembosako'i upéva kuápe ha ojeporúta nivel peteĩhápe.
Aguyjevete Fondo Nacional de Cultura y las Artes-pe oipytyvõ rehe oñeguenohẽvo ko aranduka, ha oykeko rehe oñemyasãi ha oñembohetejera hag̃ ua guarani gu arani ñe'ẽ. ñe'ẽ.
Apohára
3
Ñe'ẽngatu TEKA
4
MBO'EPY PETEĨHA
5
MBO'EPY MOKÕIHA
15
MBO'EPY MBOHAPYHA
29
MBO'EPY IRUNDYHA
41
MBO'EPY POHA
55
MBO'EPY POTEĨHA
69
MBO'EPY POKÕIHA
83
MBO'EPY POAPYHA
101
MBO'EPY PORUNDYHA
115
MBO'EPY PAHA
127
ARANDUKAPORUPYRE
141
1
MO’Y PEĨ
MAITEI Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa. - Mba’éichapa ñaporokuaa ha jajekuaauka. - Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa. - Mba’éichapa jaiporu terarãngue. - Mba’éichapa jaipapakuaa.
MBO’EPY
1
Ñe'ẽngatu ÑAMÑ’ẼÍNA K’Ã ÑMOT - Maitei.
- Maitei.
- Mba'éichapa.
- Mba'éichapa.
- Mba'éichapa.
- Iporãnte.
- Mba'éichapa.
- Iporãiterei.
6 6
- Maiteípa.
- Maitei.
- Mba'éichapa.
- Iporã.
- Mba'éichapa.
- Iporãmínte.
- Che maitei rory ndéve
- Maitei.
Ñe'ẽngatu TEBPOÃ
MBO’EPY
1
Jaikuaami Maitei guaraníme
Guaraníme heta hendáicha ñañomomaiteikuaa. Jajojuhúramo peteĩ ñande rapicha ndive ikatu ñamomaitei ichupe: Maitei, maiteípa, mba’éichapa. Ha’ékatu ombohovaikuaa ñandéve: Maitei, mba’éichapa, iporã, iporãnte, iporãmínte. Pa hína partícula interrogativa. Jaiporu ñamba’eporandu hag̃ ua. Techapyrã: Mba’éichapa.
1. Ñamoĩmba (completar)
a. -- Mba' éichapa. ____________________________ ã. -- Maiteípa. ___________________________ ch. -- Iporã. ___________________________ ____________________________ e. -- Maitei. ____________________________ ã. e. -- Iporãmínte.
Jaikuaami Maitei guaraníme Guaraníme jaiporukuaa partícula de modo ñañemoag̃ uive hag̃ ua umi tapicha ñamomaiteíva ndive. Umi partícula ojeporuvevahína ko’ãva: mi, nte, mínte. Ikatu jaiporu ko’ãva térã ndajaiporúi. Techapyrã: Iporã, iporãnte, iporãmínte. Ikatu ñañomomaitei:
Peteĩha: - Mba’éichapa. - Iporã. Iporãnte. Iporãmínte. Mokõiha: - Mba’éichapa reiko. Mba’éichapa reikomi. - Aikoporã. Aikoporãnte. Aikoporãmínte Ko’ã ñomomaitei jahecháva jaiporukuaa oimeha aravópe, taha’e pyhareve, asaje, ka’aru, pyhare. Upéichante avei jaiporukuaa mitã, kakuaa, tapicha jaikuaáva ha jaikuaa’ỹva ndive. Jahechajey pe oporomomaiteíva oiporuha partícula interrogativa pa. Kóva jaiporu ñamba’eporandu hag̃ ua. - Mba’éichapa reiko. ¿Cómo estás?
7 7
MBO’EPY
1
Ñe'ẽngatu ÑAÑMAIV Jajesareko mba'éichapa ojeporu partícula pa: - Mba'éichapa.
- Iporã, ha nde.
- Mba'éichapa reiko.
- Aikoporã.
- Iporã avei.
- Mba'éichapa reiko.
- Mba'éichapa.
- Iporãnte, ha nde.
- Aikoporã, ha nde.
- Aikoporã avei.
- Iporãnte avei.
- Mba'éichapa reiko. - Mba'éichapa.
- Aikoporãnte, ha nde.
- Iporãmínte, ha nde. - Aikoporãnte avei. - Iporãmínte avei.
8 8
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
1
- Mba'éichapa reikomi.
Jaikuaami - Aikoporãmínte, ha nde.
- Aikoporãmínte avei.
- Mba'éichapa nderéra.
- Cheréra José, ha nde.
- Cheréra Marta.
- Avy'a roikuaa rehe, Marta.
- Che avei, José.
Terarãngue guaraníme: Persona y número
Terarãngue
Pronombres
1a Singular
Che
Yo
2 a Singular
Nde
Vos, tú, usted
3 a Singular
Ha'e
Él, ella
1 a Plural 1 � Plural
Ñande (incluyente) Ore (excluyente)
2 � Plural
Peẽ
Nosotros, nosotras Nosotros, nosotras Ustedes, vosotros
3 � Plural
Ha'ekuéra
Ellos, ellas
Jajokuaami Ñande réra. Che cheréra José. Nde nderéra Marta. Ha’e héra Ramón. Ñande ñanderéra José ha Marta. Ore oreréra José ha Marta. Peẽ penderéra José ha Marta. Ha’ekuéra héra José ha Marta. Guaraníme nde hína tú, vos ha usted castellano pegua. Ko ñe’ẽme niko maymave peteĩchapa, upéicha rupi noñembojoavýi avavépe ojejapoháicha castellano-pe tú ha usted rupive. Jahechaháicha, primera persona plural -pe jareko ñande ha ore. Ñande (incluyente ) ja’éramo jaikepa opaite ñaiméva ñomongetápe; ore (excluyente) ja’éramo katu oĩ umi ñanerendúva apytépe máva ndoikéiva.
9 9
MBO’EPY
1
Ñe'ẽngatu ÑAÑMAIV Jajesareko mba'éichapa ojeporu partícula pa: - Mba'éichapa nderéra.
- Cheréra José. Ha nde.
- Mba'éichapa reiko, José.
- Aikoporã.
- Cheréra Marta. - Mba'éichapa reiko, José.
- Aikoporã ha nde, Marta. - Mba'éichapa, José. - Aikoporã avei. - Iporãmínte, Marta.
- Mba'éichapa, José.
- Iporã ha nde, Marta.
- Iporã avei.
10 10
- Mba'éichapa. - Iporãmínte. - Mba'éichapa nderéra. - Cheréra Marta. Ha nde. - Cheréra José. - Ndépa moõ reiko, José. - Aiko Villarrica-pe. Ha nde. - Aiko Ka'akupépe. - Avy'a roikuaa rehe. - Che avei avy'a roikuaa rehe.
Ñe'ẽngatu ÑAMĨB
MBO’EPY
1
Mba'éichapa nderéra. a. --____________________________ - Mba'éichapa ________________. - Aikoporã, ha nde.
ã.
- Mba'éichapa reiko. - ______________ ha nde. - _______________ avei.
ch.
- ________________________, José. - ______________________, ha nde. - _________________________ avei.
e.
- Mba'éichapa. - ____________________________ - Iporãmínte avei.
ã. e.
- Mba'éichapa. - _____________________________ - Iporãnte avei.
______________________________ g. --- Cheréra José. Ha nde. _______________________ Marta.
TEBPOÃ 1. Ñamoĩmba
a.
- Mba'éichapa. - ____________________________ - Iporãmínte avei.
ã.
- Mba'éichapa reiko(mi). - ____________________________
ch.
- ____________________________ - Aikoporã(nte), ha nde. - ____________________________
e.
- Mba'éichapa nderéra. - ____________________________ - Avy'a roikuaa rehe. - ____________________________
Jaikuaami Guarani papapy (Numeración guaraní) Números cardinales Peteĩ:uno Mokõi: dos Mbohapy: tres Irundy: cuatro Po: cinco Poteĩ: seis Pokõi: siete Poapy: ocho Porundy: nueve Pa: diez
Número ordinales Peteĩha: primero Mokõiha: segundo Mbohapyha: tercero Irundyha: cuarto Poha: quinto Poteĩha: sexto Pokõiha: séptimo Poapyha: octavo Porundyha: noveno Paha: décimo
11 11
MBO’EPY
1
Ñe'ẽngatu TEBPOÃ 2. Ñamoĩmba
a. - Mba'éichapa _____________________
ã.
- Mba'éichapa.
- Aikoporã, ha nde.
- ______________________________
- _____________________________ avei.
- Iporãnte ha nde.
- Mba'éichapa _____________________
- Mba'éichapa nde réra.
- Cheréra José, ha nde.
-_______________________________
- ___________________________Marta.
- Moõguápa nde.
- Moõpa reiko _______________, Marta.
-______________________________
- Aiko Encarnación-___________, ha nde.
- Avy'a roikuaa rehe.
- Che Ka'akupe_____________________
- ______________________________
- Avy'a _______________________, José. - ___________avy'a roikuaa rehe, Marta.
NÍ A AR GU ÍA AF GR TO OR U: AT IK HA JE I AN GUAR guaraní Guarani achege ty: Alfabe to
Pu'ae: Vocales Jurugua: Orales a, e, i, o, u, y
T ĩ gua:Nasales ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
rupi año ñañe'ẽvo. Pu'ae jurugua hína umi osẽva ñande juru ñane t ĩ rupi ñañe'ẽvo. Pu'ae t ĩ gua katu umi osẽva ñande juru ha
12 12
Ñe'ẽngatu Ñamoñe'ẽ ko ñomongeta ha jahecha mba'éichapa ojeporu ipype pu'ae jurugua ha tĩgua - Mba'éichapa. - Iporãnte. - Mba'éichapa nderéra. - Cheréra Marta. Ha nde. - Cheréra José. - Moõgua piko nde, José. - Che San Lorenzo-ygua. Ha nde. - Che Tovatĩgua. - Avy'a roikuaa rehe, Marta. - Che avei avy'a roikuaa rehe, José.
MBO’EPY
1
Ñanohẽmbaite pu'ae ko ñomongetágui, upéi ñamohenda jurugua ha tĩguávaramo Pu'ae: ____________________________________ Jurugua: __________________________________ Tĩgua: ____________________________________
JAAR’ÃIY 1. Ñamoĩmba (completar)
a. - Mba'éichapa.
- _____________________________
ı̃ .
- Mba'éichapa.
- ____________________________
j.
- Mba'éichapa.
ã. - Maiteípa.
ch. -- ________________________ reiko. Aikoporã, ha nde. _____________________________ e. -- Iporãmínte. _____________________________ ã. e. -- Che Ka'asapaygua. g. - Mba'éichapa nderéra - _____________________________
g̃. -- Mba'éichapa reiko. Aikoporã, ha nde.
- _________________________ avei.
h. -- Cheréra _____________________________ Marta. i. - Mba'éichapa Marta. - ______________________, ha nde. - _________________________ avei.
- _____________________________ - Iporãmínte avei.
- _____________________________ - Iporãnte avei.
_____________________________ k. -- Iporãmínte, ha nde. - _____________________________
l. - Maitei.
- _____________________________ - Mba'éichapa nderéra. - ___________ Isaías. ____________ - _________________________ Ana. - _____________________ nde, Ana. - Che Kapiataygua. Ha nde. - Che Pilar______________________ - _____________________________ - Che avei avy'a roikuaa rehe.
13 13
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
1
2. Ñamongorami (diagramar) umi pu'ae juruguáva ha jahaiguy (subra yar) umi tĩguáva - Mba'éichapa. - Iporãmínte.
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA Paraguái Léi Guasu Constitución Nacional del Paraguay
- Mba'éichapa nderéra. - Cheréra Anai. Ha nde. - Cherera Ñamandu. - Moõpa reiko, Ñamandu. - Aiko Concepción-pe. Ha nde. - Aiko Paraguaýpe.
77
ARTÍCULO Ñe'ẽ teépe ñeporombo'e rehegua. Mbo'ehaokuérape iñepyrũrã mitãme oñembo'éva'erã hogaygua ñe'ẽ teépe. Upéicha avei oñemoarandúva'erã ichupekuéra mokõive Paraguái ñe'ẽme. Umi tapicha, tetãygua aty imbovyvéva, noñe'ẽiva guaraníme, oiporavokuaa Paraguái ñe'ẽ peteĩva oñembo'euka hag̃ua.
- Avy'a roikuaa rehe. - Che avei avy'a roikuaa rehe.
140
ARTÍCULO Ñe'ẽnguéra rehegua. Paraguái ha'e tetã hembikuaa arandu heta ha iñe'ẽ mokõiva. Estado ñe'ẽ tee ha'e castellano ha guarani. Léipe he'íva'erã mba'éichapa ojeporúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe'ẽ ha opaite imbovyvéva ñe'ẽ ha'e tetã rembikuaa arandu avei.
14 14
2
MO’Y MOÕ
JOJUHU HA ÑOMONGETA Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa. - Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa ára pukukue. - Mba’éichapa jaiporukuaa umi maitei formal ha no formal. - Mba’éichapa ñambohyapuporãkuaa ñe’ẽnguéra.
MBO’EPY
2
Ñe'ẽngatu ÑAMÑ’Ẽ KO ÑNGE - Mba'éichapa neko'ẽ.
- Cheko'ẽporãnte, ha nde.
- Cheko'ẽporãnte, avei.
- Mba'éichapa ndeka'aru.
- Cheka'aruporã, ha nde.
- Cheka'aruporãnte avei.
- Mba'éichapa ndepyhareve. - Mba'éichapa éichapa ndepyhare. - Chepyhareveporã, ha nde. - Chepyhareporã ha nde. - Chepyhareveporã avei. - Chepyhareporãnte avei.
- Mba'éichapa ndeasaje.
- Cheasajeporã, ha nde.
- Cheasajeporã avei.
16 16
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
Jaikuaami 1. Mba’éichapa ñañomomaiteikuaa guaraníme Guaraníme oĩ umi maitei jaiporukuaáva ára pukukue pukukue javeve, ha avei umi ikatúva jaiporu pyhare pyhareve, ve, asaje, ka’aru ha pyhare año. a. Ojeporukuaáva ára pukukue javeve: Umi jahechava’ jahe chava’ekue ekue Mbo’epy Peteĩhápe jaiporukuaa ára pukukue javeve. Pyhareve, asaje, ka’aru ha pyhare jaiporukuaa: - Mba’éichapa. - Maitei. - Mba’éichapa reiko. ã. Jaiporukuaáva pyharevekue, asajekue, ka’arukue, térã pyharekue año. Ko’ápe jareko umíva: Pyharevete (muy de mañana): - Mba’éichapa neko’ẽ. - Cheko’ẽporã(nte/mínte), ha nde. - Cheko’ẽporã(nte/mínte) avei.
Ka’arukue (durante la tarde): - Mba’éichapa ndeka’aru. - Cheka’aruporã(nte/mínte), ha nde. - Cheka’aruporãnte(nte/mínte) avei.
Pyharevekue (durante la mañana): - Mba’éichapa ndepyharev ndepyhareve. e. - Chepyhareveporã(nte/mínte), Chepyhareveporã(nte/mínte), ha nde. - Chepyharev Chepyhareveporã(nte/mínte) eporã(nte/mínte) avei.
Pyharekue (durante la noche): - Mba’éichapa ndepyhare. - Chepyhareporã(nte/mínte) ha nde. - Chepyharepor Chepyhareporãnte(nte/mínte) ãnte(nte/mínte) avei.
Asajekue (durante la siesta): - Mba’éichapa ndeasaje. - Cheasajeporã(nte/mínte), ha nde. - Cheasajeporã(nte/mínte) avei.
3. Ñe’ẽndy (Vocabulario):
Ára: tiempo, día. Mboy árapa oguereko. Arakue: de día, durante el día. Arakué(pe) ha’e omba’apo. 2. Jajesarekomi mba’éichapa oñemosusũ (se conjunta) opaite persona-pe. Pyharevete: bien temprano, tempranito. Pyharevetee ropu’ã. Pyharevet Ko'ẽporã Ko'ẽvai Pyhareve: la mañana Mba'éichapa Terarãngue ñaneko'ẽkuaa Amanecer Amanecer Ko’ẽrõ pyhareve oúta hikuái. bien mal Pyharevekue: durante la mañana. Mba'éichapa Pyharevekue Pyharevek ue oho mbo’ehaópe. Che Cheko'ẽporã. Cheko'ẽvai. cheko'ẽ che. Pyhareve asaje: la media mañana Mba'éichapa Pyhareve asaje ha’e orambosase. Nde Neko'ẽporã. Neko'ẽvai. neko'ẽ nde. Asaje: la siesta Mba'éichapa Asaje ohóta ha’e. Ha'e Iko'ẽporã. Iko'ẽvai . iko'ẽ ha'e. Asajekue: durante la siesta Mba'éichapa Asajekue peẽ pepytu’u. Ñande ñaneko'ẽ ñande. Ñaneko'ẽporã. Ñaneko'ẽvai. Ka’aru: la tarde. Mba'éichapa Ka’aru hakuve. Ore Oreko'ẽporã. Oreko'ẽvai. oreko'ẽ ore. Ka’arukue: durante la tarde. Mba'éichapa Peẽ Peneko'ẽporã. Peneko'ẽvai. Ka’arukue ore romba’apo. peneko'ẽ peẽ. Ka’arupytũ: entrada la tarde, tardecita. Ka’arupytũ aháta ñasena nde rógape. Ha'ekuéra Mba'éichapa Iko'ẽvai. iko'ẽ ha'ekuéra. Iko'ẽporã. Pyhare: la noche. Pyhare ho’ysã. Pyharekue: durante la noche. Pyharekue ñande jake.
17 17
MBO’EPY
2
Ñe'ẽngatu ÑAMÑ’Ẽ KO ÑNGE 1. Ñamosusũ (conjugar). Ñamosusũmi maitei ko'ã aravópe:
a. e u k e v e r a h y P
ã. e u k e j a s A
ch. e u k u r a ' a K
e. e u k e r a h y P
18 18
Pronombres
Estar bien de mañana
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Chepyhareveporã
Pronombres
Estar bien de siesta
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra Pronombres Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra Pronombres Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Estar mal de mañana
Ipyharevevai
Estar mal de siesta
Ndeasajeporã
Pendeasajevai
Estar bien de tarde
Estar mal de tarde
Ika'aruporã Oreka'aruvai
Estar bien de noche
Estar mal de noche
Ñandepyhareporã
Ñandepyharevai
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
2. Ñamoñe'ẽ ha jahechauka oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva a. Mba'éichapa neko'ẽ. - Cheko'ẽporã. - Chepyhareveporã. - Cheka'aruporã. - Chepyhareporã.
ã. Mba'éichapa ndepyhareve. - Cheko'ẽporã. - Chepyhareveporã. - Cheka'aruporã. - Chepyhareporã.
ch.Mba'éichapa ndeasaje.
ẽ. Mba'éichapa ndepyhare.
- Cheko'ẽporã. - Chepyhareveporã. - Cheasajeporã. - Chepyhareporã.
- Chepyhareveporã. - Cheasajeporã. - Cheka'aruporã - Chepyhareporã.
e. Mba'éichapa ndeka'aru. - Cheko'ẽporã - Chepyhareveporã. - Cheka'aruporã - Chepyhareporã.
3. Ja'e mba'e aravópepa ojeporukuaa. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mba'éichapa ndepyhareve: ch.Mba'éichapa neko'ẽ: - Pyharevekue - Pyharevete - Asajakue - Ka'arukue - Pyharekue
ã. Mba'éichapa ndepyhare: - Pyharevete - Asajakue - Ka'arukue - Pyharekue
- Asajakue - Ka'arukue - Pyharekue
e. Mba'éichapa ndeka'aru: - Pyharevekue
ã. e. Mba'éichapa ndeasaje: - Pyharevete - Asajakue - Ka'arukue - Pyharekue
- Asajakue - Ka'arukue - Pyharekue
Jaikuaami Maitei guaraníme. Guaraníme heta hendáicha ñañomomaiteikuaa. Jajesarekomi mba’éichapa oñomomaiteikuaa pyharevete mokõi tapicha.
Pyharevete: - Mba’éichapa neko’ẽ. - Iporã.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Cheko’ẽporã.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Cheko’ẽporãmínte.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Iporãmínte.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Cheko’ẽporãnte.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Cheko’ẽporãnte, ha nde. - Cheko’ẽporãnte avei.
Ko’ã maitei oĩporã, jaiporukuaa peteĩva ñaporomomaitei hag̃ ua pyharevete. Pyhareve, asaje, ka’aru, ha pyhare avei jareko heta hendáicha ñañomomaiteikuaaha.
19 19
MBO’EPY
2
Ñe'ẽngatu ÑAÑMAIV - Mba'éichapa peiko.
- Roikoporã.
- Mba'éichapa peneko'ẽ.
- Oreko'ẽporãnte, ha peẽ.
- Oreko'ẽporãnte avei. - Mba'éichapa peikomi.
- Roikoporãnte, ha nde.
- Aikoporãnte avei.
- Mba'éichapa pendeasaje. - Oreasajeporã ha peẽ.
- Oreasajeporãnte avei. - Mba'éichapa peikomi.
- Roikoporã, ha nde.
- Mba'éichapa pendeka'aru. - Oreka'aruporã, ha peẽ.
- Aikoporã avei. - Oreka'aruporã avei.
- Mba'éichapa pendepyhareve.
- Mba'éichapa pendepyhare.
- Orepyhareveporã, ha nde. - Orepyhareporã, ha peẽ. - Chepyhareveporãnte avei.
2020
- Orepyhareporãnte avei.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
Jaikuaami Umi maitei jahecháva tenonderã niko oĩ singular -pe; ko’ã jahecharamóva katu oĩ plural -pe. Singular:
- Mba’éichapa ndeka’aru (nde). - (Che) cheka’aruporã. - (Che) cheka’aruvai. Plural:
Che: 1ra persona singular Nde: 2da persona singular Ñande: 1ra persona plural (incluyente) Ore: 1ra persona plural (excluyente) Peẽ: 2da persona plural
- Mba’éichapa pendeka’aru (peẽ). - (Ore) oreka’aruporã. - (Ore) oreka’aruvai.
TEBPOÃ 1. Jaiporavo oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mba'éichapa peneko'ẽ. - Ñaneko'ẽporã. - Oreko'ẽporã.
- Peneko'ẽporã. - Iko'ẽporã.
ã. Mba'éichapa pendepyhareve.
- Chepyharevevai. - Orepyharevevai. - Ñandepyharevevai. - Pendepyharevevai.
ch.Mba'éichapa pendeasaje. - Cheasajeporã. - Ndeasajeporã.
- Ijasajeporã. - Oreasajeporã.
e. Mba'éichapa pendeka'aru.
- Oreka'aruporã. - Ndeka'aruporã. - Ñandeka'aruporã. - Ika'aruporã.
ã. e. Mba'éichapa pendepyhare.
- Ndepyharevai. - Ñandepyharevai. - Ipyharevai. - Orepyharevai.
2. Ñamoĩmba pa'ũ opytáva. Upevarã jajapyhy peteĩva umi irundy poravopyrã Mba'éichapa peneko'ẽ. a. -- ___________________________, ha peẽ. - Oreko'ẽporãnte avei.
- Cheko'ẽporã. - Oreko'ẽporã.
- Ñaneko'ẽporã. - Iko'ẽporã.
ã. -- Mba'éichapa pendepyhareve. Orepyhareveporã, ha ______________ - Orepyhareveporãnte avei.
- Ñande - Ore - Peẽ - Ha'ekuéra
ch.-- Mba'éichapa _____________________ Roikoporã, ha nde. - ____________________________ avei.
- Reiko/Peikoporã. - Jaiko/Aikoporã.
- Roiko/Peikoporã. - Peiko/ Aikoporã.
pendeasaje. e. -- Mba'éichapa Oreasajeporã ha peẽ.
- ____________________________ avei.
- Oreasajeporãnte. - Ijasajeporã.
- Ñandeasajeporã. - Pendeasajeporã.
ã. e. -- Mba' éichapa pendeka'aru. _________________________, ha nde. - Cheka'aruvai avei.
- Ñandeka'aruporã. - Ñandeka'aruvai.
- Oreka'aruporã. - Oreka'aruvai.
21 21
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
3. Ñamombe'umína peteĩteĩva mba'épa jajapo ñande
Jaikuaami
Pyharevete: Che pyharevete aha amba'apo.
Mba’eichapa neko’ẽ. Mba’éichapa ndepyhareve. Mba’éichapa ndeasaje. Mba’éichapa ndeka’aru. Mba’éichapa ndepyhare.
Pyhareve asaje: ________________________________________ Pyharevekue: ________________________________________ Asaje: ________________________________________ Asajekue: ________________________________________ Ka'aru: ________________________________________ Ka'arukue: ________________________________________ Pyhare: ________________________________________ Pyharekue: ________________________________________
Pu tĩgua ñemohedaporã (Armonización nasal) Jahecha mba’éichapa ojeporu partícula ne ha nde. Neko’ẽ, ndepyhareve, ndeasaje, ndeka’aru, ndepyhare. Ne ojeporu pe ñe’ẽ ohoha ndive tĩguáramo (palabra nasal) ha nde katu upe ñe’ẽ juruguáramo (palabra oral). Péicha ojeporu ipuporã hag̃ ua pe oje’éva. Guaraníme hetaiterei peichagua ojejuhu ha héra pu tĩgua ñemohendaporã (armonización nasal).
Ko’ẽ hína ñe’ẽ tĩguáva, ogueraha rehe pu’ae ẽ, ha yvytu osẽ rupi ñane tĩ ha ñande juru rupi ñambohyapúvo; upéicha rupi ogueraha ñe’ẽpehẽ ne. Pyhareve, asaje, ka’aru, pyhare katu jurugua, osẽgui ñande juru rupi año; upéicha rupi oguereha ñe’ẽpehẽ nde. Nde neko’ẽ Nde ndepyhareve Nde ndeasaje Nde ndeka’aru Nde ndepyhare.
ÑAMÑ’ẼI 3. Ñamombe'umína peteĩteĩva mba'épa jajapo ñande - Ha upéi. - Jarýi, mba'epiko rejaporeína, kape. - Amba'apo'aína ko'a rupi. - Anichéne, upéicharamo jajotopa py'ỹita. - Upéicha, jajotopáta jepi. - Jajoecha peve. - Jajoechajeýta.
2222
Jaikuaami Guaraníme oĩ maitei oñehenoikuaáva formal , jaiporukuaáva oimeraẽ tapicha ndive, taha’e jaikuaáva ha jaikuaa’ỹva ndive. Avei oĩ umi oñemboherakuaáva no formal , jaiporukuaa’ỹva oimeraẽva ndive; umíva jaiporu ñane angirũ, ñande rogaygua térã ñande avegua ndive.
Ñe'ẽngatu JACHI Saludos formales
- Maitei. - Maiteípa. - Mba'éichapa. - Mba'éichapa reiko. - Mba'éichapa peneko'ẽ. - Mba'éichapa pendepyhareve. - Mba'éichapa ndeasaje. - Mba'éichapa ndeka'aru. - Mba'éichapa pendeka'aru pytũ. - Mba'éichapa ndepyhare.
Saludos no formales
- Mba'eteko. - Mba'etekópa. - Mba'e la porte. - Mba'e la porte hína. - Mba'e la cuadro. - Mba'e la espíritu hína. - Mba'e la situ. - Ha upéi. - Ha upéi, kape. - Ha upéi, lo mitã. - Mba'e la porte lo mitã.
Repuestas formales
- Maitei. - Iporã. - Iporãmínte. - Iporãnte. - Ha iporã. - Iporã ja'e chupe. - Iporãiterei. - Cheko'ẽporãnte. - Cheasajeporã. - Orepyhareporã. - Oreasajevai. - Roikoporã.
MBO’EPY
2
Respuestas no formales
- Jaikove. - Ovevete. - Vevéto. - Jaha hese. - Omacha. - Jarýi. - Jaryiete. - Hendy. (kavaju resa) - Ha rehechapáma. - Ndaipóri ivaíva. - Ivai (la pórte). - Ni nda'ivaipotái. - Ñanrreda. - Ma'erãiko ñambovaíta. - Alpélo - Altóko. - Iporãnguete.
Hetaitereive jajuhukuaa maitei no formal, ko'ápe oñembohysýi umi ojeporuvévante. Kuimba'e oiporuve ko'ãichagua ñomongeta, kuña katu sa'ive. Ko'ã maitei jaiporukuaa ára pukukue. Pyharevete, pyharevekue, asajekue, ka'arukue ha pyharekue ikatu oñemomaitei:
a. -- Jaryeite. Mba'etekópa, José. ã. - Mba'e la pórte. ch. - Ha upéi. - Jaikove. - Ovevete.
Ko'ã maitei avei ojeporukuaa peteĩ térã heta tapicha ndive. - Ha upéi. Mba'etekópa lomitã. - Jarýi, mba'épa peiko. - Ovevete.
Jaikuaami Ñemomaiteipaha (despedirse) - Jahápy. - Jajoecháta. - Aháta aju. - Jajotopáta. - Jajoechajeýta. - Jajoechajey peve. - Ñañe'ẽta. - Ñañe'ẽvéta. - Ñañe'ẽta upéi. - Ñañe'ẽta ag̃ave.
2323
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
TEBPOÃ 1. Ñambohovaimi ko'ã maitei
a. ã.
Pedro: Mba'e la porte, José. José: ________________________ Pedro: Ha upéi, José. José: ________________________
ch. Pedro: Mba'e la situ, José. e. ã. e. g. g̃.
José: _________________________ Pedro: . Mba'e la cuadro. José: _________________________ Pedro: ________________________ José: Jarýi léka. Pedro: Aháma che. José: _________________________ Pedro: Aháta aju. José: _________________________
2424
Jaikuaami 1. Mba’éichapa ñañomomaiteipahakuaa guaraníme Guaraníme heta hendáicha ikatu ñañomomaiteipaha. Ko’ã jehecháva ojeporuvéva, katu oĩve hetave jahaha rupi ñahendúva. Hetave oĩ umi no formal ñahenoikuaáva. Jajesareko ko’ã ñomongeta rehe.
- Aháma che, irũnguéra. - Jajotopáta ko’ẽrõ. - Jajotopáta. - Jajoecháta ag̃ ave. - Oĩma. Jajoecháta. - Aháta aju. - Aháta aju ndaroviaivoi. - Aháma che, he’i osóva. - Jajoecháta, irũ.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRAFÍA GUARANÍ
to guaraní ty. Alfabe to Guarani achege ty les ) ),, 6 j juurugua ha 6 t ĩ ĩggua.
u'ae (voca Jaikuaamaháicha, guarani oguereko 1 122 p Ja
Ñanemandu'ami:
J Juurugua: Orales e,, i, o, u, y a, e Coonsonan t tees Pundie: C 2 1 1 pundie. Guaraníme j jaareko 2
Voocales Pu'ae: V T ĩ gua:Nasales T ĩ ã, ẽ, ĩ ĩ,, õ, ũ, ỹ
rugua (naso orales ) ha u ju j ĩ t 4 , ), ) s e l a r o ( a u g u r u ju j 3 13 1 , i u g é t yt y p ap a i e d Umi 2 1 pun 4 t ĩ ĩggua (nasales ) ).. Pundie: Consonan t tees vaa: m, n, ñ, g̃. ĩ guá v T ĩ T vaa: ch, g, h, j j,, k, l, p, r, rr, s, t, v,’. J Juuruguá v
vaa: mb, nd, ng, nt. T ĩ j juuruguá v T ĩ
Ñamoñe'ẽmi ko ñomongeta: Ñamoñe'ẽ ko ñomongeta. Jajesareko mba'éichapa ojeporu ipype umi pundie. - Mba'éichapa, José. - Iporãmínte, Marta. - Mba'épa neko'ẽmi.
Ñamongorapaite umi pundie, ha upéi Ñamongorapaite ñamohenda. Jahai ko'ápe Jurugua: _____________________________ Tĩjurugua: ___________________________ Tĩgua: _______________________________
- Cheko' C heko'ẽporã. ẽporã. - Jajoecháta ag̃ave. - Jajoecháta.
2525 25 25
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
JAAR’ÃIY 1. Ñamboty ko'ã maitei
a. ã.
ch. e.
- Mba' M ba'éichapa. éichapa. -_______________________________
g. g̃ . h. i. ı̃ . j. k.
- Mba'éichapa neko'ẽ. - _______________________________
ã.
- _______________________________
ch. Asajekue
- _______________________________
- _______________________________ - Cheasajeporã, ha nde. - _______________________________ - _______________________________ - Cheka'aruporãnte avei.
- _______________________________
e.
- _______________________________ - Ovevete - _______________________________ - Mba'éichapa éichapa pendeasaje. - _______________________________ - _______________________________ - Ore pyhare porãmínte. - _______________________________ - Jarýi léka. - Aháta aju.
- _______________________________
Ka'arukue - _______________________________
- _______________________________ - Chepyhareporã, ha nde. - _______________________________
Pyharevekue
- _______________________________
- Mba'éichapa éichapa ndepyhareve.
- _______________________________
Pyharevete - Mba'éichapa neko'ẽ. - Cheko'ẽporã, ha nde. - Cheko'ẽporã avei.
- _______________________________
- _______________________________
- _______________________________
2626
a.
- _______________________________
- _______________________________
ã. e.
2. Jahai maitei ikatúva ojeporu pyharevete, pyharevekue, asajekue, ka'arukue ha pyharekue:
- _______________________________
ã. e.
- _______________________________
Pyharekue - _______________________________ - _______________________________ - _______________________________
Ñe'ẽngatu 3. Ñamoĩmba ko'ã ñomongeta
a.
ã.
- Mba'éichapa neko'ẽ. - ________________________porã. - Mba'éichapa éichapa ndepyhareve. - ________________________porã.
ch. - Mba'éichapa ndeasaje. e. ã. e. g. g̃. h. i. ı̃ . j.
