Lem - Solaris.Edem.pdf

Stanisław Lem

SOLIARIS EDEM

Šyroko vidomi naukovo-fantastyčni romany vydatnoho sučasnoho poľśkoho pyśmennyka maliujuť kartyny hipotetyčnoho kontaktu zemlian z inšoplanetnymy cyvilizacijamy: dramatyčnyj pošuk vzajemorozuminnia z rozumnoju istotoju planety Soliaris — mysliačym Okeanom («Soliaris») i z nadilenymy vysokorozvynenym intelektom duplexamy — meškanciamy planety Edem («Edem»). V romanach smilyvo j hostro stavliaťsia serjozni filosofśki, sociäľni ta moraľni problemy, značennia jakych osoblyvo zrostaje v epochu naukovo-techničnoji revoliuciji.

Romany Pereklad z poľśkoji Dmytra Andruchova Chudožnyk V. F. Javorśkyj Kyjiv, Vydavnyctvo «Moloď», 1987 Pisliamova V. I. Dmytrevśkoho Perekladeno za vydanniam: Stanisław Lem. Soliaris. Edem. «Iskry», Varšava, 1982.

Stanisław Lem

SOLIARIS

PRYBUTTIA Rivno o devjatnadciatij za bortovym časom ja projšov povz tych, ščo zibralysia dovkola kolodiazia, j po metalevomu trapu spustyvsia v kapsulu. Vona bula taka tisna, ščo v nij ledve možna bulo rozstavyty likti. Otož koly ja vkrutyv nakonečnyk šlanga v patrubok, jakyj styrčav iz stinky kapsuly i mij skafandr rozduvsia, ja vže ne mih naviť povoruchnutysia. Ja stojav, — točniše vysiv, — u povitrianomu loži, zlyvšyś v odne cile z metalevoju škaralupoju. Zvivšy oči, ja pobačyv kriź opukle sklo stiny kolodiazia, a vyšče — schylene nad nym Moddardove oblyččia. Za myť vono ščezlo, i v kapsuli zrobylosia temno — ce nahori opustyly važkyj zachysnyj konus. Visim raziv zavyly elektromotory, jaki zatiahuvaly hajky. Potim zasyčalo povitria, jake nahnitaly v amortyzatory. Oči postupovo zvykaly do temriavy. Ja rozrizniav uže jasno-zeleni obrysy tablo — jedynoho v kabini. — Ty hotovyj, Keľvin? — prolunalo v navušnykach. — Hotovyj, Moddard, — vidpoviv ja. — Ni pro ščo ne turbujsia. Stancija tebe pryjme, — skazav vin. — Ščaslyvoji dorohy! Ne vstyh ja vidpovisty, jak nahori ščoś zaskrehotalo, i kapsula zdryhnulaś. Ja mymochiť napružyv mjazy, ale vže biľše ničoho ne vidčuv. — Koly start? — zapytav ja i vlovyv jakyjś šerech, nemovby na membranu posypavsia dribneńkyj pisok. — Ty vže letyš, Keľvin. Buvaj zdorov! — deś zovsim poruč prolunav holos Moddarda. Važko bulo v ce poviryty, ale priamo pered mojim oblyččiam vidkrylasia šyroka

ščilyna, i ja pobačyv kriź neji zirky. Ja namahavsia vidšukaty Aľfu Vodolija, do jakoji priamuvav «Prometej», ale marno. Nebo cych obšyriv Galaktyky bulo meni nevidome, ja ne znav tut žodnoho suzirja; za vuźkym vikoncem vychoryvsia iskrystyj pyl. Ja čekav, koly zablymaje perša zirka. Ale tak i ne dočekavsia — zori prosto zblidly j počaly znykaty, rozplyvajučyś na porudilomu tli. Ja zrozumiv, ščo perebuvaju vže u verchnich šarach atmosfery. Stysnutyj z usich bokiv pnevmatyčnymy poduškamy tam, ščo j ne povoruchnešsia, ja mih dyvytysia tiľky prosto sebe. Horyzontu poky ščo ne bulo vydno. A ja letiv i letiv, zovsim ne vidčuvajučy cioho. Lyše tilo moje povoli j pidstupno ohortav pal. Izzovni dolynav tychyj, pronyzlyvyj skrehit, nemovby po mokromu sklu vodyly jakymś metalevym predmetom. Jakby ne cyfry, ščo myhtily na tablo, ja b i hadky ne mav, z jakoju veletenśkoju švydkistiu padaje kapsula. Zirok poperedu vže ne bulo. Ohliadovu ščilynu zatopylo rude svitlo. U mojich skroniach lunko hupala krov, oblyččia pašilo, v potylyciu duv cholodnyj strumiń iz kondyciöneru; a poškoduvav, ščo meni ne vdalosia pobačyty «Prometeja» — koly avtomatyčnyj prystrij vidkryv ohliadovu ščilynu, vin opynyvsia vže, mabuť, za mežamy vydymosti. Kapsula zdryhnulasia raz, udruhe, potim počalasia nesterpna vibracija; vona probyvala vsi izoliacijni obolonky, povitriani podušky j pronykala v hlyb moho tila — jasnozeleni obrysy tablo rozmazalysia. Ta ja ne vidčuvav aninajmenšoho strachu, bo ne dlia toho pryletiv iz takoji daleči, ščob zahynuty oce zaraz bilia samisińkoji mety podoroži. — Stancija Soliaris! — zakryčav ja. — Stancija Soliaris! Stancija Soliaris! Zrobiť ščonebuď. Zdajeťsia, ja vtračaju stabilizaciju. Stancija Soliaris, hovoryť Keľvin. Pryjom. I znov ja progavyv, važlyvyj moment — pojavu planety. Vona raptom vynykla peredi mnoju, — velyčezna, plaska; za rozmiramy smuh na jiji poverchni ja mih vyznačyty, ščo perebuvaju šče daleko vid neji, točniše, vysoko, bo vže pomynuv tu nevlovnu mežu, koly vidstań vid nebesnoho tila staje vysotoju. Ja padav. Use šče padav. I vyrazno vidčuvav ce naviť teper, koly zapliuščyv oči. Vtim, ja vidrazu ž rozpliuščyv jich — chotilosia pobačyty jaknajbiľše. Počekavšy šče kiľka desiatkiv sekund, ja znovu počav vyklykaty stanciju. Ale j cioho razu ne otrymav nijakoji vidpovidi. V navušnykach zalpamy triščaly atmosferni rozriady. Vony čitko vyriznialysia na tli šumu, takoho hlybokoho j nyźkoho, nenače to buv holos samoji planety. Oranževe nebo v ohliadovij ščilyni zaplyvlo biľmom. Sklo poťmianilo; ja mymochiť ziščulyvsia, naskiľky meni dozvolyly ce zrobyty pnevmatyčni podušky, ta nastupnoji myti zrozumiv, ščo to buly chmary. Vony lavynoju majnuly vhoru j ščezly. A ja vse šče planeruvav, opyniajučyś to v jaskravomu soniačnomu siajvi, to v tini; kapsula obertalasia dovkola vertykaľnoji osi, i velyčeznyj, movby rozbuchlyj soniačnyj dysk rozmireno proplyvav pered mojimy očyma, zjavliajučyś livoruč i ščezajučy pravoruč. Naraz kriź šum i trisk prosto v vucho meni zatorochtiv dalekyj holova — Stancija Soliaris — Keľvinu, stancija Soliaris — Keľvinu! Vse harazd. Vy pid kontrolem stanciji. Stancija Soliaris — Keľvinu. Pryhotuvatysia do posadky v moment nuľ, povtoriuju, pryhotuvatysia do posadky v moment nuľ, uvaha, počynaju. Dvisti pjatdesiat, dvisti sorok devjať, dvisti sorok visim… Miž okremymy slovamy lunalo uryvčaste popyskuvannia — očevydno, hovoryv avtomat. Ce bulo prynajmni dyvno. Zvyčajno, koly na stanciju prybuvav chtoś novyj, ta šče j priamo z Zemli, vsi, chto mih, bihly na posadočnyj majdančyk. Odnak času na rozdumy, ščo b ce mohlo označaty, v mene ne bulo, bo veletenśke kiľce, jake opysalo dovkola mene sonce, razom z rivnynoju, kudy ja letiv, raptom staly dybky; pislia peršoho krenu počavsia

druhyj, u protyležnyj bik; ja hojdavsia, mov važok velyčeznoho majatnyka, namahajučyś poboroty nudotu, i naraz pobačyv na poverchni planety, pokarbovanij, brudno-lilovymy ta čornuvatymy smuhamy, maleńku šachivnyciu z bilych i zelenych ciatok — orijentyr stanciji. Tijeji ž myti vid verchu kapsuly ščoś z triskom vidirvalosia — dovhe namysto kiľcevoho parašuta hučno zalopotilo… V cych zvukach bulo ščoś do boliu zemne — peršyj pislia stiľkoch misiaciv šum spravžnioho vitru. Dali vse vidbulosia duže švydko. Dosi ja tiľky znav, ščo padav. Teper ja ce pobačyv. Bilo-zelena šachivnycia navaľno nablyžalasia; vže možna bulo rozhledity, ščo jiji namaliovano na vydovženomu, kytopodibnomu sribliastomu korpusi z holkamy radarnych anten, z riadamy temnych iliuminatoriv, i ščo cej metalevyj kolos ne ležyť na poverchni planety, a vysyť nad neju, vidkydajučy na čornyľno-čorne tlo vlasnu tiń — eliptyčnu priamu šče hustišoji čornoty. Vodnočas ja pomityv fiöletovi chvyli na poverchni Okeanu, jaki linyvo perekočuvalysia, znenaćka slipučo-purpurovi po krajach chmary šuhnuly vysoko vhoru; daleke j plaske nebo miž nymy spalachnulo buro-oranževoju barvoju; potim use rozplyvlosia — ja vvijšov u štopor. Perš niž ja vstyh podaty syhnal, korotkyj udar povernuv kapsulu v vertykaľne položennia; v ohliadovij ščilyni rtutnym blyskom spalachnuv rozchvyliovanyj až do samisińkoho obriju, zatiahnutoho imloju, Okean; stropy j kupoly parašuta myttiu viddilylysia j, hnani vitrom, poneslysia nad chvyliamy, a kapsula jakoś osoblyvo, mjako j plavno zahojdalaś, jak ce zavždy buvaje v štučnomu hravitacijnomu poli, a todi kovznula vnyz. Ostannie, ščo ja vstyh pomityty, buly gratčasti zlitni katapuľty j dvoje velyčeznych, zavvyšky, mabuť, z kiľkapoverchovu budivliu dzerkal ažurnych radiöteleskopiv. Ščoś zupynylo kapsulu z pronyzlyvym skrehotom stali, jaka pružynysto vdarylasia u staľ, ščoś pidi mnoju vidčynylosia, i metaleva obolonka, v jakij ja letiv stojačy, protiahlo zitchnuvšy j zasyčavšy, zakinčyla svoju stovisimdesiatykilometrovu podorož. — Stancija Soliaris. Nuľ-nuľ. Posadku zakinčeno. Kineć, — počuv ja mertvyj holos kontroľnoho prystroju. Vidčuvajučy nevyraznyj tysk na hrudy j nepryjemnyj tiahar useredyni, ščo heť rozpyrav mene, ja oboma rukamy potiah na sebe važeli, jaki znachodylysia na rivni mojich plečej, i rozimknuv kontakty. Zasvityvsia zelenyj napys «ZEMLIA», stinky kapsuly rozijšlysia, pnevmatyčne lože leheńko pidštovchnulo mene v spynu, i ja, ščob ne vpasty, stupyv krok upered. Z tychym šypinniam, schožym na sumne zitchannia, povitria vyjšlo z moho skafandra. Ja buv viľnyj. Ja stojav pid vysokoju, nače sklepinnia chramu, sribliastoju lijkoju. Po stinach tiahlysia spletinnia riznobarvnych trub, znykajučy v kruhlych liukach. Ja obernuvsia. Ventyliacijni šachty huly, vtiahujučy reštky otrujnoji atmosfery, jaka vvirvalasia siudy pid čas posadky kapsuly. Porožnia, mov trisnutyj kokon, syhara kapsuly stojala na dni čaši stalevoho pidvyščennia. Jiji zovnišnia obšyvka obhorila j stala brudno-koryčnevoju. Ja zrobyv kiľka krokiv po pochylij ploščyni. Dali na metal bulo navareno šar šerechatoho plastyku. V tych misciach, de zvyčajno kotylysia vizky pidjomnykiv raket, plastyk protersia až do samisińkoji stali. Znenaćka kompresory ventyliatoriv zmovkly j dovkola zapala hlyboka tyša. Ja trochy bezporadno ozyrnuvsia, čekajučy, koly chtoś zjavyťsia, prote nikoho ne bulo. Tiľky neonova strilka vkazuvala na bezšumnyj eskalator. Ja stav na nioho. Sklepinnia zalu harnoju paraboloju spadalo vnyz, perechodiačy v tuneľ korydora. V joho nišach hromadylysia balony dlia stysnenych haziv, kontejnery, kiľcevi parašuty, jaščyky. Vse ce bulo zvaleno v

