Lenjinova Koncepcija Partije i Njen Utjecaj - Andrija Dujic

a n r ija

d u jić

l e n jin o v a

k o n c e pc ija

pa r t ije

I NJEN UTJECAJ NA STVARANJE SOVJETSKOG POLITIČ­ KOG SISTEMA

BIBLIOTEKA DRUŠTVENIH NAUKA

3

Urednici:

CVITO FISKOVIC ANDRE JUTRONIĆ JULIJE GRABOV AC

MATICA HRVATSKA

ANDRIJA DUJIC

LENJINO VA KONCEPCIJA PA R TIJE I N JE N U TJECAJ NA S T V A R A N JE SOVJETSKOG POLITIČKOG SISTEMA

MH SPLIT 19 6 7

Prošlo je pet decenija od događaja koji su presudno utjecali na razvoj suvremenog svijeta. Pobjedom Oktobra stvara se Sovjetska Rusija, počima era realizacije marksi­ stičkih koncepcija o političkoj organizaciji socijalističkog društva. Lenjinova misao i djelovanje izazivali su stalni naučni interes. U središtu pažnje njegova je koncepcija partije novoga tipa, kojom je izvršio izuzetno velik utjecaj na programsku fizionomiju, organizacionu strukturu i unutar­ nje ustrojstvo revolucionarnih proleterskih partija. Može se sa sigurnošću utvrditi da je uza svu specifičnost ruskih prilika, stanje u međunarodnom radničkom pokretu i vri­ jeme u kojem je nastala, Lenjinova koncepcija proleterske partije od općeg povijesnog značaja. Utoliko je nužnije danas, kad pitanja odnosa partije i klase, partije i javne vlasti, odnosno transformacije poli­ tičke organizacije socijalističkog društva — koja je samo naravni izraz dubokih promjena u cjelokupnom društvenom biču socijalizma — dolaze u prvi plan, vratiti se ponovno izvornim Lenjinovim koncepcijama o partiji i njihovom utjecaju na stvaranje sovjetskoga političkog sistema. Uko­ liko sam našoj javnosti učinio dostupnijom građu iz histo­ rije Boljševičke partije, odnosno razdoblja stvaranja sov­ jetske države, (1917—1921) onda je svrha, koju sam sebi postavio, ostvarena.

Kako ovaj rad predstavlja ujedno doktorsku diserta­ ciju, dužnost m i je da se zahvalim prof. dru Najdanu Pašiću, mentoru i predsjedniku komisije za obranu i čla­ novima prof. dru Aleksandru Fira i prof. dru Antunu Cvitaniću, na pomoći i sugestijama koje sam u pripremi rada za štampu koristio. Posebnu zahvalnost dugujem AN SSSR i njezinu Insti­ tutu države i prava koji su m i omogućili rad u Biblioteci Lenjina i CPAIML. Matica hrvatska me zadužila svojom susretljivošću i nastojanjem da ovaj rad bude objavljen.

UVODNA RAZMATRANJA

1.

PRISTUPNE NAPOMENE

Politička organizacija suvremenog društva izaziva pojačani naučni interes. Klasične političke strukture i odnosi među političkim subjektima sve su manje karakte­ ristični. U naše doba modeme političke partije postaju faktori prvoga reda. U novom se svjetlu postavlja i njihov odnos prema problemima političke organizacije društva. Revolucionarna situacija u prvoj četvrtini ovog stoljeća i kriza koju je proživljavao međunarodni radnički pokret uvjetovali su dilemu — kakva je partija potrebna radničkoj klasi. Pojava niza socajalističkih zemalja tražit će napor na pronalaženju adekvatne političke organizacije društva koje će odgovarati revolucionarnim promjenama i sa svoje strane doprinositi oslobađanju stvaralačkih snaga. Pobjeda oktobarske, revolucije označila je historijsku prekretnicu u borbi za socijalizam. Boljševička partija u tome je odigrala presudnu ulogu. Stvaranje sovjetskog političkog sistema ima izuzetnu važnost za sve zemlje koje su prišle izgradnji socijalističkog društva. Centralna dilema pri analizi političke organizacije soci­ jalističkog društva jest odnos: vladajuća klasa — javna vlast. Kako se klasni konflikti ispoljavaju u borbi političkih partija »za vlast i oko vlasti« to je, u stvari, moguće suditi o jednom političkom sistemu na osnovu razmatranja odnosa partija — politički sistem. Za socijalistički razvoj društva od najpresudnije va­ žnosti su odnosi partije i klase. Partija kao političko-idejna 9

avangarda klase, nastojeći da se uvijek nalazi ispred nje, ne smije ni za trenutak izgubiti živi i stvaralački dijalog s klasom. Od posebne je važnosti pravilno postavljanje tog odnosa kad partija radničke klase postane vladajuća. Naime, tada se javlja jedan nov problem s kojim se ona do tada nije sretala. Stvarajući novu vlast, partija sama dolazi u položaj iz kojeg je moguć i negativan rezultat koji se ispoljava u srastanju partijskog i državnog aparata. Partija koja nije svjesna te opasnosti kad-tad gubi mogućnost da bude vodeća snaga u društvu od kojeg se samim tim postepeno odvaja. S truktura, programska načela i funkcije političkih par­ tija nalaze se u odnosu međuzavisnosti. Jednako tako može se razm atrati, kad je u pitanju partija koja je na vlasti, uzajamna uvjetovanost ustrojstva partije i političkog siste­ ma određenog socijalističkog društya. Shvaćanje diktature proletarijata i socijalističke demo­ kracije u najužoj je vezi s pitanjem uloge i mjesta prole­ terske partije u političkom sistemu. To proizlazi otuda što se teorija partije i ne može odvojiti od shvaćanja rukovo­ deće uloge radničke klase i socijalističke demokracije po­ moću koje se ta uloga i ostvaruje.

2.

LENJINOVE POSTAVKE O PARTIJI RADNIČKE KLASE I POLITIČKOJ ORGANIZACIJI SOCIJALISTIČKOG DRUŠTVA

Lenjinov odnos prema marksizmu postao je osnovni moto njegova teoretskog i političkog djelovanja. Nikad za njega nije -nešto završeno i neprikosnoveno. Marksova politička misao postavila je«, po Lenjinovu shvaćanju, 10

»samo ugannp kamenove« nauke koju socijalisti treba da dalje razvijaju. Programska osnova i struktura »partije novog tipa« proizlazi iz prihvaćenog i dalje razrađivanog marksističkog pogleda na odnose partije i klase, s jedne strane, i borbe protiv reformizma i drugih struja u socijaldemokratskom pokretu, s druge strane.1) Međunarodni radnički pokret pocijepao se na dvije međusobne protivne struje uslijed različitog odnosa prema revoluciji kao fundamentalnom pitanju socijalističke misli i akcije. Karakter proleterske revoludonalne organizacije uvjetovan je. po Lenjinovoj konstataciji, zahtjevom za radi­ kalnim promjenama tadašnjeg stanja i uvjeta životne egzistencije (ekonomske, kulturne, idejne) proleteri jata. kao i njegovom historijskom ulogom. Otuda revolucija i organizacija, (ne samo partije, već cijelog političkog sistema) predstavljaju dijalektičko jedin­ stvo progresivnog programa, sredstava borbe i ciljeva dje­ lovanja. A pitanje »organizacije jedne revolucionarne par­ tije može se organski razviti samo iz teorije revolucije«.l2) Suština Lenjinove koncepcije revolucionarne partije radničke klase određena je njenim načelima: prvo. to je kadrovska partija čije članstvo mora posjedovati visoke l) »Lenjinova teorija inspirisana je jednim (manjim) delom ruskom revolucionarnom tradicijom (borba protiv carskog apso­ lutizma). a drugim (većim) delom idejama zapadnog komunizma (posebno marksizma), naročito ukoliko je reč o proleterskoj borbi proletarijata sa buržoazijom. Izgrađivana u sukobu sa reformiz­ mom (ruskim i nemačkim naročito). Lenjinova teorija snažno podvlači odlučujuću ulogu teorije i partijske organizacije u revo­ lucionarnoj proleterskoj klasnoj borbi«. (Partija proletarijata, priredili Lj. Tadić. T. Inđić. Beograd. 1966. str. 111). *) G. Lukacs: Metodična razmišljanja o organizacionom pi­ tanju. -Politička misao«, br. 3 1964. str. 113. 11

moralne i političke kvalitete; drugo, partija se organizira na principima demokratskog centralizma; treće, njen pro­ gram je određen naučnim socijalizmom i četvrto, partija je najviši oblik organizacije proletarijata, ona je njegova avangarda. Suvremeni svijet je stalno pritisnut dilemama koje pro­ izlaze iz stalnog prisutnog raskoraka između normativnog i stvarnog. Analiza odnosa Boljševičke partije prema pro­ blemima i institucijam a sovjetskog političkog sistema olak­ šana je i zbog Lenjinova gledišta da o političkoj partiji treba suditi ne na osnovu onog što ona o sebi misli, nego po tome što ona radi. Klasni karakter sovjetskog političkog sistema, sistema sovjeta, izražen je tezom da je to oblik proleterske države u kojoj je uspostavljena diktatura proletarijata i seoske sirotinje. U stvaranju sovjetske države Lenjin je odigrao značajnu ulogu bilo kao teoretičar, političar ili rukovodilac. Društveni uvjeti i političke prilike pri uspostavljanju so­ vjetske vlasti znatno će utjecati na evoluciju, fizionomiju i djelatnost pojedinih subjekata sovjetskoga političkog sistema. Međutim, osnovne, bitne značajke društvene suštine tih institucija nisu mijenjane. Sovjetski politički sistem, a naročito uloga i mjesto P artije u njemu, vršili su ogroman utjecaj na suvremertu socijalističku misao, njenu političku teoriju i praksu. Manje-više sve zemlje koje su išle prema socijalizmu, ili su ga izabrale za svoju orijentaciju, a naročito njihove revoluci­ onarne partije, zasnivale su svoju političku strukturu na Lenjinovim koncepcijama o partiji i državi, i na njegovim aplikacijama klasika. Bliže uzoru ostale su samo one partije i politički sistemi, koji su, postupivši lenjinistički, polazeći od nacionalnih, kulturnih, historijskih i drugih uvjeta pro­ nalazili specifična rješenja. 12

3.

ODREĐIVANJE PRIRODE I GRANICE RADA

Sam naslov određuje predmet ovog rada. Međutim, potrebno je naglasiti da će područje našeg razmatranja biti koncentrirano, kako na neke probleme Lenjinove teorije partije, tako i na samo pojedine institucije i osnovna načela na kojima je ustrojen sovjetski politički sistem. Pri tome ćemo se zadržavati na analizi političke prakse koliko to bude nužno za analizu problema teorije partije i političkog sistema. Lenjinova teorija partije novog tipa i njegovo učenje o diktaturi proletarijata i socijalističkoj državi predstavlja jedan cjelovit i zaokružen sistem mišljenja.3) To ne znači da u toku formiranja njegovih pogleda nisu dominirali neki osnovni problemi kao što su odnosi: partija i klasa, dikta­ tura i demokracija, odnos demokratskog centralizma i nepo­ srednog učešća građana u vršenju i kontroli političke vlasti. Sama okolnost da se boljševizam rađa u kritici reformi­ zma i oportunizma u radničkom pokretu i da je unutarpartijski život u RKP (b) bio bremenit frankcijskim razmimoilaženjima, uvjetovat će i brojne Lenjinove rasprave o toj temi. Zbog toga će u centru naše pažnje biti pitanja demokratiza*) V. I. Lenjin dao je značajan prilog marksističkoj analizi revolucionarne proleterske partije. Lenjinova teorija partije ima svoj kontinuitet i evoluciju. Period ilegalnog rada nosi svoje karakteristike, dok je onaj iz faze stvaranja sovjetske države do njezina potpunog konstituiranja specifičan. Uz sav kontinui­ tet Lenjinovih pogleda na funkciju, ustrojstvo i ulogu partije ima. ipak, nekih pitanja koja su donekle, s obzirom na različito vrijeme i društvene prilike, različito tretirana u pojedinim faza­ ma (opozicija, frakcija i si.). Odatle proizlazi potreba da se pok­ loni odgovarajuća pažnja cjelovitu Lenjinovu pogledu na taj problem. Svako parcijalno iznošenje stvorilo bi izvjesne dileme, koje bi, možda, u općem zaključku bile nedovoljno prihvatljive. 13

čije partije kao preduvjeta za primjenu demokratskih princi­ pa pri formiranju i djelovanju institucija sovjetskog politič­ kog sistema. Lenjinova koncepcija revolucionarne partije, kao i cijela njegova misao, izazivali su kako pri nastajanju, tako i kasnije, različita i često puta oprečna mišljenja. Tu se. najčešće, javljaju slijedeće dileme: a) Pri razm atranju odnosa između Lenjinove koncep­ cije o partiji i one u klasika postoji shvaćanje, koje zastu­ paju i neki naši teoretičari, po kojem se Lenjinova inter­ pretacija udaljila od Marksove i da u tom pogledu ne po­ stoji potpun kontinuitet. b) U posljednjem periodu, a naročito na Zapadu, mnogo se insistira na kontinuitetu lenjinizma i staljinizma. To se gledanje naročito potkrepljuje iznošenjem Lenjinova shva­ ćanja o partiji (demokratski centralizam, stav prema frak­ cijama i borbi mišljenja). Neki naši autori, mada sa drugih društvenih i idejnih poizcija, također u posljednje vrijeme, na neki način insistiraju na ovoj tezi. Mi ćemo nastojati, koliko nam to okvir i obim teme dopušta, upozoririti na ta gledanja i to uglavnom u kon­ tekstu iznošenja Lenjinovih stavova. Prema onom što smo istakli, za predmet rada uzimamo Lenjinovu koncepciju partije i njen utjecaj na stvaranje sovjetskog političkog sistema. Sto se tiče vremenske granice našeg proučavanja, treba naglasiti da mi ostajemo u osnovi na periodu od 1917. do 1921. godine. U praćenju teoretskih problema ta će granica biti pomaknuta i na početak stoljeća, a jednim dijelom i u 1922. godinu. U toj posljednjoj godini svoje aktivnosti Lenjin je učinio nekoliko intervencija značajnih za temu o kojoj raspravljamo. Međutim, osnovni problemi i političke 14

pojave odnose se na prve četiri godine sovjetske vlasti. Iz razumljivih razolga od neposrednog je utjecaja na ovaj period razdoblje od februarske do oktobarske revolucije.

4.

IZVORI I LITERATURA

Brojni su izvori za proučavanje ove teme. U prvom redu tu su Lenjinovi radovi objavljeni u Izabranim djelima. Potpunom izdanju i Lenjinskom zborniku. Nije još publici­ ran veći dio njegovih materijala sa sjednica CK Partije i njegovih organa, te Sovjeta Narodnih Komesara (SNK) i Sovjeta Rada i Obrane (STO). Objavljeni su materijali kongresa i konferencija RKP (b). Manjim su dijelom publiciram materijali sa sjednica CK koji se odnose na Lenjinove priloge. Ostali se izvori čuvaju u Centralnom partijskom arhivu IML i Centralnom državnom arhivu oktobarske revolucije. Stenografske bilje­ ške VIII. IX, X i XI kongresa RKP (b) predstavljaju dra­ gocjenu građu za praćenje djelatnosti Partije i njenog unu­ tarnjeg života. Za naš rad od posebnog je interesa zapisnik i dokumenti koji su dati na X kongresu. Dio tih izvora objavljen je u III i V izdanju Lenjinovih radova. Od pomenutih izvora za proučavanje Lenjinove djelat­ nosti na stvaranju sovjetskoga političkog sistema naročito je važan XX tom Zbornika, te publicirani dokumenti o radu SNK i STO. Objavljeni normativni akti, Oktobarski dekreti. Deklaracija. Ustav RSFSR i ostali dokumenti daju moguć­ nost analize napora za ozakonjenje cjelokupne djelatnosti u sovjetskom društvu. Nisu sačuvani cjeloviti zapisnici sjednica SNK i STO, jer su stenografi bilježili samo glavne stvari. 15

Memoarska građa kao izvor baca svjetlo na Lenjinovu ličnost i način rada. Nastala neposredno poslije njegove sm rti i od njegovih najbližih suradnika ona čuva i neke Lenjinove istupe, reagiranja, prijedloge koji drugdje nisu registrirani. CPAIML izdao je zbirku tih memoara i uspo­ mena (»Vospominanija o Vladimire ITiče Lenine«) u dva toma. Mnogi su štampani i u posebnim izdanjima. K arakter izvora ima i jedan dio literature koji je izdan u periodu između 1917—1921. godine. Tako Zbornik »Partija i sojuzy« predstavlja bibliografsku rijetkost. U njemu su sačuvani članci i rasprave svih učesnika poznate diskusije 0 sindikatima. Slični su radovi A. Kollontoj (»Radnička opo­ zicija«) i A. Andreeva (»K novym zadačam professional’nyh sojuzov. Moskva 1921). U nekim radovima izneseni su po­ daci od interesa za analizu društvenih prilika, ekonomske 1 klasne strukture sovjetskog društva u tom periodu. To su u prvom redu citirani radovi D. Antoškina. G. M. Kržižanovskog. Naročito vrijedne podatke o radu sovjeta daje M. Vladimirskij (Sovety. ispolkomv i s’ezdi sovetov, I i II dio, Moskva, 1920. i 1921). S obzirom na činjenicu da neki izvori nisu dostupni, a i inače, periodika iz ovog perioda predstavlja dragocjenu gradu. Tu prije svega mislimo na časopise »Vlast’ sovetov«. -Izvjestija CK RKP (b)«, »Bol’ševik«. »Kommunist«, te novi­ ne : »Pravda«, »Rabočij kontrol’«, »Bor’ba klasov« i dr. U peri­ odici su sačuvani članci, rasprave, m aterijali i od onih autora koji sad nisu dostupni. »Pravda« je objavljivala za dugi period članke s napomenom »članak diskusionog karaktera«. Naročito je bio intenzivno praćen unutarpartijski život, a posebno polemike o raznim pitanjima. Štampa je bila tribina gdje se vodila otvorena diskusija, korektna po tonu i bez diskriminacije. Vijesti sa »terena«, na pose­ ban, izvoran način, daju građu od posebnog interesa. Za 16

praćenje razvoja i rada sovjeta naročito je vrijedan časopis -Vlast’ sovetov«, gdje je pored članaka dat i velik dio dokumentacionog materijala. Literatura o Lenjinu, njegovoj teoretskoj i praktičnoj djelatnosti brojna je. Tu su prije svega njegove rasprave, studije i članci. Period Lenjinove djelatnosti od 1917—1922. godine još uvijek nije dovoljno istražen i on se tek posljed­ njih godina nalazi u centru pažnje sovjetske nauke. Za to postoje dva razloga. Prvo, za Lenjinova života o njemu je malo pisano. Njegova skromnost nije dopuštala ni njegovim najbližim suradnicima da objavljuju radove o njemu kao teoretičaru i državniku. Drugo, u periodu -kulta ličnosti« Lenjina se izučavalo samo do oktobarskog perioda. Po ocjeni sovjetskih autora i ono što je objavljivano nije se temeljilo na izvornoj građi i arhivskim istraživanjima (ko­ jih, usput budi rečeno, i danas nedostaje) i ne predstavlja veću vrijednost.4) Sto se pak tiče inostrane literature ona je brojnija iz vremena uspostavljanja sovjetske države i u posljednjem periodu. Mi smo više pažnje obratili onim radovima koji su nastali kao neposredna reakcija na uspostavljanje sovjetske vlasti. Objektivne teškoće nisu nam dopustile da tu budemo iscrpniji. Autor je. zahvaljujući svestranoj pomoći i razumije­ vanju AN SSSR i njezina Instituta države i prava, imao mogućnosti da provede nekoliko mjeseci na radu u Bibli­ oteci Lenjina i Centralnom partijskom arhivu Instituta marksizma-lenijnizma (CPAIML) pri CK KPSS. Tako nam je bilo moguće da dođemo do izvora koji nisu u nas dostupni. 4) Vidi: M. V. Vinogradov, Borba V. L. Lenina za ukreplenie partii v uslovijah stanovlenija upročenija sovetskoj vlasti. Mo­ skva, 1965, str. 3 i 4. 17

5.

CILJ I PLAN RADA

Naš zadatak je prvo. da izložimo Lenjinovu koncepciju partije radničke klase, težeći pri tome da se jače naglase pitanja unutarpartijske demokracije (borba mišljenja, opo­ zicija, frakcije). Drugo, da. dajući prikaz uloge Partije u stvaranju sovjetskog političkog sistema, obradimo neke njegove karak­ teristike. s posebnim zadržavanjem na nekim oblicima neposredne demokracije. Smatrajući da je svaka teorijska koncepcija uvjetovana društvenim prilikama i vremenom u kojem je nastala, mi bismo obratili, u osnovnim linijama, pažnju na neke društveno-ekonomske karakteristike ruskog društva pred revo­ luciju i u toku prvih godina sovjetske vlasti. Tamo gdje to bude najnužnije, upozorili bismo i na stanje u među­ narodnom radničkom pokretu. Drugi dio rada sadrži razm atranje Lenjinove koncepcije partije i to je rađeno u tri poglavlja od kojih svaki ima svoju zaokruženu cjelinu. U trećem dijelu rada najprije se daju neke karakteri­ stike sovjetskoga političkog sistema da bi se onda iznijela uloga i mjesto Partije u njemu. Mada su razm atranja Lenjinove koncepcije partije no­ vog tipa. (posebno odnos partija — klasa) koja mi vršimo u drugoj i trećoj glavi, od bitnog značaja za cijeli rad, ipak je osnovno težište u četvrtoj, petoj i šestoj glavi. U četvrtoj glavi raspravljamo kako o teoretskim kon­ cepcijama tako i o stepenu ostvarenja unutarpartijske de­ mokracije u Boljševičkoj partiji. Posebnu pažnju posveću­ jemo sektaštvu i oportunizmu, te frakcionaštvu i raznim opozicionim platformam a koje su se javljale u tom periodu, a naročito u fazi čuvene diskusije o sindikatima. 18

Petu glavu posvetili smo razradi osnovnih karakteri­ stika sovjetskog političkog sistema zadržavajući se pri tome na nekim oblicima neposredne demokracije, s posebnim odjeljkom o sovjetima kao osnovom cijelog političkog sistema. Šesta glava predstavlja po svom karakteru završno poglavlje rada. Tu smo partiju postavili u odnos prema političkom sistemu, nastojeći da se pri tome odredi njeno mjesto i uloga. Na kraju se daju neka završna razmatranja i izvlače osnovne konstatacije do kojih smo u radu došli.

19

Prvi I.

dio

DRUŠTVENO-HISTORIJSKA UVJETOVANOST LENJINOVA SHVAĆANJA 0 PARTIJI RADNIČKE KLASE 1 POLITIČKOJ ORGANIZACIJI SOVJETSKOG DRUŠTVA

Lenjinovo shvaćanje karaktera, strukture i funkcije partije radničke klase kao revolucionarne avangarde proleterijata i političkog sistema Sovjeta neposredan je izraz društveno-ekonomskih prilika tog vremena. Mi ćemo, pola­ zeći od pretpostavke da je društveno-historijska atmosfera, na kojoj se temeljila ocjena o zrelosti Rusije za kvalita­ tivne društvene promjene poznata, dati samo neke osnovne podatke i konstatacije. To će se odnositi na dva razdoblja koja su, mada vremenski neposredno vezana, bitno različita po svojim društvenim karakteristikama. Budući da se obra­ da teme vremenski u osnovi zatvara na razdoblje prvih nekoliko godina (1917—1922) sovjetske vlasti, nastojat ćemo da tu budemo nešto iscrpniji. Svijesni smo također nedo­ stataka koji će se u radu pojaviti zbog mimoilaženja stanja u međunarodnom radničkom pokretu tada, jer i sami sto­ jimo na stanovištu da je Lenjinova koncepcija partije pro­ letarijata i karaktera vlasti radničke klase izrastala u ne­ prekidnoj borbi s reformizmom u redovima socijaldemo­ kracije. Nastojat ćemo da pri analizi Lenjinovih koncepcija upozorimo i na oprečna mišljenja, kako bi i naše opredje­ ljenje bilo shvatljivije. Osobenost oblika i karakter sovjetskog političkog siste­ ma, a naročito u njegovu prvom periodu, određen je i specifičnim uvjetima u kojima je pobijedio Oktobar. Među dominantne faktore tog utjecaja treba uvrstiti: prvo, rela­ tivnu zaostalost Rusije, koja je još više potencirana gubi­ cima u toku prvoga svjetskog rata: drugo, formiranje sovjetske države i djelovanje Boljševičke partije odvija se pod uvjetima oštre klasne borbe, koja se snažno ispoljava 23

i uslijed strane vojne intervencije i građanskog rata i treće, razvoj sovjetskog društva odvijao se pod uvjetima opće blokade, bez ekonomske i bilo kakve pomoći drugih zemalja.

1.

DRUŠTVENO-EKONOMSKE KARAKTERISTIKE CARSKE RUSIJE

Po svojoj društveno-ekonomskoj strukturi Rusija je spadala u red najzaostalijih velesila. To se izražavalo kako u nerazvijenosti sredstava za proizvodnju tako i u nesraz­ mjernom razvoju. Na tom ogromnom prostranstvu ukršta­ vale su se različite faze društvenog razvoja počev od predfeudalnih pa do kapitalističkih, s ostacima naturalne pri­ vrede i nerazvijenim robnonovčanim odnosima. a) N ajrječitije govore o nepovoljno ekonomskoj struk­ turi ovi podaci. Poljoprivreda je u nacionalnom dohotku učestvovala sa 51,4%, transport 7,9%, građevinarstvo 4,1 i industrija sa 28,0®. o.5) Obujam industrijske proizvodnje 2,5 puta je manji nego u Francuskoj, 4,6 puta od Engleske, 6 od Njemačke i 14,3 manji od SAD,6) tako da je zauzimala peto mjesto u svijetu i četvrto u Evropi. Po proizvodnji električne energije ona je osma u svijetu, po proizvodnji uglja šesta itd.7) Međutim, po nivou koncetracije industrije Rusija zauzima vodeće mjesto. Godine 1905. Rusija ima 30. a pred prvi svjetski rat 82 sindikata. Neki od njih bili su veliki giganti. »Prodament« 1910. ima 30 krupnih m etalur­ ških poduzeća sa 85.000 radnika ili 80% produkcije. »Pro*) P. I. Ljaščenko: Istorija narodnogo hozjajstva SSSR, Mo­ skva, 1948, t. II, str. 349. *) Ibidem, str. 289. 7) Dostiženija sovjetskoj vlasty za 40 let v cifrah, Moskva, 1957. str. 11. 24

dugalj« ima 60°/o donjeckog ugljenog bazena i 64,7 tisuće radnika. »Sel« i »Nobel« imaju 60°/o proizvodnje nafte i 90°/o njene trgovine.8*) U raspravi »Koncentracija proizvodstva v Russii« Lenjin iznosi ove podatke: Od 1901—1910. broj tvornica u kojima radi preko 1000 radnika porastao je od 243 na 324 (1,5 put) ili od 526 na 700 tisuća radnika.8) U 1910. u krupnim poduzećima zaposleno je 54,3% svih radnika, dok je u Njemačkoj taj postotak iznosio 10, a u SAD 33%. Od ukupnog broja zaposlenih radnika u Rusiji je 44°/o zaposleno u poduzećima sa više hiljada radnika.10*) Uzevši u obzir sva poduzeća, izlazi da po svakom prosječan broj radnika iznosi u Petrogradu 302, Moskvi 434, Ivano-Voznjensku 913.u) Još je naglašenija koncentracija ban­ kovnog kapitala. Trinaest krupnih banaka u Petrogadu ima 62° o akcijskog kapitala i 415 svih bankovnih operacija.12) dok 18 vodećih banaka Rusije 1. I 1914. imaju zajedno 49,6% inostranog kapitala. Lenjin je upozorio i na koncen­ traciju obradivih površina. »Sedam stotina spahija raspolažu s 21 milionom desetina, odnosno gotovo s po trideset hilja­ da desetina svaki. Manje od 28 hiljada spahija raspolažu sa 62 miliona desetina, odnosno s po 2.200 desetina svaki.« Prosječna veličina najvećeg spahijskog posjeda iznosi 2.200 desetina. Prosječna veličina parcele sitnog seljaka iznosi sedam desetina.«13) 8) Kommunističeskaja partija v borbe za pobedu oktjabr'ja, Moskva, 1959, str. 8 ») V. I. Lenin: Soč., t. 18, str. 249. 10) Dostiženija ..., str. 49. n) Fabrično-zavodskaja promišljenost v period 1913-1918. gg.. str. 16-17. ,J) P. I. Ljaščenko: o. c., str. 359. 13) V. I. Lenin: Soč. izd. IV, t. 18, str. 17-18. Koncentracija obradivih površina bila je popraćena, i to u jačoj mjeri, kon­ centracijom poljoprivrenih alatki (u Samarskoj guberniji 24,7" „ domaćinstava ima 82,9% usavršenih sprava) i stoke. Tako u 25

Cijeli ovaj proces koncentracije znači i korak k podruštvljavanju proizvodnje a time i stvaranju preduvjeta za društvenu revoluciju. Insistirajući na relativnoj zaostalosti Rusije, često se gubi iz vida da je ona krajem XIX i početkom XX st. bila karakteristična po brzom industrijskom razvoju i porastu nacionalnog dohotka. Za posljednje 4 decenije industrija je porasla 7 puta, a u prvoj deceniji XX st. taj porast je iznosio 73%.u ) Mora se također imati na umu činjenica da je 1860, kad zapravo počinje industrijski razvitak Rusije, nacionalni dohodak iznosi 40 rubalja (po cijenama od 1913) da bi pred svjetski rat dostigao nivo od 101 rubalj. Stopa rasta nacionalnog dohotka u tom periodu bila je 6,6% i samo ilustracije radi ističemo da je ta stopa u SAD iznosila 4.2%. Uza sve to 1913. godine Rusija je veoma zaostala pn prosječnom dohotku po stanovniku prema drugim evrop­ skim zemljama. Na njenih 101 rublju dolazi u Njemačkoj 299. Engleskoj 460 i SAD 682 rublje.15 Pri tome se mora imati na umu da je sistem plaća u raznim granama proiz­ vodnje stavljao zaposlene u još teži položaj. Nadnice u rudarstvu i industriji iznosi 20—25 rubalja (pola nadnice engleskog radnika), odnosno u metalnoj 35, a tekstilnoj tek 16 rubalja. U neskladu je bio visoki stupanj koncentracije u indu­ striji s izuzetnom tehničkom zaostalošću sredstava za proiz­ vodnju. koja su prema studiju Loškina, četiri puta slabija cijeloj Rusiji 22.0% domaćinstava raspolažu sa 56,34fc ukupnog broja konja). (V. I. Lenjin, Iz. dela, knj. 2, str. 65, 66 i 121). O raslojavanju sela vidi više u istom djelu. str. 49-163. H) P. L. Ljaščenko: o. c., str. 148-150. ,s) J. Stanovnik: Uporedni privredni sistemi. Beograd, 1962, str. 100. 26

od Engleske, pet puta od Njemačke i 10 puta od SAD.16) U pogledu korišćenja mehaničke energije stanje je bilo još gore. -Na 100 stanovnika dolazilo je u Rusiji prosječno 1.6 konjskih snaga mehaničke energije, što treba uporediti sa 13 konjskih snaga u Njemačkoj. 24 u Engleskoj i 25 u SAD«.17) Tehnička neopremljenost poljoprivrednog sektora bila je još izrazitija. U strukturi same industrijske proiz­ vodnje bio je nepovoljno postavljen odjeljak I i II, i to 46.7 prema 59.3°, oInostrani kapital ugrožavao je stabilnost i perspektive nacionalne ekonomike. Američki je kapital imao pod svojom kontrolom naftu i zlato, francuski i belgijski ugalj i obradu metala, njemački kemijsku i električnu industriju. Od meta­ lurgije 72°/o pripada inostranom kapitalu, ugalj — Dombas — 70° o. nafta 60° o. elektrotehnika 90%. Ukupno uzev 1913. godine od 7.516 šest. mil. rubalja kapitala otpada na 1315 akcionarskih poduzeća 5.340, šest. mil. od čega na strani kapital 2,242.92 mil. rubalja.18) U srazmjeri prema svojoj nerazvijenosti s jedne strane i ekonomske zavisnosti od stranog kapitala s druge strane nalazi se i politička zavisnost carske Rusije. b) Na ovakvoj ekonomskoj podlozi izrasta i odgovara­ juća klasna i socijalna struktura ruskog durštva. -V uslovijah bistro rastušćih monopolnij v oblasti promyšlennosti Rossija ostavalas’ stranoj ogromnoj, melkoburžoaznoj. Cislennost’ naslenija v 1913. g. sostavljalo 159,2 min. čelovek. uz njih sel’ckogo naselenija bylo 131, 1 min. (82,4%), gorodskogo — 21,1 min. (17.6°, o)-«19) Interesantna je Lenjinova ’*) J. Loškin: Studija istorije industrije SSSR. Moskva. 1956. str. 30-31. ,7) J. Stanovnik: o. c., str. 101. ,8) S. Mehanik: Financijsko kreditni problemi, str. 40 i 48. "•) Dostiženija..., str. 7. 27

podjela stanovništva prema zanimanju na 3 grupe i odgo­ varajuće podgrupe.**)*2

Zanimanja (podaci u milijunima) a) Činovnici i vojska b) Sveštenstvo i slobodne profesije c) Rentijeri i penzioneri d) Lišeni slobode, prostitutke, neodređeni, nepoznati Svega neproduktivnog stanovništva e) Trgovina f) Saobraćaj i veze g) Privatna služba, posluga nadničari

' |

članovi porodica

Saacstalni

Svega stanoviti- | Siva i

oba spola

1.5

0,7

2.2

0,7 1,3

0.9 0,9

1.6 2,2

0,6

0,3

0,9

4,1

2,8

1,7 0,8

3,4 1,2

i!

6,9 1 i

2,4

3,5

5,0 1 ,9

'

5.8

1

1

Svega produktivnog stanovništva h) Poljoprivreda i) Industrija

i

5.7

7,0

12.7

I1 18,2 5.2 |

75,5 7,1

93,7 12.3

Svega produktivnog stanovništva

23,4

UKUPNO:

33,2

106.0

82,6 |

92,4

1

|

125,6

*•) V. I. Lenjin: Razvitak kapitalizma u Rusiji, Iz. dela, knj. 2, str. 456.

Polazeći od osnovne društvene podjele rada. Lenjin daje slijedeće grupacije: Poljoprivredno stanovništvo Trgovačko-industrijsko Neproduktivno

97.0 milijuna 21.7 milijuna 6.9 milijuna

-Sjedinjujući poljoprivredno, trgovačko-industrijsko i neproduktivno stanovništvo, dobit ćemo za čitavo stano­ vništvo Rusije približno ovakvupodjelu po klasnom položaju:21)

1

Celokupno stanovništvo oba spola Krupna buržoazija, spahije. visoki činovnici i dr. Imućni sitni sopstvenici Siromašni sitni sopstvenici Proleteri i poluproleteri Svega

oko

i 3,0 23,1 35.8 63.7

miliona miliona miliona miliona

125,6 miliona

Iz podataka se već na prvi pogled nameće nekoliko zaključaka. Prvo, izuzetne je nizak postotak (26,4%) aktiv­ nog stanovništva prema 73,6% onih koje se izdržava. Dru­ gim riječima, 23.4 mil. stanovništva stvara bogatstvo od kojeg živi cijelo društvo. Drugo, uza sve to, u ovoj fazi nije došlo do klasne diferencijacije u onom obimu kao u razvi­ 2I) Ibidem, str. 457 i 459. 29

jenim kapitalističkih zemljama, jer se održao velik broj sitnih posjednika koji je, pored ostalog, nepovoljno utjecao na klasnu strukturu sela. Za Rusiju su karakteristični brojni poluproleterski slojevi, što govori u prilog ocjeni da je selo zahvaćeno društveno-ekonomskim protivurječnostima, koje je Lenjin nazvao diferencijacijom seljaštva.22) Pojačanoj eksploataciji stranog i domaćeg kapitala, uz minimalne nadnice, izuzetno teške uvjete rada, latentnu nezaposlenost, treba još, pored ostalog pridodati zaoštrenos*. nacionalnog pitanja u zemlji koja ima 115 narodnosti. Sve će ovo zajedno činiti društveno-političke prilike veoma zaoštrenim, a time Rusiju, uza svu njenu zaostalost, pogodnod za revolucionarno djelovanje subjektivnih faktora. c) Carska Rusija tradicionalna je zemlja samodržavlja. Tobožnji parlamentarizam koji se javlja 1903. (uveden 17. oktobra carskim manifestom) i razvija poslije događaja u 1905. godine neće u politički život i građanske slobode u n i­ jeti znatnije promjene. K ruti centralizam, na kojem je egzi­ l i Osobito je važno upozoriti na socijalnu strukturu i odno­ se na selu. Mada spahije i imućni posjednici predstavljaju nez­ natni] i dio seoskog stanovništva, oni drže u rukama cjelokupnu robnu proizvodnju. Sitni seljak može tek da se prehrani. To ne znači da svi slojevi na selu nisu zahvaćeni odnosima koje uvje­ tuje robna privreda. Društveno-ekonomski odnosi, pa u znatnoj mjeri i kod seljaštva udruženog u -zemljišne obščine«, imaju sve karakteristike kapitalističkih odnosa — konkurencija, kon­ centracija, eksploatacija itd. Seljaštvo udruženo u -zemljišne obščine« izloženo je pored toga i negativnom djelovanju patri­ jarhalnih tradicija. Lenjin je naglašavao da - . . . u seljačkoj masi od 97 milijuna duša treba razlikovati tri osnovne grupe: nižu — proleterski i poluproleterski slojevi stanovništva, sred­ nju — siromašni sitni vlasnici i višu — imućni sitni vlasnici. . . . N a ove grupe pada približno: 50°0. 30%, 20% od ukupnog broja.. . Najzad, među trgovačko industrijskim stanovništvom, nesumnjivo, najviše ima proleteri jata; i jaz između njega i krup­ ne buržoazije je najdublji.« (V. I. Lenin: o. c., str. 457-459).

stirao državni i birokratski mehanizam, morao se po svojoj prirodi održavati nedemokratskim sredstvima i nasiljem. Izlaz iz nagomilanih društvenih protivurječnosti caiizam je tražio u svjetskom ratu iz kojeg je izišao veoma oslabljen. Ni jednoj od ratujućih zemalja rat nije nanio gubitke kao Rusiji. -Pred kraj 1917. Rusija je izgubila 60°. o narodnog bogatstva kojim je raspolagala 1913. godine, dok je u isto vrijeme Engleska izgubila svega 15%. a Francuska SI0,«.-«23) U toku rata mobilizirano je 14.375.000 ljudi24) što je neprocjenjiv gubitak za nacionalnu privredu. Niz sektora proizvodnje pada ispod 50%. U martu 1917. nafta pada na 60° u. Naglo opada proizvodnja žita. od 4.5 milijuna pudi 1913. na 2,950 milij. 1917.25) Preko 5.200 poduzeća i oko 2 milij. radnika radilo je za front. Industrija je davala 75% proizvoda za obranu. Stalno su rasli izdaci za rat. Dnevni troškovi 1914. iznose 10 milij. rubalja. 1915. 24. 1916. 40. a septembra 1917. 65,7 milij. rubalja.26) S tim u vezi bio je i porast platnog deficita. Državni se dug popeo od 8.824 milijuna rubalja 1. I 1914. na 60.000 milijuna 1. I 1918. U ovakvim uvjetima klasna protivurjećja su se zaoštri­ la. -Rat je prouzrokovao takvu bezgraničnu krizu, do te mjere prenapregnuo materijalne i moralne snage naroda, nanio takav udarac cjelokupnoj suvremenoj društvenoj organizaciji da se čovječanstvo našlo pred alternativom: ili da pogine, ili da povjeri svoju sudbinu najrevolucionarnijoj **) L. I. Vasil'kova: Socil'ano-ekonomičeskie i političeskie predposylki velikoj oktjabr’skoj socijalističeskoj revoljucii, Na­ vedeni zbornik, str. 22. i4) »Rossija v mirovoj vojne 1914-1918 gg.-. Moskva 1925, str. 4. “) -Novyj put'- No 3-4, 1917, str. 3. M) »Rossija . . str. 5. 31

klasi u cilju što bržeg i što radikalnijeg prelaska na savrše­ niji način proizvodnje.«27) Ocjenu historijskog momenta Lenjin je najpotpunije izrazio ovom mišlju - . . . za revoluciju je neophodno da eksploatatori ne budu u stanju da žive i upravljaju po staro­ me. Jedino kada ,niži slojevi’ ne žele stare i kada ,viši sloje­ vi' ne mogu po starome, jedino tada revolucija može da pobijedi.«2*) Ta općenacionalna kriza koja je zahvatila sve sfere društvenog života, bila je onaj faktor koji je olakšao i činio skoro beskrvnom februarsku revoluciju 1917. Među­ tim, snage koje su nosile tu revoluciju bile su oprečne po svojim ciljevima i klasnim interesima pa otuda i nastavak krize koja je razjedala rusko društvo. Bez realizacije određe­ nog socijalnog programa, uz sklonost esera i menjševika na kompromis sa buržoazijom i nastavak rata veći se rezultati i nisu mogli očekivati.29) Privredno rasulo dolazi još potpunije do izražaja. Samo od m arta do jula 1917. zatvoreno je 568 poduzeća u kojima je bilo zaposleno 104.372 radnika.30) Uvjeti života, a naročito u velikim gradovima, naglo su se pogoršavali. U Moskvi su plate porasle za 51,5%, a cijene osnovnih artikala 566a o. odnosno artikli široke potrošnje 1109° o-*1) iT) V. I Lenin: Soč., t. 25, str. 337. Septembra 1917. Lenjin upozorava da »Ukoliko su jači ekonomski krah i kriza koju donosi rat. utoliko je veća potreba za najsavršenjim političkim oblikom koji olakšava lečenje strašnih rana koje je rat nanio čovečanstvu«. (V. I. Lenjin: Zadaci proletarijata u našoj revolu­ ciji. Iz. dela. knj. 10, str. 452). a ) V. I. Lenin. ibidem, t. 31. str. 65. **) To ne znači, međutim, da februarska revolucija nije stvo­ rila niz' preduvjeta za one promjene kojima će oktobarski do­ gađaji po intenzitetu i sadržini dati novi kvalitet. *>) »Robočij put «. 8. X 1917. »') Ibidem, 14. X 1917. 32

Julski nemiri unijeli su još veću nesigurnost u redove Privremene vlade. Događajima od jula počinje novi ciklus klasne i političke borbe. »Počinje nov ciklus u koji ulaze ne stare klase, ne stare partije, ne stari sovjeti, nego sovjeti obnovljeni u vatri borbe.. .32) Kako ćemo kasnije zapaziti oktobarski događaji bit će prirodni izraz porasta revolucio­ narnog raspoloženja radnika, seoske sirotinje i vojnika na frontu i naglog jačanja pozicija Boljševičke partije, jedine političke snage koja je u tadašnjoj Rusiji imala najveću priliku, kako po svom programu tako i odlučnosti realizaci­ je, da preuzme vlast. 2. DRUŠTVENE PROMJENE U PERIODU USPOSTAVLJANJA SOVJETSKE VLASTI (1917—1921) Kolikogod je za evropske poznavaoce ruskih prilika pobjeda boljševika bila neočekivana i privremena, toliko je za njih same bila logički rezultat društveno-politički'n promjena do kojih je došlo u Rusiji kroz protekle dvije decenije. »Svaki mesec tog perioda bio je, u smislu obu­ čavanja u osnovama političke nauke — i masa i vođa. i klasa i partija — jednak godini dana .mirnog' i .ustavnog' razvitka. Bez .generalne probe’ od 1905. godine pobeda okto­ barske revolucije od 1917. godine ne bi bila moguća.«33) Naročito smišljenu politiku vodili su boljševici u pe­ riodu između februara i oktobra 1917. Obaran je Privremene vlade povezivano je s jačanjem pozicija sovjeta. Tek na Aprilskoj konferenciji istaknuta je misao da je »radničko-seljačka sovjetska republika bolja od svake buržoasko-demokratske, parlamentarne republike. . . Bez takve oprez­ ne, svestrane, smotrene i duge pripreme mi ne bismo **) V. I. Lenjin, Iz. dela. knj. 11. str. 37. **) V. I. Lenjin, Iz. dela. knj. 13, str. 414. 33

mogli«, pisao je Lenjin, »ni da održimo pobedu u oktobru 1917 niti da tu pobedu zadržimo«.34) Ocjena o zrelosti Rusije za revoluciju nije se temeljila samo na marksističkim pogledima o mjestu i ulozi radničke klase u promjenama društvenog stanja, već prije svega na analizi klasnih, političkih i drugih protivurječnosti koje izrastaju na tlu jedne zaostale zemlje. Lenjinizam kao teorija odražavao je realne potrebe konkretne revolucionarne situacije. On se zasnivao u cijelom svom razvoju na stano­ vištu koje polazi od toga da je praksa kriterij za utvrđi­ vanje istine. »Lenjinova izvanredna dijalektička misao, koja je u analizama i ocjenama historijskog kretanja i najkonkretnijih situacija dosegla maksimalne mogućnosti, dala je u toku same revolucije upravo uzorne analize.«35) To je činilo oktobarsku revoluciju, toliko radikalnom po svojim zahvatima, a u isto vrijeme, veoma elastičnom i realnom. Ta se realnost naročito ispoljila u ocjeni da je zadatak održanja revolucije, realizacija njenih ciljeva i pretpostavki glavna teškoća koja stavlja u iskušenje sovjetsku vlast. Lenjin ističe misao da je revolucija u Rusiji mogla lakše početi, ali će je biti teže nastaviti i dovesti do definitivne pobjede, u smislu potpune organizacije socijalističkog dru­ štva. »Nama je bilo lakše početi, prvo, zato što je neobična za Evropu XX veka — politička zaostalost carske monar­ hije izazvala neobičnu snagu revolucionarne navale masa. Drugo, zaostalost Rusije je originalno spojila proletersku revoluciju protiv buržoazije sa seljačkom revolucijom protiv sp ah ija...« Dalje, nastavlja Lenjin, »boljševici su od početka 1905. branili ideju revolucionarnodemokratske diktature proleta­ rijata i seljaštva. Treće, revolucija od 1905. je učinila vanIbidem, str. 417. **) P. Vranicki: Historija marksizma, Zagreb, 1961, str. 275.

M)

34

redno mnogo za političko obučavanje masa radnika i seljaka kako u smislu upoznavanja njegove avangarde s ,posljed­ njom rečju’ socijalizma na Zapadu, tako i u smislu revo­ lucionarne akcije masa. Bez takve .generalne probe7, kao u 1905. godini, revolucija u 1917. godini — kako buržoaska. Fefruarska, tako i proleterska, Oktobarska — ne bi bile moguće. Četvrto, geografski uslovi omogućavali su Rusiji da duže od drugih zemalja istraje protiv vojne prevage kapitalističkih, razvijenih zemalja. Peto, originalan odnos proletarijata prema seljaštvu olakšao je prelaz od buržoaske revolucije k socijalističkoj, olakšao je uticaj gradskih prole­ tera na poluproleterske, na siromašnije slojeve trudbenika na selu. Šesto, duga škola štrajkaške borbe i iskustvo evropskog masovnog radničkog pokreta olakšali su nasta­ nak u dubokoj revolucionarnoj situaciji koja se brzo za­ oštravala tako originalnog oblika proleterske revolucionarne organizacije kao što su sovjeti«.3#) U prvom redu početni rad na mijenjanju društveno-ekonomske i klasne strukture društva naišao je na nepre­ mostive teškoće. Sovjetska vlast je započela svoju historiju na neuporedivo nižim materijalnim, kadrovskim i tehničkim mogućnostima, koje su sa svoje strane imale udjela u rušenju vlasti buržoazije. S druge strane koncepcija dalj­ njeg razvoja bile su samo zacrtane u osnovnim konturama. »U početku smo gledali na sve ove teškoće potpuno apstraktno, kao revolucionari koji su propovijedali, a da uopće nisu znali kako da se prihvate posla. . . Ne samo iz iskustva masa«, isticao je Lenjin na VIII kongresu RKP (b), ►►moglo se naći rješenje«.*37) Međutim, vrijeme i potreban mir za stjecanje tog iskustva sovjetska vlast nije imala. **) V. I. Lenjin: Treća internacionala i njeno mesto u istoriji. Iz. dela. knj. 13, str. 136 i 137. 37) V. I. Lenin: Soč. t. 29, str. 134, 135. 35

Prvih nekoliko mjeseci proteći će u borbi na širenju utje­ caja boljševika u redovima radničke klase, sovjeta, a naro­ čito među siromašnim seljaštvom gdje su druge partije, a naročito socijalisti revolucionari (eseri), imali jake pozicije. Složenost odnosa među organizacijama radničke klase i sitnoburžoaskim partijam a uvjetovat će oštru borbu i jake opozicione struje prema svim radikalnim zahvatima sovjet­ ske vlasti. Privremeno učešće -lijevih« esera u vladi i nji­ hovo kasnije zadržavanje u Sveruskom Centralnom Izvrš­ nom Komitetu (VCIK) i sovjetima samo će donekle olakšati situaciju. Definitivni raskid sa -lijevim« eserima pada otprilike u isto vrijeme kad počinje građanski rat i strana vojna intervencija (mart-maj 1918). mada se taj čin for­ malno odigrao 10. jula prigodom lijevoeserovskog puča. Time je u stvari bila završena prva etapa oktobarske revo­ lucije.*8) u kojoj je došlo do konsolidacije sovjetske vlasti, normativnog oblikovanja njenih prvih koraka (dekret o miru. zemlji, radničkoj kontroli, o organizaciji sovjetskog političkog sistema, čije su osnove postavljene u Deklaraciji i Ustavu donesenom jula 1918. godine) i definitivne prevage raspoloženja masa u korist boljševika. Međutim, rezultati tih zahvata, koji su ostali više programska deklaracija, a m anje odraz oblikovanja realnih društvenih odnosa, tek su* **) Periodizacija revolucije ima više. Lenjin ističe četiri eta­ pe. Prva, koju on smatra čisto političkom završava 5 januara, raspuštanjem Ustavotvorne skupštine. U toj fazi je stvoren sov­ jetski tip države. Druga faza završava Bretskim mirom, kad je zadan udarac eserima, menjševicima i -lijevim komunistima«. Građanski rat za Lenjina predstavlja treću fazu revolucije (1918-1920). Najvažniji rezultat ovog perioda je učvršćenje saveza radnika i seljaka. Četvrtu fazu predstavlja mirnodopska izgrad­ nja. Lenjin naglašava da svaka od ovih faza ima svoje zadatke. O njima je zavisila i taktika borbe i granica djelovanja. (V. I. Lenjin: Nova vremena, stare pogreške u novom obliku. Iz. dela, knj. 14. 376. 377-381). 36

imali uslijediti. Prepreke su bile mnogostrane. U periodu između 1918—1921. godine vođen je iscrpljujući građanski rat koji su podržavale vodeće kapitalističke zemlje. Sovjet­ ska vlast je upravljala u najkritičnijem vremenu sa 1/14 nacionalnog teritorija. Izvori energije, sirovina za industriju i roba za prehranu stanovništva ostali su dugo vremena izvan njenog domašaja. Obim proizvodnje naglo je podao. a) Vrijednost industrijske proizvodnje, koja je 1912. godine iznosila 3.721 milijun zlatnih rubalja, pala je 1920. godine na 517 milijuna.39) Ako se sjetvene površine u 1916. godini uzmu kao indeks 100, onda je 1921. bilo zasijano samo 65% od te površine.40) Kad se pak za ocjenu ekonom­ skog stanja uzmu za uporedbu 1913, 1917. i 1921. godina, onda to u postocima daje ovu sliku:41) | 1913. 1917. 1921. Ukupan broj radnika 1 Nacionalni dohodak

Ukupna industrijska proizvodnja Ukupna proizvodnja krupne industrije Ukupna poljoprivredna proizvodnja Promet željezničkog transporta

100 100 100 100 100 100

_ 75 71 63 88 96

44 38 31

21 60 21

Istovetno se stanje vidi i u prikazu obima industrijske proizvodnje po zaposlenom radniku. Tako 1913. godine 2.203 radnika daje 2.551 rublju po uposlenom radniku. 2.596 3#) Vidi: Istorija kommunističeskoj partii Sovetskog Sojuza, Moskva, 1960, str. 21. 40) D. V. Antoškin: Professional’noe dviženie v Rossii, Mo­ skva, 1926, str. 447. 41) »Np^odnoe hozjajstvo v 1958. godu«, Moskva, 1959, str. 52. 37

zaposlenih radnika 1917. godine daje 1.482 rublje po zapo­ slenom da bi se taj odnos 1918. spustio na 917 rubalja po radniku.42*) Naročito velike teškoće iskrsle su u snabdije­ vanju industrije sa sirovinama i pogonskom energijom.49) |

Vrsta toplotne energije

| Kamani ugalj ! Nafta

1

Milijuni |puda 1916. ! 1917. | 1918. I 1919. | 1920.

| 1.738 1.510 | 602 522

541 232

338 269

272 233

Još je izrazitiji bio pad proizvodnje sirovina. Godine 1916. proizvelo se 231 hiljadu puda sirovog željeza a 1919. i 1920. tek 7 hiljada. Sličan pad bilježe i sirovine za tekstil­ nu i prehram benu industriju. Ako se kao indeks 100 uzme 1913. godina, onda je 1919. proizvedeno samo 22% pamuka. 17°/« lana. 27°/o šećerne repe.44) Budući da nije imala zlatnu podlogu i pokriće u robi. sovjetska vlast prišla je emisiji papirnatog novca, što je uvjetovalo pad njegove vrijednosti.45*) Godina 1. 1. 1. 1. 1.

XI 1917. I 1918. I 1919. I 1920. I 1921.

Suma novca u opije* cajo u ml. rubalja

22.446 27.312 60.764 225.014 1.168.596

Realna vrijednost 2.200 1.315 370 93 69

«) P. I. Ljaščenko: o. c., str. 77. «) »Bol'ševik«, No 1, str. 35. 44) »Prodovoljstveruiaja politika v svete obšego hoz. stroiteljstva sovet. vlasti«. Moskva, 1920, str. 14. «) -B olševik-, No 1, 1924. str. 36. 38

Veoma se često jednostrano ocjenjuju uzroci za takvo stanje u proizvodnji. »Pravda« od 30. III 1918. godine po­ slije nego konstatira »svuda okolo je rasulo — rasulo u svemu. Namirnica nema dovoljno, transport je dezorgani­ ziran, industrija je ratna. Ne postoji snažna, dobro orga­ nizirana. čvrsto disciplinirana armija. Nema organizacije, popustile su spone privrednog života, sve krvari, svuda.. . neraspoloženje...« pita se: »šta je to? Plodovi revolucije?« Potvrdno će, ističe list, odgovoriti samo njeni neprijatelji. Rat i sabotaža uzroci su tako teškog stanja.46) b) Period građanskog rata i »ratnog komunizma« naro­ čito je pogodio radničku klasu. I onako malobrojna, ona je u toku prvoga svjetskog rata i prvih godina sovjetske vlasti znatno desetkovana.47) Uslijed teških radnih i život­ nih uvjeta radnici odlaze na selo, a drugi na front i na rad u sovjetske ustanove (ukupno oko 600 hiljada). Odlazak «) »Pravda«, 30. III 1918. 4T) Samo u krupnoj industriji smanjen je broj radnika za oko milijun i 400 hiljada u periodu od 1917-1921. godine. U cen­ tralnom industrijskom rejonu od 3,3 milijuna stanovnika ostalo je 1,8 mil. u istom periodu. Ukupno uzev promijeno se odnos seoskog stanovništva u odnosu na gradsko (85:15°'o) ih 113,4 prema 20,8 mil. (»Narodnoe hozjajstvo v 1961, str. 565). Dono­ simo tablicu koja pokazuje opadanje broja radnika u godinama građanskog rata:

Industrijska grana

1917.

1920.

%

Krupna industrija Rudarstvo i metalurgija Obrada metala i mašinogradnja

2.596 384 558

1.223 257 231

47,1 15,0 43,0

(Itogi desjatileti ja sovetskoj vlasti v cifrah. 1917-1927, str. 236* 242). 39

radnika na selo nije samo rezultat smanjenja industrijske proizvodnje već i malih zarada. Plaće su već 1917. godine pale na 80.9°'o. 1918. su bile tek 47.7#/o, da bi u 1920. godini iznosile 37.8°, o od prim anja koje su radnici dobivali 1913. godine.46) Prim anja su u osnovi isplaćivana u naturi, dok se u novcu primalo samo 7°/o.4#) Prema nekim procjenama dnevna zarada moskovskog radnika iznosila je 8—20° o stvarnih potreba.48*50) Teški uvjeti rada. odlazak na selo radi dopunske ili cjelovite zarade nisu mogli ostati bez utjecaja na previranje u redovima proletarijata. Radnička klasa od 1920. do 1921. godine »deklassivovalas ne tolko v socialno-ekonomičeskom. no v ideologičeskom otnošenii«. Oko 60°/o radnika koji su bili vezani za selo često su istupali s pozicija sitnog robnog proizvođača. S obzirom na ovakvo stanje u redovima rad­ nika širila se sitnoburžoaska ideologija.51) Raslojavanje na selu teklo je dosta sporo. Optimizam koji je uslijedio kao rezultat podjele zemlje splahnuo je uslijed potrebe da se zbog prehrane vojske i gradskog sta­ novništva vrši oduzimanje poljoprivrednih viškova. Viškova je bilo daleko u graničnim oblastima — Sibir, sjeverni Kav­ kaz. »ali baš tamo je najmanje bio organizovan sovjetski aparat, baš tamo je sovjetska vlast manje čvrsta i odatle je bio vrlo težak prevoz. Zbog toga se desilo, nastavlja Lenjin. »da smo povećane rezerve životnih namirnica priku­ pili iz najm anje žitorodnih gubernija. a time se kriza se­ 463.

48) Istorija narodnogo hozjajstva SSSR. Moskva, 1960. str.