- ________________________porã. - Mba'éichapa ndeka'aru. - ________________________porã. - Mba'éichapa éichapa ndepyhare. - __________________________vai. - Mba'éichapa reikomi. - __________________________vai. - Maitei. - _____________________________ - Mba'etekópa. - _____________________________ - Mba'e la porte.
MBO’EPY
2
4. Jahechakuaa mba'e aravópepa ojeporukuaa ko'ã maitei. Ja'e oĩ porãpa térãpa oĩvai. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Ojeporukuaa ára pukukue javeve: - Mba'etekópa. - Jaikove.
a. Añete.
ã. Japu.
ã. Ojeporukuaa pyharekue:: pyharekue - Mba'éichapa ndepyhareve. - Iporãmínte.
a. Añete.
ã. Japu.
ch.Ojeporukuaa pyharevekue: pyhareve kue: - Maiteípa. - Maitei.
a. Añete.
ã. Japu.
e. Ojeporukuaa ára pukukue javeve: - Mba'éichapa pendepyhare. - Orepyhare porãnte. a. Añete.
ã. Japu.
ã. e. Ojeporukuaa pyharevete: pyhareve te: - Mba'e la pórte. - Ovevete.
a. Añete.
ã. Japu.
- _____________________________ - Ha upéi. - _____________________________ - Mba'eichapa eichapa pendeka'aru. - _____________________________
2727 27 27
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
2
5. Peteĩ tapicha ou ñanemomaitei ha omba'eporandu ñandéve. Ñambohovaimi ichupe
a.
- Mba'éichapa neko'ẽ. - ___________________________
ã.
- Mba'éichapa nderéra. - ___________________________
ch. - Moõguápa nde. - ___________________________
e.
- Moõpa reiko.
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA
- ___________________________
ã. e. g.
- Mba'épa rejapo pyharevekue.
Léi 4251/10
- ___________________________
Ñe'ẽnguéra rehegua
- Mba'épa rejapo pyharekue.
MOAKÃHA I PYENDAKUÉRA OÑEMOĨVA KUAAPYRÃ
- ___________________________
g̃.
- Mba'épa rejapo arakuépe. - ___________________________
h.
- Mba'épa rejapo asajekue - ___________________________
i.
- Avy'a roikuaa rehe. - ___________________________
2828
PEHẼNGUE I OJEHUPYTYSÉVA
Akyta 1ha.- Mba'erãpa. Ko léi omohenda mba'éichapa ojeporuva'erã tetã Paraguái ñe'ẽ tee mokõivéva; ombohape tembiaporã oikuaaukátava tapichakuéra avaitéva ñe'ẽnguéra ha omoañetétava ijeporu; avei oñemboajekuaa hag̃ua iñe'ẽngúva ñe'ẽ reko. Umivarã omoĩ tembiapopy mboguataharã tekotevẽva, omoañetekuaava'erã ko ñe'ẽnguéra rekorã tetã omoĩva.
3
MO’Y MOP
JAJOKUAAMI Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa japorokuaa ha jajekuaauka. - Mba’éichapa ñaporomog̃ uahẽkuaa. - Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa. - Mba’éichapa jaikuaauka moõguápa ñande. - Mba’éichapa jaiporukuaa hekópe ñe’ẽtéva.
MBO’EPY
3
Ñe'ẽngatu JAAM Ñomongeta 1:
Ñomongeta 3: - Mba'etekópa.
- Mba'éichapa.
- Iporãmínte. Cheréra Marta.
- Cheréra José. Avy'a roikuaa rehe, Marta.
- Ovevete. - Jajoecháta ko'ẽrõ. - Oĩma. - Jajojuhúta.
- Che avei avy'a roikuaa rehe, José.
Ñomongeta 4: - Ha upéi.
Ñomongeta 2:
- Mba'etekópiko.
- Mba'éichapa. - Jarýi. - Iporãmínte.
- Avy'a pohecha rehe.
- Ore avei rovy'a pohecha rehe.
- Jajoechajey peve. - Jajoechajey peve.
30 30
- Jajoechajeýta. - Oĩma.
Ñomongeta 5:
- Ha upéi, kape. - Hendyhína. - Ivai la situ, ajépa. - Upéicha. - Ñañe'ẽvéta. - Ñañe'ẽvéta.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
3
Ñomongeta 6:
- Mba'éichapa ndepyhareve. - Chepyhareveporã. - Mba'éichapa nderéra. - Cheréra José, ha nde. - Cheréra Marta. - Moõguápiko nde, Marta. - Che San Lorenzo-ygua, ha nde. - Che Alto Paranaygua. - Avy'a roikuaa rehe, José. - Che avei avy'a roikuaa rehe. - Jajoechajey peve. - Jajoechajey peve.
Jaikuaami 1. Ñe’ẽpehẽ porandurã (partículas interrogativ i nterrogativas) as) Jahecha jajúvo guaraníme jarekoha ñe’ẽpehẽ jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ ua. Upevahína pa. Katu jarekove guaraníme. Ambue hína piko. Jajesarekomi mba’éichapa ojeporu ko’ã ñe’ẽpehẽ umi poteĩ ñomongetápe. - Mba’etekópa. - Mba’éichapa. - Mba’etekópiko. - Moõguápiko nde.
2. Gentilicio guaraníme: Guaraníme, jaikuaauka hag̃ ua moõguápa pe máva, gentilicio oñehenóiva castellano -pe, jaiporu ñe’ẽpehẽ (partícula) gua térã ygua. Che San Lorenzo-ygua. Yo soy de San Lorenzo. Yo soy sanlorenzano.
Nde Alto Parana ygua. Vos sos de Alto Paraná. Vos sos paranaense. Ha’e Paraguarigua. Él/ella es de Paraguarí. Él/ella es paraguariense. Ñande Argentina-ygua. Nosotros somos de Argentina. Nosotros somos argentinos. Ore Paraguaigua. Nosotros somos de Paraguay. Nosotros somos paraguayos.
Peẽ Paris-gua. Ustedes son de París. Ustedes son parisinos. Ha’ekuéra Pilar-gua. Ellos/ellas son de Pilar Pilar.. Ellos/ellas pilarenses.
Jesarekorã (observación) Gua: ojeporu pe téra opáramo pu’ae pukangýpe (vocales débiles): i, ĩ, u, ũ, y, ỹ. Ygua: ojeporu pe téra opáramo pu’ae pu’atãme (vocales fuertes): a, ã, e, ẽ, o, õ. Opaichagua ñe’ẽpehẽ guaranimegua, oñembojoaju hag̃ ua ñe’ẽ oúva castellano térã ambuégui ndive, ogueraha taiky (guión).
Jahechami: Che Ypakaraigua. Nde San Bernardino- ygua. Ha’e Europa-ygua. Ñande Finlandia-ygua. Ore Tovatĩ gua. gua. Peẽ Ka’akupeygua. Ha’ekuéra Lima-ygua.
31 31
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
3
1. Ñamombe'umi moõguápa ko'ã tapicha José heñói Encarnación-pe. Ha'e Encarnación-gua. Marta heñói Francia-pe. Ha'e _________________________________________________________ Che ru ha che sy heñói México-pe. Ha'ekuéra____________________________________________ Karai Ramón heñói Luque-pe. Ha'e____________________________________________________ Ñande ñanereñói Villa Rica-pe. Ñande_________________________________________________ Nde nereñói Bogotá-pe. Nde_________________________________________________________ Peẽ penereñói Kapiatápe. Peẽ_________________________________________________________ Ore orereñói Itakuruvípe. Ore_________________________________________________________
2. Ñamombe'umína mba'éichapa héra ha moõguápa Nde sy:
Che sy héra Lidia, ha'e Guarambareygua.
Nde ru:
______________________________________ __________________ _______________________________________ _______________________ ____
Nde ru sy:
________________________________________ ____________________ _______________________________________ _____________________ __
Nde sy ru:
_______________________________________ ____________________ _______________________________________ ______________________ __
Nde tia rehayhuvéva:
_______________________________________ ___________________ _______________________________________ ______________________ ___
Nde tio rehayhuvéva:
________________________________________ ____________________ _______________________________________ _____________________ __
Ne angirũ rehayhuvéva: _____________________________________________________________
ÑAMÑ’Ẽ KO ÑNGE - Mba Mb a'éichapa Ndepyhareve. - Chepyhareveporãnte. Eg̃ uahẽke. - Ag̃uahẽma. - Moõguipa reju. - Aju Misiones-gui. - Mba'épa ndegueru ko'a rupi. - Aju añandúvo peteĩ che angirũme. - Iporã upéva. - Epytu'usapy'ána ha upéi ehasa. - Apytu'u'imíta. - Jareko ymi rey'uséramo. - Ha y'usékatu. Aguyjevete ndéve. ndéve.
32 32
Ñe'ẽngatu Jaikuaami
MBO’EPY
3
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ oñeguenohẽva ñomongetágui rehe: Ndepyhareve, chepyhareveporãnte, eg̃ uahẽke, ag̃ uahẽma, reju, aju, ndegueru, añandu, iporã, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko, hay’use. Ko’ã ñe’ẽ hína ñe’ẽtéva (verbo). Guaraníme hetaichagua ñe’ẽtéva jareko, umíva apytépe oĩ umi oñehenóiva castellano-pe propio (térã areal) ha predicativo (térã chendal). Propio: ag̃ uahẽma, eg̃ uahẽke, reju, aju, Predicativo: Ndepyhareve, añandu, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko. chepyhareveporãnte, ndegueru, iporã. Jahechami mba’éichapa ñamosusũ (conjugar) ñe’ẽtéva propio. Predicativo rehe ñañe’ẽta tenondevévo. Verbo propio térã areal ñamosusu hag̃ ua, jareko ñe’ẽpehẽ ohechaukáva persona ha número ha oho upe ñe’ẽtéva mboyve. Ñamosusũmi ñe’ẽtéva g̃ uahẽ (llegar), karu (comer), mba’apo (trabajar) , hasa (pasar), pytu’u (descansar) . A Che Re Nde O Ha'e Ja/ña Ñande Ro Ore Pe Peẽ Ha'ekuéra O
Ag̃uahẽ Reg̃uahẽ Og̃uahẽ Ñag̃uahẽ Rog̃uahẽ Peg̃uahẽ Og̃uahẽ
Jesarekorã: Guaraníme umi ñe’ẽpehẽ número y persona rehegua oho ñe’ẽtéva mboyve; castellano-pe katu ohu ñe’ẽtéva rire. Techapyrã:
Akaru Rekaru Okaru Jakaru Rekaru Pekaru Okaru
Amba'apo Remba'apo Omba'apo Ñamba'apo Romba'apo Pemba'apo Omba'apo
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Ag̃uahẽ Reg̃uahẽ Og̃uahẽ Ñag̃uahẽ Rog̃uahẽ Peg̃uahẽ Og̃uahẽ
Ahasa Rehasa Ohasa Jahasa Rohasa Pehasa Ohasa Yo Vos Él/ella Nosotros Nosotros Ustedes Ellos/ellas
Apytu'u Repytu'u Opytu'u Japytu'u Ropytu'u Pepytu'u Opytu'u llego llegás llega llegamos llegamos llegan llegan
Jahechami mba’éichapa oñemosusũ (conjugar) vy’a (alegrase), purahéi (cantar), ñani (correr), ñemoarandu (esÑande: ñag̃ uahẽ, jakaru, tudiar): ñamba’apo, jahasa, japyPurahéi Ñani Ñemoarandu tu’u. Ña ojeporu ñe’ẽté- Terarãngue Vy'a va tĩgua (verbos nasales) Che Avy'a Apurahéi Añani Añemoarandu ndive ha ja katu ñe’ẽtéva Revy'a Repurahéi Reñani Reñemoarandu jurugua (verbos orales) Nde Ovy'a Opurahéi Oñani Oñemoarandu ndive. Guahẽ ha mba’apo Ha'e hína ñe’ẽtéva tĩgua, Ñande Javy'a Japurahéi Ñañani Ñañemoarandu ñambohyapúvo osẽ rehe Rovy'a Ropurahéi Roñani Roñemoarandu ñane tĩ ha ñande juru rupi; Ore pytu’u ha karu katu hína Peẽ Pevy'a Pepurahéi Peñani Peñemoarandu jurugua, ñambohyapúvo Ha'ekuéra Ovy'a Opurahéi Oñani Oñemoarandu osẽ rehe ñande juru rupi año.
Ñamoñe’ẽmijey
3333
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
3
ÑAM’OM 1. Ñamosusũmi ko'ã ñe'ẽtéva Terarãngue
Ñembosarái
Guapy
Mopotĩ
Karu
Ke
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
2. Ñamoĩmba ñomongeta iguypegua. Jaiporavo peteĩva ñambohovái ha g ̃ua
a. -- Ha' Mba'épa ojapohína nde sy. e ______________
- Amba'apo'aína. - Remba'aporeína. - Omba'apohína.
ã. -- Moõpa nde remba'apo. Che ____________ peteĩ
- Amba'apo. - Remba'apo.
fábrica-pe.
- Okarúma.
- Ha'ekuérapiko moõ oñemoarandu. - Ha'ekuéra ________ San Lorenzo-pe.
- Ñañemoarandu. - Peñemoarandu. - Oñemoarandu.
ã. e.
- Omba'apo.
pekarúma. ch.-- Peẽpiko Ore ______________________ - Jakarúma. - Rokarúma.
e.
g.
- Peẽpa pevy'a pende vállepe. - Ore ____________________ upépe. - Rovy'a. - Pevy'a.
- Ovy'a.
- Peẽpa peg̃uahẽma pende rógape. - Hẽe, ________________________ - Ñag̃uahẽma. - Rog̃uahẽma. - Og̃uahẽma.
ÑAMÑ’ẼI ’Ã ÑMOT Jajesarekomi partícula de número y persona jeporu rehe. Ñemuhápe: - Maitei, mba'éichapa ndepyhareve. - Iporãnte. Eg̃uahẽke, kuñataĩ. - Ag̃uahẽmbaitéma, karai. - Mba'épa remandami. - Ajoguase che sapaturã. - Heta sapatu jareko. Eiporavóntema. - Ajesarekomíta hesekuéra. Aguyje ndéve. - Ndéve katu aguyje.
34 34
Mbo'ehaovusúpe: - Maiteípa. - Maitei. - Cheréra José. Che pene irũ pyahuhína ko facultad-pe. - Tereg̃uahẽporãite ore apytépe, José. - Cheréra Ramón. - Cheréra Julia. - Chékatu Federico. - Aguyje peẽme. Jajokuaavéta jahávo. - Jajokuaavéta.
Ñe'ẽngatu ÑAM’OM 1. Ñamoñe'ẽjeymi ñomongeta Ñemuhápe ha ñambohovaimi umi porandu. Ñamongurusu jaiporavóva.
a. Ñomongeta oiko asajekue. a. Añete.
ã. Japu.
ã. Upe og̃uahẽva ñemuhápe peteĩ kuña. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
ch. Upe omba'evendéva peteĩ karia'y. e. ã. e.
Upe omba'ejoguaséva oipota peteĩ mba'e añónte. a. Añete.
ã. Japu.
Upe omba'ejoguáva ikatu oiporavo oguerahava'erã. a. Añete.
ã. Japu.
MBO’EPY
3
2. Ñamoñe'ẽjeymi ñomongeta Mbo'ehaovusúpe ha ñambohovaimi umi porandu. Ñamongurusu oĩporãva.
a. ã.
Oñeñomongeta ñemuhápe. a. Añete.
ã. Japu.
Irundy tapicha oñomongeta upépe. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
ch. Umi tapicha ojokuaa aréma. e. ã. e.
Oñomongeta mokõi kuña ha mokõi kuimba'e. a. Añete.
ã. Japu.
Umi tapicha ojoguerohory. a. Añete.
ã. Japu.
3. Jahaimi. Jajojuhu tapépe peteĩ ñane angirũ aréma ndajahechavéiva ndive ha ñañomongeta mbykymi hendive. Ñañomomaitei, ñaporandu ichupe moõpa oiko ko'ág̃a, moõpa omba'apo ha mba'éichapa oiko isy ha itúva. Upe rire jajoasa hendive. -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________
3535
MBO’EPY
3
Ñe'ẽngatu 4. Jajojuhu ñane angirũ rógape tapicha jaikuaa'ỹva ndive peteĩ pyhare ha ñañomongeta mbykymi hendive jajokuaa hag ̃ua. Ñañomomaitei hendive, ñaporandu ichupe héra, moõguápa, moõpa omba'apo; ha'e ombohováita ñane porandu ha omba'eporandúta avei ñandéve ñandekuaa hag̃ua. Amo hu'ãme jaikuaaukáta javy'aha jaikuaa rehe ichupe. -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________ -__________________________________________________________________________________
36 36
Ñe'ẽngatu 5. Ñamoĩmba ko ñomongeta: - Mba'éichapa reikomi.
a. - ____________________, ha nde. ã.
- _______________________ avei. - Mba'e la porte. - ___________________________ - Jajoecháta ka'aru. - ___________________________
ch. - Mba'éichapa ________________ - Cheréra José. Ha nde. - ______________________ María. - Avy'a roikuaa rehe, María.
e.
- ____________________________ - Mba'éichapa _________________ - Cheréra Federico. Ha __________ - ____________________ Ramona.
ã. e. - Mba'éichapa.
- ___________________________ - Eg̃uahẽke. - ___________________________ - Mba'éichapa nderéra. - _______________________ José. - Avy'a roikuaa rehe, José. - ___________________________
6. Jajekuaaukami Oĩ peteĩ tapicha ñandekuaaséva. Ñañomongetami hendive. Ñambohovái imba'eporandu:
a. - Mba'éichapa ndeka'aru.
- ___________________________________
MBO’EPY
3
ã. - Mba'éichapa nderéra. - ___________________________________
ch. - Ndépiko mba'e valle.
- ___________________________________
e. - Moõpa reiko ko'ág̃a.
- ___________________________________
ã. e. - Mba'épepiko remba'apo.
- ___________________________________
g. - Avy'a roikuaa rehe.
- ___________________________________
g̃. - Jajoechajey peve.
- ___________________________________
7. Japorokuaami Jaikuaase peteĩ tapichápe. Ñamba'eporandu ichupe ha ha'e ombohovái ñandéve. - ________________________________ - Iporãmínte. - ________________________________ - Cheréra José. - ________________________________ - Che Santanigua. - ________________________________ - Aiko Ciudad del Este-pe. - ________________________________ - Amba'apo peteĩ colegio-pe. - ________________________________ - Areko 30 ary. - ________________________________ - Che avei avy'a roikuaa rehe. - ________________________________ - Jajoecháta.
3737
MBO’EPY
3
Ñe'ẽngatu GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRAFÍA GUARANÍ Guarani achege ty. Alfabe to guaraní
ní ), oñemoheñóiva Léi 4251/10 Ñe'ẽnguéra rehegua rupive, omone ĩ Guarani ñe'ẽ Acheget ytee. Kóva oguereko 33 taipu (fonemas ) ha 33 tai (letras ). ̃, h, Ko'ãvahína umi mbohap ypa mbohap y (treinta y tres ) tai: a, ã, ch, e, ẽ, g, g i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’. Ñanemandu'a je ymi pu'ae o ĩ ha jurugua ha t ĩ guáva, ha pundie o ĩ ha juruguáva, tĩ juruguáva ha t ĩ guáva
Pe 2015-pe Guarani Ñe'ẽ Rerekuapavẽ (GÑR ) (Academia de la Lengua Guara
Pu'ae
Tĩ gua: ã, ẽ, ĩ , õ, ũ, ỹ
Jurugua: a, e, i, o, u, y Pundie Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’.
T ĩ guáva: m, n, ñ, g̃.
T ĩ juruguáva: mb, nd, ng, nt.
Ñamoñe'ẽ ha japuraheimína ko ñe'ẽpoty (poesía). Jajapysaka mba'éichapa oñemoñe'ẽ
Neporã che Paraguái (Carlos Sosa) Oiménepa ko arapýpe ndéicha iporãva tetã Ojeguapáva yvotýpe omimbi ha ojajaipa Tovéna ku pyharérõ tajahecha pe jasy Arapegua ramoguáicha omysãirõ ñasaindy (oñembojo'a) Estribillo Che Paraguái rasaharã Ndaiporichéne mamove Che Paraguái ndéve ha'e Rohayhuve cada ko'ẽ (oñembojo'a) Pejúna mombyryguáva pehechami ko tetã Katuetei pejuhúta tory, joayhu ha vy'a Ko'ápe jeko ymámi Ñandejára oiko oguata Ha ipyporépe oheja hetaite mba'e porã (oñembojo'a) Estribillo
Ñamba'apomi ko'ã irundy verso rehe Che Paraguái rasaharã Ndaiporichéne mamove Che Paraguái ndéve ha'e Rohayhuve cada ko'ẽ.
Ñahesa'ỹjomi: a. Ñanohẽ ichugui opaite pu'ae. ________________________________________
ã. Ñanohẽ ichugui opaite pundie. ________________________________________
ch. Ñamohenda umi pu'ae jurugua ha tĩguáva. Jurugua: _________________________________ Tĩgua: ___________________________________
e. Ñamohenda umi pundie jurugua, tĩgua ha , tĩjuruguávaramo. Jurugua: _________________________________ Tĩgua: ___________________________________ Tĩjurugua: ______________________________
38 38
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
3
JAAR’ÃIY 1. Ñamboty ko'ã maitei
a. ã.
- Mba'éichapa. -______________________________ - Mba'etekópa. - ______________________________
ch. - ______________________________ - Ovevete.
e.
- Maitei. - _______________________ nderéra - _________________ Marta. Ha nde. - __________________________ José.
2. Jaiporavo ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ
a. – – Mba' éichapa ndeasaje. ________________________ porã. - Cheasaje. - Ndeasaje.
- Ijasaje. - Ñandeasaje.
ã. – – Eg___________________ ̃uahẽke María. mbaitéma. - Ag̃uahẽ. - Reg̃uahẽ.
________________ nde remba'apo. ã. e. – – Che amba'apo peteĩ empresa-pe. - Mba'érepa. - Mba'éichapa.
- Ndive. - Moõpa.
héra nde sy. g. – – Mba'éichapa Che sy ____________ Ramona. - Téra. - Réra.
- Héra. - Iréra.
- pe. - me.
- peve. - gua.
g̃. – – Moõguápa nde. Che Villa Hayes-_____________ h. – – Peẽpa peikuaa che rúpe. ____________ ichupe. - Aikuaa. - Reikuaa.
- Oikuaa. - Roikuaa.
peẽ ___________________ i. – – Moõpa Romba'apo Lambaré ___________
- Amba'apo/gua. - Pemba'apo/pe.
- Remba'apo/gua. - Ñamba'apo/pe.
- Aiko/ore. - Reiko/ñande.
- Oiko/ha'e. - Jaiko/nde.
ndive piko ha'e ___________ ı̃ . – – Máva _________ oiko isy ha itúva ndive.
- Og̃uahẽ. - Peg̃uahẽ.
ch. – – ______________ , Ramón ha José. Roguahẽma. - Ag̃uahẽ. - Peg̃uahẽ.
e.
- Og̃uahẽ. - Ñag̃uahẽ.
– Ndépiko moõ __________________ – Che ________________ Paraguaýpe.
- Aiko/aiko. - Reiko/aiko.
- Oiko/reiko. - Jaiko/reiko.
3939
MBO’EPY
3
Ñe'ẽngatu 3. Ñamosusũmi ko'ã ñe'ẽtéva: ñe'ẽ (hablar), ñembosarái (jugar), guapy (sentarse) ha ñembo'y (pararse). Terarãngue
Ñe'ẽ
Che Nde
Reñe'ẽ
Ha'e
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA
Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra Terarãngue
Ñembosarái
Che
Ñe'ẽnguéra rehegua
Nde Ha'e
Léi 4251/10
Oñembosarái
Ñande
Art. 2ª. Teko joparaeta rehegua.
Ore
Paraguái Estado oñangarekova'erã heko joparaeta ha iñe'ẽ tee mokõire, tove tojehapyaty ha tahekojera mokõive, ha upéicha avei oñangereko ha omotenondeva'erã avaitéva reko ha iñe'ẽnguéra. Upéichante avei oykekova'erã chupekuéra iñepia'ãme, ojepytaso jave iñe'ẽnguéra jeporu ha ñemyasãi rehe opa hendáicha ha opaite hendápe, ha oñangarekova'erã oñemboajévo ambue ñe'ẽ oiporúva tapicha aty heko ambuéva, oĩva tetãpýre.
Peẽ Ha'ekuéra Terarãngue
Guapy
Che Nde Ha'e Ñande
Jaguapy
Ore Peẽ
Art. 3ª. Tetã ñe'ẽ tee mokõive rehegua.
Ha'ekuéra Terarãngue
Ñembo'y
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
4040
Roñembo'y
Tetã ñe'ẽ tee mokõive oñemboaje ha ojeporujojava'erã mbohapyve tetã Pokatu Moakãhápe ha opaite tetã rembiapo oñemboguatahápe. Estado ombojeroviaveva'erã guarani ñe'ẽ, kóva ha'e rupi tetã reko tee kuaaukaha, tetãyguápe ombojoaju ha omopeteĩva, ha ñe'ẽ ojeporuvéva tetãpýre.
4
MO’Y IRY
JAJOKUAAMI Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñaporomog̃ uahẽkuaa. - Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa. - Mba’éichapa jaikuaauka ñande rapichápe jaheka térã jaipotáva. - Mba’éichapa ñaporomomaitei ha ñaporomomaiteipahakuaa. - Mba’éichapa jaiporu ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ ua.
MBO’EPY
4
Ñe'ẽngatu JEA H ÑEAHẼÃ Ẽ - Maitei. Cheréra José. - Avy'a roikuaa rehe, José. - Mba'éichapa. - Iporãmínte. Cheréra Marta. - Cheréra José. - Avy'a roikuaa rehe, José. - Che avei avy'a roikuaa rehe, Marta. - Maitei, Marta. - Maitei, José. - Tereg̃uahẽporãite che rógape. - Aguyjevete ndéve.
- Maitei Marta, tereg̃uahẽporãite che rógape. - Ag̃uahẽmbaitéma voi. - Eike nde rógape guáicha. - Aguyje ndéve.
- Mba'éichapa. - Tapeg̃uahẽporãite ore mba'apohápe. - Rog̃uahẽma. - Tapeñeñanduporã orendive. - Aguyje peẽme.
- Eg̃uahẽke kuñataĩ. - Ag̃uahẽma. - Mba'éichapa nderéra. - Cheréra Marta. - Tereg̃uahẽporãite, Marta. - Aguyje ndéve.
- Peg̃uahẽke. - Rog̃uahẽmbaitéma. - Mba'e tetãguipa peju. - Roju Chile-gui. - Tapeg̃uahẽporãite Paraguáipe. - Aguyje peẽme.
Jaikuaami Guaraníme niko japoromog̃ uahẽporã térã jaikuaauka hag̃ ua ñande rapichápe jaheka ỹrõ jaipotáva ichupe g̃ uarã, jaiporu ko’ã ñe’ẽpehẽ: ta, tere, to, taja/taña, toro, tape, to. Che
Ta
Tag̃uahẽporãite (che).
Tavy'aite (che).
Tapytu'u (che).
Nde
Tere
Tereg̃uahẽporãite (nde).
Terevy'aite (nde).
Terepytu'u (nde).
Ha'e
To
Tog̃uahẽporãite (ha'e).
Tovy'aite (ha'e).
Topyty'u (ha'e).
Ñande
Taja/taña
Tañag̃uahẽporãite (ñande).
Tajavy'aite (ñande).
Tajapytu'u (ñande).
Ore
Toro
Torog̃uahẽporãite (ore).
Torovy'aite (ore).
Toropytu'u (ore).
Peẽ
Tape
Tape g̃uahẽporãite (peẽ).
Tapevy'aite (peẽ).
Tapepytu'u (peẽ).
Tog̃uahẽporãite (ha'ekuéra).
Tovy'aite (ha'ekuéra).
Topytu'u (ha'ekuéra).
Ha'ekuéra To
Ko’ãva jaiporu umi partícula de número y persona a, re, o, ja/ña, ro, pe, o jaikuaáma vaicha avei. Oho pe ñe’ẽtéva mboyve. Japuraheimi Terevy’aitéke, ha jajesareko mba’éichapa ojeporu umi ñe’ẽpehẽ.
Terevy’aitéke Terevy’aitéke, Terevy’aitéke, Ko nde arambotýre, Terevy’aitéke,
4242
Ñe'ẽngatu 2. Ñaporombovy'apavẽ
MBO’EPY
4
3. Ñaporomog̃uahẽporã ha jajokuaami
- Vy'apavẽ, Marta, nde aramboty rehe. - Aguyje ndéve, José. - Tove akóinte taneresãi ha taneañuã vy'apavẽ. - Aguyjevete ndéve.
- Mba'éichapa. - Iporãnte. - Cheréra José. - Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite che rógape, José. - Aguyje ndéve.
- Mba'éichapa che sy. - Iporãmínte, che memby. - Vy'apavẽ ndéve nde ára rehe. - Aguyje ndéve. - Ko jopoimi aru ndéve. - Arohoryvéva voi reru chéve. - Ha mávapepiko arúta, che sy. - Aguyjevete ndéve, che memby.
- Maitei, Marta. - Maitei, José. - Ha'e che rembiapo irũ. Héra Federico. - Mba'éichapa, Marta, - Iporãnte, Federico. - Avya'aite roikuaa rehe, Marta. - Che avei avy'a roikuaa rehe, Federico. Tereg̃uahẽporãite ore rógape. - Aguyjevete ndéve.
- Maitei, che angirũ. - Maite. - Vy'apavẽ ndéve nde aramboty rehe. - Aguyjevete ndéve. - Tove akóinte taneresãi ha tereikovepukuete. - Aguyje. Taupéicha.
- Maitei, che sy. - Peg̃uahẽke. - Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ; ha'e héra Josefina. - Mba'éichapa Josefina. - Iporãmínte, kuñakarai. - Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite ore rógape. - Avy'a roikuaa rehe, ña Marta. - Pehasáke peguapy. - Rohasáta korapýpe, che sy. - Néi, che memby. - Tapehasaporãite.
4343
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
TEBPOÃ 1. Ñamoñe'ẽmijey ko ñomongeta ha jajesareko mba'éichapa ojeporu umi partícula de número y persona
- Maitei che sy. - Peg̃uahẽke. - Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ; ha'e héra Josefina. - Mba'éichapa, Josefina. - Iporãmínte, kuñakarai. - Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite ore rógape. - Avy'a roikuaa rehe, ña Marta. - Pehasáke peguapy. - Rohasáta korapýpe, che sy. - Néi, che memby. - Tapehasaporãite.
2. Ñahesa'ỹjo ko texto. Jaikuaauka añetépa térãpa japu ko'ã oje'éva hese. Ñamongurusu jaiporavóva.
a.
ã. ch. e. e. ã
a.
- Maitei, tereg̃uahẽporãite.
Pe óga jára ha mbohupa ojokuaa aréma.
- ___________________________
a. Añete.
- ___________________________
ã. Japu.
Josefina hína ña Marta membykuña rembiapo irũ. a. Añete.
ã. Japu.
Óga jára héra Josefina. a. Añete.
ã. Japu.
Ña Marta imembykuña peteĩ. a. Añete.
ã. Japu.
Óga oñeñemongetahápe ikorapy. a. Añete.
4444
3. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
ã. Japu.
ã. ch.
- Ag̃uahẽmavoi. - ________________ peẽ kuñakarai. - Rog̃uahẽma, aguyje.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
4. Jajekuaauka. Ñamombe'umína: ñande réra, moõguápa, moõpa jaiko, mba'épa ñañemoarandu, moõpa ñamba'apo, mba'éichapa héra ñande sy ha ñande ru hamba'e. ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________
5. Jaikuaaukami ñande rapichápe. Oho ñanendive ñande rógape ñane rembiapo irũ hérava José. Jaikuaaukamína ñande sy térã ñande rúpe upe ñande rapicha. Óga járamo tomog̃uahẽporãite upe tapichápe. Jahaimi ñomongeta: ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________
6. Ñaporombovy'apavẽmi. Peteĩ ñande tio hi'aramboty ha jaha hógape pyharevete peteĩ jopói rehe. Ñamomaitei, ñambovy'apavẽ ha ñame'ẽ ichupe jopói jaraháva. Upéi jaikuaauka ichupe jaipotaha hesãi ha oikovepuku. ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________
4545
MBO’EPY
4
Ñe'ẽngatu Jaikuaami 1. Ñe’ẽ ñamba’eporandu hag̃ ua (Palabras interrogativas)
2. Jaiporumi ko’ã ñe’ẽ: a. Ñomongeta peteĩha:
Guaraníme heta hendáicha ñamba’eporandukuaa. Jaikuaáma jarekoha ñe’ẽpehẽ pa ha piko jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ ua. Umíva ndive ojeporu avei pio, iko, tiko ha ambueve, osẽva pikógui. Ñamba’eporandúramo guaraníme jaiporuva’erã katuetei ko’ã ñe’ẽpehẽ. Ko ñe’ẽme natekotevẽi jaiporu ky porandurã (signo de interrogación) ¿?, castellano- pe guáicha. Katu oĩ he’íva ojeporukuaaha ha upéicha ojejapóramo oñemoĩva’erãha pe ñe’ẽjoaju (oración) opávonte portugués ha inglés-pe ojeporuháicha.
- Mba'éichapa nde réra.
- Mba'éichapa nde réra?
- Moguápa nde.
- Moguápa nde?
- Moõpiko remba'apo.
- Moõpiko remba'apo?
- Máva ndive piko reiko.
- Máva ndive piko reiko?
Ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ ua Ko’ápe jareko umi ñe’ẽteja porandúva (adverbios interrogativos) jaiporukuaáva ñamba’eporandu hag̃ ua. Ñe'ẽ ñamba'eporandurã hag ̃ua Mba'épa: qué
Techapyrã - Mba'épa remanda(mi)
Mba'éichapa: cómo - Mba'éichapa nderéra. Araka'épa: cuándo
- Araka'épiko nde'aramboty.