kupu, abyjak. Ce mene tež zdyvuvalo. Eskalator zakinčyvsia bilia okruhloho rozšyrennia korydora. Tut panuvav išče biľšyj bezlad. Z-pid zvalyšča bliašanok vytikala maslianysta kaliuža. V povitri stojav nepryjemnyj rizkyj zalach. Navsibič, čitko vidbyvajučyś u cij lypkij ridyni, tiahlysia slidy čerevykiv. Miž bliašankamy vydnilysia suvoji biloji stričky, klapti paperu j smittia, — mabuť, use ce bulo vymeteno z kabin. I znov spalachnuv zelenyj pokažčyk, spriamovujučy mene do serednich dverej. Za nymy viv takyj vuźkyj korydor, ščo v niomu ledve zmohlo b rozmynutysia dvoje liudej. Svitlo pronykalo kriź nacileni v nebo verchni iliuminatory z linzopodibnym sklom. Šče odni dveri, rozmaliovani bilo-zelenymy šachovymy kvadratykamy, buly pročyneni. Ja vvijšov doseredyny. Ce bula napivkruhla kabina z odnym velykym panoramnym iliuminatorom, u jakomu palalo povyte lehkym serpankom nebo. Vnyzu bezšumno perekočuvalysia čornuvati hrebeni chvyľ. U stinach vydnilosia bezlič šafok z instrumentamy, knyžkamy, nemytymy skliankamy, zapylenymy termosamy. Na brudnij pidlozi stojalo pjať čy šisť mechaničnych, ruchlyvych stolykiv, a miž nymy — kiľka naduvnych krisel, ščo vtratyly buď-jaku formu, bo z nych vyjšlo povitria. Tiľky odne, z vidkydnoju spynkoju, bulo nakačane. V niomu sydiv dribneńkyj, chudorliavyj čolovik z obpalenym soncem oblyččiam. Škira klaptiamy luščylasia v nioho z nosa j vylyć. Ja zrozumiv, ščo ce Snaut, zastupnyk Gibariana, kibernetyk. Svoho času vin nadrukuvav kiľka dosyť oryginaľnych statej u «Soliarystyčnomu aľmanachu». Raniše ja joho nikoly ne bačyv. Na niomu bula sitčasta soročka, kriź vička jakoji styrčaly syvi volosyny zapalych hrudej, i brudni bili, z pliamamy na kolinach, propaleni reaktyvamy polotniani štany z bezliččiu kyšeń, jak u montažnyka. V ruci vin trymav plastykovu hrušu, z jakoji zvyčajno pjuť na korabliach, de nema štučnoji hravitaciji. Snaut dyvyvsia na mene prymružyvšyś, nače joho slipylo svitlo. Znenaćka hruša vypala z joho rozimknenych paľciv i pokotylasia po pidlozi, pidstrybujučy, nače mjačyk. Z neji vylylosia trochy prozoroji ridyny. Na oblyčči Snauta ne bulo ani krovynky. Pryholomšenyj, ja ne mih vymovyty j slova. Skiľky tryvala cia nima scena, ne možu skazaty, ale povoli strach, jakyj skuvav Snauta, počav peredavatysia j meni. Ja stupyv krok upered. Snaut ziščulyvsia v krisli. — Snaut… — prošepotiv ja. Vin zdryhnuvsia, nače vid udaru, i, dyvliačyś na mene z nevymovnoju ohydoju, prochrypiv: — Ja tebe ne znaju, ne znaju tebe. Čoho ty chočeš?.. Rozlyta ridyna švydko vyparovuvalasia. V povitri zapachlo alkoholem. Vin pyv? Buv pjanyj? Ale čoho vin tak bojiťsia? Ja vse šče stojav posered kabiny. Kolina v mene tremtily, a vucha nače chtoś zatknuv vatoju. Pidloha poplyvla z-pid nih. Za opuklym sklom iliuminatora rozmireno pohojduvavsia Okean. Snaut ne spuskav z mene nalytych krovju očej. Vyraz strachu postupovo schodyv z joho oblyččia, ale ohyda, z jakoju vin i dali dyvyvsia na mene, ne mynala. — Ščo z toboju?.. — napivholosno zapytav ja joho. — Ty chvoryj? — Pikluješsia… — hlucho skazav vin. — On jak. Ale čomu same pro mene? Ja tebe ne znaju. — De Gibarian? — zapytav ja. Na myť Snautovi perechopylo podych, oči joho znovu osklily, v nych ščoś spalachnulo j vidrazu ž zhaslo. — Gi… Giba… — probeľkotiv vin. — Ni! Ni!!! — I zatrusyvsia vid bezzvučnoho, idiötśkoho smichu. Potim raptom zatych. — Ty pryjšov do Gibariana?.. — zapytav vin uže maj že spokijno. — Do Gibariana? Ščo ty chočeš z nym zrobyty?

Snaut dyvyvsia na mene tak, nače ja vraz perestav javliaty soboju dlia nioho nebezpeku; v joho slovach, a šče biľše v toni bulo ščoś nenavysne i obrazlyve. — Ščo ty hovoryš?.. — vytysnuv ja z sebe, pryholomšenyj. — De vin? Snaut pyľno dyvyvsia na mene: — Ty ne znaješ?.. «Vin pjanyj. Pjanyj, jak čip», — podumav ja i spalachnuv hnivom. Zvyčajno, krašče bulo b zabratysia zvidsy, ta meni zreštoju urvavsia terpeć. — Opamjatajsia! — kryknuv ja. — Zvidky ja možu znaty, de vin, jakščo tiľky-no pryletiv! Ščo z toboju, Snaut?!! U nioho vidvysla nyžnia ščelepa, i jomu znov perechopylo podych, oči raptom zblysnuly. Tremtiačymy rukamy vin schopyvsia za poručni krisla j pidvivsia z takym zusylliam, ščo až chrusnuly kistočky. — Ščo? — skazav vin, majže zovsim protverezivšy. — Pryletiv? Zvidky ty pryletiv? — Z Zemli, — serdyto vidpoviv ja. — Može, ty čuv pro neji? Meni zdajeťsia, ščo ni! — Z Ze… o Bože!.. Tak ty — Keľvin?! — Keľvin. Čoho ty tak na mene vytriščyvsia? Ščo v ciomu dyvnoho? — Ničoho, — vidpoviv vin, zaklipavšy povikamy. — Ničoho. — I poter čolo. — Vybač meni, Keľvin, ce ničoho, znaješ, tak nespodivano… Ja ne čekav… — Jak to ne čekav? Adže vam poslaly povidomlennia šče kiľka misiaciv tomu, a Moddard radyruvav šče raz siohodni, z bortu «Prometeja»… — Tak. Tak… zvyčajno, tiľky, bačyš, tut u nas dejakyj… rozhardijaš… — Ta baču, — sucho vidpoviv ja. — Cioho ne možna ne pomityty. Snaut obijšov dovkola mene, niby chotiv peresvidčytysia, ščo mij skafandr takyj, jak usi skafandry na sviti, — zvyčajnisińkyj, z perepletinniam šlangiv ta provodiv na hrudiach. Kiľka raziv kachyknuv, potim torknuvsia rukoju svoho kistliavoho nosa. — Chočeš pryjniaty duš?.. Ce tebe trochy osvižyť… Holubi dveri navproty. — Diakuju. Ja znaju planuvannia stanciji. — Može, ty holodnyj?.. — Ni. De Gibarian? Snaut pidijšov do iliuminatora, niby ne čujučy moho zapytannia. Teper, stojačy do mene spynoju, vin zdavavsia značno staršym. Korotko pidstryžene syve volossia, spalena soncem, pokarbovana hlybokymy, nače šramy, zmorškamy potylycia. Za iliuminatorom poblyskuvaly veletenśki hrebeni chvyľ, jaki to pidijmalysia, to opadaly tak poviľno, movby Okean zastyhav. Zdavalosia, ščo stancija ruchajeťsia trochy bokom, ziskovzujučy z nevydymoji osnovy. Potim vona povertajeťsia v poperednie položennia i znov linyvo nachyliajeťsia, ale vže v inšyj bik. Ta ce, očevydno, buv optyčnyj obman. Plastivci slyzystoji piny kolioru krovi zbyralysia miž chvyliamy. Mene zamlojilo. Suvoryj poriadok na bortu «Prometeja» pryhadavsia meni jak ščoś dorohe, bezpovorotno vtračene. — Posluchaj… — nespodivano ozvavsia Snaut. — Poky ščo tiľky ja… — Vin obernuvsia j nervovo poter ruky. — Tobi dovedeťsia zadovoľniatysia lyše mojim tovarystvam. Poky ščo. Možeš nazyvaty mene Ščurom. Ty znaješ mene chiba z fotografiji, ale to bajduže, tak mene nazyvajuť usi. Tut ja vže ničoho ne možu vdijaty. Jakščo zvažyty na te, ščo moji baťky strašenno zachopliuvalysia kosmosom, to Ščur zvučyť naviť duže pozemnomu… — De Gibarian? — uperto dopytuvavsia ja. Vin zaklipav očyma.