°) S. G. Strumilin: Zarabotnaja plata i proizvoditel nost’ truda v russkoj promyšlennosti, Moskva. 1939, str. 56. “ ) B. Livšica: Problema zarabotnyh plati, Moskva, 1922. str. 25-26. S1) -Bol ševik-, No 1, 1924. str. 37. 40

ljačkog gazdinstva izvanredno zaoštrila.«52) Na izvjestan način unutarnji je antagonizam na selu opadao. Pozicija proletarijata kao saveznika sirotinje slabi, a u seljaka se javljaju elementi solidarnosti.53) Pojavio se u jačoj mjeri antagonizam prema gradu, odnosno prema radničkoj klasi. Autor smatra da je bitka protiv gradske buržoazije dobivena (mada bi bilo pogrešno vjerovati da je tu sve riješeno), ali predstoji bitka na selu. Seoska buržoazija drži pod svojim utjecajem seosku inteligenciju (učitelje, popove, činovnike) .. . Namjesto klasnog konflikta dvcrsko-seljačkoga sad izrasta novi: seljačko-proleterski. .. Sama sitna buržoazija krvno je vezana s interesima krupne seoske buržoazije, ima s njom mnogo zajedničkih interesa i zato je nesposobna za nepoštednu borbu kao što je proletarijat. Selo je zahvatila na izvjestan način konjunktura, cijena kruhu naglo raste a s tim u vezi i trgovina »ispod banka«. c) Nova ekonomska politika (NEP) postat će platforma s koje će se poći pri rješavanju krize u koju su zapali ekonomika i proizvodni odnosi. Prema nekim autorima NEP je imao kao glavni zadatak ublaženje teškoća u odnosima grad-selo, odnosno pronalaženje mogućnosti za pojačanu robnu proizvodnju u poljoprivredi. Odnos između prole­ terske državne vlasti i sitnih zemljoradnika — jeste najva­ žnije pitanje ekonomike i politike za sovjetsku vlast u to vrijeme.54) »To je bio prvi (odnosi se na period 1921. god. n. p.) i, nadam se. posljednji put u istoriji Sovjetske Rusije **) V. I. Lenjin: Iz dela, knj. 14, str. 226. M) »Pozicija proletarijata v smisle klassovo — bednjankoj opori, oslabla a v gromadnoj masse krestajnstva, naobarot, ostali živiee dejstvovat faktori nekatorij solidarizacii vmesto prežnih faktorov vnuternniem borbi« (»Bol’ševik«, str. 39). 54) V. I. Lenjin, o. c., str. 239. 41

kada su velike mase seljaštva, ne samo svesno nego instink­ tivno, bile raspoložene protiv nas.-«55) Međutim, postoje i gledišta da je to bila daleko važnija dilema: etatizacija ili liberalizacija ekonomike, politike i na toj osnovi cjelokupnih odnosa u društvu.5®) Bilo je to nastojanje koje je inicirano potrebom za uvođenjem pogod­ nijih i elastičnijih odnosa u ekonomskim i političkim proce­ sima s jedne strane odnosno napuštanja načina rada koji je bio svojstven fazi -ratnog komunizma« s druge strane. Još dvije godine ranije i u bitno drukčijoj, kritičnijoj situaciji Lenjin je pisao da -im a situacija kada je nasilje i neophodno i korisno i ima situacija kada nasilje ne može dati nikakve rezultate.«57) Cjelovito uzevši NEP je za Le“ ) V. I. Lenjin, idem, str. 540. *•) Možda je pretjerano mišljenje jednog našeg autora koji zaključuje: -NEP je bio u stvari posledica konflikta između ek­ stremnih pokušaja centralizacije i etatizacije od strane birok­ racije . . . i težnje za radničkim samoupravljanjem na strani rad­ nika«. Isti autor sasma tačno primjećuje da je NEP, po svojoj osnovnoj karakteristici, »odnos između države i privatne indu­ strije a ne pitanje organizacije poljoprivrede...« (Vidi. J. Sta­ novnik, o. c., str. 102). Međutim često se gubi iz vida da su bolj­ ševici politikom NEP-a postavljali povoljniju ekonomsku osnovu na kojoj se trebalo učvršćivati međusobno povjerenje osnovnih društvenih klasa i slojeva. U našoj -Sovjetskoj republici je«, isticao je Lenjin, -socijalni sistem zasnovan na saradnji dve klase: radnika i seljaka, u kojoj sada pod izvesnim uslovima, mogu da učestvuju i ,nepmani\ to jest buržoazija. Ako se pojave ozbiljnija klasna razmimoilaženja među ovim klasama, rescep će biti neizbežan, ali u našem socijalnom sistemu nisu nužno sadržani koreni takvog rascepa i glavni zadatak našeg Central­ nog komiteta i Centralne kontrolne komisije, kao i naše partije u celini sastoji se u tome da pažljivo prate okolnosti koje mogu dovesti do rascepa i da ih sprečavaju, jer će u krajnjoj liniji sudbina naše republike zavisiti od toga da li će seljačka masa poći s radničkom klasom«. (V. I. Lenjin: Iz. dela. knj. 14. str. 600). 5;) V. I. Lenjin: Iz. dela. knj. 13, str. 144. 42

njina imao i međunarodni značaj. -Ovaj zadatak«, — ističe on, -koji mi danas rješavamo, zasada provizorno, pojedi­ načno, izgleda kao čisto ruski zadatak, a u suštini to je zadatak koji će se postaviti pred sve socijaliste.. .«58) U pogledima na NEP iskristalizirala su se tri osnovna mišljenja. Lenjin i većina bili su za liberalizaciju robno-novčanih odnosa, za ispoljavanje inicijative sitnih robnih proizvođača, za mogućnost korištenja ulaganja i od inostra­ nog kapitala.59) Trocki je zastupao stanovište da takva politika nije prihvatljiva i da jača kapitalističke elemente na selu (što je u osnovi tačno) dok je N. Buharin smatrao da tzv. centar (nosioci prvog gledišta) ne ide dovoljno daleko u podsticanju privatne inicijative. Sam se Buharin ipak, dosta kolebao govoreći o mogućnosti štetnih poslje­ dica i protivurječnosti koje NEP nameće. »S jedne strane«, pisao je on, » ... smo zainteresirani za povećanje dopunskog kontigenta namirnica, a to se može postići jedino u vidu jačanja buržoaskih tendencija razvitka; s druge strane, upravo to jačanje predstavlja opasnost po komunizam, opasnost takoreći s drugog kraja, sa stanovišta konkurencije privrednih formi.«®°) Slijedećih godina NEP će pokazati prve pozitivne rezul­ tate, ispoljavajući određene negativnosti koje su se njego­ vim utvrđenjem smjelo predviđale. Lenjin je krajem 1921. godine čak isticao da se pogriješilo što se, iako u uvjetima vojnih zadataka i očajnog položaja, prešlo na komunističku M) V. I. Lenin: Soč., t. 33. V. izd.. str. 151. 5#) Lenjin je upozoravao i na otpor koji se javljao protiv ove orijentacije. Na posljednjem svom javnom istupu (plenarna sjednica Moskovskog sovjeta) on je, pored ostalog, rekao: -Poz­ nato vam je da je u vezi s tim bilo dosta debate sa seljacima i rad­ nicima, poznato vam je da su radnici govorili: .svoju smo bur­ žoaziju potjerali, a druge ćemo dovesti «. (»Pravda«, No 16. 1921). •°) N. Buharin: Novyj kurs ekonomičeskoj politiki, »Kommunist«. Moskva. No 1, 1921, str. 9. 43

proizvodnju i raspodjelu. To nije odgovaralo ranije postav­ ljenim tezama o prelazu iz kapitalizma u socijalizam. Govo­ reći o teškoćama tog neuspjeha. Lenjin smatra da je povla­ čenje jedino ispravna odluka. NEP će obnoviti kapitalizam, ali i radničku klasu koja je desetkovana ratom. »Pošto je krupna kapitalistička industrija srušena, pošto su fabrike i zavodi stali, proletarijat je nestao. On je ponekad for­ malno brojan, ali on nije bio povezan ekonomskim korenima.«61) U Rusiji je bila snažno ispoljena sitnoburžoaska stihija, zatim osiromašenje, nerodice. epidemije što je, po Lenjinu. rađalo oštre manifestacije kolebanja sitnoburžoaske i poluproleterske mase. »-Ta kolebanja idu čas u pravcu jačanja saveza tih masa s proletarijatom , čas u pravcu buržoaske restauracije.«62) Lenjin je ovu epohu okarakterizirao rije­ čima: »Ekonomika Rusije u epohi diktature proletarijata predstavlja borbu prvih koraka komunistički ujedinjenog rada — u jedinstvenim razmerama ogromne države — protiv sitne robne proizvodnje i protiv kapitalizma — kako onog koji se održava tako i protiv onog koji se na njenoj bazi ponovo rađa.«63) Politika NEP-a pokazala je bogatstvo formi, manevar­ sku sposobnost i gipkost svoje revolucionarne taktike. P ar­ tija je reorganizirala svoje djelovanje i ta godina bila je od velikog značaja za daljnje iskustvo. »Rusija je«, pisao je Lenjin. »sitnoburžoaska zemlja. Ogromna većina stanovništva pripada toj klasi. Njena kole­ banja između buržoazije i proletarijata su neizbježna. Tek •>) V. I. Lenjin: NEP i zadaci političko-prosvjetnih radnika, Iz. dela. knj. 14, str. 401, 402, 404. «**) V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14, str. 248. •s) V. I. Lenjin: Ekonomika i politika u epohi diktature pro­ letarijata, Iz. dela. knj. 13. str. 275. 44

kad se ona približi proletarijatu, pobeda stvari revolucije, stvari mira, slobode i predaje zemlje trudbenicima obezbeđena je lako. glatko, brzo i mirno.«8,1) d) Takvi su bili socijalno-ekonomski uvjeti koji su utjecali da pri okončanju građanskog rata i slomu strane intervencije ponovo iskrsne stalno prisutna dilema — kako dalje? Početkom 1921. godine morala se donijeti odluka. Nastaviti politiku »ratnog komunizma«,83) ili preći na novi ekonomski sistem. Kako ćemo, pri razradi slijedećeg po­ glavlja vidjeti, ova dilema kao i niz drugih iz ranijeg pe­ rioda nije prošla bez posljedica za unutarpartijski život. Frakcijske borbe, kojih se RKP nije oslobodila dugi niz godina, slabile su jedinstvo njenih redova i podgrijavale nade protivnika svih pravaca da će mladu sovjetsku državu, koja je tako uspješno dokončala građanski rat u njenom razvoju i održanju onemogućiti slabosti u redovima subjek­ tivnih snaga koje su nosile revoluciju. Neprijatelj je podu­ zimao i određene akcije kako bi oslabio stabilnost sovjetske vlasti. Jedan od takvih pokušaja je i kronštadska pobuna, marta 1921. godine.8485*88) 84) V . I . L e n j i n : I z . d e l a , k n j . 1 1 , s t r . 3 0 4 . 85) » R a t n i k o m u n i z a m « j e u o b i č a j e n t e r m i n z a o v u f a z u r a z ­ v o ja s o v je ts k o g p o litič k o g s is te m a k o ji p o č in je g ra d e n s k im r a ­ to m . R u s ija je u tim u v je tim a p r e tv a r a n a u v o jn i lo g o r. V o jn e m e to d e u p r a v lja n ja z a h v a tile s u n e s a m o s o v je ts k e o rg a n e v e ć i p a rtijs k e . » Z a v rije m e g ra đ a n s k o g ra ta d je la tn o s t c ije le p a rtije , p o č e v o d C K d o o s n o v n e ć e lije , b ila je p o d re đ e n a z a d a c im a v o j­ n o g b o r b e n o g r a d a . P a r tijs k e o r g a n iz a c ije s u v o jn ič k i ra d ile .« ( P a rtija v b o rb e s tra c k iz m o m i g ru p o j » d e m o k ra tič e s k o g o c e n ­ tra liz m a « v g o d i v o e n n o g o k o m m u n iz m a , K ro n o fo rk , 1 9 3 5 , s tr. 1 0 ). S is te m g v o z d e n e d is c ip lin e i n a g la š e n o g c e n tr a liz m a u v j e ­ to v a o je d a s e n a p u s ti r a d n a r a z v o ju in s titu c ija n e p o s r e d n e d e m o k r a c ije . O to m e d a lje v iš e . **) K r o n š t a t s k a p o b u n a j e jo š u v i j e k n e d o v o ljn o is t r a ž e n a e p 'z o d a u r a z v o j u s o v j e t s k o g d r u š t v a . K o r i s t e ć i s e t a k v i m s t a ­ n je m č e s to s e n e k i a u to ri, p a n a iz v je s ta n n a č in i n e k i n a š i u p u 45

Već u drugoj polovici februara 1921. godine u nekim zavodima u Petrogradu počeli su štrajkovi. Mada je štraj­ kova bilo i ranije, ovi su sad po svojim platformama daleko opasniji. U jednom menjševičko-eserskom proglasu, koji su ćuju na taj događaj kao jedan progresivan pokret koji je imao za cilj da se otklone slabosti koje su se nagomilavale već u ne­ koliko prvih godina sovjetske vlasti (birokratizam, privilegije, centralizam i si.). Mada nas okvir naše teme ne upućuje na šire istraživanje ovog pitanja, mi smo ipak na osnovu nekih izvornih dokumena­ ta došli do zaključka da je ocjena sovjetske historiografije, ma­ da je po načinu obrade općenita i nedovoljno dokumentirana, u osnovi ispravna. Sama činjenica da su se pobunili radnici i mornari i to pod parolom »za sovjetsku vlast, ali bez komuni­ sta« sama za sebe još ne znači da je to i pokret koji polazi od interesa radničke klase i revolucionarno raspoloženih mornara. Kronštat kao jedan od punktova Oktobra izmjenio je svoju klasnu i političku fizionomiju. Mornari i radnici koji su nosili sovjetsku vlast prešli su u druge centre i organe sovjetske vla­ sti. U sastav mornarice došao je mladi kadar, uglavnom sa sela. Ti seoski mladići u mornarskim uniformama bili su osnovna društvena snaga pobunjenog Kronštata. Kako smo upozorili ovaj labilni element je bilo relativno lako dobiti da istupi protiv sovjetske vlasti. Sto je ove mornare ponukalo na pobunu kažu i oni sami u listu »Izvjestija vrem. revkoma matrosov, krasnoarmejcev i rabočih gor. Kronštata« — »Sve što se danas događa pripremili su sami komunisti, njihov trogodišnji krvavo-rušilački rad. Pisma iz sela su puna žalbi na proklete komuniste. Naši drugovi, vraćajući se s odsustva ispunjeni gnjevom i negodo­ vanjem pričali su nam o strahotama koje čine boljševici po ci­ jeloj ruskoj zemlji.« — Izvestija, dalje prikazuje program vezan za politiku popuštanja na selu kao taktiku boljševika koja je sračunata kao manevar poslije kojeg slijedi još jače ugrožavanje interesa seljaka. Društvena suština kronštadske pobune pokušava se dati u tezama koje je 1. marta 1921. prihvatila komanda prve i druge brigade u donošenju rezolucije. Mi iz tog dokumenta izdvajamo slijedeća 4 člana: »8. Odmah ukinuti sve kaznene jedinice. 46

se tih dana javno čitali pred radnicima stoji i ovo: »Neop­ hodno je iz temelja promijeniti cjelokupnu političku vlast i u prvom redu radnicima i seljacima je neophodna sloboda. Oni ne žele da im boljševici nameću volju, oni žele da sami odlučuju o svojoj sudbini. Drugovi, pružajte podršku revo­ lucionarnom poretku. Zahtijevajte organizirano i istrajno: oslobođenje svih uhapšenih socijalista i radnika vanpartijaca, ukidanje ratnog stanja, slobodu govora, štampe i zbora za s v e radne ljude .. .«#7)*1 9. Iz je d n a č iti s le d o v a n ja z a s v e r a d n e lju d e , iz u z e v p o g o n e š te tn e p o z d ra v lje . 11. P riz n a ti p u n o p ra v o s e lja c im a d a r a s p o la ž u z e m ljo m o n a k o k a k o o n i to ž e le , a ta k o đ e r d a im a ju s to k u , k o ju tr e b a d a g a je v la s titim s n a g a m a , tj. n e k o ris te ć i s e tu đ im ra d o m . 15. D o p u s titi s lo b o d n u z a n a ts k u r a d in o s t s v o jim v la s titim ra d o m .« ( » I z v e s tija « N o 1 , 3 . I I I 1 9 2 1 ). I z v u č e n a iz k o n te k s a o v a p la tf o r m a k a o d a im a n e š to z a ­ je d n ič k o s a N E P u p o g le d u tr e tir a n ja s e la i ro b n o n o v č a n ih o d n o s a . Č a k s e iš lo to lik o d a le k o d a s e o v a p o b u n a s m a tr a tre ć o m re v o lu c ijo m — » Z d e s v K ro n š ta te , p o lo ž e n p e rv i k a m e n tr e te j re v o lu c ii, s b iv a ja š č e j p o s le d n ie o k o v i s tr u d o v n ih m a s s i o t k r i v a j u š č e j n o v i j š i r o k i j p u t 'l j a s o c i j a l i s t i č e s k o g o t v o r č e s t v a ! ( » Iz v e s tija « N o 6 , 8 . I I I 1 9 2 1 ). D o b rim d ije lo m je u s p je h p o b u n e b io z a g a r a n tir a n v je š to m p o litik o m k a d e ta , e s e ra i s tr a n ih s ila k o je s u iz v a n a ru k o v o d ile p o b u n o m . F o rm a ln o je s v e o s ta lo u d u h u s o v je ts k e v la s ti, o d p o ­ b u n je n ič k o g R e v k o m a d o p a ro la s k o jim a se is tu p a lo u b o rb i p ro tiv b o ljš e v ik a . M la d a p a r tijs k a o rg a n iz a c ija č ije č la n s tv o im a p ro s je č a n p a rtijs k i s ta ž o d g o d in u -d v ije b ro jn o p rila z i p o b u n je ­ n i c i m a . ( » B o l ’š e v i k « , 1 9 2 4 , N o 1 , s t r . 2 7 ) . K r o n š ta t je , p o m o jo j o c je n i, b io s itn o b u r ž o a s k a - s e lja č k a k o n tra re v o lu c ija p ro tiv p ro le te rs k o g g ra d a i d ik ta tu r e p ro le ta ­ rija ta . Iz a fo rm a ln e b e s p a rtijs k e k r o n š ta ts k e v la s ti, n e m n o g o p rik riv e n o , n a la z ili s u s e e s e ri, m e n jš e v ic i, k a d e ti č iji s u p r e d ­ s ta v n ic i im a li u r u k a m a s v u v la s t. • 7) A . S l e n k o v : K t r e t ’e j g o d o v š č i n e K r o n š t a t s k o g o m j a t e ž a , » B o l 'š e v i k « , N o 1 , 1 9 2 4 , s t r . 4 2 .

47

U drugim štampanim materijalima bilo je i otvorenih poziva za rušenje sovjetske vlasti.68) Međunarodni položaj mlade sovjetske države u cijelom ovom periodu bio je veoma težak. Već spomenutoj vojnoj intervenciji treba pridodati izolaciju, razna sredstva dezin­ formacije. Naročito je bila zapažena političko-idejna aktiv­ nost reformističke struje u međunarodnom radničkom po­ kretu, koja u to vrijeme velikih revolucionarnih previranja predstavlja znatan dio pokreta. Reformisti nastoje da brane svoje koncepcije o prole­ terskoj revoluciji, diktaturi proletarijata, mjestu i ulozi partije radničke klase, putovima i sredstvima borbe za novo društvo. Do tada već ispoljeno odstupanje od učenja klasika marksizma poprima i politički vid u osudi boljševika i njihove revolucionarne prakse. Više se nije radilo o tome da u različitim društvenim uvjetim a nastaju drugačiji po­ gledi na putove borbe za socijalizam, makar se ne može osporiti i takav aspekt rasprava u to vrijeme, već o nasto­ janju i razvoju takvih teoretskih koncepcija koje u osnovi **) Posebna vrsta otpora očitovala se u bojkotiranju i otvo­ renoj sabotaži sovjetske vlasti od strane činovnika bivšeg državrog aparata. Odbijali su suradnju s narodnim komesarima, krili dokumente, pljačkali blagajne, a naročito u periodu dok su za­ držana neka bivša ministarstva koja su obavljala poslove uporedo sa Sovjetom Narodnih Komesara. Bile su neminovne oštre mjere uključujući i hapšenje. Radnici, boljševici preuzimala su njihova mjesta što nije ostalo bez posljedica na stručnost u obavljanju poslova. Ilustrativan je slikoviti prikaz otpora starog činovničkog aparata koji daje Kollontaj. Određena za narodnog komesara socijalnog osiguranja ona u nekoliko navrata pokušava da uđe u zgradu. Tek u pratnji mladih radnika uspjelo joj je ući. Dok je ona s pratnjom ulazila činovnici su bježali noseći sa sobom ključe od blagajna, dokumente. (Vidi, A. M. Kollontaj: Bospominanija ob Il'iče, Moskva, 1959, str. 5). 48

negiraju mogućnost revolucionarnih promjena u tadašnjim uvjetima. Radnički pokret, naročito u Rusiji, bilježio je takve praktične korake u borbi za preuzimanje vlasti da je socijalistička misao imala izuzetno povoljne uvjete za svoj daljnji razvoj i renesansu. Nije se, uslijed neprevaziđenih slabosti unutar radničkog pokreta, vodilo računa da praksa zapravo stvara, inicira određene teoretske sisteme i da se na osnovu njena upoređivanja sa realnim zbivanjima u jednoj zemlji provjerava njegova održivost. Svaki drugi način dovodi do intelektualističkih razmatranja koja ostaju u sferi apstrakcije bez pozitivnog utjecaja na političke pro­ cese u društvu. Takvih slabosti u sistemu analize društvene stvarnosti u fazi Oktobra bilo je i u redovima ruskog radničkog pokreta, koji je pokazivao slabosti kojima je bio opterećen cijeli radnički pokret i socijalistička misao. Tu ne mislimo samo na njegovu organizacionu i idejnu razjedinjenost do koje je došlo cijepanjem RSDRP na boljševike i menjševike već i na stvaranje organizacija koje su formalno polazile s platformi socijalizma i sovjetske vlasti. Sve je to stvaralo određenu konfuziju koja je pogodovala kontrarevolucionarnim snagama. I u redovima boljševika, kako ćemo to u slijedećim glavama pokušati iscrpnije obraditi, bila su prisutna previ­ ranja i krize koje su dobivale i izraz oštrih frakcijskih borbi. Teme razilaženja bile su veoma osjetljive kao što su: ocjena zrelosti Rusije za revoluciju (neposredno pred Okto­ bar), pitanje mirovnog ugovora s Njemačkom, odnos klasa - partija (u čuvenim diskusijama o sindikatima koncem ovog perioda), grad - selo, odnosno odnos ekonomike i politike i slično. U sve te rasprave Partija ulazi nedovoljno spremna i oslabljena, kako smo to istakli, gubitkom kadrova 49

u građanskom ratu, s jedne strane, i stanovitim razvodnjavanjem do kojeg je došlo zbog prodora u partiju malo­ građanskih elemenata sa sela i iz redova inteligencije i činovništva, s druge strane. Partija se brojno naglo jača. Za vrijeme VI kongresa imala je 240.000, a taj se broj povećao do X kongresa na 732.521 članova. Samo petrogradska organizacija u periodu od 1. VII 1918. do 1. VI 1920. godine porasla je za 620.°/oM) U P artiju je poslije 1917. godine pridošao znatan broj onih koji su do tada bili pod utjecajem drugih partija, što je jačalo u njoj i strane utjecaje.70) Bivši eseri. menjševički elementi ulazili su individualno u P artiju, ali i u cijelim grupama. Većina komunista radnika i onih sa dužim stažom odlazila je na front. Mobilizacija je obuhvatila 20—500/o članstva, a ugroženim rejonima sve. Pri koncu rata armija ima 7 hiljada partijskih ćelija i do 300.000 članova, što predstavlja polovinu ukupnog sastava.71) Pogoršanje klasne strukture Partije posljedica je izvjes­ nih promjena u klasnoj strukturi ruskog društva, a naročito radničke klase. Lenjin je tu situaciju izrazio riječima: » ... Deistvitel’nie, sili rabočego klassa’ sastojat' sejčas iz mogučego avangarda etogo klassa. (Ross. komm. partii, kotoraja ne srazu a v tečenie 25 let zavoevala rol\ zvanie, silu, ,avangarda’ edinstvenno revoljucionnogo klassa) pljus elementi, najbolee oslablennie deklasirovaniem, najbolee podatlivie menševistskim i anarhijskim šatanijem««.7*) Ovakvo stanje imalo je neposrednog utjecaja na unutarpartijski život. Pored ostalih mjera u nekoliko navrata •») »Izvestija CK RKP (b)«. No 2, 1921. str. 25. 7#) Materiali po statistike ličnogo sostava RKP (b). Moskva, 1921, str. 13, O tome više u četvrtoj glavi. 71) »Kommunist«, No 12, 1956, O nekotoryh voprosah istorh građdanskoj vojni.

«) V. I. Lenin: Soč., t. 33, V izd. str. 6.

50

u toku ovog perioda prišlo se čišćenju u Partiji s ciljem da se u njoj ojačaju pozicije i utjecaj proleterskih eleme­ nata. Manje-više sve čistke izuzev one koja je uslijedila poslije X kongresa nisu dale očekivane rezultate.

Društveno-ekonomske, klasne i političke prilike kako u periodu carizma tako i one u prvih nekoliko godina raz­ voja sovjetskog političkog sistema odredit će granice unutar kojih će se razvijati sovjetsko društvo. Lenjinova koncepcija o »partiji novog tipa«, kolikogod nije određena samo ruskim društvenim uvjetima, ipak je u većoj mjeri izrasla iz cjelokupnog ambijenta u kojem su boljševici djelovali. Mada karakter i struktura sovjetskog političkog sistema proizlazi iz marksističkog učenja o političkoj organizaciji socijalističkog društva, odnosno prelaznog perioda, ne može se osporiti utjecaj društveno-ekonomskih prilika na nje­ govo stvaranje. Nerazvijeno rusko društvo, s izuzetno niskim kulturnim nivoom stanovništva, zatim carizam sa svojim tradicionalnim samodržavljem faktori su koji su se morali uvažavati. Građanski rat, »ratni komunizam« i NEP sa svoje strane će imati odraza na djelovanje Part'je i drugih subjekata sovjetskog političkog sistema.

51

D r u g i di o LENJINOVA KONCEPCIJA PARTIJE RADNIČKE KLASE

II.

LENJIN O ODNOSU KLASA — PARTIJA

Za marksizam se kaže da je nastao u nemilosrdnoj kritici buržoaske filozofije, ekonomije i ideologije. Lenjinizam je imao sličan razvojni put, samo što se u ovom slučaju radi o borbi protiv reformizma i oportunizma u redovima vodećih partija međunarodnog radničkog pokreta. Centralni problemi jesu: učenje o revoluciji i diktaturi pro­ letarijata. Pokušaj da se odredi stanovište prema proleterskoj revoluciji uključuje u sebi nužnost definiranja diktature proletarijata. Vjerojatno nijedan pojam u društvenim naukama nije izazvao tako raznolika i oprečna mišljenja kao diktatura proletarijata. Dobrim dijelom to je uvjetovano činjenicom što je diktatura proletarijata na najpotpuniji način koncentrirani izraz cjelokupnog marksističkog učenja, a posebno u domeni političke nadgradnje socijalističkog društva. Time je ona oštro utjecala na polarizaciju (teoret­ sku, idejnu, organizacionu) u radničkom pokretu s jedne strane, i snažno suprotstavljanje u buržoaskoj teoriji s druge strane. Razumijevanje društvene suštine ovog feno­ mena bilo je osujećeno sa klasnih i ideoloških pozicija. Zbog toga je stav prema diktaturi proletarijata u presud­ nim periodima za radnički pokret bio od izuzetnog teoret­ skog i praktičnog značenja. Mi smo zbog toga postavili sebi zadatak da Lenjinovo shvaćanje odnosa klasa - partija obradimo u dva poglavlja. Prvo ćemo se baviti razmatranjem koncepcija o diktaturi 55

proletarijata a zatim ćemo dati kraći osvrt na proces jača­ nja utjecaja boljševika u redovima radničke klase i drugih društvenih slojeva. Ovo posljednje zbog toga što stojimo na stanovištu koje se često osporava: da su boljševici doni­ jeli odluku da sovjeti preuzmu vlast u času kad je njihova snaga počivala na revolucionarnom raspoloženju ogromne većine radnika i seoske sirotinje. Lenjin je isticao da proleterska avangarda73) mora biti ideološki osvojena. Bez loga se, smatrao je on, ne može učiniti ni prvi korak k pobjedi. »Ali od toga je još dosta daleko do pobjede. Samo s avangardom ne može se pobediti. Baciti samo avangardu u odlučnu borbu dok čitava klasa, dok široke mase nisu zauzele poziciju bilo direktne podrške avangarde bilo, u najm anju ruku, blagonaklone neutralnosti prema njoj i potpune nesposobnosti da podržavaju njenog protivnika, bilo bi ne samo glupost nego i zločin.«74)

1.

KONCEPCIJA DIKTATURE PROLETARIJATA

Pokušaj određenja pojma diktature proletarijata u stvari znači napor da se u pravilan odnos postave klasa i partija. Stojeći na stanovištu da je učenje o klasnoj borbi kao osnovnoj pokretačkoj snazi historijskog razvitka glavno obilježje marksizma, Lenjin je smatrao da je shvaćanje o diktaturi proletarijata srž tog učenja, da se baš na tom pitanju stvarno provjerava priznavanje ili ne priznavanje marksizma. »Diktatura proletarijata jeste nastavak klasne borbe proletarijata u novim oblicima. U tome je suština. :s) Lenjin pod ovim terminom govori o komunističkoj parti­ ji, grupama i strujama (Vidi: Iz. dela, knj. 13, str. 478). 74) I b i d e m , s t r . 4 7 7 . 56

to se ne shvaća.«75*) Od toga je Lenjin polazio u svojim raspravama gdje je tretirao pitanja odnosa diktature i demokracije, odlučujućeg značaja proletarijata i rukovodeće uloge avangarde. Lenjin se u više radova navraća pojmu diktature pro­ letarijata. Govoreći u Programu o socijalnoj revoluciji, koja će uništiti podjelu društva na klase i time osloboditi ugnjeteno čovječanstvo, on ističe: »-neophodan uslov za tu soci­ jalnu revoluciju jeste diktatura proletarijata, tj. osvajanje od strane proletarijata takve političke vlasti koja će mu dozvoliti da uguši svaki otpor eksploatatora.«78) Rečeno drugim riječima »diktatura je vlast koja se oslanja nepo­ sredno na nasilje, koja ruje vezana nikakvim zakonima. Revolucionarna diktatura proletarijata jeste vlast koja je izvojevana i koja se održava nasiljem proletarijata nad buržoazijom, vlast koja nije vezana nikakvim zakonima.«77) Ova je posljednja teza veoma često citirana a još češće krivo interpretirana. Insistiralo se na elementu nasilja, bezakonja. Sam Lenjin je bio svjestan mogućeg nesporazu­ ma jer je pridodao i misao da »diktatura proletarijata... nije samo nasilje nad eksploatatorima i čak nije poglavito nasilje«.75) On insistira na osnovi, suštini diktature proleta­ rijata koju vidi u činjenici što proletarijat predstavlja i ostvaruje viši tip društvene organizacije rada.79) U tom smislu ona je kako uporna borba, koju pri tome može biti »krvava i nekrvava, nasilna i mirna, vojna i privredna. 7S) Leninskij sbornik, III, str. 500. 78) V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 13, str. 49 i 50. 77) V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 12, str. 326. 7B) Na VIII Sveruskom kongresu Sovjeta, Lenjin je konstati­ rao: »Diktatura proletarijata je bila uspešna zato što je umela da povezuje prinudu sa ubedivanjem« (V. I. Lenjin: Iz. dela. knj. 4, str. 126). 7») V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 13. str. 195 i 196. 57

pedagoška i administrativna«, protiv buržoazije, tako i sna­ ga i tradicija starog koje dugo živi u masama i uvjetima novog društvai Ona nije neophodna samo za svako klasno društvo, »ne samo za proletarijat koji je oborio buržoaziju nego i za ceo historijski period koji odvaja kapitalizam ,od društva bez klasa’, od komunizma«.80) Za Lenjina je diktatura proletarijata prije svega vlada­ vina proletarijata, koja se ogleda u odlučujućem utjecaju radničke klase na cjelokupnost društvenog zbivanja. Lenjinovo stanovište da će se prelaz od kapitalizma ka komuni­ zmu odlikovati ogromnim obiljem i raznovrsnošću formi, pri čemu će suština uvijek biti ista, tj. diktatura proletari­ jata, govori o tome da je on u ovoj vidio određeni društve­ ni odnos u kome je izražena nasilna i demokratska strana. Otuda bi se određenje diktature proleterijata kao pita­ nja suštine određenog društva temeljilo na Lenjinovu gle­ dištu. Van sumnje je da po ovom shvaćanju diktatura pro­ letarijata ima zadatak da ostvari besklasno društvo i takve odnose u kojima će nestati i sama radnička klasa. U »Sve­ toj porodici« Marks je ovu misao formulirao ovako: »Ako proletarijat pobijedi, on time nije nipošto postao apsolutna strana društva, je r on pobjeđuje samo tako da ukida samog sebe i svoju suprotnost. Onda je isto tako nestao proletari­ ja t kao i njegova suprotnost, koja ga uvjetuje, privatno vlasništvo.«81) U periodu uspostavljanja sovjetske vlasti bila je u redo­ vima socijaldemokracije aktuelma dilema: diktatura ili de­ mokracija, diktatura klase ili partije. U prvom slučaju 8#) V. I. Lenjin: Iz. djela, t. II, knj. 1, str. 160. 8I) K. Marks — F. Engels: Sveta porodica, Kultura, Beograd. 1959, str. 36. 58

radilo se o tezi da diktatura isključuje demokraciju,5") a u drugom, o ocjeni da su boljševici uspostavili diktaturu par­ tije a ne klase i to diktaturu jedne od partija radničke klase. a)

Odnos diktature i demokracije

Osnovna pozicija od koje Kaucki polazi i još neki vođe Druge intemacionale može se svesti na to da oni odvajaju oblik političke organizacije društva od pitanja njegove kla­ sne suštine. Gajeći veoma staru aluziju da je parlamentarno buržoaska demokracija riješila sve probleme političke orga­ nizacije društva, oni su njeno rušenje smatrali za odustaja­ nje od demokracije uopće.82*85) »Mi ne razumijemo pod mo­ dernim socijalizmom«, piše Kaucki, »samo društveno organizovanje proizvodnje nego i demokratsko organiziranje društva. Socijalizam je prema tome za nas neodvojivo vezan s demokracijom. Nema socijalizma bez demokracije.«81) Sve je tu na mjestu dok se ne utvrdi da on, govoreći da je demokracija moguća i bez socijalizma, u stvari misli na buržoasku demokraciju, koja se javlja kao politički oblik kroz koji građanska klasa osigurava svoju diktaturu. Ne osporavajući, s pozicija našeg vremena, mogućnosti da i u uvjetima razvijene buržoaske demokracije može doći do preuzimanja političke vlasti od strane radničke klase, stoji­ mo na stanovištu da to nije bio slučaj sa carskom Rusijom. 82) U s v o jo j r a s p r a v i » D i k t a t u r a p r o l e t a r i j a t a « K a u c k i is tič e k a k o je M a rk s s a m o je d n o m u p o tre b io rije č d ik ta tu r a i k a k o je o n » n a ž a lo s t, p ro p u s tio d a b liž e n a v e d e k a k o o n s h v a ta o v u d ik ­ ta tu r u . B u k v a ln o u z e to o v a rije č z n a č i u k id a n je d e m o k ra c ije « (K . K a u c k i: n a v . d je lo , s tr . 2 8 ), je r d a » id e ja m ir n e is tin ite d ik ­ ta tu re , b e z n a s iln ih d je la je ilu z ija « (K . K a u ts k y , T e rro ris m u s u n d K o m m u n is m u s , B e r lin , 1 9 1 9 , s tr . 1 3 9 ). ss) V id i: N . P a š ić : U p o r e d n i p o litič k i s is te m i, B g d , 1 9 6 2 . s tr .

152. 81) K . K a u c k i : D i k t a t u r a p r o l e t a r i j a t a , s t r . 5 .

59

Tamo je već prije Oktobra revolucionarno stanje našlo svoj izraz u sovjetima kao organima vlasti i oni su najpotpunije (ili najadekvatnije), kako po svom sastaivu, programu, strukturi, izrazili klasni karakter tog političkog sistema. Usto je rušenje nekih institucija građanske demokracije uslijedilo zbog neprihvatljivih društvenih alternativa koje su oni zastupali. Svoju tezu o ukidanju demokracije pri uspostavljanju diktature u Sovjetskoj Rusiji Kauči i teme­ lji na raspuštanju Ustavotvorne skupštine, ograničenju iz­ bornog prava85) i djelatnosti nekih političkih partija. Ako se na demokraciju gleda isključivo kao na pitanje prava glasa, izbornog sistema, slobodnog, pa i kontrarevolucionamog djelovanja svrgnute buržoazije i njenih savezni­ ka, pod čime se misli na pravo izdavanja listova, pravo sastajanja itd., i ako se djelomično ograničenje demokraciji proglašava za njeno potpuno i stalno napuštanje, odnosno ako se to određuje za diktaturu proletarijata, onda bi kon­ statacija da — »diktatura ukida demokraciju« bila prihva­ tljiva.86)*lo ,s ) V r š e ć i u p o r e đ i v a n j e iz m e đ u P a r i š k e k o m u n e i o k t o b a r ­ s k e r e v o lu c ije , K a u c k i p r im je ć u je d a je p r v a » b ila , d ik ta tu r a p r o le ta r ija ta ’ a li d a o n a n ije , u is to v rije m e , u k in u la d e m o k r a ­ c iju . v e ć je p o č iv a la n a n a jš ir o j p o d lo z i o p ć e g p r a v a g la s a .. . O v d je M a rk s g o v o ri o o p ć e m p r a v u g la s a c ije lo g n a ro d a , a n e o p r a v u g la s a s a m o je d n e n a r o č ito p r iv ile g o v a n e k la s e .« (K . K a u c ­ k i, o . c ., s t r . 2 9 ) . Š t o s e t i č e i č i n j e n i č n o g s t a n j a a u t o r p r e t j e r a v a . M a d a je iz b o rn i z a k o n o d u z im a o p ra v o g la s a o n im a k o ji n e ž iv e o d s v o g r a d a , to s e u p r a k s i n ije p ro v o d ilo . G la s a li n ije m o g ­ lo n e š to p e r e k o 2 ° 0 b ir a č k o g tije la . 8#) J o š u v i j e k s e n a r a z l i č i t e n a č i n e o d r e đ u j e p o ja m d e m o ­ k r a c ija . O s n o v n a s u d v a . P o p rv o m o n a je o b lik p o litič k o g s is te ­ m a , a p o d ru g o m o d g o v a ra ju ć i o d n o s u d ru š tv u . I u k la s ic im a im a o c je n a p o k o jim a s e d e m o k ra c ija m o ž e d e fin ira ti u o b a p o m e n u ta v id a . Ip a k je z a n a s p r ih v a tljiv a L e n jin o v a te z a k a d k a ž e : » D ik ta tu r a p r o le ta r ija ta , p e rio d p re la z a k a k o m u n iz m u , d a ć e p rv i p u t d e m o k ra tiju z a n a ro d z a v e ć in u , u p o re d o s n u ž n im

Na socijaldemokratsku dilemu diktatura ili demokraci­ ja,*87) odnosno da diktatura isključuje demokraciju, i na pri­ mjedbu Rože Luksemburg da su boljševici suprotstavili diktaturu demokraciji, Lenjin je odlučno reagirao. Prije svega on je stao na stanovište da je pogrešno operirati »s pojmovima ,demokracija uopšte’ i ,diktatura uopšte’, ne postavljajući pitanje o kakvoj se klasi radi... Takvo vanklasno ili nadklasno, navodno opštenarodno postavljanje pitanja jeste direktno ismevanje osnovnog učenja socijali­ zma, upravo učenja o klasnoj borbi.. .88) Jer ni u jednoj ugnjetavanjem manjine, eksploatatora. Samo komunizam može dati demokrati ju doista punu, i ukoliko ona bude puni ja, uto­ liko će prije postati nepotrebna, odumret će sama od sebe.« (V. I. Lenjin: Država i revolucija, Iz. dela, knj. 11, str. 249). Očito se ovdje radi o demokraciji kao institucionaliziranom odnosu u kojem građani ostvaruju neposredno učešće u odlučivanju, uza sve to što se posredni oblici još uvijek zadržavaju. 87) Nužno je naglasiti da svi istaknutiji prvaci socijaldemo­ kratskog pokreta ne zastupaju tezu da diktaura isključuje de­ mokraciju. U tom pogledu od interesa su gledišta austro-marksista koji, mada daju prednost demokraciji, ističu da je pogreš­ no suprotstavljati demokraciju i diktaturu. M. Adler čak smatra da je to gledište socijaldemokracije preuzela od buržoaskih teo­ retičara. Uza sve to ostaje dojam da su austro-marksisti, time što su pod diktaturom proletarijata vidjeli jednu od formi uprav­ ljanja, uza sve distanciranje od stavova njemačke socijaldemok­ racije (tj. njenog centra), jednostrano određivali odnos demok­ racije i diktature. 88) Tako je Lenjin odbacio frazu o slobodi udruživanja, sa­ stajanja, slobodi štampe kao zahtjeve »čiste demokracije«. I u tim elementima klasne pozicije i klasni karakter određenog dru­ štva dolazi do izražaja. Materijalni položaj u društvu, mjesto u raspodjeli nacionnalnog dohotka ona je »granica« koja utječe na ostvarenje ili neostvarenje izvjesnih prava koje pruža klasno društvo, odnosno ograničava demokracija. On je odbacivao i sam pojam »čiste demokracije« jer je smatrao da se, dok postoje klase, može govorito samo o klasnoj demokraciji. Kad ne bude klasa i države, tada neće biti ni demokracije. »Naime«: stalno 61

civilizovanoj kapitalističkoj zemlji ne postoji ,demokratija uopšte’, već samo buržoaska demokrati ja i ne radi se o d ik ­ taturi ucpšte’, već o diktaturi ugnjetene klase, to jest prole­ tarijata, nad ugnjetačima i eksploatatorima, to jest buržoa­ zijom .. .«**) Time je Lenjin dilemu Kauckog: diktatura ili demokracija postavio u pravom svjetlu otkrivajući da s? radi o alternativi: diktatura proletarijata ili buržoaska de­ mokracija. On je ne osporavajući pozitivne elemente buržoaske demokracije, isticao: -Pariška kom una.. pokazala je sasvim očigledno istorijsku uslovljenost i ograničenu vredncst buržoaskog parlamentarizma i buržoaske demokratije — ustanova koje su u velikom stepenu progresivne u poređenju sa srednjevekovljem, ali koje bezuslovno zahtevaju bitnu izmenu u epohi proleterske revolucije.«®0) Polazeći od stanovišta da je svaka buržoaska demokra­ cija i diktatura vladajuće kapitalističke k lase,ad a je dikta­ tura proletarijata u isto vrijeme i socijalistička demokraci­ ja i to razvijenija i potpunija diktatura proletarijata ukoliko je razvijenija demokracija, Lenjin nije izbjegavao da prizna da je to diktatura nad svrgnutom vladajućcm klasom a da je demokracija za proletarijat i njegove saveznike. -D iktatu­ ra ne znači«, pisao je on, »obavezno uništenje demokratije za onu klasu koja vrši tu diktaturu nad drugim klasama, ali ona obavezno znači uništenje (ili vrlo bitno ograničenje, što je također jedan od oblika uništenja) dem okratije za onu klasu nad kojom se ili protiv koje se vrši diktatura.«91) se zaboravlja«, ističe Lenjin, -da je uništenje države i uništenje demokracije, da je odumiranje države i odumiranje demokraci­ je«. (Ibidem, str. 243). 8#) V. I. Lenjin: Teze i referat o buržoaskoj demokraciji i diktaturi proletarijata, Iz. dela, knj. 13, str. 11. ®°) V. I. Lenjin: o. c., str. 13. ®‘) V. I. Lenjin: Proleterska revolucija i renegat Kaucki, Iz. dela, knj. 12, str. 361. 62

U tom smislu je Lenjin gledao na ogorčenja u izbornom pravu, slobodi štampe i udruživanja koja su zavedena u toku Oktobra kao na zakonita prava klase koja ima vlast. Pri tome je to smatrao specifičnošću, a ne zakonitošću dik­ tature proletarijata.92) Izborni principi ma koliko bili važni, nisu suštinska pitanja socijalističke demokracije. -Teoretski se pitanje postavlja drukčije ,ono se postavlja ovako: da U je moguća diktatura bez kršenja demokratije u odnosu prema klasi eksploatatora.«®3) Opće praivo glasa može, u određenim uvjetima, da dade reakcionarne i kontravolucicname parla­ mente, kao što može da osigura i ostvarenje demokracije. Sa stanovišta neposrednih klasnih interesa ispravnije je da se, ako to situacija zahtijeva, uvede ograničenje demokra­ cije. da se posegne i za raspuštanjem organa koji ne zastu­ pa interese klase koja se bori za vlast. Lenjin je isticao da je jedna stvar oblik izbora, oblik demokracije, a druga klasni karakter određene ustanove, odnosno političkog sis­ tema. Time mje tvrdio da određenim društvenim odnosima odgovara bilo kakav oblik političke vlasti. Dapače, polazeći od društveno-ekonomske i klasne strukture društva koje gradi socijalizam, on je smatrao da su sovjeti kao oblik diktature proletarijata u ruskim uvjetima ona forma koja omogućava da se društvo dalje razvija, dok su ustanove 8i) -Pitanju ograničenja izbornog prava-, pisao je Lenjin, -treba prilaziti izučavajući specifične uslove ruske revolucije, specifičan put njenog razvitka. . . Bila bi pogreška unapred garantovati da će buduće proleterske revolucije u Evropi doneti, sve ili većina njih, ograničenja prava glasa za buržoaziju. . . To nije obavezno za ostvarenje diktature, to ne čini nužno obeležje logičkog pojma diktature, to ne ulazi kao nužan uslov u istorijski i klasni pojam diktature.- (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 12, str. 380). M) V. I. Lenjin: o. c., str. 380. 63

buržoaske demokracije zato nesposobne. One su nastale i razvijale se kao odgovarajući oblik buržoaskih društvenih odnosa i bile su zaštita interesa vladajuće klase. U periodu Oktobra buržoaski parlamentarizam je baš i doživljavao svoju krizu je r su nastale promjene u njegovoj osnovi. Prem a svemu što smo istekli očito je d a se nije radilo pri uspostavljanju sovjetske vlasti o alternativi: diktatura ili demokracija, već da je to bila dilema: revolucija ili kontrarevolucija, socijalistička ili buržoaska demokracija, diktatura buržoazije ili diktatura proletarijata. Ni u jednoj od alternativa nije se radilo o tome da diktatura isključuje demokraciju, svaka je u sebi sadržavala i demokraciju i diktaturu. Razlika je bitna u tome d a li se radilo o demo­ kraciji za proletarijat ili buržoaziju, odnosno o diktaturi nad proletarijatom ili buržoazijom. Prem a tome problem nije, što se rasprava između Lenjina i vodećih socijaldemokrata tiče. samo u različitom tum ačenju pojmova »diktatura-« i »demokracija« već u oprečnom stanovištu o pitanju prak­ se i ostvarenja socijalističkog društva. Nije se radilo o apstraktnom raspravljanju o uvjetim a za revoluciju već o ocjeni jedne proleterske revolucije koja je bilježila svoje prve rezultate i činila prve korake. Nije spor bio u tome da li uopće pravo glasa ima prednost pred ograničenim pravom glasa, već zbog toga da li je jednom dijelu eksploa­ tatora treba dopustiti da se koristi tim pravom da bi se borio protiv interesa revolucije. Problem nije bio u tome da li treba poštivati volju birača, već u tome da li treba tolerirati i podržavati jedan organ koji je izražavao otvore­ no svoj kontrarevolucionami stav u vnjem e kad je biračko tijelo sve više prihvaćalo revoluciju, samo radi toga što je putem izbora nastalo. Teoretičari marksisti nisu potpuno ni do danas uskladi­ li gledišta na određenje pojma diktatura proletarijata, i to 64

naročito o pitanju njezina nestajanja. U tom pogledu inte­ resantna je teza sovjetskih pisaca koja se može izraziti ovako: »Obezbjedivši potpunu i konačnu pobjedu socijali­ zma — prve faze komunizma i prelaza društva ka razgranatoj izgradnji komunizma, diktatura proletarijata izvršila je svoju historijsku misiju i sa stanovišta zadataka unutra­ šnjeg razvoja prestala je da bude neophodna u SSSR.«94) Kako se smatra da je suvremeno sovjetsko društvo klasno, nužno je upozoriti da sovjetski autori smatraju da se Ljenjinova misao da »diktatura neće biti potrebna kad iščeznu klase«95) odnosi na antagonističke klase. S tim u vezi posto­ janje dviju prijateljskih klasa, radničke i seljačke, i iz njih proizišle inteligencije, ne uvjetuje daljnje postojanje dikta­ ture proletarijata. Nama se čini neospornim, ako bismo tu­ mačili navedeni Lenjinov stav. da on dovodi u vezu nestaja­ nje diktature proletarijata s iščezavanjem klasa. Onog časa kad se dominantan utjecaj radničke klase na društvo ne vrši preko države, preko organa političke vlasti, već kroz institucije slobodnog društva, može se govoriti o određenom nivou transformacije,9P) realizacije diktature proletarijata. •4) Program KPSS: Dokumentacija, 2 1962, str. 40. 9S) U svom radu »Ekonomika i politika u epohi diktature proletarijata« Lenjin piše: »Socijalizam je uništenje klasa. Dik­ tatura proletarijata učinila je za to uništenje sve što je mogla. Ali klase se ne mogu uništiti odmah. I klase su ostale i ostaće u toku epohe diktature proletarijata. Diktatura neće biti potrebna kad iščeznu klase. One neće iščeznuti bez diktature proletarija­ ta«. Lenjin predviđa da će se u tom procesu i same klase mi­ jenjati, s tim što će se mijenjati i njihov međusobni odnos, a klasna borba će uzimati nove oblike (o. c.. str. 281, 282). ") Interesantna je u ovom pogledu teza N. Pašića koju je iznio na savjetovanju »Savez komunista Jugoslavije u uvjetima društvenog upravljanja« januara tg. Polazeći od promijenjenog položaja radničke klase u proizvodnim odnosima i u sistemu društvenog utjecaja, on smatra da je došlo i do transformacije diktature proletarijata. »Državno uređenje, odnosno politički si65

0 njenom iščezavanju. Sve dok nije tako, nije moguće govo­ riti o definitivnom nestajanju diktature proletarijata.97) Na istovetan način postavlja se i odnos partija—klasa. Nelogično je insistirati na tome da radnička klasa, odnosno njena diktatura (što je za nas rukovodeća, odlučujuća uloga te klase u cjelokupnom društvenom životu) nema potrebe da egzistira a ostaje partija, i čak jača njena rukovodeća uloga. »Mjerilo i putokaz za pravnu vezu između partije 1 klase moguće je naći samo u klasnoj svijesti proletarija­ ta. S jedne strane, realno objektivno jedinstvo klasne svije­ sti čini osnovu dijalektične povezanosti u organizacionom odvajanju klase i partije. S druge strane, nejedinstveno postojanje različitih stepena jasnoće i dubine te klasne svijesti u različitim individuama, grupam a i slojevima pro­ letarijata uvjetuje nužnost organizacionog odvajanja parti­ je od klase.«98) Ukoliko je unutarnja transformacija radni­ čke klase dostigla nivo koji se približio onom stepenu kad i ona, izvršivši svoju historijsku funkciju, nestaje, onda bi stem, u kom radnička partija (partije) upravlja državom u ime radničke klase obezbjeđujući njene trajne interese (razvijanje i učvršćivanje produkcionih odnosa u kojima se vrši društveno oslobođenje rada) jeste diktatura proletarijata«. U društvu u kojem je neposredna demokracija zasnovana na samoupravlja­ nju, ostvaruje se umjesto diktature proletarijata društvena he­ gemonija radničke klase. Mada ne vidim suštinske razlike izme­ đu diktature proletarijata, shvaćene kao odlučujućeg utjecaja radničke klase na društvene odnose, i društvene, hegemonije radničke klase možda je, ipak, upotreba ovog posljednjeg termi­ na prikladnija. To tim više što se pojam diktature proletarijata različito određuje. •7) Vidi A. Dujić: Neki aspekti suvremenih sovjetskih pog­ leda na diktaturu proletarijata i socijalističku demokraciju, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, II, 1964. M) G. Lukacs: Geschichte und Klasenbewusstsein, Berlin, str. 324.

i partija, kao historijski uvjetovani i odvojeni (organizacio­ no) dio klase, ako ne prestala da postoji a ono svakako morala da doživi radikalne promjene u svom načinu djelo­ vanja. b)

Diktatura klase ili partije

Baveći se lenjinizmom G. Lukač je utvrdio neke neo­ sporne istine. Putokaz i mjerilo tačnog odnosa partije i klase, po njemu, se može pronaći samo u klasnoj svijesti proletarijata. Lukač, kako smo naglasili, različitošću nivoa svijesti u proletarijata i obrazlaže potrebu organizacione^ odvajanja partije i klase. Ostaje otvoreno pitanje da li je ta odvojenost u određenom slučaju u srazmjeri sa stvarnim razlikama među pojedinim slojevima klase.99) Što su razli­ »•) Klasna svijest proletarijata nije uprošćeni izraz ekonom­ skog društvenog stanja. Otuda se može razumjeti da je znatan dio proletarijata pod idejnim utjecajem vladajuće klase. »Dakle, ponašanje proletarijata, njegova reakcija na krizu zaostaje da­ leko iza žestine i intenziteta same krize«. Tada se odvojenost, partije od klase javlja kao posljedica njenog razvitka, idejne i partijske zrelosti njenog članstva. (G. Lukacs: Metodična raz­ mišljanja o organizacionom pitanju, »Politička misao«, br. 3 1964. str. 118, 131, 134). To ne znači, kako i sam Lukač naglačava. da se odvojeno razvija svijest klase i svijest komunističke partije. To je jedinstven proces uza sve to što on ne teče uporedo. i što u toku revolucionarnih zahvata dolazi često do »prevladavanja« svijesti partije, odnosno do težnje da se na takav način ubrza proces sazrijevanja svijesti klase kao cjeline. Međutim, ne može se a prirori tvrditi da ne može da dođe do udaljavanja djelovanja partije od klasnih interesa proleta­ rijata. do gubljenja kontakta sa klasom, a takva partija može postati nesposobna da ubrzava savladavanje onih prepreka koje može prevladati samo klasa kao cjelina. Historija komunističkog pokreta, na žalost, potvrdila je tu pretpostavku u više navrata i varijanti. 67

ke veće, to je i partija u većoj mjeri odvojena, distancirana od klase. Ipak pri tom odvajanju partija kao dio klase osigurava organizacionu povezanost klase kao cjeline a to zasniva na jedinstvu svijesti, koja je opet proizvod datog društve­ nog bića. Kazano drugim riječima, partija je ostvareno načelo posredovanja između čovjeka i historije, a pri tom odnosu određeno je sve načelom zajedničkog interesa, volje. P artija je suštinski to, ukoliko to spoznaje i djeluje u inte­ resu m ijenjanja društva s tih pozicija.100) Ako partija u određenom času zastupa osim proletarijata i interese nekih društvenih slojeva, što ona po svojoj prirodi i društvenoj funkciji treba da čini, to je samim time njena situacija teža, utoliko teža ukoliko ti slojevi i nisu svjesni te njene uloge. Da bi maksimalno iskoristila objektivnu revolucionarnu situaciju, partija mora da poduzima akcije koje su protivne dnevnom interesu, interesu trenutaka. Određeni su slojevi nestrpljivi u očekivanju rezultata koji tek u budućnosti mogu da uslijede. Mislimo da je P artija boljševika imala takvu situaciju. Već istaknutim preprekama treba pridoda­ ti niski kulturni, obrazovni nivo, pomanjkanje uvjeta za javno djelovanje u prošlosti, itd. Sve je, uzeto zajedno, uvjetovalo veliku slojevitost interesa i otežavalo formiranje opće volje eksploatiranih slojeva ruskog društva. Mi susrećemo manje-više u svim zemljama dvadesetih godina nekoliko partija radničke klase, odnosno imamo jako izraženu njezinu idejnu, organizacionu akcionu ne je­ dinstvenost. Ishodište takva stanja može djelomično biti u slojevitosti, nehomogenosti radničke klase. Lukač s pra­ vom sm atra da pretpostavka za egzistenciju menjševizma jest pojava privilegovanih dijelova radničke klase. Ovaj sloj postao je oslonac oportunizma koji se neprijateljski postavio ,0°) G. Lukacs: ibidem, str. 130. 131, 129.

prema revoluciji.,01) Međutim, to je posljedica i različitih idejnih utjecaja-1 0102), odnosno »stcpenovanja u razvojnom toku njegove klasne svijesti«, time da različite partije egzi­ stiraju na jednoj od ovih stepenica. To je tipično za histo­ riju ruskog radničkog pokreta u kojem je došlo do veće idejne polarizacije, sve do isključivosti, nego što bi se to moglo, s obizrom na ekonomsko- politički položaj proleta­ rijata. očekivati. Vodeći teoretičari Druge intemacionale, pa čak i neki koji nisu smatrani reformistima103), bili su jedinstveni u ocjeni da je pobjedom Oktobra došlo do uspostavljanja diktature partije, a ne klase. Kaucki ide i dalje: on smatra da je došlo do uspostavljanja diktature pojedinaca koji »su se održali kao osobe, ali su žrtvovali svoje principe . . . Bolj­ ševizam je dosad u Rusiji pobijedio, ali je socijalizam već 101) Vidi, o. c.. str. 118. 102) Neosporan je utjecaj njemačke socijaldemokracije na rusku socijaldemokraciju. Taj utjecaj je bio teoretski i praktični. Menjševizam je ruska varijanta njemačkog reformizma. ,M) Tako je Roza Luksemburg dijelila, mada privremeno ,to mišljenje. Smatrala je da je bez slobode štampe i udruživanja nemoguće zamisliti vladu narodnih masa i da su to za diktaturu proletarijata životna pitanja bez kojih ona ne može postojati. Luksemburg smatra da ni sovjeti kao organi masa ne mogu bez ovih instrumenata, jer će u protivnom slučaju diktatura birokra­ cije imati glavnu riječ. Ona smatra da se u Sovjetskoj Rusiji »na vlasti nalaza elita od dvanaest rukovodilaca i da to nije diktatura proletarijata nego pojedinaca«. (Vidi: R. Luksemburg, La Revolution Russe, str. 42, 44, 45, 46). Mada je po izlasku iz zatvora, gdje je bez dovoljnog uvida u pravo stanje, pisala ovu knjigu, odu­ stala i sama od ovih tvrdnji, primijetili bismo da se na osnovu nekih organičenja slobode djelovanja kontrarevolucionarnih sna­ ga ne mogu donositi ovako dalekosežni zaključci. Uza svu naglašenost utjecaja boljševika na društvene promjene, a naročito ulogu nekih lidera te partije, ostaje činjenica, kako ćemo to u idućem poglavlju šire razmatrati, da je revolucija imala široku bazu i da je u tome i bila njena snaga i historijska šansa.