Moõpa: dónde
- Moõpa reiko.
Moõpa: adónde
- Moõpiko reho.
Mba'erãpa, ma'erã- - Mba'erãpa reñemoarandu pa: para qué guarani.
4646
Mávapa: quién
- Mávapa nde sy.
Mba'érepa, mba'upe: por qué Mboy(pa): cuánto
- Mba'érepa rerohory guarani. - Mboy arýpiko rereko.
- Mba’éichapa nderéra. - Cheréra José. - Araka’épa nereñói (nacer). - 10 jasyteĩ 2000-pe. - Moõpiko nereñói. - Chereñói Concepción-pe. - Mba’épa ndeguerumi ko’a rupi. - Aju ahechávo che ru ha che sýpe. - Mba’éichapiko héra nde sy. - Ha’e héra María. - Mboy arýpa oguereko. - Oguereko 50 ary. - Avya’ite roikuaa rehe. - Che avei avy’a roikuaa rehe.
ã.Ñomongeta mokõiha: - Mba’e la porte, José. - Ovevete. Ha nde. - Omacha. Che sy hasykatuhína. - Mba’epiko ojehu ichupe. - Huguy asuka ojupipa. - Ha’épiko moõ oiko. - Oiko Misiones-pe. - Ha mboy arýpiko oguereko. - Oguereko 65 ary. - Ha máva ndive piko oiko. - Oiko che ru ha che reindy pahague ndive. - Tokuerapya’ete nde sy, che irũ. - Aguyje ndéve. - Jajoechajeýta. - Jajoechajeýta.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
TEBPOÃ Ñamba'eporandu. Jajojuhu peteĩ ñane angirũ ndive ha ñañomongeta hendive. Pevarã jaiporu ko'ã ñe'ẽ porandurã: Mba'épa, mba'éichapa, araka'épiko, mávapa, mba'érepa, mboýpa, mba'erãpa. - _______________________ ___________________________________ _______________________ - _______________________ ___________________________________ _______________________ - _______________________ _______________________ ___________________________________ - _______________________ _______________________ ___________________________________ - _______________________ _______________________ ___________________________________ - _______________________ _______________________ ___________________________________ - _______________________ _______________________ ___________________________________
Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a.
- ______________________ ndepyhare.
g̃.
- Chepyhare porã.
ã.
- _____________________ nde nereñói. - Chereñói Concepción______________
- _____________________ arýpa rereko. - ___________________________ 20 ary.
h.
- ____________________________ reiko. - Aiko Kapiata______________________
ch. - ____________________ nde aramboty. - Che aramboty diciembre-pe.
e.
- ___________________________ nde sy. - Che ________________________Maria.
eã.
- ___________________________ nde sy. - Che sy Filadelfia-ygua
g.
- _________________ ndivepa nde reiko. - Che __________ che sy ha che ru ndive.
4747
MBO’EPY
4
Ñe'ẽngatu ÑAMÑ’ẼI ÑMOT: - Mba'éichapa ndeka'arumi.
- Iporãmínte ha nde.
- Iporãmínte avei.
- Añemoarandu facultad-pe.
- Mba'épiko reñemoarandu.
- Añemoarandu Ingeniería Ciencias Ambientales.
- Mba'éichapa nderéra.
- Avy'aite roikuaa rehe, Marta.
- Cheréra Marta. Ha nde. - Che avei avy'a roikuaa rehe. - Cheréra José. - Jajoechajeýta. - Moõpiko nde remba'apo, José. - Jajoechajeýta. - Amba'apo peteĩ fábrica-pe. Ha nde.
- Che amba'apo peteĩ empresa-pe.
- Ndépiko reñemoarandureína, Marta
48 48
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
Jaikuaami Guaraníme niko japoromog̃ uahẽporã térã jaikuaauka hag̃ ua ñande rapichápe jaheka ỹrõ jaipotáva ichupe g̃ uarã, jaiporu ko’ã ñe’ẽpehẽ: ta, tere, to, taja/taña, toro, tape, to. Momaitei (Saludar) - Mba'éichapa. - Maitei. - Mba'éichapa reiko(mi). - Mba'éichapa neko'ẽ. - Mba'éichapa ndepyhareve. - Mba'éichapa ndeasaje. - Mba'éichapa ndeasajepyte. - Mba'éichapa ndeka'aru - Mba'éichapa ndeka'arupytũ. - Mba'éichapa ndepyhare. - Mba'eteko(pa). - Mba'e la porte. - Mba'e la cuadro. - Mba'e la situ. - Ha upéi. - Mba'e la espíritu hína.
Momaitei (Saludar) - Iporã. - Iporãmínte. - Iporãnte. - Ovevete, vevéto. - Jarýi, jaryiete. - Alpelo. - Ivai. - Aikovai, roikovai. - Traquilopa, tranki. - Aiko'i, roiko'i. - Jaikove. - Jaha hese. - Omacha. - Hendy (kavaju resa). - Ha rehechapáma. - Ndaipóri ivaíva. - Ivai (la porte). - Ni nda'ivaipotái. - Ñanrreda.
Momaiteipaha (Despedirse) - Jajoecha peve. - Jajoechajeýta. - Jajoecháta. - Jajoecháta vokoiete. - Jajotopáta. - Ñañe'ẽta. - Ñañe'ẽvéta. - Ñañe'ẽta upéi. - Ñañe'ẽta ag̃ave. - Jahápy. - Jahákatu. - Aháta aju (he'i teju) - Aháma. - Rohóma. - Ajúta upéi.
Ñemog ̃uahẽporã (Dar bienvenida) - Tereg̃uahẽporãite (nde). - Tapeg̃uahẽporãite (peẽ).
Mba’éichapa jaikuaaukakuaa jaipotáva ñande rapichápe. Mokõi térã hetave tapichágui peteĩ tapichápe -Tereg̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tove taneresãi. - Tove tapeneresãi. - Tove taneresãi. - Hi'ã chéve neresãiete. - Hi'ã chéve peneresãiete. - Hi'ã oréve neresãiete. - Hi'ã chéve reikove- - Hi'ã chéve peikove- Hi'ã chéve reikovepukuete. pukuete. pukuete. - Tamora'e katui - Tamora'e katui tape- Tamora'e katui taneresãi. taneresãi. neresãi. Peteĩ tapichágui ambuépe
Peteĩ tapichágui mokõi térã hetápe
Heta tapichágui heta tapichápe - Tapeg̃uahẽporãite - Tove tapeneresãi. - Hi'ã oréve peneresãiete. - Hi'ã oréve peikovepukuete. - Tamora'e katui tapeneresãi.
Guarani papapy (números en guarani) . Ñanemandu’amijey guarani papapy rehe. Emoñe’ẽmi. 1. Peteĩ 2. Mokõi 3. Mbohapy 4. Irundy
5. Po 6. Poteĩ
7. Pokõi 8. Poapy
9. Porundy 10. Pa
4949
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
TEBPOÃ Jaipapa ha ñamoĩmba:
Ñamoĩmba ko ñomongeta:
: Peteĩ tukã.
- Mba'éichapa. - Iporãmínte. - Mba'éichapa nderéra.
: ________ tukã. : ________ tukã.
- ___________________________ José.
:________ tukã.
- _________________ nde remba'apo.
: ________ tukã.
- Che _____________ peteĩ fábrica-pe. Ha nde.
: ________ tukã. : ________ tukã. : ________ tukã. : ________ tukã.
- ________ amba'apo peteĩ oficina-pe. - Iporãite. - Nde piko moõgua. - Che Villa Hayes-__________. Ha nde. - __________ Hernandarias- _______
: ________ tukã. - ______________________________ - Che avei avy'a roikuaa rehe.
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRaraAFníÍA GUARANÍ Guarani achege ty. Alfabe to gu
tai (graf emas ) ha 33 taipu (f onemas ). 33 ha eko jar íme ran gua i u'am and em Ñan ko ko ñe'ẽme ndahas yiete jahaiporã u; Pete ĩcha rupi hetakuépe tai ha taipúni Castellano-pe jareko 27 tai ha 24 taiphai hag̃ua. Péicha ndoikoi opaite ñe'ẽme.ñe' ẽme. Je yvéramo ñandep y'aheta ja upéicha rupi or to gr afia has yeterei ko mba'e ndo jehúi. hag̃ua ñe'ẽ S, C, Z-pe. Guaraníme ko'ã e: a, ã, ch, e, ẽ, g, g̃, h, i, ĩ, j, k, l, m, reh y get che ni a ara gu mi je y u'a and nem Ña
, ỹ, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y Jareko 12 pu'ae ha 2 1 pundie. Jahecha je ymi: Jurugua: a, e, i, o, u, y
’.
Pu'ae T ĩ gua: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ Pundie
Juruguá va: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’.
T ĩ guá va: m, n, ñ, g̃.
T ĩ juruguá va: mb, nd, ng, nt.
50 50
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
Jaikuaami Puso hína pundie, ha ohove mokõi pu'ae mbytýpe. Ojeporuva'erã hekópe ikatu rehe omoambue pe ojehai térã ojehaiséva. Techapyrã: Ka'i (mono) Kái (quemarse) Pe'u (coman) Péu (pus)
Ku'a (cintura) Kua (agujero) Mbói (víbora) Mboi (desvestir) Mbo'i (pedazar, partir)
Pu'ae he'ise ipúva ijehegui térã ha'eño, ha'e aénte ipúva, oikotevẽ'ỹre ambue tai rehe. Pu'ae niko guarani, castellano ha ambue ñe'ẽme ipu ijehegui, ha'ete ku osẽreínteva ñande jurúgui. Pundie he'ise ipúva ambue ndive, suena con, ndaipukuaáiva ijehegui. Ha'e ipu pu'ae ndive, oikotevẽ hese ipu hag̃ua.
Mba'éichapa ñambohyapu umi pundie (pronunciación de las consonantes). Ñambohyapu hag̃ua umi pundie, ñamoĩva'erã ijykerekuéra pu'ae “e”. Aipórõ, ñambohyapuséramo jajapóta kóicha: che, g e, g ̃ e,he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, ng e, nte, ñe, pe, re, rre, se, te, ve. Puso “’” katu herateevoi. Guaraníme avei jareko pundie ohóva oñondive ha máramo ojepe'akuaa'ỹva ojuehegui ha'ére peteĩ taipu añónte, umíva héra pundiekõi (digrama): ch, mb, nd, ng, nt, rr.
Techapyrã: Chéve: ché-ve Mberu: mbe-ru Pundie: pu-ndie
Marãng atu: ma-rã-nga-tu Ha'énte: ha-'é-nte Karráu: ka-rráu
1. Ápe jareko 12 mymba. Jahaimi herakuéra guaraníme. Ñañangarekókena jahai guarani achegety rekópe
__________
___________
__________
__________
__________
___________
__________
__________
__________
___________
__________
__________ 51 51
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
JAAR’ÃIY 1. Ñaporomog ̃uahẽporãmi. Jaiporavo oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva. Ambue tai.
2. Japurahéi. Ñane rembiapo irũ hi'aramboty. Japuraheimi ichupe Terevy'aitéke. Jahairaẽ ko'ápe upe purahéi.
a. – – ___________________________ Mba'éichapa Marta. , José.
________________________________________
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
________ ________________________________
________________________________________
ã. _____________________, José ha Marta.
________________________________________
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
________________________________________
ch. –irũnguéra Mba'éichapa che ru. Roju che ndive rovisitávo.
– ____________________________, José.
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
e. – – Mba'eichajoaitépa. Iporãite pende táva. _______________________ ore távape. – Aguyjevete peẽme.
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
Che tia ou kuehe tetã ambuégui. eã. – – __________________________ nde tia. - Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
________________________________________
________________________________________
3. Ñaporomog ̃uahẽporãmi: Ou ñandevisita ñane angirũ José. Ñamomaitei ha ñamog̃uahẽporãmi ichupe. ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________
52 52
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
4
4. Ñaporog ̃uahẽporã. Ou ñande rógape ñandevisitávo ñande tia ha imemby peteĩ. Ñamog̃uahẽ porãmína ichupekuéra. - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________
5. Ñaporombovy'apavẽmi. Ñane irũ peteĩ omohu'ã imbo'esyry facultad-pe ha ñambovy'apavẽta ichupe. Ñamomaitei, ñambovy'apavẽ ha jaikuaauka ichupe jaipotaha akóinte tosẽ tenonde. - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________ - ____________________________________________________________________________________
5. Ñamoĩmba ko'ã ñomongeta
a.
- __________________________ nereñói.
eã.
- Chereñói Paraguay _________. Ha nde. - Che __________________ Villarrica-pe.
ã.
- ________________________________
g.
- __________________________ nereñói. - Che __________ enero 1990-pe. Ha nde. - Cherenói julio 1980- ________________
- Peg̃uahẽke, karai José ha ña Marta. - ________________________________
g̃.
ch. - ______________________ arýpa rereko. h. - Areko 20__________________________ e.
- Eg̃uahẽke, ña Marta.
- _______________________ karai José. - Ag̃uahẽmbaitéma. - ________________ María ha Josefina. - Rog̃uahẽmbaitéma.
- _________________ rehóta che rógape. - Aháta ko'ẽrõ.
5353
MBO’EPY
4
Ñe'ẽngatu 6. Ñamboherami yvyrakuéra. Jareko ko'ápe 5 yvyra. Ñamboherami guaraníme.
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA
Léi 4251/10 Ñe'ẽnguéra rehegua DERECHO ÑE'Ẽ REHEGUA _____________________________
Art. 9ª. Derecho ojererekóva ñe'ẽ rehe yvyporaháicha. Opavaite tapicha oikóva Paraguáipe iderécho:
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
54 54
1.- Oikuaa ha oiporúvo mokõive Paraguái ñe'ẽ tee, oñe'ẽvo ha ohaívo, ha mba'apoharakuéra Estado-pegua ombohováivo ichupe peteĩva umi ñe'ẽme. Ypykuéra iderécho avei oikuaa ha oiporúvo iñe'ẽnguéra tee. 2.- Omomarandúvo ichupe imomba'apohára iñe'ẽme, umi mba'e hembiapo ha imba'apo repykue rehe oñe'ẽva. 3.- Oñemog̃uahẽvo ichupe marandu guarani ha castellano-pe opaite momaranduhára Estado mba'éva rupive, ha upéichante avei marandu ombohasáva momaranduhára privado omyasãiva Estado rembikuaauka. 4.- Nomboykéivo ichupe avave oiporu haguére ñe'ẽ oiporúva. 5.- Oiporúvo oimeraẽva Paraguái ñe'ẽ tee tekojoja motenondehára renondépe, ha oñemboguapývo iñe'ẽngue kuatiápe upe ñe'ẽ ha'e oiporuva'ekuépe, oñembohasa'ỹre ambue ñe'ẽme. Tapicha oipurúva ambue ñe'ẽ ikatu oñepytyvõuka iñe'ẽ oikuaávape og̃uehẽramo tekojoja renondépe. 6.- Ojehekombo'évo ichupe iñe'ẽ ypykuépe oñepyrũvo oñemoarandu mbo'ehaópe, ha'éma guive upe iñe'ẽ ypy Paraguái ñe'ẽ tee peteĩva térã avaite ñe'ẽ. 7.- Oikuaávo ambue Paraguái ñe'ẽ oĩva ha avei pytagua ñe'ẽ.
5
MO’Y PO
ÑAMBA’EJOGUA Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñamba’eporandu ha ñambohovaikuaa oñeporandúva ñandéve. - Mba’éichapa ñamba’ejerure ha ñamba’ejoguakuaa. - Mba’éichapa ñaikũmbyvekuaa ñamoñe’ẽva. - Mba’éichapa jaiporukuaa hekópe teroja ha terarãngue techaukaha.
MBO’EPY
5
Ñe'ẽngatu ÑAMÑ’ẼI ’Ã ÑMOT - Mba'éichapa kuñataĩ. - Iporãmínte ha nde. Eg̃uahẽke. - Ag̃uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - Ikatu. Mba'épa remandami. - Mboýpiko ovale ko aranduka. - Péva ovale 100.000 guarani. - Jahechami. - Ejesarekomi kóva rehe. - Mboýpa ovale upéva. - Kóva ovale 100.000 guarani avei. - Péva araháta. - Aguyje ndéve chemoñemu rehe. - Ndéve katu aguyje. - Roha'arõjéyta. - Vokoiete ajujeýta.
- Mba'éichapa. - Eg̃uahẽke karai. - Ag̃uahẽmbaitéma. - Mba'épepa roipytyvõkuaa. - Ikatuva'erãpa añe'ẽmi karai intendente ndive. - Ikatu. Eha'arõ'imíta. Oĩhína atyhápe ha upéi reikétama hendápe. - Néi, aha'arõta. - Mba'éichapa nde réra ha moõguipa reju. - Cheréra Ángel Romero ha aju peteĩ komisiõ rérape. - Aguyje ndéve. Romomarandúta ag̃aite. - Ndévekatu aguyje. - Eguapymíke.
56 56
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
Jaikuaami Mba’éichapa ñamba’ejerure, ñamba’eporandu, ñamba’eporu hamba’e guaraníme. Guaraníme niko Jahechami: ñamba’ejerure térã ñamba’eporandu hag̃ ua Ñamba’ejerure ha ñambohovái hag̃ ua omba’ejurévape jaiporukuaa katu ha kuaa. ñandéve: Ikatúpa,ikatukuaápa. Ñamba'ejerure hag Ñambohovái hag̃ua ̃ua Jarekova’erã avei ñande resa renondépe umi ñe’ẽ ha ñe’ẽpehẽ porandurã jahe- - Ikatúpa amba'ejerure ndéve. - Ikatu. - Amba'ejerurekuaápa ndéve. - Mba'épa remandami. chamava’ekue: - Ikatúpa ajerure ndéve peteĩ - Mba'épepa roipytyvõkuaa. Mba’épa. mba'e. - Ndaikatúi, ndaikatumo'ãi. Mba’éichapa. Moõpiko. - Ikatu remba'ejerure oréve. Araka’épa. - Ikatúpa amba'ejerure peẽme. - Ikatu. Mávapiko. - Amba'ejerurekuaápa peẽme. - Hẽe. - Nahániri. Mboýpa. Mba’erãpa. Mba’érepa. - Ikatu. - Ikatúpa romba'ejerure peẽme. - Ndaikatúi. - Romba'ejerurekuaápa peẽme. - Pemba'ejerurekuaa. - Ndaikatúi pemba'ejerure (oréve).
Ñamba’eporandu ha ñambohovái hag̃ ua omba’eporandúvape ñandéve: Ñamba'eporandu hagũa Preguntar algo
Ñambohovái hagũa Responder
- Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - Amba'eporandukuaápa ndéve
- Ikatu. - Emba'eporandúkatu. - Emba'eporandukuaa chéve. - Mba'épa remandami. - Nahániri. - Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi.
- Ikatúpa amba'eporandumi peẽme. - Amba'eporandukuaápa peẽme. - Ikatúpa amba'eporandumi peẽme.
- Ikatu pemba'eporandu oréve. - Ikatu. - Hẽe. - Ndaikatúi.
- Ikatúpa romba'eporandu ndéve. - Romba'eporandukuaápa ndéve.
- Ikatu. - Pemba'eporandukuaa - Ndaikatúi pemba'eporandu (chéve)
- Ikatúpa romba'eporandu peẽme. - Romba'eporandukuaápa peẽme.
- Pemba'eporandúkatu (oréve). - Mba'épa pemandami. - Ndaikatúi pemba'eporandu (oréve).
5757
MBO’EPY
5
Ñe'ẽngatu Ñamba’ejerure hag̃ ua ñande rapichápe ñañemosãsovo: Jajerure hag ̃ua tañañemosãso Solicitar permiso
Ñambohovái hag ̃ua Responder
- Ikatu. - Reñe'ẽkuaa. - Ndaikatúi. - Ikatúpa roñe'ẽmi. - Ikatu peñe'ẽ. - Roñe'ẽkuaápa. - Peñe'ẽkuaa. - Resẽkuaa. - Ikatúpa asẽmi sapy'a. - Resẽkatu. - Asẽkuaápa sapy'ami. - Ikatu resẽ. - Pesẽkuaa sapy'aite. - Ikatúpa rosẽ sapy'aite. - Pesẽkatu. - Rosẽkuaápa sapy'aite. - Ndaikatúi pesẽ. Hẽe. - Ikatúpa añe'ẽ pumbyrýpe (teléfono) ko'ápe. -- Ikatu reñe'ẽ. - Añe'ẽkuaápa pumbyrýpe ko'ápe - Reñe'ẽkuaa. - Ikatúpa roiporu pumbyrýpe ko'ápe. - Peiporukuaa. - Roiporukuaápa pumbyrýpe ko'ápe - Nahániri. Ko'ápe ndaikatúi ojeporu pumbyry. - Ikatu cherenói. - Ikatúpa rohenói ko'ág̃a. - Hẽe. - Rohenoikuaápa. - Cherenoikuaa. - Ko'ág̃a ndaikatúi. Ag̃ave cherenói. - Ikatúpa pohenoimi. - Orerenoikuaa. - Pohenoikuaápa. - Ag̃ave orerenói. - Ikatúpa cherendumi sapy'a - Rohendukuaa. - Cherendukuaápa sapy'a. - Ikatu. Ñañohendúkatu. - Ikatúpa orerendumi. - Ikatu. - Orerendukuaápa. - Pohendukuaa. - Ikatúpa añe'ẽmi. -Añe'ẽkuaápa.
Ñamba’ejerure hag̃ ua ñande rapichápe ñanepytyvõvo: Jajerure hag ̃ua tañañepytyvõ Solicitar ayuda
Ñambohovái hag ̃ua Responder
- Ikatúpa chepytyvõmi. - Chepytyvõkuaápa. - Ikatuva'erãpa chepytyvõmi. - Ikatukuaápa chepytyvõmi.
- Ikatu. - Roipytyvõta. - Mba'épa remandami. - Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi.
- Ikatúpa orepytyvõmi. - Orepytyvõkuaápa.
- Ikatu. - Poipytyvõta.
- Ikatúpa pechepytyvõmi.
- Hẽe - Poipytyvõta
Ñamba'eporu hag ̃ua Solicitar prestado algo
58 58
Ñambohovái hag ̃ua Responder
- Ikatúpa reiporukami chéve nde auto sapy'aite. - Reiporukakuaápa chéve nde auto sapy'aite.
- Ikatu. - Eiporúkatu. - Aiporukakuaa ndéve.
- Ikatúpa peiporukami oréve pende auto sapy'aite. - Peiporukakuaápa oréve pende auto sapy'aite.
- Roiporukakuaa peẽme. - Peiporúkatu.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
TEBPOÃ 1. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a.
Ñamba'apo peteĩ librería-pe ha ou peteĩ tapicha ojoguaséva Augusto Roba Bastos aranduka (libro) Yo el Supremo. Pe aranduka ovale 70.000 guarani. Ñañomongeta hendive. Ja'aguyjeme'ẽ ichupe ñanemoñemu rehe.
ã.
Jajoguase ñande sapaturã ha jahata ñemuhápe pevarã. Sapatu jeipotáva ovale 150.000 guarani. Ñamba'eporandu kuñataĩ omba'evendévape ha jajogua ñande sapaturã.
- Mba'éichapa ndeasaje.
- _______________________________
- _____________________________
- Maitei. Mba'éichapa. Eg̃uahẽke.
- Ikatúpa amba'eporandumi ndéve.
- _______________________________
- ____________________________
- Mba'épa remandami.
- Rerekópa Augusto Roa Bastos aranduka Yo el Supremo.
- _______________________________
- ____________________________ - Mboýpa ovale. - ____________________________ - Araháta peteĩ - ____________________________ - Ndaipóri mba'érepa. - ____________________________ - Vokoiete ajujeýta.
- Opaichagua sapatu roreko. - _______________________________ - Kóva ovale 120.000. - _______________________________ - Amóva ovale 150.000. - _______________________________ - Ikatu remonde. - _______________________________ - Néi. Ambohyrúta ndéve. - Aguyje oremoñemu rehe. - _______________________________ - Roha'arõjeýta. - _______________________________
5959
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
TEBPOÃ Ñamoñe'ẽjeymi ko ñomongeta ha upéi ñambohovái mba'eporandu: - Mba'éichapa kuñataĩ. - Iporãmínte ha nde. Eg̃uahẽke. - Ag̃uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - Ikatu. Mba'épa remandami. - Mboýpiko ovale ko aranduka (libro). - Péva ovale 100.000 guarani. - Jahechami. - Ejesarekomi kóva rehe. - Mboýpa ovale upéva. - Kóva ovale 100.000 guarani avei. - Péva araháta. - Aguyje ndéve chemoñemu rehe. - Ndéve katu aguyje. - Roha'arõjéyta. - Vokoiete ajujeýta.
3. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a. - Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - _______________________________
ã. - Ikatúpa amba'eporandumi peẽme.
- _______________________________
ch. - Ikatúpa romba'eporandumi ndéve.
- _______________________________
e. - Ikatúpa romba'eporandumi peẽme.
- _______________________________
ã. e. - Añe'ẽkuaápa nendive sapy'aite.
- _______________________________
2. Jaiporavo añetépa térãpa japu ko'ã oje'éva hese. Ñamongurusu jaiporavóva.
g. - Añe'ẽkuaápa penendive sapy'aite.
a. Pe omba'ejoguáva hína peteĩ kuñataĩ.
g̃. - Roñe'ẽkuaápa nendive sapy'aite.
a. Añete.
ã. Japu.
evende ha omba'ejoguáva ndoã. Omba' jokuaáiva. a. Añete.
ã. Japu.
omba'ejoguáva ogueraha aranduka ch. Peovaléva 100.000 guarani ambuekuéra hepyve rupi. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
e. Pe tapicha omba'apóva librería-pe hory. he'i ikatuha oujey upe ã. e. Omba'ejoguáva tendápe.
6060
- _______________________________
- _______________________________
h. - Roñe'ẽkuaápa penendive sapy'aite. i. ı̃ .
- _______________________________ - _______________________________ - Ikatu roipytyvõ. - _______________________________ - Poipytyvõkuaa.
Ñe'ẽngatu
j. - _______________________________ l.
- Aiporukakuaa ndéve che mbaraka.
- Roiporukakuaa ndéve ore mbaraka.
Ko hína teroja techaukarã (adjetivo demostrativo), ha péva, upéva, kóva katu terarãngue techaukarã (pronombre demostrativo).
- _______________________________ - Aiporukakuaa peẽme che mbaraka.
m. - _______________________________ - Ndoroiporukakuaamo'ãi peẽme ore mbaraka.
Jaikuaami 1. Teroja ha terarãngue techaukaha (Adjetivos y pronombres demostrativos).
5
2. Teroja ha terarãngue techaukarã (Adjetivos y pronombres demostrativos). Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ rehe: ko, kóva, péva, upéva.
k. - _______________________________
MBO’EPY
Ko’ã teroja ha terarãngue niko ohechauka moõpa opyta pe mba’e oñeñe’ẽha; oikuaauka umívapa opyta ag̃ ui (cerca), mombyry nunga (distancia media) térãpa mombyry (lejos) umi oñomongetávagui. Hi’ag̃ ui oñe’ẽvagui ha mombyry tapicha oñeñe’ẽha ndivegui: ko, ko’ã, kóva, ko’ãva. Mombyry nunga ichugui ha hi’ag̃ uive tapicha oñeñe’ẽha ndivegui: pe, péva, upéva, umíva; Momby mokõivévagui: amo, umi, amóva, umíva.
ã. Jahechami mokõivéva: Teroja techaukarã Ko: este, esta
ko’ã, ã: estos, estas
Pe: ese, esa
umi: esos, esas
Amo: aquel, aquella
umi: aquellos, aquellas
a. Ñañoñe’ẽjeymi ko ñomongeta. - Mba’éichapa kuñataĩ. - Iporãmínte ha nde. Eg̃ uahẽke. - Ag̃ uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba’eporandumi ndéve. - Ikatu. Mba’épa remandami. - Mboýpiko ovale ko aranduka (libro). - Péva ovale 100.000 guarani. - Jahechami. - Ejesarekomi kóva rehe. - Mboýpa ovale upéva. - Kóva ovale 100.000 guarani avei. - Péva araháta. - Aguyje ndéve chemoñemu rehe. - Ndéve katu aguyje. - Roha’arõjéyta. - Vokoiete ajujeýta.
Terarãngue techaukarã Kóva: este,esta, esto
ko’ãva: estos, estas
Péva: ese, esa, eso
umíva: esos, esas
Amóva: aquel, aquella, aquello
umíva: aquellos, aquellas
Heta tapicha oiporúvo ko’ã terarãngue oipe’a ichugui pe “V”, ha he’i: kóa, péa, amóa, ko’ãa, umía. Ko arandukápe ojehaipáta umi ñe’ẽ, forma plena oñehenóiva castellano-pe, upéicha opytaporãvégui. Kóva, péva, amóva, ko’ãva, umíva.
61 61
MBO’EPY
5
Ñe'ẽngatu 2. Ñamoñe'ẽmi - Mba'épa kóva.
- Pévaniko yva.
- Mba'épa umíva.
- Umívaniko mymba.
- Mba'épa péva. - Ko kamisa iporã, amóva ivai.
- Pévaniko yva. - Upe sái ivai, kóva iporã.
- Mba'épa amóva.
- Amóvaniko yva.
- Mba'épa ko'ãva.
- Umívaniko mymba.
6262
- Amo mitã oñemoarandu, kóva avei.
- Pe vaka ipiru, umíva katu ikyra.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
3. Jaikuaami ko'ã terarãngue (pronombre): Moĩmbaha mbohasapyrévaramo En función de Objeto Indirecto
Moĩmbaha moirũguávaramo En función de compañía
Chéve:
Ojeporuka chéve
Chendive:
Oñe'ẽ chendive
Ndéve:
Ojeporuka ndéve
Nendive:
Oñe'ẽ nendive
Ichupe:
Ojeporuka ichupe
Hendive:
Oñe'ẽ hendive
Ñandéve:
Ojeporuka ñandéve
Ñanendive:
Oñe'ẽ ñanendive
Oréve:
Ojeporuka oréve
Orendive:
Oñe'ẽ orendive
Peẽme:
Ojeporuka peẽme
Penendive:
Oñe'ẽ penendive
Ichupekuéra:
Ojeporuka ichupekuéra
Hendivekuéra:
Oñe'ẽ hendivekuéra
4. Jaiporukuaa ko'ã ñe'ẽtéva (verbo): Porandu Preguntar
Mba'eporandu Preguntar algo
Henói Llamar
Porohenói Poru Llamar a alguien Usar
Poruka Prestar
Che
Aporandu
Amba'eporandu
Ahenói
Aporohenói
Aiporu
Aiporuka
Nde
Reporandu
Remba'eporandu
Rehenói
Reporohenói
Reiporu
Reiporuka
Ha'e
Oporandu
Omba'eporandu
Ohenói
Oporohenói
Oiporu
Oiporuka
Ñande
Ñaporandu Ñamba'eporandu
Ñahenói
Ñaporohenói
Jaiporu
Jaiporuka
Ore
Roporandu
Romba'eporandu
Rohenói
Roporohenói
Roiporu
Roiporuka
Peẽ
Peporandu
Pemba'eporandu
Pehenói
Peporohenói
Peiporu
Peiporuka
Ha'ekuéra Oporandu
Omba'eporandu
Ohenói
Oporohenói
Oiporu
Oiporuka
6363
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
TEBPOÃ 1. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Jaiporu marandu oñemborokáiva (Use las informaciones presentadas entre paréntesis)
a. - Mba'épa kóva.
ã. - Mba'épa péva.
- _____________________ (peteĩ guéi).
ch. - Mba'épa amóva.
- ____________________ (peteĩ kavara).
e. - Mba'épa ko'ãva.
- ___________________ (mokõi kavaju ).
ã. e. - Mba'épa umíva.
Ñamba'ejerure:
- _______________________________ - Iporãmínte. - ________________________________ - Ikatu. Na'ápe rereko. - ________________________________ - Ndaipóri mba'érepa. ahénope ha jaikese ã. Ñaime-pe.peteĩ Ja'e óga járape jaikeseha ha oficina
- ___________________ (mokõi ovecha).
2. Ñamoĩmba pa'ũ opytáva. Jaiporu peteĩva umi poravopyrã ha jahai umi pa'ũme
a. _____________ aranduka chemba'e;
_______________ katu che ru mba'e. - Kóva/amo
ã. _____________ apyka oĩva nde ykére ipyahu, _______________ katu ituja. - Kóva/amóva
- Pe/kóva
- ko/pe
- Kóva/amóva
- Amóva/kóva
- Kóva/pe
- ko/pe
- Ko/umíva
nemba'e, ________ katu ch. __________ nde sy mba'e. che róga, _________ katu e. _________ che tio mba'e. yvyra ipoguasu, ________ ã. e. _________ katu ipo'i.
6464
a. Opa ñande ha jaiporu ñane angirũgui ipumbyry ñaporohenói hag̃ua. saldo
- _____________________ (peteĩ vaka).
- ko/amóva
3.Ñamba'ejeruremi:
baño
ha'e omoneĩta ñandéve. Ja'aguyjeme'ẽ ichupe.
- ________________________________ - Ndapépe rereko baño. - ________________________________ - Eikékatu. - ________________________________ - Ndaipóri mba'érepa.
Ñe'ẽngatu
ch. Ñaimeñaína ñane mba'apohápe ha ñasẽse sapy'a okápe jajoguávo pohã.
Jajerure omotenondéva upe tembiapópe tañanemosãso; jaikuaauka ichupe mba'erãpa ñasẽta. Ha'e omoneĩta ñane rembijerure. - ________________________________ - Mba'erãpiko resẽse. - ________________________________ - Roha'arõta upéicha ñamboguatave hag̃ua ñane rembiapo. - ________________________________ - Terehókatu.
e.
MBO’EPY
5
- Aguyjevete ndéve. - ________________________________
ã. e.