— Meni duže prykro, ščo ja tebe tak pryjniav. Ce… ne tiľky moja vyna. Ja zovsim zabuv, tut take kojilosia, ščo, znaješ… — Nu ščo ty, vse harazd, — vidpoviv ja. — Ne budemo zaraz pro ce. To ščo ž usetaky z Gibarianom? Joho nemaje na stanciji? Vin kudyś poletiv? — Ni, — vidpoviv Snaut, dyvliačyś u kutok, zavalenyj kotuškamy z kabelem. — Nikudy vin ne poletiv. I ne poletyť. Same tomu… miž inšym… — Čomu? — vyhuknuv ja. Vucha v mene šče j dosi buly niby zatknuti vatoju — ja pohano čuv. — Ščo ty chočeš cym skazaty? De vin? — Ty ž use znaješ, — vidpoviv Snaut zovsim inšym tonom. I tak cholodno hlianuv meni v oči, ščo poza spynoju v mene až murachy probihly. Može, vin i spravdi buv pjanyj, prote znav, ščo kaže. — Nevže z nym ščoś stalosia?.. — Tak, stalosia. — Neščasnyj vypadok? Snaut kyvnuv holovoju, ne spuskajučy z mene svoho pyľnoho pohliadu, nemov chotiv peresvidčytyś, jak ja na ce zreahuju. — Koly? — Siohodni na svitanku. Dyvna rič: te, ščo skazav Snaut, mene anitrochy ne vrazylo, skoriše navpaky. Dilovytisť, z jakoju my obminialysia lakoničnymy zapytanniamy i vidpovidiamy, naviť trochy zaspokojila mene. Zdavalosia, teper ja rozumiju povedinku Snauta, jaka šče kiľka chvylyn tomu tak pryholomšyla mene. — Jak ce stalosia? — Pidy pereodiahnyś, rozpakuj svoji reči j vertajsia siudy… nu… skažimo, za hodynu. Myť povahavšyś, ja pohodyvsia: — Harazd. — Stryvaj, — zupynyv mene Snaut, koly ja vže rušyv do dverej. Vin dyvyvsia na mene jakoś nezvyčno. Ja bačyv: vin nijak ne može vytysnuty z sebe te, ščo krutyťsia v nioho na jazyci. — Nas bulo troje i teper, razom z toboju, znov stalo troje. Ty znaješ Sartoriüsa? — Tak samo, jak i tebe. Lyše z fotografiji. — Vin u laboratoriji, nahori, i, dumaju, ne vyjde zvidty do noči, odnak… v usiakomu razi, ty joho vpiznaješ. Jakščo pobačyš tut išče kohoś, rozumiješ, ne mene i ne Sartoriüsa, rozumiješ, to… — To ščo? Čy ne son use ce? Na tli čornych chvyľ, jaki kryvavo polyskuvaly v prominni pryzachidnoho soncia, Snaut znov siv u krislo i, jak i raniše, ponuryvšy holovu, dyvyvsia v kutok, na kotušku zmotanoho kabeliu. — To… ne roby ničoho. — Koho ja možu pobačyty? Pryvyd? — rozserdyvsia ja. — Rozumiju. Ty hadaješ, ja schybnuvsia z rozumu. Ni. Ne schybnuvsia. Ja ne možu tobi pojasnyty cioho inakše… poky ščo. Zreštoju, može… ničoho j ne staneťsia. V usiakomu razi, zapamjataj te, ščo ja tobi skazav. Ja tebe zasterih. — Vid čoho? Pro ščo ce ty? — Trymaj sebe v rukach, — uperto pravyv svoje Snaut. — Povoďsia tak, nače… Buď

hotovyj do vsioho. Ce nemožlyvo, ja znaju. Ta ty vse ž taky sprobuj. Ce jedynyj vychid. Inšoho prosto nema. — Ale ščo? ja pobaču?! — majže zakryčav ja, ledve strymujučyś, ščob ne schopyty joho za pleči j ne trusnuty, pryvodiačy do tiamy, ščob vin ne sydiv otak, utupyvšyś u kutok, z neščasnym vyrazom na obpalenomu soncem oblyčči, nasylu vytyskajučy z sebe kožne slovo. — Ne znaju. U pevnij miri ce zaležyť vid tebe. — Haliucynaciji? — Ni. Ce… reaľnisť. Ne… napadaj. Pamjataj. — Ščo ty meleš?! — znovu spaleniv ja. — My ne na Zemli. — Politeriji? Ale ž vony zovsim ne schoži na liudej! — vyhuknuv ja. Ja ne znav, jak vyrvaty Snauta z cioho stanu vidčužennia, a vin i dali dyvyvsia prosto sebe v porožneču j, zdavaloś, vyčytuvav u nij ščoś take bezhluzde, vid čoho a žylach cholola krov. — Same tomu ce tak strašno, — tycho skazav Snaut. — Pamjataj: buď nastoroži! — Ščo stalosia z Gibarianom? Vin ne vidpoviv. — Ščo robyť Sartoriüs? — Prychoď čerez hodynu. Ja povernuvsia i vyjšov. Vidčyniajučy dveri, šče raz hlianuv na Snauta. Vin sydiv, zhorbyvšyś, zatulyvšy oblyččia rukamy, maleńkyj, u brudnych vid reaktyviv štaniach. Tiľky teper ja pobačyv, ščo na paľciach joho ruk zapeklasia krov.

SOLIARYSTY U tuneli korydora nikoho ne bulo. Ja myť postojav pered začynenymy dveryma, nasluchajučy. Stiny, mabuť, buly dosyť tonki, bo zzovni donosylosia zavyvannia vitru. Na dveriach trochy navskosy vysiv priamokutnyj šmatok plastyku, na jakomu bulo napysano olivcem: «Liudyna». Ja dyvyvsia na ti nerozbirlyvi karliučky, i meni raptom zachotilosia vernutyś do Snauta, ale ja zrozumiv, ščo ce nemožlyvo. Joho bezhluzde zasterežennia vse šče lunalo meni v vuchach. Ja obvernuvsia i vraz vidčuv, jakyj nesterpno važkyj stav na meni skafandr. Navkolo panuvala tyša, ta mene ne polyšalo vidčuttia, ščo za mnoju chtoś sposterihaje. Ja vernuvsia do kruhloho prymiščennia z pjaťma dveryma. Na trioch iz nych vysily tablyčky: «D-r Gibarian», «D-r Snaut», «D-r Sartoriüs». Na četvertych dveriach tablyčky ne bulo. Trochy povahavšyś, ja leheńko natysnuv ručku i poviľno pročynyv dveri. Koly vony počaly prochyliatysia, meni raptom zdalosia, biľše toho, ja buv majže peven, ščo tam chtoś je. Ja vvijšov doseredyny. Ni duši. Takyj samyj, tiľky trochy menšyj, opuklyj iliuminator dyvyvsia na Okean. Tut, pid soncem, joho chvyli minylysia masnym polyskom, nemovby na nych rozlylasia červoniasta olyva. Purpurovyj vidblysk zatopyv usiu kimnatu, schožu na korabeľnu kajutu. Z odnoho boku stojaly polyci z knyžkamy, miž jakymy bulo vertykaľno prykripleno do stiny zmontovane na kardanach ližko, z druhoho — bezlič šafok; miž nymy v nikeliovanych ramkach vysily znimky planety z kosmosu; v metalevych zachvatach stojaly probirky j kolby, zatknuti vatoju; pid iliuminatorom, zacharaščujučy prochid, tiahlysia dva riady bilych emaliovanych jaščykiv. Kryšky na dejakych z nych buly vidkynuti, vidkryvajučy vmist jaščykiv, povnych instrumentiv i plastykovych šlangiv; u dvoch kutkach — krany, vytiažna šafa, morozyľni ustanovky, prosto na pidlozi — mikroskop, bo na velykomu zastavlenomu stoli pid iliuminatorom joho vže nide bulo prymostyty. Obernuvšyś, ja pomityv bilia samisińkych dverej šafu, ščo siahala až steli. Dverciata v nij buly pročyneni, i ja pobačyv tam kombinezony, roboči j zachysni chalaty; na polyciach ležala bilyzna, antyradiäcijni čoboty, miž chaliavamy jakych poblyskuvaly aliuminijevi balony dlia portatyvnych kysnevych aparativ. Dva aparaty razom z maskamy vysily na byľci pidniatoho ližka. Tut, jak i skriź, panuvalo bezladdia, choč vydno bulo, ščo chtoś, chaj i nedbalo j chaplyvo, ale vse-taky prybyrav. Potiahnuvšy nosom, ja vidčuv slabkyj zapach chimičnych reaktyviv i čohoś jadučoho. Nevže chlor? Ja mymochiť pošukav očyma pid steleju v kutkach ventyliacijni rešitky. Pryklejeni do jichnich ramok smužky paperu leheńko vorušylysia, — otže, kompresory praciujuť, pidtrymujučy normaľnu cyrkuliaciju povitria. Ja perenis knyžky, aparaty j instrumenty z dvoch stiľciv u kutky, abyjak porozpychavšy jich, ščob zviľnyty bodaj trochy miscia dovkola ližka, miž šafoju i polyciamy. Potim pidtiah višalku, ščob povisyty na nij skafandr, i vže chotiv buv rozstebnuty zamkyblyskavky, ale raptom opustyv ruky. Ja nijak ne mih vidvažytysia zniaty z sebe skafandr — meni zdavalosia, ščo bez nioho ja stanu zovsim bezzachysnym. Ja šče raz obviv use dovkola pohliadom, pereviryv, čy ščiľno začyneno dveri; jak vyjavylosia, v nych ne bulo zamka, i ja, trochy povahavšyś, pidper jich dvoma važennymy jaščykamy. Otak zabarykaduvavšyś, ja myttiu zniav skafandr i zdychavsia svojeji važkoji, rypučoji obolonky. U vuźkomu dzerkali na vnutrišnij stinci šafy vidbyvalasia častyna kimnaty. Krajem oka ja raptom pomityv tam jakyjś ruch i pidchopyvsia z miscia, ale vidrazu ž zrozumiv, ščo to moje vlasne vidobražennia. Mij trykotažnyj kostium pid skafandrom veś prosiak potom, tož dovelosia skynuty i joho. Potim ja vidsunuv šafu. V niši za neju blysnuly stiny