sada (1919. godine, n. p.) doživio po raz. . . Nasljedni grijeh boljševizma je njegovo odstranjivanje demokracije putem diktature kao oblika vladavine, koja ima samo jedan smi­ sao, kao neograničena nasilna vladavina jedne osobe ili male jako udružene grupe--104) (m. p.). Po istom autoru stvar je komplicirana i zbog činjenice što u Rusiji postoji nekoliko radničkih partija. »Diktatura jedne od ovih partija (odnosi se na boljševike, n. p.) nije više diktatura proletarijata, vec diktatura jednog dijela proletarijata nad drugim .-105) Neke historijske nepobitne činjenice bat će u daljem tekstu razmatrane. Ovdje bismo upozorili da je, što se tiče djelovanja nekih radničkih partija i njihovom neuoestvovanju u sovjetskoj vlasti, stvar u tome što su se one same udaljile pošto su već bile diskreditirane. Ne može se, među­ tim, osporiti da je kako idejni tako i organizaciono-politički radikalizam boljševika i sa svoje strane pogodovao ovakvom razvoju događaja. Pobjedom Oktobra boljševici nisu zaveli jednopartijski politički sistem a još su manje bili skloni da pod svaku cijenu iz političkog života represivnim mjeram a uklone druge radničke partije. U pripremi revolucije nigdje nije kazano da politički sistem diktature proletarijata mora hiti jednopartijski. Lenjin je predviđao učešće i partija sitne buržoazije ako bi te partije prihvatile socijalističku revolu­ ciju. Neposredno poslije zavođenja sovjetske vlasti Lenjin piše: »Nije naša krivica što su eseri i menjševici otišli,-(misli n a napuštanje II kongresa sovjeta, n. p.). »Njima je ponuđeno da podijele vlast, ali oni žele da sačekaju dok se ne okonča borba protiv Kerenskog. Mi smo pozvali sve na učešće u vladi.-100) »Lijevi- eseri, kako jc već i istaknuto,*10 104) K. Kaucki: o. c., str. 133, 144. 1#s) K. Kaucki: Diktatura proletarijata, str. 29, 30. 10*) V. I. Lenjin: Soč., 5 izd. t. 35, str. 36. 70

bili su u vladi od decembra 1917. do marta 1918. Oni su, kao i druge partije, medu kojima i menjševid zadržali mjesta u lokalnim sovjetima. Lijevi eseri čak imaju u nekim sovje­ tima 20—30% deputata a u nekim, kao u rjazanskom ispolkomu 48%, Orlovskom 30% itd.'07) Menjševid i desni eseri ostali su i dalje partije koje su legalno djelovale a imali su i svoje novine. Cak i poslije pobune lijevih esera, jula 1918. godine oni kao partija nisu isključeni iz sovjeta.*108) Slablje­ nje tih partija bilo je, pored ostalog, posljedica napuštanja njihovih redova od strane masa. Na to će utjecati kako nekonzekventnost u političkom djelovanju (ove se partije stavljaju postepeno u službu kontrarevolucije) tako i gublje­ nja perspektiva za realizaciju partijskih programa. Sa svoje strane revoludonarna orijentacija Boljševičke partije pru­ žit će platformu koja će po svojoj sodjalnoj, političkoj i ekonomskoj suštini postati osnov okupljanja većine dru­ štva. Time je ubrzan raspad tih partija kao i stvaranje organizadje »narodnih komunista« i »revolucionarnih ko­ munista« koje slobodne djeluju, a ova poslednja se tek 1920. priključuje RKP (b.) Iako se na ovom pitanju zadržavamo usputno, jer će o ovome biti još riječi, ipak na osnovu nekoliko datih poda­ taka možemo osporiti ocjenu socijaldemokrata da su boljševid zavađajud jednopartijski sistem isključili iz politi­ čkog života ostale partije i grupe koje su imale neke veze sa socijalizmom. Kolikogod je boljševizam nastao iz radikal­ ne kritike oportunizma, (što je izraženo i u arganizadonom prekidu s njim), ne može se a priori odnos prema menjševicima i sličnim grupama tumačiti kao izraz prindpjelnog 1#T) Vidi: Iz istorii oktjabr'skoj revolucii i socijalističeskogo stroitel'stva v SSSR, Moskva, 1957, str. 64. 108) E. G. Gimple’son: Iz istorii obrazovanja odnopartijnoj sistemv v SSSR. »*Voprosy istorii«. 1965. No 11, Moskva str. 20. 71

odbijanja svake suradnje. Neosporno je, međutim, da ka­ rakter komunističke organizacije, kakvu je stvorio Lenjin, ograničava mogućnost kontaktiranja u smislu zajedničkog učešća u vlasti. Specifičnost uvjeta u kojima se vodila borba za vlast, a naročito vješto korištenje razilaženja u radni­ čkom pokretu Rusije od strane međunarodne reakcije, pogodovat će radikalizaciji odnosa u njemu. Pri m azm atranju odnosa klasa — partija, odnosno rela­ cije diktatura klase ili partije treba poći i od stanovišta da se klasni konflikti u društvu institucionaliziraju i izražava­ ju kroz borbu političkih partija. U toku preuzimanja vlasti i neposredno poslije tog vremena aktivnost klase, njen utje­ caj na društveni razvoj u stvari se realizira preko partije i države. Ostali instituti neposredne demokracije, kako ćemo to vidjeti, imaju tek izvjesne šanse za razvoj, što ne zavisi uvijek od širine baze koju revolucija ima. Prirodno je da kod takvog stanja istaknute političke ličnosti vrše izuzetno jak utjecaj na političke odluke i njihovo sprovođenje,109) pa i kod one najpresudnije — kada da revolucija

»•*) u djelu "-Dječja bolest Jjevičarstva' u komunizmu*« Le­ njin je na ovu temu veoma realistički reagirao da >*već to tako je pitanje postavljeno — .diktatura partije ili diktatura klase? — diktatura (partija) vođa ili diktatura (partija) masa?' svedoči o najvjerojatnijoj i bezizlaznoj zbrci misli. Ljudi se trude da izmisle nešto sasvim osobito, i u svojoj revnosti mudrovanja postaju smešni. Svako zna da se mase dele na klase: — da se mase i klase mogu suprotstavljati samo tako da se ogromna većina uopšte nerazčlanjena po položaju u društvenom sisftemu proizvodnje suprotstavlja kategorijama koje zauzimaju specijalan položaj u društvenom sistemu proizvodnje: — da klasama ruko­ vode obično i u većini slučajeva, bar u modernim civilizovanim zemljama, političke partije: — da političkim partijama po pravilu upravljaju više ili manje stabilne grupe najautoritativnijih .najuticajnijih, najiskusnijih lica koja se biraju na najodgovornije 72

počne. -Vještina političara. .. i jest u tome da taono proceni uslove i momente kada avanga*... diktatura ove glave (partije) upravo i jeste diktatu­ ra klase . . . Radnička diktatura se ne može ostvariti druk­ čije nego preko diktature radničke partije (m. p.). Onaj tko cilja na diktaturu partije, taj cilja na diktaturu proletarija­ ta.« Autor dalje ističe da se protivnici sovjetske vlasti i služe parolom »za sovjete bez komunista«, jer pravilno zaključu­ ju da bez diktature partije boljševika nema ni diktature proletarijata.112)

2. BORBA BOLJŠEVIKA ZA JAČANJE SVOGA UTJECAJA NA RADNIČKU KLASU I DRUGE SLOJEVE DRUŠTVA D iktatura proletarijata je pitanje hegemonije radničke klase nad drugim društvenim slojevima. Različite su ocjene o karakteru hegemonije i vremenu i uvjetim a pod kojima se ona realizira. Mnogi su smatrali da je hegemonija ruskog proletarijata jednostrano ispoljena, da je preuranjena i da otuda nastaje niz teškoća koje je mlado sovjetsko društvo moralo uz izuzetne teškoće rješavati. Po ocjena nekih teore­ tičara iz redova socijaldemokracije, a naročito K. Kauckog, rusko društvo nije ispunjavalo bitne preduvjete koji su U1) N. Buharin: Partija raboćego klassa, »Pravda«. No 190. 1921. god., str. 3. ll2 ) I b i d e m , s t r . 3 . 74

nužni pri realizaciji vlasti radničke plaše.’**’) Oktobar je za njih predstavljao stanje u kojem se izvela i mogla izvesti tek buržoaska revolucija.'I!) »Bila bi socijalistička jedino ako bi bila paralelna sa jednom zapadno-evropskom socija­ lističkom revolucijom«."1) Nerazvijenost u području proizvodnje, zaostalost na kulturnom planu bili su zaista prepreka bržem razvoju. ***) Tvrdeći da boljševici nemaju većinu, Kauski insistira na nezrelosti Rusije za revoluciju. Socijalizma nema bez slijedeća četiri faktora: prvo, volja ka socijalizmu, a nju stvara krupna proizvodnja, koja predstavlja drugi faktor. Treći faktor je snaga koju autor vidi u brojnom jačanju proletarijata. (Iz gradova i industrije, a ne iz poljoprivrede može proizići socijalizam). Po­ sljednji nužni elemenat za ostvarenje socijalizma jeste sposob­ nost. (K. Kaucki: o. c., str. 11, 16, 17). Mnogi kritačari ruskin prilika povodom Oktobra ističu da je Partija boljševika imala samo neke od ovih preduvjeta za preuzimanje vlasti. Tu se misli na odlučnost, volju i sposobnost, ako bi se poslužili terminolo­ gijom Kauckog, s tim što se navodno odlučnost ne temelji na realnim društvenim pretpostavkama. Maja mjeseca 1918. Lenjin je upozorio da »mi ne zaboravljamo slabosti ruske radničke klase (zapravo nerazvijenost društva u kojem ona djeluje, n. p.) u poređenju s drugim odredima međunarodnog proletarijata. Ne naša volja (m. p.) već istorijske okolnosti, nasleđe carskog režima, nemoć ruske beržuacije. eto to je učinilo da se taj odred našao ispred drugih odreda međunarodnog proletarijata, i ne zato što smo mi to htjeli, već zato što su to tražile okolnosti« (m. p.) (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 12, str. 267). *14) To bi se po Lenjinu dogodilo samo u slučaju »da boljše­ vički proletarijat prestolnice i krupnih industrijskih centara nije umeo da okupi oko sebe seosku sirotinju protiv bogatog seljaštva, time bi bila dokazana .nezrelost' Rusije za socijalističku revolu­ ciju, u tom slučaju seljaštvo bi ostalo .ćelo’, tj. ostalo bi pod ekonomskim, političkim i duhovnim rukovodstvom kulaka, bo­ gataša. buržoazije, u tom slučaju revolucija ne bi prešla granice buržoasko-demokratske revolucije«. (V. I. Lenjin: Proleterska re­ volucija, i renegat Kaucki. Iz. dela. knj. 12, str. 424). "*) K. Kaucki: o. c.. str. 17. 75

Međutim, s druge strane, uslijed teških uvjeta i iscrpljeno­ sti, angažiranosti masa i previranja koja su zahvatila dru­ štvo ii cjelini učinili su sa svoje strane te prepreke savladi­ vim. Za rusko društvo bila je karakteristična opća naconalna kriza. Uza sve teškoće i poraze koje su doživjeli revolu­ cionarni pokret u Evropi, naročito centralnoj, ruska revo­ lucija je bila zrela s međunarodne tačke gledišta. Ona je iskorištavala slabosti starog društva čije su političke insti­ tucije u to vrijeme preživljavale duboku krizu i koje je bilo nedovoljno sposobno da se obračuna sa Sovjetima. Polazna Lenjinova teza u pogledu ocjene preduvjeta za revoluciju svodi se na slijedeće: »»Politička vlast se ne može izvojevati (i ne treba pokušavati osvojiti je) dok ta borba nije dovedena do izvesnog stepena, pri čemu u raz­ nim zemljama i u raznim uslovima taj ,izvesni stepen’ nije jednak, i njega mogu pravilno proceniti samo misaoni, isku­ sni i verzirani politički rukovodioci proletarijata u svakoj pojedinoj zemlji.--1ie) Taj je izvjestan stepen u ruskom druš­ tvu bio postignut a. što je najvažnije, postojali su političari čija se procjena revolucionarne situacije zasnivala na čvrstim osnovama i temeljitom poznavanju općih prilika. »Mi imamo preimućstvo«, pisao je Lenjin, »što smo partija koja dobro zna svoj put, dok se čitav imperijalizam i čitav menjševičko -eserovski blok neverovatno kolebaju.--*117) Odluka o otpočinjanju revolucije temeljila se na raspo­ loženju proleterskih i neproleterskdh masa. Lenjin je sma­ trao da s ustanak, ako želi uspjeti, oslanja »ne na zaveru, ne na partiju (m. p.) nego na naprednu k la su . . . Ustanak treba da se oslanja na revolucionarni polet naroda--.116) To ” •) V. I. Lenjin: Dečja bolest. . . . str. 438. 1I7) V. I. Lenjin: Marksizam i ustanak. Iz. dela, knj. 11. str. 282. ,I8) I b i d e m , s t r . 2 8 0 . 76

je bitna razlika između marksizma i hlankizma. Tvrdeći da julska situacija 1917. godine nije bila pogodna za ustanak, Lenjin ima u vidu slijedeće činjenice: -1) Uz nas još nije bila klasa koja predstavlja avangar­ du revolucije. Mi još nismo imali većinu među radnicima i vojnicima prestondce. Sad (septembar, n. p.) je imamo u oba sovjeta.. . 2) Tada nije bilo svenarodnog revolucio­ narnog pokreta. Sada, posle komilo^štine, on postoji. Dokaz za to su provincija i činjenica da su sovjeti u mnogim mestima uzeli vlast. 3) Tada nije bilo kolebanja, u ozbiljnim opštepolitičkim razmerama, među našim neprijateljima i među neodlučnom sitnom buržoazijom. Sada postoje ogrom­ na kolebanja.. .«m) a) Od naročite je važnosti bilo nastojanje boljševika da ojačaju svoj utjecaj u sovjetima, sindikatima i fabričkozavodskim komitetima. Pri tome treba imati na umtu da su njihove pozicije u sovjetima, a naročito na selu, bile dosta slabe. Menjševici i eseri uspjeli su prevladati u sovjetima, oduzimajući ovima, zbog svog reformističkog stava, sve one elemente koji su ih mogli učiniti revolucionarnim organima još u periodu između dvije revolucije. Ustvari je došlo do njihovog podređivanja Privremenoj vladi, postali su organi lokalne samouprave bez većeg značaja i utjecaja na politi­ čki i društveni život. Otuda je borba boljševika za utjecaj na sovjete bila neposredno povezana za proces njihovog revoluciomsamja, odnosno za stvaranje osnovnog preduvje­ ta za uspjeh Oktobra. Tek pod tim uvjetima ima svog osno­ va zahtjev boljševika — »sva vlast sovjetima«. Utjecaj boljševika na široke mase rastao je poste­ peno a naročito od julskih događaja. U junu 1917. godine još uvijek menjševici imaju jači utjecaj u sindikatima. Od “ •) V. I. L en jin : ib id em , str. 281. 77

35. čl. Sveruskog Centralnog vijeća sindikata (VCSPS) bilo je samo 11 boljševika, odnosno 4 u Izvršnom sovjetu napra­ ma 5 menjševika. Samo je u aprilu 1917. godine sindikat metalaca bio pod boljševičkim utjecajem. Međutim, u fabričko-zavodskim komitetima stanje je znatno drukčije. U proljeće 1917. godine tri četvrtine fačričko-zavodskih komiteta Peiograda bili su boljševički.1S#) U radničkoj sekciji Petrogradskog sovjeta još prije julskih događaja boljševici im aju 50% odnosno 25% u vojni­ čkoj. M arta 1917. u Petrogradskom sovjetu im aju samo 65 deputata, koncem maja 250. a koncem jula 400 deputata.121) Nešto se sporije razvija proces boljševizacije u Moskvi. Tek poslije julskih događaja, koji su uvjetovali izmjenu u odno­ sima klasnih snaga, radnički sovjeti Moskve i drugih centa­ ra kao Ivano-Voznesenska, Jaroslavlja, Tvera, Samare, Vla­ dim ira prihvaćaju rezulociju koje predlažu boljševici.1*2) ,s#) Kommunističeskaja partija v borbe za pobedu oktjabr'ja. Moskva. 1959. str. 170. »Pravda-, No 68. 1917. Eseri i menjšerici imali su dugo inicijativu u svojim rukama zauzimajući glavna mjesta u Petro­ gradskom sovjetu. Njima je pogodovao i izborni režim koji je fa­ vorizirao u velikoj mjeri manja poduzeća na štetu krupnijih, u kojima su boljševici, zahvaljujući razvijenijoj svijesti industrij­ skog proletarijata, imali znatan utjecaj. Slabija pozicija boljše­ vika u vojnom sovjetu može se tumačiti najviše nepovojlnotr. socijalnom strukturom armije u kojoj prevladavaju seljački ele­ menti, koji su, kako smo naglasili, pod jakim utjecajem esera. (Vidi riše. Istorija velikoj oktjabrskoj socijalističeskoj revoljuciji. Moskva, 1962.) ia ) CPAIMIL, f. 66. op. 1. ed. hr. 1, L 67. U Moskvi su već juna boljševici sa 205 deputata izbili na čelo ali je udružena fra­ kcija menjševika i esera još uvijek imala većinu. Istovjetan pro­ ces bojlšeivzacije sovjeta zahvatio je Caricin, Saratov i druge centre. Ovi rezultati su utoliko značajniji ako se imaju u riđu sve okolnosti oko nastajanja i obnjavijanja sovjeta. Njihovo orga78

Također »pod neograničenim rukovodstvom boljševika odr­ žavali su se kongresi sovjeta Uralske oblasti, srednje Azije, Svesibitski kongres sovjeta.*123) Porast utjecaja boljševika u sovjetima bio je od presudnog značaja za pobjedu okto­ barske revolucije i kasniji razvoj događaja. Proces boljševizacije fabričko-zavodskih komiteta tekao je još brže, jer su oni tamo dobili većinu u velikim zavodi­ ma Petrograda i još nekih centara. Cak i zavodi u Kijevu, koji su bili antiboljševički raspoloženi, sada traže njihove agitatore.124) »U toku pripremanja oružanog ustanka Bolj­ ševička partija se čvrsto oslanjala na fabričko-zavodske komi­ tete, preko kojih se povezivala sa širokim radnim masama.« Oktobra 1917. godine, na I sveruskoj konferenciji fabričnozavodskih komiteta od 135 delegata. 86 ili 63° o su boljše­ vici.'--5) Treba voditi računa o tome da su ovi radnički orga­ ni vršili snažan i neposredan utjecaj na širok krug proizvo­ đača. Borba za boljševizaciju sindikata razvijala se u oštroj klasnoj borbi. Pri Centralnom komitetu Partije i komiteti­ ma Moskve, Petrograda, Kijeva, Harkova i dr. osnivaju se komisije za rad sa sindikatima. Međutim, neki sindikati, na primjer tekstilaca, tek augusta mjeseca prihvaćaju platfor­ mu boljševika, tako da septembra na Sveruskoj konferen­ ciji tekstilaca oni imaju 70%. »Do oktobra 1917. u Rusiji nizovanje bilo je rezultat inicijative revolucionarnih masa a bez većeg utjecaja političkih partija. Ta spontanost i stihijnost jedan je pozitivan činilac u razvoju sovjeta, ali će na određen način, ta okolnost imati i svoju negativnu stranu. Nedovoljno usmjereni sovjeti će lako podpasti pod razne idejno-političke utjecaje. ,sa) »Rabočij put« No 16, 1917. 1S4) CPAIML, f. 17. op. 1. ed. hr. 254 L. 1. ,iS) A. G. Egorova: Partija BoFševikov v borbe za profsajuzy i fabzavkomy v period podgotovki oktjabor*skogo nauružennogo vosstanija, nav. Zbornik, str. 191, 196. 79

je formirano preko 30 centralnih vijeća sindikata u čijoj je većini rukovodstvo pripadalo boljševicima.-«12*) Međutim, borba za sindikate još uvijek nije završena. Djelomično je to bila posljedica neshvaćanja značaja prestiža među njima. Zinovjev o tome daje ovu ocjenu: »Prva sveruska sindikal­ na konferencija još je donijela gotovo jednake pozicije nama i menj ševi cima. Prvi sveruski kongres sindikata, održan na prekretnici 1917. i 1918. god. prvi pu t je donio većinu nama, ali je i tada znatni dio još uvijek pripadao menjševicima.«127) U istom periodu stepen organiziranosti, masov­ nosti sindikata također je u usponu (npr. Petrograd ima 80% organiziranih, Ural 60—70% i sL,128) jer tada je eviden­ tirano oko 2 mil. čl. sindikata. Lenjin je n a kongresu III Intesmacionale istakao misao da nijedna komunistička partija u svijetu, koliko god je brojna, ne rukovodi s većinom radničke klase. Što se ruskih prilika tiče, mada smo predstavljali malobrojnu partiju, ne samo d a je n a strani bila neosporna većina radničke klase, skoro polovina arm ije, odnosno većina sovjeta radničkih i seljačkih deputata.129)*1 ,2S) Ibidem, str. 192. 193. 12T) Partija i sojuzy, Peterburg 1921, str. 71. 1S») »►Rabočij put «. No 6, septembra 1917. ,2®) U istoj raspravi Lenjin se bavi određenjem pojma mase. >Pojam .m ase’ je promjenjiv, u zavisnosti je od promene karak­ tera borbe. . . Ako partiji polazi za rukom da uvlači u borbu ne famo svoje članove, ako joj polazi za rukom da razmrda i nepartijce, to je već početak osvajanja masa«. Nekad je dovoljno nekoliko hiljada aktivista. »Kada je revolu­ cija već dovoljno pripremljena, pojam ,mase’ se menja: nekoliko hiljada radnika više ne sačinjavaju m asu. . . Pojam mase menja s e utom smislu što pod njim podrazumeva većina, i to ne samo jednostrana većina radnika, nego većina (m. p.) svih eksploatisanih ...« (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14, str. 338). 80

Za ilustraciju ove ocjene mogu se uzeti izborni rezulta­ ti za Ustavotvornu skupštinu. Kako je poznato boljševici su dobili 9,023.963 glasa (ili 25%) menjševioi i njima srodni 1,7 miliona. buržoaske partije 4,6 mil. (13%) dok su eseri sa 20,9 mil. (ili 58%) bili najjači. Analiza ovih rezultata pokazuje da su eseri svoje uporište imali na selu i vojsci, dok su bolj­ ševici imali većinu u glavnim industrijskim centrima i voj­ nim jedinicama centralnih punktova. Tako su Petrograd i Moskva glasali ovako: eseri — 218,0 hilj., kadeti — 515,4 hiljada., a boljševici 837,0 hiljada glasova.130) Boljševici su po ukupnom zbiru glasača, a naročito u gradovima, tukli menjševike kao drugu partiju koja je računala na podršku radničke klase. Pokazalo se ne samo prilikom preuzimanja vlasti nego i u toku njene obrane da je značaj glavnih centa­ ra. a naročito Petrograda i Moskve, bio presudan za stvai revolucije/3') Boljševici su bili jači na sjevernom (480,0 boljševici, a 240,0 eseri) i zapadnom frontu (653,4 boljševici i 180.6 eseri). Dobivši većinu na nekim manje značajnim frontovima (rumunski i kavkaski) eseri su sa 1,835.1 hiljada bili nešto*i l30) V. I. Lenjin: Izbori za Ustavotvornu skupštinu. Iz. dela. knj. 13, str. 325. 327, 328. m) «Kad dobiju većinu«, pisao je Lenjin. -u oba prestonička sovjet?, radničkih i vojničkih deputata, boljševici mogu i moraju uzeti državnu vlast u svoje ruke. Mogu. jer je aktivna većina revolucionarnih elemenata naroda obe prestonice dovoljna da povuče mase. da pobedi otpor pro­ tivnika. d? ga razbije, da osvoji vlast, i da je održi. Jer predla­ žući odmah demokratski mir. dajući odmah zemlju seljacima, uspostavljajući demokratske ustanove i slobode koje je pogazio i razbio Kerenski. boljševici će sastaviti takvu vladu koju niko neće moći oboriti«. A što se tiče opće većine Lenjin nastavlja: »Čekati, formalnu, većinu boljševika naivno je: nijedna revo­ lucija to ne čeka...« (V. I. Lenjin: Boljševici moraju preuzeti vlast. Iz. dela, knj. 11, str. 277. 278). 81

jači od boljševika koji su, zajedno s mornaricom, imali 1.791.3 glasa.1*2) Zapadni i sjeverni front, međutim, budući da su bili blizu velikih gradova, osiguravali su stvaran prestiž u vojsci. »U odlučujućem momentu«*, pisao je Lenjin, -n a odlučujućem mestu imati ogromnu nadmoćnost snaga — taj .zakon’ vojnih uspeha jeste i zakon političkog uspeha, naročito u ovom ogorčenom, žestokom ratu klasa koji se zove revolucija«-.122) b) Pažnju mnogih teoretičara i raznih pravaca okuplja prcblem odnosa boljševika prema neproleterskim slojevi­ ma. bilo da se radi o poluproleterskim, sitnim vlasnicima ili inteligenciji. Najčešće su dvije ocjene. Prva se svodi na to da su oni cijelu politiku prema tim slojevima provodili u sferi taktike, znači ona je bila privremena i promjenjiva zavisna od položaja boljševika kao rukovodeće radničke partije. Druga ocjena polazi od stanovišta da »zajedničko istupanje proletarijata i poluproleterskih slojeva nije slu­ čajno. Temelj toga se nalazi u činjenici da se proletarijat može osloboditi samo uništenjem klasnog društva, znači vodeći borbu za sve potčinjene slojeve««, mada oni toga dugo ne moraju biti svjesni.1*4) Nama je ovo drugo stanovište, uz svu prisutnost taktiziranja i kolebanja u odnosu prema lim slojevima u raznim fazama revolucije, prihvatljivo jer otuda, a ne samo s pozicija dnevnog interesa, proizlazi nužnosti raznovrsnih odnosa partije s poluproleterskim i drugim društvenim slojevima. Oni koji insistiraju na prvcm stanovištu upozoravaju na jedno mjesto u Lenjina, gdje cn govori o mjerama koje treba poduzeti zbog pokušaja da se komuniste izolira kod lts ) V. I. Lenjin: o. c.. str. 331. 332. '») Ibidem, str. 329.

,M) Vidi: G. Lukacs: o. c.. str. 132. 82

sindikalno organiziranih radnika. »Mi treba«, ističe on »odolevati svemu teme, da budemo spremni na sve žrtve, čak — u slučaju potrebe — da budemo spremni da se poslužimo svakojakim manevrima, lukavstvima, ilegalnim metodama, prećutkivanjima, skrivanjem istine, samo da bismo prodrli u sindikate, da bismo ostali u njima, da bismo u njima pošto poto vršili komunistički rad.«,3S) Ovdje je za nas bitno primijetiti da boljševici smatraju da se društveni preporod ne može izvesti bez radničke klase i da u cilju njenog aktiviranja ne treba birati sredstva. Međutim, očito treba upozoriti na stanovište da se nedopu­ štene metode, u slučaju da su prilike pogodne, ne preporu­ čuju, već samo onda kad je to potrebno. Sve zavisi o tome tko i kako procjenjuje situaciju. Za Lenjina, kao realisti­ čnog političara, karakteristično je da otvoreno iznosi mišlje­ nje pa i onda kad ono može uvjetovati nesporazume.136) ,SJ) V. I. Lenjin: Dečja bolest. . . , str. 440. ,M) Za mene je jedan takov nesporazum razmatranje odnosa sindikata i fabričko-zavodnih komiteta. Već smo istakli da su boljševici u sindikatima došli kasnije do prevladavajućih pozi­ cija, zbog čega su uglavnom bili protiv kontrole sindikata nad fabričko-zavodskim komitetima u kojima su oni daleko ranije imali većinu. Smatrali su da je to podređivanje neprihvatljivo iz principjelnih razloga. Naime, naglašavalo se da sindikati okup­ ljaju samo jedan dio radnika, a da u izborima za FZK učestvuju svi zaposleni, te otuda se ne može ove podrediti sindikatu. Me­ đutim, kad su boljševici dobili većinu u sindikatima, odmah su pretvorili fabričko-zavodske komitete u ćelije sindakata. Već u citiranom radu Egorove stoji: »Opća boljševizacija sindikata učinila je važnim spajanje fabričko-zavodskih komiteta sa sindi­ katima. Godine 1917. fabričko-zavodski komiteti nisu bili osnovne ćelije sindikata kao što su to postali poslije pobjede Velike okto­ barske socijalističke revolucije.« (Vidi: A. G. Egorova: o. c., str. 193). 83

1) Posebno poglavlje o borbi boljševika za utjecaj na mase jest odnos prema seljaštvu."7) Mi smo upozorili na odnos snaga služeći se podacima o izbornim rezultatima. Dekret o zemlji i kasnije mjere koje su poduzimane često se obrazlažu kao privremene. S jednog dugoročnog stanovišta mislimo na proces socijalizacije: podjela zemlje seljacima13*) stvar je taktike, težnje boljševika d a za program revolucije dobiju podršku sela. Međutim, kako se politička rješenja mcraju usklađivati sa stvarnim društvenim prilikama, to je moguće suditi o stavu prema selu kao jedino ispravnom u tom času. Proletarijat bez okupljanja seoske sirotinje ne bi imao priliku da se održi. Da je ono stalo na suprotnu stranu, to bi, kako je Lsnjin isticao, bio dokaz da Rusija nije zrela za revoluciju. -S druge strane«, nastavlja on, ►►da je boljševički proletarijat pokušao odmah, u oktobru-novembru 1917. godine, da ,dekretira’ građanski ra t ili, .uvođenje socijalizma’ na selu. ne umejući da sačeka klasno raslojavanje sela. ne umejući da ga pripremi i sprovede, ,97) Veoma je teško zacrtati politiku boljševika prema selja­ štvu kao cjelini. Tu je postojala znatna diferencijacija uvjetova­ na i heterogenošću ovog društvenog sloja. Lenjin je isticao da se proleteri jat poslije pobjede mora pridržavati osnovne linije svoje politike u odnosu prema seljaštvu. -Proletarijat mora odvajati, razgraničavati radnog seljaka od seljaka sopstvenika — seljaka radnika od seljaka trgovca. — seljaka trudbenika od seljaka špe­ kulanta. U tom razgraničenju je sva suština socijalizma.« (m. p.) (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 13, str. 280). ,Sil) Termin »podjela zemlje« treba shvatiti uslovno. Po zako­ nu o socijalizaciji zemlje (19. II 1918) potvrđuje se. još jedanput, ukidanje svake svojine na zemlju. Tek se pod. čl. 20. tač. 6. pred­ viđalo davanje zemlje pojedinoj poroditi i licu«. Direktna pred­ nost data je komunama i zadrugama (Vidi: V. I. Lenjin: Prole­ terska revolucija i renegat Kaucki. Iz. dela. knj. 12. str. 428). U praksi međutim, podjela je prevazišla određene okvire, jer je u tom procesu bilo narmalno da se ispolji stihijnost i anarhičnost. 84

da je pokušao da izvede stvar bez privremenog bloka (save­ za) sa seljaštvom uopšte, bez niza ustupaka srednjem selja­ ku itd. — to bi bilo blankističko izopačavanje marksizma, to- bi bio teoretski apsurd, neshvaćanje činjenice da je općeseljačka revolucija još buržoaska i da nju bez niza prelaza. prolaznih stepena niie moguće učiniti socijalističkom u zaostaloj zemlji.«11®) Ovo je oštra reakcija na kritiku kojoj su bili izloženi boljševici o pitanjima sela. Lenjin upozorava na stav Kauckog (U »Agrarnom pitanju« n. p.) da seljake treba neutra­ lizirati i razmatrajući Engelscv rad »Seljačko pitanje u Francuskoj i Njemačkoj«, zaključuje da: »U odnosu prema spahijama naš je zadatak potpuna eksproprijacija. Ali ni­ kakvo nasilje u odnosu prema srednjem seljaštvu ne dopu­ štamo.«'‘"j Time s? uspjeh u socijalističkoj izgradnji dovo­ dio u zavisnost od uspjeha partije na učvršćivanju saveza radničke klase i seljaštva., ‘1) U prvom periodu naročito je bio naglašen princip uvje­ ravanja,112) uz primjenu sredstava propagande. Tek po ras-*4 >” ) V. I. Lenjin: Proleterska revolucija . . . , str. 425. ,4°) V. I. Lenjin: Referat o radu na selu. knj. 13. str. 115. 141) Veoma se često odnos boljševika prema selu smatra pi­ tanjem taktike, politike koja je uvjetovana težinom situacije. Međutim, želimo upozoriti da je Lenjin još 1903. pisao da je prvi, glavni i neodložni zadatak socijalista da se učvrsti savez seoskih proletera i poluproletera sa gradskim proletarijatom. (Vidi: V. I. Lenjin. Iz. dela. knj. 4, str. 66). I4i) Lenjin je isticao da je seljak suzdržljiv i rezerviran dok se praktični ne uvjeri u prednost novih rješenja. »Slovami on ne dadut sebnja ubedit'i prekrosmo sdelajut, ćto ne dodut. Ploho bylo bv, esli by oni davali sebja ubeždat’ odnim pročteniem dekretov i agitacionnym listkami. Esli by tak možno bylo predalat' ekonomičeskuju žizn' vsja eta predelka ne stoila by gomagono groša« (V. I. Lenjin: »Pravda«. No 70, 1919). Ima i gledanja da se išlo i predaleko, a ta se ocjena potkrepljuje i činjenicom da 85

kidu sa '►lijevim- eserama i u formalno-pravnom pogledu jače se naglašava klasni karakter vlasti pri čemu radnička klasa jače dolazi do izražaja. Kako smo već naglasili to je period krize na selu koja je rezultat oštrije polarizacije i jače naglašenog antagonizma grada i sela. Autori zbornika -Četr­ deset godina sovjetskog prava« ističu da formulacija čl. 9. Ustava RSFSR od 1918. godine, koja govori o zavođenju - . . . diktature gradskog i seoskog proletarijata i najsiroma­ šnijeg seljaštva .. .« odražava stanje u periodu između okto­ bra 1917. i jula 1918. kada je P artija boljševika dijelila vlast sa -lijevim« eserima. Poslije prekida sa njima diktatura proletarijata i najsiromašnijeg seljaštva prestala je i for­ malno da postoji, i ona se ostvarivala bez ikakvih formalnih ograničenja. Od tada sovjetsko zakonodavstvo govori samo o diktaturi proletarijata.’,s) Kolikogod ova ocjena stoji, ipak je potrebno naglasiti da je ovo stanje zaoštrenosti klasne borbe bilo karakteristi­ čno za period 1918—1920. Godine 1921. NEP će dati prve rezultate u ponovnom pokušaju da se u program, naročito ekonomske djelatnosti, uključe srednji seljaci pa i kulaci. je revolucija dala više seljaku nego radniku i da je veoma opasno ostaviti srednje slojeve radničke klase bez zaštite. Zinovjev je tražio da se ujednače kriteriji. Međutim, participacija u pitanju žrtava i spremnosti na samoodricanja mora prirodno biti u srazmjeri prema nivou svijesti i društvenim ciljevima određene drutšvene grupe, sloja ili klase. Radnici su po svojoj organizira­ nosti i nivou svijesti prednjačili a Lenjin je naglašavao potrebu da se — . . . od tih prednosti prelazi postepeno k njihovu izje­ dnačavanju«. Uz to se mora voditi računa o toane da je revolucija rusko selo zahvatila tek u ljeto — jesen 1918. godine. Još 1905. godine Lenjin je naglasio da postizanje cilja ne zavisi samo od prednosti naših taktičkih parola već i od podražavanja tih parola realnom snagom masa. ,4J) Vidi: Četrdeset godina sovjetskog prava, sv. I. Beograd. 1960, str. 211. 86

S druge strane, pretjerana je ocjena da je raskid sa »lije­ vim« eserima značio i napuštanje saveza sa seoskom siroti­ njom. U najkritičnijem periodu, bilo kroz podršku komite­ tima seoske sirotinje (mada ove kao poluvojničke organe uglavnom sačinjavaju gradski proleteri), bilo kroz vojne jedinice ( u ovom periodu Crvena armija raste od 150.000 na 5 mil. vojnika), siromašni seljački slojevi predstavljali su masovnu bazu revolucije. To tim više kad se zna da je i desetkovani dio radničke klase neposredno (60" o) bio pove­ zan sa selom."1) 2) Stav prema inteligenciji, što se bar tiče perioda borbe za upostavljanje i očuvanje sovjetske vlasti, nije bio u poli­ tičkom smislu tako presudan kao prema seljaštvu i dru­ gim srednjim slojevima. Kako nije tako brojna i budući je znatnim dijelom sačinjavala stari državni aparat, odnosno podržavala njegovu politiku, cna se u periodu carstva a i u fazi između dvije revolucije diskreditirala. Naročito je državni aparat pokazao neinventivnost i pomanjkanje orga­ niziranosti u suprotstavljanju novom sistemu. Odnos boljševika prema inteligenciji kao idejnom fak­ toru ima svoju genezu. U slijedećem poglavlju bit će riječi o tome. Sad bismo naglasili da se taj postupak razvijao već prema situaciji koja je najčešće bila određivana samim držanjem inteligencije, što ne znači da i boljševici, odnosno Lenjin, rusu kolebali u odnosu na ovo pitanje."5) Pri preu,+4) Na XI Kongresu RKP (b) Lenjin je istakao: »U narodnoj masi« (a seljaštvo je. ponavljamo, tada činilo 82" „ cijelog sta­ novništva, n.p.) »mi smo ipak samo kaplja u moru i možemo da upravljamo samo kad pravilno izražavamo ono što narod shvata. Bez toga komunistička partija neće voditi proletarijat, a pro­ letarijat neće voditi za sobom mase, i ćela mašina će se raspa­ sti.« (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14, str. 509).

,4S) Mada smo skloni pri općem zaključku ocjeni da je lenjinizam po svojoj suštini izražavao, iako ne uvijek i u podjed87

zimanju vlasti, kako je istaknuta, ogroman dio činovničkog aparata bojkotirao je na razne načine sovjetsku vlast. Sli­ čno su postupali i predstavnici ostalih profesija. U takvu stanju bile su preduzimane oštre represivne mjere, od sus­ penzije do hapšenja. Međutim, koncem 1920. godine, a naro­ čito u toku uspostavljanja NEP-a stvar se znatno mijenjala. Jedan broj stručnjaka gubi nadu u restauraciju, drugi se prihvaćaju posla, dok je još uvijek znatan dio ostao rezer­ viran i neprijateljski raspoložen prema sovjetskoj vlasti. Stara naška inteLignencija u znatnom broju je emigrirala poslije i u toku razbijanja strane intervencije i građanskog rata i njeno djelovanje u emigraciji bit će znatno. Međutim, već ranije ispoljavano kolebanje prema inte­ ligenciji bit ce na izvjestan način zadržano i u prvim godi­ nama sovjetskog političkog sistema — što je moglo imati dalekosežnih posljedica. Mišljenja su tu bila podijeljena. Zato je značajno što je Lenjin dolaskom boljševika na vlast naročito insistirao na korištenju stručnjaka, uključujući tu i vojne.1'6) U CK P artije vođena je dugo diskusija o stavu *il nakoj mjeri, nepomirljivost prema oportunizmu i sektaštvu ne može se mimoići činjenica da je baš u stavu prema inteligenciji ispoljavao određeno nepovjerenje. ,4#) U svojoj čuvenoj raspravi -Neposredni zadaci sovjetske vlasti«, koja ima po mnogo čemu programski karakter, Lenjin konstatria da - . . . privlačenje buržoaske inteligencije na rad. jeste sada neposredni, sazreli i neophodan zadatak dana. Bilo bi do apsurda smiješno kad bismo u tom privlačenju vidjeli nekak­ vo kolebanje vlasti, nekakvo odstupanje od principa socijalizma, ili nekakav nedopušteni kompromis s buržoazijom. Zastupati takvo mišljenje značilo bi bez ikakvog smisla ponavljati riječi koje se odnose na potpuno drugi period djelatnosti revolucionar­ nih proleterskih partija«, (o. c., str. 182). Ovo istupanje bilo je posljedica oštro ispoljenjih razmimoilaženja o društvenom tret­ manu stručnjaka. Naročito treba upozoriti da je primjećeno da nova situacija traži i prekid dotadašnjeg tretmana ovog dru­ štvenog sloja.

prema oficirima stare armije. Mladi, rukovodeći sastav revolucionarne armije bio je neraspolcžen prema tom kadru. Polilbiro je, mada je vojno savjetovanje bilo protivnog mišljenja, ocijenio da je njihovo odbacivanje štetno po inte­ rese armije, njenu stručnost i organiziranost. Na kraju ostali bismo pri kratkom rezimeu. Uza svu naglašenost rukovodeće uloge Partije, a naročito u periodu organiziranja revolucije i preuzimanja vlasti, ostaje opći dojam da je odnos prema radničkoj klasi, pitanju njene orijentacije i revolucicniranja pravilno riješen."7) Baš na raspoloženju radničke klase, na čijem je građenju Boljše­ vička partija radila strpljivo i s dugoročnim planom, a naro­ čito između februara — oktobra 1917. godine, zasnivala se i ocjena o pogodnosti Rusije za revoluciju. Mada se u odre­ đenoj mjeri može govoriti o sektaškim strujama u redovi­ ma Partije u pogledu odnosa prema drugim, neproleterskim slojevima društva, odnosno političkim grupacijama koje su imale utjecaja u dijelu radničke klase i većem dijelu selja­ štva, nameće se zaključak da ta raspoloženja nisu utjecala na politiku pokreta u najkritičnijim razdobljima. Ako ne bismo insistirali na nekim subjektivnim slabo­ stima, za cijeli period koji razmatramo karakteristična je ova Lenjinova ocjena: »Naša partija se oslanja na dve klase, i zato je moguća njena nestabilnost i njen neizbežan pad ako među te dve klase ne bi moglo biti sporazuma. U tom je slučaju beskorisno preduzimati ove ili one mere, uopšte H7) Karakteristična je, bar što se tiče boljševičke orijentacije, ova Lenjinova misao: »Građani svi odreda treba sami da uče­ stvuju u ocenjivanju i upravljanju državom. I za nas je važno da privučemo u upravljanje državom apsolutno sve trudbenike. To je ogromno težak zadatak. Ali socijalizam ne može da uvede manjina — partija (m. p.). To mogu da učine desetine miliona kad se nauče da sami to rade.« (V. I. Lenjin: O reviziji partij­ skog programa, Iz. dela, knj. 12, str. 145). 89

rasuđivati o čvrstini našeg CK. Nikakve mere u tom sluča­ ju neće moći da spreče rascep.«148) U svim fazama borbe dominirala je ocjena da proleta­ rijat ne može pobijediti ako ne dobije na svoju stranu ve­ ćinu stanovništva. Način, sredstva borbe i rezultat su bili promjenjivi ali je načelan stav ostajao isti. Za period od pobjede revolucije do jula 1918. godine i za onaj koji poči­ nje krajem 1920. i kroz 1921. godinu karakteristični je su demokratskije metode, odnosno nastojanje da se taktizira i više iskorištava mogućnost jačanja utjecaja masa na javnu vlast. Vrijeme između ova dva perioda okarakterizirano je terminom »ratni komunizam«. U odnosu partija — klasa, radnička klasa i proleterski slojevi ova faza znači i gublje­ nje kontinuiteta, gubljenje neposrednog dijaloga, do kojega u znatnijoj mjeri nije došlo u cijelom periodu koje obuhva­ ća naša rasprava. Razlozi za takvo stanje su brojni. O tome će još biti riječi na drugom mjestu.

*«) V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14, str. 566. 90

III. PROGRAMSKA OSNOVA I NEKA PITANJA STRUKTURE

Programska osnova i struktura partije radničke klase u Lenjina prirodno izrasta iz osno\nih marksističkih premi­ sa, tj. iz odnosa klasa — partije, odnosno dz teorije klasne borbe i revolucije. Mi smo u prethodnom poglavlju pokušali postaviti taj problem. Također smo naglasili da je taj odnos bio neposredno uvjetovan nizom drugih faktora i događaja. Prije sevga treba voditi računa o tome da je rusko društvo i njegova politička nadgradnja doživljavala u periodu nastanka i razvoja RKP (b)u*) stalnu transformaciju. U neposrednoj vezi s t im bile su i promjene u redovima ruskog radničkog i socijalističkog pokreta.150) ,4#) Mada je ovaj naziv uzet tek kasnije mi ga navodimo u cijelom tekstu. Iz stilskih razloga nekad kažemo i boljševici um­ jesto RKP (b). ,5°) Njegovu periodizaciju Lenjin postavlja ovako: »Prva faza počinje 70-tih godina i traje do 1903. (od narodnjaštva, pre­ ko socijaldemokracije i Druge internacionale do boljševizma). Druga faza traje od 1903. do 1917. godine i ona je karakteristična po pripremi revolucije. Treću fazu (1917-1921) karakterizira bor­ ba za preuzimanje i održanje vlasti. Ovaj period je za Partiju sadržinski bio bogatiji od obiju ranijih faza zajedno. Četvrta faza počinje 1921. kad se postavljaju osnove rada u mirnim uvje­ tima. Postoje i neke druge klasifikacije. Jedna polazi od uvjeta rada. te za prvi period određuje razdoblje ilegalnog rada; drugi od Oktobra do građanskog rata; treći obuhvaća period građan­ skog rata i »ratnog komunizma«, dok bi preorijentacija na mir­ nodopske uvjete rada, faza ustrojstva NEP-a, bila četvrta. Obje ove periodizacije, sadržajno i vremenski obuhvaćaju razdoblje 91

Nepodijeljeno je mišljenje da je Lenjinova koncepcija partije izrastala i iz borbe protiv reformizma i drugih stru­ ga u međunarodnom radničkom pokretu.*1 ) koje su sa svoje strane doprinijele njegovoj ideološkoj i organizacionoj krizi.1w) Raskid s menjševicima bio je samo izraz opće polarizacije radničkog pokreta na njegovu reformističku i revolucionarnu struju. Ono što je pokret dijelilo na dvije pctpuno oprečne pozicije jeste programska osnova (pitanje revolucije, diktature proletarijata, klasne borbe) i organi­ zaciona struktura. Okvir našeg rada zahtijeva, kako s m o . to u uvodu naglasili, da se u ovom i slijedećem poglavlju postave osnov­ ni problemi i fiksiraju glavni periodi u razvoju Lenjinove teonje partije radničke klase, kako bismo odatle pošli u razm atranju utjecaja te koncepcije na stvaranje sovjet­ skog političkog sistema. Budući da je Lenjinovo učenje o partiji vezano za berbu ruske radničke klase (mada je koje izučavamo s tim da je ova druga pogodnija jer više odgo­ vara našem shvaćanju perioda kroz koje je prošla RKP i sov­ jetska država u vremenu od 1917. do 1921. godine. ,S1) Naime treba voditi računa o neospornoj činjenici da je sama borba protiv reformizma proizlazila iz marksističke orijen­ tacije boljševizma, te je i teorija partije novog tipa sazrijevala i dobivala svoje organizacione konture u skladu s općom njego­ vom fizionomijom. -U čuvenoj kongresnoj polemici«, naglašava Tadić. »oko statuta partije boljševička frakcija jasno pokazuje da njena duhovna orijentacija crpe svoje nadahnuće sa tri izvo­ ra: a) revolucionarnog marksizma; b) revolucionarnog jakobinstva i c) revolucionarnog ruskog zemljovoljstva«. (Vidi, Partija proletarijata, str. XX). ,Si) »Ako su menjševičke partije organizacioni izraz ove ideo­ loške krize proletarijata«, ističe Lukač, »onda je komunistička partija, sa svoje strane, organizaciona forma svjesne nastrojenosti za ovaj skok« (svjesno reguliranje proizvodnih snaga društva) »i na taj način, prvi svjesni korak u susret carstvu slobode«. (G. Lukacs, o.c., str. 124, 125). 92

samo učenje, izvršivši velik utjecaj na komunistički radni­ čki pckrct, bilo cd općeg značaja)1'*3), mi ne možemo mimo­ ići apliciranje njegovih pogleda na rad i razvoj RKP (b). Posebno to činimo zbeg tega šio smo sebi postavili cilj da odredimo mjesto te partije u sovjetskom političkom s’stemu. 1. PROGRAMSKA OSNOVA Za odnos lenjinizma*-4) prema marksizmu izrazito je karakteristična slijedeća Lenjinova ocjena: »Mi uepšte ne >s») Upozoravamo na činjenicu da se Lenjinova pojava i nje­ gova teoretska misao često uzima kao nešto što je specifično rusko i da je to samo apliciranje marksizma na prilike jedne zemlje. Pravilno ističe Vranicki u »Historiji marksizma« da »svoditi pojavu Lenjina uglavnom samo na historijske okolnosti u carskoj Rusiji, koje je karakteriziraju time da se, centar revo­ lucionarnog pokreta premjestio iz Zapadne Evrope u Rusiju, znači ujedno previđati ono što je kod takve ličnosti bilo bitno«. (Navedeno djelo, str. 267). Lenjinizam je samostalan i sveobuh­ vatan sistem mišljenja i djelovanja koji izražava razradu mar­ ksizma. naročito u sferi političke organizacije socijalističkog dru­ štva. Njegovo opće značenje ne umanjuje činjenica da je sam Lenjin, u nizu radova, isticao da su ova ili ona rješenja ili tak­ tičke varijante izraz specifičnosti ruskih prilika. Tako on ra­ spravljajući o programu partije piše: »Bilo bi smešno isticati našu revoluciju kao nekakav ideal z?. sve zemlje, uobražavajući da je ona učinila čitav niz genijalnih otkrića i uvela gomilu socijalističkih novina. .. Ako budemo od sebe pravili žabu, ako se budemo naduvavali i brektali. bićemo smešni ćelom svetu, bićemo obični hvalisavci«, (o.c., str. 104). Međutim, to nije mi­ jenjalo opću vrijednost njegovih shvaćanja o revoluciji, dikta­ turi proletarijata, partiji i demokraciji, socijalizmu i odumiranju države i politike. m ) C e s to se m o ž e n a ć i u lite r a tu r i m iš lje n je d a je le n jin i­ z a m k a o p o ja m u p o tre b lje n te k p o s lije L e n jin o v e s m rti. M i sm o m e đ u tim , n a iš li i n a iz v o re g d je s e ta j te r m in u p o tr e b lja v a ra n ije . 93

gledamo na Marksovu teoriju kao nešto završeno i nepriko­ snoveno; mi smo, naprotiv uvereni da je ona položila samo ugaone kam enovc one nauke koju socijalisti treba da razvi­ ju dalje u svim pravcima (m. p.) ako neće da zaostanu za životom. Mi mislimo da je za ruske socijaliste naročito neophodno da samostalno razrađuju Marksovu teoriju, jer ta teorija daje samo cpšte rukovodeće postavke koje se u posebnim slučajevima prim jenjuju drukčije na Englesku, nego na Francusku, drukčije na Francusku nego na Nemačku, drukčije na Nemačku nego na Rusiju«.155) Ova misao o nužnosti daljnjeg razvijanja marksizma jeste ishodište koje je omogućilo Lenjinu da stvaralački priđe problemima teoretske analize156) i praktične djelatnosti.157) Zato su bile nužno dvije pretpostavke. Poznavanje marksističke teorije s jedne strane i posjedovanje talenti­ ranih teoretičara, koji će na osnovu analize ruskih prilika naći odgovarajuća rješenja s druge strane. Bolješevicd su raspolagali sa oba uvjeta. 1SS) V. I. Lenjin: Naš program, Iz. dela, knj. 3, str. 199, 200. is«) Upozorili bismo samo na djelo -Razvitak kapitalizma u Rusiji«, koje je doprinjelo zauzimanju stava da je revolucija moguća i u nerazvijenim zemljama, što je tada. kad se dogmat­ ski inzistiralo, na Marksovoj ocjeni da će revolucija najprije izbiti u visoko razvijenim zemljama, značilo otvaranje revolu­ cionarnih perspektiva na širem području. ,37) Neprocjenjive su štetne posljedice po socijalističku mi­ sao i praksu što se nije i prema lenjinizmu postupilo lenjinističkim metodama, što se nije pošlo od stanovišta da je i on raz­ vijajući marksizam došao do stepena koji traži daljnju stvara­ lačku razradu i praksu koja će stvoriti uvjete za stalno unap­ ređenje te misli. Nije samo došlo do stagnacije već i do, pod vi­ dom staljinizma. napuštanja osnovnih istina koje marksizam i čine naprednom teorijom. Posljednja decenija znači prekid s takvom praksom i otuda, uza sva kolebanja i suprotstavljanja, socijalistička misao, po svojoj sadržini i utjecaju, doživljava renesansu. 94

»►Marksizam, kao jedinu pravilnu revolucionarnu teo­ riju. Rusija je zaista teško izvojevala pedesetogodišnjom istorijom nečuvenih muka i žrtava, neviđenog revolucionar­ nog heroizma, neverovatne energije i upornosti traženja, učenja, isprobavanja u praksi, razočaranja, proveravanja. porođenja iskustva Evrope«.158) Lenjin upozorava da je zahvaljujući velikom broju političkih emigranata revolucaonara Rusija stvorila snašne internacionalne veze i oba­ vijestila se o oblicima i teorijama tadanjeg revolucionarnog pokreta. Zahvaljujući tome boljševizam je lakše sticao vla­ stita iskustva159) i otkrivao nedostatke i nerazrađenosti so­ cijalističke misli. Teorija partije, odnosno teorija revolucije i klasne borbe bilo je jedno takvo područje gdje je lenjinizam. pripremajujući rušenje starog ruskog društva dao svoj samostalni prilog razvoju marksizma.160) U domeni političke organizacije socijalitičkog društva teorija o partiji proletarijata najčešće se uzima za primjer koji ilustrira razlike koje postoje između lenjinizma (bo­ ljševizma) i marksizma. Tako Tadić naglašava: »Dok pod pojmom komunističke partije Marx shvata najsvjesnije i t e o r i j s k i najsposobnije revolucionarne borce koji ne djeluju nasuprot ili izvan drugih, već postojećih proleter­ ,58) V. I. Lenjin: Dečja bolest.... str. 412. IS9) U navedenom djelu Lenjin ističe da »»ni u jednoj zemlji nije bilo koncentrisano u tako kratkom razdoblju toliko bogat­ stvo oblika, nijansa, metoda borbe svih klasa modernog društva, i to borbe koja je, zbog zaostalosti zemlje i težine pritiska carizma. naročito brzo sazrevala. naročito žudno i uspešno usvajala odgovorajuću .posljenju reč' američkog i evropskog političkog iskustva«. (Ibidem, str. 412.). k n m n

u o ) T u p rije sv e g a m is lim o n a s ta n o v iš te d a se re v o lu c ija , a o iz v o r k la s n e b o rb e u n e d o v o ljn o ra z v ije n im z e m lja m a m a ­ ife s tira la , d o d u š e n a s p e c ilič a n n a č in , a li tim e n is u o s p o re n e o g u ć n o s ti v r š e n ja k v a lite tn ih p ro m je n a u c je lo k u p n o j d r u š tv e ­ o j s tr u k tu r i. O to m e s m o n e š to v iš e re k li u p ro š lo m p o g la v lju . 95

skih partija, nego u središtu njihove političke borbe. Lenjin pod pojmom komunističke partije podrazumijeva p o s e b n u organizaciju 'profesionalnih revolucionara’ koji deluju potpuno nezavisno od drugih proleterskih partija, a često i nasuprot njima«.161) Iz ove dvije orijentacije autor izvodi zaključak o krupnim razlikama koje postoje između Marksa i Lenjina o pitanju teorije partije. Te razlike su mu još očitije na planu odnosa teorije i prakse. Mada ne negira teoriju lenjinizma, on ipak instistira na ocjeni da se ne sagledava sav domašaj Marksove teze u odnosu filozofije i proletarijata. Mi bismo se. zadržali na nekim stavovima koje smatramo neprihvatljivim. Naša tema iziskuje da se zadržimo na Lenjinovoj teo­ riji partije radničke klase. Pri razm atranju ove materije treba poći od nekih Lenjinovih stavova o odnosu teorije i prakse. To je nužno učiniti i zbog toga što se često smatra da je Lenjin praktičar (i to genijalni praktičar) i da je u odnosu na to njegov doprinos teoriji skromniji. Time što je on insistirao da treba »usvojiti tu neopspomu istinu da marksist mora voditi računa o živom životu, o tačnim činje­ nicama stvarnosti, a ne da se i dalje hvata za jučerašnju teoriju koja. kao i svaka teorija, u najboljem slučaju samo nabacuje osnovno, opšte, samo se približava obuhvatanju složenosti realnog života«, ne znači da je osporavao značenje teoretske analize. Ona je za njega bila više rezultat »obuhvatanja složenosti realnog života«, a m anje stalno i za sve važe­ ća istina.162) Teoriju je on shvaćao kao rukovodstvo za akciju. U1) Vidi. Partija proletarijata ..:. str. XXI. >«) On je insistirao da je nužno, ako želimo da se snađemo u političkoj borbi, proučavati stvarnu historiju partije** ne toliko ono što partije o sebi govore, nego ono što one rade, kako one postupaju prilikom rešavanja raznih političkih pitanja, kako se ponašaju u stvarima koje zadiru u životne interese raznih dru96

Upoznavanje komunizma ne sastoji se samo u izučavanju literature koja se tim fenomenom bavi. -Bez rada«, pisao je Lenjin, -bez borbe, knjiško poznavanje komunizma . . . ne vredi apsolutno ništa, jer ono bi produžavalo stari raskid između teorije i prakse. .. Još opasnije bi bilo kad bismo počeli da usvajamo samo komunističke parole.«163) U soci­ jaldemokratskoj kritici ova gledišta, a još više sovjetska praksa, bili su ocijenjeni kao suprotstavljanje teorije i prak­ se. Partijama koje su ostale prividno socijalističke naročito je smetala realizacija programa Boljševičke partije, jer je time posredno otkrivena njihova reformističko-oportunistička suština. U podjednakoj mjeri je neprihvatljivo i gledište da je Lenjinova koncepcija o partiji novoga tipa isključivala vezu s drugim radničkim partijama. Neosporno je, među­ tim, da je Marks jače naglašavao suradnju i neisključivanje. Međutim, neosporno je i to da je do polarizacije u međunarodnom radničkom pokretu, i to po najsuštinskijim pitanjima, došlo u Lenjinovo vrijeme prije svega zbog re­ formističkog i oportunističkog stava koji je prevladavao u '-ećem dije'.u partija Druge internacionale. Sto se pak tiče odnosa prema menjševicima kao drugoj radničkoj partiji v Rusiji, ovaj je više određen njihovim kontrarevolucionarr.im držanjem nego što je izraz programatske orijentacije Boljševičke partije. 2.