Peteĩ tapicha oiporuse ñandehegui ñane computadora. Jaikuaaukáta ichupe ndaikatumo'ãiha oñembyai rehe, ha jaraharaẽtaha técnico-pe. Ja'éta avei jaiporukakuaátaha ichupe oñemyatyrõ rire. - Mba'éichapa. - ________________________________ - Ikatuva'erãpiko reiporukami chéve ne computadora.
Japoroguerahañaína auto-pe ha pe tapicha oipota japyta sapy'ami. Jajapo ha'e ojeruréva ñandéve. - Ikatúpa japyta sapy'ami tenondevévo. - ________________________________ - Aguejyse pe semáforo jahasamívo. - ________________________________ - Ko'ápe aguejyse.
- ________________________________ - Mba'e rehe piko. - ________________________________ - Ha araka'épa reiporukakuaáta chéve. - ________________________________ - Oĩma. Aha'arõta. - ________________________________
- ________________________________
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRAFÍAní. GUARANÍ Guarani achege ty. Alfabe to guara
e. Ip ype ja juhu 33 tai ha 33 taipu. reh t y ege ach i ran gua mi je y u'a and nem Ña i, ĩ , j, k, l, m, mb, n, nd, , h, g , ẽ, g e, ch, , a, ã tai: ̃ i um pa áva vam ma Ñamoñe'ẽ je ymi
ng, n t, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’.
6565
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
1. Jahechauka máva poravopyrãpa oĩporã. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Guarani achegety oguereko tai. - 31. - 32.
- 33. - 30.
- 6. - 12.
- 21. - 33.
- 6. - 12.
- 21. - 33.
ã. Guarani achegety oguereko pu'ae. ch. Guarani achegety oguereko pundie. e. ã. e.
Guarani achegety oguereko pu'ae jurugua ha pu'ae tĩgua. -6-6 - 12 - 6
- 6 - 21 - 12- 21
Guarani achegetýpe oĩ ko'ãichagua pundie: - Pundie, pu'ae, pundie jurugua. - Juruguáva, tĩjuruguáva, tĩguáva. - Pundie, jurugua, tĩguava. - Pu'ae, pundie, tijurugua.
g. Guarani achegetýpe oĩ pundie juruguáva -6. - 12 .
- 13. - 21.
- 4. - 12.
- 13. - 21.
- 3. - 4.
- 12. - 13.
- a, ẽ, mb, nt - m, i, u, ñ
- a, s, t, ũ - a, e, r, v
g̃. Guarani achegetýpe oĩ pundie tĩguáva. h. Guarani achegetýpe oĩ pundie tĩjuruguáva. i. Tai juruguáva año: ı̃ . Tai tĩguáva año: - a, ẽ, mb, nt - m, e, ĩ, ñ - m, ĩ, ã, ñ
- a, s, t, ũ - a, e, r, v
2. Jajesarekomi mba'éichapa ojehai ko'ã mymba réra:
6666
Jagua
Mbarakaja
Kavaju
Vaka
Ryguasu
Guéi
Ype
Guyra
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
JAAR’ÃIY 1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
Mba'éichapa héra pe yvyra. – Ikatúpa romba'eporandumi ndéve. a. – – ____________________ g. yvyra héra tajy. – _________________________________ - Ko'ã. - Ko.
- Umi. - Péva.
- Ko'ã. - Ko.
- Umi. - Péva.
- Roipytyvõta. - Reipytyvõta.
- Pe/ko. - Umi/umíva.
- Amo/umíva. - Umi/ko.
- Pohenóita. - Ahenóita ndéve.
- Kóva. - Pe.
- Ko. - Amo.
- Ko'ã. - Ko'ãva.
- Amo. - Umi.
ã. – – _________________________ Mba'éichapa héra péva. héra tajy.
- Emba'eporandukuaa. - Romba'eporandukuaa. - Omba'eporandukuaa. - Pemba'eporandukuaa.
g̃. – – Ikatúpa orepytyvõmi nde karai. _________________________________ - Poipytyvõta. - Aipytyvõta.
ch. – – Mávapa h. ______________________ oúva. – Ikatúpa cherenoimi. ________ mitãnguéra mbo'ehaopegua. – _________________________________ táva jahasa hague iky'a. e. – – Pe_________________________ katu ipotĩ.
kuñataĩ iñe'ẽngatu. ã. e. – – Umi _______________________ katu ikirirĩ.
- Rohenóita. - Ñahenóita.
reiporukami oréve ne aranduka. i. – – Ikatúpa _________________________________ - Aiporukáta ndéve. - Aiporukáta peẽme. - Roiporukáta ndéve. - Aiporukáta pendéve.
ikatu roñe'ẽ teléfono-pe. ı̃ . – – Ko'ápepa Nahániri. Ko'ápe __________________ teléfono-pe. - Ndaikatúi reñe'ẽ. - Ndaikatúi oñe'ẽ.
- Ndaikatúi roñe'ẽ. - Ndaikatúi peñe'ẽ.
6767
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
5
2. Ñamoñe'ẽ ha upéi ñambohovái América ñe'ẽnguéra América Latina-pe niko ymaite guive hetaiterei ñe'ẽ ojeporu; ko'ág̃a rupi ipokãve, hetaiterei ojejuka rupi colonia aja pukukue ha avei ko'ág̃a. 600 ñe'ẽ indígena-kuéra mba'éva rupi oikove gueteri ko yvýpe. Brasil, México ha Colombia-pe hetave ojejuhu. Ko'ag̃aitéramo tetãnguéra America Latina-yguápe oikove amo 400.000.000 tapicha rupi, umíva apytépe 40.000.000 rupi indígena. Péva ohechauka 40.000.000 tapicha rupi oiporuha umi indígena ñe'ẽ.
a. Ñamoñe'ẽ rire, jaiporavo añetépa térãpa japu. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Ko'ág ̃ a rupi hetave ñe'ẽ ojeporu América-pe yma guarégui. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
ã. Colonia aja heta ñe'ẽ ojejuka América-pe. ha Paraguáipe hetave indígena ñe'ẽ ch. Brasil oikove.
e. ã. e.
10% America-ygua ko'ág̃a meve indígena. a. Añete.
Ko'ág̃a rupi Indigena-kuéra ñe'ẽ hesãijoa ko yvýpe. a. Añete.
6868
ã. Japu.
ã. Japu.
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA Léi 4251/10 Ñe'ẽnguéra rehegua DERECHO ÑE'Ẽ REHEGUA Art. 10ª. Derecho ojererekóva oñondive ñe'ẽ rehegua. Tetãygua hetakuére ha tetãháicha iderécho: 1.- Oguerekóvo tekombo'e avañe'ẽ ha karaiñe'ẽme tetã rekombo'e ipuku ha ipekue javeve, iñepyrũha guive hu'ã meve, ha ypykuéra retãme g̃uarã iñambuéva. 2.- Oguerekóvo hembiporúrõ Estado omba'apóva mokõive iñe'ẽ teépe. 3.- Oguerekóvo jojápe porã guarani ha castellano umi momaranduhára Estado mba'éva rupive, ha upéichante avei marandu ombohasáva momaranduhára privado omyasãiva Estado rembiapo. 4.- Ohupytývo marandu tee Estado-gui osẽva ha oñemoĩvo opaite mba'e rechaukaha mokõive tetã ñe'ẽ teépe. Art. 11ª.- Derecho ñe'ẽ rehegua ojererekóva tapicha aty háicha. Tapicha aty oĩva tetãme ha iñambuéva heko ha iñe'ẽme, iderécho: 1.- Ojehechakuaávo ichupe iñambueha iñe'ẽ ha hekópe. 2.- Omboguatávo akói iñe'ẽ ha heko tee hetã ypykue mba'éva. 3.- Ojoajúvo hapichakuéra iñe'ẽ ha heko rerekoha ndive, oñangareko ha omotenondévo hetã ypykue reko ha iñe'ẽ tee. 4.- Oipytyvõvo ichupe paraguaiguakuéra péicha ku oikérõ tesaparápe tetã yvy rembe'y rupi.
6
MO’Y POĨ
ÑAÑOMOMARANDU Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñañomomarandukuaa. - Mba’éichapa jaiporu ñe’ẽteja moneĩva ha mbotovéva. - Mba’éichapa ñamoneĩ ha ñambotove guaraníme. - Mba’éichapa jaiporuva’erã guarani taikuéra.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
1. Ñamoñe'ẽmi ko ñe'ẽveve (correo electrónico) Anai-pe g ̃uarã
Mba'erãpa: Romomaite ha amba'ejerure hag̃ua ndéve. Mba'éichapa Anai. Ko'ẽrõ niko che ndahamo'ãi facultad-pe. Che sy arambotyhína, che ryvy ha che reindy María ha Marta ndive rombosako'ise ichupe karu guasu oúta rupi ore tiakuéra. Aipota ikatúramo remomarandumi ñane mbo'ehára ha ñane irũnguérape. Aníkena nderesarái remog̃uahẽ hag̃ua ñane rembiapo mbo'ehárape. Aguyje ndéve. José
2. Ñaikũmbyporã rire ko marandu, ñahesa'ỹjo. Jahechauka oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Kuatiañe'ẽ ojehai: a. Oñemba'ejerure hag̃ua. ã.Oñeporokombida hag̃ua. ch.Ojekuaauka hagũa oĩtaha hi'arambotýva. e. Oikotaha karu guasu.
ã. Anai hína José-pe a. Hembiapo irũ. ã.Hembireko. ch. Iñirũ mbo'ehaopegua. e. Iteindýra.
ch.José ndaikatumo'ãi oho facultad-pe a. Hi'arambotýta rupi. ã.Hasykatu rupi. ch. Itiakuéra oúta rupi hógape. e. Isy hi'aramboty rupi.
7070
e. José: a. Iteindýra mbohapy. ã. Ityke'ýra ha ityvýra heta. ch. Iteindy mokõi ha ityvýra peteĩ. e. Na'ipehẽngueivoi.
ã. e. José oipota oñemomarandu: a. Isy ha ipehẽnguekuérape. ã. Imbo'ehára he iñirũnguérape. ch. Ityvýra ha iteindyrakuérape. e. Itiakuérape.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
Jaikuaami 1. Ysaja moneĩva (forma airmativa) ha ysaja mbotovéva (forma negativa) guaraníme Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ José oiporúva rehe: ndahamo’ãi, aníkena. Ko’ã ñe’ẽ ombotove oje’éva (forma negativa). Guaraníme heta hendáicha oñembotovekuaa. Peteĩva, ñe’ẽtéva (verbo) rupi, ha mokõiha katu ñe’ẽteja (adverbio) rupive.
a. Ñe’ẽtéva rupive: Ysaja moneĩva Forma afirmativa del verbo Añe'ẽ Akaru Amba'apo Amba'eporandu Ajerure Amopotĩ Opi Añani Apáy
Ysaja mbotovéva Forma negativa del verbo Nañe'ẽi Ndakarúi Namba'apói Namba'eporandúi Ndajeruréi Namopotĩri Ndopí ri Nañaní ri Ndapáyri
Ojehechaháicha, guaraníme verbo rupive oñembotove kóicha:
Nd -------i: Ñe’ẽtéva juruguáva (verbos orales) ndive. N ---------i: Ñe’ẽtéva tĩguáva (verbos nasales) ndive. Nd -------ri/rĩ: Ñe’ẽtéva juruguáva (verbos orales) opáva i térã ĩ -pe ndive. N ---------ri/rĩ: Ñe’ẽtéva tĩguáva (verbos nasales) opáva i térã ĩ -pe ndive.
Jesarekorã: Oĩ ñe’ẽtáva opáva Y -pe oikotevẽva avei RI ipuporã hag̃ ua. Ñe’ẽpehẽramo ojeporu I térã RI ipuporã hag̃ ua (por eufonía). Ipuporãve oje’éramo ndajapíri, ndajapíi rãngue; upéichante avei ipuporãve ndapáyri, ndapáyi rãngue.
Jajesarekomi: Mba'eichaguápa Ñe'ẽ juruguáva:
Ñe'ẽtéva jurugua ha tĩgua Guata, poko, puka, hecha.
Ysaja moneĩva Aguata, apoko, apuka, ahecha
Ndaguatái, ndapokói, ndapukái, ndahechái
Nañe'ẽi, Naporandúi, namañái, nahetũi, nahendúi. Ndakopí ri, ndaka'apí ri, Akopi, aka'api, apáy Ndapáyri Añomi, añapymi, arambi, Nañomí ri, nañapymí ri, narambí ri, namopotĩ ri amopotĩ
Ñe'ẽ tĩguáva:
Ñe'ẽ, porandu, Añe'ẽ, aporandu, amaña, maña, hetũ, hendu. ahetũ, ahendu.
Ñe'ẽ juruguáva opava i térã y-pe: Ñe'ẽ tĩguáva opáva i térã ĩ -pe:
Kopi, ka'api, páy Ñomi, ñapymi, rambi, mopotĩ
Ysaja mbotovéva
ã. Ñe’ẽteja (adverbio) rupive: Mbotovéva (negativos): nahániri, ahániri, ani, anive, anivékena, aníke, aníkena, tove.
Moneĩva (airmativos): hẽe, neĩ, tove.
71 71
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
2. Jajesareko ha ñamoñe'ẽmi:
a. Peẽpa peikuaa Paraguái. - Che aikuaa Paraguái. - Che ndaikuaái Paraguái
ã. Peẽpa pehose Buenos Aires-pe. - Che ahase Buenos Aires-pe. - Che ndahaséi Buenos Aires-pe.
ch. Ndépa retererese.
- Che atererese. - Che ndaterereséi.
e. Ha'épa ho'use chipa guasu. - Hẽe, ha'e ho'use chipa guasu. - Nahániri, ha'e ndo'uséi chipa guasu.
ã. e. Ndépa remendáva.
- Hẽe, che amendáva. - Nahániri, che namendái gueteri.
g. Ha'ekuérapa oñemoarandu guarani. - Hẽe, ha'ekuéra oñemaorandu guarani. - Nahániri, ha'ekuéra noñemoarandúi guarani.
g̃. Ndépa remba'apo ko'ápe.
- Che amba'apo ko'ápe. - Che namba'apói ko'ápe.
h. Ne memby piko oúma. - Ha'e oúma. - Ha'e ndoúi gueteri.
3. Jaikuaami mba'éichapa ojeporu: ani, anive, aníke, aníkena, neĩ, tove.
a. Peipotápa ou ñane rendápe karai Intendente. - Tove tou, ñaikotevẽ hese. - Tou'ỹnte.
ã. Ko mitãpa ohokuaa ñane ndive. - Tove tou. - Nahániri. Topytánte.
ch. Ikatúpa anohẽ ko auto okápe. - Enohẽ - Ani renohẽ.
e. Jahána ñaipytyvõimi ichupekuéra. - Neĩ, rohóma. - Tove, ropytátante ore rógape.
ã. e. Ejúna ñañembosarái orendive.
- Neĩ, ahátama. - Tove. Ko'ẽrõ amba'apova'erã.
g. Remoirũtapa ichupe.
- Amoĩrũta ichupe. - Tove. Namoirũmo'ãi ichupe.
g̃. Jahápy ñamba'apo.
- Neĩ, aháma. - Tove chamígo. Apytátante.
h. Jahátapa kokuépe. i.
- Jaháta. - Tove, hakueterei. Pekarusémapa. -José, aníkena ho'a pe ne computadora. - Ani repita ko'ápe. - Aníke ñamongy'a ñande rekoha. - Anína péicha ñañombojaru. - Aníkena penderesarái pene rembiaporãgui.
7272
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
TEBPOÃ 1. Ñambohovaimína ko'ã porandu. Tenonderã ñamoneĩ (afirmativamente) ha upéi ñambotove (negativamente)
a. Ndépa Paraguaigua. - Hẽe, che Paraguaigua. - Nahániri. Che ndaha'éi Paraguaigua.
ã. Ndépa reñe'ẽ ha rehaikuaa castellano-pe - ________________________________ - ________________________________
ch. Ndépa reñemoarandu gueteri.
- ________________________________ - ________________________________
e. Ha'épiko oiko ambue tetãme.
- ________________________________ - ________________________________
ã. e. Ha'épa oikuaa ñande jahaha hógape.
- ________________________________ - ________________________________
g. Ha'epiko ohai ndéve kuatiaveve rupive.
i. Peẽpa pemba'apo San Lorenzo-pe. - ________________________________ - ________________________________
ı̃ . Ha'ekuérapiko omba'apo nendive. - ________________________________ - ________________________________
j. Ha'ekuérapa ñandekuaa.
- ________________________________ - ________________________________
k. Ha'ekuérapiko Ka'aguasugua.
- ________________________________ - ________________________________
l. Peẽpa pehaikuaa guaraníme.
- ________________________________ - ________________________________
- ________________________________ - ________________________________
g̃. Peẽpa peikuaa amo oúvape.
- ________________________________ - ________________________________
h. Peẽpiko pekarúma.
- ________________________________ - ________________________________
73 73
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
2. Jaiporu ñe'ẽteja moneĩva ha mbotovéva ñambohovái hag ̃ua ko'ã porandu: Mbotovéva : nahániri, ahániri, ani, anive, anivékena, aníke, aníkena, tove. Moneĩva: hẽe, neĩ, tove.
h. Pepytu'úmapa. - ________________________________
i.
ã. Ndépa resẽma ne rembiapohágui. - ________________________________ - ________________________________
ch. Ndépa rejureína.
- ________________________________ - ________________________________
e. Ohómapiko hógape ha'e.
- ________________________________
Peñomongetámapa. - ________________________________
a. Ndépa rembotýma 20 ary. - Hẽe. Ambotýma. - Nahániri. Nambotýi gueteri.
- ________________________________
ı̃ . j.
- ________________________________ Og̃uahẽmapiko hikuái. - ________________________________ - ________________________________ Okémapiko hikuái. - ________________________________ - ________________________________
k. Ha'ekuérapa okarúma.
- ________________________________ - ________________________________
- ________________________________
ã. e. Ha'épiko oñemoarandu Facultad-pe.
- ________________________________ - ________________________________
g. Itúvapiko omba'apo gueteri upe fábrica-pe. - ________________________________ - ________________________________
g̃. Peẽpa pevy'a ko'ápe.
- ________________________________ - ________________________________
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. – – Ha'ekuérapa ñane angirũ. _____________. Ha'ekuéra ñane angirũ. - Nahániri. - Hẽe.
- Ani. - Tove.
- Nahániri. - Hẽe.
- Ani. - Tove.
ã. – – Ndépa reikuaa ichupe. _____________. Che ndaikuaái ichupe. ch. – – Peipotápa ou ha'e ñane rendápe. _________________________. Tou'ỹnte. - Neĩ. - Hẽe.
74 74
- Ani. - Tove.
Ñe'ẽngatu
e. – – Peipotápa ou ha'e ñane rendápe. _________________________. Tove tou. - Neĩ. - Hẽe.
- Aníkena. - Tove.
aguapy ko'ápe. ã. e. – – Ikatúpa _______________________. Eguapýkatu. - Neĩ. - Hẽe.
- Anive. - Tove.
g. – – Pevy'apapeína. _______________________. Roimeporã. - Hẽe. - Aníkena.
- Anive. - Ahániri.
g̃. – – Pejútapa ko'ẽrõ. ____________________. Ndorojumo'ãi. - Neĩ. - Hẽe.
- Anive. - Nahániri.
h. –penderesarái. Ko'ẽrõ outahína Director. _____________
– __________________. Roiméta katuetei.
- Tove/anive - Aníkena/neĩ
- Anive/tove - Neĩ/Hẽe
ojehu ko mba'e ñande apytépe. i. – – _________ ____________________. Ndojehuvéima. - Tove/anive - Hẽe/ani
- Anive/tove - Anivékena/Hẽe
MBO’EPY
6
4. Jahaimína ñe'ẽveve (correo electrónico) ñane angirũme (amigo, amiga). Ñamombe'u ichupe ñaimeporãha ha ñaporandu mba'éichapa ha'e oĩ. _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
5. Ñambohovaimi. Peteĩ ñande rapicha ou omba'eporandu ñandéve. Ñande ñamoneĩmbaitéta ichupe omba'eporandúva ñandéve.
a. -- Hẽe. Ndépiko rekarúma. Akarúma. ã. - Ndépiko rehóta orendive.
- _______________________________
ch. - Peẽpiko pemba'apóta ko'ẽrõ.
- _______________________________
e. - Peẽpa pe'use tembi'u paraguái.
- _______________________________
ã. e. - Ndépa rehóma Uruguáipe.
- _______________________________
g. - Ahakuaápa penendive.
- _______________________________
g̃. -sapy'aite. Reiporukakuaápa chéve ne pumbyry
- _______________________________
h. - Ikatúpa rohenói sapy'aite.
- _______________________________
75 75
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
i. - Pehendusépa peẽ ko'ã purahéi. - _______________________________.
Peẽpa peñe'ẽ ha pehaiporã ı̃ . -guaraníme.
- _______________________________
6. Ñambohovaimi. Ko'ág̃a ñambohovaijeýta umi mba'eporandu, katu ñambotovéta.
a. -- Ndépiko rekarúma. Naháni. Ndakarúi gueteri. ã. - Ndépiko rehóta orendive.
Ñamoñe'ẽmi ko ñomongeta - Mba'éichapa Carolina. - Iporãmínte Fernando. - Mba'épa rejapomireína. - Ha péina añembosako'i'aína aha hag̃ua che rembiapohápe. - Ndépiko mba'e aravo reike ne rembiapohápe. - Ha la ócho aimemava'erã. - Ha mba'e aravópiko resẽ. - Aha hese ka'aruete peve. - Ha resẽ rire ne rembiapohágui reho facultad-pe, ajépa. - Upéicha. Aha facultad-pe ha upéi ajúma che rógape apytu'umívo. - Terehasaporãite ko ára. - Nde avei terehasaporã.
- _______________________________
ch. - Peẽpiko pemba'apóta ko'ẽrõ.
- _______________________________
e. - Peẽpa pe'use tembi'u paraguái.
- _______________________________
ã. e. - Ndépa rehóma Uruguáipe.
- _______________________________
g. - Ahakuaaápa penendive.
- _______________________________
g̃. -sapy'aite. Reiporukakuaápa chéve ne pumbyry
- _______________________________
h. - Ikatúpa rohenói sapy'aite.
- _______________________________
i. - Pehendusépa peẽ ko'ã purahéi. ı̃ .
- _______________________________ - Peẽpa peñe'ẽ ha pehaiporã guaraníme. - _______________________________
7676
1. Ñahesa'ỹjo ko moñe'ẽrã. Hesakã rire ñandéve, ñambohovái porandu hesegua. Ñamongora jaiporavóva.
a. Carolina omba'apo ha oñemoarandu facultad-pe. a. Añete.
ã.Japu.
a. Añete.
ã.Japu.
a. Añete.
ã.Japu.
a. Añete.
ã.Japu.
a. Añete.
ã.Japu.
ã. Fernando nomba'apói.
ch. Fernando omba'apo pyhareve ha ka'aru. e. Fernando ha Carolina ojokuaa aréma. oho hógape osẽ rire hembiaã. e. Carolina pohágui.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
2. Jaikuaaukamína ñane rembiapo ko'ẽreiregua. Ñamombe'umi mba'épa jajapo:
a. Pyharevete:
Che pyhareve voi apu'ã, 05:00 aravo yvatéma aime. Apu'ã rehe ambosako'i che ka'ayrã ha aike ajahu. Upe rire añemonde, amohendapa opa mba'e aikotevẽtava ára pukukue, amomaite che rogayguakuérape ha asẽma che rógagui aha hag̃ua che rembiapohápe.
ã. Pyaharevekue:
______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
ch. Asajekue:
______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
e. Ka'arukue:
______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
ã. e. Pyharekue:
______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
7777
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
NÍ A AR GU ÍA AF GR TO OR U: AT IK HA JE I AN GUAR ika tu Jaikuaavemi guarani jeha
(Zarratea y Acosta: 198 1:39 ) e p yr ake ho v bo ñem t y ege ach ano tell Guarani ha cas E S P A Ñ O L
B
C
D
F
LL
Q
X
Z
W
A
CH
E
G
H
I
J
K
L
M
N
Ñ
O
P
R
S
T
U
V
Y
Ã
Ẽ
Ġ
Ĩ
MB
ND
NG
NT
Õ
RR
Ũ
Ỹ
’
G U A R A N I
xisten en guaraní. - Los graf emas de la primera línea no e , y representan f onemas h, j ch, o per s, une com son cera ter da y un - Los de la seg distintos. n en el español como f onemas. La rr ste exi no as líne nta qui y rta cua la de - Los no integra el alf abeto español. iza 28 graf emas, signos o letras. - Para sus 24 f onemas el castellano util raní utiliza 33 graf emas. - Para representar sus 33 f onemas el gua
1. Ñamba'apomi. Ñambohovái umi oje'éva. Jaiporavo añetépa térãpa japu. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Guarani achegetýpe oĩ 33 taipu ha 33 tai. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
ã. Castellano achegety oguereko 24 taipu ha 28 tai. ch. Guarani ha castellano oguereko 12 pu'ae. e. Guarani ha castellano oguereko pu'ae jurugua ha tĩguáva. 78 78
ã. e. Guaraníme ndojeporúi ko'ã tai: B, C, Z. a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
g. Ko'ã tai ndaipúi peteĩcha guarani ha castellano-pe: ch, h, j. g̃. C rãngue guaraníme ojeporu K . h. Guarani oĩ V añónte há castellano-pe katu V ha B.
Ñe'ẽngatu
i.
Ko'ã tai oĩ guaraníme año: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ. a. Añete.
ã.Japu.
a. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: S, Z. a__aje, __yva te__a py__ã gua__u
Tú__a tekote__ẽ tá__a, To__atĩ ty__yta
to__a __aka y__yra teko__e puka__y
__a'a__upe pa__uri pa__ova tere__ua __a'aru
__ora __anindeju __uruguaty a__ã __orasõ
ã. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: V, W, B. ch. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: C, Q, K.
6
Y peteĩcha ipu ha ojeporu guarani ha castellano-pe. a. Añete.
2. Ñamoĩmba pa'ũ opytáva __apatu kuru__u y__apy a__uka __apukái
ı̃ .
MBO’EPY
ã.Japu.
e. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: J, Y. __ataity __asy Mbaraka__u mbe__u __atyta
__akare asa__e kava__u mburuku__a ta__y
ã. e. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: J, H. Mbo'e__ao a__ógo o__o a__ase __óga
__aku __a'a __a'e __esa pura__éi
g. Jaiporu peteĩva ko'ã tai: MB, V, B. __egue __urika __usia __orayhu ara__oty
le__u __yju'i __yja yna__u __o'ehára
JAAR’ÃIY 1. Moñe'ẽrã ñeikũmby Ñamoñe'ẽmi ko marandu ohaíva Anai José-pe Whasapp rupive.
Maitei, José. Ág̃a martes oúva niko ñamog̃uahẽva'erã mbo'ehárape ñane rembiapo. Carlos, María ha Lidia ndive ore romohu'ãma ha arahauka ndéve ñe'ẽveve rupive. Emoñe'ẽmína ha oiméramo oĩvai emyatyrõ. Avei rojerure ndéve ikatuva'erãpa reimprimi ñandéve. Aguyje. Anai.
2. Ñambovái ko'ã porandu. Jaiporavo oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mávapa ohai ha mávape g ̃uarãpa:
a. José ohai Anaípe. ã. José ohai Carlos, María ha Lidia-pe. ch. Anai ohai José -pe. e. Anai ohai José, María ha Lídia-pe.
ã. Ko marandu ojehai:
a. Oñeporokombida hag̃ua. ã.Ojeporoja'o hag̃ua. ch. Oñemomarandu hag̃ua. e. Oñemba'ejerure hag̃ua.
7979
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
6
ch. Tembiapo ojeguerahaukáva: a. Oĩporãmbaitéma ha oñeimprimíntemava'erã. ã.Oĩmbáma, katu ojejuhukuaa ipype oñemaytyrõva'erã. ch. Ojeguerahauka oñemboty hag̃ua. e. Ojeguerahauka oñemyatyrõ hag̃ua.
e. Tembiapo oñemog ̃uahẽtava mbo'ehárape ombosako'i atýpe: ã. e.
a. Mokõi tapicha. ã. Mbohapy tapicha. ch. Irundy tapicha. e. Po tapicha.
a. Ñe'ẽveve rupive. ã. Pendrive rupive. ch. Whasapp rupive. e. Facebook rupive.
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ
a. – – Che ru, ikatúpa aha hendivekuéra. __________________. Epytánte che ra'y. - Aníkena. - Anive.
Che ru, ikatúpa ou José oñembosarái ã. –chendive.
– ________________________. Toúkatu.
- Hẽe. - Tove.
- Aníkena. - Anive.
- Nahániri. - Hẽe.
- Ani. - Tove.
- Neĩ. - Hẽe.
- Ani. - Tove.
ch. – – Ndépa rehóma Europa-pe. ___________. Che ndaiháiva Europa-pe. e. – – Ñamokõtapa chendive: ____________________. Ha'u'aína pohã. 80 80
- Neĩ. - Hẽe.
- Ani. - Tove.
- Hẽe. - Aníkena.
- Tove. - Nahániri.
omba'apo Paraguaýpe. g. – – Ha'épiko ________. Ha'e omba'apo San Lorenzo-pe.
g̃. – – Ñandepiko ñandekláseta ko'ẽrõ. _________________. Ko'ẽrõ ñandeklase.
Tembiapo ojeguerahauka:
- Hẽe. - Tove.
ã. e. – – Ohótapa ñanendive José. __________________. Ohóta ñanendive.
- Nahániri. - Ahániri.
- Hẽe. - Neĩ.
- Nahániri. - Ahániri.
- Neĩ. - Tove.
h. – – Pejúpy jahecha partido. _________________________. Rohóma. pemba'apóta ko'ẽrõ. i. – – Peẽpa ______________________. Ko'ẽrõ arete. - Ani. - Ahániri.
- Aníkena. - Hẽe.
- Nahániri. - Ahániri.
- Neĩ. - Hẽe.
oñe'ẽma penendive. ı̃ . – – Ha'ekuérapa _______________________. Roñe'ẽma.
Ñe'ẽngatu 4. Ñambohovaimína ko'ã porandu ñanderehegua:
a. Nde jarýipa (abuela) oikove gueteri: __________________________________
ã. Ndépa reñemoarandureína ko'ág̃a.
__________________________________
ch. Ndépa rembotýma 20 ary.
__________________________________
e. Ndépiko Paraguaigua.
__________________________________
ã. e. Ndépa remendáva.
__________________________________
g. Ndépa neñemoñaréma (hijos).
MBO’EPY
6
5. Jahaimi Ñamomaiteise ñande tiápe ha jaikuaase mba'éichapa oĩ. Jahaimína ichupe marandu mbykymi Whatsapp rupive. Ñamomaitei ichupe, ñaporandu mba'éichapa oĩ, mba'épa ojapohína; jaikuaauka avei ichupe jaipotaha ohasaporãite ko ára pukukue. _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________
__________________________________
g̃. Ndépa rehóma Europa-pe.
__________________________________
h. Ndépa re'use vori vori.
__________________________________
i. Ndépa rejerokykuaa ñande polka.
__________________________________
ı̃ . Ndépiko rereko Facebook. __________________________________ j. Nde sýpiko oikove gueteri. __________________________________
k. Nde rúpa oikove gueteri.
__________________________________
81 81
MBO’EPY
6
Ñe'ẽngatu ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAGUA
Léi 4251/10 Ñe'ẽnguéra rehegua ÑE'ẼNGUÉRA JEPORU TEKOMBO'ÉPE Art. 26ª. Ñeporombo'e ñe'ẽ tenonderépe rehegua. Mayma mitã oikóva Paraguáipe –taha'e kuña térã kuimba'e- iderécho oñehekombo'e ñepyrũvo ichupe iñe'ẽ tenonderépe, ha'éma guive upéva tetã ñe'ẽ tee peteĩva. Ypykuéra omoñepyrũkuaa mitã ñehekombo'e iñe'ẽ teépe. Ambue tapichakuéra heko ha iñe'ẽ ambuéva oiporavova'erã pevarã tetã ñe'ẽ tee peteĩva. Art. 27ª. Comunidad educativa derecho rehegua. Ministerio de Educación y Cultura omba'apova'erã Comunidad Educativa ndive ojeporavóta jave mba'e ñe'ẽmepa mitãnguéra oñehekombo'e ñepyrũta. Upe tekombo'erã jeporavópe ojehechaporã va'erã mba'e ñe'ẽmepa mitãnguéra ikatupyryve ha oĩpa Comunidad Educativa upepegua oykeko hag̃uáicha upéva upe mbo'erã reko. Art. 28ª. Tetã ñe'ẽ tee porombo'e rehegua. Tetã ñe'ẽ tee mokõive oñembo'eva'erã opavaite mbo'ehaópe, tetã remimoĩvape ha ha'e'ỹvape, oĩva sistema educativo ryepýpe, ha oñembo'eva'erã ikatu hag̃uáicha mitãnguéra oñe'ẽsysyry ha ohai porã omohu'ãvo hekombo'e. Art. 29ª. Ñe'ẽ tee jeporu ñeporombo'épe. Mokõive ñe'ẽ tee ojeporuva'erã pojoapýramo tekombo'épe, iñepyrũete guive hu'ãite meve: ijypyguápe, tekotevẽkuetévape, mbytepegua ha hu'ãitepeguápe, oñeikotevẽháicha umi rupi. Art.30ª. Mbo'ehararã ñembokatupyry rehegua. Mbo'ehao omoarandúva mbo'ehararãme onohẽva'erã mbo'ehára iñe'ẽmokõi añetéva, ha'evéva guarani ha castellano-pe. Tekotevẽhápe, omba'apokuévo, mbo'eharakuéra oiporuva'erã mokõive tetã ñe'ẽ tee omyasãi hag̃ua opaite mbo'epy. Avaitéva rekohápe oñembokatupyryva'erã avei mbo'ehára umi tapicha ñe'ẽ, oipuru kuaahag̃ua upéva oporombo'e jave.