maleseńkoji dušovoji. Tam, pid samisińkym dušem, na pidlozi ležala čymala plaska korobka. Ja nasylu pidniav jiji, ščob zanesty do kimnaty. Koly stavyv jiji na pidlohu, kryška, mov na pružyni, znenaćka vidskočyla, i ja pobačyv viddilennia, zapovneni jakymyś čudernaćkymy rečamy — spotvorenymy, hrubymy podobamy instrumentiv z temnoho metalu, trochy schožymy na ti, jakymy bulo napchano šafky. Deformovani, vykryvleni, oplavleni, nače z požaryšča, vony vže ni na ščo ne hodylysia. Ta najbiľše vražalo te, ščo taki sami slidy poškodžennia buly j na keramitovych, tobto praktyčno neplavkych ručkach. U žodnij laboratornij peči ne možna bulo dosiahty temperatury, pry jakij vony plavliaťsia, — chiba ščo v atomnomu reaktori. Z kyšeni svoho skafandra ja vyjniav portatyvnyj indykator vyprominiuvannia, pidnis do cych dyvovyžnych instrumentiv, ale joho čornyj cylindr movčav. Na meni buly lyše plavky j majka. Ja skynuv jich na pidlohu, mov jakyjś nepotrib, i stav pid duš. Voda vidrazu ž prynesla meni polehkisť. Ja vyhynavsia pid jiji pružnymy, hariačymy strumeniamy, masuvav tilo, pyrskav — myvsia tak staranno, nemovby chotiv zmyty z sebe ciu strašnu, pidozrilu nepevnisť, jaka vypovnyla vsiu stanciju. U šafi ja znajšov lehkyj trenuvaľnyj kostium, jakyj zvyčajno nadiahajuť pid skafandr. Perekladajučy v joho kyšeni veś svij ubohyj skarb, miž storinkamy zapysnyka ja namacav ščoś tverde. Jak vyjavylosia, ce buv kliuč vid mojeji zemnoji kvartyry. Ja j ujavlennia ne mav, jak vin tudy potrapyv, jakuś myť nerišuče povertiv joho v paľciach, a todi poklav na stil. Universaľnyj skladanyj nožyk naviv na dumku, ščo meni, možlyvo, znadobyťsia jakaś zbroja. Ale vin dlia cioho, zvisno, ne hodyvsia. Vtim, ničoho inšoho v mene ne bulo, a do takoho duševnoho stanu, ščob šukaty vyprominiuvač čy ščoś podibne, ja šče ne dijšov. Ja vsivsia na metalevomu stiľčyku, jakyj stojav posered viľnoho prostoru, viddalik vid usich rečej. Meni chotilosia pobuty na samoti. Ja tišyvsia, ščo v mene je šče biľš jak pivhodyny času; ničoho ne vdiješ — ja vid pryrody buv pedantyčnyj i punktuaľnyj bukvaľno u vsiomu, naviť u dribnyciach. Strilky na dvadciatyčotyriochhodynnomu cyferblati moho naručnoho hodynnyka pokazuvaly siomu. Sonce sidalo. Sim hodyn za miscevym časom — otže, dvadciať na bortu «Prometeja». Na Moddardovych ekranach planeta Soliaris, mabuť, uže zmenšylasia do rozmiriv iskorky j ničym ne vidriznialasia vid zirok. Ta ščo meni bulo teper do «Prometeja»? Ja zapliuščyv oči. Dovkola panuvala hlyboka tyša, jaku porušuvaly tiľky rozmirene niavčannia trub ta hluche kapotinnia vody na kacheľ u dušovij. Otže, Gibarian mertvyj. Jakščo ja pravyľno zrozumiv Snauta, to joho smerť nastala vsioho kiľka hodyn tomu. Ščo zrobyly z joho tilom? Pochovaly? Ale ž tut, na cij planeti, cioho zrobyty ne možna. Ja dosyť dovho rozmirkovuvav nad cym, nemovby dolia mertvoho bula dlia mene teper najholovniše, a potim, zrozumivšy bezhluzdisť takych dumok, pidvivsia j počav chodyty z kutka v kutok, raz po raz začipajučyś nosakamy za rozkydani na pidlozi knyžky; spitknuvšyś ob ščoś, ja nachylyvsia j pobačyv nevelyčkyj planšet, ščo vydavsia meni porožnim. Ja pidniav joho. V planšeti ščoś ležalo. Vidkryvšy joho, ja vytiah pliašku z temnoho skla. Vona bula lehka, nenače z paperu. Ja podyvyvsia kriź neji na temno-červonyj, zatiahnutyj brudnoju imloju zachid soncia. Ščo ce zi mnoju dijeťsia? Čomu ja zvertaju uvahu na vsiliaki durnyci, na zovsim neznačni dribnyci, jaki popadajuťsia meni na oči? I raptom ja zdryhnuvsia vid slipučoho svitla. Mabuť, spraciuvav fotoelement — kimnatu vže opovyvaly sutinky. Ja buv spovnenyj čekannia, moje napružennia dedali

zrostalo, a porožneča, jaku ja vidčuvav za spynoju, stavala prosto nesterpnoju. Ščob pereboroty ce počuttia, ja prysunuv stileć do knyžkovych polyć, uziav dobre znanyj meni druhyj tom staroji monografiji Chjuza j Ejhelia «Istorija planety Soliaris» i počav hortaty joho, poklavšy na kolina tovstyj, cupkyj korineć. Soliaris bulo vidkryto majže za sto rokiv do moho narodžennia. Planeta obertajeťsia dovkola dvoch sonć — červonoho j holuboho. Ponad sorok rokiv do neji ne nablyžavsia žoden kosmičnyj korabeľ. U ti časy teorija Hemou-Šepli pro nemožlyvisť vynyknennia žyttia na planetach podvijnych zirok vvažalasia axiömoju. Orbity takych planet bezperervno zminiujuťsia vnaslidok hravitacijnych zbureń, spryčynenych vzajemnym obertanniam dvoch sonć. Perturbaciji, jaki vynykajuť pry ciomu, popereminno skoročujuť i roztiahujuť orbitu planety, i zarodky žyttia, jakščo vony j zjavliajuťsia, znyščuje to pal vyprominiuvannia; to kryžanyj cholod. Zminy ci vidbuvajuťsia protiahom miľjoniv rokiv, tobto v astronomičnomu čy biölogičnomu masštabi za duže korotkyj čas, bo evoliucija potrebuje soteń miľjoniv, a to j miľjardiv rokiv. Soliaris, za poperednimy občyslenniamy, povynen protiahom pjatysot tysiač rokiv nablyzytysia na vidstań, jaka dorivniuje polovyni parseka, do svoho červonoho soncia, a šče čerez miľjon rokiv — upasty v joho rozpečenu bezodniu. Ta vže čerez desiať z lyškom rokiv učeni peresvidčylysia, ščo orbita planety ne zaznaje očikuvanych zmin, a taka ž postijna, jak i orbity planet našoji Soniačnoji systemy. Šče raz provedeni — cioho razu z maxymaľnoju točnistiu — sposterežennia i občyslennia tiľky pidtverdyly te, v čomu vže vsi buly pevni: Soliaris maje postijnu orbitu. Otož Soliaris, ščo dosi buv odnijeju z kiľkoch soteń. planet, jaki ščoroku vidkryvajuť učeni i jakym u velykych statystyčnych tablyciach vidvodyťsia kiľka riadkiv — osnovni charakterystyky jichnioho ruchu — teper perejšov u rang nebesnoho tila, kotre zasluhovuje na osoblyvu uvahu. Čerez čotyry roky pislia cioho vidkryttia Soliaris obletila expedycija Ottenšeľda, jakyj vyvčav joho z bortu «Laokoona» ta dvoch dopomižnych kosmičnych korabliv. Cia expedycija mala charakter poperednioji rozvidky, tym biľše, ščo vysadytysia na planetu vona ne mohla. Včeni tiľky vyvely na ekvatoriäľni j poliarni orbity velyku kiľkisť avtomatyčnych suputnykiv-sposterihačiv, jaki maly zamiriaty hravitacijni potenciäly. Doslidžuvalasia j poverchnia planety, majže cilkom pokryta Okeanom, nad rivnem jakoho pidnosiaťsia tiľky nečyslenni ploskohirja. Jak vyjavylosia, jichnia zahaľna plošča menša za terytoriju Jevropy, choč diämetr Soliarisa na dvadciať procentiv biľšyj za zemnyj. Ci bezladno rozkydani klaptyky skeliastoji j pusteľnoji suši zoseredženi perevažno v pivdennij pivkuli. Bulo vyvčeno takož sklad atmosfery, pozbavlenoji kysniu, i provedeno nadzvyčajno točni zamiry ščiľnosti planety, jiji aľbedo ta inšych astronomičnych charakterystyk. Jak i spodivalysia, žodnych oznak žyttia ne bulo vyjavleno ni na ostrivciach suši, ni v Okeani. Protiahom nastupnych desiatioch rokiv Soliaris, jakyj teper uže perebuvav u centri uvahy vsich sposterihačiv cioho kosmičnoho obšyru, demonstruvav dyvovyžnu «tendenciju do zberihannia svojeji, poza vsiakym sumnivom, hravitacijno nestabiľnoji orbity. Na jakyjś čas naviť zapachlo skandalom, bo provynu za naslidky sposterežeń (dbajučy pro blaho nauky) namahalysia pereklasty to na okremych osib, to na občysliuvaľni mašyny, jakymy ci osoby korystuvalysia. Čerez brak koštiv sporiadžennia speciäľnoji expedyciji na Soliaris zatrymalosia šče