NEKI PRINCIPI ORGANIZACIJE

Lenjinova shvaćanja o partiji radničke klase vremenski se mogu vezati za razdoblje oko 1903, odnosno za period*8 štvenih klasa...« (V. I. Lenjin: Političke partije u Rusiji, knj. 8, str. 89). ,M) V. I. Lenjin: Iz. dela. knj. 14, str. 3. 9. 97

form iranja III intemacionale. Prve rasprave su vezane za razdor RSDRP koji je imao za rezultat formiranje dviju socijaldemokratskih partija. Pojava Komunističke intem a­ cionale, izrada njene platforme i načela, samo će doprinijeti definiranju karaktera partije novog tipa.161) Ove partije se javljaju kao rezultat krize socijaldemokracije čije su partije prestale zastupati klasne interese proletarijata. Ostajući formalno na pozicijama marksizma, služeći se nje­ govom frazeologijom, socijaldemokrati su vodili borbu pro­ tiv boljševizma odričući mu međunarodno značenje. Otuda je pojava komunističkih partija i njihovo jačanje bilo po­ praćeno naglašenim antiboljševizmom. Lenjinova koncepcija partije novog tipa u svojoj osnovi ima tri glavna načela. Prvo, ona je najviši oblik klasne organizacije: drugo, ustrojena je na načelima demokratskog centralizma, i treće, partija je avangarda klase. Ova načela ?u međusobno tako povezana da ih je veoma teško izdvo­ jeno razm atrati. Sam Lenjin ih je protkao dajući cjelovitu fizionomiju revolucionarne partije proletarijata. a)

Partija najviši ob lik organizacije klase

U nekoliko svojih radova, a prije svega u »Sto da se radi?« i »-Korak naprijed, dva koraka nazad« Lenjin je postavio osnovu svoje teorije o partiji novog tipa. Centralno mjesto u prvom redu zauzima odgovor na pitanje: Kakva nam ie partija nužna? Lenjin iznosi slije­ deća načela: -1) da nijedan revolucionarni pokret ne može biti čvrst bez organizacije rukovodilaca koja je stabilna 1M) Poslije rasprave na temu: »Uloga i struktura komuni­ stičke partije do i poslije osvajanja vlasti od proletarijata- i usvojeni zaključci — »21 uslov-. u redovima članica III internacionale razvila se borba oko prihvaćanja uslova. 98

i koja održava kontinuitet; 2) da, ukoliko je šira masa koja se spontano uključuje u borbu, masa koja čini bazu pokreta ? koja učestvuje u njemu, utoliko je preča potreba za tak­ vom organizacijom i utoliko ta organizacija mora biti čvrš­ ć a ; 3) da se takva organizacija mora sastojati poglavito od ljudi koji se profesionalno bave revolucionarnom delainošču: 4) da će u apsolutističkoj zemlji, ukoliko više suzimo sastav članova takve organizacije do učešća u njoj, samo onih članova koji se profesionalno bave revolucionarnom djelatnošću i koji su dobili profesionalnu spremu za vođe­ nje borbe protiv političke policije, utoliko teže biti .pohva­ tati’ takvu organizaciju, i — 5) —utoliko će širi biti krug ljudi iz radničke klase i iz ostalih društvenih klasa koji će imali mogućnosti da učestvuju u pokretu i da aktivno rade u njemu«.16*) Drugim riječima, ove su misli ponovljene i razrađene u djelu »Korak naprijed, dva koraka nazad--, jer se borba sa menjševičkim dijelom pokreta tek razvijala. Kritika Lenjinova stanovišta vršena je s pozicija težnji da se ne odbaci dio pripadnika pokreta. Međutim, time što će određeni broj radnika raditi u organizacijama koje ce partija imati pod svojim utjecajem, ne može biti nikako ri ječi o sektaštvu On je smatrao da ►►... ukoliko naše par­ tijske organizacije, koje uključuju u sebe stvarne socijal­ demokrate, budu čvršće, ukoliko bude manje kolebljivosti i nepostojanosti u samoj partiji, utoliko će širi, raznovrsni­ ji, bogatiji i plodniji biti utjecaj partije na elemente radni­ čke masa koji je okružuju i kojima ona rukovodi.. .--16*) Na prvi pogled može se steći dojam da je cijeli ovaj problem sveden na organizaciono pitanje, jer je u centru pažnje struktura partije, načela njenog ustrojstva. Među■•*) V. I. Lenjin: Sto da se radi? Iz. dela. knj. 3, str. 329. ,M) V. I. Lenjin: Korak napred, dva koraka nazad, Iz. dela. knj. 4, str. 191. 99

tim, ono što je suštinsko u Lenjinovim stavovima tiče se određivanja odnosa partije i klase, partije i drugih organi­ zacija klase.*1*7*) Lukačevski kazano to je bio odnos teorije i prakse, to je bilo određivanje odnosa političkog i organiza­ cionog, pri čemu je organizacija određena kao ►•forma po­ sredovanja između teorije i prakse«.188) Osnovna dilema koja je uvjetovala cijepanje radničkog pokreta, jeste, kako smo već naglasili, pitanje revolucije, ocjene o njenim društvenim pretpostavkama, formama i mogućnostima realizacije. Organizacioni fenomen bio je jedan od tih bitnih preduvjeta za realizaciju revolucije. Otuda nam se Lukačev rezime da - . . . za vanjski pokret je. pak, postalo sudbonosno, što u to vrijeme nije nitko shvatio (podrazumijevajući tu i Rozu Luksemburg) jedinstvo, nerazdvojnu dijalektičku međuzavisnost oba pitanja-«,1M) (revolucije i organizacije, n. p.) čini prihvatljiv. P ri tome mislimo na odnos revolucije u Rusiji i ruske radničke orga­ nizacije. Iz specifičnosti preduvjeta za revoluciju i uvjeta

i«') u citiranoj raspravi Lenjin po stepenu organiziranosti i konspirativnosti razlikuje ove organizacije radničke klase: -1) organizacije revolucionara) 2) organizacije radnika što razno­ vrsnije (ja se ograničavam na radničku klasu, pretpostavljajući kao nešto što se samo po sebi razume da će i izvesni elementi drugih klasa ući ovamo, pod izvjesnim uslovima). Te dve kate­ gorije čine partiju. Dalje: 3) organizacije radnika koje se nasla­ njaju na partiju) 4) organizacije radnika koje se naslanjaju na partiju, ali se faktički potčinjavaju njenoj kontroli i njenu ru­ kovođenju; 5) neorganizirani elementi radničke klase koji se donekle takode potčinjavaju, bar u slučajevima krupnih mani­ festacija klasne borbe, rukovođenju socijaldemokratije«. Na ova­ kav način je Lenjin odredio granicu partije, dok on smatra da je u Martova granica partije potpuno neodređena. Kakva je .korist od te rasplinutosti? To unosi dezorganizirajuće ideje mešanja klase i partije. (Ibidem, str. 197). ,w) G. Lukacs: o.c., str. 114. ,M) G. Lukacs: Ibidem, str. 114. 10 0

djelovanja RSDRP treba poći pri analizi nekih Lenjinovih konstatacija. Van svake sumnje da su teški i’.egalni rad, nivo svijesti i obrazovanja, pomanjkanje demokratskih tra­ dicija, odnosno carski despotizam, imali neposrednog utje­ caja na Lenjinovu koncepciju partije.170) Međutim, to ne znači da je ta koncepcija specifično ruska i da u njoj ne nalazimo neke osnovne principe koji su postali osnov za formiranje revolucionarnih organi­ zacija radničke klase. Prije svega mislimo na načelo demo­ kratskog centralizma, zatim na ocjenu da je takva partija najviši oblik klasne organizacije radničke klase i s tim u vezi da je ona njena idejna i politička avangarda. b)

Demokratski centralizam

Načelo demokratskog centralizma171) jedan je od ka­ mena na kojem se spotiče radnički pokret od svog formi­ ranja pa do naših dana. Objektivne osnove za različita sta­ novišta pruža i činjenica da je ovo načelo moguće veoma široko tumačiti. Zapravo sam je pojam složen od dva dijela koji međusobno nisu lako spojivi. Prije bi se moglo reći da se veoma lako isključuju.17 17°) U djelu »Što da se radi?« Lenjin ističe da će oni biti uvijek protiv sužavanja političke borbe do »zavjere«, ali to nije poricalo »neophodnost jake revolucionarne organizacije«, za koju je konspirativnost tako neophodan uslov, »da svi ostali uslovi (broj članova, njihov izbor, funkcije itd.) moraju biti do­ vedeni s njim u sklad.« (Nav, djelo, Iz. dela, knj. 3, str. 339). 1TI) Pod demokratskim centralizmom podrazumijevamo či­ tav niz procesa vezanih za odnos viših i nižih organa u jednoj političkoj partiji. Ovo je načelo bitno odredilo cjelokupnu struk­ turu proleterske partije novog tipa. Demokratski centralizam iz­ ražava se i u potčinjavanju manjine većini pošto se u demok­ ratskoj proceduri i atmosferi većina odlučila za određeno sta­ novište. Razmatrajući ovaj princip potrebno ga je postaviti u 101

Načelno govoreći centralizam ne protivurječi demokra­ ciji. već je na određen način uvjetuje, jer pored ostalog isključuje anarhiju kao prepreku svakom provođenju de­ mokratskih načela. Međutim, s druge strane, centralizam u sebi uvijek sadrži odgovarajući nivo organičenja demokra­ cije. To je. uostalom, karakteristika svake organizacije. Zato bismo razm atranje ovog načela počeli konstatacijom da centralizam organičava demokraciju, a demokracija sa svo­ je strane organičava centralizam. V ještina i talentiranost jednog lidera, rukovodeće grupe ili partije sastoji se u tome da pronađe pravu dodirnu tačku među ovim fenomenima. Češći je slučaj da do toga nije došlo. Međunarodni komu­ nistički pokret bogatiji je prim jerim a da se demokratski centralizam manifestirao kao centralizam i da je provo­ đenje ovog načela nailazilo na brojne teškoće. Birokratizam kao popratna i stalno prisutna pojava u klasnom društvu najdirektnije je suprotstavljen ostvarenju načela demokrat­ skog centralizma. Otuda je i nužno s pažnjom upoređivati teorijska stanovišta sa stvarnim odnosima. Insistirajući na načelu demokratskog centralizma. Lenjin je očekivao da će to dati za rezultat da Partija bude oslobođena od nediscipline, anarhije i stranih idejnih utje­ caja i frakcijskih borbi. Već maja 1904. godine Lenjin konodređene historijske uvjete. Tako je kako ćemo to vidjeti, u pe­ riodu ilegalnog rada i -ratnog komunizma- ovo načelo bilo teš­ ko provoditi u Boljševičkoj partiji. Po Lenjinu -široki demo­ kratski princip- traži dva važna uslova: prvo. potpun publicitet i. drugo, izbornost svih funkcija. Ovaj drugi princip dobrim di­ jelom nije mogao biti primijenjivan u većem dijelu perioda koji izučavamo, izuzev što su se redovnim putem konstituirali cent­ ralni partijski organi. Kod takvog stanja stvari sve se bazira na drugarstvu. Drugarsko povjerenje među revolucionarima je. pi­ sao je Lenjin, -nešto više nego .demokrat i zam'-. Ono osigurava visoki stepen kontrole jer se zasniva na osjećaju odgovornosti. (V. I. Lenjin, ibidem, str. 343. 344.). 10 2

statira da ■->... svako malo neslaganje može postati veliko ako se na njemu insistira, ako se ono ističe u prvi plan, ako se poenu izna'aziti svi koreni i sve grane tog neslaganja. Svako malo neslaganje maže dobiti ogroman značaj ako ono posluži kao polazna tačka zaokreta k izvesnim pogrešnim shvatanjima i ako se ta pogrešna shvatanja spoje, usled novih i daljnjih razmimoilaženja, s anarhističkim postupci­ ma koji dovode partiju do rascepaV72) Kasnije, u periodu oštrih frakcijskih borbi i u toku izgradnje sovjetskog poli­ tičkog sistema, ova misao će biti češto ponavljana. Ideja demokratskog centralizma javlja se kako iz protivurječne prirode klasnog društva, odnosno slabosti koje iz toga proizlaze u redovima radničkog pokreta i njegovih političkih organizacija, tako naročito iz potrebe da ove budu na visokom stepenu organiziranosti i efikasnosti. To ne znači da ovo načelo nije, više ili manje, karakteristično i za druge partije i institucije suvremenog društva. Naglašeno insistiranje na demokratski centra’.izam uvijek je dokaz dvojakih slabosti i to: da u partiji postoje snage koje ne poštivaju demokratsku proceduru, ili pak da prevladavaju grupe koje pod vidom demokratskog centralizma mono­ poliziraju partijski život, kako u procesu donošenja tako i izvršavanja odluka. Statutarne odredbe osigurale su par­ tiju u prvom slučaju, dok je onaj drugi bio zanemaren. Osiguravajući svoju efikasnost primjenom načela demokrat­ skog centralizma, naročito u vrhovima, ona nije samu sebe štitila od birokratizacije, otvarala je mogućnost udaljava­ nja od članstva, a time i od klase. Još 1902. godine, pišući o ilegalnim uvjetima djelova­ n ja173) Lenjin naglašava: »Mi moramo centralizovati ruko•«) V. I. Lenjin: »Korak .... str. 187. 188. ,73) V. I. Lenjin: Pismo drugu o našim organizacionim zada­ cima, Iz. dela. knj. 3. str. 141. 103

vođenje pokretom. Mi moramo tako isto (moramo zato što bez informiranosti centralizacija nije moguća) što jače decentralizovati odgovornost pred partijom svakog pojedinog člana, svakog učesnika u radu, svakog kružoka koji je u partiji ili joj je sasvim blizak. Ova decentralizacija je ne­ ophodan uslov revolucionarne centralizacije i njen neopho­ dan korektiv«174) (m. p.). Insistirajući na tome da partijski centar mora ne samo da savjetuje, ubjeđuje i diskutira već i da stvarno dirigira orkestrom, Lenjin naglašava da se tačno mora znati u što i gdje ko svira.175) Kolikogod je ovo stanovište nastalo kao reakcija na rasplinutost i dezorganizaciju koja je zahvatila socijalde­ mokraciju. ipak treba prim ijetiti da je postavka o centrali­ zaciji rukovođenja i decentralizaciji odgovornosti takav si­ stem odnosa koji kad postane trajan (m. p.) mora imati i negativne posljedice. Pozitivno je što rukovodstvo može doznati, mada u ograničenoj mjeri, što misli članstvo, ali se 1T4) Na drugom mjestu istog članka, pošto govori o disciplini (tu on pravi razlike — za raznosače je potrebna konspiracija i vojna disciplina, za propagandiste je potrebna konspiracija a vojna disciplina kudikamo manje itd. Raznosači moraju biti čla­ novi SDRPR.), Lenjin zaključuje: -Došli smo do veoma važnog principa ćele partijske organizacije i partijske delatnosti: ako je u pogledu idejnog i praktičnog rukovođenja pokretom i revo­ lucionarnom borbom proletarijata potrebna što veća centraliza­ cija. onda je u pogledu informiranosti centra partije (a. prema tome. i ćele partije uopće) o pokretu i u pogledu odgovornosti pred partijom potrebna što veća decentralizacija«. (V. I. Lenjin: knj. 3, str. 440, 441). Decentralizacija nije samo nužna zbog stva­ ranja mogućnosti djelovanja centra, već i zbog ograničavanja njegove svemoći. ,7S) V. I. Lenjin: o.c.. str. 441. -Odbiti da se potčinjavaš ru­ kovođenju centara«, ističe Lenjin na drugom mjestu, -isto je što i odbiti da budeš u partiji, isto je što i razarati partiju«. (V. I. Lenjin. Korak..., str. 283.). 104

ne postiže i obrnuto. Time je prirodni tok ostvarenja nače­ la demokratskog centralizma prekinut. Pri razmatranju načela demokratskog centralizma uvijek je odnos prema manjini, odnosno odnos manjine prema odlukama većina stalno prisutna dilema. To je zapra­ vo. kako smo istakli, jedna cd manifestacija ove pojave. Pitanje se postavi često praktično. Da li je manjina obave­ zna da, osim što je dužna da izvršava odluke koje je veći­ na usvojila, odustane od borbe za načela koja je ona u pro­ cesu donošenja tih odluka zastupala?U Statutu donesenom 1905. godine daje se uvjetno ta garancija. »Manjina sada ima bezuslovno, partijskim statutom zagarantovano pravo da brani svoje poglede, vodi idejnu borbu — samo da te raspre i nesuglasice ne dovode do dezorganizacije. ne ome­ taju pozitivan rad, ne cepaju naše snage, ne koče složenu borbu protiv apsolutizma i kapitalizma--.17*) Po razvoju događaja mi smo skloni zaključku da je ova formulacija više izraz težnji da se manjina (tada pod formom menjševizma) zadrži u Partiji i da se pokuša izbjeći rascjep, nego što je to načelo koje bi se moglo zastupati.177) Kolikogod je nelogično da jedna grupa, koja se sa svojim idejama nije probila, mora prestati da ih zastupa, propagira itd. (jer nije rijedak slučaj da su oni koji su ostali ,7#) V. I. Lenjin: Izvještaj o III kongresu..., Iz. dela. knj. 4, str. 433. ,77) Sam Lenjin u izvještaju ističe da je » . .. treći kongres učinio sve da bi onemogućio sva opadanja da većina zloupotrebljuje svoju nadmoćnost, da vrši mehanički pritisak, da centralne partijske ustanove postupaju despotski itd.- (Ibidem, str. 434). Kako ćemo vidjeti, ovako je postupljeno samo u slučaju kad se Partija pribojavala rascjepa koji bi došao u nepogodno vrijeme. Više je ovo posljedica taktike nego insistiranje na jednom nače­ lu. Zato smatramo neprihvatljivim gledišta nekih naših autora da je Lenjin pretpostavljao, dozvoljavao mogućnost djelovanja frakcije. (Vidi 4 glavu rada). 105

u manjini bili u pravu)17S), toliko je i neostvarijivo da se pripovijeda jedno, a radi drugo. Kad-tad ta nedosljednost mora da partiji nanese štetu. Najčešće pod vidom prava da se i dalje zastupaju vlastiti stavovi želi se u stvari izbje­ ći učešće u izvršavanju odluke većine. Ova protivuječnost po nam a je teško riješiva. U slijedećoj glavi mi razm atralo šire ovaj problem. Za sada bismo istakli da se partija ne može održati bez poštivanja ovog načela, a njegova primjena u odgovarajućoj situaciji može objektivno biti i protivna širim suštinskim interesima partije i klase. Međutim, sigurni smo u jedno da se ocjena stupnja demokratičnosti u jednoj partiji, a posebno njena stvarna dem okratska uloga, ne može cijeniti samo na osnovu njenog unutrašnjeg ustrojstva, - . . . nego sa stanovišta njene uloge u širem kontekstu društvenih odnosa, u kontekstu njenih odnosa sa klasom i njene uloge u političkom sistemu kao cjelini*«. To ne znači da karakter ustrojstva partije ne mora biti usklađen s funkcijama koje ona u društvu vrši.*17*)

c)

Partija kao avangarda klase

Razmatrajući cdnos klasa — partija, a posebno poglav­ lje diktature klase ili partije, mi smo postavili osnovu za razm atranje Lenjinove teze o partiji kao avangardi klase. Upozorili smo na to da organizaciona odvojenost partije od klase egzistira na slojevitosti svijesti radničke klase, na razlici u nivou svijesti članova partije i ostalih pripadni­ ka radničke klase, odnosno na ocjeni da je radnička klasa heterogena i da o nivou njene idejne i političke zrelosti zavisi u kojoj mjeri je ta podvojenost izražena. ,7S) Vidi na temu odnosa većine i manjine raspravu V. Bakarida. -Borba-, 24. VII 1966. 17*) Vidi: N. Pešić: Marks i suvremenost, II, Beograd. 1964. str. 168. 10 6

1) Lenjin je insistirao na tome da »ne treba mesa ti partiju kao avangardu radničke klase s čitavom klasom.. .« i to »usled toga što postoji razlika u stepenu svesnostd i stepenu aktivnosti i potrebno je sprovesti razliku po stepenu blizine partiji.«1'*) To, međutim, ne znači da organizaciona podvojenost partije i klase ima neminovno za rezultat idej­ nu podvojenost mada na njoj počiva. Razvoj svijesti klase i svijesti Komunističke partije manifestira se kao jedinstven proces. Lukać, kako smo istakli, to jedinstvo vidi u organi­ zacionoj odvojenosti klase i partije. Zbog činjenice da avan­ garda izražava na većem nivou (partija je zbog toga i naj­ viši oblik organizacije proletarijata) interese klase (svijest klase), ona mora adekvatno tome postaviti i organizacione odnose.,‘,,) Neki autori, pa i naši, ističu da je time »pojam klasne svijesti izjednačen sa pojmom partijske svijesti«, odnosno pojam proleterske revolucije sa pojmom političke ,80) V. I. Lenjin: Korak napred, dva koraka nazad. Iz. dela, knj. 4, str. 191, 192. U istom radu on naglašava da: »Zaboraviti razliku između avangardnog odreda i masa koje teže k njemu: zaboraviti stalnu obavezu avangardnog odreda, da uzdiže sve šire i šire slojeve na taj viši nivo, značilo bi samo sebe zavara­ vati, zatvarati oči pred veličinom zadatka« (Ibidem, str. 335). Lefevr je u djelu »Lenjinova misao« izrazio isti problem ovim riječima: »Između partije i klase postoji razlika, jedinstvo i neprekidno uzajamno dejstvo. Marksistička partija je u isti mah deo radničke klase — njena avangarda, koja je snabdevena tim glavnim oružjem: teorijom, poznavanjem zakona društvenog razvitka i preobražaja. Pomoću partije, teorija — saznanje — vodi i usmerava radničku borbu. Partija ne može ništa bez klase, a ni klasa bez partije ne može mnogo da učini«. (A. Lefevr, Nav. djelo, str. 228). "») »Da bi bila faktički svestan tumač«, pisao je Lenjin 1904. godine, »partija mora umeti da izgradi organizacine odnose koji će obzebeđivati izvestan nivo svesnosti i sistematski podizati taj nivo«. (V. I. Lenjin: ibidem, str. 205). 107

revolucije.182) Pri lome se upozorava da je kod toga bilo presudno zanemarivanje partije kao teoretske avangarde,18*) odnosno zamjena tog principa principom političkog rukovo­ đenja djelatnošću klase. U svakom slučaju moguća su dva međusobna oprečna gledišta. Prvi bi se svodio na to da se djelatnost, svijest i društvena uloga klase zamijeni rukovodećom ulogom avangarde te da se u krajnjoj konsekvenci partija identificira s klasom.184) Drugi, ne manje pogrešan stav, sadrži negaciju uloge avangarde, prenaglašava ulogu stihijnosti i spontanosti.185) Drugim riječima, u prvom se slučaju ,8i) Lj. Tadić: Skice o Lenjinovoj teoriji partije, -Naše te­ me«, 1-2/1964, str. 25. ,8S) Naglašava se da je Marks pod partijom podrazumijevao avangardu koja je teoretski rukovodilac klase i otuda ona ni u kojem pogledu ne može da zamijeni klasu. Međutim, i kod ovih autora ne mimoilazi se ocjena da -u svojoj borbi protiv ujedi­ njene vlasti imućnih klasa, proletarijat može djelovati kao klasa samo ako se organizira u posebnu političku partiju.« (Marks-Engels: Iz. dela, t .II, str. 343). U fazi formiranja naučnog socijalizma iz razumljivih razlo­ ga, u prvom planu je idejna borba, znanje, dok se nužnost orga­ niziranosti javlja u kasnijoj fazi. Otuda su znanje i organizacija dvije komponente Marksove revolucionarne proleterske partije. (Vidi: Marks i suvremenost, str. 224). ,S4) Historijski gledano staljinizam je jedan takav postupak. Tu je proces identificiranja partije i klase dobio daljnju logičnu dimenziju, partija je zamijenjivana njenim avangardnim dije­ lom, da bi se ta piramida zatvorila na vrhu prenaglašavanjem uloge grupe ljudi ili jedne ličnosti u društvenom razvoju. 18S) U pravu je Lukač kad ističe da: -Lenjinova zamisao organizacije znači dvostruki prekid s mehaničkim fatalizrnom: kako s onim koji klasnu svijest proletarijata shvaća kao meha­ nički proizvod njegovog klasnog položaja, tako i s onim koji u samoj revoluciji vidi samo mehanički izraz ekonomskih snaga koje su fatalistički izbile i koje — pri dovoljnoj .zrelosti’ objek­ tivnih uvjeta revolucije — tako reći automatski vode proleta­ rijat do pobjede... Držanje proletarijata, njegova odlučnost i 108

radi o pravljenju revolucije, a u drugom o njenom iščeki­ vanju.18'5) U oba slučaja, međutim, može se doći samo do političke, ali ne i socijalne revolucije koja može nastati kao rezultat učešća klase kao cjeline, odnosno kao svjesni, orga­ nizirani akt političkih subjekata, među kojima političkoj partiji radničke klase najčešća pripada centralno mjesto. 2) Pri razmatranju partije kao avangarde klase ističe se odnos spontanosti pokreta i uloga avangarde, odnosno ekonomskog i političkog faktora. S tim u vezi upoređuju se gledišta klasika i Lenjina i pri tome naglašava da je Marks bio više za spontani način djelovanja, dok je Lenjin. dajući primat organiziranosti, do maksimuma bio oslonjen na ulogu avangarde.18’) Imamo dojam da se najprije griješi u tome što se, kako smo naglasili, zanemaruje pažnja koju visina klasne svijesti nije ni u kom slučaju nešto što fatalističkom nužnošću proizlazi iz njegova ekonomskog položaja.« (G. Lukacs: Lenjin — studija o povezanosti njegove misli, »►Poli­ tička misao*i, 1965, br. 2, str. 140, 141). ,8') Međutim, po tome kako se gleda na pitanje revolucije možemo zaključiti o karakteru organizacije i u pravu je Lukać kad ističe da » . .. pitanje organizacije jedne revolucionarne par­ tije može se organski razviti samo iz teorije same revolucije.« U času kad je revolucija aktuelna, onda se i njeno »pravlje­ nje« drukčije postavlja a s tim u vezi mijenja se i odnos partije i klase, odnosno pitanje organizacije za proletarijat ima novi smisao (G. Lukacs: o. c., str. 113, 141). ,87) »Ne može se«, kaže Lenjin, »mehanički dijeliti političko od organizacionog ...« Razlika između Lenjinove koncepcije par­ tije i ostalih koncepcija, počiva prije svega na tome što on s jedne strane dublje i ozbiljnije nego drugi shvaća diferenciju unutar proletarijata (nastanak radničke aristokracije) i što s druge strane vidi revolucionarnu suradnju proletarijata s dru­ gim klasama. .. Otuda slijedi povećano značenje proletarijata u pripremanju i vođenju revolucije, a o tu d o p e t v o d e ć a u loga p a r tije s p r a m r a d n ič k e k la s e « (m. p.). (Ibidem, str. 139). 109

je Marks poklanjao pitanju organizacije da bi se zatim i u tom pogledu jače naglasile razlike između njega i Lenjina. Spontanost i organiziranost, stihijnost i svjesnost u re­ volucionarnom procesu, mada su različite manifestacije, nisu i suprostavljene. Kao što se organiziranost ne može oslobo­ diti spontanosti, tako i ova u sebi uvijek sadrži izvjestan stepen organizacije. Još je naglašenija povezanost stihijskog i svjesnog. Stihijnost je početna faza pokreta dok je s v je ­ snost izraz, stepen njegove zrelosti koja se izražava u jedin­ stvu misli i akcije. Jedinstvo procesa prisutno je u oba slu­ čaja. Ono što je jedinstveno ne mora teći uporedo, odnosno ne mora mehanički proizlaziti jedno iz drugog. Tako je teoretsko učenje (znači određeni nivo svjesnosti) socijalde­ mokracije, po Lenjinu. poniklo sasvim nezavisno od sponta­ nog rastenja radničkog pokreta.188) Spontanost uzeta izolirano, sama za sebe, za Lenjina vodi k buržoaskoj ideologiji, s tim da se ova najčešće ispoIjava kao zahtjev za preferiranjem ekonomskih oblika bor­ be,189) odnosno o davanju političkog karaktera toj borbi. ,e8) Vidi: Šta da se radi? str. 250. Lenjin ističe misao da socijalizam i klasna borba nastaju jedno pored drugog, a ne jed­ no iz drugoga, i pod različitim uvjetim a. . . Socijalistička svijest je, dakle, nešto što je spolja uneseno u klasnu borbu proletarija­ ta. a ne nešto što je iz nje nastalo spontano«. (V. I. Lenjin: o. c., str. 255, 256). >«) Lenjin nije bio protiv ekonomske borbe, već ju je smatrao preuskom osnovom za razvoj svijesti radničke klase. -Klasna po­ litička svest može biti donesena radniku samo spplja. tj. izvan ekonomske borbe, izvan oblasti odnosa radnika prema poslo­ davcu. Oblast iz koje se jedino i može pocrpsti to znanje jeste oblast odnosa svih klasa i slojeva prema državi i vladi, oblast uzajamnih odnosa medu svim klasama.« (Ibidem, str. 291). Ova i neke druge konstatacije upućuju na primjedbu da je Lenjin, uza svu prednost koju u revolucionarnom previranju ima politika, ipak, nedovoljno upozoravao na politički efekat ekonomske bor110

Nasuprot tome on je isticao da »ukoliko je spontani polet masa veći, ukoliko pokret postaje širi, utoliko neuporedivo brže raste potreba za masom svjesnosti i u teoretskom i u političkom i organizacionom radu socijaldemokracije.«190) Otuda za njega i proizlaze zadaci ruske socijaldemokracije, tj. unošenje socijalističke ideje u političku samosvijest, u masu proletarijata i organiziranje revolucionarne partije »nerazdvojno povezane sa spontanim radničkim pokretom« (m. p.). Na takav način dolazi do spajanja radničkog pokreta sa socijalizmom.191) 3) Odnos radničke klase i inteligencije, njene uloge u formiranju svijesti klase bio je razmatran već u prvim Lenjinovim radovima, a posebno u spisu: »Šta da se radi«? Konstatirajući da »bez revolucionarne teorije ne može biti ni revolucionarnog .pokreta«, Lenjin je naglašavao ulogu teorije u razvoju radničkog pokreta. On je naročito na tome insistirao tada, jer je u .početku prevladavao prakticizam i oportunizam. Lenjiin je zahtijevao da se iskustva kritički provjeravaju i da pri tome treba poći od uvjerenja da >-.. . ulogu avangardnog borca može odigrati samo partija koja se rukovodi naprednom teorijom.«192) Otuda je pored ekonomskog i političkog vida potrebno voditi i teoretsku borbu.193) U istoj raspravi Lenjin insistira na ocjeni da je*194 be, odnosno potrebu njene demokratizacije. Tačna je donekle primjedba Tadića da je za Lenjina demokracija jedna od kateogrija samo iz političke oblasti (Vidi, Lj. Tadić, o.c.. str. 29). ,90) Ibidem, str. 267. 19‘) Vidi: V. I. Lenjin: Najpreči zadaci našeg pokreta, Iz. dela, knj. 3, str. 216. 194) V. I. Lenjin: Šta da s e ..., str. 242, 243. 1M) Lenjin upozorava na poznatu misao iz »Predgovora za njemački seljački rat« u kojem Engels ističe: »Naročito će biti dužnost vođa da sebi sve više razjasne sva teoriska pitanja, da se sve više oslobađaju preživjelih fraza koje pripadaju starom 111

socijalistička svijest izvana unesena u klasnu borbu prole­ tarijata i da je u njenom formiranju odlučujuću ulogu odi­ grala inteligencija.1''*) Otuda oni koji ističu Lenjinov stav prem a inteligenciji, u pozitivnom smislu, insistiraju na ovom djelu. Međutim, pri upozoravanju n a evoluciju Lenjinova stava prema inte­ ligenciji, spominje se pored ostalih djelo »Korak napred, dva koraka nazad«, koje je pisano dvije godine kasnjie u uvjetima oštre borbe na form iranju partije novog tipa. Ovdje Lenjin već jasno naglašava svoju suzdržljivost i nepovjerenje pre­ ma inteligenciji. To se temelji na ocjeni da je ona karakte­ ristična po naglašenom individualizmu i »nesposobnošću za disciplinu i organizaciju«, što je i čini različitom od prole­ tarijata. U ovim lošim osobinama Lenjin je vidio »jedno od objašnjenja intelektualske mlitavosti i nepostojanosti.« pogledu na svijet, i da vazda imaju u vidu da socijalizam, otka­ ko je postao nauka, zahtijeva da se gaji kao nauka, tj. da se studira«. (K. Mara - F. Engels: Iz. djela I, str. 596). 1W) U navedenom djelu Lenjin piše: »Rekli smo da socijal­ demokratske svesti kod radnika nije moglo ni biti. Ona je mogla biti donesena samo spolj a ... Učenje socijalizma izraslo je iz onih filozofskih, istorijskih i ekonomskih teorija koje su raz­ rađivali obrazovani predstavnici imućnih klasa, inteligencije. Osnivači modernog naučnog socijalizma, Marks i Engels pripa­ dali su i sami po svom socijalnom položaju, buržoaskoj inteli­ genciji« (Ibidem, str. 248). U suvremenim razmatranjima odnos partije i inteligencije, pa i u nas, u težnji da se naglasi njen prioritetni značaj u kreiranju svijesti i politike klase, insistira se na ovom Lenjinovom stanovištu. Pri tome se ne vodi dovolj­ no računa o tome da je za razliku od Marksova vremena danas proletarijat u daleko povoljnijem položaju što se tiče nivoa njegove zrelosti da kreira i svoju ideologiju, a naročito politiku. Staviše proletarijat bez takvog položaja u društvu koji njemu po njegovoj historijskoj ulozi pripada i ne može biti pretvoren iz objekta u subjekt društvenih zbivanja. 112

Smatrao je da ove osobine proizlaze iz uvjeta života i rada, odnosno sitnoburžviske egzistencije.195) Sve do pred kraj svoje djelatnosti Lenjin je bio »priti­ snut« dojmom o lošem držanju inteligencije prema osnov­ nim interesima ruske revolucije, odnosno putovima njene realizacije. U času kad je u čvrsto organiziranoj i veoma discipliniranoj partiji vidio izlaz u prebrođenju krize socijaldemokracije, njemu su individualizam i nepodređivanje predstavljali osnovnu prepreku. U podjednakoj je mjeri aktivni i pasivni otpor u periodu uspostavljanja sovjetske vlasti doprinosio općem zaključku da se proletarijat i inte­ ligencija nalaze u antagonističkom odnosu. Pretvamje ovog stanja za opće pravilo i sklonosti inte­ ligencije da ne uvažava neke elemente realne stvarnosti doprinijet će stalno prisutnom nepovjerenju. Ovaj se odnos samo različito manifestira196) a ima podjednake štetne po­ sljedice. Stiče se dojam da je Lenjin pri traženju izlaza iz društvene krize koncem građanskog rata bio svjestan te činjenice. Mi nismo skloni da tadanje insistiranje na kori­ štenju inteligencije, o čemu je bilo riječi u drugoj glavi, shvatimo samo kao posljedicu nužnosti. Jer Lenjin je tada isticao da »privlačenje buržoaske inteligencije na rad jeste sada neposredan, sazreo i neophodan zadatak dana. Bilo bi do apsurda smešno kad bismo u tom privlačenju videli nekakvo kolebanje vlasti, nekakvo odstupanje od principa 19S) Vidi: V. I. Lenjin: K orak... str. 199, 200. Pored ostalog tu on naglašava, citirajući K. Kauckog. da »intelektualac ne stoji ni u kakvoj ekonomskoj suprotnosti prema proleterijatu. No njegov životni položaj i uslovi rada nisu proleterski, iz to­ ga izrasta suprotnost u osjećanju i mišljenju«. «••) Nepovjerenje prema radničkoj klasi inteligencija izra­ žava nevjernicom u njegovu »životnu sposobnost«, a dok se to nepovjerenje prema inteligenciji ispoljava dovođenjem u pitanje njene iskrenosti. 113

socijalizma, ili nekakav nedozvoljeni kompromis s buržoa­ zijom. Zastupati takvo mišljenje značilo bi bez ikakvog smisla ponavljati reci koje se odnose na potpuno drugi penođ delatnosti revolucionarnih proleterskih partija-*.*1*7) Očito je da se: prvo, saradnja sa inteligencijom po mnogim sm atrala kompromisom, i drugo, da je nepovjere­ nje prem a njoj vezano za određeni vremenski period. Mi smo zbog toga skloni zaključku da se Lenjinov stav prema inteligenciji, kad se uvaže svi aspekti u cijelosti njegova učenja ne može sm atrati kao subjektivizam, sektaštvo i na toj osnovi nastalo nepovjerenje, našto bi upućivala, možda, analiza nekih tekstova, loš m anje bi se to moglo izvesti iz političke prakse. Međutim, neosporno je i to da je njegovo insistiranje na individualizmu i nedisciplino1**) kao slabosti­ ma inteligencije odraz i njegova shvaćanja karaktera i strukture partije radničke klase. Instistiranje na načelu demokratskog centralizma i stro­ ge discipline sužavalo je u izvjesnoj m jen okvire idejne borbe unutar Partije i pokreta kao cjeline. Razne struje u toj borbi mišljenju najčešće nosi inteligencija i otuda je pri takvom stanju stvari ona najčešće na udaru i to onaj njen dio koji u tom času nije na poziciji većine. Vodeći **7) V. I. Lenjin: Prvi koncept članka -Neposredni zadaci sovjetske vlasti-*. Iz. dela. knj. 12, str. 182. '**) I ovdje je koliko interesantan toliko i sporan onaj dio rada (-Korak naprijed, dva koraka nazad«) gdje se iscrpno citira Kaucki. Budući da proleter nije -ništa kao iaolovana in­ dividua«. crpe svoju snagu i afirmaciju iz organizacije (otuda i zaključak da proleterijat i nema drugog oružja u borbi za vlast osim organizacije), dok se intelektualac može afirmirati zahvaljujući samo svojoj ličnosti. Najpotpunija sloboda za tu li­ čnost njemu izgleda kao prvi preduslov uspješnog djelovanja. -Intelektualac se cijelini povinjava iz nužnosti a ne iz vlastite sklonosti«. (V. I. Lenjin, Nav. delo, str. 249). 114

borbu protiv intelektualističkih skretanja, komunističke partije su često zapostavljale opasnosti koje dolaze od osta­ lih sitnoburžoaskih elemenata a posebno sitnih robnih pro­ izvođača. Tu prije svega mislimo na brojni seljački element koji zbog svog prevladavanja u društvu vrši snažan utjecaj. U nerazvijenim društvima podjenako su opasne kako težnja za očuvanje sitnovlasničkih interesa tako i za određene društvene funkcije koje osiguravaju društvene pri­ vilegije i povlašteni materijalni položaj. Ovaj posljednji monopol nije isključivo rezerviran za inteligenciju, već predstavnike svih društvenih slojeva, mada je ona tu naj­ brojnija. Iako će o tome biti riječi u zasebnom poglavlju, ovdje ćemo, radi potrebne jasnoće, istaći da je proces birokratizacije zahvatio u toku izgradnje sovjetskog političkog sistema i one kadrove koji su neposredno došli iz redova neposrednih proizvođača ili profesionalnih revolucionara. Odnos avangarde i klase mora biti postavljen tako da se izbjegnu dvije štetne krajnosti. Partija ne može u jed­ nom slučaju biti avangarda ako zaostaje za akcijom klase, a u drugom ona se izlaže riziku izolacije ako je od nje pre­ više udaljena. »Vodeća partija proletarijata«, ističe Lukač. »može svoje određenje ispuniti samo onda ako je ona uvijek jedan korak ispred masa koje se bore, da bi im mogla pokazati put (m. p.). Ipak, uvjek samo jedan korak ispred, kako bi uvijek mogla ostati vođa njihove borbe«.199) A. Gramši je iznio mišljenje po kojem partija mora rukovo­ diti klasom i prije dolaska na vlast s tim da i onda kad bude rukovodeća, kad dođe na vlast, mora ostati vodeća.200) Time je on upozoravao na potrebu tranform adje samog pojma avangarde, hegemonije. ,w) G. Lukacs: Lenjin . . . , str. 143. *••) A. Gramsci: II Risorgimento, Torino, 1955, strana. 70. 115

Mada je različitno shvaćanje avangardne uloge partije imalo i štetnih reperkusija u razvoju komunističkog radni­ čkog pokreta, to još uvijek ne znači da se ta pojava može izvoditi iz Lenjinove koncepcije »partije novog tipa«. Koli­ kogod Lenjin nije govorio izričito o transformaciji društve­ ne uloge partije to se ipak može iz konteksta cijelog njego­ va učenja naslutiti i takva mogućnost i potreba. Za nas za sada ostaje otvoreno samo pitanje da li je do tog procesa došlo, ili moglo doći, u periodu koji razmatramo. Pokušat ćemo zauzeti naš stav u slijedećem poglavlju.

116

IV.

UNUTARPARTIJSKA DEMOKRACIJA

Demokratski centralizam kao osnovno načelo od kojeg se polazi pri izgradnji partije novog tipa, pretpostavlja demokraciju i disciplinu. Historija RKP (b) bogata je dile­ mama koje su se kretale od strogog pridržavanja odluka centra do otvorenih frakcijskih borbi koje su dovodile u pitanje njeno idejno i organizaciono jedinstvo. Borba mišljenja je vođena u cijelom periodu (od 1903. do 1922) koji je u centru naše pažnje. U najranijoj fazi to je bila borba oko ustrojstva Partije i pitanje proleterske revoluci­ je, dok je u p red ok tobarskom periodu iskrsla dilema oko ocjene zrelosti Rusije za revoluciju. U periodu uspostavlja­ nja sovjetske vlasti i građanskog rata sporno je bilo, pored ostalog, gledište o mirovnom ugovoru da bi čuvena diskusi­ ja o sindikatima i Novoj ekonomskoj politici otvorila u jačoj formi raspravu o temeljnim pitanjima razvoja socija­ lizma. U centar pažnje je došao odnos partije i klase, klase i države, proletarijata i seljaštva, odnosno grada i sela itd. Ako bismo htjeli odrediti faze sa stanovišta razvoja unutarpartijske demokracije u periodu od 1917. do 1921. 117

godine, onda bismo, možda, mogli po sadržim prihvatiti dva razdoblja od kojih bi jedno bilo vezano za tzv. period »rat­ nog komunizma« (ljeto 1918—1920), a drugo od Oktobra do ljeta 1918, odnosno od završetka građanskog rata krajem 1920. do 1921. godine.201) Razdoblje unutarpartijskih borbi u redovima ruske socijaldemokracije, koje je imalo za rezultat cijepanje po­ kreta. završilo je formiranjem partije novog tipa. U uvjeti­ ma ilegalnog rada načelo demokratizma bilo je ograničeno više institucionalno nego po svojoj sadržini.202) Sto se same frakcijske borbe tiče u prvoj fazi, važno je primijetiti da je time što je ona bila vođena između reformističke i revolu­ cionarne struje ostavljala m anju mogućnost nesporazuma. Otuda i mi ne smatramo nužnim zadržavanje na tom razdo­ blju. Jače su, međutim, ispoljene kontraverze o stepenu demokratizma u RKP (b) u razdoblju od 1917. do 1921. godine 203)*20 “ M Godinu 1921. uzimamo uvjetno, tj. više kao vremen­ sku granicu našeg istraživanja, mada ona predstavlja jed­ no značajno poglavlje u unutarpartijskom životu RKP (b). To ne znači da je 1922. godine manje aktuelna. Međutim, tada po­ činje jedan nov period frakcijskih borbi u Boljševičkoj partiti, koji nije predmet našeg razmatranja. 20S) U uvjetima ilegalnog rada ni jedan revolucionarni pok­ ret ne može ostvariti načelo demokratskog centralizma što ne mora ni tada da znači da su sve demokratske procedure ne­ moguće. sos) Ovaj period je u centru pažnje suvremene socijalističke misli iz nekoliko razloga. Kako smo naglasili, radi se i o nje­ govoj nedovoljnoj istražnosti a još više o utjecaju koji je vr­ šen na međunarodni radnički, a naročito komunistički pokret. Pri insistiranju na vraćanju lenjinskim normama partijskog života, što je jedan opći zahtjev procesa destaljinizacije. name­ će se potreba ponovne valorizacije s pozicije utvrđivanja op­ ćeg i specifičnog, onog što ostaje prisutno u svim vremenima i prostorima i onog što je ograničeno i vezano za ruske uvjete. 11 8

Oni autori koji zaključke izvode za taj period, u cjelini griješe već u samom pristupu. Naime, stojimo na stanovi­ štu da je prijeko potrebno razlikovanje istaknutih faza. što ne znači da opći sud nije moguć. Međutim, ako se iz određenih razloga želi insistirati na tezi o razvijenom unutarpartijskom životu pa čak i na tolerancija prema frakcionaštvu od strane samog Lenjina, onda se ima u vidu razdoblje širokih borbi s pozicija raznih platformi, koje se, kako ćemo vidjeti, međusobno isključuju. Oni pak koji polaze od ocjene da je došlo do znatnog ograničenja demokratizma u partiji i u cijelom političkom sistemu insistiraju na fazi »-ratnog komunizma«.1’04) Pri svemu tome. bilo da se izvlači jedan ili drugi zaključak, ne vrši se analiza društveno-političkih prilika u kojima je Partija djelovala. S tim u vezi ne vodi se računa o tome da partijski mehanizam, pa čak i karakter unutarpartijskih odnosa, u znatnoj mjeri zavisi od zadataka koje Partija mora da realizira. To je, međutim, u slučaju praćenja evolucije u razvoju RKP (b) potrebno naročito činiti. 1. OCJENA SEKTASTVA I OPORTUNIZMA Sektaštvo i oportunizam su dvije podjednake štetne krajnosti za teoriju i praksu revolucionarnog pokreta. I kad je riječ o komunističkom pokretu, onda se ističe da je nastao 204 204) Van spora je konstatacija, pa i za tadašnje izvore, da je došlo do bitnog ograničenja demokratizma u fazi »ratnog ko­ munizma«. Tada su i u Partiji uvedene poluvojne metode kako u načinu konstituiranja rukovodstva tako i u provođenju za­ dataka. Partija je vršila, po načelima vojne discipline, mobili­ zaciju komunista a naročito za front. Jedan broj mobiliziranih prolazio je kroz CK, a drugi su direktno upućivani na front. Ovo je pored ostalog bilo uvjetovano i nepostojanjem redovne mobilizacije od strane organa sovjetske vlasti do čega će doći kasnije. 119

iz radikalnog otpora prema oportunističkim strujam a i da je baš zbog toga u određenoj m jen mogao i biti sektaški. Sektaštvo se može ispoljavali kroz nekoliko vidova, kao što je zatvaranje partije u uske okvire, nepovjerenje prema nekim društvenim slojevima, inteligenciji, seljaštvu, pa i samoj radničkoj klasi.i0S) Zato izvore sektaštva neki vide u načelima na kojima je ustrojena partija novog tipa. Na tom karakteru sektaštva mi ćemo se zadržati. Međutim, po svojoj suštini sektaštvo nije identično odgovarajućem »■zatvaranju-« koje Komunistička partija lenjinskog tipa pod uzi mije u težnji da bude, i po svojoj organizacionoj strukturi, u položaju da može izvršiti avangardnu ulogu. Sektaštvo je po svojoj suštini predstavnik dogmatizma, po metodu u osnovi antidijalektičko. Njemu je svojesten kult i fatalizam. S druge strane, uslijed potrebe da se pod odre­ đenim uvjetim a i okolnostima ide i na politiku kompromi­ sa i taktiziranje »-lijevi komunisti-« su često skloni optuži­ vanju partije za oportunizam i popustljivost. Otuda je i RKP (b) kako pri svojoj vlastitoj izgradnji, tako i u dru­ štvenom usmjeravanju, vodila u isto vrijeme borbu protiv sektaštva i oportunizma.

a) O sektaštvu Borba protiv sektaškog zastranjivanja uvijek je kom­ pliciranija i osjetljivija od samog oportunizma. Ovaj se ^ Sektaški odnos prema klasi, kao najhitnija njegova manifestacija, ispoljava se u nepovjerenju prema njoj, njenim mogućnostima, odnosno u precjenjivanju uloge partije kao avangarde klase. Iza takvog tretiranja odnosa partije i klase krije se monopol birokratskih elemenata koji teže ostvarivanju svojih uskih interesa. Sektaštvo ove vrste zapravo je osnovni izvor slabosti organizacije radničke klase, uzrok njenog odva­ janja od klase što doprinosi da partija od organizacije klase postaje sama sebi dovoljnom, da postane sektaška. 120

ispoljava, jednostavno rečeno, u napuštanju marksizma pod vidom njegove liberalizacije, razvodnjavanja, odnosno refor­ miranja što je samo po sebi lakše uočljivo kao štetno po interese radničke klase. Međutim, sektaštvo se predstavlja kao insistiranje, mada dogmatsko, na primjeni naučnog socijalizma u njegovoj »čistoj-- formi. Sektaštvo sebi pripi­ suje zasluge u borbi protiv oportunizma, kompromisa i otuda ono ima, a naročito u periodu zaoštrene klasne i idej­ ne borbe, mogućnost da se predstavlja kao revolucionarno. Pri tome se sektaši svih varijanata i vremena drže čvrsto dogmatskih metoda analize stvarnosti s pozicije da praksa treba da potvrđuje teoriju određene dogme. »Ako to u samoj stvarnosti nije slučaj, enda aparat ima da se pobrine za privid. Zato se »svuda prikazuje«, kaže Lukač pišući o staljinističkom sektaštvu, »cilj, odnosno perspektiva kao stvarnost«.20'1) Zbog svega toga sektaštvo je čvrsto povezano s dogmatizmom (ovaj je zapravo u sferi spoznaje sektaštvo), bilo u fazi borbe za uspostavljanje i razvoj sovjetskog poli­ tičkog sistema stalno prisutna opasnost. Utoliko više, ukoli­ ko je oportunizam revoluciju ugrožavao s druge strane. U pogledu ocjene lenjinizma i sektaštva postoje dvije osnovne konstatacije. Prva, koja nije strana i nekim marksistema, se svodi na ocjenu da je lenjinizam u sferi političke organizacije, a prije svega partije, postavio osnove za sekta­ štvo koje je imalo jakog utjecaja na komunistički pokret. Tu se obično ističe pretjerana oštrina u ocjeni organizacija radničke klase izvan III intemadonale, odnosno sektaški uvjeti za prijem u Komintemu. Cak se ide i na zaključak da je staljinizam kao sektaštvo imao uzore iz ranije faze. Druga konstatidja polazi od ocjene da je lenjinizam kao s°«) Vidi: Đ. Lukač: O debati između Kine i Sovjetskog Saveza, »Odjek«, Sarajevo, 2/1964, str. 7. 121

teorija i kao politička praksa bio po svojoj suštini antidogmatski i antisektaški. U prvom slučaju radi se o nastojanju da se insistira­ njem na staljinističkim deformitetima i na kontinuitetu staljinizma i lenjimzma diskreditira naučni socijalizam.207) Ne može se osporiti da čvrsta organizacija građana na gvo­ zdenoj disciplini pogoduje pojavi sektaštva. Unatoč tome sporni su i neprihvatljivi zaključci koji se iz toga izvode da sektaštvo kao društvena pojava crpe svoju snagu samo odatle.26*) Još više je apsurdno nastojanje da se deformiteti, nastali pod bitno drukčijim uvjetim a i okolnostima, uzimaju kao naknadni dokaz za valorizaciju jedne teorije i prakse. Dogmatsko i sektaško insistiranje na lenjinizmu. ako se uopće može govoriti o suštinskom insistiranju, ne može eklekticistički pretvarati lenjinizam u sektaštvo i dogmu. Od kojih sianja polazimo pri postavljanju teze o tome da je lenjinizam kao teorija i praksa bio zasnovan, uzevši*i 2#7) Na ovu temu Lukač piše: -Svak zna zastrašujuće dejstvo stalijnističkih metoda na sve one koji su sa socijalizmom simpa­ tizirali, pa čak i na mnoge one koji su bili komunističkog uvjere­ nja. Pod takvim okolnostima bilo je za građansku ideologiju sa stanovišta klasne borbe od velike koristi da staljinski metod identifikuje sa Lenjinam, pa čak sa marksizmom uopće, da najgrdnije ekscese staljinskog sistema prikazuje kao nužnne poslje­ dice Marksova i Engelsova pogleda na svet.« (Ibidem, str. 7). ^ Izvori sektaštva daleko su dublji. Ono može biti uvjeto­ vano ovom ili onom slabosti subjektivnog faktora, ali su njegovi društveni i idejni osnovi daleko složeniji. Može se primijetiti da su u osnovi isti izvori odredili i reformističko-oportunističke i sektaške orijentacije u međunarodnom radničkom pokretu. Za ruske je prilike malobrojnost i nerazvijenost radničke klase, odnosno zaostalost društva kao cjeline, bila onaj okvir koji je pogodovao razvoju sektaštva. S druge strane, težnja da se baš zbog tak\ih prilika nastoji što šire djelovati preko drugih slojeva onemogućavala je jači razvoj sektaštva u boljševičkom pokretu. 122

općenito, podjednako anlisektaški i antioportunistički? Pri­ je svega skloni smo da donosimo sud o jednoj partiji na osnovu njezina cjelokupnog djelovanja, a ne samo na te­ melju analize načela na kojima je ona ustrojena. U periodu stvaranja partije novog tipa, insistiranja na čvrstoj, zatvorenoj organizaciji, Lenjin je tražio svaku mogućnost da se jedinstvo radničkog pokreta sačuva, da se izbjegne potpuni prekid.209) Snažno kolebanje Kamenjeva i Zmovjeva povodom odluke o podizanju oružanog ustanka Lenjinu nije smetalo da ovi lideri ruskog radničkog pokreta budu na istaknutim položajima u državi i Kommtemi. Iako će to biti predmet analize u slijedećem odjelku, ipak bismo istakli da je i pored izuzetne opasnosti koju su frakcijske borbe imale po idejno i akciono jedinstvo Partije, Lenjin izbjegavao svaki seklaški raskid. Još u potpunijem vidu dolazi do izražaja Lenjinov antisek taški stav pri zauzimanju stavova o centralnim dilema­ ma po interese revolucije i socijalizma. Jedno takvo pitanje jeste i Bretski mir. Zaziranje od mira sa imperijalističkom silom Lenjin je ocjenjivao kao kruti dogmatizam.210) Do 209) Lenjin je u »Dječjoj bolesti ljevičarstva u komunizmu« upozoravao na zajednički život sa menjševicima od 1903. do 1912. godine, iako nikad nije obustavljena ideološka i politička borba protiv njih (vidi c. dj. str. 457). Pa čak i u organizacionim pita­ njima, koja su za njega bila institucionalni izraz određene poli­ tike. Lenjin je pokazao određenu elastičnost. Organizaciona načela zavisila su neposredno o političkom procesu u društvu. Smatramo da ovaj odnos prema menješevicima, kao i kasnija politika moguće suradnje sa grupama koje prihvaćaju' socijali­ stičku revoluciju, onakvu kakva je ona bila, govori protiv teze da se boljševički tip organizacije zasnivao na strogoj podvoje­ nosti i urođenom antagonizmu prema drugim radničkim parti­ jama i grupacijama. 4,#) Naročito oštar bio je sukob sa »lijevim komunistima«. Ova partijska grupa doživjela je poraz na VI kongresu Partije 123

Bretskog m ira došlo je poslije mnogo teškoća. »Lijevi ko­ munisti« i ostale grupe nastavili su pružanjem aktivnog otpora. Zapravo, »lijevi« i vrše prvi snažniji udar na Parti­ ju povodom ovog mira. Naročito je bilo burno na Moskov­ skoj općegradskoj konferenciji RKP (b). Buharin, Osinjskij, Stukov i dr. istupaju protiv Lenjinskih teza. Sukob se nastavio i na Moskovskoj oblasnoj konferenciji. Od 59 pri­ sutnih za Lenjinove teze glasa 47. »Majska moskovska par­ tijska konferencija nanovo je izabrala Moskovski oblasni biro, likvidiravši na taj način ogranizirani centar lijeve opozicije.« Lijevi su otkazali rad u Oblasnom birou pod izgovorom da ne žele snositi odgovornost za opću liniju Partije. Na ovaj istup oštro su reagirale organizacije tražeći njihovo izbacivanje iz Partije.211) Treba primijetiti da su »lijevi komunisti« i dalje imali izvjesan utjecaj. Na njihovu inicijativu bila je sazvana i IV oblasna konferencija Partije na Uralu. U fazi ratnog komunizma i građanskog rata, a posebno u periodu uspostavljanja NEP-a sektaštvo je bilo jedno cd glavnih prepreka realizaciji partijskog akcionog progra­ ma.212) Na političkom planu to je bilo neslaganje sa poku­ šajem suradnje sa »lijevim« eserima, a na općem planu odbacivanja koncepcija o odnosima prema srednjem selja-*21 ali je nastavila da djeluje smatrajući sebe kao »poziciju levoga kryla partii i avangarda rossijskogo proletarijata. . . delovoj i otvestvennoj proleterskoj opoziciji.« (»Kommunist, 1918. No l. str. 9.). U toku 1918. »lijeve komuniste« napuštaju: A. Bubnov. A. Kollontoj, V. Kujbyšev, N. Krestinskij i dr. 2n) Vidi K. I. Varlamov, N. A. Slamihin: Razoblačenie V. I. Leninym teorii i taktiki »levvh kommunistov«, Moskva, 1964. str. 369 — 374. 21*) Lukač smatra, s pravom, da su Lenjinovi metodi, rezultati u razmatranju fenomena sektaštva u toj fazi od interesa za kon­ kretnu analizu sektaških skretanja u suvremenom socijalizmu (Vidi, o. c., str. 6.). 124