8282
7
MO’Y POÕ
HOTEL-PE Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Mba’éichapa ñamyenyhẽkuaa marandu ñanderehegua. - Mba’éichapa jahaikuaave guaraníme. - Mba’éichapa ára jeporu guaraníme. - Mba’éichapa jahaiporãvekuaa guaraníme. - Mba’éichapa oĩ ñe’ẽnguéra ko yvy ape ári.
MBO’EPY
7
Ñe'ẽngatu 1. Jaha okaháre japytu'umívo mokõi ñande rogaygua ndive ha japytáta peteĩ hotel-pe. Jaikéta 2 jasyteĩme ha ñasẽta 10 upe jasýpe. Ñamyenyhẽ ko kuatia jaike hag ̃ua japyta upépe PARAGUÁI HOTEL PYTU'U RENDA EMYENYHẼMI MARANDU NDEREHEGUA NDE REHEGUA: Nde réra: _____________________________________________________________________ Nde rerajoapy: ________________________________________________________________ Ne retã: _____________________________ Nde táva: ________________________________ Tape: ____________________________________________ Papapy______________________ Araka'épa nereñói:
Ára _____________, Jasy_______________________, Ary ___________
Ne pumbyry: _____________________ Ne ñe'ẽveve:___________________________________ Nde kuatia tee papapy (C.I): ______________________________________________________ Nde pasaporte papapy (Pytayguápe g̃uarã): _________________________________________
TAPICHA OÚVA NENDIVE REHEGUA: Mboýpa: __________________ Herakuéra: ____________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
MBA'ÉPA NDEGUERU. Emongurusu. - Tembiapo. - Mba'asy.
- Pytu'u.
- Ambueve.
ARANGE:
Reike: Jasy ____________, Ára___________, Aravo ____________
Resẽta: Jasy ____________, Ára___________, Aravo ____________ Nde reraguapy ______________________
2. Ñamoñe'ẽmi ko postal. Ñamyesakãporã marandu ojejuhúva ipype Maitei, José: Mba'éichapa reikomi, che irũ. Oiméne repytu'umireína. Amombe'use ndéve heta mba'e ambosako'iha ko vacación-pe g̃uarã. Amba'apóta 20 jasypakõi meve, ha apytu'úta peteĩ jasy pukukue; umi árape aháta che gente-kuéra rógape Villa del Rosario-pe. Upépe ahá ta apytu'umi, upéichante avei ahecha ha amomaiteívo hetaite che pehẽnguekuérape oikóva upépe. Ahase apirakutu ha añembopiro'ymi ysyry rembe'ýpe, ha añembosarái ajapo haguéicha yma che mitãme. Ha ndépa mba'e rejapó ta, rehótapiko nde távape remombe'u haguéicha chéve. Epytu'umíkena nde vacación aja ne rembiapohápe ha ñane mbo'ehaópe. Emombe'úkena chéve. Añuã ndéve g̃uarã. Anai
84 84
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
3. Ñahesa'ỹjo rire, ñambohovái ko'ã porandu hesegua. Jaiporavo peteĩva umi irundy poravopyrã apytégui ñambohovái hag ̃ua. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Anai ohai postal José-pe: a. Omombe'u hag̃ua ichupe oho hague okaháre. ã. Oikuaauka hag̃ua ichupe opytu'umahahína. ch. Omba'eporandu hag̃ua ichupe hembiapo rehegua. e. Omombe'u hag̃ua ichupe mba'épa ojapóta vacación-pe.
ã. Vacación-pe Anai ohóta: a. Argentina-pe. ã. Brasil-pe. ch. Paraguaýpe. e. Okaháre Paraguáipe.
ch. Anai ohóta opytu'u:
a. Jasypa ha jasypateĩme. ã. Jaypakõi ha jasyteĩme. ch. Jasyteĩ ha jasykõime. e. Jasyapy ha jasyrundýpe.
e. Vacación-pe Anai opytu'uhávo: a. Ovisitáta ipehẽnguekuéra tetã ambuépe. ã. Opirakutu ha omba'apóta kokuépe. ch. Opirakutu ha oñembosaráita. e. Omokõ ha oñembopiro'ýta ysyry rembe'ýpe.
ã. e. Anai ha José:
a. Mokõive nomba'apói. ã. José omba'apo ha Anai oñemoarandu. ch. Mokõive noñemoarandúi. e. Mokõive omba'apo ha oñemoarandu.
Jaikuaami 1. Ñamoñe’ẽjey postal Anai orahaukáva José-pe ha jajesareko araka’épa oikóta umi mba’e oñemombe’úva: Jajesareko ko’ã ñe’ẽtéva (verbo) jeporu rehe: Amba’apóta Apytu’úta Aháta Rejapóta Rehótapiko Ñe’ẽpehẽ (partícula) ta ohechauka ára (tiempo verbal). Kóva niko ohechauka araka’épa ojehu pe mba’e oikóva. Ta ohechauka mba’e ojehútava tenondevévo.
2. Ára jeporu guaraníme: Jahechami mba’éichapa ojeporu ára guaraníme. Karai Silvio Liuzzi omboja’o mbohapy hendápe tiempo guaraníme: presentivo, retrospectivo, prospectivo.1
Presentivo hína ojehúva ko’ág̃ a. Péva na’iñe’ẽpehẽtaíri (no tiene partícula). Techapyrã: reiko, repytu’u, amombe’u, ambosako’i, apytu’u, avisita, ahecha, amomaitei, oiko, aha, apirakutu, añembopiro’y, añembosarái. Silvio Liuzzi ohai haguéicha. Revista Amerindia, Py 14, ary 1989. 1
85 85
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
Retrospectivo ohechauka mba’e ojehúmava: El hablante se implica
El hablante no se implica
Kuri Ra'e Va'ekue Raka'e Techapyrã: 1. Nde tia oúkuri nde rógape. 2. Oúra’e nde tia nde rógape. 3. Augusto Roa Bastos-pe oñemosẽva’ekue Paraguáigui. 4. Augusto Roa Bastos-pe oñemosẽ raka’e Paraguáigui. Proximidad en el tiempo Lejanía en el tiempo
Jesarekorã: a. Techapyrã peteĩhápe ñe’ẽtéva oúkuri ojehechakuaa pe tia ouramoha, ha avei pe tapicha oñe’ẽva oikuaaporãha pe kuñakarai ou hague. Ha’e oiméne ohecha ra’e ou hague. ã. Techapyrã mokõihápe pe ñe’ẽtéva oúra’e ohechauka pe tia ouramoha, katu pe máva oñe’ẽva ndohechái, ndoikuaaporãi térã oñemomombyryse pe he’ívagui. ch. Techapyrã mbohapyhápe pe ñe’ẽtéva oñemosẽva’ekue ohechauka pe ojehúva aréma oiko hague ha pe tapicha oñe’ẽva katu oikuaaporãha upéicha hague. Oiméne ha’e hesa tee rupi ohecha Roa Bastos ñemosẽ hague hetã teégui. e. Techapyrã irundyhápe ñe’ẽtéva oñemosẽraka’e ohechauka avei pe ojehúva aréma oiko hague, katu pe tapicha oñe’ẽva ndoikuaaporãi térãkatu oñemomombyryse pe he’ívagui. Guarani ñe’ẽ niko hypy’ũ; hetaiterei pojoapy (recurso) jareko jaikuaauka potávo jahekáva. Pe modo oñehenóiva castellano -pe guaraníme hetaiterei hakã; umíva ñande jaiporavo ñaikotevẽháicha. Ko ñe’ẽme ikatu ñañemomombyry ỹrõ katu jaike avei pe ojehúvape ñamombe’ukuévo. Pe implicancia ha no implicancia tuicha mba’e guaraníme. Techapyrãramo jareko ñe’ẽpehẽ niko (ningo) ha jeko. Niko jaiporúramo, ñande ñamoĩ ñande po, jaikuaa térã jaikuaaramoguáicha upe oikóva. Jeko jaiporúramo katu ñañemomombyry, ndajaikéi upe ñamombe’úvape, ikatu ndajaikuaáigui térãkatu ani hag̃ ua ñamoĩ ñande ati’y, ñañembotavýnte ichugui.
1. Jajesareko ha ñamoñe'ẽmi: a. Ára ohasamava'ekue (Tiempo retrospectivo o preteritivo)
ã. e. – – Nde sy niko are oikóraka'e Argentina-pe. Upéicha. Are oikova'ekue ha'e upépe. g. –oñorairõ Nde taitaguasu piko ohóraka'e -pe.
oime nde sy. a. – – Moõpiko Ha'e ohókuri Argentina-pe sapy'aite. ã. – – Moõpiko ohóra'e nde sy. – Upéicha, ha'e ohova'ekue oñorairõ Ha'e niko ohókuri Argentina-pe. -pe. ch. –ndaikuaái g . Nde sy niko ohóra'e Argentina-pe. Che – Nde sy ha nde rúpiko moõ oikóraka'e ova ̃ kuri. mboyve ko'a gotyo. (abuelo)
Chaco
Cha-
co
– Hẽe, ohókuri pe semana ohasava'ekuépe.
e. – – Moõjeýmapa rehóra'e. Ahákuri sapy'aite kánchape. 8686
– Ha'ekuéra oikova'ekue Ka'aguasu departamento-pe.
h. – – Peẽpiko moõ peikéraka'e mbo'ehaópe. Ore roikeva'ekue ore vállepe mbo'ehaópe.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
Jajesarekomi mba'éichapa oñemosusũ ñe'ẽtéva hecha (ver) ára ohasava'ekuépe: Terarãngue
Kuri
Ra'e
Va'ekue
Ra'e
Che
Ahechákuri
Ahechára'e
Ahechava'ekue
Ahecháraka'e
Nde
Rehechákuri
Rehechára'e
Rehechava'ekue
Rehecháraka'e
Ha'e
Ohechákuri
Ohechára'e
Ohecha va'ekue
Ohechá raka'e
Ñande
Jahechá kuri
Jahechára'e
Jahecha va'ekue
Jahechá raka'e
Ore
Rohechákuri
Rohechára'e
Rohechava'ekue
Rohecháraka'e
Peẽ
Pehechákuri
Pehechára'e
Pehechava'ekue
Pehecháraka'e
Ha'ekuéra
Ohechá kuri
Ohechára'e
Ohecha va'ekue
Ohechá raka'e
Prospectivo ohechauka mba’e ojehútava tenondevévo. Inminencia
Ta
No inminencia
Va'erã
Marca de finalidad
Rã, g ̃uarã (ligado a nominales) Hag ̃ua (ligado a verbos)
Marca de hipótesis, duda
Ne
Techapyrã: 1. Che tia oúta ko’ẽrõ. 2. Che ru ohó va’erã che tia rógape. 3. Ajoguáta che sapaturã. 4. Aháta nde rógape jakaru hag̃ ua. 5. Ko ka’arúpe aháne nde rógape.
Jesarekorã: a. Ñe’ẽpehẽ ta oikuaauka mba’e oikótava hi’ag̃ uimaha ha ojehutaha katuetei. Castellano -pe oúta hína vendrá térã Va a venir. ã. Ñe’ẽpehẽ va’erã oikuaauka pe oikótava ojehuva’erãha katuetei; castellano -pe oñenehói avei ichupe futuro obligatorio. Ohova’erã oje’ekuaa castellano -pe Deberá irse. ch. Ñe’ẽpehẽ rã ha g̃ uarã ojeporu tero (sustantivo) ndive, ha ohechauka peteĩ mba’e ojehupytytaha tenondévo ha avei mávape g̃ uarãpa. Ajoguáta che aorã. Me conpraré una ropa (en castellano paraguayo no estandarizado: Compraré para mi ropa). Ko yvoty che sýpe g̃ uarã. Esta lor es para mi madre. Sy hína tero, upéicha rupi ojeporu hendive g̃ uarã.
Hag̃ ua ojeporu ñe’ẽtéva (verbo) ndive, ha ohechauka ma’ẽrãpa pe mba’e. Ajoguáta ao amonde hag̃ ua. Me compraré ropas para vestir. Agueru aranduka amoñe’ẽ hag̃ ua. Traigo libro para leer. Monde ha moñe’ẽ hína ñe’ẽtéva, upéicha rupi ojeporu hendivekuéra hag̃ ua. e. Ñe’ẽpehẽ ne ohechauka peteĩ mba’e ikatuha ojehu térã ndojehúi. Aháne ko’ẽrõ nde rógape. He de irme a tu casa. Podría ser que vaya a tu casa.
8787
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
1. Jajesareko ha ñamoñe'ẽmi: ã. Ára oútava (Tiempo prospectivo o futuritivo).
a. – Ndépa rejúta ko'ẽrõ partido-hápe.
e. – Araka'épiko oúta nde sy. - Oúta ko'ẽrõ. - Ouva'erã ko'ẽrõ. - Oúne ko'ẽrõ.
- Aháta. Ahechaseterei upe partido. - Ahava'erã. Che ra'y oha'ãtahína. - Aháne ijáramo chéve.
ã. – Peẽpa pejúta ko'ápe.
ã. e. – Ha'ekuérapiko moõ ohóta. - Ohóta hikuái facultad-pe.
g. Mba'ejogua:
- Rohomaroína.
ch. – Ha'épiko oúne ko'ẽrõ.
- Che sy ojogua hi'autorã. - Che sy ojogua auto oiporu hag ̃ua. - Che sy ojogua auto che rúpe g ̃uarã.
- Ndouichéne.
Jahechami mba'éichapa oñemosusũ ñe'ẽtéva johéi (lavar) ára oútavape:
88 88
Terarãngue
Ta
Va'erã
Ne
Che
Ajohéita
Ajoheiva'erã
Ajohéine
Nde
Rejohéita
Rejoheiva'erã
Rejohéine
Ha'e
Ojohéita
Ojoheiva'erã
Ojohéine
Ñande
Jajohéita
Jajoheiva'erã
Jajohéine
Ore
Rojohéita
Rojoheiva'erã
Rojohéine
Peẽ
Pejohéita
Pejoheiva'erã
Pejohéine
Ha'ekuéra
Ojohéita
Ojoheiva'erã
Ojohéine
Ñe'ẽngatu TEBPOÃ
MBO’EPY
7
1. Ko'ã ñe'ẽjoaju (oración) oĩ ára ko'ág̃aguápe (tiempo presente). Ñambohasamína ára ohasava'ekuéramo. Jaiporu: kuri, ra'e, va'ekue, raka'e. Che aha nde rógape.
Kuri
Che rohenói.
Kuri
Nde reju che rógape.
Ra'e
Nde ru ou kuehe.
Ra'e
Che aiko Paraguaýpe.
Va'ekue
Ha'e omombe'u chéve upe káso.
Va'ekue
Upe karai oiko ñande vállepe.
Raka'e
Pene irũnguéra omba'apo upe empresa-pe.
Raka'e
Che ahákuri nde rógape.
2. Ko'ã ñe'ẽjoaju (oración) oĩ ára ko'ág̃aguápe (tiempo presente). Ñambohasamína ára oútavaramo. Jaiporu: ta, va'erã, ne. Máva ndivépa reju.
Ta
Che añemoarandu filosofía.
Ta
Mávapa ou nde rógape
Va'erã
Mbo'ehára ou mbo'ehaópe.
Va'erã
Rojogua peteĩ aranduka.
Ne
Ha'e ohecha tele chendive.
Ne
Máva ndivépa rejúta.
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. – – Peẽpa pejúta ko'ẽrõ. Hẽe. _____________________ ko'ẽrõ. - Rojúkuri. - Rojúra'e.
- Rojúta. - Roju hag̃ua.
ã. –- Péva Moõpa pejuhu ko karameg̃ua. che sy _____________________ ikuñataĩme.
- Ojoguase. - Ojoguava'ekue.
- Ojoguákuri. - Ojoguava'erã.
ch. – – Ndajuhúi hesekuéra hógape aje'i. Ha'ekuekuéra ___________ kanchape. - Ohose. - Ohóta.
- Ohova'ekue. - Ohókuri.
- Ahava'ekue. - Aharaka'e.
- Ahava'erã. - Ahákuri.
e. – – Ko'ẽrõpiko mba'e rejapóta nde. ______________________ amba'apo. 8989
MBO’EPY
7
Ñe'ẽngatu
ã. e. – – Rejoguápikora'e nde celular pyahurã. _______________________________ - Ajoguákuri. - Ajoguára'e.
- Ajoguava'ekue. - Ajoguava'erã.
moõ oikóraka'e yma. g. – – Ha'ekuérapiko ______________ Encarnación-pe. - Oikóne. - Oikova'ekue.
- Oikóta. - Oikókuri.
rejapóta nde virúgui. g̃. – – Mba'épa Ajoguáta che mbaraka__________ - Hag̃ua. - G̃uarã.
- Ne. - Rã.
Jaikuaami 3. Ñamoñe’ẽmi ko ñomongeta oikóva pumbyry rupivegua .
h. – – Pejútapiko ko'ẽrõ. ___________ ñamba'apo ___________ i.
- Rojúkuri/ hag̃ua. - Rohose/g̃uarã.
- Rohóta/hag̃ua. - Rohókuri/g̃uarã.
– Ore rogueru yvoty mbo'ehárape ___________ - G̃uarã. - Va'ekue.
- Kuri. - Hag̃ua.
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ rehe: - Rejaporeína. - Aterere’aína. - Okysehína.
- Okyhínakuri. - Opíma.
4. Aspecto guaraníme Umi ñe’ẽpehẽ ojehaihũvéva ohechauka aspecto. Aspecto ohechauka mba’éichapa oñemboja’ojey ára; ohechauka mba’éichapa ipuku ha ojegueroguata peteĩ mba’e ojejapóva. Castellano -pe ojejuhu mokõi aspecto: perfectivo ha imperfectivo. Tenondegua ohechauka pe mba’e ojehu térã ojejapóva og̃ uahẽma hague ijapýpe; mokõihákatu ohechauka pe mba’e ojehu térã ojejapóva nahu’ãiha, oñemboguata térã ipukuha. Guaraníme oĩ ñe’ẽpehẽ ohechaukáva umi aspecto.
Jahechami mba’éichapa ojeporu guaraníme:
- Ndépa rekarúma
- Che akarupota. - Akaruñepyrũ. - Akara’aína. - Akarúma. - Akarupáma.
Pota: Ojejapo térã oikóva oku'étama. Ñepyrũ: Ojejapo térã oikóva oku'eñepyrũma. Aína: Ojejapo térã oikóva oguatahína. Ma: Ojejapo térã oikóva ogũahẽma ijapýpe. Páma: Ojejapo térã oikóva hu'ãitéma.
9090
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
KO’Ã I ASPECTO OJUVÉ Pota (ñe'ẽ jurugua ndivegua), mbota (ñe'ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva oñepyrũ'íntema. Ñepyrũ: Ojejapo térã oikóva oñepyrũma. Ma: Ojejapo térã oikóva oguatahína. Pa (ñe'ẽ jurugua ndivegua), mba (ñe'ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva hu'ãma. Páma (ñe'ẽ jurugua ndivegua), mbáma (ñe'ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva oñemohu'ãitéma. Ína: Ojejapo térã oikóva oguatakyre'ỹhína. Ikóni: Ojejapo térã oikóva oguata sogue sogue.
5. Jahecha mba'éichapa ojeporu Ñe'ẽtéva: Karu, ñe'ẽ. Terarãngue
Pota
Mbota
Pa
Mba
Che
Akarupota
Añe'ẽmbota
Akarupa
Añe'ẽmba
Nde
Rekarupota
Reñe'ẽmbota
Rekarupa
Reñe'ẽmba
Ha'e
Okatupota
Oñe'ẽmbota
Okarupa
Oñe'ẽmba
Ñande
Jakarupota
Ñañe'ẽmbota
Jakarupa
Ñañe'ẽmba
Ore
Rokarupota
Roñe'ẽmbota
Rokarupa
Roñe'ẽmba
Peẽ
Pekarupota
Peñe'ẽmbota
Pekarupa
Peñe'ẽmba
Ha'ekuéra
Okarupota
Oñe'ẽmbota
Okarupa
Oñe'ẽmba
Terarãngue
Páma
Mbáma
Ma
Che
Akarupáma
Añe'ẽmbáma
Akarúma
Nde
Rekarupáma
Reñe'ẽmbáma
Rekarúma
Ha'e
Okarupáma
Oñe'ẽmbáma
Okarúma
Ñande
Jakarupáma
Ñañe'ẽmbáma
Jakarúma
Ore
Rokarupáma
Roñe'ẽmbáma
Rokarúma
Peẽ
Pekarupáma
Peñe'ẽmbáma
Pekarúma
Ha'ekuéra
Okarupáma
Oñe'ẽmbáma
Okarúma
91 91
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
5. Jahechami mba'éichapa ojeporu ína ha ikóni Ñe'ẽtéva: mba'apo. Terarãngue
Ina
Ikóni
Che
Amba'apo’aína
Amba'apo'a ikóni
Nde
Remba'aporeína
Remba'aporeikóni
Ha'e
Omba'apohína
Omba'apohikóni
Ñande
Ñamba'apoñaína
Ñamba'apojaikóni
Ore
Romba'aporoína
Romba'aporoikóni
Peẽ
Pemba'apopeína
Pemba'apopeikóni
Ha'ekuéra
Omba'apohína
Omba'apohikóni
4. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ: – Mba'épa pejapopeína. a. – – Peg ã. e. ̃ uahẽmapa pende rógape. Hẽe, ___________________ ore rógape. – ______________________ ore sy ndive. - Ag̃uahẽma. - Reg̃uahẽma
- Og̃uahẽma - Rog̃uahẽma
- Amopotĩma - Ñamopotĩma
- Romopotĩma - Pemopotĩma
- Ko'ẽmbota. - Ko'ẽñepyrũ.
- Ko'ẽmba. - Ko'ẽmbáma.
- Jakopiñaína - Rokopiroína
- Pekopipeína - Okopihína
ã. – – Remopotĩmapa nde róga. Hẽe, ____________________ che róga.
- Rekay'ureína. - Jakay'uñaína.
- Rokay'uroína. - Okay'uhína.
- Japytu'uñaína. - Ropytu'uroína
- Pepytu'upeína - Opytu'uhína
g. – – Opytu'upahína hikuái. Ha'ekuéra ________________________
ch. – – Ko'ẽmbámapa g . upépe. – Mba'épa rejaporeikóni. ̃ Upéicha, ko'ápe ___________________ – ___________________ peteĩ fábrica-pe. ojapohína ha'ekuéra e. – – Mba'épa Ha péina __________________ korapy.
9292
- Amba'apo'aikóni. - Omba'apohikóni. - Remba'aporeikóni. - Ñamba'apojaikóni.
oñondive. h. – – Jakarútapa Hẽe. ____________________ oñondive. - Okarúta. - Jakarúta.
- Rokarúta. - Pekarúta.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
Jaikuaami Jasy, ára, aravo’i a. Jasykuéra guaraníme Jasy: Mes Jasyteĩ: Enero Jasykõi: Febrero Jasyapy: Marzo Jasyrundy: Abril Jasypo: Mayo Jasypoteĩ: Junio
Jasypokõi: Julio Jasypoapy: Agosto Jasyporundy:Setiembre Jasypa: Octubre Jasypateĩ: Noviembre Jasypakõi: Diciembre
Jesarekorã: Jasy niko hína luna castellano -pe, ha ojeporu avei oje’e hag̃ ua mes. Ñañe’ẽtaramo mes rehe, aiporamo, ñamoĩ jasy ndive peteĩ, mokõi ha ambueve papapy. Jasyteĩ (jasy + peteĩ) hína enero: primer mes; jasykõi (jasy + mokõi) hína febrero: segundo mes.
Ja’eva’erã ñe’ẽ sa’i ojeporuha guaraníme ko’ã ñe’ẽ, sa’iháicha avei ojeporu jasykuéra réra. Ko’ág̃ a rupi ojeporu castellano oñeñe’ẽ hag̃ ua jasy rehe. Aháta nde rógape miércole: Iré a tu casa el miércoles. Ymavémi guarani ñe’ẽharakuéra oiporu ñe’ẽteja (adverbio). Ko’ẽrõ (mañana) , ko’ẽambuérõ, ko’ẽambuéramo (pasado mañana) , ko’ẽambuetéramo (de hoy a tres días), ko’ẽambuetevéramo (de hoy a cuatro días), ko’ẽambyaéramo (de hoy a cinco días), ha ambueve. Upéichante avei kuehe (ayer), kueheambue (antes de ayer), kueheambuete (tres días atrás), kueheambueteve (cuatro días atrás) , ha ambueve. Ñamba’apomi:
ch. Aravo, aravo’i, aravo’ive ã. Arakuéra guaraníme Arapokõindy: Semana Arateĩ: Domingo Arakõi: Lunes Araapy: Martes Ararundy: Miércoles
Arapo: Jueves Arapoteĩ: Viernes Arapokõi: Sábado
Jesarekorã: Ára niko castellano -pe ikatu tiempo, día, irmamento. Guaraníme heta ñe’ẽ osẽ ichu gui. Días de la semana rehe ñañe’ẽtaramo, jaiporu ára ha ñamoĩ hendive peteĩ, mokõi, ha ambueve papapy. Arateĩ (ára + peteĩ) hína domingo: primer día; arakõi (ára + mokõi) hína martes: segundo día. Peichanunga avei ojejapo portugués-pe. Arapokõindy, semana, ou hína ko’ã ñe’ẽgui: ára, pokõi, ndy(ty). Conjunto de siete días.
Aravo hína hora; aravo’i, minuto ha aravo’i katu segundo. Ko’ãva ñe’ẽpyahu guaraníme. Aravo (ára: día, vo/vore: pedazo, porción) hína “pedazo del día”. Peteĩ ára oñemboja’o 24 aravépe. Aravo’i (ára: día; vo: pedazo; ‘i: suijo de diminutivo, pequeño) katu “pequeño pedazo del día”. Aravo’ive ( ára: día; vo: pedazo; ‘i: suijo de diminutivo; ve: más, suijo comparativo) katu “pedazo más pequeño del día”. Jesarekorã: Ko’ã ñe’ẽ avei sa’i oike guaraníme, ñe’ẽharakuéra sa’i oiporu. Mbo’ehaoha rehe oñembo’éma; tamora’e ko’ẽrõ ára ojeporumeme.
9393
MBO’EPY
7
Ñe'ẽngatu ÑAMB’UMÍ a. Araka'épa ñanereñói: jasy ha ary _______________________________________________________________________________
ã. Po ñande rogaygua arareñói (nacimiento) - Che sy heñói 15 jasyteĩ 1935 ramo. - ______________________________________________________________________________ - ______________________________________________________________________________ - ______________________________________________________________________________ - ______________________________________________________________________________
ch. Jajepy'amongeta ha jahaimbykymi mba'épa jajapose arapokõindy oúvape, arateĩ guive arapokõi meve Arateĩ: _________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Arakõi: _________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Araapy: ________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Ararundy: ______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Arapo: _________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Arapoteĩ: _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Arapokõi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________
9494
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
e. Jahaimi mba'épa jajapose ambue arýpe, jasyteĩ guive jasypakõi meve _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________
ẽ. Jaiporavomi peteĩ ára ñamomorãvéva ha ja'e mba'érepa jarohoryve. Jahaimi _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________
g. Jaiporavomi peteĩ jasy ñamomorãvéva ha ja'e mba'érepa jarohoryve. Jahaimi _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________
g ̃. Jahaimína mba'e aravo ha aravo'ípa jaike ha ñasẽ ñane mba'apoha térã ñañemoaranduhágui Jaike: __________________________________________________________________________ Ñasẽ: __________________________________________________________________________
9595
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
Í AN AR GU ÍA AF GR TO OR U: AT IK HA JE NI GUARA 1. Jaiporavo ñe'ẽ ojehaiporãva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ
a. – – Mba'épa rejaporeína. Ha péina _________________________ - Akayu'aína - Akay'u'aína
- Aka'y'u'aína - Akaiu'aína
- Taji. - Tayy.
- Tayĩ. - Tajy.
- Kóva – amóba - Kóba – amóva
- Kóva – amóva - Kóba – amóba
ã. Ha'e otererehína ______________ guýpe. ch. ________ chemba'e ha _________ nemba'e. e. Ajogua _______________ che rúpe g̃uarã. - Sapatu pyahu - Zapatu pyahu
- Sapatu pyajhu - Zapatu pyaju
___________ ha peteĩ ___________ ã. e. Peteĩ ouhína. - Kavaju – vaca - Kavaju – vaka
- Cabaju – vaka - Kavayu – vaka
- Iñakãporã. - Iñacãporã.
- Ijakãpora. - Iñakãpora.
- Mábapa – ndéve - Mávapa – ndébe
- Mavapa - ndeve - Mávapa – ndéve
g. Ko'ã mitã ne mbo'ehaopegua __________ g̃. – – ________________________ omombe'u. _____________________ che aju hague. h. Mba'épa ___________ peẽ _____________ - Peyapo - caarucue - Pejapo – ka'arukue - Pejapo – ca'arucue - Peyapo – ka'arukue
9696
i. Rohóta ____________ amo _______ ykére. - Ropytu'u – i guasu - Ropytu'u – y guazu - Ropytu'u – y guasu - Ropytu'u– y guasu
ı̃ . Umi _____________ oúva _____________ - Kuñakarai– icatupyry - Kuñacarai – ikatupyry - Cuñakarai – icatupyri - Kuñakarai – ikatupyry
2. Jahechauka ñe'ẽ aty ojehaiporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. -- Kuñataĩ, Kuñataĩ, caria'y, mitã'i, mitãkuña. karia'y, mita'i, mitakuña. - Cuñataĩ, karia'y, mitã'i, mitãkuña. - Kuñataĩ, karia'y, mitã'i, mitãkuña.
ã. -- Syva, acã, tova, topeá. Syva, akã, tova, topea.
- Zyva, akã, toba, topea. - Syba, acã, tova, topea.
Po, jyba, kuã, jyvanga. ch. -- Po, yiva, kua, yivanga. - Po, jyva, kuã, jyvanga. - Po, jyva, kua, jyvanga.
ka'avo, tembi'u, mba'yru. e. -- Mymba, Mymba, kaabo, tembi'u, mbayru.
- Mymva, ka'avo, temvi'u, mba'yru. - Mymba, ka'abo, tembi'u, mba'yru.
mbokaja, manduvi, yvyra. ã. e. -- Avati, Avati, mbocaja, mandubi, yvyra.
- Abati, mbokaya, manduvi, yvyra. - Avati, mbokaja, manduvi, yvira.
yagua, ryguasu, kure. g. -- Mbaracaja, Mbarakaya, jagua, ryguasu, cure. - Mbaracaja, jagua, ryguasu, cure. - Mbarakaja, jagua, ryguasu, kure.
Ñe'ẽngatu
g̃. -- Mbeju, Mbeyu, chipa guazú, vori vori, kamby rora. chipa guasu, bori bori, camby rora. - Mbeju, chipa guasu, vori vori, kamby rora. - Mbeyu, chipa guasu, vori vori, camby rora.
i. -- Karape, Karape, puku, yvate, poi. puku, yvate, po'i.
- Carape, puku, yvate, poi. - Karape, pucu, ybate, po'i.
MBO’EPY
7
pundie, jurugua, tĩgua. ı̃ . -- Pu'ae, Puae, pundie, yurugua, tigua. - Pu'ae, pundie, yurugua, tĩgua. - Puae, pundie, jurugua, tigua.
j. -- Tai, Tai, taipu, pundiecõi, achegeti. taipu, pundiecõi, achegety.
- Tai, taipu, pundiekoi, achegeti. - Tai, taipu, pundiekõi, achegety.
3. Ñamoñe'ẽmi ko'ã mokõi verso, ha jahecha mboy taípa ojeporu ipype:
Mboy taípa ojeporu ipype, mavamáva umi tai:
Mboy jeýpa ojeporu peteĩteĩva: A: porundy jey (9 veces) E: pokõi jey (7 veces) ________________________________________
_________________________
________________________________________
Pejúna mombyryguáva pehechami ko tetã Katuetei pejuhúta tory, joayhu ha po'a.
4. Jahaiporãmi
Ko'ápe jareko ñe'ẽpoty La Cautiva Emiliano R. Fernández rembiapokue ojehaíva ymave ojejapo haguéicha. Jahaimína achegety jahecháva jajúvo rekópe. Oimeva oicó pe yaíre
Oiméva oiko pe jaíre
Petei guyrá oñemíva
_________________________________________
Che ambojhera la cautiva
_________________________________________
Oicore iñapytĩmby
_________________________________________
Che py'are oyatapy
_________________________________________
Acanundúicha iñarõva
_________________________________________
Mboracjhú ichupé arecova
_________________________________________
Arema iñangatupy
_________________________________________
Cherenduna la cautiva
_________________________________________
Cherenói tajhá nde ypype
_________________________________________
Aní upe ca'aguype
_________________________________________
Neñó reicó resufri
_________________________________________
Checo icatunte aveí
_________________________________________
Roipe'á mba'e mbyasygui
_________________________________________
Jha ayorávo nde cupygui
_________________________________________
Pe oicova neñapytĩ
Pe oikóva neñapytĩ.
9797
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
JAAR’ÃIY 1. Jahaimi Peteĩ tapicha ñande jaikuaáva niko oheka iñangirũrã oñe'ẽkuaáva guarani, Internet rupive. Ñaipytyvõmína ichupe omyenyhẽ hag̃ua web rogue marandu hesegua rehe.