na try roky, až do toho času, koly Šenahan, jakyj ukomplektuvav ekipaž, oderžav vid Instytutu try korabli tonnažu «S» kosmodromnoho klasu. Za pivtora roku do prybuttia na planetu expedyciji, jaka startuvala v rajoni Aľfy Vodolija, druhyj doslidnyćkyj flot za doručenniam Instytutu vyviv na dovkolasoliarijśku orbitu avtomatyčnyj satelojid — Misiać247, ščo praciuje j dosi, pravda, pislia trioch čerhovych rekonstrukcij, kožnu z jakych provedeno čerez desiatky rokiv. Dani, jaki vin zibrav, ostatočno pidtverdyly vysnovky expedyciji Ottenšeľda pro aktyvnyj charakter ruchu Okeanu. Odyn korabeľ Šenahana zalyšyvsia na vysokij orbiti, a dva inšych pislia poperednioji pidhotovky sily na skeliastomu klaptyku suši ploščeju blyźko šestysot kvadratnych myľ, u rajoni pivdennoho poliusa planety. Expedycija, jaka praciuvala tut visimnadciať misiaciv, zahalom projšla uspišno, jakščo ne zvažaty na odyn neščasnyj vypadok, vyklykanyj nespravnistiu aparatury. Prote včeni, jaki vchodyly do skladu expedyciji, rozkololysia na dva protyležni tabory. Predmetom jichnioji superečky stav Okean. Na pidstavi analiziv učeni odnostajno vyznavaly joho orhaničnym utvorenniam (nazvaty joho žyvym todi šče nichto ne navažuvavsia). Ta jakščo biölogy vbačaly v niomu dosyť prymityvne utvorennia, ščoś na zrazok veletenśkoho skupčennia, tobto odnijeji ridkoji klityny, jaka, potvorno rozrisšyś (vony nazyvaly jiji «dobiölogičnoju formacijeju»), otočyla vsiu planetu drahlystoju obolonkoju, ščo podekudy siahala kiľkoch myľ u hlybočiń, to astronomy j fizyky stverdžuvaly, bucim ce nadzvyčajno vysokoorhanizovana struktura, jaka za skladnistiu svojeji budovy, možlyvo, perevažaje naviť zemni orhanizmy, jakščo vona zdatna aktyvno vplyvaty na formuvannia planetnoji orbity. Bo žodnoji inšoji pryčyny, jaka pojasniuvala b povedinku Soliarisa, jim ne vdalosia vidkryty, biľše toho, planetofizyky vyjavyly zvjazok miž pevnymy procesamy v plazmatyčnomu Okeani i miscevym hravitacijnym potenciälom, jakyj zminiuvavsia zaležno vid okeaničnoho «obminu rečovyn». Takym čynom, fizyky, a ne biölogy zaproponuvaly paradoxaľne formuvannia — «plazmatyčna mašyna», majučy na uvazi utvorennia, v našomu rozuminni, može, j ne žyve, odnak zdatne do cilespriamovanych dij, dodamo vidrazu — v astronomičnomu masštabi. U cij dyskusiji, jaka, nače vyr, zatiahla v sebe protiahom kiľkoch tyžniv usi najvydatniši avtorytety, vperše za visimdesiat rokiv pochytnulasia doktryna Hemou-Šepli. Jakyjś čas dechto šče namahavsia jiji zachystyty, stverdžujučy, načebto Okean ne maje ničoho spiľnoho z žyvym orhanizmom, ščo ce naviť ne «poza» — čy «dobiölogične» utvorennia, a vsioho-na-vsioho geologična formacija, choč i nezvyčajna, bo zdatna tiľky stabilizuvaty orbitu Soliarisa, zminiujučy syly tiažinnia; pry ciomu posylalysia na zakon Le Šateľje. Na protyvahu cij konservatyvnij dumci zjavylysia inši hipotezy, jaki prohološuvaly (napryklad, odna z najdoskonališych — hipoteza Čivita-Vitty), ščo Okean — rezuľtat diälektyčnoho rozvytku: vid svoho pervisnoho stanu, vid Praokeanu — rozčynu chimičnych rečovyn, jaki slabo reahujuť — vin zumiv pid vplyvom zovnišnich umov (tobto zmin planetnoji orbity, jaki zahrožuvaly joho isnuvanniu), mynajučy vsi zemni ščabli rozvytku, mynajučy vynyknennia odno— j bahatoklitynnych orhanizmiv, roslynnu j tvarynnu evoliuciju, utvorennia nervovoji systemy j mozku, zrobyty rizkyj strybok do stadiji «homeostatyčnoho okeanu». Inakše kažučy, vin ne prystosovuvavsia, jak zemni orhanizmy, protiahom soteń miľjoniv rokiv, do navkolyšnioho seredovyšča, ščob tiľky pislia takoho tryvaloho času daty počatok rozumnym istotam, a zrazu ž sam zapanuvav nad svojim seredovyščem.

Ce bulo duže oryginaľno, a prote j dosi nichto ne rozumiv, jak drahlysta masa može stabilizuvaty orbitu nebesnoho tila. I choč uže majže cile stolittia buly vidomi prystroji, jaki stvoriujuť štučni sylovi j hravitacijni polia — hravitatory, važko bulo naviť ujavyty, jak same amorfnyj kysiľ može zrobyty te, ščo v hravitatorach dosiahalosia za dopomohoju skladnych jadernych reakcij ta velyčeznych temperatur. U hazetach, jaki todi pysaly pro «tajemnyci Soliarisa», potišajučy čytačiv i vyklykajučy oburennia u včenych najivnymy vyhadkamy, traplialysia naviť tverdžennia, bucim planetarnyj Okean — dalekyj rodyč zemnych elektryčnych vuhriv… Ta koly odnu problemu vdavalosia jakojuś miroju rozvjazaty, na jiji misci, — jak ce zhodom ne raz buvalo z planetoju Soliaris, — postavala inša, šče nejmovirniša. Doslidžennia pokazaly, ščo Okean dije zovsim ne za pryncypom našych hravitatoriv (zreštoju, ce bulo b i nemožlyvo), a zdaten bezposerednio modeliuvaty metryku času — prostoru, ščo, do reči, pryzvodyť do vidchyleń pry vymiriuvanni času na odnomu j tomu samomu merydiäni planety. Otže, Okean u pevnomu rozuminni ne tiľky znav teoriju Ejnštejna — Bovi, ale j mih vykorystovuvaty jiji vysnovky (čoho ne možna skazaty pro nas). U naukovomu sviti ce vidkryttia vyklykalo spravžniu buriu, čy ne najsyľnišu v našomu stolitti. Vsima vyznani nepochytni teoriji rozsypalysia na poroch, u naukovij literaturi zjavylysia dosyť-taky jeretyčni statti, a aľternatyva «heniäľnyj Okean» čy «hravitacijni drahli» rozpalyla umy. Use ce vidbuvalosia deś za pivtora desiatka rokiv do moho narodžennia. Koly ja chodyv do školy, Soliaris, — na pidstavi vstanovlenych na toj čas faktiv, — bulo vže povsiudno vyznano planetoju, na jakij je žyttia, ale jaku naseliaje tiľky odyn meškaneć. Druhyj tom Chjuza i Ejhelia, jakyj ja hortav majže mašynaľno, počynavsia z systematyky, takoji ž oryginaľnoji, jak i kumednoji. Klasyfikacijna tablycia rekomenduvala po čerzi: typ — politerija (Polytheria), poriadok — odnoklitynni (Syncytialia), klas — metamorfni (Metamorpha). Nemovby nam bulo vidomo chtozna-skiľky predstavnykiv cioho vydu, tymčasom jak naspravdi isnuvav tiľky odyn — ščopravda, vahoju v simnadciať biľjoniv tonn. Pid paľciamy v mene šelestily koliorovi diähramy, grafiky, dani spektraľnych analiziv, jaki demonstruvaly charakter i perebih osnovnoho obminu ta joho chimični reakciji. Ščo dali ja zahlybliuvavsia v tovstennyj tom, to biľše matematyky zjavlialosia na krejdianych storinkach; tak nibyto naši vidomosti pro cioho predstavnyka klasu metamorfnych, jakyj ležav, povytyj temriavoju noči, ščo tryvala tut čotyry hodyny, za kiľkasot metriv pid stalevym dnyščem stanciji, buly vyčerpni. Naspravdi ž ne vsi včeni šče dijšly odnostajnoji dumky pro te, čy Okean «istota», a tym biľše čy možna vvažaty joho rozumnym. Ja postavyv hrubyj tom na polyciu j uziav nastupnyj. Vin podiliavsia na dvi častyny. U peršij vykladalysia protokoly nezličennych experymentiv, metoju jakych bulo vstanovyty kontakt z Okeanom. U moji studentśki roky ci sproby — ja ce duže dobre pamjataju, — porodyly sylu-sylennu anekdotiv, žartiv ta dotepiv; zdavalosia, naviť seredniovična scholastyka v porivnianni z tymy netriamy, v jaki zavela včenych cia problema, bula jasniša j dostupniša. Druha častyna tomu, jaka naličuvala majže tysiaču trysta storinok, mistyla sami tiľky bibliögrafični vidomosti pro doslidžuvanu temu. Sama ž literatura z cioho pytannia, mabuť, ne vmistylasia b i v kimnati, de ja sydiv. Perši sproby vstanovyty kontakt z Okeanom bulo zrobleno z dopomohoju spe-

ciäľnych elektronnych aparativ, jaki transformujuť impuľsy, posylajučy jich v oboch napriamkach, pryčomu sam Okean brav aktyvnu učasť u konstrujuvanni cych aparativ. Prote vsia robota vykonuvalasia naoslip. Ščo označalo — «brav učasť»? Okean modyfikuvav pevni vuzly zanuriuvanych u nioho pryladiv, vnaslidok čoho minialysia zapysuvani rytmy rozriadiv, prylady fixuvaly nezličennu kiľkisť syhnaliv, schožych na uryvky jakychoś skladnych vykladok vyščoho matematyčnoho analizu. Ale ščo vse ce označalo? Može, ce buly dani pro tymčasove zbudžennia Okeanu? Može, impuľsy, jaki deś daleko, za tysiači myľ vid miscia doslidžennia, spryčyniujuť joho veletenśki utvorennia? Čy, može, perekladeni na nedostupnu elektronnu movu vyražennia joho odvičnych istyn? A može, joho mystećki tvory? Chto ž mih ce znaty, jakščo reakcija na toj samyj podraznyk žodnoho razu ne bula odnakova? Jakščo na odne podraznennia vin vidpovidav vybuchom impuľsiv, ščo malo ne roznosyv na druzky vsiu aparaturu, a na druhe, take ž samisińke, — hluchym movčanniam? Jakščo žoden doslid ne možna bulo povtoryty? I vse ž taky zdavalosia, ščo vid rozšyfruvannia cijeji lavyny zapysiv, jaka bezperervno narostala, nas viddiliaje tiľky odyn krok, tym biľše, ščo z cijeju metoju bulo stvoreno speciäľni elektronni mozky, zdatni tak pererobliaty ciu informaciju, jak dosi šče nikoly ne pereroblialosia. Spravdi, dejaki rezuľtaty vdalosia oderžaty. Okean — džerelo elektryčnych, mahnitnych, hravitacijnych impuľsiv — rozmovliav movoju, schožoju na movu matematyky; dejaki splesky joho elektryčnych rozriadiv možna bulo klasyfikuvaty, korystujučyś duže abstraktnymy sferamy zemnoho matematyčnoho analizu, teorijeju množyny; tam zjavlialysia homology struktur, vidomych iz tijeji haluzi fizyky, jaka zjasovuje vzajemozvjazok energiji i materiji, skinčennych i neskinčennych velyčyn, častočok i poliv. Use ce dedali biľše perekonuvalo včenych, ščo pered nymy — mysliače čudovyśko, ščoś na zrazok veletenśkoho protoplazmatyčnoho moria-mozku, jakyj bezmežno rozrissia, operezav usiu planetu j bavyť čas u nebačenych za svojim rozmachom teoretyčnych rozmirkuvanniach pro suť usioho suščoho, a vse te, ščo vlovliujuť naši aparaty, — tiľky neznačni, vypadkovo pidsluchani uryvky cioho pravičnoho, hlybynnoho monologu, jakyj perevyščuje vsiaku možlyvisť našoho rozuminnia. Tak dumaly matematyky. Jichni hipotezy odni traktuvaly jak vyjav znevahy do liudśkych možlyvostej, jak schyliannia pered čymoś, čoho my šče ne rozumijemo, ale ščo možna zrozumity jak sprobu voskresyty davniu doktrynu ignoramus et ignorabimus; 1 inši ž vvažaly, ščo vse ce škidlyvi j marni balačky, ščo ci hipotezy matematykiv vidbyvajuť mifologiju našoho času, jaka vbačaje u veletenśkomu mozku — bajduže, elektronnomu čy plazmatyčnomu, — najvyšču metu isnuvannia — sumu buttia. A šče inši… Slovom, doslidnykiv i točok zoru bula nezličenna kiľkisť. Utim, krim sprob nalahodyty kontakt, buly j inši problemy soliarystyky, de speciälizacija zajšla tak daleko, osoblyvo za ostanniu čverť stolittia, ščo soliaryst-kibernetyk nasylu mih zrozumity soliarysta-symetriädologa. «Jak že vy možete porozumitysia z Okeanom, koly ne zdatni zrozumity odyn odnoho?» — jakoś žartoma zapytav Vejbeke, kotryj u moji studentśki roky keruvav Instytutom; u ciomu žarti bula velyka dolia pravdy. I vse ž taky Okean ne vypadkovo vidnesly do klasu metamorfnych. Joho ruchlyva poverchnia mohla davaty počatok najriznomanitnišym, ne schožym ni na ščo zemne formam, pryčomu cilespriamovanisť — adaptacijna, piznavaľna čy buď-jaka inša — cych inkoly burchlyvych spalachiv plazmatyčnoji «tvorčosti» lyšalasia cilkovytoju zahadkoju. 1 My ne znajemo j ne uznajemo (lat.).