štvu, stručnjacima, stranom kapitalu, robnonovćanim odno­ sima itd. Lenjin je po svim ovim i po nizu drugih pitanja oštro osuđivao sektaštvo, naročito ono koje je dolazilo s »►lijevih« pozicija. To će naročito doći do izražaja u nje­ govu kreiranju NEP-a. Upoređujući desno i lijevo doktrinarstvo, Lenjin kon­ statira: ►►Desmo doktrinarstvo upravo ostaje pri priznavanju samo starih oblika, i bankrotiralo je do kraja, ne opazivši nov sadržaj. Levo doktrinarstvo uporno ostaje pri basno­ slovnom negiranju određenih starih oblika, ne videći da sadržaj probija sebi put preko svih mogućih oblika, da je naša dužnost, kao komunista, da ovladamo svim oblicima, da se naučimo s maksimalnom brzinom dopunjavati jedan oblik drugim, zamcnjivati jedan drugim, prilagođavati svoju taktiku svakoj onoj promeni koju ne izaziva naša klasa ili naši napori«.213) lUoHp smo mi upozoravali na stanovišta da je prema inteligenciji Lenjin ispoljavao, a naročito u nekim radovi­ ma, sektaški stav, smatramo da je u praksi postupao dialeko elastičnije. Ne prihvaćajući ocjene njemačkih ►►lijevih« o štetnosti učešća u parlamentima Lenjin piše: »Pod sovjet­ skom vlašću u vašu i našu proletersku partiju nagrnut će još više ljudi iz redova buržoaske inteligencije. Oni će se progurati i u sovjete, i u sudove i u upravu, jer nemoguće je. nema se od čega, graditi komunizam drukčije nego iz ljudskog materijala koji je stvorio kapitalizam, jer nemogu­ će je buržoasku inteligenciju lsterati. uništiti, nju treba pobediti, preinačiti, prekuvati. prevaspitati — kao što treba prevaspitati u dugoj borbi, na tlu diktature proletarijata, i same proletere, koji se svojih vlastitih sitnoburžoaskih predrasuda ne oslobađaju odmah . . .«2N) * '* ) V . I . L e n j i n : » D e č j a b o l e s t _ _ _ s t r . 4 8 7 . su ) Ibidem, str. 496. 125

Cesto se pitanje stava prema sektaštvu odnosno insisti­ ranje na njemu dovodi u vezu s partijskim čistkama koje su u nekoliko navrata vršene u RKP (b). Svako preispitivanje članstva bilo je neposredno povezivano sa promjenom sa^ tava Partije. Uslijed relativno brzog brojnog porasta**15) a P artiji je počeo jačati seljački element što je bio rezultat širenja socijalne baze revolucije i promjene na selu. S druge strane u organizaciju ulazi znatan broj čmovništva. Partija je brojčano slabila u gradskim centrima. Tako je od 15.527 članova 1918. godine u Fetrogradu ostalo 7.389, jer su rad­ nici masovno odlazili na front i na selo. Poslije čistki 1919. ostalo je samo 5.039.216) Međutim, prema nepotpunim poda­ cima socijalni stav Partije za vrijeme IX kongresa bio je jako povoljan. Od ukupnog broja radnika je bilo 52° o, inte­ ligencije 14° ii. službenika 18° o, dok je seljaka bilo 15!V a ostalih 1%.*17) Međutim, stanje se naglo pogoršavalo. -Esli v 1917. g. raboćie predstavljali 60,2% vsego sostava portii, to v 1921. g. oni sostavljali 41,1° o, a čislo vihodcev iz drugih klassov uveličilos' do 58,9%.«218) m ) U periodu aprilske konferencije 1917. Partija broji 80.000 članova, dok je marta 1921. godine taj broj porastao na 700.000. (Podaci. CPAIML. f. 17. op. 2, ed. hr. 65. L8). U drugom izvoru se navodi da je samo 1919. godine primljeno 60° 0. a do februara 1917. godine samo 8% cjelokupnog sastava. (Vidi: IX s’ ezd RKP (b) stenografičeskij otćet. str. 572). Inače izvori su u pogledu brojnog stanja članstva kontraverzni. pa čak i savremene studije ne iznose iste podatke. Beriketov tako, citirajući -Izvestiju CK« No 2, 1921, ističe da je Partija za vrijeme VI kongresa imala 240.0000, a za vrijeme X kongresa 732.521 članova. *•) -Pravda«, No 210. 1919. godine, str. 2. •) Vidi XI s ezd ..., str. 572. SI8) I. E. Ivašnenko: Položenie vnutri kommunističeskoj partii k načalu perehoda na mirnuju rabotu po ustanovleniju narodnogo hozjajstva, X s'ezd partii. Minsk. 1960. str. 9. 126

O intencijama čistki najjasnije govori 3. čl. rezolucije koju je donio X kongres. Ističući da provjerka obuhvaća sve članove Partije, posebno se naglašavaju slijedeće četiri kategorije: »a) bivši članovi drugih partija koji su se učla­ nili poslije oktobra 1917. god.: b) učlanjeni iz redova činov­ nika i službenih lica koji su ranije bili u službi predašnjih vlada; c) koji su bili na odgovornim dužnostima za vrijeme sovjetske vlasti, a koji su uživali bilo kakve privilegije: d) koji su spadali u red sovjetskih služebnika.«219) Radnici su dolazili u obzir u koliko su, radeći u sovjetskim ustanova­ ma, bili skloni birokratizmu.220) Po rezultatima čistke koja je provedena poslije X kon­ gresa ne bi se moglo reći da je postignut potpun uspjeh u jačanju socijalnog sastava Partije. Od isključenih 154.128221) (ili 23,3° o) općeg sastava (i to bez turkestanske i još nekih organizacija) bilo je jedna petina radnika. Ipak, većina isključenih pripadala je sitnoburžoaskim slojevima. U izvještaju CK za to razdoblje stoji: »Socijalni sastav ispi­ sanih ukazuje na karakter provedene čistke partije. Najveći broj isključenih i ispisanih iz Partije nalazimo medu selja­ cima, naime 60.980 (44 odsto), dok je radnika u ovoj kate­ goriji 27.807 (20 odsto), službenika i lica .slobodnih profe­ sija 32.375 (24%) ,«222) -1P) »Izvestija CK RKP (b)«, No 33. 1921. g. str. 40. i10) U rezoluciji X kongresa o čistki Partije ističe se » ... ot sostva naših partijnyh organizacij zavisit sostov sovetskih učreždenij, zavisit uspeh našej bor'by s bjurokratizmom, zavisit delo nalaživanija hozjajstva, zavist vse« (Ibidem, str. 40). 221) Prema »Izvestiji CK« od 658.839 članova koliko je Parti­ ja brojila prije čistke (august - septembar 1921.) izbačeno je 141.559 ili 20,5%, što zajedno sa onima koji su dobrovoljno napu­ stili Partiju iznosi 24.1% (bez podataka za neke oblasti). (Vidi: »Izvestija CK RKP (b)«, No 4, 1921, str. 12). **) Ibidem, str. 12. 127

Po dužini partijskog staža isključenih (primljenih u P artiju od 1917. godine bilo je 824 ili 0,7%: 30% isključenih bilo je primljeno 1918—1919. dok je 60° 0 bilo primljeno 1920—1921. godine).223) može se zaključiti da je u periodu građanskog rata i NEP^a Partija bila znatno otvorena neproleterskim slojevima. Kako se u toku čistke, koj je traja­ la nekoliko mjeseci ograničio prijem, na čemu je insistirao Lenjin na sjednici Politbiroa od 25. V 1921. godine, a kasni­ je je takav stav zauzeo i XI kongres, te je poboljšavan soci­ jalni stav Članstva.224) Najčešće su pnm am radnici i u tu svrhu bile su organizirane tzv. »partijske nedjelje« kad se obavljao masovni prijem. Samo u Petrogradu primljeno je 1919. godine preko 5.000 članova.225) Obično su ove akcije slijedile poslije čistki. Iz načela na kojima je čistka provedena i samih rezul­ tata, vidljivo je da se ne može govoriti o sektaštvu, već prije svega o nužnom popravljanju sastava Partije u korist prole­ terskih elemenata. »Pravda« o tome, poslije dvije godine zavedene diktature, ističe kako se socijalni sastav prole­ tarijata mijenjao u toku revolucije, time što se on pogor­ šavao. Mnogo bivših činovnika i ostalih rade u fabrikama. U P artiju se probijaju karijeristički elementi. P artija je i brojno slaba. Sverdlov je sm atrao da u periodu VIII kon­ gresa P artija ima 700.000 članova, ali se to nije pokazale tačnim. Na kongresu je bilo predstavljeno 350.000 članova, a poslije čistke (koja je negdje prepolovila Članstvo) ostalo ***) Vidi: Protokoly edinnacatogo s'ezda RKP (b). Moskva, 1933, str. 396 — 398. - * ) Samo u Moskvi. Petrogradu i još nekim gradovima od ukupno primljenih (3.524) bilo je četiri petine radnika. Godine 1921. od ukupno primljenih bilo je 30° 0 radnika, a 1922 .već 42° 0. (-Izvestija CK RKP (bK No 4. 1923. str. 30, 35). =“ ) »Pravda«: No 210, 1919. godine. 128

je 300.000. Radi usporedbe ističemo da je Norveška tada imala 101.000, Bugarska 50.000 članova. Osim toga u glav­ nim centrima prevladavaju radnici i službenici koji rade u ustanovama sovjetske vlasti. »Rijetko se u Petrogradu poslije čistke moglo čitati: radnik iz toga i tog zavoda«, obično je stalo „komesar” i „sovjetski službenik”. Koliko god su mnogi radnici otišli na rad u armiju i sovjetske organe, mi moramo ostati partija u kojoj prevladavaju radnici iz zavoda, seljaci sa posla, seljaci sa sela.«”6) Mada je i ova čistka kao i neke ranije, u tome djelo­ mično uspjela, pozitivni rezultati nisu izostali. Naročito je značajno što su šire mase. vanpartijske. uze’.e učešća u čist­ ki. što je doprinijelo približavanju Partije i javnosti. »Čistiti partiju«, pisao je Lenjin, »uzimajući u obzir ukazivanja van partijskih radnika — velika je stvar. Ona će nam dati ozbiljne rezultate. Ona će učiniti partiju kudikamo jačom avangardom klase, nego što je bila ranije, učinit će je avangardom koja je čvršće povezana s klasom .. ,«227) Rezultati su u radničkim centrima bili uočljivi. Tako­ đer su jačale pozicije na selu jer se Partija sve više oslanja na seosku sirotinju. Treba voditi računa o činjenici da se. po popisu 1922. godine, od ukupno 32.231 ćelije nalazilo na se'u 18.287 (ili 57%). U 72 gubernije od ukupno 81.164 elana 39.723 (ili 49%) su seljaci. U industrijskim oblastima odnos radnika i seljaka je izjednačen 42:42"'u, dok ostalih ima 16° o. "*) Socijalno raslojavanje na selu, koje je ubrzao NEP. utjecalo je na unutarpartijski život, na kolebanja siroma­ šnih seljaka uslijed jačanja srednjaka i na pokušaje zatva-28 2 i8 ) I b i d e m , s t r . 2 . s 4 ;) V . I . L e n j i n : O č i š ć e n j u p a r t i j e . I z d e l a . k n j . 1 4 . s t r . 3 8 7 . " " ) P o d a c i: C P A IM L . f. 17. o p . 11. e d . h r. 3 3 0 . L 4. 19. 129

ran ja prema ovim slojevima. U tom smislu može se govoriti i o sektaškim zastranjivanjim a (pretjerano izbacivanje i si.) na koje je CK reagirao, a naročito u nekim nacionalnim oblastima (Turkestan. Azerbejdžan, Baškirija). Budući da su stari članovi Partije vršili čistku odozgo do dolje,®®*) to je i pretjerivanje s pozicija »solunaštva« bilo lakše moguće. U istupima starijih članova često se ističe da novoprim ljeni (period 1918 — 1920) nisu prekaljeni u revolucio­ narnoj borbi.®*) Međutim, baš taj period je po intenzitetu političkih i klasnih borbi jedan od najsudbonosnijih. Tu se zapravo vodila bitka za Oktobar, a ne samo u jesen 1917. godine. Bilo je čak pokušaja da se članovi Partije za prestu­ pe novčano kažnjavaju. Znaci kolebanja ispoljeni su i kroz dobrovoljno istupa­ nje iz Partije. Samo u periodu čistki 1921. godine taj se broj penje na 17.796 (ili 3,1% cijelog članstva).®**1) »Pravda« je u razdoblju od 1918. do 1921. godine pratila unutarpartijsku izgradnju. Stalo se na stanovištu da se P artija dola­ skom na vlast morala širiti. Međutim, sitnoburžoaski ele­ menti računali su da je prelaz od kazitalizma k socijalizmu lagan i brz. Kolebanje je počelo kad su se javile prve teško­ će. Zato se izbacivanje i samostalno izlaženje iz Partije shvaća kao prirodna posljedica nastojanja da se, pošto se državna izgradnja podigla na određeni nivo, posveti više pažnje partijskom radu. Međutim, treba prim ijetiti da iz Partije dobrovoljno izlazi i znatan broj radnika. »Izvestija **•) To je izričito tražio Lenjin, a u proglasu CK stoji: »Stara partijska garda koja je dokazala svoju odanost partiji još mnogo prije revolucije, preuzima na sebe provjeru naših redova i čistku partije od prišljamčenih parazitskih elemenata.« (»Izvestija . . . No 33, 1921, str. 40). **•) Vidi: »Pravda« No 41. 1919. »>) »Izvestija ...« , o. c., str. 12 130

CK« donosi ove podatke: »Od januara do augusta 1922, od onih koji su napustili Partiju, ima 43,1% radnika, 21% službenika, seljaka 21,2%, i ostalih 13,6%. Koncem 1921. godine izlazak radnika je nešto manji ali još uvijek 35% (15 gubernija). Ono što je značajno jest činjenica da je u industrijskim gubernijama izišlo 6,7% od ukupnog broja radnika komunista. To su većinom oni koji su primljeni 1919. (43%) i 1920. (33%) dok su od 3.464 samo dvojica primljeni do februara 1917. godine. Interesantna je analiza motiva za izlazak. U anketi materi jadno neosiguranje kao razlog izlaska spominje 26 gubernija, religiozno uvjerenje 22, »semejnye obstojatel’stva« 17, bolest 12, dok je sitnoburžoaska stihija kao motiv izlaska navedena samo u 10 gubernija. Neshvaćanje NEP-a spomenuto je tek u 4 gubernije, a malodušje u 9 itd.s3i) U periodu iz ovog vremena data je ocjena da se Partija nije oslobodila teškoća koje su je pratile, a koje su imaie odraza i na stukturu partijskog članstva. »Odnako pomimo etogo, v ćelom rjade partorganizacii i posle čistki nabljudajutsja javlenija trenij, razdorov, svedenija ličnih sćetov otdel'nih lic u celih grupi, kotorie imeli mesto ran se. pri čem v etu borbu i zazdov neradko vovlekajutsja ćeli organizacii.«1*) Iz svega proizlazi da se provađane čistke ne mogu uzimati kao potvrda sektaških metoda već prije svega kao nužan rad na osposobljavanju Partije za efikasnije utjecanje na sve društvene slojeve, a naročito na proletarijat, odnosno ovog na Partiju. Mi smo se na partijskim čistkama zadržali ne toliko zbog uvjerenja da su one same po sebi najbolja ilustracija Lenjinova stava prema sektaštvu, već zbog želje da naglasimo iJi) »izvestija CK RKP (b)«, No 8, 11 — 12, 1922. SM) Ibidem, str. 13. 131

da se prema inteligenciji i seljaštvu u redovima Partije u cijelom ovom periodu postupalo obazrivo. Nastojanje da se u Partiji jačaju proleterski elementi nije s tim u proti vulječju. Jedan od najneposrednijih dokaza antisektaštva jest način kako se Lenjin odnosi prema pitanjim a teoretskog nasljeđa. On je u radovima klasika nalazio osnovne postu­ late ne prihvaćajući ni njih kao vječite istine. Stvaralačka prim jena naučnog socijalizma, odbojnost prema citatologiji i provjeravanje teorije u praksi, isključivat će dogma­ tizam kao okvir u kojem se još i danas najlakše smješta sektaštvo.

b) O oportunizmu U tretiranju ovog fenomena Lenjin je bio dosljedan bi'.o da se radilo o oportunizmu u Drugoj intemacionali. ruskoj socijaldemokraciji ili Boljševičkoj partiji.***) Oportu­ nizam je poprimio različite forme i intenzitet, ali je za njega uvijek zajedničko da se suprotstavlja korištenju pogodnih situacija od strane subjektivnih faktora u cilju vršenja revolucionarnih promjena u društvu. Međutim, ~lijeviraznih boja. nesektaštvo i nedogmatizam često su određi­ vali pojmom oportunizma. Tako je lenjinizam imao tu sudbinu da uprkos borbi protiv sektaštva i oportunizma, bude često i sam optuživan za sektašku i oportunističku politiku. Trpio je prigovore da je protiv kompromisa, takti­ ziranja da je netolerantan i u isto vrijeme da ga upotreba tih sredstva borbe čini kolebljivim i neprincipijelnim. ***) -Lenjinovo praktično tretiranje oportunizma kao nepri­ jatelja u sovjetskoj politici isto tako nije ništa drugo nego konsekventni razvoj njegove kntike oportunizma prije i za vrije­ me rata . . . Rušenje kapitalizma i vlasti buržoazije pretpostavlja rušenje oportunizma-, (G. Lukacs. o. c. str. 162). 132

U takvom stanju stvari čak i ortodoksni sektaši i oportuni­ sti nalazili su da se mogu oslanjati na Lenjina. 1) Već površna analiza historije RKP (b) upućuje na zaključak da se boljševizam razvio i nastao u borbi protiv oportunizma i reformizma u međunarodnom i rus­ kom socijaldemokratskom pokretu.235) Ta je borba počela koncem XIX stoljeća, ali je u periodu oko 1903. i u toku uspostavljanja i odbarne sovjetske vlasti doživjela kulmi­ naciju. Posljednja faza utoliko je bila značajnija što je reformizam u teoriji, sad u osudi Oktobra, dobio konkretnijii zraz, to tim veći što je sama odlučnost o podizanju ustanka bila najadekvatniji napad na oportunizam. Pored već istaknutih općih neprihvatljivih gledišta o diktaturi proletarijata, demokraciji i revoluciji za oportunizam je karakteristično da je prešao u akciju koja se uklapa u širo­ ku ofanzivu koja je imala za cilj obaranje sovjetske vlasti. Više se nisu mogle razlikovati ocjene najreakcionarnije buržoazije od onih koje su zauzimali pristaše Druge inter­ nacionalan3®). Nije manje bio opasan oportunizam u redo­ vima boljševika i to ne toliko po intenzitetu i brojnosti njegovih nosilaca koliko po neposrednim posljedicama. Uzmimo samo otpor koji je pružen prilikom donošenja odluke o podizanju ustanka. Mada u manjini, Zinovjev i Kamenjev su, otkrivši tajnu preko protivničke štampe, ***) Budući da su organizacioni principi tada bili u centru pažnje, to se i analiza reformizma iz tog perioda najviše svodi na to. Međutim, Lenjin organizacionim pitanjima ne daje pred­ nost pred programskim i taktičkim. Organizaciona pitanja su došla u prvi plan zbog karaktera konflikta. «■) Tako razmatranje odluke o raspuštanju Ustavotvorne skupštine, o ograničenju političkih prava jednog dijela reakcije (prava glasa, štampe, organiziranja), o odnosu boljševika prema menješevicima. pitanja su, pored niza drugih, o kojima su na jedan te isti način sudili svi protivnici sovjetske vlasti. 133

mogli dovesti do teških posljedica.**7) One su bile izbjegnute zbog oštre i otvorene reakcije na taj postupak.*38) Slično je bilo stanje i u aprilu 1917. godine kada je Lenjin poslije oštre intervencije razbio pokušaj stvaranja kompromisa sa menjševicima i Privremenom vladom, mada je tome bila sklona većina CK. To će se ponoviti i za vrijeme rasprave o form iranju zajedničke vlade iz svih socijali­ stičkih grupa. Borba protiv oportunizma bila je otežana zbog toga što -oportunist, po samoj svojoj prirodi, izbegava uvek odre­ đeno i definitivno postavljanje pitanja, traži rezultantu, vijuga kao zmija između gledišta koja isključuju jedno drugo, nastojeći da se ..složi" i s jednim i s drugim, svodeći .'Voje neslaganje na korekturice. na sumnje, na dobre i nevi­ ne želje itd, itd.«**) Otuda je oportunizam i bio veoma pogodan i često uspješan oblik borbe protiv boljševika. 2) Već smo istakli da je lenjinizam svojom kritikom sektaštva i samom praksom -pružao« mogućnost da ga se optužuje za oportunizam ili da se time opravdava vlastiti oportunizam. Najčešće je bila na udaru -sklonost« ka kom­ **7) Oportunizam se time zapravo pretvara u izdaju, što on u pravilu kad tad postaje. Inače ovaj istup okvalificiran je kao stvaranje opozicije u CK. -Centralni komitet priznaje da opozi­ cija stvorena unutar CK u cjelosti napušta sve osnovne stavove boljševizma i proletersku klasnu borbu uopće, ponavljajući du­ boko nemarksističke tvrdnje o nemogućnosti socijalističke revo­ lucije u R usiji...« (-Pervaja sovjetskaja konstitucija«, Moskva, 1938. str. 90). «*) Obraćajući se članovima CK u to vrijeme Lenjin ističe -Odugovlačenje sa istupanjem je istovjetno smrti«. Dan uoči revolucije on ocjenjuje da bi bio beskrajan - . . . zločin revolu­ cionara što su propusitli trenutak, svjesni da od njih zavisi spasenje revolucije...« (V. I. Lenin: Soč. t. 26. str. 204). **») V. I. Lenjin: Korak napred — str. 319. 134

promisima*40) i taktiziranju. Odbijanje mogućnosti kmopromisa, odnosno zahtjev za radikalizaciju revolucionarnih postupaka mogao je biti štetan i uvjetovati izolaciju Parti­ je kako u toku pripreme za preuzimanje vlasti tako i kasni­ je. »Negirati kompromise, „principijelno”, negirati svaku dopuštenost kompromisa uopšte, ma kojih kompromisa, jeste detinjarija, koju je čak teško uzimati ozbiljno.«*41) To ne znači da su bilo kakvi kompromisi dozvoljeni. »Poli­ tičar koji želi da bude koristan revolucionarnom proleta­ rijatu«, nastavlja Lenjin, »mora umeti da izdvoji konkret­ ne slučajeve baš takvih kompromisa koji su nedopu­ šteni .. .«***) Tu se ne radi samo o izboru problema i pojava kod kojih je kompromis dopušten već i vremena, historijske situacije koja određuje da li je moguće ostati pri doju­ čerašnjem stavu. Sve zavisi o odnosu snaga, mogućnosti realizacije, odnosno koristi koju partija ili klasa mogu od toga imati.*43) Otuda proizlazi i mijenjanje stavova prema nekim partijama ili institucijama.*2413 -*°) S a m L e n j i n o d r e đ u j e k o m p r o m i s u p o l i t i c i k a o o d s t u p a ­ n je o d iz v je s n ih z a h tje v a , o d r ic a n je o d iz v je s n o g d ije la s v o jih z a h tje v a r a d i s p o r a z u m a s a d r u g o m p a r tijo m ili g r u p o m . (V id i, V . I. L e n jin : O k o m p r o m is im a , k n j. 1 1 . s tr . 1 1 7 ). 241) N a i s t o m m j e s t u L e n j i n v e o m a a r g u m e n t i r a n o k r i t i z i r a s h v a ć a n je k o je o d b a c u je s v a k i k o m p ro m is , p o litik u la v ir a n ja i p a k tira n ja . » ... N e m o ž e b iti d a n e m a ć k i le v i n e z n a ju d a je č ita v a is to rija b o ljš e v iz m a , i p re i p o s le O k to b a rs k e re v o lu c ije , p u n a s lu č a je v a la v ira n ja , p a k tira n ja , k o m p ro m is a s d ru g im , u k lju č u ju ć i tu i b u rž o a s k e p a rtije .« (V . I. L e n jin : D e č ja — s tr . 4 2 3 , 4 5 5 ). 242) I b i d e m , s t r . 4 2 3 . 243) » K o m p r o m i s , d a k l e , z a L e n j i n a z n a č i : d a s e r e a l n e ra z v o jn e te n d e n c ije k la s a . . . k o je u o d re đ e n im o k o ln o s tim a , n a o d re đ e n o v rije m e , u o d re đ e n im p ita n jim a id u z a je d n o s a ž iv o ­ tn im in te r e s im a p r o le te r ija ta , is k o r is te z a z a je d n ič k u k o r is t.« ( G . L u k a c s : o . c ., s t r . 1 6 9 ). 135

U jednom se momentu pokazalo mogućim da se, vjeru­ jući čak u mogućnost mirnog dolaska na vlast, ostvari kompromis s menj ševi cima i eserima.*44) Promjena revo­ lucionarnog raspoloženja i otvaranje perspektiva oružane borbe čini taj odnos zastarjelim. Ponovila se slična situa­ cija s ulaskom »-lijevih« esera u v'.adu. odnosno prekidom koalicije. Nešto slično je bilo u pogledu odnosa prema sovjetima i Ustavotvornoj skupštini, ili u tretiranju srednjih seljaka. U posljednjem slučaju znatno je drukčija bila situacija u 1919. godini, u periodu djelovanja Komiteta seoske siro­ tinje. od one u 1921. kad se uvodi NEP. Oštra klasna borba, u periodu građanskog rata. u kojoj se nije zaziralo ni od represalija, drukčije se i ispoljava i ostvaruje u uvjetima mirnog razvoja. Tada je Lenjin tražio »više blagosti, oprez­ nosti, popustljivosti u odnosu prema sitnoj buržoaziji, inte­ ligenciji. a naročito se.jaštvu.«*4*) Prihvaćajući metou taktiziranja i kompromisa, odre­ divši njihov okvir i karakter, prim jenjujući strogo načelo dosljednosti, lenjinizam se svim tim podjednako vješto koristi kako u postizanju određenih ciljeva u praksi tako i u razbi­ iU ) O mogućnostima mirnog preuzimanja vlasti Lenjin govori u nekoliko navrata. Septembra 1917. godine on istupa u prilog kompromisa s menješvicima i eserima. a to je još predjulski zahtjev. On je spreman da se odrekne -neodložnog istica­ nje zahtjeva za prelazom vlasti proletarijatu i siromašnim selja­ cima. revolucionarnih metoda borbe za ovaj za h tjev ... Boljševici bi dobili to što bi stekli mogućnost da potpuno slobodno agituju z?. svoja gledišta i da se u uslovima stvarnog potpunog dernkralizma bore za uticaj u sovjetima.« Međutim, stvarajući ove kompromise Lenjin je isticao da su oni izuzetak, da su diktirani ;zuzetnom situacijom i da će trajati najkraće vrijeme. (V. I. Lenjin: O kompromisima — str. 118. 117). s«) V. I. Lenjin: Iz. dela. knj. 14. str. 272. 13 6

janju sektaštva i oportunizma čuvajući se pri tome da sam u borbi protiv sektaštva ne padne u oportunizam. Ne mogu se osporiti teškoće koje su nastajale zbog promjene stavova u pojedinim pitanjima. Cesto su i dobro­ namjerni, ne uviđajući promjenu prilika, bili spremni na zaključak o nedosljednosti boljševika. I sami smo već istakli takav primjer. Ako se, međutim, pođe od stanovišta da su taktičke varijante u borbi samo prilagođavanje i uvažavanje promjena koje nastaju u životu i da ne znače udaljavanje od samog cilja, mada to za izvjesno vrijeme može i biti. onda nesporazuma nema. On se javlja ako se dogmatski i kruto ostaje pri nekim stavovima, a u praksi se drukčije postupa. 2.

JEDINSTVO MIŠLJENJA I AKCIJE

Napori na stvaranju partije novog tipa stavili su u centar pažnje načelo jedinstva mišljenja i akcije. Pri tome se radi o jedinstvu u svim vidovima djelatnosti. »Jedinstvo u pitanjima programa i u pitanjima taktike«, pisao je Lenjin 1904, »jeste neophodan, ali ne još i dovo­ ljan uslov partijskog ujedinjenja, centralizacije partijskog rada. Za ovo posljednje potrebno je još i jedinstvo organi­ zacije .. .«249) Braneći jedinstvo, Lenjin nije toliko branio program koliko taktiku Partije.4 S4‘ > V . I . L e n j i n : K o r a k . . . s t r . 3 0 4 . T r e b a v o d i t i r a č u n a o č in je n ic i d a je L e n jin o v o in s is tira n je n a o rg a n iz a c io n o m je d in ­ s tv u u p e rio d u k riz e s o c ija ld e m o k ra c ije , i s tim u v e z i z a h tje v d a č la n p a r tije m o r a o b a v e z n o d a r a d i u o s n o v n o j o r g a n iz a c iji, b io p o v e z a n s p riv id n im u s a g la š a v a n je m o p ita n ju p a rtijs k o g p ro g ra ­ m a . N a im e , n iš ta n ije o b a v e z iv a lo č la n s tv o i ru k o v o d s tv a d a ra d e n a n je g o v o j r e a liz a c iji. T o tim p r ije š to s u s a m i p ro g ra m i b ili o p ć e n iti i d e k la r a tiv n i. Z a s a v re m e n u k o m u n is tič k u p a r tiju p ro g ra m a ts k o je d in s tv o i n a č in n je g o v a u s p o s ta v lja n ja o d p rv o ­ ra z re d n e je v a ž n o s ti. 137

P rihvatiti duh programa, to u stvari znači raditi na njegovoj realizaciji. P artija je za Lenjina ~ . . . ne samo idejno već i organizaciono jedinstvo.«447) odvojiti ovo dvoje nije moguće, kao što se ne može odvojiti teorija i praksa. Tek u organizaciji institucionalizira se jedinstvo u teoriji, taktici, u svim pitanjim a koja mogu izazvati razilaženje i spor. je r jedinstvo mišljenja i akcije ne može se ni postići ako se ne osigura potčinjavanje m anjine većini.448) **-... Nije­ dna centralna ustanova nijedne partije ne svetu neće moći da dokaže svoju sposobnost da rukovode onima koji neće da se potčinjavaju rukovođenju.«448) Jedinstvo ne znači uklanjanje razlika, ono zapravo pretpostavlja raznolikost, uključuje u sebe specifičnost.4*8) U tom smislu se može reći da apsolutnog jedinstva i ne može biti. Otuda ono može biti samo rezultat borbe mišljenja *4 2IT) Vidi: V. I. Lenin: Soč.. t. XVII, str. 50. 44S) S tim u vezi jedinstvo mišljenja nije apsolutno jedinstvo. Ono pretpostavlja da određeno stanovište ima podršku većine u toku njegova prihvaćanja, odnosno obavezu da ga realiziraju svi kad je stav zauzet. U tom se sastoji osnova jedinstva akcije, koje je potpuno i neodložno jedinstvo. Razumije se da nije moguće ni jedinstvo mišljenja ukoliko po osnovnim, bitnim pita­ njima nije postignuta potpuna saglasnost. Zapravo, razilaženje ove vrste jeste rascjep. Protivno mišljenje o revoluciji, diktaturi proletarijata i sličnim pitanjima, uvjetovalo je cijepanje radni­ čkog pokreta. i4») Ibidem, str. 283. Pišući o rukovodećem centru u radničkom pokretu, Lenjin naglašava da se on ne može izgraditi na šabloniziranju. na mehaničkom izjednačavanju. ------Jedinstvo internacionalne taktike komunističkog radničkog pokreta svih zemalja zahteva ne uklanjanje raznolikosti, ne uništavanje nacionalnih razlika. . . nego takvo primjenjivanje osnovnih principa komunizma. .. koje bi pravilno modifikovalo te principe u detaljima, pravilno prilagođavalo. primjenjivalo ih na nacionalne i nacionalno-državne razlike.« (V. I. Lenjin: D ečja..., str. 477.). 138

ti kojoj se pojedinačno i opće postavlja u dijalektički odnos, vodeći pri tome računa o povijesnim situacijama. Za suvre­ meni komunistički pokret, pa tako i naš SK, od presudne je važnosti da shvati da »bez debata, diskusija i borbe mišljenja, nikakav pokret, pa tako ni radnički nije moguć.Još u periodu rascjepa s menjševicima Lenjin je insi­ stirao na potrebi razlikovanja granice gdje »završava princi­ pijelno neslaganje a gdje počinju sitne svađe. Naročito je tražio da se povuče granica između mogućih ličnih uvreda i razdražljivosti (koje je smatrao neizbježnim zbog oštrine i »bjesnila- napada) s jedne strane i političkih grešaka s druge strane. Smatrao je da manjina (odnosi se to na menjševike. n. p.) ima pravo »da brani svoje poglede, vodi idejnu borbu-, ali s tim da te raspre i nesuglasice ne smiju dovesti do dezorganizacije i ne ometaju rad.251) Lenjin nije u svakom slučaju za popustljivost252) koju u socijaldemo­ kraciji pripovijedaju zbog izbjegavanja rascjepa, koji je za njega »strašilo kojim socijalističke vođe teže da zaplaše druge i kojeg se oni sami jako plaše.-253*25) a) Tretiranje frakcionaštva i opozicije Izrasla u borbi za idejno, akciono i taktičko jedinstvo Boljševička partija nikad nije u cjelosti ostvarila jedinostvo 2S1) V i d i : I z . d e l a , k n j . 4 . s t r . 1 2 8 . 2 7 3 , 4 4 3 . 25S) O n j e p r e d v i đ a u d v a s l u č a j a . P r v o , k a d j e u p r a v u o n a j k o ji tra ž i u s tu p a k u k o je m s lu č a ju » p o š te n i p o litič a r i. . . d ire k tn o i o tv o re n o p riz n a ju s v o ju p o g re š k u - i d ru g o , k a d se u s tu p a z b o g te ž n je d a s e iz b je g n e r a s c ije p . L e n jin je b io p r o tiv d ru g e v a r ija n te k o ja s e p o P le h a n o v u s v o d ila n a m is a o : » . . . m a le n e p r ija tn o s ti n e s m iju re m e titi v e lik o z a d o v o ljs tv o , m a la o p o rtu n is tič k a g lu p o s t i n e v e lik a a n a r h is tič k a fra z a b o lja je n e g o v e l i k i p a r t i j s k i r a s c e p .« ( V id i: V . I. L e n j i n , o . c ., s t r . 2 8 9 ). 25S) V i d i : I z . d e l a , k n j i . 1 0 , s t r . 3 0 7 . 139

u svojim redovima. I kako obično biva, jedinstvo je dovađano u pitanje kad je bilo najnužnije. Narušavanje jedin­ stva poprimilo je formu opozicije i frakdonaštva kojima je bio brem enit ovaj cijeli period. K ratak prikaz frakcijskih borbi u RKP (b) započer ćemo u obliku nekih osnovnih konstatacija da bismo se više zadržali na onom periodu koji je vezan za diskusiju o sindikatim a i za probleme unutarpartijske demokracije u vezi s njom. Koie su to konstatacije? 1. U najranijoj fazi ove borbe su. mada vođene u redo­ vima Partije, u stvari, obračun dviju osnovnih frakcija: boljševika i menjševika. i otuda nisu od neposrednijeg interesa za našu temu. 2. Faza frakcijskih i opozicionih raspri u periodu 1917 — 1921. odnosno 1922. godine neposredno je vezana za unutarpartijski život RKP (b) i samim tim do’azi u centar naše pažnje. Frakcijske borbe počinju, kako smo već nagla­ sili. neposredno pred pobjedu Oktobra da bi se nastavile u toku iduće godine. Poslije izvjesnog -predaha- nastav­ ljaju se unutarpartijska razmimoilaženja. -Lijevi komu­ nisti-, sad drukčije grupirani, ponovo će postati jedna akti­ vna struja u Partiji. Posebno poglavlje frakcijskih boroi kako po broju pokrenutih problema tako i po intenzitetu predstavljat će diskusija o sindikatima.91) 3. Za nas je neprihvatljivo stanovište po kojem se frakcijske grupe stvaraju samo tada kad nije osigurana *) ***) U raspravama o mjestu i ulozi sindikata u stvari se prečišćava niz bitnih pitanja kao što su: ekonomska politika i nagrađivanje, sistem izgradnje i metodi rada, odnos partija — radnička klasa (partija — sindikat), radnička klasa — državate odnos partije i društvenih organizacija. Jednom riječju po­ kreću se sva vitalna pitanja socijalističke izgradnje a posebno mjesto i uloga Partije u uvjetima diktature proletarijata. 140

sloboda debata, demokratska procedura. Pojava i egzisten­ cija frakcija u RKP (b) dolazi jače do izražaja baš u vrije­ me kad je. iz objektivnih razloga, bilo moguće osigurati javnost partijskog rada. 4. Frakcionaštvo bez obzira u kojoj se formi pojavilo ima dva bitna obilježja: »1. nominalno priznavanje jedinstva i 2. grupaška samostalnost na delu«.255) Drugim riječima frakcionaštvo kao manjina u Partiji i onda kad poštiva načelo demokratskog centralizma u toku donošenja odluke, ne nastoji da se toga pridržava u toku realizacije. 5. Suprotstavljanje manjine većini u toku slobodne izmjene mišljenja ne daje za pravo većini da manjinu a priori proglašava frakcijom. Frakcionaštvo znači po svo­ joj formi suprotstavljanje većini s pozicija koje a priori isključuju argumentaciju s kojom se ova služi, i predsta­ vlja, po svom karakteru, sa stanovišta društvenog razvoja, nekonstitutivno djelovanje. Otuda se svaka frakcija ne može smatrati za frakcio­ naštvo. Najčešće se frakcija izjednačava sa izdajom inte­ resa klase i partije. Međutim, u borbi za stvaranje partije novog tipa vođena je borba među frakcijama od kojih Komunistička partija predstavlja frakciju revolucionarnog tipa.*3*) Historijski gledano, prema tome, ne može se na poja­ vu oprečnih mišljenja u redovima jednog pokreta ili parti­ je gledati samo kao negativnu. S druge strane važno je *“ ) V . I . L e n j i n : O n a r u š a v a n j u j e d i n s t v a k o j e s e p r i k r i v a v ik o m o je d in s tv u . Iz . d e la , k n j. 8 , s tr. 34 4 . *3* ) V i d i L j . T a d i ć : M a r k s i s u v r e m e n o s t . B e o g r a d . 1 9 6 1 . s tr. 171. 141

naglasiti da » . . . samo kratkovidni ljudi mogu smatrati da su frakcijski sporovi i strogo razlikovanje nijansa nebla­ govremeni ili izlišni. Od učvršćenja ove ili one „nijanse"«, ističe Lenjin, »može zavisiti budućnost ruske socijaldemo­ kracije za mnogo i mnogo godina.«257) 6. Analizom Lenjinovih tekstova može se uočiti odre­ đena evolutivnost u njegovim pogledima na frakcije i opo­ zicije u Partiji. Ako se prihvati konstatacija da je on činio pokušaj da se spasi jedinstvo — u ranijoj fazi radničkog pokreta u cjelini, a kasnije unutar Partije boljševika258) — onda bi se mogla postaviti teza da je Lenjin bio popustlji­ viji prem a raznim grupam a i strujam a koje su često imale i obilježja organizirane frakcije kad se nadao da je to jedinstvo moguće ostvariti i kad je situacija dopuštala taj »luksuz«. Ova bi se konstatacija podjednako odnosila na sve glavne faze i probleme koji su izazivali previranje u Partiji. Međutim, nameće se i nam a pitanje da li je tu popustljivost (ili taktičnost) moguće shvatiti kao Lenjinovo odobravanje frakcija, bar u takvoj fazi unutarpartijskog života. Mada se tu i tamo mogu u njegovim tekstovima i politici naći neke osnove za potvrdu te teze,25") ipak je *248 i57) V. I. Lenjin: Šta d a ..., str. 243. 248) Time ne mislimo kazati da se on nije borio za jedinstvo međunarodnog komunističkog pokreta. Dapače, borba za jedin­ stvo u RKP(b) bila je sastavni dio nastojanja da se to jedinstvo ostvari i na međunarodnom planu. Otuda je i razumljiv naro­ čito veliki utjecaj koji su boljševici vršili na Komunističku internacionalu. SM) Mnogi, pa i neki naši, autori citiraju Lenjinovu ocjenu rezolucije Moskovskoga oblasnog biroa u kojoj ovaj izražava nepovjerenje Centralnom komitetu o pitanju odluka o mirov­ nom ugovoru. Moskovski biro je, naime, izjavio da »smatra gotovo neizbježnim rascjep u Partiji u najskorije vrijeme-. »U svemu tome--, ističe Lenjin, »nema ništa čudovišno, niti čudno. Potpuno je prirodno što drugovi koji se oštro razmimo142

za nas moguć samo jedan zaključak — Lenjin je bio protiv frakcija i opozicionarslva. To ne znači da je bio protiv borbe mišljenja u procesu donošenja političkih odluka, odnosno kritike, pa i one kad je ona veoma oštra i ne uvijek konstruktivna po svojim rezultatima. Također to unaprijed ne prejudicira naša gledanja na njegove ocjene pojedinih frakcijskih grupa, njihova karaktera i platforme iznesene u čuvenoj diskusiji o sindikatima. 7. U neposrednoj je vezi sa frakcionaštvom i opozici­ jom sloboda kritike, shvaćanje slobode uopće. Još u toku rascjepa Lenjin je insistirao na tome da su svi članovi Partije dužni da se kritički i potpuno samosta’.no odnose prema određenim pitanjima i da prihvaćaju ono rješenje*li ila z e s a C K o p ita n ju s e p a ra tn o g m ira , o š tro k ritiz ir a ju C K i iz r a ž a v a ju s v o je u v je r e n je u n e iz b je ž n o s t r a s c je p a . S v e je to n a jz a k o n itije p r a v o č la n o v a p a r tije , to je p o tp u n o ra z u m ljiv o .-* Č u d n o je z a L e n jin a to š to B iro tra ž i d a s e z b o g in te re s a m e đ u ­ n a ro d n e r e v o lu c ije id e n a lik v id a c iju s o v je ts k e v la s ti. (» -P ra v ­ d a-* , N o 3 7 i 3 8 , 1 9 1 8 . g o d in a ) . I li n a d r u g o m m je s t u : » -N o - a k o p o s to je k o r j e n i t e i d u b o k e p rin c ip ije ln e n e s u g la s ic e — m o ž e n e tk o d a v a m k a ž e — z a r o n e n e o p ra v d a v a ju č a k i n a jo š trija , p a i fra k c io n a š k a is tu ­ p a n ja ? A k o tr e b a re ć i n e š to n o v o i n e ra z u m ljiv o , n e o p ra v d a v a li t o p o n e k a d č a k i r a s c e p ? « ( V id i, V . I . L e n j i n , o . c ., s t r . 1 8 8 ). S m a tra m o d a je L e n jin u s v o jo j ra s p ra v i » N a š s p o ljn i i u n u tr a š n ji p o lo ž a j« p r e c iz n ije o d re d io s v o j o d n o s p r e m a o p o ­ z ic iji, k a k o p o s a d rž in i ta k o i v re m e n u . O n u p o ja v i o p o z ic ije , u M o s k v i i iz v a n n je , n e g le d a s a m o z lo . U n jo j » d o la z i d o iz ra ž a ja v rlo m n o g o s a s v im z d ra v o g , n e o p h o d n o g i n e iz b je ž n o g u

momentima prirodnog rašćenja partije i prelaza od takvog stanja kad je sva pažnja bila skoncentrisana na političke i vojne zadatke ( m . p . ) , n a s t a n j e i z g r a d n j e i o r g a n i z a c i j e , k a d m o r a m o o v k c e

b u h v a titi d e s e tin e b iro k ra ts k ih u s ta n o v a i k a d k u ltu rn e ć in e p r o le ta r ija ta i s e lja k a n e o d g o v a r a z a d a tk u .« (Iz n j. 1 4 , s tr . 1 0 9 ). N e n e g ir a ju ć i i n e k e p o z itiv n e s tr a n e io n ih a k tiv n o s ti, L e n jin , n e p o s re d n o p o s lije c itir a n ih n e rg ič n o in s is tira n a n a jb rž o j lik v id a c iji o p o z ic ije .

i n iv o . d e la . o p o z i­ m is li,

143

koje je po njihovoj ocjeni tačnije. Međutim, za njega je već tada bitno da se sve kreće u okviru odluka kongresa. Smatrao je zbog toga obaveznim da se izvrši oštra kritika CK ako njegove odluke nisu u skladu sa Kongresom. U tom pogledu je zamjerio M artovu što nije ništa rekao - o pravu opozicije, tj. o pravu svake partijske organizacije, da u granicama volje kongresa osporava taktiku CK i da ispra­ vlja njegova skretanja i pogreške.«240) Zalažući se za poštivanje slobode djelovanja i stvara­ nja u svim oblastima, a naročito u literaturi,261) Lenjin je naglašavao da -sloboda govora i štampe mora biti potpuna«, ali da tu slobodu ima i organizacija kojoj ljudi pripadaju. Ističući da -sloboda misli i sloboda kritike unutar partije nikad nas neće naterati da zaboravimo s’.obodu grupisanja ljudi u slobodne saveze, koji se zovu partije«, Lenjin je u stvari izrazio misao o tome da je sloboda ograničena, djelomična. - . . . Aposlutna sloboda je buržoaska ili anar­ histička fra z a . . . Ziveti u društvu i biti slobodan od dru­ štva nije moguće«.i6i) Veoma rano. u svojim prvim spisima, Lenjin je jasno oivičio kritiku, omogućavajući da se ona razlikuje od kritizerstva. Stao je na stanovište da » . . . kao polazna tačka ne može nikako služiti ideja, nego samo spoljašnja. objek­ tivna pojava. K ritika će se sastojati u poređenju i sučelja**#) Vidi: V. I. Lenjin, Neka odlučuju radnici, Iz. dela, knj. 5, str. 321. 322. »>) Smatrao je da - . . . literarno stvaranje najmanje pod­ nosi mehaničko izjednačavanje, nivelisanje, vladavinu većine nad manjinom. Nema sumnje, na tom polju apsolutno je po­ trebno obezbeđenje većeg prostora za ličnu inicijativu, za indi­ vidualne sklonosti, prostora za misao, fantaziju, formu i sadržinu«. (Vidi V. I. Lenjin: Partijska organizacija i partijska lite­ ratura, Iz. dela, knj. 5. str. 198). i,s) Ibidem, str. 200. 144

vanju dane činjenice ne s idejom, nego s drugom činje­ nicom« (m. p.). Pri tome je važno da obje budu tačno ispi­ tane i to u svim etapama njihova razvoja. Potrebno je uporediti etape tog razvoja i obje činjenice na tim nivoima.!‘*1) Pri analizi svake kritike treba poći od utvrđivanja platforme, cilja od kojeg se polazi. Još prije X kongresa RKP (b), tamo oko rasplamsavanja polemike o sindikatima. Lenjin je isticao: »Sloboda kritike je divna stvar, i pošto smo je svi prihvatili, nije greška baviti se i pitanjem sadr­ žaja kritike«.864) Kao osnovni postulat lenjinizma jeste zaključak da je Marks »svu vrijednost svoje teorije vidio u tome što je ona po samoj svojoj suštini kritička i revo­ lucionarna«.865) 8. Sovjetski izvori, ne bez razloga, ocjenjuju da je soci­ jalna baza i izvor » ... skretanja i frakcionaštva koja iz njih proističu, u partiji su bile eksploatatorske klase u zemlji, koje su iepoljile uporno suprotstavljanje diktaturi proleta­ rijata; neprijateljsko kapitalističko okruženje, utjecaj sitne buržoazije koja je svojim kapitalističkim raspoloženjem kužila dio radnika i nestabilnih elemenata u partiji.« Lenjin 8 6 :’ ) V i d i , V . I . L e n j i n : Š t a s u » p r i j a t e l j i n a r o d a « i k a k o s e o n i b o re p ro tiv s o c ija ld e m o k ra ta . Iz . d e la , k n j. 1, s tr. 1 5 6 , 157. 2M ) V . I. L e n jin : N a š s p o l j a š n j i _ _ _ s tr . 2 1 2 . 2 6 i) V . I . L e n j i n : o . c . , s t r . 3 1 0 . O v o j e d a n a s m o t i v , p a m a k a r p r iv id a n ’ s p o ro v a i ra z ila ž e n ja p r e te ž n o m e đ u filo z o fim a u n a s . N e u la z e ć i u o c je n u p o le m ik e n a m a s e č in i d a je n u ž n o s t k ritič k e a n a liz e p o s to je ć e s tv a rn o s ti s u š tin s k o p ita n je z a p ris tu p z a o c je n u o s tv a re n ja je d n o g d ru š tv a . S p o z n a jn i p ro c e s o se b i i d ru š tv u i n e m o ž e to b iti a k o n e p o la z i o d k r itič k e a n a liz e , p o m e to d u , s a d rž in i i re v o lu c io n a rn o m in te re s u . M e đ u tim , ta k r itik a , a k o to s tv a r n o ž e li b iti, m o r a p o la z iti o d u tv r đ iv a n ja z a d a ta k a n a š e g v re m e n a a n e s a m o s p o z ic ija id e a la d a le k e b u d u ć n o s ti. 145

je smatrao da je udaljavanje nekih odgovornih komunista od masa jedna od formi '^"ikcionaštva.®**) Svakako, onome što je rečeno treba pridodati stanje u P artiji, njenu nejedinstvenost. njenu socijalnu strukturu i idejne P artiji strane utjecaje koji su njenim širenjem izvana doneseni. Kolikogod farkcionaštvo pogoduje prodoru u P artiju neprijateljskih elemenata, toliko je ono već potvr­ da je ta inflacija već učinjena.

b) Diskusija o sindikatima Već smo istakli da je opozicija, s ove ili s one pozicije, istupala u cijelom periodu od 1917. do 1921. godine. Među­ tim. u okviru tzv. diskusije o m jestu i ulozi sindikata razvi­ la se do tada najveća frakcijska borba s dugoročnim poslje­ dicama za razvoj sovjetskog političkog sistema.*7) Kraj perioda, koji je vremenski okvir našeg posmatranja, nije i završetak rasprava o ovoj temi. može se prije reći da je to početak jedne dugogodišnje frakcijske borbe u redovi­ ma RKP (b). Već je na prvi pogled moguće prim ijetiti da pokrenuta pitanja u pomenutoj diskusiji prelaze okvir sindikalne problematike.*®) Zapravo, pokrenuta su sva temeljna pita*••) Vidi: Leninskij sbornik. XX. str. 47. Lj. Tadić daje ovu ocjenu, značaja diskusije o sindika­ tima. -Početkom dvadesetih godina u diskusiji o tom pitanju učestvovala je ćela partija i u njoj su došle do izražaja krupne taktičke (da li samo taktičke, n. p.) nesuglasice koje su. najverovatnije odlučile o dajoj sludbini boljševizma i pravcu nje­ govog razvitka.« (Partija proletarijata, str. 273). *■•) Međutim, treba konstatirati da je i sama problematika koja je vezana za položaj i ulogu sindikata veoma široka i čajna. »Pitanje o stavu prema sindikatima u našoj boljevičkoj partiji«, govorio je Zinovljev, -već je više puta o d isa lo veoma 146

nja kako teorije tako i prakse socijalističkog razvoja sovjet­ skog društva. Po strukturi problema i masovnosti učešća, po oštrini dijaloga i mjera koje su poduzimane, ova disku­ sija zauzima centralno mjesto u političkom, a naročito partijskom životu od kraja 1920.*26®) pa do konca 1921. godine s tim što će i dalje, mada u blažoj formi, aktivnost razbi­ jenih grupa postojati. Frakcijske borbe, a naročito kroz 1923, pa do 1927. imat će u izvjesnom smislu i sadržinski i personalni kontinuitet s onim ranijim. Koja je pitanja pokrenula rasprava o mjestu i ulozi sindikata i koji su problemi došli do izražaja? U prvom planu bilo je pitanje upravljanja proizvodnjom, koje, među­ tim, u sebe uključuje odnos prema rukovodećoj ulozi Parti­ je”0) metodama rada i rukovođenja, pitanjima demokrati­ zacije sovjetskog društva itd. Neko od ovih pitanja bilo ie pokretano i ranije, ali će doći do izražaja tek prelazom na mirne uvjete razvoja. Intenzitet i oštrina rasprava bit će pospješena uslijed postojanja raznih struja koje su i ranije dolazile do izražaja. Ako bismo uključili i dileme koje su došle do izražaja prilikom proklamiranja NEP-a, onda bi na j ispravni je bilo da se istakne da je osnovni problem bio etatizacija, odnosno demokratizacija društveno-ekonomskih z n a č a jn u u lo g u i iz a z v a lo d o s ta b itn a r a z m im o ila ž e n ja . D e š a ­ v a lo s e d a je u n a š o j p a r tiji d o la z ilo č a k i d o r a s c je p a d o n e k le z b o g o v o g p ita n ja .« ( P a r tija i s o ju z y . . . s tr . 6 9 ). 26° ) R a z n e p l a t f o r m e , k o j e p o s t a j u n o s i o c i d i s k u s i j e , j a v l j a j u s e jo š r a n ije . Ia k o je g r u p a » D e m o k ra ts k i c e n tra liz a m « b ila v e ć a k tiv n a d e c e m b ra 1 9 1 9 , n a V III p a rtijs k o j k o n fe re n c iji, a li se b o rb a ra s p la m s a v a k r a je m 1 9 2 0 . g o d in e a n a ro č ito p r e d X k o n ­ g re s R K P (b ) k a o i u to k u n je g o v a o d r ž a v a n ja m a r ta 1 9 2 1 . g o d . 270) M i r a s p r a v l j a m o o r u k o v o d e ć o j u l o z i P a r t i j e u p o s l j e d ­ n jo j g la v i, m a d a je n e iz b je ž n o d a i o v d je p o s ta v im o n e k e o s n o v n e p ro b le m e . 147

odnosa. Sve ostalo bilo je podređeno, odnosno uključeno u ovu osnovnu relaciju. Odnos i'.i raspon učesnika u diskusijama kretao se od zahtjeva za izrazitim jačanjem državne intervencije, pod čim se podrazumijeva i podržavljenje niza društvenih insti­ tucija pa i sindikata, pa do uvođenja neposrednog upra­ vljanja društvenim poslovima od strane neposrednih proiz­ vođača. Na ovom prostoru smjestile su se osnovne platfor­ me čiji su nosioci, u osnovi, uz m anja odstupanja ostali dosljedni u toku cijele diskusije. Polemika je dobila aspekt unutarpartijskih borbi zbog toga što je svaka grupa nasto­ jala da dobije podršku odgovarajućeg broja rukovodećih organa, odnosno članova. To će cijeli spor učiniti veoma osjetljivim po jedinstvo Partije. Rukovođen svim tim razlozima Lenjin je najprije ulagao napore da se diskusija ne prenese na širu platformu. '-Sumirajući sve što postoji u tom pitanju«, (polemici o ulo­ zi i m jestu sindikata, n. p.). -m oram reći da je iznošenje tih nesuglasica na široku partijsku diskusiju i na par tijski kongres najveća pogreška U komisiji i samo u komisiji mi bismo imali radne discipline i kretali bismo se napređ, a sada idemo nazad, nekoliko nedjelja ćemo ići nazad, na apstraktnim teoretskim stavovima, umjesto radnog pribli­ žavanja zadatku«. Ocjenjujući da se na takav način osipaju snage i destimulira neposredna aktivnost na izgradnji privrede i sovjetske vlasti, Lenjin veoma rezignirano reaguje. -S to se mene tiče«, nastavlja on. -to mi je dozlogrdilo i ja bih se s najvećim zadovoljstvom udaljio od toga. bez obzira na bolest, i spreman sam da odem gdje bilo.«271) -•) V. I. Lenjin: Diskusija o mjestu i ulozi sindikata. Iz. dela. knj. 14- str. 172. 148

Međutim, razvoj događaja tekao je takvim tempom i oštrinom274) da je bilo jedino moguće da diskusija, koja je zaslugom opozicionih grupa proširena na sve nivoe, poprimi najviše, svepartijsko značenje. Iz tih razloga Cen­ tralni komitet donosi odluku (24. XII 1920.) da diskusija postaje javna.273) Može se s pravom pretpostaviti da je ta odluka uvjetovana ocjenom da su pozicije lenjinskog krila čvrste i da će najprirodnije podrškom članstva cijeli spor biti u njegovu korist okončan. Teškoće su, međutim, bile raznovrsne. Opozicija se nije uvijek služila dopuštenim sredstvima, CK je bio prinuđen da 12. I 1921. insistira na zahtjevu da se diskusija vodi principijelno kako komu­ nisti ne bi bili odvraćeni od neposrednih zadataka. U čemu se sastojao spor među postojećim grupacijama? 1. PLATFORME I NJIHOV PROGRAM Platforme su se konstituirale u toku rasprava o sindi­ katima. Međutiu, načela od kojih su neka od njih polazile*7 i7s) Sveopća diskusija o sindikatima počela je novembra 1920. na V sveruskoj konferenciji sindikata, a neposredno po­ slije toga održani su plenumi CK na kojima se polemika za­ oštrava. U toj fazi CK prihvaća Lenjinovo stanovište odbacujući teze Trookog o reorganizaciji sindikata. Međutim, pokušaj da se ishodi raspuštanje Cektrana na sjednici od decembra nije uspio, jer je CK glasao 7:8. i7S) »Anarhistički ignorirajući odluke CK, Trocki i njegove pristalice iznijeli su razmimoilaženja izvan okvira CK, stvorili nepotrebnu zategnutost u Partiji, nastojali da nametnu disku­ siju. Lenjin je u tom teškom trenutku smatrao diskusiju suvi­ šnom i štetnom. Ali kada su frakcionaši iznijeli borbu protiv CK o sindikatima u pratijske organizacije, Centralni komitet prihvatio je izazov razbijača i svojom odlukom od 24. decembra 1920. godine najavio diskusiju o pitanjima dnevnog reda X kon­ gresa RKP (b).« (Vidi: CPAIML, f. 17, op. 2, ed. hr. 48, L. 1). 149

bila su u centru pažnje daleko ranije.171) Međutim, poslije odluke da diskusija postaje javna, stupa se u završnu etapu sazrijevanja platformi. Od naročitog je značaja zasjedanje partijske frakcjie V ili kongresa sovjeta krajem decembra 1920. godine. Tu istupaju lideri raznih platformi: V. L Lenjin, G. E. Zinovjev, N. L Buharin. A. G. Sljapnikov, J. D. Trocki, D. B. Rjazanov, V. P. Nogina.575) Posebnu pažnju izazvao je prvi javni istup Lenjina u ovoj diskusiji s temom: -O sindikatima, o sadašnjoj situ­ aciji i greškam a druga Trockog.« Poslije burne moskovske diskusije u n ju se uključuju i ostali centri. Glavni dijalog se vodi na liniji Moskva — Petrograd. Petrograd je »»Pro­ glasom partiji« odbacio platform u Trockog i dao inicijativo* da se izbor delegata za X kongres izvrši na bazi platformi, što će bez obzira na protivljenje moskovske organizacije27*) biti konačno prihvaćeno od CK 12. I 1921. godine. CK je tada ukazao >»... na neophodnost pune slobode vođenja diskusije i priznavanja prava svakoj organizaciji da ima bilo kakvo mišljenje.« Rezolucija je bila usvojena sa S protiv 7 glasova (Trocki, Buharin. Krestinskij. Dzeržinskij. Sevebrjakov, Preobraženskij i Andreev).277) Nekoliko dana kasnije (17. I 1921. god.) održava se sjednica Moskovskog komiteta.*27 -*) Sindikalne su teme pokretane još prije IX kongresa Partije. Na tom su kongresu zazuzeti određeni stavovi koji će biti kasnije često citirani. Odnosi se to naročito na ocjenu da sindikati treba u svoje ruke da uzmu upravljanje proizvodnjom. 27S) Vidi: V. I. Lenin: Soč. t 26. izd, III, str. 626. z™) Odlučan otpor Moskovskog komiteta objavljen je u -Pravdi- No 7, 13, I 1921. mada je usvojen sa neznatnom veći­ nom (14 glasova za nj, 13 protiv i jedan uzdržan). V. I. Lenin: Soč. t 26. str. 627. 130