EHAI MARANDU NDEREHEGUA NDE HÍNA Nde réra: _______________________________________________________________________ Nde rerajoapy: __________________________________________________________________ Ne retã: ________________________________________________________________________ Araka'épa nereñói: Ára______________, Jasy ________________________, Ary ______________ Reñemoarandu: __________________________________________________________________ Remba'apo: _____________________________________________________________________ Ne ñe'ẽveve: _____________________________________________________________________ Ne meña: Kuña ___________, kuimba'e __________________
NDE REIKUAASE Meña (emongurusu): Kuña ________________, kuimba'e __________________ Mba'éichava'erãpa pe tapicha nde reikuaaséva: ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________
MARANDU NDEREHEGUA: Mba'éichapa nde (nde rete ha ne angapýpe: prosopografía y Etopeya): ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ Mba'épa rejapo ára pukukue: ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________
9898
Ñe'ẽngatu 2. Ñambohovaimi ko'ã porandu ñanderehegua:
a. Ndépa moõ nereñóiraka'e.
- _______________________________
rejogua nde pyrehegua ã. Moõguipa ko'ág̃a remondéva.
- ________________________________
ch. Mba'épa nde rejaporeína ko'ág̃a.
- ________________________________
e. Moõpa nde reime kuehe pyhareve.
- ________________________________
nde rejapóra'e pe arateĩ ã. e. Mba'épa ohasava'ekuépe.
- ________________________________
g. Moõpa nde reiméta ko'ẽrõ pyhare.
- ________________________________
g̃. Nde ru ha nde sy piko moõ heñóiraka'e. - ________________________________
h. Reñekombidáramo reho hag̃ua sapy'ami Asia-pepa rehóne. i. ı̃ .
- ________________________________
MBO’EPY
7
3. Ñamombe'umína:
ko'ág̃a. a. Okypotaha Ko'ág̃a okypotahína. ã. Okyñepyrũhahína ko'ág̃a. - _________________________________
ch. Okymahahína ko'ág̃a.
- _________________________________
e. Repuraheitahareína ko'ág̃a.
- _________________________________
ã. e. Repuraheipotaha ko'ág̃a.
- _________________________________
g. Repuraheñepyrũhareína ko'ág̃a.
- _________________________________
g̃. Repuraheihareína ko'ág̃a.
- _________________________________
h. Repuraheimaha ko'ág̃a. i.
- _________________________________ Repuraheipamaha ko'ág̃a. - _________________________________
Mba'e mymbápa nde reiporavóne ojejeruréramo ndéve. - ________________________________ Mba'e rehepa nde reiporavóta pe mymba reiporavóva. - ________________________________
9999
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
7
4. Ñamohenda ñane rembiaporã peteĩ arapokõindýpe g ̃uarã, arateĩ guive arapokõi meve Ára
Arakõi
Pyhareve
Aháta amba'apo.
Asaje
Ajúta akaru che rógape.
Ka'aru
Aháta pohãnohárape.
Pyhare
Aháta asena che sy ndive.
Arapokõi
5. Ñañemoha'ãngahaimína (autorretrato) . Ñamombe'u mba'éichapa ñande retépe (prosoprografía) ha ñane angapýpe (etopeya) Ñande retépe: ________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________
Ñane angapýpe: _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA Ñe'ẽnguéra ko Ñe'ẽ niko tembiporu jarekóva yvyporakuéra ñañomongeta, jajokuaa yvy ape ári ha jaikove hag̃ua ojoapytépe. Opaite pueblo iñe'ẽ tee; ha'e tetãnguéra
rechaukaha; ñane ñe'ẽ rupive tetã háicha ñaneambue ha ñanepeteĩ. Yvy ape ári heta ñe'ẽ ojeporu, ymavémi hetaveva'ekue. Ko'ág̃a rupi oikove 6.000 ñe'ẽ rupi, katu amo 20 rupi jajuka opaite arýpe. Tetãnguéra noñangarekóiramo hekópe iñe'ẽnguéra rehe siglo XXI-pe ikatu hetaiterei omano. UNESCO-pe oipy'apy ko'ã mba'e ha ojerure opavave tetãme, ko'ýte mburuvichakuérape, oñangareko hag̃ua iñe'ẽ rehe. Jajepy'amongetami karai Claude Hagège ñe'ẽ rehe: Omanóvo peteĩ ñe'ẽ, ñande yvyporakuéra apytu'ũ ichi'ĩve opytávo.
100100
8
MO’Y POH
CHE ROGAYGUAKUÉRA Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Ñe’ẽndy ogapypegua ha mba’éichapa ojeporu. - Tero ysaja ha mba’éichapa ojeporu. - Teroja mba’éva ha mba’éichapa ojeporu. - Ñañe’ẽkuaa ñande rogapy rehe.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
Jaikuaami che rogayguakuéra
Ñamoñe'ẽmi: Jakaru Og̃uahẽma asaje pejáke mesápe jakaru. Mesa akãme toguapy che sy ha che ru. Ijapykáva toguapy, oguereko'ỹva togueru, tembi'u miẽma otĩmbo, oĩ kumanda ha so'o mandi'o, mbujape ityrarã, ryguasu rupi'a atã, opavaite hi'upyrã.
Ñamoñe'ẽ haipy ha jajesareko ta'ãnga rehe. Upe rire, ñambohovái mba'eporandu
a. Mba'e aravópa og̃uahẽma. __________________________________
ã. Mavamávapa oguapýta mesa akãme.
__________________________________
ch. Mba'épa ojapóta ijapykáva.
__________________________________
e. Mba'épa ojapóta ijapyka'ỹva.
__________________________________
ã. e. Mba'éichapa oĩ tembi'u.
__________________________________
102102
g. Mba'emba'épa umi tembi'u oĩva mesa ári. __________________________________
g̃. Mboy tapichápa oguapy pe mesápe.
__________________________________ Mboy kuñápa oguapy upépe. h. __________________________________ i. Mboy kuimba'épa oguapy okaru hag̃ua. __________________________________ ı̃ . Mboy mitãpa ojejuhu upépe. __________________________________
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
Jaikuaami Tero: sustantivo Jajesarekomi ko'ã ñe’ẽ rehe oñeguenohẽva moñe'ẽrãgui: Sy, ru, tembi'u, so’o. Ko’ãvahína tero. Ko’ã ñe’ẽ niko jaiporu ñambohéra hag̃ua opa mba’e ñande jere rehegua, umíva apytépe avei ñandekuéra yvypóra. Guaraníme tero ijysaja (forma) heta. Oĩ ijysajateĩva (uniformes) , ijysajakõiva (biformes), ijysajaapýva (triformes) ha ijysajarundýva (cuatriformes).
Ijysajeteĩva: Sy. Ijysajakõiva: Túva, ru.
Ijysajaapýva: Tembi’u, rembi’u, hembi’u. Ijysajarundýva: To’o, so’o, ro’o, ho’o.
Tero ijysajateĩva hína umi oguerekóva peteĩ ysaja año ojeporu hag̃ ua. Techapyrã: sy, akã, jyva, jagua, mbarakaja, guarani. Tero ojysajakõiva hína umi oguerekóva mokõi ysaja ojeporu hag̃ ua. Techapyrã: Túva, ru; tajýra, rajy; tyvýra, ryvy; tykéra, ryke. Ko’ápe oikevehína tero ombohérava ogayguakuéra. Tero ijysajaapýva hína umi oguerekóva mbohapy ysaja ojeporu hag̃ ua. Techapyrã: Tetyma, retyma, hetyma; tesa, resa, hesa; óga, róga, hóga. Tero ijysajarundýva katu hína umi oguerekóva irundy ysaja ojeporu hag̃ ua. Ipokã ko'ãichagua. Techapyrã: To'o, so'o, ro’o, ho’o; tymba, rymba, hymba, mymba. Tero ijysajakõi, ijysajaapy ha ijysajarundývape, umi T-pe oñepyrῦva oñembohéra ysaja ypy (forma absoluta), pevahína pe ñe'ẽ réra tee; umi oñepyrũva R, H ha ambue taípe katu oñembohéra ysaja poru (forma constructiva). R-pe oñepyrῦva ojeporu 1a ha 2a persona-pe, singular ha plural -pe, ha pe H-pe oñepyrũva katu ojeporu 3ra persona-pe, taha’e singular ha plural -pe. Umi ijysajakõiva 3ra persona-pe ojeporu T. Umi tero ijysajateĩva na’iñambuéi, peteĩchante ojeporu opaite persona-pe.
Jahechami Terarãngue Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Sy Che sy Nde sy Isy Ñande sy Ore sy Pende sy Isykuéra
Ru Che ru Nde ru Itúva Ñande ru Ore ru Pende ru Ituvakuéra
Tembi'u Che rembi'u Ne rembi'u Hembi'u Ñane rembi'u Ore rembi'u Pene rembi'u Hembi'ukuéra
So'o Che so'o Nde so'o Iso'o Ñande so'o Ore so'o Pende so'o Iso'okuéra
103103
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
ÑAM’OM 1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. Kuehe guive che _____________ rasy. - Tetyma. - Hetyma. - Retyma.
Jaikuaami
ã. Che sy ohoséma_____________pe. - Iróga. - Róga.
- Hóga.
ch. Ja'uva'erã _____________ ojyporãva. - To'o. - Ro'o.
- So'o.
e. Kombo'ehaópe. mitã oho _____________ ndive - Reindy. - Irendy. - Iteindýra.
ã. e. _____________ pukavy'asy oúvo nde ru. - Tova. - Rova.
- Hova.
g. Ñande jahayhu ñane _____________ - Tetã. - Retã.
- Hetã.
g̃. Mba'éichapa ____________ ne memby. - Téra. - Réra.
- Héra.
- Tovaja. - Rovaja.
- Hovaja.
h. Ndépa rehóta ko'ẽrõ nde ___________ rógape. i.
Opavave niko jahayhu ñande ______pe. - Ta'ýra. - Ra'y.
- Ita'ýra.
ı̃ . ___________ rupi oho pohãnohárape. - Tyerasy. - Hyerasy. - Ryerasy.
104104
Jaikuaami ñe’ẽndy ogapypegua Túva, ru: Sy: Tamói, ramói, Taitachu : Jarýi: Temiarirõ,remiarirõ, hemiarirõ: Ta’ýra, ra’y: Tajýra, rajy: Memby kuimba’e: Memby kuña: Teindýra, reindy: Tyke’ýra, ryke’y: Tyvýra, ryvy: Kyvy: Tykéra, ryke: Kypy’y:
papá mamá abuelo abuela
nieto/a hijo (usa sólo el varón) hija (usa sólo el varón) hijo (usa sólo la mujer) hija (usa sólo la mujer) hermana (usa sólo el varon) hermano mayor (usa sólo el varón) hermano menor (usa sólo el varón) hermano (usa sólo la mujer) hermana mayor (usa solo la mujer) hermana menor (usa sólo la mujer)
Ñe'ẽngatu Jaikuaami che rogayguakuéra
Jaikuaave:
Che rógape orereta. Che ru héra Carlos, che sy héra Lucía, che jarýi héra Vicenta, che ramói héra Antonio, che reindy héra Ana, ha che katu cheréra José. Ña Vicenta ha karai Antonio che ru sy ha ru.
Che ru héra Carlos. Che sy héra Lucía. Che jarýi héra Vicenta. Che ramói héra Antonio. Che reindy héra Ana. Che cheréra José.
1. Ñamoñe'ẽ ha ñaikũmbyporã rire, ñambohovái
a. Mboy tapichápa oĩ ko ogapýpe.
__________________________________
ã. Mboy kuñápa oĩ ipype.
__________________________________
ch. Mboy kuimba'épa oĩ ipype.
__________________________________
e. Mboy sýpa oĩ ipype.
__________________________________
ã. e. Mboy mitãpyahúpa oĩ ipype.
__________________________________
g. Mboy jarýipa oĩ ipype.
__________________________________
g̃. Mboy tamóipa ojejuhu ipype.
__________________________________
h. Mboy temiarirõpa oiko ipype. i.
__________________________________ Mboy tembirekópa ojejuhu ipype. __________________________________
ı̃ . Mboy teindýrapa ojejuhu ipype. __________________________________
MBO’EPY
8
2. Ñamba'apove hese. Ñambohovái
a. ã.
Mba'éichapiko héra José ru. __________________________________ Mba'éichapiko héra isy. __________________________________
ch. Mba'éichapiko héra ijarýi.
__________________________________
e. Mba'éichapiko héra itamói.
__________________________________
ã. e. Mba'éichapiko héra iteindýra.
__________________________________
g. Mba'éichapa héra karai Carlos ru ha sy.
__________________________________
g̃. Mba'éichapa héra ña Vicenta memby.
__________________________________
h. Mba'éichapa héra karai Antonio rembireko. i. ı̃ .
__________________________________ Mba'éichapa héra Ana sy. __________________________________ Mba'éichapa héra ña Lucía membykuña. __________________________________
105105
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. Karai Antonio hína karai Carlos ________ - Ra'y. - Ramói.
- Ru.
- Ra'y. - Ru.
- Ramói.
- Ryke. - Reindy.
- Sy.
ã. José hína karai Carlos ________________ ch. Ana hína José ______________________ e. José hína ña Vicenta _________________ - Memby. - Membyanga.
- Remiarirõ.
ã. e. Ña Lucía hína _______________________ - Carlos sy. - José sy. - Ña Vicenta Memby.
g. Ña Vicenta hína _____________________ - Ana sy. - José sy.
- Karai Carlos sy.
- Ru. - Tio.
- Ramói.
g̃. Karai Antonio hína Ana ______________ h. José hína ña Lucía ___________________ i.
- Rajy. - Ramói. - Memby. Karai Carlos hína ña Lucía ____________ - Kyvy. - Ru.
- Ména.
ı̃ . Ña Lucía iñemoñare _________________ - Peteĩ. - Mbohapy. - Mokõi.
Jaikuaami Teroja mba’éva (Adjetivos posesivos): Guaraníme jareko ko’ã teroja mba’éva. Jajesarekomi umi 3ª persona-pegua rehe.
Che Nde/ne H, ij, iñ, i, hi’ Ñande/ñane Ore Pende/pene H, ij/iñ, i, hi’ + sustantivo + kuéra, nguéra
mi, mis 1ª persona singular tu, tus 2ª persona singular su, sus 3ª persona singular nuestro/a/s 1ª persona plural incluyente nuestro/a/s 1ª persona plural excluyente su, vuestro/a/s 2ª persona plural su, sus 3ª persona plural
Ñande ha pende ojeporu ñe’ẽ jurugua ndive. Ñane ha pene ojeporu ñe’ẽ tĩgua ndive. Pe tercera persona-pe, jahechaháicha, ojeporu H, ij, iñ, i, hi’. Jaikuaami mba’e kásopepa jaiporu peteĩteĩva.
106106
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
H: ojeporu umi tero oñepyrũva taipu t térã o-pe ndive. Techapyrã: hóga, hogakuéra, hetyma, hetymanguéra, hesa, hesakuéra. Esta regla rige para los sustantivos triformes como (tesa, resa, hesa), pero no para los uniformes como: tĩ (itĩ), tyvyta (ityvyta), tũ (itũ), tupão (itupão). IJ: ojeporu tero jurugua oñepyrũva pu’ae ipukangývape ndive. Techapyrã: ijajúra, ijapysa, ijati’y, ijeíra, ijyvy, ijao, ijape. IÑ: ojeporu tero tĩgua oñepyrũva pu’ae ipukangývape ndive. Techapyrã: iñakã, iñanambusu, iñirũ, iñaña, iñapytu’ũ, iñapỹi, iñapekũ. I: ojeporu ñe’ẽ oñepyrũva ambue pundie ndaha’éiva t-pe ndive. Techapyrã: ijagua, ikuatia, imbarakaja, ipo, inambi. HI’: ojeporu ñe’ẽ oñepyrũva pu’ae pu’atãme ndive. Techapyrã: hi’áva, hi’úra, hi’a, hi’ýva, hi’ára, hi’ánga, hi’áuto. Ohóramo ñe’ẽ castellano-pegua ñe’ẽ ndive, péichante avei ojeporu. Techapyrã: hi’áuto, iplánta, iñimágen, ifacultad.
Jehechami mba’éichapa ojeporu: Terarãngue Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Tero Tesa Che resa Nde resa Hesa Ñande resa Ore resa Pende resa Hesakuéra
Ajúra Che ajúra Nde ajúra Ijajúra Ñande ajúra Ore ajúra Pende ajúra Ijajurakuéra
Akã Che akã Ne akã Iñakã Ñane akã Ore akã Pene akã Iñakãnguéra
Jyva Che jyva Nde jyva Ij yva Ñande jyva Ore jyva Pende jyva Ij yvakuéra
Áva Che áva Nde áva Hi’áva Ñande áva Ore áva Pende áva Hi’avakuéra
Jajesarekova’erã mba’éichapa ojeporu umi teroja jurugua ha tĩguáva. Tero jurugua: nde resa, ñande resa, pende resa. Tero Tĩgua: ne akã, ñane akã, pene akã.
ÑAM’OM 1. Ñamoĩ teroja mba'éva ko'ã terópe: Terarãngue Túva Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Sy
Ra'y
Tero Rajy
Memby
Kyvy
Ryke Che ryke
Nde kyvy Imemby Ñande rajy Ore ra'y Pende sy Ituvakuéra
107107
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
2. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ
a. Ko'ã mitã _____________ ko árape. - Ijaramboty. - Hi'aramboty.
- Iñaramboty.
ã. Peẽpa pehóta ko'ẽramo ______ rógape. - Nde. - Pene.
- Pende.
ch. Mayma yvypóra iderecho ___________ - Ógavo. - Hógavo.
- Ihógavo.
e. Mayma tapicha iderécho ___________ - Hekohapotĩvo. - Irekohapotĩvo.
- Itekohapotĩvo.
ã. e. Rohóta che irũ ndive ______________ - Irógape. - Ihógape.
- Hógape.
Amo kuñataĩ _____________
g.- Ijavuku.
- Ijavapuku.
- Hi'avapuku.
Ñaikotevẽ oñemoañete ñandéve g̃. ______________ derecho. - Ore. - Ñande.
- Pene.
- Ñande. - Peẽ.
- Ore.
h. – – Máva ndivepa peikose peẽ. _____ roikose ore rogayguakuéra ndive. i.
– Mba'éichapa héra hikuái. – Ha'ekuéra ___________ José ha María. - Iréra. - Héra.
- Téra.
ı̃ . Peñongatúke ______________ kuatia. - Pene. - Pende. - Ore.
3. Jaikuaaukamína ñande rogayguakuérape Jaikuaakamína ñande rogapy. Ñañe'ẽ ñande ru, ñande sy, ñane ramói, ñande jarýi ha ambueve ñane pehẽngue rehe. Jaikuaauka mba'éichapa héra, moõpa oiko, oikovévapa ha mba'e.
héra ñande sy, oikovévapa ha moõpa oiko. a. Mba'éichapa Che sy héra Lidia, ha'e oikove gueteri ha oiko Kapiatápe. ã. Mba'éichapa héra ñande ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
_____________________________________________________________________________
ch. Mba'éichapa héra ñande sy sy, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
e. Mba'éichapa héra ñande sy ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
ã. e. Mba'éichapa héra ñande ru ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
108108
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
g. Mba'éichapa héra ñande ru sy, oikovévapa ha moõpa oiko. ____________________________________________________________________________
g̃. Ñanereindýpa, mboýpa jareko ha moõpa oiko ha'e/hikuái.
____________________________________________________________________________
h. Ñandekyvýpa, mboýpa jareko ha moõpa oiko ha'e/hikuái.
____________________________________________________________________________
i.
Ñandetiápa. Mboýpa jareko, moõpa oiko ha mba'éichapa herakuéra. _____________________________________________________________________________
ı̃ . Ñandetiópa. Mboýpa jareko, moõpa oiko ha mba'éichapa herakuéra. _____________________________________________________________________________ 4. Ñañe'ẽmína ñande sy térã ñande ru rehe Ñamombe'u mba'éichapa héra, moõpa heñói, mboy arýpa oguereko, mba'épa oñemaorandu térã oñemoaranduva'ekue, moõpa omba'apo, mba'épa oguerohory ha mba'épa ndoguerohorýi hamba'e. ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________
109109
MBO’EPY
8
Ñe'ẽngatu
Í AN AR GU ÍA AF GR TO OR U: AT IK HA JE I AN GUAR
apavẽ (GÑR ) (Academia de eku Rer ' ẽ Ñe i ran Gua o nik e 6-p 20 1 p y ypa Upe 10 jas mbo jo jaha. Upépe he'i ko ñe'ẽme tu aika jeh ani uar e ĩ g on om ) ní ara Gu ua la Leng a rupi. Ko'ápe oñemboguap y umíva jah o jo mb nd y iru te ope hek hai o je a tuh ika oñemone ĩ hagueichaite.
1. Mbo jo jaha pe te ĩ ha: achege t y rehegua taipu rupive. Umíva hína: 33 va uká ha hec o je tee ẽpu ñe' 33 o ĩ me ñe'ẽ Guarani k, L l, M m, Mb mb, N n, Nd nd, J j, K ĩ , I i, Ĩ h, , H g , G g, ̃ G ẽ, Ẽ E e, ch, ̃ h ã,C Ã A a, rr, S s, T t, U u, Ũ ũ, V v, Y y, Ỹ ỹ, ’ (Puso ). Ng ng, N t n t, Ñ ñ, O o, Õ õ, P p, R r, Rrave i D d, F f ha Ll ll o jehai hağ̃ua ñe'ẽ oúva Guarani Ñe'ẽ Rerekuapavẽ omone ĩ óp e. ambue ñe'ẽgui, oñemohenda rire hek , ipukõiva. térã ñe'ẽpu o je ' ỹva ipu u taip ri ipó nda pe teé t y ege ach ni Guara itaipukõiva o jerereko pete ĩ taipu die Pun . ive rup u taip kõi mo va uká cha he añóramo. péicha: Taipukuéra ikatu oñemohenda ipuháicha, Pu'ae jurugua: a, e, i, o, u, y Pu'ae t ĩ gua: ã, ẽ, ĩ, õ, ŭ, ỹ (’ ) Pundie jurugua: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, ñs, t, v, Pundie t ĩ gua: g̃, m, mb, n, nd, ng, nt, ukaha rehegua 2. Mbo jo jaha mokõiha: muanduhe recha e ipu hatãvéva, o jeporu hag̃ua O jehaívo guarani ñe'ẽ, o jehechava'erã pu'a muanduhe rechaukaha. Pu'ae ipuhatãvéva o ĩramo upe Pu'ae ipuhatãvéva o ĩramo ñe'ẽ pambo yve katu, o jehaiva'erã katuete. haitépe, araka'eve ndo jehaiva'erãi Tembiecharã: hi'ári muanduhe rechaukaha. Ára, purahéi. Tembiecharã: Guata, ñani, ao. ae t ĩguáva ári ndo jehaíri Pu' ã tér kõi mo mo o ĩra ãva hat ipu e Pu'a muanduhe rechaukaha. hetave pete ĩ ñe'ẽme, o jehaiva'erã Tembiecharã: pe tenondevevogua ári, ndop ytáiMokõi, ko’ẽrõ, akãme. ma guive ipahaitépe. Tembiecharã: Mbo�ehára. e rechaukahánte ha upéva os yr yduh uan e ĩ m pet rã e va' aha uer ẽ og ñe' Opaite k y. r ykuaa ñe'ẽ ári oñembo joap yháicha ñe'ẽ
110110
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
JAAR’ÃIY 1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ, ñe'ẽjoaju rekópe
a. Ko'ág̃apa ha'e oĩhína _______________ a. Ihembiapohápe. ã. hembiapohápe.
g. Che sy _______________________ puku.
ch. tembiapohápe.
ko árape che sy rógape, katu ivaieã. Ahase te hóga _________ a. Tape. ã. Rape.
a. Áva. ã. Jáva.
oho Carlos ryvy ha reindy. g̃. – – Moõpiko _________ ha ________ oho omba'apo.
ch. Hape.
ch. – – Oúpiko nde ryke'y. Hẽe, oime og̃uahẽ angete che _______
a. Ityvýra/iteindýra ã. Iryvy/iteindýra
ch. reindy.
i.
Tovatĩme _________ ndive. e. – – Rohose Orendive ndaikatúi. Pehóna che _________ ndive.
a. Pene/ru ã. Peẽ/ru
ch. peẽ/túva
ã. e. – – Moõpa pehóta ko'ág̃a. Ahátama che _______ ha ha'e ________ a. Ógape/irógape ã. Rógape/hógape
ch. Iryvy/ireindy
h. Ha'e ogueraha ita'ýra ___________ári.
ndive.
a. teindýra. ã. heindy.
ch. Hi'áva.
ı̃ .
a. Ati'y. ã. Hi'ati'y.
ch. Ijati'y.
– Máva ndivépa ou nde tio. – Ou _______________________ ndive. a. Ita'ýra. ã. Ra'y.
ch. Ira'y.
– Mba'épa hasy ne membýpe. – Hasy ichupe _________ ha __________ a. Akã/ijajúra ã. Iñakã/ irajúra
ch. Iñakã/ijajúra
ch. Rógape/ihógape
2. Ñamoĩ teroja mba'éva ko'ã terópe: a. Jaiporu ñe'ẽndy ogapypegua teroja mba'éva ndive Terarãngue
Tero Tyke'ýra
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
Tamói
Kyvy
Temiarirõ
Teindýra
Kypy'y
Tyvýra
Che ryke'y Ne ramói Ikyvy Ñane remiarirõ Ore reindy Pende kypy'y Ityvyrakuéra
111111
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
8
ã. Jaiporu pojoapy ogapypegua teroja mba'éva ndive Terarãngue
Tero Óga
Mesa
Tupa
Kochõ
Apyka
Japepo
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
ch. Jaiporu ñe'ẽndy ñande rete rehegua teroja mba'éva ndive Terarãngue
Tero Tetyma
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
112112
Tye
Jyva
Akã
Kyse
Ñe'ẽngatu
Terarãngue
MBO’EPY
8
Tero Ajúra
Py
Juru
Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra
3. Ñañe'ẽmína ñande rogapy rehe Ñamombe'u mba'éichapa ñande réra ha moõpa jaiko; mba'éichapa héra ha moõpa oiko ñande ru, ñandy sy, jarekóramo ñane reindy, ñande kyvy, ñande ryke'y, ñande ryvy, ñande ryke, ñande kypy'y; upéichante avei mba'éicha héra (herava'ekue) ñande sy ru ha sy, ñande ru sy ha ru. ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________
113113
MBO’EPY
8
Ñe'ẽngatu 4. Jaikuaauka Mba'épa ñandéve g̃uarã ñande ryke'y/ryvy rembireko suegra, térã nane reindy ména suegra. _____________________________________
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA
_____________________________________ _____________________________________ _____________________________________
Guarani ñe'ẽ jeporu colonia aja
_____________________________________ ____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________
114114
Oike ypýrõ guare Europa-yguakuéra, guarani iñasãi ápe ha pépe ko yvy jepyso guasúpe. Pa'i Ruiz de Montoya (1639), ava katupyry heta ombosa'i ha oipyguarava'ekue guarani retepy, omomorãmi ko ayvu he'ívo: “lengua tan copiosa y elegante que con razón puede competir con las de fama”. Colonia aja niko Paraguáipe haimete ndoikéi castellano, guarani katu ojeporu opa mba'erã. Jepémo España Rekuái oñepia'ã omoingévo mbaretépe iñe'ẽ, castellano, kóva sa'i oike. Ko pytagua ñe'ẽ oñepyrũ oñakãrapu'ã ha ojepysoñepyrũ ko tetã isãso riréma. Jeyvéramo umi España-ygua oñeko'õimi ha okorói he'ívo ko tetãme, jepéramo ndojegueroviaséi, oñembopoguýva (colonizados) ñe'ẽnte ojeporuha ha oporombopoguýva (colonizadores) mba'éva katu ojehechagi ha oñemboykeha. He'ihácha Melià, guarani “En realidad era la lengua española del Paraguay, la lengua en la que se había defendido tantas veces el territorio y el dominio español, aún en contra de los españoles revoltosos...” (Melià: 2003:283 ha 284).
9
MO’Y POND
PARAGUÁI ÑE’ẼNGUÉRA Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Ñaikũmby hekópe opáichagua moñe’ẽmbyrã. - Ñañamindu’u guarani ñe’ẽ reko ha jeporu Paraguáipe rehe. - Jaikuaa ñe’ẽjoajuha ha mba’éichapa ojeporukuaa. - Jaikuaa ha jaiporu ñe’ẽpehẽ ha ha va hi’ára rehe.
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu Jaikuaave ñane ñe'ẽ. Ñamoñe'ẽmi Guarani, ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme Paraguái niko heko ha iñe'ẽheta. Ñe'ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacional de Población y Vivienda ojejapova'ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã guaraniha ñe'ẽ ojekuaavéva. Ohakã'i'o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytégui, 1.721.000 (33%) oikuaaha guarani ha castellano, katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) oñe'ẽha guarani añónte; 1.330.810 (26%) oikuaaha castellano ha guarani, ág̃a katu oiporuve castellano; 411.780 (8%) oñe'ẽkuaaha castellano añónte. Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe'ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, katu upevére ojeapo'i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére ha ñamomba'ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive iñe'ẽharakuérape Paraguáipe. http://yvymaraey-fundacion.blogspot.com/. Oñemombykypyre
1. Ñamoñe'ẽ rire, jaiporavo peteĩ oĩporãva:
a. Paraguáipe oñe'ẽ guarani año:
he'i ñane retãme oñeg. Moñe'ẽrãme moañeteha yvypóra derecho:
a. 1.399.220 tapicha ch. 5.160.830 tapicha ã. 1.721.000 tapicha e. 1.330.810 tapicha
tetãygua iñe'ẽpeteĩva, oñe'ẽva ã. Paraguáipe guarani térã castellano añónte, oĩ: a. 27% ã. 33%
ch. 26% e. 35%
ch.a.Moñe'ẽrãme ojekuaauka: Paraguáipe guarani ha castellano oñembojojaha. ã. Guaraniha ñe'ẽ ojeporuveha Paraguáipe. ch. Guarani ha castellano noñemomba'eiha. e. Guarani oñemomba'eveha castellano-gui.
marandu ohechauka ñandéve e. KoParaguáipe hetaveha oĩ: a. Oiporukuaáva pytagua ñe'ẽ. ã. Oñe'ẽva castellano año. ch. Oñe'ẽva guarani año. e. Oñe'ẽva guarani ha castellano.
e. Haipýpe ojekuaa ohaíva: ã. a. Oapo'iha guarani. ã. Ndocha'eiha guaraníre. ch. Ohayhuha guarani. e. Nomomba'eiha guarani.
116
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
a. Añete.
ã. Japu.
he'i ñane retãme are guivég̃. Moñe'ẽrãme ma jaguata joja rapére.
h. Ymavémi guarani ojeporuve castellano-gui. i. ı̃ .
Ko'ág̃a castellano ojeporuve guaranígui. a. Añete.
ã. Japu.
Guarani ha castellano ojeporu peteĩchaite Paraguáipe. a. Añete.
ã. Japu.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
9
Jaikuaami Ñamoñe’ẽjeymína haipy guarani rehegua. Jajesareko umi ñe’ẽ ojehaihũvéva rehe. Guarani, ñe’ẽ ojeporuvéva ñane retãme: Paraguái niko heko ha iñe’ẽheta. Ñe’ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacional de Población y Vivienda ojejapova’ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã guaraniha ñe’ẽ ojekuaavéva. Ohakã’i’o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytépe, 1.721.000 (33%) oikuaaha guarani ha castellano , katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) añe’ẽha guarani añónte; 1.330.810 (26%) oikuaaha castellano ha guarani, ág̃ a katu oiporuve castellano ; 411.780 (8%) oñe’ẽkuaaha castellano añónte. Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe’ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, upevére ojeapo’i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére ha ñamomba’ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive iñe’ẽharakuérape Paraguáipe. Jahecha ipype: ha, katu, ág̃ a katu, upevére, ramo. Ko’ã ñe’ẽ hína ñe’ẽjoajuha (conectores textuales).
Ñe’ẽjoajuha niko ñe’ẽ térã ñe’ẽapesã ombojoajúva ñe’ẽ, ñe’ẽjoaju ỹrõ haipyvo, ikatu hag̃ uáicha oje’e térã ojehaíva ojoaju ha hesakã opytávo. Texto niko osẽ textum-gui, kóva ou latíngui, ha he’ise tejido, ñandu renimbo ja’ekuaa ichupe ñane ñe’ẽme. Jaikuaaháicha, peteĩ tejido opytaporã hag̃ ua, ojoajuporãva’erã, ja’eporãsérõ, oñepovãporãva’erã, ỹramo ojepekyipakuaa. Umi ñe’ẽjoajuha –texto-pe- ojeporu upevarã. Ñe’ẽjoajuha oñemohenda (clasificar) heta hendáicha. Jahechami mba’eichaguápa umi ojeporúva texto-pe ñamoñe’ẽvape1. Ha: Kóva hína aditivo térã copulativo . Ombojoaju opa oje’éva ha avei omboho’ove marandu oñemyasãiva. Katu: Kóva adversativo. Upevére: Kóva ñe’ẽjoajuha concesiva. Ág̃ a katu: Avei adverstativo, Ramo: Kóva hína condicional. Mba’éichapa ojeporu ko’ã ñe’ẽjoajuha. Techapyrã: - Chokokue oñemitỹ ha oikuave’ẽ hi’upyrã hesãiva. - Chokokue oñemitỹ katu hembiapokue noñemomba’eséi. - Chokokue heta omba’apo, ág̃ a katu hembiapokue rehe ndojehepyme’ẽséi ichupe. - Chokokue omba’apo ára pukukue, upevére ndaikatúi osẽ chi’ĩgui. - Oiméramo jakarupotĩ ha resãise, ñaipytyvõ chokokuépe. Guaraníme, castellano ha ambue ñe’ẽmeguáicha, jareko heta ñe’ẽjoajuha tekotevẽva jaikuaa ha jaiporu hekópe. Jaikuaami umíva. Ko’ápe oñembohysýi mbykymi ñe’ẽjoajuha guaranimegua. Ijykére jareko avei castellano pegua (Oñeguenohẽ: Verón 2009: 204).