Stavliačy nazad na polyciu tom, takyj važennyj, ščo meni dovelosia pidtrymaty joho j druhoju rukoju, ja podumav, ščo naši vidomosti pro Soliaris, jaki zapovniujuť bibliöteku, — vlasne, nepotribnyj balast, kladovyšče faktiv; ščo my vže simdesiat visim rokiv, vidkoly počaly jich nahromadžuvaty, tupciujemo na misci, naviť hirše — vsia pracia cych rokiv, jak vyjavylosia, bula nadaremna. Naši točni vidomosti skladalysia tiľky z zaperečeń. Okean ne korystuvavsia mašynamy j ne buduvav jich, choč za pevnych obstavyn, možlyvo, buv zdatnyj na ce — inodi vin kopijuvav častyny dejakych zanurenych u nioho aparativ, ale robyv ce tiľky v peršyj i druhyj rik vašych doslidnyćkych robit; potim viv ihnoruvav usi naši sproby, choč jak terpliače my jich povtoriuvaly, niby vtratyv buď-jakyj interes do našych prystrojiv i vyrobiv (a otže, j do nas samych). Okean ne buv nadilenyj, — ja pereličuju dali naši «nehatyvni vidomosti», — ni nervovoju systemoju, ni klitynamy, ni strukturoju, blyźkoju do bilkovoji; vin ne zavždy reahuvav na podraznyky, naviť duže syľni (tak, napryklad, Okean povnistiu «proihnoruvav» katastrofu dopomižnoho raketnoho korablia druhoji expedyciji Hize, jakyj upav z vysoty triochsot kilometriv na poverchniu planety j znyščyv vybuchom svojich atomnych dvyhuniv plazmu v radiüsi pivtory myli). Postupovo v naukovych kolach, osoblyvo v tych, ščo naležaly do kerivnyctva Instytutu, «sprava Soliaris» počala traktuvatysia jak «sprava beznadijna», tož sered nych v ostanni roky zalunaly holosy, ščo vymahaly skorotyty dotaciju na podaľši doslidžennia. Pro povnu likvidaciju stanciji poky ščo nichto ne navažuvavsia zahovoryty — ce bulo b vidvertym vyznanniam porazky. Choč dechto v pryvatnych rozmovach i vyslovliuvav dumku, ščo teper najholovniše — cie jakomoha «z čestiu» prypynyty «aferu Soliaris». Prote dlia bahatioch, osoblyvo dlia molodych, «afera» cia postupovo stavala čymoś na kštalt vyprobuvannia vlasnoji vartosty. «Po suti, — kazaly vony, — jdeťsia pro stavku, nabahato biľšu, niž vyvčennia soliariänśkoji cyvilizaciji, — pro nas samych, pro meži liudśkoho piznannia». Pevnyj čas populiarnym buv pohliad (joho staranno pošyriuvaly hazety), načebto mysliačyj Okean, ščo omyvaje planetu Soliaris, — ce veletenśkyj mozok, jakyj vyperedyv u svojemu rozvytku našu cyvilizaciju na miľjony rokiv, načebto ce «kosmičnyj joh», mudreć, utilene vseznannia, načebto vin davno vže zrozumiv marnisť usiakoji dijaľnosti j tomu na vsi naši sproby nalahodyty z nym kontakt vidpovidaje movčankoju. Ta ce buv chybnyj pohliad, bo žyvyj Okean dijav — i šče j jak! Ščopravda, vin dijav inakše, niž ujavlialy sobi liudy: ne buduvav ni mist, ni mostiv, ni litaľnych mašyn, ne probuvav ni podolaty prostir, ni perestupyty joho (ščo, na dumku dekoho, bulo neocinennoju perevahoju liudyny pered nym). Zate vin zajmavsia tysiačokratnym peretvorenniam — «ontologičnym autometamorfozom» (uže čoho, a včenych terminiv na storinkach soliarystyčnych prać ne brakuvalo!). Z druhoho boku, v toho, chto napolehlyvo namahavsia osiahnuty najriznomanitniši vidomosti pro Soliaris, skladalosia vražennia, ščo pered nym ulamky intelektuaľnych konstrukcij, možlyvo, naviť heniäľnych, bezladno peremišani z utvorenniamy, jaki je naslidkom cilkovytoji hlupoty na hrani boževillia. Čerez te, jak antyteza koncepciji «Okeanu-joha» vynykla teorija «Okeanu-debila». Ci hipotezy voskresyly j ožyvyly odnu z najdavnišych filosofśkych problem — problemu vzajemovidnošennia materiji i duchu, svidomosti. Treba bulo maty neabyjaku smilyvisť, aby peršomu, — jak ce zrobyv Diu-Chaar, — vyznaty, ščo Okean nadilenyj svidomistiu. Cia problema, kotru dechto z učenych vidrazu ž potraktuvav jak metafizyčnu, stala temoju majže vsich dyskusij i superečok. Čy možlyve myslennia bez svidomosti? I vodnočas čy možna procesy, jaki vidbuvajuťsia v Okeani, nazvaty myslenniam? Čy možna

vvažaty horoju veletenśkyj kamiń, a planetoju — veletenśku horu? Zvyčajno, cymy terminamy možna korystuvatysia, ale nove spivvidnošennia velyčyn vyvodyť na scenu novi zakonomirnosti j novi javyšča. Problema cia stala kvadraturoju kola našoji doby. Kožen učenyj z samostijnym myslenniam namahavsia zrobyty v skarbnyciu soliarystyky svij vnesok; zjavylosia čymalo teorij, jaki stverdžuvaly, bucimto pered namy produkt deheneraciji, rehresu, ščo nastav pislia fazy «intelektuaľnoho rozvytku» Okeanu, bucimto Okean — naspravdi novoutvorennia, hliöma, kotra, zarodyvšyś u tilach kolyšnich žyteliv planety, rozjila i pohlynula jich, splavyvšy reštky v nadklitynnu stychiju, ščo vično isnuje j samoomoložujeťsia. Ja zniav z plastykovoho stolu prylady j knyžky, rozklav na niomu kartu Soliarisa i, speršyś rukamy na metalevi kraji stolu, počav rozhliadaty jiji pry bilomu, schožomu na zemne, svitli lamp. U žyvomu Okeani buly svoji milyny j hlybyny, a ostrovy, vkryti naliotom vyvitrilych mineraliv, svidčyly pro te, ščo kolyś vony buly joho dnom. A može, vin rehuliuvav takož proces pidnesennia nad poverchneju i opuskannia skeliastych utvoreń, zanurenych u joho lono? Ce poky ščo lyšalosia tajemnyceju. Ja znov, jak u dytynstvi, koly vperše počuv pro isnuvannia planety Soliaris, buv pryholomšenyj velyčeznymy pivkuliamy na karti, rozmaliovanymy riznymy vidtinkamy fiöletovoho j blakytnoho kolioriv. Ne znaju, čomu, ale vse navkolo raptom utratylo dlia mene interes; naviť zahadkova smerť Gibariana i moje nevidome majbutnie vydavalysia meni teper takymy neznačnymy; porynuvšy v spohliadannia cijeji vražajučoji karty, ja zabuv pro vse na sviti. Okremi dilianky «žyvoutvorennia» bulo nazvano imenamy doslidnykiv, jaki prysviatyly sebe jichniomu vyvčenniu. Rozdyvliajučyś hlejemasyv Texalla, ščo omyvav ekvatoriäľni archipelahy, ja naraz vidčuv na sobi čyjś pohliad. Ja vse šče stojav, schylyvšyś nad kartoju, ale vže ne bačyv jiji, zacipenivšy zi strachu. Dveri navproty buly zabarykadovani jaščykamy j prysunutoju do nych šafkoju. «Mabuť, jakyjś robot», — podumav ja, choč dosi ne bačyv u kimnati žodnoho robota, a vvijty nepomitno dlia mene vin ne mih. Vidčuttia važkoho, neporušnoho pohliadu stavalo nesterpnym, peklo škiru na potylyci j spyni. Ja mymochiť utiahnuv holovu v pleči j ščosyly opersia na stil; stil znenaćka poviľno posunuvsia po pidlozi. Ja otiamyvsia i rvučko obernuvsia. Kimnata bula porožnia. Peredi mnoju tiľky ziajav čornotoju velykyj napivkruhlyj iliuminator. Dyvne vidčuttia ne znykalo. Na mene dyvylasia temnota — bezlyka, veletenśka, bezoka, bezmežna. Za iliuminatorom, u moroci, ne svitylasia žodna zirka. Ja zasmyknuv svitlonepronykni štory. Teper ja vže počynav rozumity, choč ne probuv na stanciji j hodyny, čomu tut u dekoho vynykaje manija peresliduvannia. Mymovoli ja povjazuvav ce zi smertiu Gibariana. Ja znav cioho doslidnyka j dosi buv peven, ščo niščo ne može poťmaryty joho rozum. Teper cia pevnisť znykla. Ja stojav posered kimnaty bilia stolu. Dychannia moje stalo rivniše, a pit na čoli povoli vysychav. Pro ščo ce ja tiľky-no dumav? Aha, pro robotiv. Dyvno, ščo žodnoho z nych ja ne bačyv ni v korydori, ni v kimnatach. Kudy vony vsi podilysia? Jedynyj robot, jakoho ja pomityv, — ta j to na vidstani — naležav do mechaničnoji obsluhy raketodromu. A de ž inši? Ja zyrknuv na hodynnyk. Čas bulo vže jty do Snauta. Ja vyjšov u korydor, ťmiano osvitlenyj liuminescentnymy lampamy pid steleju. Pomynuvšy dvoje dverej i nablyzyvšyś do tretich, na jakych vysila tablyčka z prizvyščem Gibariana, dovho stojav pered nymy. Na stanciji panuvala tyša. Ja natysnuv ručku dverej. Ščyro kažučy, meni zovsim ne chotilosia tudy zachodyty, ale ručka lehko piddalasia, dveri