U dotadašnjim raspravama a posebno ovom prilikom jasnije se diferenciraju razne platforme278) koje nisu imale podjednako jasan stav o pitanjima koja se raspravljaju. Neke od njih kao platforma »desetorice«. Trockog. »radni­ čke opozicije« i »demokratskog centralizma« ostat će u toku cijele diskusije, dok će se neke kao »buferna« grupa Buharina i grupa Ignatova priključiti ovim prvim ili će ostati bez većeg utjecaja (grupa Nogina). U stvari i grupa »demo­ kratski centralizam« priključit će se »radničkoj opoziciji«, tako da će se diskusija kretati između prve tri grupe. Jedan od pokazatelja odnosa snaga među grupama, od­ nosno njihova utjecaja u redovima članstva jesu glasanja, do kojih dolazi i u provinciji u drugoj polovini januara, za platforme,279) odnosno broj delegata koje su grupe dobile*27 278) N a p r o š i r e n o m s a s t a n k u M o s k o v s k o g k o m i t e t a i s p o l j e n o je 8 p la tf o r m i, i to : P la tf o r m a » d e s e to r ic e « (L e n jin * Z in o v je v , T o m s k i. S ta ljin , R u d z u ta k , K a m e n je v , K a lin jin , P e tro v s k i, A rte m . L o z o v s k i), p la tf o r m a T ro c k o g . b u f e r n a g r u p a ( B u h a r .n , L a rin . P re o b ra ž e n s k ij, S e v e b ra jk o v , J a k o v lje v , S o k o ljn ik o v ). » ra d n ič k a o p o z ic ija « (Š lja p n ik o v , A . K o llo n to j. M e d v e d e v . K is e lje v , K o r j a n k i n i d r.)- z a t i m g r u p a » d e m o k r a ts k i c e n t r a l i ­ z a m « ( B u b n o v , S a p r a n o v , O s in s k ij. K a m e n s k ij i d r .) i p la tf o r m e Ig n a to v a (Ig n a to v . S m im o v ...) N o g in a i R ja z a n o v a (v id i, I b i­ d e m . s tr . 6 2 7 , 5 7 3 . 5 7 6 i t d ). 27* ) T a k o n a s p o m e n u t o m M o s k o v s k o m s a v j e t o v a n j u p l a t ­ fo rm a d e s e to ric e d o b iv a 2 2 g la s a k o lik o s v i d ru g i z a je d n o ; (p la tfo rm a T ro c k o g 9 , » b u fe rn a « 4. g ru p a » d e m o k ra ts k o g c e n ­ tra liz m a « 4 , i I g n ja to v a 3 g la s a . B u d u ć i d a s e b o r b a p re n o s i i u u n u tra š n jo s t, o d in te re s a je u p o z o riti d a s u i te o rg a n iz a c ije g l a s o v a n j e m i z n o s i l e s v o j e m i š l j e n j e o p l a t f o r m a m a : o d 3 .5 0 0 p r ip a d n ik a B a ltič k e flo te , p la tf o r m a T ro c k o g d o b ila je 4 0 g la ­ s o v a a o s ta lo » d e s ja ty j« . S lič n o je b ilo u P e tro g ra d u , Iv a n o v o — V o z n e n s k u (o v d je je o b je d in je n a g ru p a T ro c k i — B u h a rin d o b ila 2 7 g la s o v a ) . M o s k o v s k a g u b e r n ijs k a k o n f e r e n c ija (1 9 . I I 1 9 2 1 ) p o k lo n ila je s a 2 1 7 g la s o v a p o v je re n je p la tfo rm i » d e s e ­ to ric e « . P la tf o r m a T r o c k o g i B u h a r in a d o b iv a 5 2 , » r a d n ič k a 151

za X kongres Partije. Tako je Moskovska gubem ija izabrala 27 predstavnika p’atforme -desetorice-, 6 pristaša objedi­ njene platforme Trockog i Buharina. »Radnička opozicija dobij a 6 glasova a grupa »demokratskog centralizma- 2 glasa.280) Već se poslije objavljenih izbora u organizacijama mo­ glo zaključiti da će na kongresu platforma »desetorice- biti prihvaćena. Poslije oštre i duge diskusije X kongres prim a 14. III 1921. godine platform u »desetorice- većinom od 336 glasova. Platform a Trockog i Buharina dobiva 50, a »radni­ čke opozicije- 18 glasova. U ponovljenom glasanju poslije izvjesnih izmjena u rezoluciji, koje je unijela komisija (A. A. Andrjev, N. I. Buharin. G. E. Zinovjev. Z. B. Kamenjev, Ja. E. Radzutak, M. P. Tomskij. L. D. Trockij, G. V. Ciperovič i A. G. Š'.japnikov) protiv platforme »desetorice« glasa 16, a 4 se uzdržavaju.281) Sa stanovišta unutarpartijske demokracije, odnosno ocjene frakcionaštva i opozicije, analiza programskih kon­ cepcija raznih platformi od izuzetne je važnosti. Budući da su borbe među grupama prethodile X kongresu RKP (b) i odvijale se na njemu, vršeći bitan utjecaj kako na atmo­ sferu tako i na donesene dokumente, dužni smo također analizirati i njegov rad s ovog gledišta. Pri tome na ovom mjestu nećemo obratiti toliko pažnju mjestu i ulozi sindi­ kata, odnosno upravljanju privredom, jer će to biti anali­ zirano u slijedećim poglavljima Nas prije svega zanima atmosfera u kojoj se vodila borba, u kojoj mjeri je došao do izražaja demokratizam i da li su frakcijske borbe ugroopozicija- 45, grupa »demokratski centralizam« 13 glasova (Vidi o. c., str. 627, 628). »•) Ibidem, str. 628. U stenogralskim bilješkama X kongre­ sa na str. 763> govori se o 42 delegata » ‘) Ibidem, str. 628. 152

zavale jedinstvo Partije u toku rada Kongresa ili poslije, kad se zbog neizvršavanja odluka većine, po našoj ocjeni, tek konstituiraju kao partijska opoziciona frakcijska gru­ pa. Kad je već odlukom CK otpočela slobodna diskusija, koja nije ograničena ni po nivou ni tematski, onda se ne može govoriti o frakcionaštvu. U ravnopravnoj formi vo­ dile su borbe razne grupe od kojih su neke bile samo vari­ jante nekih osnovnih. Tek pošto je odlukom Kongresa za­ branjen rad svih frakcijskih grupa, može se u punoj mjeri govoriti o kršenju normi unutarpartijske demokracije i de­ mokratskog centralizma. Evo u čemu su se izražavale neke osnovne karakteri­ stike i razlike među raznim platformama: a) Platforma »desetorice« stoji na stanovištu da se proklamirano učešće sindikata u upravljanju privredom nije moglo ostvariti uslijed građanskog rata i teškoća faze »ratnog komunizma«. Kad su se prilike promijenile, onda je razvoj državnih organa (VSNH) učinio takvu aktivnost sindikata suvišnom. Oni samo pripremaju radnike da mogu učestvovati u upravljanju. Njihovo je da učestvuju u siste­ mu kandidiranja organa koji će upravljati privredom, da prate njihov rad, učestvuju u pravljenju privrednog plana, staraju se za radnu disciplinu i si.28*) Ako bi se insistiralo na integriranju djelatnosti sindikalnih i državnih organa, onda bi to dovelo do nepoželjnog podržavljenja sindikata, što bi samo pogodovalo zadržavanju metoda rada koji su bili prakticirani u dosadašnjoj eri. Osnovno je za sindikate da ostanu škola komunizma i da u njima prevladava metod uvjeravanja, kako bi na takav način mogli postati baza diktature proletarijata. Vidi: PKSS v rezolucijah i rešenijah s’ ezdov, konferencij i plenumov CK, t., 1, izd. VII, Moskva, 1954, str. 542. 153

b) Platforma Trockog i Buharina*8*) polazi od konsta­ tacije da sindikati prolaze duboku krizu koja je prije svega posljedica njihova nedefiniranog položaja u proleterskoj državi, odnosno njihova slabog utjecaja na organizaciju pri­ vrede i sužavanja radničke demokracije. Centralna tačka ove platforme jeste koncepcija o podr­ žavljenju sindakata.®4) koja se ispoljava na dva načina: utje­ caj države na radnike i sindikate i na organizaciju privrede. ***) Buharinova -bufema grupa« bila je neuspio pokušaj da se posreduje između Lenjinove grupe i grupe Trockog. Samo priključenje njegove grupe Trockom utječe da se grupa ovoga na izvjestan način približi platformi •‘desetorice«. Donekle je ublažen prvobitno oštro naglašen zahtjev za zadržavanjem me­ toda -ratnog komunizma« ali će i dalje dominirati zahtjev za prinudom u oblasti privrednih odnosa. Međutim, treba ipak naglasiti da je ova platforma uvijek naglašavala uvjerenje kao glavni metod u radu sindikata. U slučaju potrebe upotrebljavaju se metode proleterske prinude (mobilizacija na front, disciplin­ ski sudovi i si.). Trocki je također zahtijevao obaveznu izbornost sindikalnih organa. Isticano je i načelo demokratskog centra­ lizma. -Vmeste s tem v sfere professional'nogo dviženia osobenno neophodima samaja energičnaja i planomemaja borba s vyroždeniem centralizma i militarizovannyh form rabotv v bjurokratizm i kazenščinu«. (Vidi: D esjatyj... str. 680). S5►... faktično podržavljenje sindikata već je predaleko odmaklo ukoliko se radi o utjecaju države na radnika...« a'.i - . . . druga strana procesa podržavljenja. . . je znatno zaostala u svom razvoju.«288) U praktičnom pogledu insistiralo se na tome da trećina, odnosno polovina aktivista radi istovremeno u sindikalnim i državnim organima, s tim što bi suvremenom sindikatu osiguravali cijeli aparat. Pri provođenju prakti­ čnih mjera treba prići od stanovišta da reorganizaciju sindi­ kata treba sprovesti prema potrebama same privrede, a ne prema željama i pogodnostima sindikalnog aparata. Uporedo održavan kongres sovnarhoza i sindikata na svim nin jim a . T o je u k a s n ijim d is k u s ija m a b ilo jo š o č itije . D ru g i k o n ­ g re s je s m a tr a o d a je p o d r ž a v lje n je s in d ik a ta p r e u r a n je n o , a li g a n e o d rič e . T o g le d iš te z a s tu p a o je L e n jin . -N e iz b je ž n o je p o d rž a v lje n je s in d ik a ta , n e iz b je ž n o je n jih o v o s p a ja n je s o rg a ­ n im a d rž a v n e v la s ti, n e iz b je ž n a je p r e d a ja u n jih o v e ru k e c je ­ lo k u p n e iz g r a d n je k r u p n e p r o iz v o d n je . . . A li, u d a to m tr e n u tk u n e m o ž e m o je d n im z a m a h o m d a s p o jim o s in d ik a te s o rg a n im a d rž a v n e v la s ti« , tr e b a t ć e u č in iti jo š m n o g o k o ra k a . P o s to ja le s u r a z lik e i o to m e k a k o s e p o d r ž a v lje n je tr e b a lo o d v ija ti. (V id i v iš e o to m e - P a r t i j a i s o ju z y , s tr . 1 5 8 , 1 6 1 ). 9Ja) V i d i : D e s j a t y j . . . s t r . 6 7 9 . * " ) V . I . L e n i n : S o č . t. 2 6 . iz . I I I , s t r . 5 5 2 , 5 5 6 . 155

voima pridonijet će »srašćavanju«.197) Trocki je. istupajući na sjednici X kongresa isticao da sindikate treba reorgani­ zirati, prilagoditi kako bi oni mogli vršiti tu funkciju. U oblasti borbe s birokratizmom radnička država ne treba da ulaže tru d toliko u stvaranju novih kontrolnih organa koliko u dovođenju u red važnih privrednih organa putem njihova povezivanja sa sindikatima. Platforma Trockog polazila je od načela uravnilovke u nagrađivanju. -U oblasti potro­ šnje. tj. uvjeta lične egzistencije, neophodno je provoditi liniju izjednačavanja u smislu rastućeg obezbjedenja svim radnicima životnog minimuma kako u novcu tako i u naturi.«585) c) Platform a »demokratskog centralizma« jedna je od ranije formiranih.59*) Njeni su stvaraoci predstavnici »lije­ vog komunizma«, a za osnov platforme uzimaju načelo de­ mokratskog centralizma koji bi imao za bazu kolektivni sistem rukovođenja. Pred EX kongres RKP (b) decisti su objavili »Teze o kolegijalnosti i jedinoličiju«, vodeći u listo­ vima i na sastancima energičnu borbu za kolektivno upra­ vljanje. U prirodi ove platforme bila je borba protiv -bi­ rokratskog centralizma« za koji su optuživah kako pristaše platforme Trockog — Buharina tako i platformu -desetorice«.5**) Insistirajući na jačanju uloge sindikata -decisti« se ne razlikuju znatno od -radničke opozicije« već u pogle-*) ^ Vidi: Desjatyj. . . str. 682. *“) Ibidem, 684. *") Javljaju se još na VIII kongresu RKP (b) 1919, ali se kao frakcija formira 1920. Djelovat će sve do 1923. godine kad se grupa raspala. Njeni ostaci će prići Trockom. ***) Uopće uzev -decisti« su smatrali da među ovim dvjema platformama ne postoje znatnije razlike a naročito ne u pogle­ du načina upravljanja privredom. Znatniju razliku vidjeli su u tretmanu sindikata. 156

du modaliteta izbora organa koji bi rukovodili privredom. Da bi se otklonile teškoće i upravljanje učinilo efikasnijim, oni predlažu odgovarajuće promjene u načinu upravljanja. Prezidijum VSNH i VCSPS rukovode zajedno, a u slučaju spora, spor rješava SNK ili Prezidijum VCIK. Predviđa se i mogućnost žalbe Sovjetu rada i obrane.291)) Stojeći na stanovištu da sindikati proživljavaju duboku krizu, i inače naglašavajući slabosti društva, kao uzroke za takvo stanje, »đecisti« ističu: ►>a) građanski rat koji je stalnim mobilizacijama obeskrivio i obesnažio sve organizacije radničke klase; b) birokratizam cjelokupnog partijskog, sovjetskog i sindikalnog aparata i c) krajnju neodređenost proizvodnih zadataka i prava sindikata kao i sistematsko odvajanje sindikata od proiz­ vodnog rada kao posljedicu politike rukovodeće grupe VCSPS.«292) Značajan je sam zaključak u tezama »decista«: "Veoma oštra kriza sindikata ni u kom slučaju ne pred­ stavlja osnovni problem datog momenta, ona je samo dio opće krize koju preživljava sovjetski aparat.«293) d) Radnička opozicija«.294)* 2»') Vidi, Ibidem, str. 824. *92) Ibidem, str. 823. ***) Ibidem, str. 824. ***) »Radnička opozicija« formira se u toku 1920. godine. Tomski smatra da je njezina ideologija zasnovana još ranije, jeseni 1919. godine kad je Sljapnikov postavio tezu da se Partija i sovjetska vlast moraju baviti politikom, a sindikati ekonomi­ kom (ibidem, str. 367). Međutim, prihvatljiva je ocjena da se ona javlja na IX kongresu Partije, s tim da se jača aktivnost osjeća tek od jeseni te godine. Na sebe je skrenula naročito veću pažnju prilikom održavanja Moskovske gubernijske partijske konferen­ cije, kad je opozicija održala odvojeno savjetovanje radnika. 157

Platforma »radničke opozicije« kako svojom pojavom, stavovima i kontraverznim ocjenama o njoj samoj bila je dugo u centru pažnje. Manje više sve platforme su pole­ mizirale s njom. U toku pripreme X kongresa, a naročito na njegovim sjednicama i usvojenim dokumentima najviše se pažnje poklanja kritičnoj analizi stavova »radničke opozicije«. Ana­ lizom stenografskih bilježaka može se primijetiti da su istupi njenih članova primani s negodovanjem. Jedan takav govor koji je održala A. Kol'.ontaj. u kojem je isticala da » . . . mi insistiramo na tome da je neophodno da unutar partije postoji faktička mogućnost za odbranu onoga što smatramo taćnim i ispravnim«, i da ne treba zamjeriti na tome što je »radnička opozicija« vezana sa širokim radni­ čkim masama, prekidan je povicima i prigovorima za Kronštat. Time im se spočitavala otvorena kontrarevolucionamost.5*5) U čemu se sastoje osnovni stavovi ove platforme? Evo samo nekih konstatacija od kojih polaze njezini autori: 1) Ne provodi se u život 5. čl. Programa5***•) a ni ostale odluke kongresa sindikata. Prilikom glasanja dobili su 124 protiv 154 glasa. Ideološka osnova »radničke opozicije- je brošura A. Kollontaj, a stavove je oformio i Šljapnikov. stvarni vod grupe. Poslije zabrane frakcijskog rada na X kongresu »radnička opozicija« je preko svojih glav­ nih lidera, a naročito Šljapnikova. pa i Kollontajeve, ispoljavala znatnu aktivnost imajući od zabranjenih frakcijskih grupa rela­ tivno i najveći utjecaj na članstvo. **) Vidi: Desjatvj .... str. 300. *•*) Pored ostalog u ovom članu stoji: -Organizacioni aparat podruštvljene industrije treba da se oslanja prvenstveno na sin­ dikate . . . Sindikati koji su prema zakonima Sovjetske republike i ustaljenoj praksi već postali učesnici svih lokalnih i centralnih organa upravljanja industrijom, treba da postignu faktičnu kon­ 158

2) »Prelazak od vojnih zadataka na privrednu izgrad­ nju i od militariziranih metoda rada na demokratske meto­ de iznio je na vidjelo krizu u sindikalnim radničkim save­ zima. Praksa partijskih centara i državnih organa za pro­ tekle dvije godine sistematski je sužavala zamah rada sindi­ kata a utjecaj radničkih saveza u sovjetskoj državi svodila gotovo na nu'.u.«297) 3) Prema 5. čl. platforme » . . . sistem i metodi izgrad­ nje koji se oslanjaju na glomaznu birokratsku mašinu, isključuju svaku stvaralačku inicijativu i inventivnost pro­ izvođača organiziranih u saveze.« Takav sistem dovodi do sukoba između fabričkih komiteta i uprava poduzeća, što sve zajedno ima za rezultat onemogućavanje radnog entu­ zijazma neposrednih proizvođača.296) 4) »Radnička opozicija« nije bila protiv discipline u Partiji. Ona nju priznaje » . . . no disciplina ne isključaet samodejatrnosti, a bjurokratizm eto est’ ponjatie, kotoroe etu samodejatel’nost’ isključaet.« A Kollontoj smatra da je Partija pozivala mase na samoaktivnost i u najtežim časo­ vima intervencije i građanskog rata. »Radnička opozicija« stoji na stanovištu (čl. 8. platforme) da i u vremenu opa­ snosti treba provoditi široku demokraciju. Radek je insi­ stirao na tezi da je nužno »vvodit v partiji demokratiju. no ona neprimenima vo vseh oblastjah...« a’i je smatrao za osnovnu djelatnost Partije jačanje njena utjecaja u ma­ sama, gdje se veoma brzo prenosi svaki unutrašnji sukob.2'1*9) centraciju u svojim rukama cjelokupnog upravljanja cijelom narodnom privredom kao jedinstvenom privrednom cjelinom.« (V. I. Lenin: Soč. t. 26, III izd., str. 563). s#7) Ibidem, str. 563. a’8) Ibidem, str. 564. 2M) Vidi: Desjatyj..., str. 298, 299, 289.

Polazeći od tih konstatacija »radnička opozicija- se za­ laže za neodložno uvođenje izbornosti, zatim za principe radničke demokracije i za radničko upravljanje privredom. Po njenom shvaćanju » . . . organizacija upravljanja cjelo­ kupnom narodnom privredom pripada Sveruskom kongresu proizvođača-.300) s tim da se slično biraju odgovarajući niži ***) Bilo je predviđeno da tijelo formira centralni organ koji upravlja privredom (sovnarhaz). Sve niže organe gubemijske, oblasne i druge postavili bi odgovarajući sindikalni forumi. Osnovni prigovor koji su u ovom pogledu učinile sve platforme ticao se samog pojma proizvođač. Autori platforme »radničke opozicije- pozivali su se na određenje ovog termina kod klasika. Naime u Anti-Diringu Engels insistirajući na značenju jedna­ kosti kod proletarijata to izražava i terminom proizvođač. Opća primjedba pristaša drugih platformi svodi se na zaključak da se Engelsova misao odnosi na komunističko društvo. Lenjin citira slijedeću Engelsovu misao: »Kad u društvu nestanu klase, tada će u društvu ostati samo proizvođači — trudbenici, neće biti rad­ nika ni seljaka.- (Vidi. ibidem, str. 266—267). Tada u nerazvije­ noj Rusiji, gdje je proletarijat malobrojan, ne može biti govora o ostvarivanju vlasti proizvođača. To tim više. naglašava Lenjin. što se termin »proizvođač- uzima tako da se može pretpostaviti da on u sebe uključuje i neproleterske elemente. Na istoj ocjeni insistira i N. Buharin. Ako bi. međutim .došlo do upravljanja od strane proizvođača, s tim da se pod tim podrazumijevaju rad­ nici, zbog čega bi za mnoge onda termin »proizvođač- bio suvi­ šan; i to preko kongresa proizvođača onda bi to bilo također upravljanje od male grupe, a ne od klase. Nama se čini da se preuzimanje privrednih poslova od strane proizvođača, kako je to predviđala grupa »Radnička opozicija-, nije zamišljao kao munjevit, tog časa potpuno realiziran proces. Šljapnikov je isticao da »ni kongres proizvođača nije predviđen da se tako brzopleto sazove-. (Ibidem, str. 363). Međutim, za razmišljanje je Lenjinova ocjena o teškoćama u realizaciji aktivizacije masa u političkom životu u uvjetima ogromnih teškoća, osiromašenja, gdje je desetkovana proleterska avangarda itd. Lenjin je smatrao da »radnička opozicija- polazi sa stanovišta završenog procesa finalnog društvenog rezultata. 160

organi. Naročito je značajan stav da se bez odobrenja sindi­ kata ne može nitko postaviti na upravni položaj, a za pri­ vredne organe obavezne su kandidature koje vrše sindikati. Platforma -radničke opozicije« predviđa da upravlja­ nje neposrednom proizvodnjom i raspolaganje imovinom vrše radnici-službenici i da oni u tu svrhu biraju radnički komitet, koji je u stvari tijelo sindikata pod čijom se kon­ trolom i formira.*301) U domenu raspodjele tražili su pot­ puno izjednačenje plaća i uvođenje besplatnog snabdijeva­ nja, prevoza, kazališnih i drugih kulturno-umjetničkih pri­ redbi. Stanovi su također, zajedno s ogrijevom i svjetlom, morali biti besplatni. Sve u svemu platforma -radničke opozicije« u sebi je sadržavala pored niza preuranjenih i neostvarljivih zah­ tjeva i takve zahtjeve koji nisu mogli biti neuvaženi, a na­ ročito oni o radničkoj demokraciji.302) Tim se fenomenom Međutim, i u takvim uvjetima može početi proces organi­ ziranja radnika u upravljanju proizvodnjom. Neosporna je bila primjedba -radničke opozicije« da u poslovima ruske privrede odlučuju činovnici (Ibidem, str. 362), i da takvo stanje unosi još veću dezorganizaciju u redovima radničke klase. Nivo ostvarljivosti radničkog upravljanja zavisi od materijalnog stanja dru­ štva i niza drugih faktora, ali ono ostaje kao zahtjev prisutno i u prvim danima vlasti radničke klase. To ne znači da nema osnove Lenjinovo stanovište da je pojam proizvođač, u pravon-i značenju te riječi, vezan za društvo bez klasa. Međutim, može se također primijetiti da se u fazi diskusije o sindikatima nije dovoljno uočavala potreba da taj proces već u samoj strukturi političkog sistema i odnosima u društvu poslije preuzimanja vla­ sti mora biti postavljen tako da se mogu razvijati osnove radni­ čkog upravljanja. 301) Ibidem, str. 688, 689. 30a) U tadašnjoj terminologiji radnička demokracija se spo­ minje i kao proizvodna demokracija. Sam pojam -proizvodna demokracija« prvi put se oficijelno upotrebljava na oktobarskom plenumu CK RKP. Taj dio rezolucije usvojen je sa 8:7 glasova. 161

bave sve platforme. I pri najoštrijoj kritici na račun -rad­ ničke opozicije« priznaje se da je ona upozorila na opasnost koja prijeti Partiji ako se ona ne bi jače oslanjala na rad­ ničku klasu. Postoje i oni koji se slažu s njenom ocjenom 0 teškom stanju radničke klase, ali ne smatraju da je moglo biti drukčije, što ih po v'astitom sudu odvaja od ocjene -radničke opozicije«.**3) Većina platformi je tako polazila od ocjene da je u toku -ratnog komunizma« došlo do znat­ nog ograničenja pa i likvidacije radničke demokracije, da su s tim u vezi stvoreni preduvjeti za pojavu birokratizma 1 takvih metoda u radu partijskih i sovjetskih organa koje treba energično zamijeniti metodama uvjeravanja. Izuzev platforme -desetorice« svi se ostali manje-više slažu u ocjeni da je sindikalni pokret zapao u veliku krizu***) i da Ovaj termin je izazvao oštru reakciju. Odbacivan je s istom argumentacijom i kao termin -proizvođač«. Zinovjev je rezo­ nirao ovako: ako se pojam -proizvođač« odnosni na radnika, onda je suvišan kao što je suvišna i proizvodna demokracija ako postoji termin radnička demokracija, mada i ovaj termin nije smatrao najpovoljnijim. Ali. ipak, kad se ta riječ upotrebi, ističe on. svak zna o čemu se radi: - . . . o jednakosti, o izbor­ nosti, o demokraciji unutar partije i sovjeta.« Tu nema, uosta­ lom ništa novo, Partija se još 1903. godine zalagala za demo­ kratski centralizam. Međutim, nastavlja Zinovjev, u toku gra­ đanskog rata - . . . mi nismo mogli da unutar partije, unutar radničkog pokreta primjenjujemo radničku demokraciju u pra­ vom smislu te riječi.« (Partija i sojuzv. str. 75. 77). *") Vidi ibidem, str. 289, 290. *•*) Veoma je čest slučaj da se pri krizi sindikata govori o općoj društvenoj krizi, krizi revolucije i da je slabljenje sindi­ kata izraz jednog općeg stanja. Trocki je na plenarnim sjedni­ cama X kongresa naročito insistirao na tome da pitanje sindikata treba povezati sa krizom revolucije. Radek je pledirao da se cijeli problem veže za to pitanje -o partijnoj stroiterstve«. Cak i Zino­ vjev naglašava da u prebrođavanju te opće krize sindikatima pripada istaknuto mjesto (Vidi: Desjatyj..., str. 340, 351). Razu­ mije se, pristaše platforme -desetorice« ne prihvaćaju ocjenu 162

bi trebalo pojačati njegovu ulogu u upravljanju privredom ako se želi prebroditi ta kriza. Budući da smo posebno potpoglavlje predvidjeli za temu odnos Partije i sindikata, i da u skici strukture sovjet­ skog političkog sistema raspravljamo neke ob'.ike neposred­ ne demokracije, a naročito u vezi s neposrednom proizvod­ njom, ostaje nam da u ovoj glavi damo ocjenu frakcija iskrslih u diskusiji o sindikatima i da s tog gledišta posta­ vimo njihovu ulogu u razvoju, odnosno slabljenju unutarpartijskog života. To tim više što su i suvremenici ocijenili diskusiju o sindikatima kao idejnu borbu na širem planu.

2

PLATFORME I UNUTARPARTIJSKA DEMOKRACIJA

Počeli bismo s konstatacijom da platforme koje su for­ mirane u toku diskusije o sindikatima, nisu, bar definitiv­ no, smatrane na X kongresu frakcijama. O frakcionaštvu v Partiji raspravljalo se čak odvojeno od sindikalnih te­ ma.*305) Na to će utjecati i nastojanje raznih platformi da se međusobno približe.3"*) Manje-više to se odnosi na sve 0 krizi (smatraju da se radi o rastu) i ne vide ni sindikat u toj ulozi. 30S) Vidi: »►Pravda« No 8, 1921. *°») Buharinova »»bufema« grupa je i nastala, kako smo to naglasili ,kao pokušaj približavanja Trockog i »»desetorice«. Pa 1 onda kad u tome nije uspjela, kad se uključila u platformu Trockog vršila je utjecaj u tom pravcu. U tom pogledu zapa­ ženo je i djelovanje Lenjinovih pristaša. Trocki sa svoje strane prihvaća koncepciju o sindikatima kao školi komunizma i si. Obrazlažući projekt rezolucije »»O ulozi i zadacima sindikata« na X kongresu, on priznaje da je taj tekst koliko god polazi od teza, pokušaj približavanja platformi »»desetorice«. Smatra da je iz teza izostavljeno ono što nije suština. Tako je napušten 163

n&Jm »radničke opozicije-« i grupe »demokratskog centra­ lizma««. -Ignjatovci«. iako nedovoljno samosta.ni. također uporno insistiraju na gledištima prethodne dvije platforme i s njima čine zatvoreniju cjelinu. Međutim, optuživanje ovih za anarhosindikalizam. odnosno grupe Trockog za etatističke koncepcije razvoja, predstavlja stvarnu osnovu od koje se polazi pri ocjeni ovih platformi i kao antipartiiskih grupa, kao frakcija koje je X kongres u posebnoj rezoluciji smatrao raspuštenom. Rasprava o sindikatima i sva neslaganja u vezi s tim polazila su i. po mišljenju Trockog. od pitanja odnosa klasa i odnosa partije i klase. U Partiji se najpotpunije ispoljavajju sve teškoće i krize u društvu.*7*) Grupa -ignjatovacaje u svojoj platformi (tač. 5.) ispravno smatrala da su sin­ dikati i njihov tretman jedan od bitnih elemenata hege­ monije radničke klase. Međutim, oni nisu razmimoilaženia u Partiji o sindikatima smatrali od principijelno-prograrr.skog značenja. Držali su da je to pitanje organizacije rad­ ničke klase i faktično ovladavanje proizvodnjom.*9) »Radnička opozicija« je po svom pristupu problemima demokracije i socijalizma i po zahtjevima za demokrati­ zacijom unutarpartijskog života i odnosa izazvala oštre reakcije. Jer uz zahtjev borbe protiv birokratizma Medvedev je u podnošenju projekta rezolucije »radničke opo­ zicije« na X kongresu istupio i »protiv svih pokušaja da se primjeni bilo kakav otvoren ili prikriven pritisak u od­ nosu na one članove koji dm kćije misle (m. p.). a koji u termin »proizvodna demokracija« i sL Zapaženo je nastojanje pristaša grupa čija su se mišljenja najviše polarizirala da se ublaže konflikti. Jedino se nije uspjelo u približavanju platformi »radničke opozicije«. Pokušaj Zinovjera u tom smislu učinio je jaz sve većim. (Vidi: Desjatjrj . . . str. 677). Vidi ibidem, str. 351. **> Vidi: »Pravda«. No 12.1921 164

svome partijskom radu ne narušavaju principe radničke demokracije i odluke njenih kongresa i konferencija.«309) Na prvi pogled ovom stavu »radničke opozicije« nema se što prigovoriti. Oni su za pravo da se ne primjenjuju sankcije protiv onih »koji drukčije misle«, a spremni su da poštuju odluke koje bi usvojila većina. Bukvalno tu­ mačeći ovu misao, možemo reći da je i za suvremeni ko­ munistički pokret prihvatljivo gledište da se razlike u mišljenjima imaju tolerirati, ali dodali bismo nešto što smatramo bitnim, tj. da te razlike po svom karakteru ne smiju biti o pitanjima koja bitno određuju suštinu ideolo­ gije i političke prakse određene partije, odnosno razlike se mogu ispoljavati u toku donošenja ili preispitivanja određene odluke ili stava. Te razlike ne smiju da utječu na ostvarivanje ciljeva. Vjerojatno je X kongres došao do zaključaka da su razlike u pogledima raznih platformi takvog karaktera da ugrožavaju ne samo organizaciono već i idejno jedin­ stvo i da se realno ne može očekivati poštovanje odluke većine po završetku Kongresa. U diskusijama je izraža­ vana bojazan da će se sukob u centru prenijeti još više na teren i dovesti u pitanje akcionu sposobnost Partije. Zbog svega toga » ... kongres proglašava raspuštenim i na­ laže da se odmah raspuste sve grupe bez izuzetka, koje su se formirale na ovoj ili onoj platformi (na primer: grupa ,radničke opozicije,’ .demokratskog centralizma’ itd.). Neizvršavanje ove odluke kongresa povlači za sobom bezuslovno i odmah isključenje iz partije«.'"0) CK je u tački 9. iste rezolucije, a ova tačka će biti često sporna u svim kasnijim fazama frakcijskih borbi, bio ovlašten da zbog jačanja najvećeg jedinstva i borbe protiv frakcionaštva ***) V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14, str. 675. ,10) Vidi, Deseti kongres RKP (b), Iz. dela, knj. 14, str. 244. 165

poduzme najoštrije mjere. Centralni komitet se ovlašćuje ~da u slučajevima kršenja discipline ili obnavljanja ili tolerisanja frakcionaštva može izreći sve partijske kazne, ne izuzimajući ni isključenje iz Partije**. Bilo je predvi­ đeno da članovi CK mogu biti kažnjeni prevođenjem u kandidate i čak isključenjem iz Partije. Ova posljednja mjera, međutim, mogla je uslijediti pošto na svojoj sjed­ nici CK i KK sa dvije trećine glasova budu usvojili takav prijedlog.311) Rezolucija o jedinstvu Partije predviđala je mogućnost borbe mišljenja i kritike rada. Naglašavalo se da »bezuslovno potrebna kritika nedostatka partije treba da bude organizovana tako da se svaki praktičan prijedlog u što jasnijoj formi upućuje odmah, bez ikakvog odugovlačenja, na pretresanje i rješavanje rukovodećim organima partije, mjesnim i centralnim**. Kritiku je ograničavao i zahtjev da svatko tko kritikuje vodi računa o njenom obliku i sadržini, o položaju Partije među neprijateljima. Nikakva prethodna konsultiranja po grupama nisu dopuštena.312) Događaji koji će uslijediti neposredno poslije Kongresa učinit će ove napomene efikasnim instrumentima ograni­ čenja novih borbi s pozicija frakcionaštva. U kojoj je mjeri »radnička opozicija** cijenjena kao glavna opasnost među svim ostalim platformama^ vidi se iz Rezolucije o sindikalističkom i anarhističkom skretanju u Partiji.313) Partija će dugo poslije X kongresa biti pri­ siljena da reagira na aktivnosti članova bivše grupe. Na­ ,u) Vidi ibidem, str. 244, 245. s,i) Ibidem, str. 243. 244. ,,s) Smatra se da su teze i literatura, a posebno brošura A. Kollontaj »O radničkoj opoziciji** najpotpuniji izraz tog skre­ tanja. Naročito se insistira na neprihvatljivom pojmu »proiz­ vođač**. U Rezoluciji se ističe: -prvo. pojam .proizvođač' sjedi­ njuje proletera s poluproleterom i sa sitnim robnim proizvo­ đačem. i na taj način bitno otstupa od osnovnog pojma klasne 166

ročito je aktivan Sljapnikov. Međutim, izostala je očeki­ vana oštrina u odlukama u pogledu mjera kažnjavanja. CK je naročito bio »bolećiv« prema postupcima Sljapnikova. Prijedlog Lenjina o njegovu isključenju nije prošao mada je Lenjin upotrebljavao veoma oštre riječi pri ocjeni njegove aktivnosti.314) Dvojaki mogu biti razlozi za ovakvo borbe i od osnovnog zahtjeva da se klase tačno razlikuju. Drugo orijentacija na vanpartijske mase ili koketiranje s njima (m.p.) . .. predstavlja ne manje bitno odstupanje od marksizma...« » . . . samo politička partija radničke klase može da ujedini, vaspitava i organizuje...« (Ibidem, str. 247). Mi ćemo se još zadržati na odnosu partija — sindikat. Ovdje bismo primijetili da se previše zaziralo od štetnih posljedica koje nastaju upotre­ bom termina »proizvođač«. Ako je i tačno da on, odnosno nje­ gova upotreba, ne izražava tadašnje stanje u klasnoj strukturi ruskog društva ne vidimo razloge za tolike sporove oko toga. Više smo skloni, a naročito u pogledu teze o »koketiranju s neproleterskom masom«; što je uostalom jedna od pozitivnih osobina taktike boljševizma prema neproleterskim slojevima baš u to vrijeme; zaključku da su pristaše platforme »desetorice«, u stvari partijska većina, pod svaku cijenu željeli izolirati »rad­ ničku opoziciju« od radničkih masa. Svjesno se moralo ulaziti u taj odnos uza svu opasnost zapljuskivanja sitnoburžoaske sti­ hije. Bilo da se radi o sindikatima ili partiji svako otvaranje stvara preduvjete za prevazilaženje slabosti koje nastaju zbog izoliranosti, s jedne strane i omogućava infiltraciju tuđih pogle­ da, s druge strane. »Radnička opozicija« boreći se protiv biro­ kratizma, uočila je bitne probleme tadanjeg vremena. Njen nedostatak se sastoji u tome što je potcijenila opasnosti koje dolaze s druge strane. Međutim, one prve i mi smatramo dru­ štveno opasnijim. *14) Sljapnikov je bio veoma aktivan, a naročito u nekim radničkim rejonima. Već na majskom kongresu metalaca 1921. Sljapnikov je pokazao da se pristaše »radničke opozicije« ne pri­ državaju odluka X kongresa. CK raspravlja o njegovu držanju u augustu iste godine. Na toj sjednici nije prošao Lenjinov zah­ tjev o njegovu isključenju iz Partije. (Soč. t, 33, str. 287). Staviše, nije se izbjeglo uključivanje pristaša ove grupe u rad. Međutim, ovi i dalje nastavljaju opoziciono djelovanje, štampaju listove 167

držanje. Prvo, može se raditi o ocjeni da utjecaj pristaša »radničke opozicije« u redovima radničke klase nije ma­ len pa je nužno taktiziranje i drugo, da se CK rukovodio stanovištem da su ta istupanja beznačajna i da im ne treba poklanjati veću pažnju. Mada su moguće obje pretpostav­ ke, mi smo skloniji prvoj varijanti, to tim više što su iskrsavale i znatne teškoće koje je donosio sa sobom NEP na planu stanovite popustljivosti prema neproleterskim slojevima. Od bitnije je, međutim, važnosti ono što se poslije X kongresa događa na liniji zahtjeva za demokratizacijom i liberalizacijom društvenih odnosa. Time što je otpor eta­ tizmu i birokratizm u proklamiranjem NEP-a bivao odre­ đeniji, to je i neke teze »radničke opozicije« bilo teže a priori odbaciti. Ostaje i tada, ipak, stanje takvo da se većina zahtjeva »radničke opozicije« a naročito na planu raspodjele, i dalje doima kao nerealna. Dapače, još nerealnija je uslijed liberalizacije robno-novčanih odnosa. Međutim, što se tiče načina i metoda upravljanja, stanje se donekle promijenilo. Vrijeme je sad radilo za one koji su težili napuštanju krućih, poluvojnićkih metoda rada u Partiji i cijelom sovjetskom sistemu. U tom po­ gledu, uostalom, nisu ni ranije odbacivane primjedbe »rad­ ničke opozicije«.315) Naročito ne što se tiče ocjene o biro­ u tom duhu (Ural, Petrograd) i si. Šljapnikov i Medvedev bili su naročito aktivni u Baumanskom rejonu Moskve. (Vidi: Beriketov H. G. Dejatel'nost' V. I. Lenina__ str. 197). s,s) U svom članku Kriza Partije Lenjin ističe da je pri­ hvatljivo ono što je bilo zdravo u ►►demokratskoj, radničkoj, opo­ ziciji’«. To je kazano u januaru 1921. u toku pretkongresne disku­ sije, dok se »radnička opozicija« još nije okvalificirala kao opo­ ziciona, antipartijska grupa. (Vidi: V. I. Lenjin, t. 26. izdanje III. str. 93). U ovom Lenjinovu stavu neki su vidjeli i mogućnost da ga se pridobije za teze »radničke opozicije« o čemu se govorilo i u diskusiji na Kongresu.

kratizmu, mada je odbijena težnja da se borba protiv birokratizma u sovjetskim organima prenese u Partiju. Kako ćemo kasnije više o tome reći. mi stojimo na stano­ vištu da je birokratizam zahvatio vrhove, i ne samo vrho­ ve, državnih i partijskih organa.31*) Na kraju ostaje da se na osnovu iznijetog na temu unutarpartijske demokracije, frakcionaštva i opozicije od­ ređenije zauzme stav u pogledu dileme koja se svodi na slijedeće: da li je Lenjin bio za slobodu frakcija, opozicije ili nije? Drugim riječima, da li je RKP (b) u periodu 1917—1921. njegovala demokratski metod i slobodnu miš­ ljenja? Prije svega mi smatramo nužnim da se moraju jasno razgraničiti dvije kategorije: sloboda mišljenja i slo­ boda frakcijskog djelovanja. Ako se to ne čini, onda su mogući i različiti odgovori na gore postavljena pitanja. Uzmimo da se između tih kategorija stavi znak jednako­ sti. Poznato je da je najduži period unutarpartijskih borbi iz ovog vremena bio vođen odobrenjem CK. da je posto­ jala široka mogućnost publiciranja mišljenja raznih me­ đusobnih oprečnih platformi, da su službeni partijski i sovjetski organi (»Pravda-«, »Izvjestija«. »Vlast sovjeta« i si.) bili bez ikakve diskriminacije dostupni grupama i po­ jedincima. Na skupovima i sjednicama svih organa, uklju­ čujući i CK vođene su otvorene diskusije u kojima je uz svu oštrinu sačuvan okvir tolerancije pa i drugarske paž­ nje i za otvorene protivnike.317) Zbog svega toga mi smo odlučni u zaključku da je u tom periodu, a naročito u **•) Vidi VI glavu, tačku 5. 3,T) Uvidom u periodiku i druge izvore navedene u prilogu stekli smo dojam da se ni u jednoj fazi razvoja međunarodnog komunističkog pokreta nije u većem obimu osigurala sloboda konfrontacije mišljenja. Pri tome su rječnik i atmosfera polazili od ukazivanja uzajamnog poštovanja i bez lažnog ideolopoklonstva. Sve sporne teme uredništva su štampala s obaveznom na169

prvoj fazi 1917—1918. i krajem 1920. i 1921. godine posto­ jao visok stepen unutarpartijske demokracije. Razumije se u uvjetima koji su je sami po sebi objektivno ograničavali, institucionalno i sadržinski.318) Međutim, sve ovo ne govori u prilog tezi da je Lenjin sklon postojanju frakcije i opozicije. pomenom — -tema diskusionog karaktera-. Imponira praksa da je omogućeno svim učesnicima velike diskusije o sindikatima da štampaju svoje priloge i polemičke odgovore. U rezoluciji i dokumentima X kongresa gdje je izrečen oštar sud o frakcijama stoji zahtjev da se -u štampi može i mora dati mjesta za naj­ detaljniju izmjenu mišljenja članova partije o svim pomenutiin pitanjima-. Neposredno poslije tog stanovišta stoji često citirani stav: -Ali jedna je stvar teoretska diskusija, a druga politička linija partije, politička borba-. Drugim riječima, Lenjin je kazao istu misao ističući: -Ne koči naš politički rad, naročito u teškom momentu, ali ne napuštaj ni naučna istraživanja.- Težilo se za autentičnim tumačenjima Programa jer će to pružiti -potrebnu faktičku monolitnost i jedinstvo sjedinjeno s potrebom slobodne diskusije...« (Vidi: Deseti kongres — str. 253. 255, 256). Ono što se odnosi na pisanu riječ bilo je karakteristično za javne rasprave. Cak je, neuobičajeno za današnje vrijeme, bilo veoma bučno sa čestim upadicama i prigovorima. Mada je Lenjinov autoritet bio neosporan i njegovi stavovi i način izlaganja bili su podvrgivani kritici. Kao u svakoj polemici i ovdje je dola­ zilo do slučajeva kad se gubila mjera, a Lenjin se i sam znao izvinjavati na eventualnim pretjeranostima. ,,s) To se ograničenje ispoljava. međutim, i u jednom dru­ gom smislu. Stepen unutarpartijske demokracije, institucionalno donekle, ali sadržinski veoma malo. ili bolje rečeno neadekvatno je bio prenijet u ostale institucije sovjetskog političkog sistema. Jačanje rukovodećeg utjecaja Partije i sa svoje strane će dopri­ nositi monopolizaciji političkog života i u sprezi partijsko-državnih organa, kako ćemo pokušati to dokazati, sužavati mogućnost da se institucionalno postavljeni faktori socijalističke demokra­ cije izraze i kao realni društveni odnos. Cak se može reći da je došlo i do napuštanja nekih institucija neposredne demokracije a naročito u sferi neposredne proizvodnje (uveden sistem jeđinonačalija. ukinut sistem radničke kontrole i si.). O tome više u V glavi. 70

Nepostojanje slobode mišljenja je jedan od uvjeta za pojavu frakcionaštva mada se a priori ne može isključiti i mogućnost da baš uslijed slobode mišljenja, pod pretpo­ stavkom da za to ne postoje pogodni uvjeti, može doći i do formiranja određenih grupa. To tim prije kad se zna da svaka izmjena gledišta prelazi individualne okvire i javlja se kao grupni oblik mišljenja gdje je individualnost prisutna. Otuda i nastaju teškoće da se sa sigurnošću da ocjena gdje završava sloboda mišljenja a gdje počima frakcionaštvo, odnosno što je kritika a što kritizerstvo. Svako neslaganje s većinom, svako opoziciono držanje ne mora. kako smo to naglasili, obavezno da bude smatrano frakcionaštvom, što ne znači, međutim, da ono to najčešće ne postaje. Međutim, treba upozoriti da su se sektaši služili metodom da se sve što nije u skladu s oficijelnom polititikom proglase za frakciju, a po istoj liniji frakciju za otvoreno izdajstvo. Tako se borba protiv frakcija pretvo­ rila po svojoj prirodi i rezultatu u borbu protiv slobode mišljenja. Da ne bi tako bilo i neposredno poslije zabrane frakcija na X kongresu, držimo da je taktično postupano prema pripadnicima bivših grupa, pa čak i onda kad su oni svojim držanjem (npr. Sljapnikov i dr.) zasluživali oštrije mjere. Ostaje nam kao dojam, jer je na osnovu detalja svaki sud problematičan, da je i Lenjin često bio u položaju da se povlači, da mu njegovi prijedlozi koji se zasnivaju na zahtjevu konzenkventnog pridržavanja odlu­ ka kongresa nisu uvijek mogli dobiti potrebnu većinu. Da zaključimo. Lenjin je smatrao borbu mišljenja za preduvjet ispravnog političkog djelovanja,319) ali je oštro insistirao na razlikovanju slobode mišljenja od frakciona•■»»l Neposredno pred kongres Zbornik »Partija i sojuzv« ističe misao: »Vokrug voprosa o roli i zadačah profsojuzov v tečenie neskol’kih mesjacev vedutsja samye strastnye prenija. Iz stolknovenija mnenij roditsja istina-, (m.p.). (Ibidem, str. 5). 171

štva. To što se i sam zalagao za slobodu diskusije na bazi raznih, međusobno oprečnih platformi u okviru rasprave 0 sindikatima više je potvrda težnje da se svestrano i slo­ bodno razmotre problemi nego što bi to bilo prihvaćanje 1 frakcijskog oblika borbi u Partiji.32*) Uostalom ove grupe če tek kasnije, pa čak nakon Kongresa pretvoriti u prave frakcijske grupe, grupe koje nisu poštovale odluke većinz. **•) U određenim situacijama, kad je i jedinstvo CK i dru­ gih centralnih organa dolazilo u pitanje, onda je normalno i nužno da se traže i neinstitucionalni kontakti, da se ide za osla­ njanje na ljude od većeg povjerenja. Na takav način su se gru­ pirale i Lenjinove pristaše u času kad su djelovale centripetalne sile. Iz jedne takve ponude suradnje Trockom u određenom času od strane Lenjina jedan naš autor ocjenjuje kao sklonost ovoga k frakcijama. U nekoliko slučajeva kad je Lenjin ostajao u ma­ njini (Brestlitovski mir. stav prema Sljapnikovu. nekoliko puta u manje važnim dilemama) on je nastavio upornu i često dugu borbu za stavove koji mu nisu ranije prošli. Pa i kad je imao znatniju opoziciju, on je nastoji taktičkim potezima i kompro­ misima ublažiti. Čuven je slučaj glasanja o stavu prema vojnim specijalistima na VIII kongresu. Odnos je bio 174:95. Lenjin nije bio miran, jer je osjećao što znači takva opozicija na terenu i to u vojnim redovima. Lenjin ponovo insistira na kompromisnoj komisiji koja bi izvršila promjene u rezoluciji. Komisiju sači­ njavaju tri pristaše većine i 2 od manjine. E. M. Jaroslavski, bivši pristaša -vojne opozicije« određen je za izvjestitelja. Nova rezolucija 23. III 1919. bila je usvojena jednoglasno. Lenjin se iskreno radovao ovom ishodh (Vidi: Soč. t. 29. str. 198). Zahva­ ljujući velikoj Lenjinovoj upornosti, mir je bio zaključen. Iz toga bi se mogla izvući pretpostavka da bukvalno insistiranje na obustavi diskusije, pošto većina nije usvojila određeno stano­ vište, može imati i negativne posljedice. S jedne -strane osigu­ rava se poštovanje načela demokratskog centralizma, postiže se akciona efikasnost, dok se s druge strane, a priori odbacuje mogućnost korektura, koje se mcgu historijski pokazati kao nužne. Uzevši načelno, diskusije su i dalje dopuštene ako se otvori procedura preispitivanja stavova, ali se, ako su u pitanju značajniji problemi, krije opasnost da se s manjinom diskutira s pozicije anatemisanja. 172

A da bi neka grupa postala frakcijom, nužno je posto­ janje stanovišta koje podržava većina, odnosno većina koja je konstituirana jednom demokratskom procedurom. Za sve to je sloboda mišljenja elementarna pretpostavka i preduvjet. Insistirajući na ovom stanovištu, kad se ono razmatra na općem planu, mi ne bismo prihvatili ocjenu jednog našeg autora da »zbog principijelno neriješenog pitanja odnosa slobode i partijske discipline, prava i dužnosti, po­ slije revolucije.. .«321) dolazi do nesagledivih štetnih po­ sljedica za komunistički pokret u njegovu daljnjem raz­ voju. Neosporno je, naime, to da je došlo do deformacija na planu unutarpartijskih i međupartijskih odnosa u ko­ munističkom pokretu. Međutim, mi ne prihvaćamo tezu da se takav razvoj događaja čvrsto oslanja na stanje i odnose koji su postojali u Boljševičkoj partiji u periodu od 1917. do 1922. godine.3

3iI) Vidi, Partija proletarijata..., str. XXVI. 173

T r e ć i dio PARTIJA I POLITIČKI SISTEM

Pri razmatranju utjecaja teorije proleterske partije na stvaranje političkog sistema u određenoj zemlji moguće je izabrati u osnovi dva puta. U prvom slučaju može se težiti tome da se rasvijetli utjecaj teorije partije na teoriju o političkom sistemu kao cjelini, a u drugom da se taj odnos razmatra postavljanjem nekih osnovnih, općih karakteri­ stika političkog sistema u određenom vremenskom periodu, koje bi se aplicirale na neke njegove bitne elemente. Pri tome se nužno razmatraju neki osnovni subjekti politi­ čkog sistema u kojih se ponajlakše mogu zamijetiti utje­ caji kako teorije partije tako i njene političke aktivnosti kao jednog bitnog činioca i subjekta datog političkog si­ stema. Mi smo se odlučili za ovaj drugi način, vodeći računa da je nužno postaviti i osnovne Lenjinove teze o političkom sistemu socijalizma, o državi i demokraciji. U prethodnim poglavljima mi smo se u osnovi za­ držali na razmatranju Lenjinove koncepcije revolucionarne partije radničke klase a ostaje nam još da u trećem dijelu rada iznesemo najprije osnovne karakteristike sovjetskog političkog sistema u periodu 1917—1921. godine kako bismo zatim i nešto posebno rekli o mjestu i ulozi Partije u tom sistemu. Pri tome smo svjesni dviju osnovnih činjenica. Prvo, teškoće da se jedna takva komparativna analiza iz­ vrši, i drugo, potrebe da se ukaže na izuzetno veliki značaj suvremenih političkih partija i njihova utjecaja na razvoj političkog sistema u određenom društvu. Kad je u pitanju vladajuća partija radničke klase, onda je naše zanimanje za određivanje tog odnosa još više pojačano. Razlozi su za to mnogostrani. Prije svega postavljanje odnosa partija 177

— država, odnosno partija — politički sistem pokazalo se kao presudno pitanje za razvoj socijalizma.3*2) S druge pak strane, od izuzetne je važnosti za teoriju i praksu da se upozori na otvoreni problem transformacije institucija ka­ ko klasičnih oblika javne vlasti tako još više osnovnih komponenata socijalističke demokracije. Mi smo pri ana­ lizi odnosa klasa — partija postavili osnovne probleme od kojih bi trebalo poći pri analizi odnosa partija — politički sistem. Sad bismo pokušali da neposrednije pratimo taj odnos na prim jeru političkog sistema jedne zemlje.