1. Aditivos (copulativos): cumplen la función de unir elementos y también agregan información. Ha (ha’e), avei. Y, e, ni, además, también. 1
Techapyrã: - Nde reke ha che amba’apo. Vos dormís y yo trabajo. - Amo mitã okaru ha isy omoirũ ichupe. Aquel niño come y su madre lo acompaña. - Amóva chemba’e ha’e kóva nemba’e. Aquel es mío y este es tuyo.
Ko’ã ñe’ẽjoajuha rerakuéra ojeporúta ko’ápe castellano-pe año, guaraníme noñembohérai gueteri rupi.
117
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu 2. Adversativos: son restrictivos, limita Techapyrã: la signiicación del primer elemento. Son - Ahase nde rógape katu che sy ndoipotái. también opositivos. Deseo ir a tu casa, pero mi madre no lo quiere. - Heta añepia’ã, ha katu ndahupytýi upe ahekáva. Katu, ha katu, ág̃ a katu. Mucho me esforcé, mas no logré mis objetivos. Pero, mas, sin embargo, empero, - Roha’ãporãkuri, ág̃ a katu noroganái. no obstante Hemos jugado bien, sin embargo, no hemos ganado. 3. Disyuntivos: pueden expresar opciones. Techapyrã: Indican una relación de elección o de - Rehóta ñemuhápe ỹrõ repytáta rekosina. diferencia entre dos conceptos. Te vas al almacén o te quedás a cocinar. - Ajoguáta peteĩ auto térã peteĩ óga. Compraré un auto o una casa. Térã, ỹramo, ỹrõ. O, u, bien, o sea. 4. Condicionales: expresan una condicio- Techapyrã: nalidad - Nderejúiramo name’ẽmo’ãi ndéve. Si no venís, no te lo voy a dar. - Reñepia’ãrõ añoite roipytyvõta. Rõ, ramo (átona). Si, siempre que, siempre y cuando que. Te ayudaré siempre que te esfuerces. 5. Causales: expresan causa-efecto.
Techapyrã: - Netie’ỹ haguére name’ẽmo’ãi ndéve. No te daré dado que fuiste grosero. - Amomba’e ñe’ẽnguéra tuicha mba’e rupi. Aprecio las lenguas porque son importantes.
Rupi, haguére, rehe, re. Porque, puesto que, dado que, ya que. 6. Finales: expresa un in. Hag̃ ua, vo, jávo, potávo. Para, a in de que, de tal modo que, de tal suerte que, de manera que.
Techapyrã: - Aháta che rógape akarúvo. Iré a mi casa a in de almorzar. - Oúta ñañemongeta hag̃ ua. Vendrá de tal modo que conversemos. - Rohóta pene rendápe ñag̃ uahẽ potávo. Iremos junto a ustedes de manera que podamos acordar.
7. Temporales: se reieren a eventos de tiempo que pueden ser: a. Secuenciales: Upéramo, iñepyrũrãme, mboyve, upe mboyve, upe rire, upe aja, upéi, ág̃ a, kurivévo, ipahápe. Entonces, en primer lugar, al principio, siempre, seguidamente, luego, inalmente, etc.
Techapyrã: - Upéramo chemandu’a heta viru ñagana. Recuerdo que entonces ganábamos mucho dinero. - Ñepyrũrã nde’íri mba’eve, upéi katu ipochy. Al principio no dijo nada, luego se enojó.
b. Simultáneos:
Techapyrã: - Asẽta jave che rógagui ou che sy. Cuando iba a salír de mi casa llegó mi mamá. - Ohokuévo hembiapohápe omoñe’ẽ heta aranduka. Mientras va al trabajo lee muchos libros.
Jave, aja, upe jave, vo, upe aja, kuévo (nguévo). Mientras, en el mismo momento, simultáneamente, en ese instante, etc.
118
Ñe'ẽngatu c. Periodicidad: Sapy’ánte, akói, sapy’a py’a, heta jey, katui, tapia. A veces, algunas veces, siempre, muchas veces, de vez en cuando, etc. 8. Espaciales: se reieren a la ubicación o al lugar. Ápe, ko’ápe, ko’águi, águi, upépe, amo. Acá, aquí, desde aquí, ahí, etc.
MBO’EPY
9
Techapyrã: - Che ru ha che sy akói oiko Paraguaýpe. Mis padres siempre viven en Asunción. - Ko’ã mitã sapy’ánte iñakãhatã. Estos niños son traviesos a veces. Techapyrã: - Ápe japytáramo ndajajapomo’ãi mba’eve. Si nos quedamos aquí no haremos nada. - Ñasẽna ko’águi ha jaha amo. Salgamos de aquí y vayamos allí.
TEBPOÃ 1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽjoajuha ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. Aha nde rógape ___________ ndorojuhúi. g̃. ___________ javy'ave, he'i ovaramóva. - Ha. - Hag̃ua .
- Jepérõ. - Térã.
pe aranduka ___________ ã. Ajoguase hepyeterei. - Ỹrõ. - Rupi.
- Jave. - Katu.
ch. Rejútapa nde ___________ aháta che. - Hag̃ua. - Jepérõ.
- Térã. - Jave.
Nderejúi___________ nde aháta che.
e.- Hag̃ua. - Ramo.
- Térã. - Jave.
- Vo. - Jepérõ.
- Upévare. - Jave.
- Upéramo. - Jepérõ.
- Upévare. - Jave.
e. Nde ã. nderehóikuri, ___________ ahátamante che.
- Jepérõ. - Ha katu.
h.
Ko sábado nderejúi______________ domingo roha'arõta.
- Ha. - Ha katu.
i.
- Rõ. - Akói.
Nde ru piko ___________ omba'apo carpintería-pe.
- Upe jave. - Akói.
ı̃ .
- Jave. - Ko'ápe.
- Jave. - Ha katu.
Peẽ pepytu'u ____________________ che amba'apo'imíta.
- Ỹrõ. - Ha katu.
- Aja. - Hag̃ua.
g. Chereñói 1990-pe, ___________ che sy oguereko 25 ary. 119
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu 2. Jaiporu ñe'ẽjoahuha oñekuave'ẽva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ. Peteĩ jeýnte jaiporuva'erã peteĩteĩva
a. Ñe'ẽjoajuha: avei, upevére, ha, térã
- Che ahase ___________ penendive. - Ha'e ogueru apyka ___________ mesa. - Repytáta ko'ápe __________ rehóta amo. - Heta omba'apo hikuái, ___________ nomohu'ãi hembiapo.
ã. Ñe'ẽjoajuha: upe aja, hag̃ua, upépe, upéi. - Rohókuri Ciudad del Este-pe. ___________ ore rovy'a. - Oñemoarandu Letras, ___________ Cien-
jepéramo, haguére, akói, g. Ñe'ẽjoajuha: ápe.
- ___________ ñandereta, sa'i ñamboguata ñane rembiapo. - Orembotavy _______________ orepochy penendive. - Peẽ piko ___________ peiko Paraguaýpe. - Pejúna _________________ ore rendápe.
sapy'ánte, upe jave, ỹramo, g̃. Ñe'ẽjoajuha: ipahápe.
- Rokaruroínakuri oñondive, ha ___________ orerenói. - Amba'apóta upe fábrica-pe, ___________ che ru mba'évape. - Heta oñomongeta hikuái, ____________ nog̃uahẽi peteĩ ñe'ẽme. - ___________pa ikatúne kuarahy pytu akúgui/nde resa kuarahy'ãme ag̃uahẽ apytu'umi.
cias de la Educación.
- Oúta ne rendápe pemba'apo ___________ - Nde rehóta távape, che ___________ apytáta amopotĩ ñande korapy.
sapy'apy'a, iñepyrũrã, ch. Ñe'ẽjoajuha: ko'águi, rupi.
- Neakãhatã ___________ repytáta ógape. - ___________ ipohýikuri upe tembiapo, upéi rojepokuaa. - Ko'ág̃a meve ___________ ou ore rendápe. - Namombyrýi opyta ___________ upe táva.
e. Ñe'ẽjoajuha: katu, upéramo, upe rire, ramo jepe.
- Ohose kánchape, ___________ isogue. - Pejúna jakaru ha _____________ jaha kánchape. - Ndépa mboy ary rereko ___________ - Ivare'a ________________ ndokaruséi.
ã. e. Ñe'ẽjoajuha: ramo, upe jave, ápe, kurivévo - Ñane irũnguéra oúta ________________ - Roha'arõroínakuri, ___________ og̃uahẽ umi mburuvicha. - Amo oĩ peteĩ computadora, ___________ peteĩ impresora. - Ndapejúi____________ rohóta poheka.
120
h. Ñe'ẽjoajuha: jave, ápe, mboyve, jepérõ. i.
- Eju che ra'y, _____________ oĩ nde róga. - Aníke pesẽ opi _____________________ - Ani remyangekói jaguápe okaru ___________ - ___________ ouse, ndaijái ichupe.
Ñe'ẽjoajuha: heta jey, kuévo, upe mboyve, vo. - Oho______________ hógape ojuhu hese. - ______________ rojojuhu facultad-pe ha roguapy roñomongeta. - 1990-pe ha'e ogueru ko'ápe upe tembiporu, __________________ avave ndoikuaái. - Oike_______________ pueblo-pe ojojuhu hikuái.
ı̃ . Ñe'ẽjoajuha: aja, ko'ápe, ramo jepe, katui. - _____________ ore roreko ne rembiporu.
- Jakaru ______________ ñañomongetáta. - Vodokeita che volsíllo ombokuapa ___________ - Oheka ________________ ndojuhumo'ãi.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
9
3. Jaiporu mokõi ñe'ẽjoajuha ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ, ojejerureháicha ñandéve
a. Adversativos: - Rohókuri hógape ____________ ndoro-
juhúi hese. - Heta oky _________ yvy nahu'ũi gueteri.
ã. Espaciales: - _____________ oíhína ne membykuéra.
- Pejúna ko'ápe, _____________ niko ndajavy'ái.
g. Temporales de periodicidad: - Peẽ piko _______________ peñemoarandu universidad-pe.
- Ha'e ha che __________________ rojoecha.
g̃. Disyuntivos: - Aipytyvõta Ana _______________ Julia-pe.
- Pehóta San Pablo ______________ Buenos Aires-pe.
ch. Temporales simultáneos: h. Temporales simultáneos: - Mbarakaja oke _____________ osẽ angu- Ñande ñañomongeta ________________ jakuéra. - Ñande rapicha oñe'ẽ ___________ ñande ñahenduva'erã.
e. Aditivos: - Paraguái ____________ Brasil omba'apo oñondive. - Paraguái rembijokuái ___________ oĩta upépe.
ha'ekuéra itenonde ñanderehe. - Ha'ekuéra oñomongeta omba'apo___________________________
i. Finales: - Teko porãve reka __________ Paraguáipe
ndaikatúiri. - Oñopytyvõ hikuái osẽ ________________ tenonde.
e. Condicionales: ã. ı . Causales: ̃ - Nderejúi_________________ chepochýta - Peg̃uahẽ asaje ___________ pepyta okápe. nendive. - Ipochy hikuái, ha ______________ osẽ oho. - Ñamba'apo________ ñopytyvõme ñasẽta tenonde.
4. Jahaimína. Ñamombe'u mba'épa ñandéve g̃uarã guarani ñe'ẽ, ikatu jahai peteĩ térã mokõi haipyvo (párrafo). Jajesareko ñe'ẽjoajuha jaiporúva rehe ha upéi jahecha mba'eichaguápa umíva. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________
121
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu Jaikuaami Ñamoñe’ẽmijeýta texto guarani rehegua. Jajesarekomi umi ñe’ẽpehẽ (partícula) ojehaihũvéva rehe. Guarani, ñe’ẽ ojeporuvéva ñane retãme: Paraguái niko heko ha iñe’ẽheta. Ñe’ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacional de Población y Vivienda ojejapo va’ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã guaraniha ñe’ẽ ojekuaavéva. Ohakã’i’o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytépe, 1.721.000 (33%) oi kuaaha guarani ha castellano, katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) añe’ẽha guarani añónte; 1.330.810 (26%) oikuaa ha castellano ha guarani, ág̃ a katu oiporuve castellano; 411.780 (8%) oñe’ẽkuaaha castellano añónte. Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe’ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, katu upevére ojeapo’i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére ha ñamomba’ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive iñe’ẽharakuérape Paraguáipe. Umi ñe’ẽpehẽ hína: va, ha, va’ekue. Ko’ã partícula niko relativo, omoñepyrũ ñe’ẽjoaju (oración subordinada). Mokõivéva oguereko ára (tiempo).
Jajesarekomi:
Ára Tiempo
Omoñepyrũ oración adjetiva
Tenda rehegua Locativo
Presente
Va (átona)
Ha (tónica)
Pasado
Va'ekue (Tónica)
Hague (tónica)
Futuro
Tava (átona)
Taha (tónica)
a. Va, va’ekue, tava omoñepyrũ ñe’ẽjoaju poguyguáva terojáva (oración subordinada adjetiva). Castellano-pe heta ojeguereko: que, quien, cuyo ha ambueve. Va: Oñe’ẽ mba’e oikóva ko’ág̃ a rehe. Techapyrã: - Amo tapicha oú va (ko’ág̃ a) imarãngatu. Esa persona que viene (ahora) es bondadosa. - Jagua oñarõva ndoporosu’úi. Perro que ladra no muerde. - Tembi’u ñande ja’úva hesãi. La comida que consumimos es sana. Va’ekue: Ohechauka mba’e yma guare. Techapyrã: - Auto arekova’ekue (yma) hepyve kóvagui. El auto que tenía (antes) era más caro que este. - Che hína tapicha nerenoiva’ekue pumbyry rupi. Yo soy la persona quien te llamó por teléfono.
122
Tava: Ohechauka pe mba’e ojehútaha tenondevévo. Techapyrã: - Auto ajoguátava (en el futuro) es más caro que este. El auto que compraré es más caro que este. - Carrera nde reñemoarandútava ijetu’u. La carrera que vos vas a estudiar es diícil.
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
9
ã. Ha, hague, taha omoñepyrũ ñe’ẽjoaju poguyguáva tendaguáva (oración subordinada adverbial locativa). Castellano -pe ojeporu donde, de donde ha por donde. Ohechauka moõpa oikohína pe mba’e ojehúva. Ha: Oñe’ẽ tenda rehe ha ohechauka pe mba’e oikóva ojehuha ko’ág̃ a.
Taha: Ohechauka pe mba’e ojehutaha tenondevévo.
Techapyrã: - Mbo’ehao che añemoarandu ha (ko’ág̃ a) iporã. La escuela donde yo estudio (ahora) es linda. - Che aiméta nde cherenoihápe. Yo estaré donde vos me llamas (en el futuro).
Techapyrã: - Mbo’ehao che añemoarandu taha iporã. La escuela donde yo voy a estudiar (estudiaré) es linda. - Oho táva oikotahápe concierto. Fue a la ciudad donde se realizará el concierto.
Hague: Oñe’ẽ mba’e oikomava’ekue rehe. Techapyrã: - Mbo’ehao che añemoarandu hague iporã. La escuela donde yo estudié es linda. - Amoĩkuri ere haguépe chéve. Lo coloqué donde me indicaste.
Jesarekorã: Ha, hague, taha avei omoñepyrũ ambueichagua oración subordinada. Oración subordinada sustantiva objetiva.
- Omyesakã guaraniha ñe’ẽ ojekuaavéva ñane retãme. - Oikuaaha guarani ha castellano - Aikuaa ouha nde ru. Supe que vino tu padre. - Aikuaa outaha nde ru. Supe que vendrá tu padre. - Aikuaa ouhague nde ru. Supe que ha venido tu padre.
TEBPOÃ 1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽjoajuha ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
a. Amo karai ou __________ pe che ndaikuaái. - Va. - Taha.
- Hague. - Va'ekue.
- Va. - Taha.
- Hague. - Tava.
ã. Táva yma ha'ekuéra oiko __________ akóinte tuicha.
ch. Mburuvicha jaiporavo __________pe hi'ã jaikuaaporã. - Va. - Taha.
- Hague. - Tava.
- Taha. - Ha.
- Taha. - Va.
e. Hospital nde sy omba'apo_____________ tuicha ko'ág̃a oporoipohãno porãve. 123
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu
e. Kuguarani ã. h. Óga mbo'ehára yma ñanembo'e__________ pejogua __________ ko'ẽrõ tuicha ha oime ou. iporã. - Ha. - hague.
- Va. - Va'ekue.
- Ha. - Va'ekue.
omoakã______________ kóva ko g. Director empresa ambue ary guive ikatupyry.
i.
- Ha. - Tava.
- Ha. - Tava.
- Va'ekue. - Hague.
peẽ peiporu __________ (ko'ág̃a) g̃. Ka'a iporã añetete. - Va. - Tava.
- Va'ekue. - Hague.
ı̃ .
- Hague. - Tava.
Tenda oiko ______________ pe aty kuehe michĩeterei. - Hague. - Va'ekue.
Empresa peẽ pemba'apo__________ tuicha okakuaa.
- Ha. - Tava.
- Va'ekue. - Hague.
TOGRAFÍA GUARANÍ R ) GUARANI JEHAIKATU:oneOR ĩva'ekue Guarani Ñe'ẽ Rerekuapavẽ (GÑ
Jahechavemi Guarani Jehaikatu omga jahecháta 3 ha 4. 20 16-pe. Jahechámakuri 1 ha 2. Ko'á ̃ hẽ t ĩ guá va jehairã 3. Mbo jo jaha mbohap yha: ñe'ẽpekõi u t ĩguáva. Ñe'ẽpehẽme ndoikéi oñondive mo taip Tembiecharã: g̃ua, ma, ne, ña. e t ĩguáva ndive; térã pundie t ï jurundi pu e ẽm peh ñe'ẽ o ram oiké á va ugu Pu'ae jur gue. guáva ndive, ko'ãva oguerova hese it ĩñe'ẽn Tembiecharã: ma, nda. e juruguáva (ch, g, h, j, k, ndi pu e ẽm peh ñe'ẽ o ram oiké ) ũ, ỹ õ, ẽ, ĩ, Pu'ae t ĩ guá va (ã, t ĩguáva. l, p, r, rr, s, t, v,’ (Puso ) ndive, oiko ñe'ẽpehẽ Tembiecharã: p y tã. rehegua 4- Mbo jo jaha irund yha: ñe'ẽ apo Up evaerã ombo joa ju ñe'ẽp y ha ñe'ẽk y buéva Oñe'ẽva guaraníme, o japo iñe'ẽrã. o yv egua ha ñe'ẽk y rireguáva, omoam he'isévandi. O jehaívo, umi ñe'ẽk y mbiko hag uikuéra pete ĩ ñe'ẽ año. hug ua c ̃ e o hes rã va'e a ju o jo mb oñe ñe'ẽp ýpe,
Tembiecharã: Oporogueroguataseténiko asa ñe'ẽp y renondévo térã boh ñem ha o ui dág hen ova rer o je úva O ĩme ñe'ẽk y ikat hap ykuévo, upéicha jave, ndo joa júi. mi cheakãhatã. Tembiecharã: Cheakãhatãi témi, e té ñe'ẽp y ha'e omoambuéva. re j yké i ỹre o ĩ' u por o je úva ikat k y ñe'ẽ e O ĩm Tembiecharã: . Upéva oikomo'ãkuri. Upéva mo'ãkurip y rehe, ñe'ẽ riregua ipehẽta ĩva. Umi ñe'ẽrireguápe, oñembo joa ju ñe'ẽ
124
Ñe'ẽngatu JAAR’ÃIY
MBO’EPY
9
1. Ñasẽ jaguatamívo ha jajuhu heta haipy oporomomarandúva. Ñambohovaimi porandu hesekueragua. Jaiporavo peteĩva poravopyrã. Ñamongurusu jaiporavóva:
a. PURAHÉI RENDA Ndépa repuraheiporãse. Ko'ápe reñepy-
tyvõta nererakuãguasu hag̃ua purahéi rupive. Repuraheikuaa hag̃ua Paraguái purahéipe, eju eñemoarandu orendive. Avei reñepytyvõta rembopukuaa hag̃ua opaichagua instrumento. Orerenóintema. Pumbyry: (21) 404040.
Purahéi rendápe oñeporombo'e: - Ojejerokykuaa hag̃ua polka paraguái. - Oñembopukuaa hag̃ua mbaraka. - Ojejapokuaa hag̃ua opaichagua instrumento.
- Ojepuraheikuaa opaichagua purahéi.
ã. TESÃI RÓGA Dra. Rosa Peña Marín, mitã pohãnohára. Oñangareko ka'arukue arakõi, ararundy ha arapoteĩme. Dr. Ramón Colmán, pire pohãnohára. Oñangareko ka'arukue araapy, arapo, arapoteĩme Dr. Roberto Beranal, clínico. Oñangareko pyharevekue arakõi guive arapoteĩ meve. Dra. Ramona Sánchez, tesa pohãnohára. Oñangareko arapokõi pyharevekue.
Tesãi rógape: - Oñepohãno mitãme. - Oñeñangareko pyhareve, ka'aru ha pyhare. - Ojeguereko tenda tuicháva auto ojeheja hag̃ua. - Oñemonguera opaichagua mba'asy.
ch. Reikuaasépa ARAPY S.A. Asia.
Asia niko iporã, heta mba'e yma guare oñongatu ha ohechaukakuaa ndéve. Eveve orendive upe peve. Roreko pasaje ndahepyivéva ko tetãme. Mbohapyjey roveve peteĩ arapokõindýpe aviõ iporãmbajepévape Asia peve. Orerenói térã orevisitamíkena: Pumbyry: (21) 505050 Tape: Ygary 1920.
Arapy S. A: - Oporogueraha opa hendápe. - Oguereko mba'yru ipyahúva memete. - Oporogueraha Asia-pe. - Oporogueraha Asia-pe opaite ára.
e. Ambo'e GUARANI MBO'ESYRY guarani mitã ha kakuaápe.
Ahakuaa nde rógape aporombo'évo ka'aru ha pyhare. Aréma aiko ambo'e guarani ha roipytyvõkuaa reñe'ẽkuaa hag̃ua ko tetã ñe'ẽ tee. Cherenói (09) 606060. Mbo'ehára Francisca Cabrera.
Mbo'ehára Franscica: - Ombo'e opaichagua ñe'ẽ. - Oguereko imbo'ehao tee oporombo'e hag̃ua. - Oporombo'ekuaa pyhareve, ka'aru ha pyhare. - Ohokuaa máva oikotevẽva rógape ombo'évo ichupe.
ã. e. Eñemboja COMEDOR KARU PORÃ ñarambosa, jakaru ha ñasena ñane rembi'u tee.
Ko árape jareko: - Sopa paraguái. - Tortilla - So'o rykue'i - Vori vori vaka ro'o ha ryguasuguigua. Arapoteĩ pyhare rereko purahéi pu porã rehendu ha rejeroky hag̃ua.
Ko karuhápe: - Ñahendukuaa purahéi pu porã opaite ára. - Ja'ukuaa tembi'u opaite tetãmegua. - Ikatu ñahendu purahéi ha jajeroky. - Ja'ukuaa sopa paraguái opaite árape.
g. KoTURISMO JAHAPA 26, 27 ha 28 jasypakõime jahapáta
Yvytyrusúpe. Rojapoháicha rojúvo ojapo 10 ary, hu'ãvo ko ary jahapáta Yvytyrusúpe, japytu'u ha ñañembopiro'ývo ka'aguy rovyũme. Hepy: 1.000.000 guarani peteĩteĩva tapichápe.
125
MBO’EPY
9
Ñe'ẽngatu Oike: - Jaha ha jaju hag̃ua. - Jake, ñarambosa, jakaru ha ñasena Hotel Yvytýpe. Taguato resay ndoikéi.
Turismo Jahapa ndive pe 1.000.000 guarani rehe ikatúta: - Jaha ha jaju año. - Ñamokõ ñamokõseha peve. - Jake ha ñasena hotel-pe. - Jake, ñasena, jakaru ha ñamokõ hotel-pe.
2. Ñamoñe'ẽ ko haipy. Ñamyenyhẽ umi pa'ũ nandi peteĩva umi ñe'ẽ jeporavorãme oĩva iguýpe Radio Fe y Alegría ningo arete guivéma omotenonde umi imaranduharakuérape ikatukuaa hag̃uáicha oñe´ẽ ha _______________ (a) marandu ñane ñe´ẽ guaraníme. Pyhareve guive _____________ (ã) pukukue aja ha pyharekue oĩ heta programa osẽva yvytu pepóre _________ (ch); ikatukuaa _________ (e) opavave tapicha ohendu ha _________(ẽ) porã _________ (g) marandu oñeme´ẽva avañe´ẽme. Maranduhára katupyrypyry _________ (g̃) tenonde hína upe tembiapo. Avei pukoe renduharakuéra ikatu ohenói ha oñemongeta __________ (h) umi programa osẽ jave. Ã programa ikatu avei ohendu _________ (i) paraguaigua oikóva __________ (ĩ) tenda rehe, taha'e España, Estados Unidos, Argentina, Brasil ha Európa rehe, pe internet rupive. Ikatukuaa hag̃ua _________ (j) ko pukoe, eñatõikuaa: Radio Fe y Alegría, ha oĩetéma. Felipe Méndez (Oñemyatyrõ ha oñemombykypyre) www.guaraniete.blogspot.com
a. ã. ch. e. ẽ. g. g̃. h. i. ĩ. j.
a. ohai a. ka'aru a. guaranietépe a. haguére a. ohecha a. chupe a. ombohape a. hendivekuéra a. mitã a. heta a. rehendu
ã. oguerokirirĩ ã. ára ã. castellano-itépe ã. rupi ã. hesakã ã. oréve ã. ogueraha ã. chendive ã. tapicha ã. sa'i ã. reikuaa
ch. omombe'u ch. ko'ág̃a ch. joparaitépe ch. hagũáicha ch. oikũmby ch. maymavépe ch. omboguata ch. oñondivekuéra ch. karai ch. ambue ch. cherenói
Guarani jeporu tetã rekuáipe (gobierno) colonia aja. Guarani ojeporúmi colonia aja tetã rekuáipe, Paraguáipe ha tetãnguéra ijerereguápe. Karai Hernando Arias de Saavedra (Hernandarias), Río de la Plata Gobernador heñoĩmbyréva ko yvýpe peteĩha, amo siglo XVI paha rupi, omanda opaite hembiapokue oñemoherakuãvo guarani ha castellano-pe, pregón rupi. Ikatu oje'e Hernandarias hague mburuvicha peteĩha oiporúva guarani omyasãi hag̃ua hembiapokue. Argentina isãso riremi, 1816-me, ojekuaauka Declaración de Independencia, ha'e ko kuatia ojehai castellano, quechua, aymará ha guaraníme. Umi ary rupi peve guarani ha'eva'ekue ñe'ẽ ojeporúvéva Buenos Aires-pe castellano rire. Upe mboyvemi, 1810, Provincias del Río de la Plata Junta Provisional Gubernativa ombou karai Manuel Belgrano-pe Paraguáipe jahechápa nombojoajúi ko tetãme umi provincia ndive. Karai Belgrado, oike mboyve Paraguái yvýpe, oipyaha heta kuatiañe'ẽ omyasãiva tetãpýre, Proclamas de Belgrado-ramo ojekuaáva. Umi kuatia ojehaiva'ekue mokõi ñe'ẽme: guarani ha castellano-pe.
126
10
MO’Y PA
TERMINAL-PE Jaikuaátava ko mbo’epýpe: - Ñamoñe’ẽ ha ñaikũmbyporãve haipy opáichagua. - Ñañe’ẽ ha jahaiporãve guarani ñe’ẽme. - Ñe’ẽriregua. Mba’eichaguápa oĩ ha mba’éichapa jaiporu. - Ñaikũmby pypukuve guarani ñe’ẽ retepy ha jeporu.
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu 1. Ñamoñe'ẽmína ko ñomongeta oikóva pumbyry rupi ha upéi ñambohovái porandu hesegua - Mba'éichapa. Terminal-pepa ahenoi'aína, karai. - Iporãmínte, kuñakarai. Terminal-pe rehenói. Mba'épa remandami.
- Ahase Encarnación-pe ha oikuaase mba'e empresa-pa oho upépe pyharekue.
- Heta empresa oho, kuñakarai. Oho Loma Piro'y, Encarnación poty, Río Parana, Itapúa Jeguaka ha ambueve. - 20:00 rirepiko mba'e aravo jareko.
- Pe 22:00 osẽvapiko mavaitéva.
- Reserva piko ikatu rejapo chéve.
- Jareko opaite aravo: 20:00, 21:00, 22:00, 23:00 ha 24:00 aravo.
- Péva hína Itapúa Jeguaka. - Ajapokuaa, katu 30 minuto osẽ mboyve rejuva'erã rehepyme'ẽ
- Encarnación Poty piko mba'e aravo osẽ, pévape ahámakuri Encarnación-pe ha aikuaáma. - Pévape aháta. Eñongatumi chéve mbohapy apyka, 22:30 mboyve roimétama upépe.
- Péva osẽ 23:00 aravo.
- Néi, poha'arõta.
- Aguyje ndéve, karai. - Ndaipóri mba'érepa, kuñakarai.
128
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
10
Ñaikũmby rire, ñambohovái porandu hesegua. Ñamongurusu oĩporavã tapichápe g̃uarãpa oñongatuka a. Mboy apyka pe kuñakarai. - Peteĩme g̃uarã. - Mokõime g̃uarã.
- Mbohapýpe g̃uarã. - Irundýpe g̃uarã.
a. Kuñakarai oiporavo Encaranción Poty oho hag̃ua Encarnación-pe: - Ndahepyive rupi. - Péva ha'e oikuaáma rupi. - Osẽvoive rupi. - Péva oguereko gueteri rupi pasaje.
ch. 22:00 aravo osẽ terminal-gui: - Loma Piro'y. - Encarnación Poty.
- Río Parana. - Itapúa Jeguaka.
- Loma Piro'y. - Encarnación Poty.
- Río Parana. - Itapúa Jeguaka.
e. 23:00 aravo osẽ terminal-gui:
e. Encarnación-pe oho: ã. - Heta empresa. - Mbohapy empresa año. - Mokõi empresa año. - Irundy empresa año.
g. Reserva ojejapóramo:
- Ojehepyme'ẽva'erã 30 minuto osẽ mboyve mba'yruguata. - Oñeimeva'erã osẽ mboyvemi mba'yruguata. - Ojehepyme'ẽkuaa pasaje pe mba'yruguatápentema. - Ojehepyme'ẽkuaa tape rehe.
g̃. Ñomongetápe:
- Kuñakarai oĩ terminal-pe ha karai okápe. - Kuñakarai oĩ okápe ha pe karai terminal-pe. - Kuñakarai ha karai oĩ terminal-pe. - Kuñakarai ha karai oĩ okápe.
2. Ñamoñe'ẽjey ko ñomongeta ha jajesareko ñe'ẽ ojehaihũvéva rehe - Mba'éichapa. Terminal- pepa ahenoi'aína, karai. - Iporãmínte, kuñakarai. Terminal- pe rehenói. Mba'épa remandami. - Ahase Encarnación- pe ha oikuaase mba'e empresa-pa oho upépe pyharekue. - Heta empresa oho, kuñakarai. Oho Loma Piro'y, Encarnación poty, Río Parana, Itapúa Jeguaka ha ambueve. - 20:00 rirépiko mba'e aravo jareko. - Jareko opaite aravo: 20:00, 21:000, 22:00, 23:00 ha 24:00 aravo. - Pe 22:00 osẽvapiko mavaitéva. - Pevahína Itapúa Jeguaka. - Reserva-pa ikatu rejapo chéve. - Ajapokuaa, katu media hora osẽ mboyve rejuva'erã rehepyme'ẽ. - Encarnación Potýpiko mba'e aravo osẽ, pévape ahámakuri Encarnación- pe ha aikuaáma. - Péva osẽ 23:00 aravo. - Pévape aháta. Eñongatumi chéve mbohapy apyka, 22:30 mboyve roimétama upépe. - Néi, poha'arõta. - Aguyje ndéve, karai. - Ndaipóri mba'érepa, kuñakarai.
129
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu Jaikuaami Umi ojehaihũvéva hína: Pe, rire, mboyve. Ko’ãvahína ñe’ẽriregua (posposición), ha jaiporu ñambojoaju hag̃ ua ñe’ẽ. Ñe’ẽriregua, Posposición hína preposición castellano-pe. Guaraníme ha’e oho ñe’ẽ ombojoajúva rire, castellano -pe katu upéva mboyve.
Jahechami: Che Ka’aguasugua. Yo soy de Caaguazú. Guaraníme, gua oho Ka’aguasu rire, ha castellano-pe katu de oho Caaguazú mboyve.
a. Jaikuaave ñe’ẽriregua guaranimegua: Ñe'ẽriregua
Techapyrã guarani Ore roiko Ka'akupépe. Pe/me: en Ore roiko Tovatĩ me. Gua: de, del Peẽ Paraguarigua. Gui: de, del Ha'ekuéra ou imba'apohágui. Rehe, re: por, de, del Ojepy'apy hapicháre rehe. Guive: desde Oguata hóga guive. Hag ̃ua: para ̃ua. Ou omba'apo hag G̃uarã: para ̃uarã. Kóva mitãme g Jaguatáta Ka'akupe peve. Peve/meve: hasta Jaháta Tovatĩ meve. Ári: sobre, encima Tembiporu oĩma mesa ári. Rupi: por, a través de Jahasáta Coronel Oviedo rupi. Ndive, ndi: con Ha'e oiko isy ndive. Renondépe: ante Oñe'ẽ heta tapicha renondépe. Rovái: frente, en frente de Opyta che róga rovái. Gotyo: hacia Oho pe gotyo. Guy, guýpe: bajo Oike mesa guýpe. Oñe'ẽmba rire hikuái ñande Rire: después ñañe'ẽta. Omba'apo aja ndojesarekói Aja: durante, mientras ipumby rehe. Reheae, rupi: mediante Ojuhu hikuái tape peẽ reheae. Ỹre, rehe'ỹ: sin Opyta hikuái tembi'u’ ỹre.