trochy vidchylylysia, j vynykla ščilyna, speršu čorna, a potim osiajana svitlom, ščo spalachnulo vseredyni. Teper mene mih pobačyty kožen, chto jšov korydorom. Ja švydko perestupyv porih, bezhučno j ščiľno pryčynyv za soboju dveri. Potim rvučko obernuvsia. Ja stojav, majže prytyskajučyś spynoju do dverej. Kimnata bula trochy biľša za moju, z takym že panoramnym iliuminatorom, na try čverti zaslonenym zaviskoju z dribnymy holubeńkymy j roževymy kvitočkamy, napevno, pryvezenoju z Zemli, — vona javno ne naležala do sporiadžennia stanciji. Uzdovž stin tiahlysia knyžkovi polyci j šafky, pokryti sribliasto-zelenoju emalliu. Vse z šafok bulo vyvernuto prosto na pidlohu, miž taburetkamy j krislamy. Peredi mnoju, zacharaščujučy prochid, ležaly perekynuti dva peresuvni stolyky, zavaleni žurnalamy, jaki, vydno, vysypalysia z rozirvanych tek. Rozhorneni vijalom storinky knyžok buly zalyti ridynamy z rozbytych kolb ta pliašok z prytertymy korkamy: ci kolby j pliašky buly z takoho tovstoho skla, ščo, prosto vpavšy na pidlohu, naviť z velykoji vysoty, nizaščo ne zmohly b rozbytysia. Pid iliuminatorom ležav perekynutyj stil z roztroščenoju lampoju na vysuvnomu kronštejni; poriad valiavsia taburet, dvi nižky jakoho bulo vstromleno v napivvysunuti šuchliady stola. Usiu pidlohu vsteliav šar kartočok, spysanych arkušiv ta inšych papirciv. Ja vpiznav Gibarianiv počerk i nachylyvsia. Pidnimajučy rozrizneni arkuši, ja pomityv, ščo moja ruka vidkydaje ne odnu tiń, jak dosi, a dvi. Ja obernuvsia. Roževa zaviska palala, nemovby jiji pidpalyly zhory, a rizka smuha slipučo-holuboho vohniu čymdali rozhoralasia. Ja rvučko vidsunuv zavisku, i v oči meni vdarylo polumja hihantśkoji požeži, ščo ochopliuvala tretynu obriju. Dovhi, potvorno vytiahneni tini bihly pomiž chvyľ do stanciji. Ce zajmavsia svitanok. U zoni, de perebuvala stancija, pislia noči, jaka tryvala vsioho hodynu, na nebo vykočuvalosia druhe, holube sonce planety. Avtomatyčnyj vymykač pohasyv lampy pid steleju, i ja znovu nachylyvsia do rozkydanych paperiv. Perebyrajučy jich, znajšov korotkyj plan experymentu, jakyj mav vidbutysia try tyžni tomu. Gibarian zbyravsia piddaty plazmu Okeanu diji nadžorstkych renthenivśkych promeniv. Z textu ja zrozumiv, ščo plan cej mav zdijsnyty Sartoriüs, provivšy experyment, — u mene v rukach bula kopija. Osiajani svitlom, bili arkuši slipyly oči. Novyj deń buv ne takyj, jak poperednij. Pid oranževym nebom soncia, jake povoli ostyhalo, čornyľnyj, z kryvymy vidblyskamy Okean majže postijno vkryvala brudno-roževa imla, niby zlyvajučy v odne cile neboschyl, chmary j chvyli. Teper use ce ščezlo. Naviť profiľtrovanyj kriź roževu tkanynu zavisky schid palachkotiv, mov paľnyk syľnoji kvarcevoji lampy, i moji zasmahli ruky zdavalysia v niomu majže sirymy. Kimnata zminylasia: vse, ščo malo červonyj vidtinok, stalo vraz bliaklo-bronzovym, mov syra pečinka, a vsi predmety biloho, zelenoho j žovtoho kolioriv, navpaky, nalylysia sokovytoju barvoju i, zdavalosia, sami vyprominiuvaly siajvo. Prymružyvšyś, ja zazyrav u šparku zavisky: nebo peretvorylosia na bile more vohniu, pid jakym pohojduvalosia j dryžalo ščoś schože na rozplavlenyj metal. Ja stulyv poviky — v očach poplyvly červoni kola. Na polyci nadbytoho vmyvaľnyka ležaly temni okuliary. Ja nadiv jich — vony zakryly meni majže pivoblyččia. Teper zaviska svitylaś, jak polumja natriju. Ja zachodyvsia čytaty dali, pidnimajučy z pidlohy arkuši j skladajučy jich na stolyku, ščo jakymś dyvom stojav neperekynutyj. Častyny textu brakuvalo. Ce buly protokoly vže provedenych doslidžeń. Z nych ja dovidavsia, ščo Okean protiahom čotyrioch dniv piddavaly oprominenniu v punkti, roztašovanomu za tysiaču čotyrysta myľ na pivdennyj schid vid teperišnioho miscia roztašuvannia stanciji. Dlia mene ce vyjavylosia cilkovytoju nespodivankoju — adže zastosuvannia nadžorstkych

renthenivśkych promeniv zaboroneno konvencijeju OON čerez jichnij zhubnyj vplyv. Ja buv absoliutno peven, ščo nichto ne zvertavsia na Zemliu z prochanniam dozvolyty taki experymenty. Pidvivšy holovu, ja raptom pobačyv u dzerkali pročynenych dverciat šafky vlasne vidobražennia, mertvotno-blide oblyččia j temni okuliary. Kimnata, jaka palachkotila bilym i holubym siajvom, mala duže nepryrodnyj vyhliad; ta oś prolunav protiažnyj skrehit, i zzovni iliuminatory zakryly hermetyčni zaslinky; v kimnati zrobylosia temno, potim spalachnulo štučne svitlo, jake teper zdavalosia nejmovirno ťmianym. Stavalo dedali hariačiše, počulysia rozmireni zvuky kondyciönera, ščo skydalysia na vidčajdušne skyhlennia — cholodyľni ustanovky stanciji praciuvaly na povnu sylu. A prote speka stavala šče zadušlyvišoju. Raptom za dveryma zalunaly kroky. Chtoś išov korydorom. Dvoma nečutnymy strybkamy ja opynyvsia bilia dverej. Choda spoviľnylasia j stychla. Toj, chto jšov, zupynyvsia pid dveryma. Ručka poviľno povernulasia. Ja instynktyvno schopyv jiji j prytrymav. Natysk ne dužčav, ale j ne slabšav. Toj, za dveryma, pevno, jak i ja, namahavsia ne zčyniaty šumu. Jakyjś čas my obydva trymalysia za ručku. Raptom vona pidskočyla v mojij doloni — jiji vidpustyly. Za dveryma znovu počuvsia slabkyj šerech — toj, chto namahavsia jich vidčynyty, pišov heť. Ja šče trochy postojav, nasluchajučy, ale v korydori panuvala tyša.

HOSTI Ja kvaplyvo sklav učetvero j schovav u kyšeniu Gibarianovi notatky. Oberežno pidijšov do šafy j zazyrnuv useredynu: veś odiah bulo zižmakano j zsunuto v odyn kutok, nemovby tam chtoś tiľky-no chovavsia. Z-pid stosu paperiv na pidlozi styrčav rižok konverta. Ja pidniav joho. Na konverti stojalo moje imja. U horli v mene raptom peresochlo. Zrobyvšy nad soboju zusyllia, ja rozirvav konvert i rozhornuv maleńkyj arkušyk. Svojim čitkym i duže dribnym počerkom Gibarian zanotuvav: «Ann. Solar. Vol. I. Anex, a takož Vot. Separat.2 Messendžera v spravi F; «Malyj Apokryf» Ravincera». I vse. Biľše ni slova. Počerk svidčyv, ščo pysaly zapysku pospichom. Može, ce bulo jakeś važlyve povidomlennia? Koly Gibarian ce napysav? «Treba nehajno pity do bibliöteky», — podumav ja. Pro te, ščo je dodatok do peršoho tomu «Soliarystyčnoho ščoričnyka», ja znav, ale žodnoho razu ne rozhortav joho, bo vin mav suto istoryčnu cinnisť. Odnak ni pro Ravincera, ni pro joho «Malyj Apokryf» ja nikoly naviť ne čuv.

Ščo robyty? Ja vže zapizniuvavsia na čverť hodyny. Vid dverej ja šče raz okynuv pohliadom usiu kimnatu j tiľky teper pomityv vertykaľno prykriplene do stiny skladane ližko, jake zatuliala rozhornena karta Soliarisa. Za kartoju ščoś vysilo. Ce buv kyšeńkovyj mahnitofon u futliari. Ja vyjniav aparat, futliar počepyv na misce, a mahnitofon zasunuv u kyšeniu, poperednio hlianuvšy na ličyľnyk i vpevnyvšyś, ščo kaseta vykorystana majže do kincia. 2 Soliarystyčnyj ščoričnyk T. I. Dodatok… Okrema dumka… (lat.).