*-) U osnovi ovog problema leži odnos klase i partije, kla­ se i svih institucija preko kojih ona ostvaruje ili bi trebalo da ostvari svoju vlast. Iz same prirode odnosa radničke klase i javne vlasti, iz njene povijesne zadaće da ukloni sve pretpostavke za egzistenciju svake političke vlasti i sebe kao klase, i tek tako i klasnog društva, proizlazi sva nužnost da se ovo smatra za centralni problem i suvremene socijalističke misli. 178

V. O KARAKTERU I OSNOVAMA SOVJETSKOG POLITIČKOG SISTEMA

U razmatranju nekih osnovnih karakteristika sovjet­ skog političkog sistema, iz bilo koje njegove faze, nameću nam se neka načelna pitanja, odnosno teškoće. Mislimo kako na definiranje pojma ►►politički sistem« tako i na određivanje njegovih sastavnih elemenata. Pri definiranju političkog sistema, a posebno politi­ čkog sistema jedne socijalističke zemlje, moramo poći od konstatacije da još nemamo potpunije izgrađenu teoriju političkog sistema, a naročito o njihovoj strukturi i da još uvijek ne postoje suglasnosti u pogledu institucija koje ga sačinjavaju. U našoj teoriji učinjen je posljednjih go­ dina stanovit napor da se s više plana izučavaju problemi strukture političkih sistema. Posebno je u centru pažnje bio naš politički sistem. Zahvaljujući tome, mi možemo iznijeti za nas prihvatljivo određenje ovog pojma. Zajedničko u definicijama naših autora može se svesti na to »da je politički sistem splet institucija kojima je utvrđen i reguliran odnos javne vlasti i društva«. »Pod političkim sistemom podrazumijevamo«, ističe N. Pašić, »s jedne strane, sistem institucionaliziranih nosilaca poli­ tičke vlasti u jednoj društvenoj zajednici, način njihova konstituiranja, organizacije i djelovanja, i s druge strane, skup onih institucija i odnosa preko kojih se uspostavlja organizirana veza između nosilaca političke vlasti i dru­ 179

štvenih snaga u čije ime oni vladaju«*3 ) Po ovoj definiciji u politički sistem spadaju svi organi političke vlasti u od­ ređenom društvu, zatim one institucije preko kojih društvo ostvaruje svoj utjecaj na javnu vlast (političke partije, društvene organizacije, udruženja itd.). Po J. Đorđeviću »politički sistem označava oblik postojećih osnovnih poli­ tičkih odnosa, tačnije on je oblik u kome se organizuje vlast uključujući tu i odnos društva, građana prema vlasti i obrnuto«. Isti autor naročito upozorava na značaj insti­ tucija i aktivnosti koje vrše utjecaj na političku vlast radi njenog preuzimanja ili kontrole nad njom. kao što su zbo­ rovi birača, izborni sistem, referendum, javno mijenje i si.«4) Prema obojici autora izvan političkog sistema ostala bi državna administracija u užem. tehničkom smislu te riječi, to znači oni organi koji nisu samostalni nosioci poli­ tičke vlasti. Moramo primijetiti da je veoma teško u praksi suvremenih političkih sistema ustanoviti kada administra­ cija nema utjecaj na vlast. Veoma često i pored norma­ tivnih ograničenja ona u društvu igra veću ulogu nego joj po njenom mjestu u društvu pripada. Odatle, kako ističe N. Pašić. ustrojstvo administracije i njen odnos prema političkim organima treba izučavati ako se želi dobiti pot­ puna slika i o političkom sistemu jedne socijalističke zemlje. Jedno od najvažnijih pitanja pri razmatranju političke organizacije jednog društva jeste utvrđivanje odnosa i raz­ graničenja države i ostalih institucija političkog sistema.«*) ***) N. Pašić: Uporedni politički sistemi, str. 155. **■) J. Đorđević: Ustavno pravo i politički sistem Jugoslavije, str. 144. 149. ***) Poznato je da je utvrđivanje fenomena političkog sistema bilo u centru pažnje teoretičara stare antike a još je i danas predmet rasprave u političkim naukama. Najčešće ga se određuje 180

Država je tako isprepletena s ostalim elementima politi­ čkog sistema u suvremenom društvu da je određivanje ovih granica složeno i veoma osjetljivo pitanje. Međutim, bez ulaženja u taj odnos nije moguće pratiti društvene pojave kao što su deetatizacija, centralizacija, samouprava, demokratizacija i si. Od položaja i uloge države u socija­ lističkom društvu zavisi, pored ostalog, i razvoj onih insti­ tucija političkog sistema koje izražavaju i nose proces de­ mokratizacije društva pa i klasičnih oblika političke vlasti. Odatle na problem odnosa država — politički sistem mo­ ramo gledati i sa stanovišta njihova uvjetovanja i proži­ manja. Zbog toga je svođenje političkog sistema na državu imalo najštetnijih posljedica kako u teoretskom tako još više u praktičnom pogledu. Neposredno u vezi sa Lenjinovom teorijom partije, revolucije i si. kao njihov integralni dio javlja se i feno­ men države i demokracije. Neposredno pred Oktobar Lenjin u nezavršenom radu »Država i revolucija- postavlja osnovne teze o socijalističkoj državi i demokraciji odre­ đujući i njihov međusobni odnos. Lenjin konstatira: »Dekao problem vršenja vlasti u društvu. Kako je država centralna društvena sila. to se i cijela stvar svodila na to u kakav će se odnos postaviti politički sistem prema državi. Po jednom od naj­ istaknutijih mišljenja, koje je dugo bilo i vladajuće, politički sistem se izjednačavao sa državom. Otuda se i proučavanje poli­ tičkog sistema iscrpljuje na političkoj vlasti, njenoj organizaciji, funkcijama i si. Postoje i gledanja koja identifikuju politički sistem s političkim režimom. Politički sistem je širi od pojma •poltićki režim-, koji predstavlja oblik vršenja državne vlasti. Politički sistem obuhvaća i političku strukturu društva, odnosno one faktore koji vrše utjecaj na društvo a izvan su strukture državne vlasti. Ima i onih stanovišta koja ne izjednačavaju poli­ tički sistem s političkom strukturom društva, jer se smatra da je teško cjelokupnu političku djelatnost svrstati pod elemente političkog sistema.

mokračija je forma države.. .***) ali takva ». . . država uopšte, tj. najpotpunija demokratija može. samo .odumreti\-» Proletarijatu je baš potrebna »samo država koja odu­ mire. tj. koja je tako uređena da bi odmah mogla da odumire.-«*47) Budući da je samo demokracija država, i ona će iščeznuti čim iščezne država.***1) Otuda je s tog stanovišta nužno obratiti i našu pažnju na karakteristike i osnove sovjetskog političkog sistema u fazi njegova formiranja. ***> Bukvalno tumačeći ovu misao, proizlazilo bi da je soci­ jalistička demokracija samo oblik države, a ne u isto vrijeme i cijelog političkog sistema. Međutim, imajući u vidu sveukupnost Lenjinova učenja, možemo zaključiti da on demokraciju odre­ đuje kao oblik cjelokupnog političkog procesa u socijalističkom društvu. »Pod socijalističkom demokracijom najčešće se podra­ zumijeva takav oblik političkog sistema u socijalizmu u kojemu može doći do potpunog izražaja utjecaj i kontrola građana nad nosiocima političke vlasti, nad državom.-« (Vidi više D. A. Dikta­ tura proletarijata i sovjetski politički sistem, str. 6. 7). SiT) Ovo stanovište je različito tumačeno u okviru socijali­ stičke misli. Zastupnici etatističkih koncepcija ističu da je Le­ njin govorio o odumiranju države u komunističkom društvu, te da je s tim u vezi sada rano govoriti o tome, dok oni koji potcjenjuju njeno značnje za razvoj socijalističkog društva govore o završavanju tog procesa već u socijalizmu. Podulji citat i2 »Države i revolucije« precizno određuje što je pod tim terminom Lenjin mislio. »Tek u komunističkom društvu, kada otpor ka­ pitalista bude već definitivno slomljen, kada kapitalisti budu iščezli- kada ne bude klasa (tj. ne bude razlike između članova društva s gledišta njihovog odnosa prema društvenim sredstvi­ ma za proizvodnju) tek tada će iščeznuti država i moći će se govoriti o slobodi. Tek tada će demokratija početi da odumire iz prostog razloga što će se ljudi, oslobođeni kapitalističkog rop­ stva . .. postepeno n a v i ć i na poštovanje elementarnih pravila života u zajednici. .. i to na poštovanje bez nasilja, bez prinude, bez potčin javan ja. bez posebnog aparata, za prinudu koji se zove država. T*raz država odumire, izabran je vrlo srećno, jer on pokazuje i postepen ost procesa i njegova stihijnost« (V. I. Lenjin. o. c., str. 248, 249). **) Ibidem, str. 257. 193. 198. 182

Polazeći od ovih stanovišta, mi bismo dali skicu sov­ jetskog političkog sistema u periodu 1917—1921. Sovjetski autori ističu tri njegova elementa: državu, društvene orga­ nizacije i Komunističku partiju. Prva dva elementa se, pri izučavanju, dalje dijele na svoje sastavne elemente. Neki naši autori, koji se bave strukturom političkog sistema socijalističkog društva, ističu izborni sistem, političku ideo­ logiju i javno mnijenje kao njegove zasebne subjekte. Okvir naše teme i zadatak koji smo sebi postavili ne omo­ gućava da se zadržimo na svim institucijama sovjetskog političkog sistema. Osim Komunističke partije mi bismo nešto više rekli o klasnom karakteru i osnovnim načelima sovjetske vlasti, zatim o sovjetima i na kraju o nekim oblicima neposredne demokracije koji su bili razvijani u pojedinim fazama ovog perioda. Bit će govora i o sindi­ katima u nekoliko poglavlja ovog rada i to ne zbog izu­ zetno značajne uloge koju su imali u toj fazi, koliko zbog spora koji je oko njih vođen.

1. KLASNI KARAKTER I OSNOVNA NAČELA SOVJETSKOG POLITIČKOG SISTEMA Nekoliko osnovnih načela kao što su: federalizam i demokratski centralizam, zatim načelo samoopredjelje­ nja i jedinstvo vlasti, gdje se izražava i načelo narodne suverenosti, te jasno formulirani klasni karakter bitno ćf odrediti ob'ik i suštinu sovjetskog političkog sistema. U okvirima našeg interesa upozorit ćemo na neke aspekte ovih pojava, imajući pri tome naročito u vidu ona načela koja su bitno odredila i karakter i strukturu partije radni­ čke klase. 183

a) Osnovna načela Federativni princip kao načelo organizacije sovjetske države bio je veoma diskutabilan u fazi priprema za obalanje starog sistema. Pregledom Lenjinovih radova može se uočiti da je on ovo načelo razmatrao u neposrednoj vezi s nacionalnim pitanjem, odnosno pravom samoopredjelje­ nja i demokratskim centralizmom, odnosno decentraliza­ cijom.*4*) Osnovne teze. nezavisno od toga što će one evo­ luirati. Lenjin cjelovitije iznosi krajem 1913. godine u svo­ jim »Kritičkim bilješkama o nacionalnom pitanju«. Govo­ reći tada o pravu na samoopredjeljenje, on piše: »Ali dok i uko'iko razne nacije sačinjavaju jednu državu, marksisti ni u kom slučaju neće propagirati ni federativni princip, ni decentralizaciju.« Lenjin je smatrao da je centralizovana krupna država veliki historijski korak naprijed k budućem socijalističkom jedinstvu cijelog svijeta. On je >eć tada zahtijevao da svaka, pa i državna centralizacija mora počivati na demokratskom centralizmu, načelu koje je daleko ranije postalo osnov ustrojstva partije. »Demo­ kratski centralizam ne samo što ne isključuje lokalnu samoupravu s autonomijom oblasti koje se odlikuju pose­ bnim uslovima privrede i života, posebnim naciona'.nim sastavom stanovištima itd.. nego naprotiv nužno zahteva **•) Potrebno je ipak primijetiti da Lenjin između federa­ lizma i samoopredjeljenja ne povlači znak jednakosti. »Prizna­ vanje samoopredjeljenja«, piše on 1916. godine »nije istovetno s priznavanjem federacije kao principa. Neko može biti odlu­ čan protivnik tog principa i pristalica demokratskog centraliz­ ma. a pretpostavljati federaciju nacionalnoj neravnopravnosti kao jedini put potpunom demokratskom centralizmu. Upravo s tog gledišta je Marks. koji je bio centralist, pretpostavljao čak federaciju Irske s Engleskom nasilnom potčinjavanju Irske od strane Engleza.« (V. I. Lenjin: Iz dela, t. 9, str. 442). 184

jedno i drugo.« Lenjin je upozoravao da se neopravdano centralizam brka sa samovoljom i birokratizmom. »S druge strane autonomija ne isključuje centralizam, naprotiv on se zahvaljujući njoj, sprovodi u život demokratski, a ne birokratski.«1*) U »Državi i revoluciji« Lenjin se zadržava, pišući o istim problemima, na klasicima. On izričito insistira na ocjeni da je Marks bio centralist i da to ne mijenja ni njegovo zalaganje za zajednicu komuna.131) Dapače naglašava Lenjin. »ako proletarijat i siromašno seljaštvo uzmu u ruke državnu vlast, organiziraju se potpuno s'obcdno u komune i ujedine akciju svih komuna ... zar to neće biti centralizam? Zar to neće biti najdosledniji demokrat­ ski centralizam? I to proleterski centralizam?«33-) Ukoliko »«) Vidi: Nav. rad- Iz. dela, knj. 8, str. 306, 307. ” ') Lenjin smatra da Marks u »Građanskom ratu« ne go­ vori »o federalizmu nasuprot centralizmu, nego o razbijanju stare buržoaske državne mašine koja postoji u svim buržoaskim zemljama...« Marks se razilazi i s Prudonom i Bakunjinom upravo u pitanju o federalizmu. .. Federalizam proističe načel­ no iz sitnoburžoaskih shvatanja anarhizma. Marks je centralist (m. p.). I u njegovim narednim razmatranjima nema nikakvog odstupanja od centralizma.« (V. I. Lenjin: Država i revolucija, str. 220, 221). Mi) Ibidem, str. 221. Lenjin naglašava da Engels demokratski centralizam ne shvaća u birokratskom smislu. »Demokratski centralizam po njemu ne isključuje široku mesnu samoupravu, koja pri dobrovoljnoj ob­ rani jedinstva države od strane ,komuna’ i oblasti, bezuslovno uklanja svaki birokratizam i svako .komandiranje’ odozgo. Ova­ ko provedeni centralizam ne uvjetuje, već uklanja centiilistički aparat, stajaću vojsku i birokraciju. (Ibidem, str. 236, 260. 270). U martu 1918. godine Lenjin ponovno insistira na istom stano­ vištu. »Mi smo«, naglašava on, »za demokratski centralizam. I treba jasno shvatiti koliko se mnogo demokratski centralizam razlikuje, s jedne strane, od birokratskog centralizma’ a s druge 185

klasici i ističu federativnu državu, oni je smatraju kao prelaz od monarhije »ka centralističkoj republici, kao . korak napred” u izvesnim specijalnim uslovima. A među tim specifičnim uslovima ističe se nacionalno pitanje.«” 3) Fa kasnije i sam. uvažavajući ovu specifičnost do te mjere da se energično zalaže za federativni princip organizacije sovjetske mnogonacionalne države,33-*) ističe da »federa­ cija u stvarno demokratskom uređenju, a utoliko pre u sovjetskoj organizaciji državnog uređenja, jeste gotovo uvek samo pre'.azni korak ka stvarnom demokratskom centralizmu.335) Svoje gledište o sovjetskoj Rusiji kao zajednici obla­ snih autonomija koje će biti adekvatne privrednim, kultur­ nim i nacionalnim cjelinama Lenjin je napustio 1917. godi­ ne uslijed složenosti nacionalnih odnosa, velikoruskog*I. strane — od anarhizma... Čak ni federacija, ako je sprovedena u granicama koje su s ekonomskog gledišta razumne, ako se zasniva na ozbiljnim nacionalnim razlikama koje zahtevaju stvarnu potrebu izvesne državne zasebnosti, — čak ni federa­ cija ni ukoliko ne protivureći demokratskom centralizmu.« (V. I. Lenjin: Prvi koncept..., str. 175, 176). Organizacija i unutarnji odnosi u suvremenim socijalisti­ čkim državama federativnog tipa i danas imaju prisutne ove di­ leme. S jedne strane demokratski centralizam često se svodi na obični centralizam, dok s druge strane, rapublička i ostale auto­ nomije mogu se javiti ne samo kao demokratizacija odlučivanja u političkoj i ekonomskoj sferi već i kao centralizam i birokra­ tizam na tom nivou. *») Ibidem, str. 235. *” ) Još ranije, oktobra 1912, on je to prihvatio kao mogući način organiziranja balkanske federacije, jer je ona trebala da sruši apsolutizam i stranu dominaciju. (Vidi: V. I. Lenin: Soč.. t. 18, str. 340, 341). Rusija tada nije imala takve uvjete. SJS) Vidi više, V. I. Lenjin: o. c., str. 176. 18 6

šovinizma i nacionalnog partikularizma.33*) Međutim, on je i dalje federaciju shvaćao kao sredstvo zbližavanja i spaja­ nja interesa i ciljeva proletarijata pri izgradnji socijalisti­ čkog društva. U programu koji je usvojen na VIII kongresu federalizam je formuliran kao jedna od prelaznih formi na putu ka takvom jedinstvu.336337) Da bi se takvo jedinstvo 336) Ova promjena bit će od velike važnosti za dalji razvoj sovjetske vlasti. Građanski rat i strana intervencija, koja je imala za posljedicu da je 1,14 sovjetskog teritorija bila pod potpunom kontrolom sovjeta, zaoštrit će ionako veliku osjetlji­ vost ovog pitanja. Ukrajina, Bjelorusija i većina neruskih na­ cionalnosti bila je područje stranog utjecaja. Naročito je vješto korištene separističke težnje koje su snažno došle do izražaja. Došlo je do stvaranja ►►samostalnih« republika, oblasti, pa čak i manjih jedinica koje su ustvari vodile borbu protiv sovjetske vlasti (vidi, »Vlast’ sovetov«, br. 28, 1918). Tada je od znatnog interesa po očuvanje državnog jedinstva imao stav prema fe­ deralizmu i samoopredjeljenju, čiji su temelji postavljeni u ►►Deklaraciji prava naroda Rusije«. Deklaracija je tekst koji nema normativnu formu. Na osnovu odluka II kongresa SNK 0 nacionalnom pitanju postavlja slijedeća načela: «1) Jednakost 1 suverenost naroda Rusije. 2) Pravo naroda Rusije na slobodno samoopredjeljenje sve do otcjepljenja i obrazovanja samostal­ ne države...« (»Vestnik«, No 3, 1917)- Načela samoopredjeljenja bit će kasnije utvrđena Ustavom. (Vidi 575. član Ustava RSFSR. Pervaja sovetskaja konstitucija, Moskva, 1938. godine). Pridržava­ jući se ovih stavova 3. XII 1917. godine SNK RSFSR (Manifest ukrajinskom narodu) priznao je Ukrajini pravo na samoopredje­ ljenje do otcjepljenja a 18. XII 1917. godine priznata je državna nezavisnost Finske (S. Gligov: V. I. Lenin organizator sovetskogo mnogonacional’nogo gosudarstva, Moskva, 1960, str. 9, 10.; Vidi i V. I. Lenin: Soč., t. 26, str. 379). 337) Na tom Kangresu je bio odbačen prijedlog o formiranju nacionalnih partija. CK nacionalnih partija pojavljuju se kao oblasni komiteti koji su u potpunosti potčinjeni CK RKP (b). (Vidi: »KPSS v rezoljucijah...«, t. 1. str. 443). 187

ostvarilo, bilo je istaknuto da pri stvaranju federalnih jedi­ nica nije nacionalni kriterij jedini. Jedan od veoma važnih je ekonomski faktor. U traženju pogodnijih rješenja, dugo se lutalo u statusu malih autonomnih jedinica. Naročito oštre polemike izazvalo je prihvaćanje načela samoopredjeljenja s pravom otcjepljenja.33*) Lenjin je bic svjestan seperatističkih opasnosti koje se mogu oslanjati na ove principe.3” ) Za Lenjina je samoopredjeljenje bilo sastavni dio poimanja internacionalizma i demokratizma u odnosima nacija.” *) Među uvjetima pod kojima se ono **) U tim raspravama učestvovalo je nekoliko socijaldemo­ kratskih prvaka među kojima i R. Luksemburg. Ona je naro­ čito oštro reagirala na neka konkretna rješenja. -Boljševici- na svoju najveću štetu i štetu revolucije«, piše ona, -trebalo je da uvide da baš pod vladavinom kapitalizma nema samoopredje­ ljenja nacija, da u jednom klasnom društvu svaka klasa nacije teži .da sebe opredijeli' drugačije i da za buržoaske klase načela nacionalne slobode potpuno ustupanje mjesto načelima klasne vladavine. Finska buržoazija, kao i ukrajinski malograđani. pot­ puno se slagala da je bolja njemačka nasilnička vladavina oi nacionalnih sloboda, ako su ove povezane s opasnostima boljše­ vizma« (R. Luxemburg: La Revotuion Russe. str. 6). Polemike su. međutim, počele daleko ranije, još u toku prihvatanja čl. 9. Programa 1903. godine. Godine 1914. Lenjin piše: - . Pod sa­ moopredjeljenjem nacija razume se njihovo državno odvajanje od tuđih nacionalnih kolektiva, razume se obrazovanje samo­ stalne države-. (Vidi: V. I. Lenjin: O pravu nacija na samoopredelelje. Iz. dela. knj. 8. str. 365). Luksemburg je stala na stanovište da treba težiti za ekonomskom samostalnošću i ne­ zavisnošću. jer da razvitak velikih kapitalističkih država čini samopredjeljenje malih naroda iluzornim. *») Takav je bio i pokušaj odvajanja Gruzije i Taškenta. formiranjem tzv. -Kokantskoje avtonomije-, koja se oslanjala na međunarodnu buržoaziju. *•) Lenjin insistira na izreci: -Može li biti slobodan narod koji ugnjetava druge narode? Ne. Interesi slobode velikoruskog stanovništva zahtjevaju borbu protiv takvog ugnjetavanja«. 188

može ostvariti Lenjin je uvrstio i stepen razvoja date naci­ je. Sasma je razumljivo nastojanje da se veoma oprezno postupa baš u odnosu na naciona'ne osjećaje. Zato se Le­ njin zalagao za -brižljivo sprovođenje jednakosti i slobodcotcepljenja nacija na delu, da bi se oduzela podloga nepoverenju i da se postigne dobrovoljni najtešnji savez sovjet­ skih republika svih nacija.341) U toku iste rasprave oštro je napao tezu Buharina o samoopredjeljenju proletarijata, a ne nacija. Smatrao je da time što svaka nacija dobije to pravo da se njime koristi, da na jedino mogući način to ostvaruje i proletarijat. Međutim, u drugoj prilici, prili­ kom potpisivanja Brestskog mira, Lenjin je interese soci­ jalizma. koje je tog časa vidio zaštićenim sklapanjem mira. podizao iznad prava nacija na samoopredjeljenje.342) Za naš aspekt razmatranja principa samoopredjeljenja je važno stanovište da on predstav'.ja izraz demokratizma kao jednog općeg, šireg načela na kojem je ustrojen sovjet­ ski politički sistem u periodu 1917 — 1921. Stoga je Lenjin u pravu kad naglašava misao: -Ukoliko bude Republika Rusija demokratskija, ukoliko se ona bude uspešnije organizovala u republiku sovjeta radničkih i seljačkih depu-*4 Đraniti pravo na samoopredeljenje znači boriti se za demokratiju (Ibidem. 379). Ova iziskuje i borbu protiv nacionalizma velikih i malih i uključuje u sebi napor za jačanje internacio­ nalne zajednice. (Ibidem- str. 417). S4‘) V. I. Lenjin: Nacrt programa RKP (b). Iz. dela. knj. 13, str. 57. Na tim osnovama vidio je i mogućnost jačanja i spa­ janja nacija na širem planu. Još 1916. godine on piše: »Slično tome kao što čovečanstvo može doći do uništenja klasa samo kroz prelazni period diktature ugnjetene klase, slično tome i do neizbežnog spajanja nacija čovečanstvo može doći samo preko prelaznog perioda potpunog oslobođenja svih ugnjetenih nacija, ij. njihove slobode odvajanja.« (V. I. Lenjin: o. c.. str. 443). 342) Vidi: Soć. t. 26. str. 408. 189

tata. utoliko će jača biti snaga dobrovoljnog stremljenja takvoj republici kod radnih masa svih nacija.343)

b) Klasni karakter sovjetske vlasti Jedna od značajnih karakteristika sovjetskog politi­ čkog sistema i cjelokupne normativne djelatnosti poslije Oktobra sastoji se u javnom, do tada pa i kasnije neuobi­ čajenom. proklam iranju klasnog karaktera vlasti. Ne radi se samo o uspostavljanju jednog novog tipa političke vlasti.344) već i o isticanju njene nove sadržine. koja je s istinski izražena u tezi o klasnom karakteru vlasti, o zavo­ đenju diktature radničke klase. Dva osnovna akta: Dekla­ macija prava radnog i eksploatisanog naroda i Ustav RSFSR. donijeti januara i jula 1918. godine normativno oblikuju to stanovište.345) »-Sovjetska organizacija države prilago*43) V. I. Lenjin: Zadaci proletarijata u našoj revoluciji, Iz. dela. knj. 10, str. 455. M) -Oktoborska revolucija je kreirala jedan novi tip vlasti i za njime se. u svojim početnim i najboljim oblicima i stal­ nim tendencijama identifikovala. Tu vlast je Lenjin naizmenično nazivao .sovjetska vlast5 ili .sovjetska republika*. Istorijska no­ vina te vlasti kao političke institucije, sastojala se u proklamovanju i primeni načela koja je još Marks istakao kao pretva­ ranje proletarijata u političku organizaciju, u punu demokrariju« (Vidi: J. Đorđevic: Socijalizam i demokratija. Beograd. 1962. str. 124). ***) Član 9. Ustava RSFSR glasi: »Osnovni zadatak Ustava RSFSR u sadašnjem prelaznom periodu sastoji se u uspostavlja­ nju, u vidu snažne sveruske sovjetske vlasti, diktature grad­ skog i seoskog preletarijata i najsiromašnijeg seljaštva, radi po­ tpunog ugušivanja buržoazije, uništenja eksploatacije čovjeka od čovjeka i zavođenja socijalizma u kome neće biti ni podjele na klase ni državne vlasti.« (vidi o. c..) Međutim, klasni karakter sovjetske vlasti ispoljen je i u ranijim Lenjinovim rasprava­ ma. a naročito u Rezoluciji koju je na svom zasjedanju donio 190

đena je rukovodećoj ulozi proletarijata kao klase, koju je kapitalizam u najvećoj mjeri koncentrirao i prosvetio.«"*) Kao po'.itički oblik zavođenja diktature proletarijata u dosadašnjim uvjetima najčešće se uspostavlja jedno­ partijski sistem, odnosno pruzimanje vlasti od strane par­ tije radničke klase. Međutim, veoma se rijetko konstatira da je zapravo jednopartijski sistem kao oblik političke vlasti uveden poslije jednog prelaznog perioda u kojem su dolazile do izražaja i druge političke grupacije. Najčešće se kao prilog ovoj ocjeni ističu istočnoevropski sistemi. Sovjetski politički sistem se, međutim, ocjenuje. a naro­ čito u građanskih teoretičara, kao sistem koji je nastao kao rezultat nasilne likvidacije svih, pa i demokratskih partija. Sovjetski autori su zapostavljali ovaj problem i za to jedan njihov autor upozoravajući da. nače.no govoreći, u pri­ premi revolucije nije bilo govora o uspostavljanju jednoPetrogradski sovjet (7. XI 1917), gdje se pored ostalog ističe: »Sovjet, izražavajući nepokolebljivu vjeru u to da će radnička i selječka vlada koja će kao sovjetska vlada biti stvorena revo­ lucijom a koja će obczbijedšti podršku gradskom proletarijatu od strane cjelokupne mase najsiromašnijeg seljašta, vjeruje da će ova vlada čvrsto krenuti ka socijalizmu kao jedinom sred­ stvu za spašavanje zemlje od nečuvenih nedaća i strahota ra­ ta«. (V. I. Lenin: Soč. izd. 4. t. 26, str. 210). Sve ovo govori o tome da je od prvog časa u normativnim aktima i političkim odlukama jasno i nedvosmisleno određen klasni karakter sovjet­ skoga političkog sistema. To će doprinjeti tome da Ustav RSFSR izvrši znatan utjecaj na razvoj ustavnosti s jedne strane, i po­ litičke prakse u nekim zemljama koje su vodile borbu za soci­ jalizam s druge strane. Najcjelovitije je on bio uzor Ustavu od 1931. godine koji je donijela Kineska sovjetska republika. 3W) V. I. Lenjin: Prvi kongres Komunističke internacionale, Iz. dela, knj. 13, str. 19. 191

partijskog sistema.347) konstatira da do formiranja takvog sistema i nije došlo pobjedom Oktobra. Naime, isti autor uzima da je učešće »lijevih« esera u vladi samim tim činilo sistem višepartijskim. To tim prije kad se zna da su bolj­ ševici predlagali suradnju i drugima pod pomenutim uvje­ tima. Lenjin je isticao da nije krivnja boljševika što su menjševici i eseri napustili zasjedanje II kongresa sovje­ ta.348) Naveli bismo izvorno već iznesenu Lenjinovu ocjenu: »In predlagali razdelit „vlast", no oni hotjat podoždat',*68 347) «Boljševici su smatrali da je moguće, pa čak i poželjno učešće .različitih vidova si tnoburžoaske demokracije’ (Lenjin) u organima vlasti u slučaju da ove partije priznaju socijalisti­ čku revoluciju i odustanu od borbe protiv sovjestke države«. (E. G. Gimpel'son, Iz istorii obrazovanija odnopartijnoj sistemy v SSSR, Voprosi istorii, No 11, 1965, str. 16). 3-... s rijetkim izuzetkom komiteti sirotinje postali organi jedino proleterskih i poluproleterskih seoskih slojeva nasu­ prot cjelokupnom ostalom stanovništvu«, što nije ni po tadašnjim shvaćanjima prihvatljivo, ipak se ističe da ne treba ništa poduzeti što bi oslabilo njihov utjecaj. »►Uki­ nuti komitete sirotinje značilo bi porušiti najčvršće bedeme proleterske revolucije na selu.«373) Ako bi se to napravilo, ističe isti autor, »na što će se oslanjati sovjetska vlast«? 372) U čl. 2. Dekreta stoji: »Da biraju i da budu birani u općinske i seoske komitete sirotinje, mogu svi bez bilo kakvih ograničenja, kako starosjedioci tako i pridošli stanovnici sela i zaseoka, izuzev osvjedočenih kulaka, bogataša i gazda koji posjeduju višak žita ili drugih namirnica i koji imaju trgovinsko-industrijskih poduzeća, da se koriste napoličarskim ili najam­ nim radom i tome slično.« Oni koji izvrše obaveze a koriste se najamnim radom mogli su glasati. (Vidi: V. Kuraev: Sovetv i komitety bednoty, »Pravda« No 233, 27. X 1918, str. 2). 373) Ibidem, str. 3. 205

Trebalo je nastojati da se izbjegnu konflikti između sovjeta i kombeda. Seoske sovjete trebalo je tretirati i dalje kao »revoljucionnve organy vsego krestjanstva-, a komfcede kao samostalne organe seoske sirotinje. U političkom životu najčešće je bilo tako da su kombedi prevladavali tamo gdje su sovjeti bi'.i nedovoljno revolucionarni, ili su čak bili pod utjecajem grupa koje su bile anliboljševički raspoložene. Gdje nije bio takav slučaj, sovjeti deputata na selu ostali su aktivni politički i društveni organi. 4) Cjelokupna normativna djelatnost, koja je po svojoj sadržini bogata a po obimu svestrana, osiguravala je i izra­ žavala klasni karakter sovjetske vlasti.*74) Osim istaknutih načela, a naročito osiguranja odlučujućeg utjecaja proleta­ rijata na društvene poslove, u Deklaraciji i Ustavu i osta­ lim oktobarskim dekretima, a naročito onim koji govore o vlasništvu i proizvodnim odnosima.*75) regularni su i od­ nosi prema neproleterskim društvenim slojevima. Klasna suština i to neprikrivena u tim dokumentima bit će osnovni razlog otporu koji je pružan prilikom njihova donošenja. s:4) »Sovjetski ustav-«, ističe Lenjin, »nije pisan po nekom .planu', nije sastavljen u kabinetima- nisu ga trudbenicima na­ metnuli buržoaski pravnici. Ne, taj ustav je izrastao iz toka razvitka klasne borbe, onako kako su sazrevale klasne suprot­ nosti.*« Pa čak i takve mjere »kao što je nejednakost radnika i seljaka Ustav uopšte ne propisuje. Ustav ih je registrovao pošto su već bili uvedeni u život.- (Vidi: V. I. Lenjin: Proleterska revolucija..., str. 421 i Referat o programu, str. 98). s7i) Tu prije svega mislimo na proglašenje sredstava za pro­ izvodnju za društveno vlasništvo i na dekret o zemlji. Naciona­ lizacija industrije, banaka itd., kolikogod je bila postupna, bila je i energično provađana. našto je imalo utjecaja i držanje vla­ snika i činovništva. Tako je vršena efikasna kontrola potrošnje: -Lica iz redova bogatih klasa dužna su da sav svoj raspoloživi novac drže u Državnoj banci i njenim filijalama ili u štedioni­ cama, dobivajući najviše 100—125 rubalja nedeljno (prema odluci 206

Mi smo već upozorili na teškoće oko usvajanja Deplaracije. Izrada i usvajanje Ustava doprinijet će još jačoj polariza­ ciji političkih i klasnih snaga. Dok su u januaru »lijevi« eseri još bili uz boljševike, u julu, u toku sjednice V sveruskog kongresa sovjeta i u vrijeme izrade projekta budućeg ustava, oni će se otvoreno suprotstaviti principima Oktobra, nastojeći da ne prođe Ustav koji će osigurati rukovodeću ulogu radničke klase u društvu, uspostaviti federativnu državu i postaviti sovjete kao osnovu cijelog sistema.378) U tu svrhu su radili i svoje projekte ustava. Ustvari su bila pred­ ložena komisiji četiri teksta. Kolikogod su imali nešto zajed­ ničkog, naime nisu prihvaćali diktaturu proleterijata, tek­ stovi lijevih esera, esera-maksimalista i »lijevih« komuni­ sta su se znatno razlikovali. O svim tim varijantama i sva­ kom pojedinom članu vođena je duga i žučna diskusijja na sjednicama komisije i izvan nje. Zahvaljujući bitno povoljnijem sastavu V sveruskog kongresa,377) eseri mada*37 mesnih sovjeta) za troškove života, a za potrebe proizvodnje i trgovine — samo na osnova pismenih odobrenja organa radni­ čke kontrole« (m.p.). (V. I. Lenjin: Projekt dekreta o sprovođenju u život nacionalizacije banaka..., Iz. dela, knj. 12, str. 24). 37*) Naime, komisija za izradu ustava, koju je 1. aprila 1918. formirao VCIK, bila je po svom sastavu i političko-idejnoj orjentaciji veoma heterogena. Pored boljševika u nju su ušli i pred­ stavnici »lijevih« esera i esera-maksimalista. Mada je predsjed­ nik komisije J. Sverdlov ulagao velike napore kako bi bio pri­ hvaćen najpogodniji tekst, odnosno »Opće postavke ustava RSFSR« koji su izradili boljševici, rad komisije je tekao sporo i neefikasno. Odlučeno je stoga, juna 1918. godine, da se formira komisija koja će raditi pri CK Partije. Ova komisija je unijela znatne izmjene u tekst koji je 19. IV 1918. godine usvojila komi­ sija VCIK-a. Od posebne je važnosti bilo unošenje Deklaracije u tekst ustava. 377) Kongres je radio u ovom sastavu: od 1.132 deputata bilo je boljševika 775, »lijevih« esera 325- maksimalista 14, anarhista 4. socijaldemokrata 4 i drugih 10. (Podaci, o. c.). 2 07

su svojom pobunom izazvali dvodnevni prekid rada zasje­ danja. nisu mogli osujetiti donošenje Ustava RSFSR. Time je u relativno kratkom periodu bila završena prva faza bogatog rada na jačanju legitimiteta sovjetske vlasti. Cak neki autori govore o donošenju pretjerano mnogo dekreta Normativna die'atnost u sovjetskom društvu bila je neposredno vezana za Lenjinovu ličnost.*78) Učešćem u stva­ ranju osnovnih akata sovjetske vlasti, on je utjecao na nor­ mativno izražavanje načela i suštne programa RKP (b). Njegovo shvaćanje o partiji došlo je do stvarnog utjecaja na politički sistem time što su načela na kojima je izgra­ đivana P artija aplicirana na njega. Lenjin je uzeo direkt­ nog učešća u izradi Deklaracije, Ustava i niza drugih de­ kreta sovjetske vlasti.37*) Trudio se da se pravno oblikuje što veći dio političkih procesa. -Mi smo predstave o politi­ ci«. pisao je on. -odmah davali u formi dekreta. Kao rezul­ tat bilo je osvojeno ono ogromno povjerenje koje smo imali i imamo u narodnim masama.«380) Da bi se to povjerenje 7 i7i) Kao predsjednik SNK i STO on je bio direktno uklju­ čen u taj rad. Lenjin je također aktivno pratio rad Malog SNK. koji je formiran novembra 1917. radi povećanja ekspeditivnosti. Analiza djelatnosti ovih tijela od velike je važnosti za upozna­ vanje Lenjinova rada. ,;*) Rad na izradi normativnih akata bio je veoma inten­ zivan. -Sjećamo se«, ističe Lenjin, -kako smo u Smoljnom od­ jednom usvajali i po 10 i 12 dekreta.« (Soč: izd. 5. .t. 38. str. 141). Smatra se da je Lenjin u periodu Smoljni (137 dana) napisao više od 200 članaka, brošura, dekreta i drugih dokumenata normativnog značenja. (V. S. Orlov: Sozdanie apparata Soveta narodnyh komissarov i ego dejatel’nost pod rukovodstvom V. I. Lenina, Leningrad, 1963, str. 9). »V idi: Soč. t. 33, str. 272. 208

održalo, on je strogo insistirao na načelu zakonitosti i pošti­ vanju revolucionarnog reda.38') U ocjeni društvene funkcije i efekta pravnih normi Lenjin je bio rea’an. Sam je bio svjestan da normativna djelatnost igra i propagandnu ulogu.382) U tome je vidio i raskorak između normativnog i stvarnog u prvoj fazi raz­ voja sovjetske države. Do tog raskoraka dolazilo je iz dva osnovna razloga. Prvo, sami normativni akti nisu odražavali u znatnoj mjeri realne društvene prilike.383) Drugo, uslijed građanskog rata, a naročito u fazi -ratnog komunizma-«, došlo je do velikod ograničenja demokracije, a time i pro­ mjene načela zasnovanih u normativnim aktima. Inače raskorak između normativnog i stvarnog manje je bio uvje­ tovan napuštanjem ili nepoštivanjem odluka od strane samih sovjetskih organa. Ukoliko je do tih pojava i dola­ zilo, Lenjin je na to veoma energično reagirao. On je, naro­ čito u praksi rada SNK i STO, bio uvijek skoncentriran na ostvareno. ►►Po Lenjinovu uputstvu bili su izrađeni kar- 18 18') U poruci povodom oslobođenja Urala piše: -Da bismo do kraja uništili Kolčaka i Denjikina, potrebno je da najstrože poštujemo revolucionarni red, potrebno je da sveto poštujemo zakone i propise sovjetske vlasti i pazimo na to da ih svi izvr­ šavaju . .. Najmanja nezakonitost, najmanje narušavanje sovjet­ skog poretka već je rupa koju odmah iskorišćavaju neprijatelji trudbenika.« (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 14. str. 249, 250). Mi) Razmatrajući na VIII kongresu normativne akte koji reguliraju odnose na selu- Lenjin naglašava: -Ti dekreti, koji praktično nisu mogli biti sprovedeni odmah i potpuno, igrali su veliku ulogu u propagandi.« (V. I. Lenjin: Referat o radu na selu, str. 119). M3) Na pomenutom Kongresu sam Lenjin ističe: -Dekreti su instrukcije koje pozivaju na masovna praktična djela. . . Ne mari što u tim dekretima ima mnogo toga što ne valja, što se u životu neće ostvariti. Važno je da se na njima ljudi uče prak­ tičnom radu.« (V. I. Lenin. Soč. t. 29, str. 185. 186). 209

toni za kontrolu sprovođenja od.uka Sovnarkoma i Vladi­ m ir Il’ič je strogo kontrolirao njihovo popunjavanje.« Jed­ nom prilikom su mu vršili na kartonima evidencije neke promjene na što je energično reagirao tražeći da se ne odstu­ pa od planiranog.384)

2.

SOVJETI — OBLIK DIKTATURE PROLETARIJATA I OSNOVA CIJELOG POLITIČKOG SISTEMA

Osnovni zaključak o sovjetima u svojim brojnim studi­ jama Lenjin svodi na to da su oni ruski oblik proleterske diktature.335) Historijski gledano, oni predstavljaju i jedan specifičan put rušenja stare buržoaske državne mašine, odnosno prevazilaženja klasične državne organizacije. Pri tome za Lenjina nije bilo od presudne važnosti kako će se izvesti proces prenošenja državne vlasti na sovjete. Nepo­ sredno pred revolucionarno vrenje on je pretpostavljao da se taj akt može izvesti i mirnim putem 386) Smatrao je da •“ ) E. B. Genkina: Lenin ..., str. 192. S8S) »U našim sovjetima ima još mnogo grubog, neodređenog, tu nema nikakve sumnje, to je jasno svakom ko je izbliže vidio njihov rad, ali ono što je u njima važno, što je istorijski dragoceno, što predstavlja korak napred u svetskom razvitku socija­ lizma — jeste to da je tu stvoren novi tip države.« (V. I. Lenjin: Iz. dela, knj. 12, str. 143). “ •J Pretpostavljao je da - . . . ako sad sovjeti uzmu, potpuno i isključivo, državnu vlast u svoje ruke radi sprovođenja pro­ grama, sovjetima je obezbeđena ne samo podrška od strane devet desetina stanovništva Rusije, radničke klase i ogromne većine seljaštva.« Međutim, već tada je Lenjin izražavao sumnju u takvo stanje kod sovjeta. »-Ni o kakvom otporu«, pisao je. »►so­ vjetima ne bi sad moglo biti ni govora kad se sami sovjeti ne bi kolebali.« » ... Ako uzmu svu vlast, sovjeti bi mogli još sad — i to je verovatno njihova poslednja šansa — da obezbede miran 210

se od pojave sovjeta griješi u njihovoj ocjeni. »Sovjeti radlvčkih, vojničkih, seljačkih i drugih deputata«, ističe on u aprilu 1917, »nisu shvaćeni ne samo u tom smis’.u što je većini nejasan njihov klasni značaj, njihova uloga u r u ­ s k o j revoluciji. Oni nisu shvaćeni ni u tom smislu da oni. sami po sebi, predstavljaju nov oblik, tačnije, nov tip države.«387) Baš ta ocjena da su sovjeti novi tip države, izazvala je rasprave u redovima socijaldemokracije. K. Kaucki je postavio pitanje: smiju li sovjeti kao organizacije klase postati državne organizacije? Da li će oni time gubiti na svojoj širini. Smatrao je da njima pripada posebna uloga u borbi između kapitala i rada. Međutim, baš ta okolnost, po mišljenju Lenjina, da je bit te borbe bitka za političku vlast, razvitak revolucije, mirne izbore svojih deputata od strane na­ roda, mirna borbu partija unutar sovjeta (m.p.)> proveravanje programa raznih partija na praksi, miran prelaz vlasti iz ruke jedne partije u ruke druge.« (V. I. Lenjin: Zadaci revolucije, str. 311). M7) Vidi: Zadaci proletarijata u našoj revoluciji. Iz. dela, knj. 10, str. 450. Treba, naime, imati u vidu da je stav političkih partija prema sovjetima bio različit. Menjševici nisu u svom pro­ gramu imali mjesta za sovjete, oni su jedino mogli odigrati pri­ vremenu ulogu kao sredstva parlamentarne borbe. Anarhisti su iz poznatih razloga bili protiv sovjeta, odnosno protiv bilo koje vlasti. Partija esera poklanjala je sovjetima određenu pažnju, ali u njima nije vidila oblik političkog organizovanja društva. Preferiranje institucija građanske demokracije kod njih će svesti ulogu sovjeta na određeno vrijeme, odnosno na sporednu ulogu. Pri ocjeni odnosa prema sovjetima mora se voditi računa i o tome da ni boljševici nisu o njima imali istovjetna gledišta. Šta više ovdje je uloga Lenjina bila presudna. Mnoge je smetao tzv. dualizam. Lenjin je smatrao da u političkoj borbi i društvenim promjenama sovjeti i Partija imaju specifičnu ulogu. Sve ove dileme oko sovjeta i stavova političkih partija prema njima prirodna su posljedica načina na koji su oni stvarani 1905. godine, odnosno kasnije obnavljani. 211

čini nužnim da sovjeti postanu državne organizacije. Moglo se pretpostaviti da je samim tim postavljen osnov i za poste­ penu promjenu karaktera državne vlasti. Kasnije okolnosti koje će svođenjem sovjeta od širokih, masovnih društveno-političkih organizacija vlasti8*8) na isključivo organe držav­ ne vlasti prekinuti taj kontinuitet, ne mogu dati za pravo Kauckom. a) Struktura sovjeta određena je pored ostalog i 1. čla­ nom Ustava gdje se kaže: -Sva vlast centralna i lokalna pripada sovjetima-. Oni su postali sistem koji se od široke baze. sovjeta deputata grada i sela. zatvara preko kotarskih, općinskih, gubernijskih i oblasnih kongresa do Svcruskog kongresa radničkih, seljačkih i crvenoarmejskih deputata. Svaki od ovih sovjeta bio je najviša vlast na svom podru­ čju. Njihovi izvršni organi bili su izvršni komiteti koji su rukovodili poslovima između zasjedanja sovjeta. Pri tome se konstatiralo da su izvršni komiteti kongresa sovjeta između njihovog zasjedanja također najviša vlast što je. na odre­ đen način, proturiječilo stanovištu da su kongresi jedina najviša vlast na svom području. Struktura i unutrašnji od­ nosi u sovjetima zasnovani su na načelu demokratskog cen***) Oni su bili specifični i novi oblik političke vlasti baš zbog toga što su zbog svoje širine i neposrednosti uvlačili u politički rad, ili je bar trebalo da to čine. široke društvene slo­ jeve. osiguravajući na taj način do tada najefikasniju kontrolu javne vlasti. -Nova vlast, kao diktatura ogromne većine, mogla je da se održava i održavala se isključivo na osnovu poverenja ogromnih masa, isključivo na osnovu toga što je na najslobodniji, najširi i najsnažniji način privlačila sve mase za'učešće u vla­ s ti- (V. I. Lenjin: Prilog istoriji pitanja o diktaturi. Iz. delaknj. 14. str. 49). Ovdje bismo upozorili da ovu misao treba shva­ titi kao programsku, kao određivanje karaktera sovjeta s jednog dužeg vremenskog razdoblja. Ako bismo se zatvorili na period 1917—1921. onda bi takva ocjena zbog već istaknutih razloga bila nerealna. 212

tralizma. Čvrsto vezani u svojoj hijerarhiji sovjeti su izvr­ šavali odluke -odgovarajućih viših organa sovjetske vla­ sti.«389) I tada je zapravo uspostavljen tzv. sistem dvostruke odgovornosti. Organi nižih sovjeta (izvršni komiteti, odsjeci, komisije i si.) odgovarali su svom sovjetu i u isto vrijeme odgovarajućim organima višeg sovjeta. Postepeno će prevla­ davati vertikalna odgovornost što će negativno utjecati na samostalnost i inicijativu u radu nižih organa. Druga kraj­ nost ispoljila se u loka'.ističkim i partikularističkim otpo­ rima. Po svojoj suštini bit će to više otpor sovjetskoj vlasti nego centralizmu.390) U periodu između oktobra 1917—1921. sovjeti prolazc kroz tri osnovne faze razvoja. U prvoj fazi oni postau: organi vlasti mada to nije izvršeno na jednoobrazan način. Neki sovjeti, a naročito u jačim centrima, preuzeli su u stvari vlast i prije Oktobra, dok je drugdje ta vlast na njih prešla dekretom. U rjeđim slučajevima zadržao se duali­ zam. Pored sovjeta vlast vrše i dume i to do proljeća 1918. godine.*3 38») Vidi čl. 56. i 65. Ustava RSFSR. »Vestnik« u broju 1. decembra 1917. donosi instrukciju o radu sovjeta gdje se u tački 3. ističe: *-v porjadke upravlenija sovety provdjat' v žizn vse dekrety i postanovlenija central noj vlasti.. .« 3*°) Lokalna samouprava imala je stanovitu tradiciju. Tzv. zemstva imala su svoje značenje, ali su uspostavljanjem sovjet­ ske vlasti postali suvišni. Pod vidom borbe za samoupravu u stvari su se bogatiji slojevi borili protiv sovjetske vlasti i za to se prišlo likvidaciji - . . . zemskih samouprava. .. Zemske insti­ tucije se ne likvidiraju samo na osnovu odluka kongresa, sami seljaci još prije kongresa likvidiraju u selima i kotarima zem­ stva, stvarajući sovjete.« (-Vestnik«, No 12—13, 1918, str. 13). U težnji da zadrže svoj utjecaj u masama menjševici i eseri su podržavali organe stare samouprave. Drukčiji stav su imali o tome -lijevi« eseri dok su bili u koaliciji sa boljševicima. 213

Jačanje utjecaja boljševika u sovjetima, a naročito na selu i u udaljenim oblastima (Sibir, Zakavkazje i dr.) tek’.o je postepeno i sa znatnim teškoćama. Ovaj proces nije pot­ puno ni završen u prvoj fazi. U tim oblastima (Južni Ural, Orenburg, Voronjež i dr.) sovjeti su bili sastavljeni pretežno od menjševika (u gradovima) i esera (u selima). U nekim seoskim i općinskim sovjetima prevladavali su su kulaci. Bilo je slučajeva da su uporedo djelovali sovjeti boljševički i esero-menjševički. U Ukrajini je djelovala, uz sovjete, i Ukrajinska rada. kao vlada koja je vodi’a borbu protiv sovjetske vlasti. Ovdje, kao i u drugim agrarnim oblastima antiboljševičko raspoloženje imalo je osnov u niskom kul­ turnom nivou i pomanjkanju demokratskih tradicija, odno­ sno sitnovlasničkoj psihologiji seljačkog življa. Ovom stanju je pogodovala i organizaciona odvojenost seoskih sovjeta od dna do vrha. Do sjedinjenja radničkih, vojničkih i selja­ čkih sovjeta doći će krajem januara 1918. godine, neposred­ no pred III sveruski kongres. Druga faza počinje građanskim ratom, odnosno »ratnim komunizmom«, kada u stvari dolazi do zamiranja rada so­ vjeta, a naročito na nižim nivoima. Ogromna većina sovjeta na okupiranom području je pod utjecajem antiboljševičkih partija i grupa koje su stale na stranu kontrarevolucije. Njih sve više zamjenjuju kombedi i revkomi.391) Treće razs#l) Zanimljiv je odnos sovjeta i kombeda. Kombedi se for­ miraju juna 1918. godine sa ciljem da omoguće prelazak vlasti u ruke revolucionarnih sovjeta. Naime, u nekim sovjetima deputata na selu prevladavaju kulaci te su kombedi. pretežno sastavljeni od gradskog proletarijata, morali ove da onemoguće. Međutim, jednom stvoreni kombedi zadržavaju vlast i pokazuju tendenciju »zatvaranja« prema srednjem seljaštvu. Mada je ta pojava osuđivana, u tadašnjim izvorima se upozorava da ne treba ništa učiniti na slabljenju utjecaja kombeda. »Ukinuti komitete sirotinje značilo bi porušiti najčvršće bedeme proleterske revo214

dobije faze, koju mi izučavamo, vremenski počinje krajem 1920. i 1921.. godine. Ono je karakteristično po oživljavanju rada sovjeta, a naročito sovjeta deputata. U manjim mje­ stima tada se zapravo, poslije okupacije, ponovno formiraju sovjetski organi vlasti. U nekim gradovima, gdje su u drugoj fazi formirani revkomi, ponovno se obnavlja rad sovjeta. U cijelom ovom periodu, a naročito u drugoj fazi za odnos sovjeta i njihovih izvršnih organa, bilo je karakteri­ stično prevladavanje ovih drugih.392) Objektivno takvom stanju doprinijet će nekoliko faktora. Prvo. sovjeti i kon­ gresi nisu mogli redovno zasijedati. otežan je bio izbor organa, uvodila se praksa postavljenja. Drugo, izvršni organi su bili operativniji što je zbog težih uvjeta rada i mobili­ zacije u ljudstvu i materijalu bilo značajno. Treće, birokra­ tizam je već u toj fazi došao do izražaja ispoljavajući se i u pomjeranju mjesta odlučivanja od sovjeta na njihove izvršne organe.393)*39 lucije na selu.« (V. Kuraev: Sovety i komitaty bednoty, »►Prav­ da«. No 233, 27. X 1918). Pri tome je, razumije se- i dalje trebalo sovjete smatrati za osnovne revolucionarne organe sovjetske vlasti. 39i) U rezoluciji VIII kongresa o organizacionom pitanju u tom pogledu stoji: »Neophodno je boriti se protiv tendencija da se odlučivanje o svim poslovima prenese isključivo na izvršne komitete. Sovjeti treba da rade ne samo kao aparat za agitaciju i informacije, već i kao organizirani poslovni mehanizam.« (KPSS o rabote sovetov, str. 38, 39). 3».i) izvršni organi formiraju svoje odjele (upravljanja, na­ rodne privrede, rada. prosvjete, financija i si.) a ovi radi koor­ dinacije zajedničke komisije. Sve to doprinosi pomjeranju stvar­ nog mjesta odlučivanja na ova stručna tijela. (Vidi, ibidem, No 14. str. 2). K tomu treba pridodati da njih pretežno sačinjavaju stari činovnici. Stari činovnici dolaze do izražaja nešto više i zbog toga što je avangarda » ... iscrpljena u borbi, istrošena, umorna. Opadanje broja ili aktivnosti ove avangarde pruža mo­ gućnost jednom dijelu sovjetskih činovnika da prikriveno vrše 215

Lenjin je smatrao da je tome doprinio i niski kulturni nivo,8*1) a neki suvremeni izvori, a naročito časopis -V lat’ sovjetov« insistira na socijalnim strujanjim a i polarizaciji do koje je dolazilo naročito u sovjetima deputata na selu. Zanimljivo je zapažanje N. Osinskog koji stoji na stano­ vištu da je do ovih pojava došlo uslijed toga što sovjetska država nije formirana tako -da nije u pravom smislu d rža­ va«. -Ispostavilo se da država nije komuna, u svakom slu­ čaju prva prelazna etapa, prvi oblik diktature proletarijata i sirotinje.« Drugim riječima, da nisu razvili forme dikta­ ture -države — komune«. -S obzirom na to da postoji veći broj ustanova u ovom sistemu koje su postavljene odozdo a nisu izborne.« Ističući da su prava činovnika često veća od izabranih organa, autor nastavlja: -Izborne ustanove, uključujući VCIK, u veoma maloj m jeri predstavljaju danas kolegij ume, odnosno ustanove koje kolektivno, zajednički razm atraju i rješavaju pitanja. Kolektivne diskusije su rijet­ ke. a odluke donosi relativno uzan krug ljudi, odlučivanje je prešlo u nadležnost prezidijuma i predsjednika.«895) sabotaže, a drugom da ispoljava svoje urođene naklonosti prema neradu, neažurnosti, pljački i drugim bezobrazlucima«, (-Vlast’ sovetov«. No 2- 1919). ***) -Taj niski kulturni nivo«, naglašava Lenjin, -čini da su sovjeti, iako po svom programu organi upravljanja kros trud­ benike u stvari organi upravljanja za trudbenike kroz najna­ predniji sloj proletarijata, ali ne kroz radne mase. (Soč. t 29, str. 161). ***) -Vlast’ sovetov«, No 2, 1919, str. 9, 10. Isti autor ističe da iz toga proizlazi da je nužno mijenjati forme upravljanja. -Oba­ vezni smo da sužavamo autoritetne elemente u radničkoj dikta­ turi i da činimo korake na putu ka frontalnom obliku radničko-seljačke demokracije, države — komune.« (o. c., str. 11). Ove misli Osinskog i si. ističemo da bismo upozorili na karakter rasprava koje su na temu političke organizacije socijalističkog društva vodene. Uza sve to što one, načelno govoreći, zaslužuju 216

Kolikogod ova ocjena bila preoštra i izrečena januara 1919. godine, tj. u vrijeme koje je nepogodno za demokra­ tizaciju organa vlasti, ostaje odnos političkih i stručnih organa kao stalno prisutan problem, a naročito u prvim etapama razvoja socijalističkog društva. Odnos zakonodavne i izvršne vlasti razmatran je ana­ lizom djelovanja organa sigurnosti i to na način da CK-u treba pretvoriti u »ugolovnuju i političeskuju« policiju, koja će biti podložna sudu i odgovarajućim sovjetima. Već u ovoj fazi, koja je karakteristična po izrazito oštroj klasnoj borbi i s tim u vezi pojačanom ulogom organa gonjenja — obraća se pažnja na mogućnost nekontroliranog djelovanja tih organa i ističe potreba njihova podređivanja sovjetima na svim nivoima. U ovom duhu je objavljivao napise i organ NKUP »Vlast’ soveta«. Sve je to trebalo pomoći da se osujeti takvo spajanje zakonodavnih i izvršnih organa, odnosno da se ta vlast nađe u rukama »•... uskih zatvorenih kolegijuma — počev od prezidijuma VCIK, sovjeta narodnih komesara i biro­ kratskih vrhova pa do odgovarajućih lokalnih jedinica.-«*39'5) Treba, međutim, dodati da je to olakšano time što je zakono­ davna aktivnost pala u stvari na SNK i VCIK. jer se kon­ gresi sastaju rjeđe i kratko zasjedaju.397) pažnju potrebno je voditi računa o tome da su u uvjetima kad se vodila borba za spašavanje sovjetske vlasti teško primjenjivane. Insistiranje nekih autora na njima nije uvijek sračunato na stvarnu podršku sovjetskoj vlasti. 39*) Ibidem, str. 15. 39;) Kažemo rjeđe jer su ipak kongresi sovjeta održavani. Godine 1919. od 119 kongresa (gubemijskih i kotarskih) sastali su se 5—6 puta 50, odnosno 46%. Oko jedne četvrtine sastalo se 7—8 puta. a neki čak i 9—14, dok se njih 9% sastalo samo jed­ nom. (Vidi: »Vlast- sovjetov«, No 11, 1919). Mada u manjoj mjeri ali problem postoji i u odnosu SNK i VCIK. Osinskij zahtijeva 2 17

U razvoju sovjeta u ovom periodu uvijek se u znatnoj mjeri osjeća snažniji utjecaj centralnih organa na jačanje i formiranje nižih. Naime, kad su se tek učvrstili gubernijski i okružni organi, onda se išlo dalje, na općine pa tek onda na sela. Ovaj redoslijed je naročito karakterističan za lazu oživljavanja rada sovjeta. Za tadanje uvjete to je jedan nužan, ali ne i prirodan i bez nedostataka proces formiranja revolucionarne vlasti. Stoga teza da sovjeti izrastaju iz lokalnih sovjeta, više je osnov za razumijevanje karaktera, a manje organizacione strukture razvoja vlasti. Jedna zanimljiva institucija sa stanovišta izgradnje so­ vjetske vlasti jesu kongresi predsjednika ispolkoma. Onaj ito je održan jula 1918. bio je značajan po tome što su ispolkomi preuzeli i pos'.jednje poslove stare samouprave. Osnov­ nu pažnju Kongres je posvetio organizaciji mjesnog aparata vlasti. Usvojena rezolucija odigrala je značajnu ulogu u prim jeni zakonitosti rada. a na osnovu tek usvojenog Usta­ va.498) Na drugom kongresu, m arta 1919, položeni su temelji principu »dvojnogo podčinenija každogo iz otdelov ispol­ koma. t. e. ispolkomu s odnoj strronv i sootvetstvujuščemu Narodnomu komessariatu, s drugoj.499) Jedna od tema na kongresima bio je odnos prema kontrolnim organima. Ispol- *I da narodni komesarijati moraju podnositi javne izvještaje VCIK. organu koji je znatno oslabljen i smrću Ja. M. Sverdlova (31. III 1919). ***) Govoreći na ovom kongresu. Lenjin je- zalažući se za jačanje organa sovjetske vlasti, istakao: »Naša glavnaja nasuščnaja zadaća — upravlenie, organizacij i kontroT. Eta rabota neblagodamaja i nevidnaja. no imenno vnej kozjastvermye i administrativnye silv rabočih i krest'jan budut razvertyvat’sja vse bolee i bolee uspešno.- Parolu »svu vlast sovjetima« treba shvatiti kao potrebu da priđemo državnoj izgradnji »putem sobstvenvh ošibak.« (Vidi: Izvestija VCIK, No 161, 31. VII 1918). *»») »Vlast' sovetov-, No 11, 1919, str. 1. 218

komi su zahtijevali da ti organi budu, kao njihovi organi, njima i odgovorni, a ne isključivo odgovarajućem kome­ sarijatu. Mi smo već konstatirali da je Boljševička partija ula­ gala napore da jača svoj utjecaj u sovjetima. To je bila i pretpostavka za otpočinjanje i učvršćenje revolucije, a naro­ čito na selu i perifernim oblastima, gdje je taj proces bio otežan i usporen. Zahvaljujući bogatoj dokumentaciji400) o socijalnoj i partijskoj strukturi gubernijskih i kotarskih kongresa sovjeta i njihovih izvršnih organa možemo istaći da je porast utjecaja boljševika bio postepen ali stalan. Pri lome je socijalni sastav kongresa bio donekle nepovoljan a naročito u nerazvijenim gubemijama. Znatan dio njihova sastava čine službenici (1920. godine 17,7, a 1921. godine 23.0%). Uza svu naklonost izbornog zakona radnici su, ako se uzmu 183 gubernije, brojno slabiji od seljaka (33,3 prema 36.7 u 1920. ili 31,2 prema 35,9% u 1921. godini). Međutim, i pored takve socijalne strukture gubernij­ skih kongresa njihov partijski sastav bio je jako povoljan. Komunisti su povećali svoje učešće od 47,5% 1918. do 74,4% u 1921. godini. U istom periodu menjševici, »lijevi« eseri i druge partije naglo slabe. Sve ove partije zajedno u prvo.) polovini 1918. godine imaju 24,5% ukupnog sastava guber­ nijskih kongresa. Taj se postotak 1919. smanjuje na 4,3% da bi 1920. godine potpuno nestali. Neki predstavnici ovih partija zadržavaju se u političkom životu pod vidom vanpartijaca. Statistika kotarskih kongresa sovjeta pokazuje istovetne tendencije. Zanimljivo je primijetiti da je sastavu 4#0) Tu prije svega mislimo na časopis »Vlast- sovetov« koji je kao glasilo Komesarijata unutrašnjih poslova imao zadatak da prati razvoj sovjeta. Osim toga kao izvor su od velike važno­ sti redovni izvještaji o radu kongresa sovjeta i njihovih ispolkoma. 219

ii vršnih komiteta poklanjana još veća pažnja, to tim više što je utjecaj ovih bio u stalnom porastu. To se naročito vidi iz dužine partijskog staža članova ispolkoma. Prevladavaju osjetno oni koji su prim ljeni prije revolucije (čak i do 183°/o), odnosno u toku 1917—1918. godine.461) Svi podaci, uključujući i prvih deset sveruskih kongresa sovjeta,402) upućuju na zaključak da je sovjetski politički sistem postao jednopartijskim već u toku 1918. godine, pa i bez obzira na to što je moguće, s obzirom na izvjestan broj predstavnika drugih partija u kongresima sovjeta, tu gra­ nicu pomaći na 1919. godinu. Neki autori su skloni da se kao granica uzme 1920. godina, jer i tada imamo u pomenu:im organima nekoliko predstavnika koji nisu komunisti ili vanpartijci. Ako bi se pri ocjeni o karakteru jednog politi­ čkog sistema (sa stanovišta da li je jednopartijski ili višepartijski) polazilo od stvarnih odnosa, od njihove klasne i političke sadržine, onda bi s pravom moglo ovu vremensku granicu pomaći na 1918. godinu. Julski događaji i donošenje Ustava s jedne strane i otvoreno istupanje svih ostalih poli­ tičkih partija na pozicije kontrarevolucije s druge strane čine tu vremensku granicu prihvatljivijom. Iako u ovoj fazi razvoja institucije sovjeta nije ispalo onako kako je to predviđao VIII kongres RKP (b) u rezo­ luciji o organizacionom pitanju.402) ostaje kao prihvatljiv *13 401) Svi podaci, M. Vladimirskij: Sovety, ispolkomy i s’ezdy sovetov. I i II vypusk, Moskva, 1920, 1921. godine, str. 6. 10. 12. 13. 14- 17, 18. 4,i) E. G. Gimpel'son daje slijedeći tabelarni pregled partij­ skog sastava Sveruskih kongresa sovjeta (str. 221). 4M) Tamo, poslije nego se sovjeti određuju kao državne organizacije radničke klase i siromašnog seljaštva, stoji pored ostalog i ovo: »»Sovjeti okupljaju u svojim redovima desetine milijuna radnih ljudi i dužni su da nastoje na tome da okupe u svojim redovima cjelokupnu radničku klasu i cjelokupno siro­ maštvo i srednje seljaštvo.*1(KPSS o rabote sovetov, str. 39). “ 20

- J

To!

i

1

1

1

~ X

•|o8 •5»A |o8

i

1

l

1

,1

■|o8 ■5»a

>

•

§

1

'

|o3 *AOS § 3081

■|°3 —»§ |o8 •jsa

1

•|o3 53A

1

**

'

P

1

3

1

i

1

i

_ s ■5»A

1

8,aR

il6 l- x f-z

AO|»AOS AOp23,S riHShlSOJaSA AB|SOS r^OflMBd

l_ s _ l

1

i

i

R

s

!

i

s Lcvve escry

■|o8 ■5a.\

8

•

3 "

2

-

8

2

qXuep

§

j

=

53

a

1

2 ' 1« ! 'IM" ■1 Li_ Kommunisly

"

|

1 jju

8

5 -

1

1

«

■|°8

_ =

i

1

■ 108 T ^2 (O X

S

“

“

■|°3 •53A

X

B

si

2

*

S

2

1

!