Techapyrã castellano Nosotros vivimos en Caacupé. Nosotros vivimos en Tobatĩ. Ustedes son de Paraguarí. Ellos/ellas vienen del trabajo. Se preocupa del prójimo. Camina desde su casa. Viene para trabajar. Esto es para los niños. Caminaremos hasta Caacupe. Iremos hasta Tobatĩ. Los cubiertos ya están sobre la mesa. Pasaremos por Coronel Oviedo. Él/ella vive con su madre. Habla ante muchas personas. Quedó frente a mi casa. Fue hacia ese lado. Entró bajo la mesa. Después de que ellos terminen de hablar, nosotros hablaremos. Durante el trabajo (él/ella) no atiende el teléfono. Encontraron el camino mediante ustedes. Quedaron sin comida.
Jesarekorã: Mba’épapa ojoavy pe, me, peve ha meve. Pe ha peve ojeporu ñe’ẽ jurugua ndive; me ha meve katu, ñe’ẽ tĩgua ndive. ã. Guaraníme oĩ avei umi giro prepositivo oñehenóiva castellano-pe. Umíva hetaiterei. Ko’ápe mbovymi: - Guýpe: debajo de - Guy guive: desde abajo - Renondépe: en frente de - Rapykuéri: detrás de - Guy rupi: por debajo - Kupépe: detrás de - Rapykue gotyo: hacia atrás - Árigui: de encima de - Kupe guive: desde detrás de - Rapykuépe: detrás de - Kupépe: detrás de - Ko’águi: de aquí - Yke rehe: al lado de - Renonde: delante de - Ryepy guive: desde dentro de - Ypy rupi: cerca de
130
Ñe'ẽngatu TEBPOÃ
MBO’EPY
10
1. Ñambohovaimína ko'ã porandu ñanderehegua. Jaiporu hekópe ñe'ẽriregua
a. Ndépa moõgua.
___________________________________
ã. Moõguipa reju ko'ág̃a.
___________________________________
ch. Moõ gotyopa opyta nde róga.
___________________________________
e. Máva ndive piko nde reiko. ã. e.
___________________________________ Mba'e mba'yrúpepa reju ko'ápe. ___________________________________
g. Mba'erãpa reju ko'ápe.
___________________________________
g̃. Moõ gotyopa rehóta ko'águi.
___________________________________
h. Moõpa remba'apo.
___________________________________
i. Mba'e aravo guive piko nde remba'apo.
___________________________________
ı̃ . Mba'e aravo peve piko remba'apo. ___________________________________
2. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽriregua ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ:
pehóta ko'ág̃a. Ñamba'apo _________oñondive ñasẽ a. – – Moõpa g. Rohóta ore róga_____________________ tenonde. - pe. - me.
- gui. - gua.
- gui-gua - gua-gui
- gua-ygua - pe-me
- Guive. - G̃uarã.
- Me. - Reheae.
- Guive. - G̃uarã.
- Rehe. - Reheae.
- rupi. - rehe.
- guive. - Ári.
Intendente piko moõ____________ Roju _________ ko'ápe rovy'a. ã. – – Karai g . ̃ Ha'e niko Ka'asapa___________________
ch. – – Moõ _______________ piko reju yvy rupi. Aju che róga _______________________ - pe-e - gua-gui
-gua-gua -guive-guive
e. – – Máva ________________pa ou pende sy. Ou Ña Rosa ________________________ - Guive-guive - G̃uarã-hag̃ua
- ndive- ndive - Pe-gui
e. Oñeñe'ẽvai karai presidente __________ ã. - Guive. - G̃uarã.
- Rehe. - Reheae.
h. Araka'épa pehasáta ore róga _________ i. Yma hi'otĩva'ekue oñe'ẽ _________ heta tapicha ___________ - Rupi-haguére - Meve-guive - Hag̃ua-rehe - Hag̃ua-ndive
_________________pa pe jopói. ı̃ . – – Mávape Péva peẽme _______________________ - G̃uarã-hag̃ua - Pe-me
- Peve-meve - G̃uarã-g̃uarã
131
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu 3. Ñamoĩmba pa'ũ opytáva. Jaiporavo peteĩva umi giro prepositivo
a. Peẽ pepytáma mesa _________________
g. Ha'e oñe'ẽ escritorio ____________
- Guýre. - Guy guive.
- Guýpe. -Kupe guive.
- Kupe guive. - Kupe gotyo.
- Kupe rupi. - Renonde rupi.
- Rapykuéri. - Rapykuépe.
- Rapykue gotyo. - Kupe guive.
- Ári guive. - Kupépe.
- Rapykuéri. - Guýre.
- Kupe guive. - Rapykuépe.
- Rapykuéri. - Yke rupi.
- Kupe guive. - Renondépe.
- Rapykuéri. - Yke rehe.
- Kupe guive. - Renondépe.
- Rapykuéri. - Yke rehe.
- Kupe guive. - Renondépe.
- Rapykuéri. - Yke rehe.
ã. Ore ndorohoséi pende _______________ ch. Mymbakuéra ohasa ñande ___________ e. Ha'ekuéra oguapyse pende ___________ - Rovái rupi. - Yke rupi.
- Yke rehe. - Kupe guive.
- Guýpe. - Guy rupi.
- Ari. - Kupépe.
ã. e. Jagua ohasa mesa ____________
g̃. Hóga ____________ oĩ pomelo máta. reguata che ____________, ikatu h. Anína noroisãmbyhykuaái.
i. Anína reguata che ____________, ikatu ndorosegikuaái. che ____________ ha jaiko ı̃ . Eguatántena oñoangirũramo.
4. Jajesarekomína ko ta'ãnga rehe. Ñamombe'u mba'épa jahecha. Upéi ñamoñe'ẽ haipyre jarekóva Che rembiapohápe Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári; Che akatúvape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka; Che ári oĩ peteĩ aravopapaha; Che renondépe oĩ peteĩ apyka; Che rapykuépe oĩ peteĩ ta'ãnga.
132
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
10
5. Hesakã rire ñandéve, ñambohovaimi ko'ã porandu:
a. Mba'épa oĩ pe tapicha renondépe.
g. Mba'épa oĩ pe mesa ijasupegua ári.
___________________________________
ã. Mba'épa oĩ pe mesa henondepegua ári.
___________________________________ Mba'épa oguereko ipópe.
___________________________________
g̃. ___________________________________ h. Mba'e vaichapa ojapohína pe tapicha.
___________________________________
___________________________________
ch. Mba'e áripa oguapy. e. Mba'épa oĩ ikupépe.
___________________________________
e. Mba'e áripa oĩ komputadóra. ã.
___________________________________
i. Mba'épa oĩ ikupepegua ta'ãnga ári. ̃ı.
___________________________________ Mba'épa oĩ iñakã arigua aravopapaha guýpe. ___________________________________
6. Jahaimi. Ñaimeñaína ñande kotýpe ha ñamoha'ãngáta (describir) upe tenda. Ñamombe'u mba'épa oĩ ñande jere rehe : ñande asúpe, ñande akatúvape, ñane rendondépe, ñande kupépe, ñande pyguýpe, ñane akã ári hamba'e. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________
7. Ñamombe'umína mba'épa oĩkuaa ñandepype: Chepype oĩkuaa mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upéichante avei py'atarova, pochy ha py'aro. Ndepype oĩkuaa: ______________________________________________________________________ Ipype oĩkuaa: _________________________________________________________________________ Ñandepype oĩkuaa: ____________________________________________________________________ Orepype oĩkuaa: _______________________________________________________________________ Pendepype oĩkuaa: _____________________________________________________________________ Ipypekuéra oĩkuaa: _____________________________________________________________________
133
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu 8. Ñaikũmby moñe'ẽrã. Ko'ápe jareko haipy mbykymi oñenohẽmbyre Revista de Llen gua i Dret, Journal of Language and Law -gui. Ichugui oñenohẽ 10 ñe'ẽ ha oñemboguejy iguýpe. Jaiporavo umi 3 poravopyrãgui upe opytaporãva, pe haipy rekópe. Ñamongurusu jaiporavóva. Ko haipýpe oñehesa'ỹjo ñe'ẽnguéra situ Paraguáipe. Oñehakã'i'o ______ (a) ko guarani retã ñe'ẽnguéra rekove hypy'ũetéva. América tuichakue javeve ojehu haguéicha, Paraguáipe hetaitemi teko ______ (ã) ñe'ẽ oikove oñondive ymaite ______(ch), ______(e) opyrũ ypy guive ipype europa-yguakuéra, ojapo 500 ______(ẽ), ñe'ẽnguéra oñembotatapeju ha oñembopytupase ______(g) hendáicha. Heta mba'e ojehu ______(g̃), guarani oikove ha ojepyso Paraguái ñe'ẽ añetéramo. Oiko ______ (h) pytaguakuéra poguýpe ha sa ary isãso ______(i), ohupytyva'ekue 1811-pe, ______(ĩ) tetãme ja'eporãséramo ojeporu guarani añónte. Miguel Verón ohaipyre. DOI: 10.2436/rld.i67.2017.2948. a. ã ch. e. ẽ. g. g̃. h. i ĩ.
a. Ipype a. Ỹramo a. Guive a. Ha a. Aravo a. Opa a. Kuri a. Rupi a. Aja a. Ko
ã. Hag̃ua ã. Térã ã. peve ã. Ág̃a katu ã. Ary ã. Ramo ã. Hague ã. Aja ã. Araka'e ã. Umi
ch. Mboyve ch. Ha ch. Mboyve ch. Upevére ch. Ára ch. Jave ch. Rehe ch. Hague ch. Haguépe ch. Ako
9. Ñamba'apove: a. Ko'ápe jareko 10 marandu mbykymi mba'aporã oñekuave'ẽva rehegua. Ñamoñe'ẽmína ha ñaikũmby hekópe. a. Vendedora
ã.Mitã rerekua:
Roikotevẽ kuñataĩ omba'apova'erã ao ñevendé pe. Roikotevẽ arakõi guive arapokõi meve pyhareve ha ka'aru. Ojehepyme'ẽ sueldo mínimo.
Roikotevẽ kuñataĩ oñangarekova'erã mitã rehe. Ikatu opyta oke térã osẽ ka'aruete. Arapokõi ka'aru ha arateĩ me isãsóta. Omba'aposéva ohenoikuaa (21) 505050
e. Empresa ambue tetãygua ch. Contador
Empresa pyahu oikéva ko tetã me oikotevẽta heta karia'y ha kuñataĩ omba'aposéva. Oikeséva omba'apo iguy guivo Cooperativa Ñopytyvõ oikotevẽ contador omohu'ãmava'erã ñemoarandu colegio pegua, upéva ári térã contadora omba'aposéva. Omba'apo ipresentable ha horymiva'erã. arémaramo contador-ramo iporãvéntema. Ojehepyme'ẽporãta. Oñe'ẽ ha ohaiva'erã guarani ha castellano-pe. Emog̃uahẽ nde currículum vitae ko'ápe:
[email protected]
134
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
10
ẽ. Mbo'ehára Aikotevẽ mbo'ehára castellano ha guarani ombo'eva'erã che membykuérape. Mbo'ehára ouva'erã che rógape mbohapy ka'aruete térã ka'arupytũ oporombo'e hag̃ua. Mba'e árapa rehe oñeg̃uahẽkuaa peteĩ ñe'ẽme. Ahepyme'ẽporãta. Oporombo'eséva togueruka currículum vitae:
[email protected]
g. Carpintero
g ̃. Chofer
h. Oporoñapíva
Roikotevẽ karia'y térã karai ha'evéva kamiõ ñemboguatápe omba'apova'erã taxi mboguataháraramo. Oñemba'apo arateĩ guive arapokõi meve, ha peteĩ ára pe semana ryepýpe ojeporavo ojepytu'u hag̃ua.
Aikotevẽ kuimba'e ha kuña oporoñapĩkuaa ha oporoñapĩporãva. Oñemba'apo arateĩ guive arapokõi meve; noñemba'apói arakõime. Ojehepyme'ẽporã. Emog̃uahẽkuaa ne currículum vitae
[email protected]
i. Mecánico
ĩ. Banco
Aikotevẽ pya'etemi karia'y térã karai ha'evéva mecánica-pe, omba'apova'erã ko taller-pe. Máva omba'aposéva katuetei omba'apomava'erãkuri ambue hendápe 5 ary michĩvéramo. Ahepyme'ẽporã. Omba'aposéva toñemboja ikuatia rehe ko'apevoi.
Banco og̃uahẽramóva ko távape omomba'apóta 20 tapicha, kuña ha kuimba'épe. Oikotevẽta omopotĩva'erã ko tenda, contador, oporomog̃uahẽ ha oñangarekova'erã pumbyry rehe, caja-pe omba'apova'erã. Oikotevẽta tapicha hory ha omba'apokuaáva hapicha ndive. Emog̃uahẽ nde currículum vitae ko'ápe:
[email protected]
Aikotevẽ ikatu haguéicha karia'y térã karai ha'evéva carpintería-pe. Rojapo opaichagua tembiporu ogapypegua. Oñemba'apo pyhareve ha ka'aru. Omba'aposéva oñembojakuaa ko tendapevoi.
ã. Ko'ápe jareko porundy mba'e oje'éva ha ohóva umi marandu ñamoñe'ẽva'ekue rehe. Jahechaukami mavaite umi marandu rehepa oñe'ẽ hikuái. Marandu he'ihápe ñamo ĩ tai ohóva upe oje'éva rehe. Mba'e oje'éva 1
Oñemba'apova'erã arakõi guive arapokõi meve.
2
Peteĩ ára pe semana-pe oiporavóta opytu'u hag̃ua.
3
Nomba'apomo'ãi arakõime.
4
Nomba'apomo'ãi arapokõi ka'aru ha arateĩ.
5
Guarani ha castellano mbo'ehára.
6
Omba'apomava'e rã upe tembiapópe 5 ary ambue hendápe.
7
Omba'apokuaava'erã ambue hapicha ndive.
8
Omba'apova'e rã pyhareve ha ka'aru.
9
Karia'y ha kuñataĩme g̃uarã año.
Marandu a
135
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu ORTOGRAFÍA GUARANÍa. GUARANI JEHAIKATU:uaama vavoi guarani jehaikatu rehegu
Jaru je ymi mandu'ápe umi mba'e jaik
1. Ñe'ẽ jurugua ha t ĩ guá va
ahína umi ogueraháva tai juruguáva uav rug . Ju áva t ĩgu ha gua juru ñe'ẽ eko Guaraníme jar térã hetave tai t ĩguáva ( letr a na sal ). e ĩ pet a háv era ogu u kat a uáv t ĩg ha , año (letra oral ) Techap yrã: r yv y. Ñe'ẽ juruguá va: tai, jurugua, tero,rein Ñe'ẽ t ĩ guá va: ñe'ẽ, t ĩgua, guarani, d y. ogueraháva jurugua rehe,ha ñamboi te ta pai a, o uáv rug o ju nik y r y v ha o ter , Tai, jurugua bot y ñane t ĩ ha ñamboh yapuporãtante ñam tu Ika o. añ i rup uru de j ñan e reh osẽ h yapúvo avei. eraha rehe tai t ĩguáva: ñ, ẽ, ĩ , n, nd. ogu ua, t ĩg u kat d y rein ni, ara gu ua, ĩ g ẽ, t Ñe'
Ñanemandu'a je ymi: Pu'ae jurugua: a, e, i, o, u, y Pu'ae t ĩ gua: ã, ẽ, ĩ, õ, ŭ, ỹ (’ ) Pundie jurugua: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v, Pundie t ĩ gua: m, n, ñ, g̃ Pundie t ĩ juruguá va: mb, nd, ng, nt 2. Muanduhe (acen to )
ñe'ẽpehẽ térã taípa upe ipue a' mb rã ' e ava kua jai e ím ran gua , icha Opaite ñe'ẽmeguá ipuhatãve ko'ã ñe'ẽ: hatãvéva pete ĩ ñe'ẽme. Ja jesarekomi moõpa eraháva tai juruguáogu i um na í vah gua Juru va. á t ĩgu a h a gu Guaraníme jareko ñe’ẽ juru va año. Techap yrã: tero, r yv y, t ĩgua, guarani, reind y. uaamaháicha, pu'ae Jaik pe. uá peg te hai ipa e pu'a ãve hat ipu Guaraníme hetaitereive ñe'ẽ oguerahái muanduhehai (tilde ). nd e, tép hai ipa o ram ohó ) ica tón cal (vo pu'atã
Ñamoñe'ẽmi je y ko'ã ñe'ẽ: , ñe’ẽ, jurugua, ha, umi, tai, año, techao k jare pe: ai té pah ẽ ñe' ĩ va va o ã vé ha t a. Pu'ae ipu p yrã, tero, r yv y, t ĩgua, guarani, reind y.ai tépe: guaraníme, t ĩguáva, juruguavahína, ã. Pu'ae ipuha tã vé va o ĩ ' ỹ va ñe'ẽ pah ogueraháva, juruguáva. hatãve rehe pu'a ipahaitepegua. ipu e ) (tild ai heh ahu mu ái rah gue ndo a Umi a-pe o ĩv ae ipuhatãva ndohói rehe ipahaitépe. pu' hai uhe and mu ha era ogu atu vak e o ĩ Umi ã-m Ñamba'apomi:
op yt yvõvo ( Convenio de Cooper ación ) oñ e uép hag 'ẽ me ñe'ẽ oño tia kua ko ína a. Ja jesarekom ' ỹ 20 18-pe. � Ñamoñe'ẽmi: rãe Ma Yv y ión dac Fun ha ara Cám a uér Senador-k
136
Ñe'ẽngatu
MBO’EPY
10
ẽ juruguá va: ã. Ñamoñe'ẽ ha ñamongorapai te ip ype ñe' 'aranduheta ha iñe'ẽtee uaa bik hem tã e ĩ te pet ha'e uái rag “Pa oi: Léi Guasu i jartíkulo 140 he'ihav uarani...”. mokõiva ha iñe'ẽtee hína karaiñe'ẽ ha g O jehapo'omava'erãha opaite a je and Am éra aku agu P yt va he'í ha orã Paraguái Retã oikuaap ãnguéra At ypeguaháicha. Tet , ape uév mb sa'a Irra icha tap a a'év tah mba'e Ombo ykéva, ñe'ẽ t ĩ guá va: ch. Ñamoñe'ẽ ha ñamongorapai te ip ype tee oñembovale ha o jeporúÑe'ẽ uái rag “Pa : iha he' 3º lo íku jart i a Léi 425 1 Ñe'ẽnguéra rehegu b ýpe. Guarani ñe'ẽ rehe katu o ĩm im rem tetã ete vav opa ha pe éva p yv ta Estado Pokatu mboha otee karaku, tembiporu ombo joa ju rek ã ret ne e ña reh ha'e rã, va'e ma nte ové Estado oñangarek kue. ha omoñomongetáva haimete tetã tuicha ae pu'a tã: e. Ñamoñe'ẽ ha ñamongorapai te umi pu' rehe oñemoheñoiva'ekue 2005ado Est va gói ãin nos y ĩmb imo tem ĩ ete Y V Y MARÃE' Ỹ ha'eha p a ñeisãmb yh y derecho he'ihaichaite, egu reh ra gué e'ẽn ha ñ e ote tek o uãv rak ope, ha o ĩha omohe hag̃uáicha o jeporumeme ha oñembha tu ika ã, por bia tem a agu ich opa vo kué oguerokakuaa ichape toñemombarete tembikuaaita upé , tee éra ngu ñe'ẽ a éric Am ha ái agu Par hekotee a rekotee ha ñe'ẽita. ta'i jae ko América continente retã yguakuér hehai (tilde ) ha mba'érepa adu mu ha era ogu ñe'ẽ ko'ã epa reh a'e ̃ uáicha, ẽ. Ñam yesakãmi mb guerokakuaakué vo, hag a, o uér 'ẽng ñe i va, ngó sãi No : hái era ogu ambuekuéra nd Paraguái, upéichape, re tã yguakuéra. egua g. Jaikuaami ko'ã mara vichu taikuéra reh Maravichu, maravichu mba'émotepa… a'e kóvape pundie.� e, h pu'a pe óva am e; aim -pe ano tell cas a • Guarani h heta ñe'ẽme aime. � ha pu r ya che e ním ara ; gu erei aim épe • Ndachepúi karaiñe'ẽme, up e ap ykápe, ha yvágape avei. � aim je y kõi mo i, aiké nd pe s yr ý ha y e, • Mbora yhu ap ytépe aim hechái pa'i, mba'énepa che. � • Ñembo'épe aiko, tupãópe akañ y, ndagua e sap y'a, kuãirũkatu cheichagua.� ãim ich nam , a jo úpe jur kua ã, y por • Rasa che'apu'a erendúi, ni mich ĩmi ndacher yapúi.� ach ve n ava e, aik ápe ir ĩh kir e, aim e tép • Pu'ae ap y astellano-pe. � Ko kuatia oñemoañetékuri guarani ha c � Tai “ y”. � Tai “e”. � Tai “h”. � Tai “o”. � Tai “a”. � Tai “puso”.
137
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu JAAR’ÃIY 1. Ñamoñe'ẽ ko ñomongeta. Ñahakã'i'o hesakã meve ñandéve - Mba'éichapa Lilian. - Mba'épiko Zulma, ymaitéma ndajajoechavéi. - Ñasẽ guive colegio-gui ndajajoechavéiva. - Upéicha. Mba'épiko rejapo ko'a rupi. - Ha añemoarandu. Ha nde. - Che avei añemoarandu. Avy'aite mokõive ñañemoaranduve rehe. - Che añemorandu Ciencias Políticas. Ha nde. - Chékatu Psicología. Amóva che facultad. - Mba'e curso-pe piko reime. - Che segundo-pe ha nde. - Che primero-pe. Un año aha'arõkuri amba'apo'imi hag̃ua. - Ha ñane irũngue mbo'ehaópe guare Luciano ha Anita-gui piko mba'e oiko. - Luciano omba'apo ha noñemoarandúi. Anita oñemoarandu hína arquitectura. - Ha nde sy, Zulma. Mba'éichapa oikomi. - Ha oime hesãi ha omba'apo oikóvo. Nde ru ha nde sýpa mba'e oiko. - Oĩ porã hikuái. Che ru akóinte omba'apo fábrica-pe ha che sy katu ógape. - Eme'ẽmíke chéve ne pumbyry número. - Nde avei eme'ẽmi chéve. - Ñañohenóita. - Néi, ñañohenóita. - Avy'aite rohechajey rehe. - Che avei avy'aiterei. - Jajohechajey peve. - Jajohechajey peve.
2. Hesakãporã rire ñandéve, ñambohovái porandu hesegua:
a. Ñomongeta oiko: - Peteĩ ógape. - Peteĩ tupãópe. - Peteĩ fábrica-pe. - Peteĩ universidad-pe.
ã. Umi tapicha oñomongetáva: - Mitãkuña'i. - Mitãkuña guasu. - Kuñataĩ. - Kuñakarai.
ch. Zulma ha Lilian: - Oñoirũngue mbo'ehaópe. - Oñoirũ facultad -pe. - Oñoirũ mba'apohápe. - Oñoirũngue mba'apohápe.
138
e. Anita ko'ag̃aite: - Omba'apo hína. - Oñemoarandu Ciencas Políticas. - Oñemoarandu Psicología. - Oñemoarandu Arquitectura.
ã. e. Luciano ko'ag̃aite:
- Omba'apohína. - Oñemoarandu Ciencas Políticas. - Oñemoarandu Psicología. - Oñemoarandu Arquitectura.
Ñe'ẽngatu
g. Zulma, Lilian ha Anita iñambue ojuehegui:
MBO’EPY
10
g̃. Zulma sy: - Hasykatu ha nomba'apovéi. - Hesãi ha mba'apo oikóvo. - Hasykatu ha omba'apo. - Hesãi ha nomba'apói.
- Mbohapyve oñemoarandu facultad-pe. - Mbohapyve kuñataĩ. - Mbohapyve oñoirũngue mbo'ehaópe. - Mbohapyve oñoirũjey facultad-pe.
2. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽriregua ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag ̃ua umi pa'ũ: aháta Paraguay ____________che a. Ko'ẽrõ ra'y ____________ - Pe-peve - Pe-ndive
- Ndive-pe - Peve-ykére
- G̃uarã. - Ndive.
- Peve. - Yke rehe.
ã. Ko jopói ne irũme ____________ ch. Amo vaka oho kokue ___________ - Guýpe. - Ndive.
- Ári. - Gotyo.
- Pe-hag̃ua - Pe- peve
- Kupe-pe - Rupi-pe
- Rehe. - Ndive.
- Ỹre. - Pe.
- Gui. -Aja.
- Rupi. - Rovái.
- Guy. - Ári.
- Aja. - Gotyo.
e. Ha'ekuéra oúta ñande táva____________ ohecha ____________ isýpe.
h.
Nde reime ____________ ne rembiapohápe, che aháta facultad-pe.
- Guive. - Gotyo.
- Aja. - Guy.
- Ndive. - Guive.
- Gotyo. - Árigui.
i. Ndévente igusto he'i ho'áva burro _____ yvy ________ che róga _______ ı̃ . Rohókuri nde róga ___________ - Pe-gui-ári -Gua-guy-peve - Rupi-guive-peve - Peve-meve-guive
auto____________, upévare ndahae. Apyta ã. mo'ãi.
g. Ñanera'arõta fábrica ____________ g̃. Ha'ekuéra ohóma moto ___________
139
MBO’EPY
10
Ñe'ẽngatu 3. Ñahesa'ỹjomi ko haipy. Ichugui ojepe'a heta ñe'ẽ. Ñamoñe'ẽ ha jaiporavo umi mbohapy jeporavopyrãgui ñamyenyhẽ hagũa. Ñamongora jaiporavóva. Ñemboyke Paraguáipe Ñane retãme niko ko'ág̃a __________ (a) japayve, ñanesãsove ha jajetyvyrove avei; __________ (ã) ndaikatúimi ni ñañe'ẽ, ñahendukaséramo ñane remiandu ñañemonambi ha jajegueraha ka'irãime, ñañemosẽ __________ (ch) retãgui ha oĩvoíkatu ojejukáva hamba'e. __________ (e) tuicha ñanesãsove, heta ñemboyke __________ (ẽ) jahasa. Heta mitã'i, mitãkuña'i, mitãkuña guasu ha mitãkaria'y _________ (g) mbo'ehaópe imboriahu___________ (g), heta __________(h) ha mitãkuña réra noñemboguapýi Registro Civil-pe __________ (i) ndojepy'apýire __________ (ĩ). Miguel Verón a. ã ch. e. ẽ. g. g̃. h. i ĩ.
a. Michĩ a. Ymavémi a. Ñande a. Ỹrõ a. Gueteri a. Oheja a. Gui a. Karai tuja a. Pytagua a. Orerehe
ã. Tuicha ã. Ko'ág̃a ã. Ñane ã. Jepémo ã. Rire ã. Ndohói ã. Hag̃ua ã. Mbo'ehára ã. Pohãnohára ã. Hesekuéra
ch. Are ch. Tenondevévo ch. Ore ch. Upérõ ch. Hag̃ua ch. Oñemoarandu ch. Eterei ch. Mitã ch. Avave ch. Chupekuéra
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG UA Derecho ñe'ẽ rehegua Opavave tapicha, toiporu ñe'ẽ oiporúva, iderécho oikovévo iñe'ẽ teépe. Umi derecho hína yvypóra mba'e teete; oĩ peteĩteĩva tapichápe ha atyháichape g̃uarã. Ko'ãva hína derecho ojeikovévo, ojekarúvo, oñeñemoarandúvo, oñeñemondévo umíva ichagua. Estado omoañeteva'erã opavavéva. Léi Ñe'ẽnguéra rehegua omohenda ha omoañete ko'ã derecho Pehẽngue IIhá-pe. Akyta 9ha guive 13ha peve omohenda ko'ã tekorã. Ko'ápe 10 ha ha 11ha :
Art. 10ª. Derecho ojererekóva oñondive ñe'ẽ rehegua. Tetãygua hetakuére ha tetãháicha iderécho: 1.- Oguerekóvo tekombo'e avañe'ẽ ha karaiñe'ẽme tetã rekombo'e ipuku ha ipekue javeve, iñepyrũha guive hu'ã meve, ha ypykuéra retãme g̃uarã iñambuéva. 2.- Oguerekóvo hembiporúrõ Estado omba'apóva mokõive iñe'ẽ teépe. . 3.- Oguerekóvo jojápe porã guarani ha castellano umi momaranduhára Estado mba'éva rupive, ha upéichante avei marandu ombohasáva momaranduhára privado omyasãiva Estado rembiapo. 4.- Ohupytývo marandu tee Estado-gui osẽva ha oñemoĩvo opaite mba'e rechaukaha mokõive tetã ñe'ẽ teépe. Art. 11ª.- Derecho ñe'ẽ rehegua ojererekóva tapicha aty háicha. Tapicha aty oĩva tetãme ha iñambuéva heko ha iñe'ẽme, iderécho: 1.- Ojehechakuaávo ichupe iñambueha iñe'ẽ ha hekópe. 2.- Omboguatávo akói iñe'ẽ ha heko tee hetã ypykue mba'éva. 3.- Ojoajúvo hapichakuéra iñe'ẽ ha heko rerekoha ndive, oñangareko ha omotenondévo hetã ypykue reko ha iñe'ẽ tee. 4.- Oipytyvõvo ichupe paraguaiguakuéra péicha ku oikérõ tesaparápe tetã yvy rembe'y rupi.
140
ARKAPE 1. Alcaraz Varó, Enrique y otros. Enseñanza y Aprendizaje de las Lenguas Modernas. Ediciones Rialp. S.A. 1993. 2. Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní, Guarani Rayhupápe Irundyha. Guarani Ñe'ẽ Mbo'ehararã Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 1999. 3. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Guarani Rayhupápe Mbohapyha. Guarani Ñe'ẽ Kuaa'ypy Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 2001. 4. Ayala, José Valentín. Gramática Guaraní. Ministerio de Educación de la Nación Argentina. Gramática. Buenos Aires. 1996. 5. Bello, P, Feria, A y otros. Didáctica de las Segundas Lenguas. Santillana S.A. San Dalmacio, España. 1990. 6. Cassany, Daniel y otros. Enseñar Lengua. Imprimeix. España 1998. 7. Constitución Nacional de la República del Paraguay. Versión Castellano Guaraní. Editorial Latindata. Asunción, 2002. 8. Espinet, Montserrat. La Comunicación en la clase de español como lengua extranjera. La Factoría de Ediciones S.L. Madrid, España, 1997. 9. García Arreza, Miguel. Participar para aprender. 100 actividades para la clase de idiomas. Ediciones Aljibe. Archidona, España, 1995. 10. García Hoz, Víctor. Enseñanza y aprendizaje de las lenguas modernas. Ediciones Rialp, S.A. Madrid, 1993. 11. Guarani Ñe'ẽ Rerekuapavẽ. Guarani Ñe'ẽtekuaa. 2018. 12. Guasch, Antonio. El Idioma Guaraní. Gramática y Antología de prosa y verso. Cuarta Edición. Ediciones Loyola. Asunción, Paraguay. 1976. 13. Guasch, Antonio; Ortiz, Diego. Diccionario Castellano-Guaraní, Guarani-Castellano. Novena Edición. CEPAG, Asunción, Paraguay, 1993. 14. Léi 4251/10 Ñe'ẽnguéra rehegua. 15. Liuzzi, Silvio. Tiempo y aspecto en Guarani. Revista Amerindia Nº 14, 1989. 16. Lorenzo, Enrique. Fundamentos de Lingüística. COLIHUE SEPE EDICIONES. Impreso en Argentina. (sin año de edición). 17. M. J. De Grerogio, de Martínez, Ester. Los actos de lenguaje” Más allá de lo dicho. Editorial A.Z. 1995. 18. Manual Práctico de la Lengua Guarani. India Guapa. Buenos Aires, Argentina. 2000. 19. Marín, Marta. Lingüística y enseñanza de la lengua. Aique. Edición dirigida por Susana Pironio. 20. Melià, Bartomeu. Lengua Guaraní en el Paraguay colonial. Centro de Estudios Paraguayos Antonio Guasch, Asunción, Paraguay, 2003. 21. Melià, Bartomeu. Pasado, Presente y Futuro de la Lengua Guaraní. Imprenta Salesiana. Asunción, Paraguay, 2010. 22. Ministerio de Educación y Cultura. Las lenguas enseñadas en el tercer ciclo de la EEB. Asunción, Paraguay, 1999. 23. Piris Da Motta, Mirta. Los textos en el aula. QR editorial. Asunción, Paraguay, 2001. 24. Romero, Roberto A. Antecedes de la Independencia Paraguaya. Las Proclamas castellano-guarani del Genral Belgrado. Ediciones Intento. Asunción, Paraguay, 1988. 25. Romero, Roberto A. Protagonismo Histórico de la Lengua Guaraní. 2ª Edición. Arte Final. Asunción, Paraguay, 1998. 26. Scout, Pablo. Curso Breve del Idioma Guaraní. Segunda Edición. Asunción, Paraguay, 1981. 27. Serrano, Joaquín y Martínez, José Enrique (Coordinadores). Didáctica de la Lengua y la Litertura, 1997. Verón, Miguel Ángel. Guarani Comunicativo en la Función Pública. Secretaría de la Función 28. Pública. MIX S.R.L. Asunción, Paraguay, 2009. 29. Verón, Miguel Ángel. Guarani Ñe'ẽ Rape'apo. Tembiapo oñemboguatáva ojehupyty hag̃ua kuatia'atã guarani tembikuaajararã. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. 2015. 30. Verón, Miguel Ángel. Ñañe'ẽmi Guarani. Zada Ediciones. Asunción, 2009. 31. Zarratea, Tadeo. La Ley de Lenguas del Paraguay. Comentada, concordada, traducida al guaraní y sus antecedentes. Servilibro. Asunción, Paraguay, 2011.
141