S

1

1

E . G . G i m p e l 's o n ; o . c ., s t r . 3 0 .

X

5

Drngie parili

ct>

5 -

221

zaključak da su oni, a naročito u prvoj i trećoj fazi, pred­ stavljali masovne i osnovne organe vlasti koji su osiguravali mada ograničen kontinuitet utjecaja od sovjeta deputata do Sveruskog kongresa sovjeta. Rezolucija je potpunije došla do izražaja u jednom drugom zahtjevu, koji se sastojao u težnji da KP stavi sebi u zadatak - . . . izvojevati odlučujući utjecaj i potpuno rukovodstvo u svim organizacijama radnih lju d i.. .-< a naročito sovjeta. Isticanjem nekih podataka o političkoj i socijalnoj strukturi sovjeta mi smo pokušali ilu­ strirati stanovište da je. što se bar ovih organa tiče, došlo do ostvarivanja ovog cilja.

3.

NEKI OBLICI NEPOSREDNE DEMOKRACIJE

Kad je riječ o neposrednoj ili direktnoj demokraciji, onda se za njen tip uzima najkarakterističniji izraz: socija­ listička demokracija. Pri tome se često ne vodi dovoljno računa o činjenici da je i za mehanizam socijalističke demo­ kracije, pa u određenoj mjeri i za neke oblike samoupra­ vljanja, karakteristična posrednost. Zbog toga bi bilo isprav­ ni je da se socijalističku demokraciju smatra za takav oblik političkog sistema u kojem dolazi do izražaja, posrednim i neposrednim putem, utjecaj građana ne samo na javnu vlast nego i na čitav proces političkog odlučivanja u dru­ štvu. Pri tome imamo u vidu i odlučivanje u sferi ekonom­ skih odnosa.404) 4M) Neki naši autori smatraju da neposredna demokracija, a naročito neki njeni oblici, kao npr. radničko i društveno upra­ vljanje i samoupravljanje, u stvari predstavljaju prevazilaženjc socijalističke demokracije kao oblika političkog sistema. (Vidi, Marks i suvremenost, II dio, Beograd, 1964). 222

Mi smo u ranijim poglavljima donekle istakli neke probleme vezane za oblike neposredne demokracije u prvoj fazi razvoja sovjetskog političkog sistema.*40') Također smo upozorili na razne ocjene u pogledu stepena demokratizacije sovjetskog društva i KP u raznim fazama ovog perioda (1917—1921). U ovom dijelu rasprave željeli bismo nešto više reći o nekim oblicima učešća radnika u upravljanju ne­ posrednom proizvodnjom. Smatramo da je u ovoj fazi raz­ voja sovjetskog društva došlo, prije svega, do ostvarenja nekih rezultata u tom pogledu, kao i dilema u pogledu pronalaženja najefikasnijih metoda i ob'ika upravljanja privredom. Kad je riječ o rezultatima, onda mislimo na fabričko-zavodske komitete, zatim na organe radničke kontrole i aktivnost sindikata u kontroli proizvodnje i raspodjele. Dile­ me su bile slijedeće: prvo, kolegijalno upravljanje ili »edinoličje«. drugo, demokratizacija organa upravljanja privre­ dom (Sovnarhoza, glavki i centra), odnosno jačanje institu­ cija radničkog upravljanja ili etatizacija pod kojom se najviše misli na podržavljenje sindikata i jačanje uloge državnih organa u upravljanju privredom. U stvari radi se o dva vida jedne te iste dileme.40*) Mi bismo nastojali utvrditi, prije svega, da li su te dileme bile aktuelne, a zatim da utvrdimo historijsko-dru4#s) Upozoravamo na obradu nekih pojava koje su došle do izražaja u diskusiji o sindikatima, na poglavlje o odnosu partije i klase, odnosno o načelima na kojima je izgrađena RKP (b) i sovjetski politički sistem (npr. demokratski centralizam), kao i na prethodno poglavlje u kojem smo govorili o sovjetima. 40°) Nama se nameće ovo pitanje: zašto nije pri obnavljanju procesa demokratizacije krajem građanskog rata došlo i do po­ novnog oživljavanja institucija u kojima su radnici uzimali uče­ šća u upravljanju i nije li se baš zbog toga oživljavanje i ostalih oblika neposredne demokracije nailazilo na veće teškoće. 223

štvene okolnosti, odnosno subjektivne ocjene i gledanja koja su dovela do njihova postavljanja.

a) Neka iskustva učešća radniku u upravljanju proizvodnjom Zavisno od načina upravljanja privredom u ovom peri­ odu razvijao se i proces radničkog uključivanja u te poslove. Mada se može ići i za vremenskim određenjem pojedinih faza,4#T) ipak treba voditi računa i o specifičnom položaju pojedinog poduzeća ili grane proizvodnje. Drukčije se posta­ vlja problem ako je u pitanju napušteno ili nacionalizirano poduzeće, za razliku od onog s kojim upravlja njegov vla­ snik. Često je oblik upravljanja od strane radnika podešavan prema držanju poslodavca. Ipak je moguće kraj 1920. godi­ ne prihvatiti kao vrijeme kad se. pošto je završena nacio­ nali zacija.108) manje-više. poduzeća nalaze u istom položaju, te otuda i u načinu upravljanja nema znatnijih razlika.*4 4*T) Prva faza počinje pojavom fabričko-zavodskih komite­ ta (FZK) marta 1917. i traje do donošenja Zakona o radničkoj kontroli — 27. XI 1917. Druga završava krajem 1918. kad se napušta ideja radničke kontrole, dok bi treća završavala kon­ cem 1920 — početkom 1921. kad se potpuno uspostavlja jedno­ obrazan sistem upravljanja privredom od strane državnih or­ gana. 4*s) Nacionalizacija je počela odmah poslije Oktobra. Već smo spomenuli nacionalizaciju banaka. Tako 1918. nacionalizi­ raju se željeznice i brodski saobraćaj. Industrija je nacionali­ zirana postepeno, i to najprije zbog otpora prema sovjetskoj vlasti, radničkoj kontroli i si., dok je od polovine 1918. naciona­ lizacija vršena i iz drugih razloga. To je bila sabotaža- napušianje poduzeća, pokušaj prodaje ili zatvaranje poduzeća. U ovakvim slučajevima i sam Lenjhi je zahtijevao energične in­ tervencije. Poznat je slučaj sa sabotažama na Uralu. Poslije žalbe radnika Sljapnikov i Džerdžinski dobivaju nalog da od224

1) Fabrićko-zavodski komiteti formiraju se marta 1917. godine. Za 4 mjeseca u 95.6% poduzeća Moskve oni već dje­ luju, a do jeseni okupljaju 400 hiljada radnika.409) S obzirom da sindikati nemaju jedinstvenu organizaciju na nivou podu­ zeća, FZK se javljaju kao prva tijela koja, budući su birana od svih radnika, objedinjavaju akcije i predstavljaju nji­ hove interese. U toj fazi sindikati su nastoja'i da FZK podrede čemu su se, kako smo naglasili, boljševici suprot­ stavili. Bilo je to vezano i s težnjom da se sačuva samostal­ nost FZK u kojima su oni imali većinu.410) Djelatnost FZK u prvoj fazi bila je regulirana iznuđe­ nim Zakonom o radničkim komitetima koje je donijela Pri­ vremena vlada (7. V 1917). Međutim, oni nisu ostali u okviru*40 mah napisu rješenje. Nacionalizacija tih zavoda uslijedila je 7. i 9. XII 1917. (Vidi: Dekrety sovetskoj vlasty, t. 1, str. 186-188). Uvela se praksa da u rješenju o nacionalizaciji stoje ti razloz:. Lenjin je naročito insistirao da se ovaj posao obavlja u pravo vrijeme i planski. (Vidi: Soć. t. 27, str. 265). On je još ranije isticao da »srž« stvari neće biti u konfiskaciji imovine kapita­ lista, već u sveobuhvatnoj radničkoj kontroli nad kapitalistima. (Iz. dela. knj. 11, str. 339). Unutarnje i vanjske teškoće ubrzat će proces nacionalizacije. Juna mjeseca donesena je odluka o nacionalizaciji teške industrije, čime zapravo i počinje jedan proces koji će se završiti novembra 1920. godine, do kada je država postala vlasnik skoro čitavog privatnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Nacionalizaciju su vršili sovjeti na svim nivoima, a najčešće su to činili oblasni sovjeti i sovjeti de­ putata. (Vidi, N. Silant ev, Roboćij kontrol’ i sovnarhozi. Mos­ kva, 1957, str. 123). 40“) A. G. Egorova: Partija bol sevikov v bor be za profsojuzy i fabzavkomy v period podgotovki oktjabr skogo vooružennogo vostanija, Moska, 1959, str. 169. 4,°) Već u proljeće 1917. godine, tri četvrtike FZK u Petrogradu imaju boljševici, a u njihovoj organizaciji u svim glav­ nim centrima učestvuju Sverdlov, Vorošilov. Kujbišev i dr. (Vidi ibidem, str. 170). 2 25

nadležnosti (trebalo je da se bave odnosima između rada i kapitala i kulturnom djelatnošću), već su ulazili u probleme organizacije proizvodnje, uvjeta rada. otpuštanja radnika i radničke kontrole.411) Radnička kontrola postat će glavni zadatak FZK i oni će formirati posebne komisije koje će obavljati taj zadatak. Od posebne je važnosti, kako za iskustvo u radu tako i daljnji organizacioni razvoj FZK. formiranje Centralnog savjeta FZK Petrograda. do kojeg je došlo na I petrogradskoj konferenciji (30. V — 3. VI 1917).41*) CSFZK Petro­ grada u stvari je centralni organ u zemlji. U njega su b irani: 4U) Lenjin je na Aprilskoj konferenciji 1917. god., a naro­ čito na Petrogradskoj konferenciji FZK. smatrao da je radni­ čka kontrola programski zadatak Partije. »Ne radi se o bilo čijoj nestrpljivosti, niti o bilo čijoj propagandi, već objektivni uvjeti, neviđeni krah cjelokupne kulture — to primorava na prelazak na kontrolu nad proizvodnjom i raspodjelom, nad bankama, fabrikama i si.« (Soč. t. 24, str. 403). Gorodeckij E. N. smatra da je Lenjin na Aprilskoj konferenciji sovjete smatrao za organe kontrole, a da tek maja 1917. govori o historijskoj neophodnosti radničke kontrole. (Vidi: Gorodeckij E. N.: Roždenie Sovetskogo gosudarstva, Moskva, 1965, str. 215). 4,i) Na konferenciji učestvuju 568 delegata od kojih je 499 birano iz fabrika i zavoda. U organizaciji konferencije naročitu je ulogu odigrao Sverdlov. Referat je podnio Lenjin. On je oštro napao menjševičko-eserovsku tezu o državnoj kontroli. »Da bi kontrola nad industrijom bila faktički ostvarena, ona treba da bude radnička kontrola." Smatrao je da u tim organima radnici ne smiju imati manje od tri petine glasova. (Vidi: Soč. t 32. V izd. str. 196). Lenjin je predviđao da uprava mora' da podnos: izvještaj o svom radu radničkim organizacijama. (Vidi V. I. Lenin: Soč. t 24. str. 516). Inače, u tadanjim izvorima Prva kon­ ferencija FZK Petrograda ocijenjena je kao » . . . nastojaščij rabočij parlament’-. (Vidi: »Pervaja. . . — str. 3). Po ugledu na Petrogradsku konferenciju održane su konferencije i u drugim gradovima kao Moskvi, Harkovu itd. 226

Deroby.šev, Lebedov i dr.413) Savjet formira svoja tijela kao što su: kontrolna komisija, komisija za izradu statuta i dr. Da bi bio u stanju da obavlja kontrolu. Savjet formira i stručne službe (komercijalnu i financijsku) i to od ljudi odanih revoluciji.41') U daljem jačanju revolucionarnog raspoloženja radničke klase, a naročito poslije julskih događaja, važno mjesto ima VI kongres RKP (b). Kongres je naročitu pažnju posvetio radničkoj kontroli. U Rezoluciji se kaže: »U kontrolne orga­ ne treba pretežno da uđu predstavnici sovjeta radničkih deputata, sindikata i fabričko-zavodskih komiteta. U kon­ trolnim organima treba da budu angažirani i predstavnici tehničkog naućno-školovanog osoblja.« Treba ukinuti po­ slovnu tajnu. »Držanje dokumenata u tajnosti treba da bude proglašeno krivično kažnjivim.«415) Boljševici su bili organizatori II (7—12. VIII 1917) i III (iO. IX 1917) konferencije FZK Petrograda.416) Na objema konferencijama u centru pažnje je radnička kontrola. U to vrijeme Lenjin ponovno odbacuje ideju državne kontrole, naglašavajući da i kadeti nemaju ništa protiv učešća radnika u takvoj kontroli. Međutim, on upozorava i na potrebu utvrđivanja o kakvoj je državi riječ, čiji je ona organ vla­ davine. »Ako je riječ o proleterskoj državi, tj. o diktaturi proletarijata, onda radnička kontrola m o ž e postati opštenarodna, sveobuhvatna svuda prisutna, najtačnija i najsave4,») -Pervaja rabočaja konferencija fabrično-zavodskih komitetov Petrograda, Petrograd, 1917, str. 34. 4'* 4) Ibidem, str. 6, 46. 4,s) KPSS v rezololjucijah. . . , str. 378. 4,s) Utjecaj boljševika u FZK zbog toga je u stalnom pora­ stu. (Vidi- »Rabočij put’«, No 5, 10, 11, 16., 1917. godine). Na I sveruskoj konferenciji od 137 delegata bilo je 86 (ili 63" „) boljševika. 227

snija evidencija proizvodnje i raspodjele.« Otuda je jedan od zadataka i teškoća proleterske revolucije pronalaženje efi­ kasne radničke kontrole.417) Treća se konferencija suprotstavila pokušaju rasformiranja FZK, nastojeći da i dalje jača njihova uloga u radni­ čkoj kontroli nad proizvodnjom i raspodjelom.418419) Konferen­ cije su doprinijele jačanju veza FZK u cijeloj zemlji. Sredi­ nom oktobra 1917. godine održana je I sveruska konfe­ rencija FZK.418) 2) Pobjedom Oktobra FZK i radnička kontrola ulaze u novu fazu. »Prilikom uspostavljanja sovjetske vlasti nije bilo niti je moglo biti da bude drugih organa osim organa radničke kontrole, fabričko-zavodskih komiteta, sindikata koii bi preuzeli na sebe brigu za čuvanje i za normalan rad industrijskih poduzeća.«420) Jedan od prvih dekreta koji je donijela sovjetska vlast jeste Zakon o radničkoj kontroli koji je usvojio VCIK (27. XI 1917).421) Radnička kontrola se 417) V. I. Lenjin: Da li će boljševici održati vlast, Iz. dela, knj. 11, str. 336, 337. 419) Vidi: A. G. Egorova: o c.- str. 183. 41») CDAOR, fon. 472, op. 1, d. 1 L 236. 4iix nocrpoeHa napTHfl hoboto m na. 9 r o ocooeHHO oth o ch tca k AeMOKpaTeMecKOMv ueHTpa-insMv. B paćorax coBpe>ieHHbix aBTopoa MacTO m o x h o BCTpeTHTb MnenHe o to m . MTO AeMOKpaTHVeCKHfl UeHTpaiHSM, KOTA3 peMb HACT O CTeneHH paABHTHH KOMMTHHCTHMeCKHX napTHH. OO.TbUie UeHTpa.lH3M, MeM AeMOKpaTHR. Flo HauieMT mhchio , s t o t ripaHiiim OAHOCTopoHHe h He coBceM nocneAOBaTenbHO ocvmecTB.ifl.iciL B MeHbiueii Mepe noAAepxHBa.iacb npa.:THKa ocHOBbiBaTb peuieHHfl onpeAeieHHbUC napTHfiHbix opraHOB Ha iuh po k o h KOHcJapoKTamn bst .i siaob . ripHHHMafl BO BHHMaHHe VC.lOBHfl.B KOTOpbIX Ae>'lCTBOBa.ia Bo.ibiueBRCTCKafl napTHfl, ocooeHHO b nepHOA He.iera.ibHOfi p a 5 o m n TpajK A ancK ou boi'ih u , >io x h o noHflTb, mto cvrnecrBO BaiR .m nib HABeCTHbie HaMa.lbHbie VCTOBHfl A.lfl paaBHTHfl BHVTpHnapTHiiHOH 2KH3HH. ripHHUHn AeMOKpaTHMeCKOTO UeHTpa.7H5Ma MOT OCVmeCTB.iflTbcfl b orpaHHfleHHOM pacM ep e. B nepHOA t . Haa. .BOeHHoro kom MVHH3Ma“ 6bLlR BBeACHbl nO.TVBOeHHbie Mepbl H B p a o o r e IlapTHH. H, He CMOTpfl Ha s c e s t o , BHVTpHnapTRiiHan a c m o e pr t r a . ocooeHHO o o p b o a MHeHRii,B t o t nepHOA o b i.ia Ha n a 3£jbhahoi'i BbicoTe. A x x e b nepHOA ocT poH paicuHOHHOii oopbB bi b KOHiie s t o t o n epnoA a cvuiecTBOBa.iR Heo6xoAHM an npnHURnHa.ibHOCTb n aoctohhctbo . CBOOOAa MHeHHH n cvmecTBOBaHHe BHvrpHnapTHfiHbix 4)paKUHi'i, KOTopbie nocTOAHOO noflB.ifl.iHCb b BonbiueBHCTCKOH napTHH, h o rrp eAe.ieHHan TepnHMOCTb n o othouichhio k HOCHTe.iHM onpeMHbix MHeHHH He 03HaMa.iH, mto B. H. JleHHH c t o il i s a n p a s o cfcpaKUHOHHoro 300

BblCTfTineHHH. B 3TOM OTHOlueHllH X CbC3A ObJ.l HeABOCMblC.ieH 3 anpem eH H eM (t>paKUHi'i, M ex A Y npoMHM, He OTK.iOHH.iacb bo 3 m o jKHOCTb ne p ec M O T p a MHeHHii, h t o n o 3A H ee n p n HacTOHHHHX Ha „MOHO.IHTHOM eAHHCTBe“ BCe M eHbllie npaKTHKOBaiOCb. 4. K .ia c:o B b n 'i x a p a K T e p coBeTCKoii no.iH Tim ecK O i'i cn cT e> tb i fibi.i orrpeA e.ieH h c h o . B ch HopMaTHBHan A eflre.ib H o c T b , HaMimafl c O K T H opbC K oro A eK p eT a h a o A ex .iap a u H H h K o h c t h t v u h h , noA M epK H Bana p v k o b o a h ih v io p o n b n p o .ie T a p H a T a h oeAHeiiuiH X K p ec T b h h c k h x c .io eB . Bes Ko.ieoaHHH Sbi.iH npHHHTbi M epw (orpanH HeH HH e no.iHTH>tecKHX n p a B . HeoAHHaKOBOe b m o o p h o c n p a a o . p o c n v c K K o h c t h t v u h o h h o t o coopaH H H h t . a .) A.iH ooecne«ieH H H p e u ifu o iu e r o b .i h h h h h p a S o H e r o ltn a c c a b c o b c t c k o m o o iu e cT B e .

B Hsy»iaeMOM h b m h nepH O A e a o u i .i o a o CTarH aiiH ii H eK O Topwx vM peatACHHii eoBeTCKOfi nojjHTHHecKOii CHCTeMbi (coB eT bi A envraT O B . o p r a n u p a o o n e r o k o h t p o .i h h t . a .) M w n p m u .iH k b u b o a ^ t h t o 3TH HB.1CHHH peSV H bTaT He TO.fbKO C>6beKTHBHblX TpVAHOCTeit. CpeAH KOTOphlX UeJIblX pHA OOVCJiaB.lHBaJICH rpaiK AaHCKOH BOMHOII, HO H opH eH TaiiH H napTH H n a v craH O B .ieH H e o o .ie e 3(f>i n o .W H ee He a o lU.lO a o OlKHBJleHHH HeKOTOpbIX (JjOpM paSOMCTO V npaB.ieHHfl x o .3 HflCTBOM. Mbl npHlUJIH K BblBOAV O TOM, MTO napTH H HC AOCT3TOMHO n p H c n o c o o H .ia c b k h o b u m v c .i o b h h m . FIph sh ćik h cpauiH BaH tiH n a p TH>'lHblX H TOCVAapCTBeHHblX O praHOB, CHCTeMa TpaHCMHCCHl'l H H B.ieHHe 01OpOKpaTH3aUHH HB.lH.lHCb MaCTHHHO C.ieACTBHe.M HeAOOlieHKH pO.TH M a ce B KOHTpOJie BJiaCTH. O d u ia H OTCTa.lOCTb (3KOHOMHHeCKaH h K V jibT vpaaH ) npH h h s k o m h a c h h o m v p o B H e p a o o M e ro K .ia cc a HBHTCH OCHOBOli, Ha KOTOpOli BblpaCTVT OOmeCTBeHHbie lipOTHBOpeMHfl. nPH BCeM TOM, B KOHlie 3TOTO BepHOAd MVBCTBVTOTCH npH3HaKH CTadHJiH.iaiiHH, ocooeH H O npH npHHHTHH n e p B b ix u ia ro n Ha nvTH OTK.lOHeHHH X03HllCTBeHH0l'l p a3pV X H . JleHHHCKOe TeOpHTHMeCKOe HaCieACTBO H 3IIOXa.lbHaH nO.lHTHMeCKafl AeflTe-lbHOCTb npHCVTCTBVIOT H B HaiUe BpeMH BO BCe.M CBOe.M Be.lHHHH. TlOAMepKHBaHHe TOTO H.1H APVTOTO .leHHHCKOTO B3T.lHAa He t o j i m o , h He cM eeT 6 b iT b , cjieACTBHe H eo o x o A H M o ro v-BaaceHHH. h o B to i 'i x e M e p e BbipaaceH H e vBepeHHOCTH b t o m . m to jic h h h h -i m CO BCeMH CBOHMH CVUteCTBeHHblMH KOMIIOHeHTaMH aK T v an eH n A.1H COBpeMeHHOfl C04Ha.lHCTHMeCK0l'l MbICJIH H npaKTHKH.

6

3

E cjih Ha>i vAanocb x o t h bi vKasaTb Ha TO,TOTAa Hama paOOTa HBHTCfl CKpOMHbIM BK.iaAOM B 03H 3K 0M .ieH H e K3MH C O k THOpeM B CBH H C eTO ITflTHAeCHTH.ieTHeM.

3

301

BIBLIOGRAFIJA

1. Izvori 1. CentraTrivj partijn.vj arhiv Instituta marlc^irma-ipnjini^ina pri CK KPSS: f. 2 op. 1, ed. hr. 5221, 16.428, 21518 i 22538; L 17. op. i, ed. hr. 254. op. 2, ed. hr. »4, op. 11, ed. hr. 330, 84 i 3-26: L 19. op. 1, ed. hr. 1; L 66, op. 1, ed. hr. 1; f. 95, op. 1, ed. hr. 20, 25 i 26; L 274, op. 1. ed. hr. 15 i 47. 2. Leninskij sbomik, (a naročito t. IH, XX i XXXVI). 3. Devjatyj sezd RKP(b). Stenografičeskij otčet, -Gospolitizdat«, Moskva, 1963. 4. Desjatvj s ezd RKP(b), Stenografičeskij otčet- -Gospolitizdai«, Moskva, 1963. 5. Odinnacatyj s'ezd RKP(b), Stenografičeskij otčet -Gospolitizdat-, Mokva. 1933. 6. KPSS v rezoljucijah i rešenijah sjezdov, konferencij i plenumov CK. izd. VII. t L Moskva 1954. 7. Partija v period inostrannoj voennoj intervencii i graždanskoj vojnv (1918-1920). Dokument? i materijaly. -Gospolitizdai«, Moskva. 1962. 8. KPSS o rabote sovetov. Sbomik dokumentov. -Gosizdat« Moskva, 1959. 9. Pervaja konferencija fabrično-zavodskih komitetov Petrograda. Petrograd, 1917. 10. Partija i sojuzv. Sbomik statej i materialov. -GosizdatPeterburg, 1921. 11. Dekretv sovetskoj vlasti, t I- -Gosiadat«, Moskva, 1957. 12. Ustav Ruske Socijalističke Federativne Sovjetske Republi­ ke. -Arhiv za pravne i društvene nauke«, Beograd, br. 4, 1957. 302

13. Sovety narodnogo hozjajstva i planovye organy v centre i na mestah (1917-1932). Sbomik dokumentov. »Gospolitizdat«, Moskva, 1957. 14. Dostiženija sovetskoj vlasty za 40 let v cifrah. Moskva. 1957. 15. Rossija v mirovnoj vojne 1914-1918. g. g.. Moskva. 1925. 16. Istorija kommunističeskoj partii Sovetskog Sojuza, Moskva. 1960. 16a. Istorija velikoj oktjabr'skoj socijalisti češkoj revoljuciji. Moskva, 1962. 17. Narodnoe hozjajstvo u 1958 godu, Moskva, 1959. 18. Istorija narodnogo hozjajstva SSSR, Moskva. 1960. 19. Norodnoe hozjajstvo SSSR v 1960 godu, Moskva- 1961. 20. Itogi desjatiljetija sovetskoj vlasti v cifrah (1917-1927). Moskva, 1927. god. 21. Narodnoe hozjajstvo SSSR v 1961 godu. Moskva. 1962. 22. Materiali po statistike ličnogo sostava RKP (b), Moskva 1921. 23. Pervaja sovetskaja konstitucija. Sbomik radova. Moskva. 1938. 24. Istorija sovetskoj konstitucii (1917-1956). »Gosjurizdat«. Moskva, 1957. Pored ovih izvora korištena je i slijedeća periodika: 25. Časopisi: -Vlast’ soveta« (1917, 1918, 1919. i 1920. godina): -Izvestija CK RKP(b)« (1919, 1920, 1921, 1922. i 1923. go­ dina); »Kommunist« (1921); »►Proleterska]a revoljucia« (1922. i 1923. godina); -Krasnaja letopis’« (1924); -Bol'ševik« (1924): -Bor’ba klassov« (1934); -Bednota« (1918); -Revoljucionarnyj socijalizam« (1919); -Izvestija VSNH« (1921) i »Izvestija VCIK« (1918. i 1920). Pored toga korišteni su slijedeći časopisi: -Voprosy istorii KPSS«, ►►Voprosy filozofii«, ►►Vopros.v istorii«, »Sovetskoe gosudarstvo i pravo«.. 26. Novine: -Pravda« (1917. 1918, 1919, 1920. i 1921. godina): -Izvestija CK RKP(b)« (1920. i 1921); -Rabočij kontrol« (1918); -Novvj put’« (1917); -Rabočij put’« (1917). 303

2. Literatura

p p

1. Andreev L.. K novvm zadačam professional'nvh sojuzov. Moskva, 1921. Adler M, Die Staatsauffassung des Marksizmus, Wien, 1922. Antoškin D.. Kratkij očerk professional'nogo dviženija v Rossii. Moskva. 1928. 4. Bauer O.. Bolschevvismus oder Sodaldemokratie, Wien. 1920. 5. Bemstein E.. Pretpostave socijalizma i zadaci socijalne demokracije. Zbornik Marksizam i revizionizam, -Napri­ jed-, Zagreb, 1938. 6. Bucharin N., Das Program der Kommunistien (Bolshewik ). Berlin, 1919. 7. Buharin N.- Preobraženski E_, Početnica komunizma. Izda­ nje SV jugoslavenskih sekcija RKPfb), Moskva, 1920. 8. Beriketov G. G_ Deatel'nost" V. I. Lenina po povyšeniju rukovodjaščei roli kommunisti češkoj partii pri perehode k novoj ekanomičeskoj politike (1921 g. — mart 1922. g.). Moskva. 1938. 9. Dajić P.. -Neki osnovni problemi razvitka sindikalnog po­ kreta u prvim godinama sovjetske vlasti (1917-1921). Beo­ grad, 1964. 10. Čeraevovskij Ju. M., -Borba V. I. Lenina protiv kauskoanskoj revizii mark. učenia o poL revoljucii i diktaturi proletarijata, Leningrad, 1961. 11. Dedov. BorTia KP za ukreplenie sovetov (1917-1920). Mos­ kva, 1957. 12. Đorde\ić J.. Socijalizam i demokracija, -Savremena admi­ nistracija-. Beograd. 1962. 13. Đordević J.. Ustavno pravo i politiV i sistem Jugoslavije. Beograd. 1961. 14. Đordević J.- Ogled o birokratiji i birokratizmu, -Kultura-, Beograd, 1962. 15. Engels F., Uloga sile u historiji, Iz. djela, knj. V, -Napri­ jed-, Zagreb, 1963. 304

16. E n g e ls F „ O g re b , 1963.

a u to r ite tu . Iz . d je la . k n j.

1 7 . E n g e ls F ., P is m o H e rso n u » R ad « , B e o g ra d . 1951.

T riru ,

IV , » N a p rije d « , Z a ­

D ru g a

in te rn a c io n a la .

1 8 . E n g e ls F ., A n ti- D iih r in g , » N a p r ije d « - Z a g r e b , 1 9 6 4 . 1 8 a . E g o r o v a A . G . , P a r t i j a b o l ' š e v i k o v v b o r ’b e z a p r o f s o j u z y i f a b z a v k o m y v p e r i o d p o d g o t o v k i o k t j a b r 's k o g o v o o r u ž e n n o g o v o š ta n i ja , M o s k v a , 1 9 5 9 . 19. F e d o s e v A . S . D e m o k ra tič e s k i p rin c ip o rg a n iz a c ii s o v e ts k o g o » G o s iz d a t« , M o s k v a , 1 9 6 2 . 2 0 . G e n k i n a E . B ., M oskva, 1960.

L e n in

2 1 . G i l i l o v S . S ., R o l ’ g o n a c i o n a l ’n o g o g o 2 2 . G i l i l o v S. S . , V . I . n a c io n a rn o g o g o s u

c e n tra liz a m — g o s u d a rs tv e n o g o

p re d s e d a te l’

S o v n a rk o m a

le n in s k ij a p a ra ta . i

S T O .

V . I. L e n in a v s o z d a n ii s o v e ts k o g o m n o s u d a rs tv a (1 9 1 7 -1 9 2 3 g o d y ), M o s k v a , 19 5 7 . L e n in — o rg a n iz a to r s o v e ts k o g o m n o g o d a rs tv a , M o s k v a 1 9 6 0 .

2 3 . G o r o d e c k i j E . N ., R o ž d e n i e » N au k a« , M o sk v a, 1965.

s o v e ts k o g o

g o s u d a rs tv a .

iz d .

24. Gor'kij M.- V. I. Lenin, Moskva, 1955. 25. Ivašnenko I. E., Položenie vnutri kommunističeskoj partii k načalu perehoda na mimuju rabotu po ustanovleniju narodnogo hozjajstva, Minsk, 1960. 25a. Kabinet i kvartira V. I. Lenina v Kremle, Moskva, 1960. 26. Kautskv K., Terroismum und Kommunismum, Berlin, 1919. 27. Kaucky K., Diktatura proletarijata, Beograd, 1923. 28. Kaucky K., Put k vlasti, Beograd, 1911. 29. Kropotkin P. O., Država i njena uloga u istoriji. Moskva. 1917. 30. Kržižanovskij G. M., Desjat'let hozjajstvennogo slroitel’stva SSSR 1917-1927, Moskva- 1928. 31. Kržižanovskij G. M., O Vladimire Il’iče, Sbornik »Vospomenija o V. I. Lenina«, Moskva, 1954. 32. Krupskaja N. K., Lenin i Partija. Moskva, 1963. 305

33. Kommunističkaja partija v bor be za pobedu oktjabr'ja, Moskva, 1959. 34. Kuzmyn N. F., V. I. Lenin vo glove obomy sovetskoj strany (1918-1920). Moskva, 1958. 35. Kollontaj A. M.. Vospominanija ob ll’iče, Moskva, 1959. 36. Kamauhov I. M., Razvitie V. I. Leninym marksistiskogo učenija o proleterskom gosudarstve v posle oktjabrskih period, Kiev- 1965. 37. Lenin V. I., Sočinenija, Izd. III, Moskva - Leningrad, 1931-1935. 38. Lenin V. I. Sočinenija, Izd. IV, Moskva, 1951-1952. 39. Lenin V. I., Sočinenija, Izd. V, Moskva, 1963-1965. 40. Lenjin V. I., Izabrana dela, »Kultura«, Beograd, 1960. 41. Lenjin V. I.- Izabrana djela, »Kultura«, 1948. Posebno navodimo slijedeće Lenjinove radove: 42. Lenjin V. I., Šta su »prijatelji naroda« i kako se oni bore protiv socijaldemokratije, Iz. dela, knj. 1, Beograd, 1960. 43. Lenjin V. I.. Razvitak kapitalizma u Rusiji, Iz. dela. knj. 2, Beograd, 1960. 14. Lenjin V. I.. Šta da se radi? Iz. dela ,knj. 3, Beograd, 1960. 45. Lenjin V. I., Najpreči zadaci našeg pokreta. Iz. dela- knj. 3. Beograd. 1960. 46. Lenjin V. I., Naš program, Iz. dela, knj. 3, Beograd 1960. 47. Lenjin V. I., Pismo drugu o našim organizacionim zadaci­ ma, Iz. dela, knj. 3, Beograd, 1960. 48. Lenjin V. I., Seoskoj sirotinji, Iz. dela, knj. 4, Beograd 1960. 49. Lenjin V. I.. Izvještaj III kongresu Socijaldemokratske par­ tije. Iz. dela. knj. 4- Beograd. 1960. 50. Lenjin V. I., Korak napred dva koraka nažad. Iz. dela, knj. 4, Beograd, 1960. 51. Lenjin V. 1.. Pokretačke snage i perspektive ruske revo­ lucije, Iz. dela, knj. 5, Beograd 1960. 52. Lenjin V. I.- Neka odlučuju radnici, Iz dela, knj. 5, Beo­ grad, 1960. 106

53. LenjLn V. I., Kritičke beleške o nacionalnom pitanju, Iz. dela, knj. 8, Beograd, 1960. 54. Lenjin V. I., O pravu nacija na samoopredjeljenje, Iz. dela. knj. 8, Beograd. 1960. 55. Lenjin V. I., O narušavanju jedinstva koje se prikriva v kom o jedinstvu, Iz. dela, knj. 8,Beograd, 1960. 56. Lenjin V. I., Reformizam u ruskoj socijaldemokrati, Iz. dela, knj. 8, Beograd, 1960. 57. Lenjin V. I.. Političke partije u Rusiji , Iz. dela. knj. 3Beograd, 1960. 58. Lenjin V. I., Socijalistička revolucija i pravo nacija na sa­ moopredjeljenje, Iz. dela, knj. 9, Beograd, 1960. 59. Lenjin V. I., Zadaci proletarijata u našoj revoluciji. Iz. dela, knj. 10, Beograd, 1960. 60. Lenjin V. I., Sedma (aprilska) sveruska konferencija RSDRP(b), Iz. dela, knj. 10, Beograd, 1960. 61. Lenjin V. I., Pismo o taktici- Iz. dela, knj. 10, Beograd. 1960. 62. Lenjin V. I., Otvoreno pismo Borisu Suvarinu, Iz. dela knj, 10, Beograd, 1960. 63. Lenjin V. I., Država i revolucija, Iz. dela, knj. 11. Beograd. 1960. 64. Lenjin V. I., Da li će boljševici održati vlast? Iz. dela, knj. 11, Beograd, 1960. 65. Lenjin V. I., Drugi sveruski kongres sovjeta radničkih ; vojničkih deputata, Iz. dela, knj. 11- Beograd, 1960. 66. Lenjin V. I., O kompromisima, Iz. dela, knj. 11, Beograd. 1960. 67. Lenjin V. I., O ustavnim iluzijama, Iz. dela, knj. 11, Beo­ grad, 1960. 68. Lenjin V. I., Proleterska revolucija i renegat Kauski. Iz. dela, knj. 12, Beograd, 1960. 69. Lenjin V. I., Prvi koncept članka »Neposredni zadaci so­ vjetske vlasti«, Iz. dela, knj. 12- Beograd, 1960. 70. Lenjin V. I., Naredni zadaci sovjetske vlasti, Iz. dela, knj. 12, Beograd, 1960. 307

71. Lenjin V. I.. Treći sveruski kongres sovjeta radničkih, voj­ ničkih i seljačkih deputata. Iz. dela, knj. 12, Beograd. 1960. 72. Lenjin V. I.. Velika inicijativa, Iz. dela, knj. 13. Beograd 1960. 73. Lenjin V. I.. Prvi kongres Komunističke Intemacionale. Iz. dela- knj. 13, Beograd, 1960. 74. Lenjin V. I.. Dečja bolest »levičarstva«« u komunizmu. Iz. dela. knj. 13, Beograd, 1960. 75. Lenjin V. I.. Nacrt programa RKP (boljševika). Iz. dela. knj. 13, Beograd. 1960. 76. Lenjin V. I., Referat o partijskom programu, Iz. dela. knj. 13, Beograd, 1960. 77. Lenjin V. I., Deset; kongres RKP(b), Iz. dela, knj. 13. Beo­ grad, 1960. 78. Lenjin V. I.- Govor na Zasjedanju komunističke frakc;je VCSPS, Iz. dela, knj. 13, Beograd, 1960. 79. Lenjin V. I., Drugi kongres Komunističke Intemacionale. Iz. dela. knj. 13. Beograd, 1960. 80. Lenjin V. I.. Deveti kongres RKP(b). Iz. dela, knj. 13. Beo­ grad, 1960. 81. Lenjin V. I.. Teze i referat o buržoaskoj demokrati ii i dik­ taturi proletarijata. Iz. dela, knj. 13, Beograd, 1960. 82. Lenjin V. I., Treća internacionala i njeno mesto u istoriji- Iz. dela, knj. 13, Beograd, 1960. 83. Lenjin V. I., Ekonomika i politika u epohi diktature pro­ letarijata. Iz. dela. knj. 13, Beograd, 1960. 34. Lenjin V. I., Referat o jedinstvu partije i anarho-sindikalističkom skretanju. Iz. dela, knj. 14, Beograd, 1960. 85. Lenjin V. I.. Bolje manje, a bolje, Iz. dela; knj. 14. Beo­ grad. 1960. 86. Lenjin V. I.. Pismo kongresu. Iz. dela, knj. 14, Beograd87.

Lenjin V. I.. O čišćenju partije. Iz. dela, knj. 14. Beograd. 1960.

88. Lenjin V. I., Naš spoljni i unutrašnji položaj, Iz. dela, knj. 14, Beograd, 1960. 89. Lenjin V. I., Još jedanput o sindikatima, tekućem momen­ tu i greškama Trockog i Buharina, Iz. dela. knj. 14 Beo­ grad, 1960. 90. Lenjin V. I.- XI kongres RKP (b), Iz. dela, knj. 14, Beo­ grad. 1960. 91. Lenjin V. I.. Zadaci omladinskih saveza. Iz. dela. knj. 14. Beograd, 1960. 92. Lenjin V. I.. VIII sveruski kongres sovjeta. Iz. dela. knj. 14, Beograd, 1960. 93. Lenjin V. I., Govor na plenumu Moskovskog sovjeta 20. novembra 1922. Iz. dela. knj. 14, Beograd. 1960. 94. Lenjin V. I., Diskusija o mestu i ulozi sindikata i ocena tekuće situacije krajem 1920 i početkom 1921. Iz. dela, knj. 14, Beograd. 1960. 95. Lenjin V. I.. Treći kongres Komunističke Internacionale, Iz, dela, knj. 14, Beograd, 1960. 96. Lenjin V. I., Govor na sveruskom savetovanju političko-prosvetnih radnika, Iz. dela, knj. 14, Beograd, 1960. 97. Lenjin V. I., O porezu u naturi, Iz. dela. knj. 14. Beograd. 1960. 98. Lenin V. I., Krizis partii, Sočinenija, izd. IV,-1. 32. 99. Lenin V. I., Grozjajščaja katastrofa i kak s nej borot'sja. Soč., izd. IV. t. 25. 100. Lenin V. I., VIII s’ezd RKP(b), Soč., izd. IV, t. 29. 101. Lenin V. I., Novye vremena, starye ošibki i v novom vide, Soč., izd. IV, t. 33. 102. Lenin V. I., X sverossijaskaja konferencija RKP(b), Soč.. izd. IV, t. 32. 103. Lefevr A., Lenjinova misao. »Kultura«, Beograd, 1959. 104. L’vov L. I., Bor’ba V. I. Lenina za povyšenie rukovodjaščej roli kommunističeskoj partii v sovetskom gosudarstve (1921-1923 g. g.), Moskva, 1961. 105. Lukacs G., Gescichte und Klassenbewusstsein. Berlin, 1923. 3 09

106. Luxemburg R., La Revolution Russe, Pariš, 1946. 107. Luxemburg R., Socijalna reforma ili revolucija, Zbornik Marksizam i revizionizam, -Naprijed«, Zagreb, 1958. 108. Loškin I., Studija industrije SSSR, Moskva- 1956. 109. Livšica B., Problema zarabotnyh plati, Moskva, 1922. 110. Ljaščenko P. I., Lstorija narodnogo hozjajstva SSSR, Mos­ kva, 1948. 111. Mane K., Građanski rat u Francuskoj, Iz. dela, t. X., -Kul­ tura«, Zagreb, 1950. 112. Marx K., Kritika Gotskog programa, Iz. dela, t. II, -Kul­ tura«, Beograd, 1950. 113. Mane K.. Kritika Hegelove filozofije državnog prava, -Veselin Masleša«, Sarajevo, 1960. 114. Marx K., Prilog Kritici političke ekonomije, Iz. djela, -Kul­ tura«, Zagreb, 1950, 114a. Marks K. Engels F., Sveta porodica, -Kultura«, Beograd, 1959. 114b. Mane K. — Engels F., Izabrana djela, I, -Kultura«, Za­ greb, 1950. 115. Mane-Engels-Lenjin, Izabrana djela, -Naprijed«, Zagreb1963. 116. Mane K., Njemačka ideologija, Rani radovi, -Kultura«, Za­ greb. 1953. 117. Marks K. i Engels F., Manifest komunističke partije, Iz. dela, t. II, -Kultura«, Beograd, 1950. 118. Matjugin A., Rabočij klass SSSR v godi vostanovlenija na­ rodnogo hozjajstva (1921-1925), Moskva, 1962. 119. Marks i suvremenost, dio II, Beograd, 1964. 120. Moyer A. G.- Leninism, New York, 1963. 121: Nikiforov G., Deatel’nost’ V. I. Lenina po sozdaniju i upročeniju sovetskogo central’nogo gosudarstvennogo apparata (okt. 1917-ijul' 1918), Moskva. 122. Orlov V. C., Sozdanie apparata Soveta narodnyh komissarov i ego dejatel’nost’ pod rukovodstvom V. I. Lenina (oktjabr’ 1917-mart 1918 g. g.), Leningrad, 1965. 310

123. Partija v borbe s trocki zrnom i grupoj demokrat ičeskogo centralizma« v godi voennogo komunizma, Kramatorsk, 1935. 124. Partija i oppozicija, -Moskovski raboči«, Moskva, 1927. 125. Pašić N., Uporedni politički sistemi, Beograd, 1962. 126. Pašić N., Suvremena država, -Kultura«, Beograd, 1960. 127. Program KPSS. -Dokumentacija«, br. 2. Izd. Instituta za izučavanje radničkog pokreta, Beograd, 1962. 128. Program SKJ, -Kultura«, Beograd, 1958. 129. Pašić N., Teorija političkih sistema, Beograd, 1964. 130. Panfilov V. N., V. I. Lenjin, O klasama i partijama uoči oktobra, Moskva — Lenjingrad, 1927. 131. Petrov V. S. i Šejndlin B. V., Marksističko-lenjinističko učenje o socijalističkoj državi i pravu, Zbornik -Četrdeset godina sovjetskog prava«, Sv. I. Beograd, 1960. 131a. Radionov P. A., Lenin - partija - massy, Moskva, 1960. 132. Rubinštejn A., K istorii Učerditel’nogo sobranija, Moskva — Leningrad, 1931. 133. Silant'ev N. L., Rabočij kontror i sovnarhozi. Moskva, 1957. 134. Strumilin S. G., Zarabotnaja plata i proizvoditel'nost’ truda v ruskoj promyšlennosti, Moskva, 1939. 135. Stanovnik J., Uporedni privredni sistemi, Beograd. 1962. 136. Stalin J. V., O zadačah partii, Sočinenija. t. V, Moskva, 1947. 137. Stalin J. V., Pitanja Lenjinizma, -Kultura«, Zagreb, 1946. 138. Staljin J. V., Anarhizam i socijalizam, Beograd, 1946. 139. Stalin J. V., Voprosi i otveti, Soč. t. VII, Moskva, 1947. 139a. Sverdlov Ja. M., Izbrannye sta'i reči, Moskva, 1939. 140. Slihter A., U’ič kakim ja ego znal- Harkov, 1925. 141. Sehvatov B. M., Deat’elnost’ V. I. Lenina po ukrepleniju i soveršenstvovaniju gosudarstvennogo apparata pri perahode k mirnomu stroitel’stvu (1921-1922 gg), Moskva, 1958. 142. Tadić, Lj.. Proletarijat i birokracija, Zbornik Humanizam i socijalizam, -Naprijed«, Zagreb, 1963. 311

143. Tađić Lj. i Indjić T., Partija proletarijata, Beograd. 1966. 144. Trockij L.. Professional'nye sojuzy i ih del neša rol', Sabor­ nik Partija i sojozy, Peterburg, 1921. 145. Trockij L.. Otvet petrogradskim tovariščem’ X sezd. Mos­ kva. 1963. 146. Vserossijaskaja perepis’ členov RKP 1922 goda. Moskva, 1924. 147. Vospominanija o V. I. Lenine, Sbomik, t II, Moskva, 1957. 148. Vladimirskij M., Sovety, ispolkomy i s'ezdy sovetov, I i II dio, Moskva, t 1920. i 1921. godine. 149. Vodolackij L., K istorii bor’by V. I. Lenina za kolektivnost' partijnogo rukovodstva. Taškent, 1962. 150. Vandarvelde E., Le socialisme contra L'etat, Pariš. 1918. 151. Vinogradov M. V.. Borba V. I. Lenina za ukreplenie parbi v ušlo vijah stanovlenija i upročenija sovetskoj vlasti, Mos­ kva, 1965. 152. Varlamov K. I., Slamihin N. A., Razoblačenie V. I. Leninvm teorii i taktiki -levvh kommunisfcov-. Mysl’— Moskva, 1964. 153. Vranicki P., Historija marksizma. “Naprijed-, Zagreb. 1960.

3. Periodika 1. Buharin N., Partija robočego klassa, »Pravda- No 190, Mos­ kva, 1921. 2. Buharin N., Novyyj kurs ekonomičeskoj politiki, »Kommunist-, No 1, Moskva, 1921. 3. Cetkm K.. »Cerez diktaturu k demokrati i-, »Pravda- No 224, Moskva, 1918. 4. Farberov N., Od države diktature proletarijata k općena­ rodnoj državi, »Sovjety deputatov trudjaščihsja-, br. 11* Moskva, 1961. 312

5. Gimpel’son E. G., Iz istorii obrazovanija odnopartijnoj sistemy V SSSR, »Voprosy istorii«, No 11, Moskva, 1965. 6. Kamenjev L., O profsojuzah, »-Pravda«, No 13, Moskva 1921. 7. Kollontaj A., Para proanaTzirovat, -Pravda«, No 18 Mos­ kva, 1921. 8. Kuraev V., Sovety i komitety bednoty, »Pravda«, No 233, Moskva, 1918. 9. Lukacs G., Metodička razmatranja o organizacionom pita­ nju- -Politička misao«, br. 3, Zagreb, 1964. 10. Lukacs, G., Lenjin — studija o povezanosti njegove misli, -Politička misao«, br. 2, Zagreb, 1965. 11. Lukač Dj., O debati između Kine i Sovjetskog Saveza. »Od­ jek-, br. 2, Sarajevo, 1964. 12. Preobraženskij E., Kak ne nado diskussirovat’, -Pravda«, No 14, Moskva, 1921. 13. -Pregled«, br. 4, Sarajevo, 1964 (Diskusija o teoriji partije) 14. Radišić J., Sovetska shvatanja o evoluciji socijalističke svo­ jine, »Naša stvarnost« br, 6. Beograd, 1963. 15. Slenkov A., K tret'ej godovščine Konštatskogo mjateža, »Borševik«, Moskva, 1924. 16. Sol'c A., Krizis partii, »Pravda«, No 26, Moskva, 1921. 17. Simović V, Načela Ustava Ruske Socijalističke Federativne Sovjetske Republike od 1918. i položaj sovjeta. »Arhiv za pravne i društvene nauke«, br. 4, Beograd, 1951. 18. Srnić I-, Osnovni principi Deklaracije prava radnog i eksploatisanog naroda od 1918. godine »Arhiv za pravne i dru­ štvene nauke«, br. 4, Beograd, 1957. 19. Stepanov I., Oi rabočego kontrolja k rabočemu upravleniju, »Pravda«, No 74, Moskva, 1918. 20. Tadić Lj., Skice o Lenjinovoj teoriji partije, »Naše teme«, br. 1-2, Zagreb, 1964. 21. Trockij L., Proizvodstvennaja demokratija, »Pravda«, No 5, Moska, 1921. 22. Trockij L., Cektran, -Pravda«, No 8, Moskva, 1921. 313

23. Zinovjev G., Partija i sojuzy, Predgovor, Peterburg, 1921. 24. Zinovjev G., Partija i sojuzy, -Izvestija CK RKP (b), Mos­ kva, 1920. 25. Zinovjev G., Partija i profesior.al'nye sojuzy, -Pravda«, No 207, Moskva, 1929. 26. Vasilev M., Organizacija mestnoj vlasti, -Vlast’ sovetov«-, No 12, Moskva, 1919. 27. Zrastov Ja., Rabočij kontrol* v buduščem, -Pravda« No 168, Moskva, 1918.

S A D R Ž A J

PREDGOVOR ......................... UVODNA RAZMATRANJA .

5 7

PRVI DIO I.

DRUSTVENO-HISTORIJSKA u v je t o v a n o s t l e NJINOVA SHVAĆANJA O PARTIJI RADNIČKE KLASE I POLITIČKOJ ORGANIZACIJI SOVJET­ SKOG D R U Š T V A .................................................................23 1. Društveno-ekonomske karakteristike carske Rusije . 24 2 . Društvene promjene u periodu uspostavljanja sov­ jetske vlasti (1917—1921).................................................... 33

DRUGI DIO LENJINOVA KONCEPCIJA PARTIJE RADNIČKE K L A S E ............................................

53

II. LENJIN O ODNOSU KLASA — PARTIJA . . . 55 1. Koncepcija diktature proletarijata................................. 56 a) Odnos diktature i d em okracije................................. 59 b) Diktatura klase ili partije.............................................. 67 2 . Borba boljševika za jačanje svoga utjecaja na radničku klasu i druge slojeve društva . . . . 74 III.

PROGRAMSKA OSNOVA I NEKA PITANJA STURKTURE ........................................................................91 1. Programska o s n o v a ...........................................................93 2 . Neki principi o r g a n iz a c ije .............................................. 97 a) Partija najviši oblik organizacije klase . . . 98 b) Demokratski centralizam ............................................ 101 c) Partija kao avangarda k la s e ......................................106 317

IV.

UNUTARPARTIJSKA DEMOKRACIJA . . . 1. Ocjena sektaštva i oportunizma.......... 119 a) O sektaštvu . . . b) O oportunizmu.................................. 132 2. Jedinstvo mišljenja i a k c ije ................ 137 a) Tretiranje frakcionaštva i opozicije . . . b) Diskusija o sin d ik a tim a ................ 146 1. Platforme i njihov program. . . . 2. Platforme i unutarpartijska demokracija .

117 120 139 141 163

TREĆI DIO PARTIJA I POLITIČKI SISTEM O KARAKTERU I OSNOVAMA SOVJETSKOG PO­ LITIČKOG S IS T E M A ..................................................... 179 1. Klasni karakter i osnovna načela sovjetskog poli­ tičkog sistem a................................................................. 183 a) Osnovna n a č e l a .......................................... 184 b) Klasni karakter sovjetske v la s ti............................. 190 2. Sovjeti — oblik diktature proletarijata i osnova cijelog političkog s i s t e m a .........................................210 3. Neki oblici neposredne demokracije............................. 222 a) Neka iskustva učešća radnika u upravljanju p ro iz v o d n jo m ........................................................... 224 b) Neke osnovne dileme u upravljanju privredom 231 VI. MJESTO I ULOGA PARTIJE U POLITIČKOM SI­ STEMU ............................................................................. 241 1. Rukovodeća uloga p a r t i j e ......................................... 243 2. Sistem transmisija u Lenjina . . . . .251 3. Srastanje državnog i partijskog aparata 257 4. Odnos partije i sindikata........................ 264 5. Opasnost birokratizacije.............................. 268 ZAKLJUČNA R A Z M A T R A N JA ......................................... 283 REZJOME ............................................................................. 298 BIBLIOGRAFIJA .302 SADRŽAJ .317 V.

318

Izdavač: Ma ti ca

h r v a t s k a — Spi

Za izdavača: Ante Sviličić

Tisak

»Slobodna Dalmacija« — Split