Zapliuščyvšy oči, ja šče jakuś sekundu postojav bilia dverej, napruženo vsluchajučyś u tyšu, ščo panuvala v korydori. Žodnoho zvuku. Ja oberežno prochylyv dveri: korydor vydavsia meni čornoju bezodneju; todi ja zniav temni okuliary j pobačyv ťmiane svitlo svityľnykiv pid steleju. Začynyvšy za soboju dveri, ja povernuv livoruč, do radiöstanciji. Ja nablyžavsia do kruhloji kamery, vid jakoji, niby spyci kolesa, navsibič rozchodylysia korydory; pomynajučy jakyjś vuźkyj bičnyj prochid, ščo viv, zdajeťsia, do dušovych, ja raptom pobačyv velyku, nevyrazno okreslenu postať, jaka majže zlyvalasia z napivmorokom. Ja zupynyvsia, nemov ukopanyj. Z hlybyny korydora nekvaplyvo, perevaľcem, jak kačka, jšla velyčezna na zrist nehrytianka. Ja pomityv, jak zblyskujuť bilky jiji očej, i majže odnočasno počuv mjake čalapannia bosych nih. Na nij ne bulo ničoho, krim žovtuvatoji, blyskučoji, niby spletenoji z solomy spidnyčky; debeli hrudy jiji obvysly, a čorni ruky buly taki tovsti, jak stehna v normaľnoji liudyny; vona projšla povz mene na vidstani metra, naviť ne hlianuvšy v mij bik, i viddalylasia, pochytujučy slonovymy klubamy, schoža na ti veletenśki statuji epochy kamjanoho viku, jaki možna pobačyty v antropologičnych muzejach. Tam, de korydor povertav, nehrytianka zupynylasia j prochylyla dveri do Gibarianovoji kabiny. Na myť vona opynylasia v smuzi slipučoho svitla, jake padalo z kabiny, potim dveri tycho začynylyś, i ja lyšyvsia sam. Pravoju rukoju ja schopyv kysť livoji j stysnuv jiji tak, ščo chrusnuly kistočky. Potim rozhubleno ozyrnuvsia. Ščo tut dijeťsia? Ščo ce bulo? Znenaćka ja zdryhnuvś, nemov vid udaru, zhadavšy Snautove zasterežennia. Ščo vse ce označalo? Chto bula cia potvorna Afrodita? Zvidky vona tut uzialaś? Ja stupyv odyn, tiľky odyn krok do Gibarianovoji kabiny j zavmer. Ja dobre znav, ščo ne vvijdu tudy. Ja hlyboko vtiahuvav povitria. Ščoś tut ne schodylosia, ščoś bulo ne tak… Aha, on vono ščo! Ja pidsvidomo čekav, ščo v nis meni vdaryť nepryjemnyj, rizkyj zapach potu, ale ne vidčuv joho naviť todi, koly cia nehrytianka projšla povz mene za krok. Ne znaju, skiľky ja tak prostojav, speršyś na cholodnyj metal stiny. Na stanciji panuvala tyša, jaku porušuvalo tiľky monotonne hudinnia kondyciöneriv. Ja leheńko popleskav sebe po ščoci j povoli popriamuvav do radiöstanciji. Natysnuvšy ručku dverej, počuv rizkyj holos: — Chto tam? — Ja, Keľvin. Snaut sydiv za stolykom miž kupoju aliuminijevych korobok i puľtom peredavača j prosto z bliašanky jiv mjasni konservy. Ne znaju, čomu vin obrav sobi dlia pomeškannia radiöstanciju. Ja stojav na porozi, bezhluzdo vyriačyvšyś na joho ščelepy, jaki rozmireno žuvaly, j raptom vidčuv, ščo tež holodnyj. Pidijšovšy do polyć, ja vybrav z kupy tarilok tu, jaka najmenše prypala pylom, i siv navproty Snauta. Jakyjś čas my jily movčky, potim Snaut pidvivsia, distav iz stinnoji šafky termos i nalyv u sklianky hariačoho buľjonu. Stavliačy termos na pidlohu, — na stolyku vže ne bulo miscia, — vin zapytav: — Bačyv Sartoriüsa? — Ni. A de vin? — Nahori. Nahori mistylasia laboratorija. My znovu jily movčky, čutno bulo tiľky škriabannia vydelok ob bliašanku. Na radiöstanciji panuvala nič. Iliuminator buv ščiľno zakrytyj zzovni, pid steleju horily čotyry kruhlych svityľnyky. Jichni vidobražennia tremtily v plastykovomu korpusi peredavača.

Na chudych Snautovych vylyciach prostupaly červoni prožylky. Vin buv teper u čornomu, prostoromu, dosyť potripanomu svetri. — Z toboju ščoś trapylosia? — zapytav Snaut. — Ničoho. A ščo zi mnoju može trapytysia? — Tebe kynulo v pit. Ja vyter rukoju loba j vidčuv, ščo j spravdi veś mokryj vid potu. Ce, napevne, bula reakcija na potriasinnia, jake ja ščojno perežyv. Snaut pyľno dyvyvsia na mene. Može, rozpovisty jomu? Chotilosia b, ščob i vin meni biľše doviriav. Chto z kym tut hraje? I v jaku same hru? — Dušno, — skazav ja. — Ja buv peven, ščo kondyciönery u vas praciujuť krašče. — Za hodynu vse vvijde v normu. A ty peven, ščo tebe kynulo v pit tiľky vid speky? — pidviv na mene oči Snaut. Ja staranno žuvav, udajučy, niby ne pomičaju joho pohliadu. — Ščo ty zbyraješsia robyty? — zapytav vin narešti vidverto, koly my pojily, i, skydavšy uveś posud ta porožni bliašanky v rakovynu pid stinoju, znovu siv u krislo. — Pryjednajuś do vas, — bajduže vidpoviv ja. — U vas že je jakyjś plan doslidžeń? Jakyjś novyj podraznyk, zdajeťsia, renthen čy šče ščoś, ha? — Renthen? — zdyvovano zviv brovy Snaut. — De ty take čuv? — Ne pryhaduju. Ale deś čuv. Može, na «Prometeji». A ščo? Vy joho vže zastosovujete? — Podrobyci meni nevidomi. Ce bula Ideja Gibariana. Vin rozpočav razom z Sartoriüsom. Ale zvidky ty pro ce znaješ? Ja znyzav plečyma. — Tobi nevidomi podrobyci? Ale ž ty povynen buv braty v ciomu učasť, ce vchodyť u kolo tvojich… — Ja ne dokinčyv. Snaut movčav. Hudinnia kondyciöneriv zmovklo, temperatura trymalasia na sterpnomu rivni. V povitri vysiv tiľky bezperervnyj vysokyj zvuk, ščo duže skydavsia na dzyžčannia muchy, jaka zaplutalasia v pavutynni. Snaut pidvivsia, pidijšov do puľta keruvannia j zničevja počav klacaty peremykačamy — holovnyj rubyľnyk perebuvav u nuliovomu položenni. Trochy perehodia Snaut, ne povertajučy holovy, zauvažyv: — Treba bude vykonaty vsi formaľnosti ščodo cioho… nu ta ty znaješ. — Tak? Vin obernuvsia do mene. Oči joho zblysnuly liuttiu. Ne možu skazaty, ščo ja navmysne namahavsia vyvesty joho z rivnovahy, ale, ničoho ne rozumijučy v hri, jaka tut velasia, voliv povodytysia strymano. Joho hostryj borlak chodyv nad čornym komirom svetra. — Ty buv u Gibariana, — skazav raptom Snaut. Ce ne bulo zapytannia. Zvivšy brovy, ja spokijno dyvyvsia jomu v viči. — Buv u joho kimnati, — povtoryv vin. Ja kynuv, movby kažučy: «Prypustymo. Nu to j ščo?» Meni chotilosia počuty, ščo vin kazatyme dali. — Chto tam išče buv? — zapytav Snaut. Vin znav pro neji!!! — Nichto. A chto tam mih buty? — zapytav ja. — Todi čomu ty mene ne vpustyv? Ja osmichnuvsia,

— Bo zliakavsia. Ty sam mene osterihav. Tož koly ručka povernulaś, ja instynktyvno pryderžav jiji. Čomu ty ne skazav, ščo ce ty? Ja buv by tebe vpustyv. — Ja dumav, ščo tam Sartoriüs, — nevpevneno skazav Snaut. — Nu to j ščo? — Jak ty hadaješ… ščo tam stalosia? — vidpoviv vin zapytanniam na zapytannia. Ja vmyť povahavsia, a todi skazav: — Ty maješ znaty ce krašče, niž ja. De vin? — U cholodyľnyku, — vypalyv Snaut. — My vidrazu ž perenesly joho tudy vranci… Speka ž… — De ty joho znajšov? — U šafi. — U šafi? Vin buv uže mertvyj? — Serce šče byloś, ale vin uže ne dychav. Ce bula agonija. — Ty probuvav joho vriatuvaty? — Ni. — Čomu? — Ja ne vstyh, — vidpoviv Snaut pislia korotkoji pauzy. — Vin pomer raniše, niž ja joho poklav. — Vin stojav u šafi? Miž kombinezonamy? — Tak. Snaut pidijšov do nevelyčkoho stolyka v kutku, vziav z nioho arkuš paperu j poklav peredi mnoju. — Ja nakydav poperednij akt, — skazav vin. — Ce naviť dobre, ščo ty ohlianuv joho kimnatu. Pryčyna smerti — injekcija smerteľnoji dozy pernostalu. Tut napysano… Ja perebih očyma korotkyj text. — Samohubstvo… — tycho movyv ja. — A pryčyna? — Nervovyj rozlad… depresija… čy jak ce šče nazyvajeťsia. Ty rozumiješsia na ciomu krašče, niž ja. — Ja rozumijusia tiľky na tomu, ščo baču sam, — zaperečyv ja, zvivšy na Snauta oči, bo vin stojav nadi mnoju. — Ščo ty chočeš cym skazaty? — spokijno zapytav vin. — Gibarian uviv sobi pernostal i schovavsia v šafu. Tak? Jakščo tak, to ce ne depresija i ne nervovyj rozlad, a hostryj psychoz. Paranojja… Jomu, mabuť, zdavalosia, ščo vin ščoś bačyť… — provadyv ja dedali poviľniše, ne spuskajučy zi Snauta pyľnoho pohliadu. Vin pidijšov do puľta peredavača j znovu počav klacaty peremykačamy. — Tut stojiť tiľky tvij pidpys, — zahovoryv ja pislia korotkoji movčanky, — A Sartoriüs? — Vin u laboratoriji. Ja tobi vže kazav. Ne vychodyť zvidty j na chvylynu. Ja hadaju… — Ščo? — Ščo vin zamknuvsia. — Zamknuvsia? Ach, zamknuvsia. On jak! Može, šče j zabarykaduvavsia? — Cilkom možlyvo, ščo j zabarykaduvavsia, — Snaut… — počav ja, — na stanciji chtoś je. — Ty bačyv?! Vin dyvyvsia na mene, leď nachylyvšyś.

— Ty mene osterihav. Vid koho? Ce haliucynacija? — Ščo ty bačyv? — Ce liudyna, tak? Snaut movčav, vidvernuvšyś do stiny, movby ne chotiv, ščob ja bačyv joho oblyččia, j tarabanyv paľciamy po metalevij perehorodci. Ja hlianuv na joho ruky. Na nych uže ne bulo slidiv krovi. I tut u mene siajnuv zdohad. — Ce osoba reaľna, — skazav ja tycho, majže pošepky, niby vidkryvajučy jomu tajemnyciu, jaku chtoś mih pidsluchaty. — Tak? Do neji možna dotorknutyś. Jiji možna poranyty… Ostannij raz ty bačyv jiji siohodni. — Zvidky ty znaješ?! Snaut ne obertavsia. Stojav, prytysnuvšyś hruďmy do stiny. Zdavalosia, moji slova prybyly joho do neji. — Pered tym, jak ja pryletiv… Nezadovho do toho?.. Snaut ziščulyvsia, nemovby očikuvav udaru. Ja pobačyv joho znavisnili oči. — Ty?! — vydušyv vin iz sebe. — A chto ty takyj? Zdavalosia, vin zaraz kyneťsia na mene. Cioho ja ne spodivavsia. Vse poletilo škereberť. Vin ne viryv, ščo ja toj, za koho sebe vydaju. Ščo ce mohlo označaty?! Snaut dyvyvsia na mene z nevymovnym žachom. Ščo ce, boževillia? Otrujennia? Cilkom možlyvo. Ale ž ja bačyv joho — te strachovyšče. Otže, ja j sam… takož?.. — Chto ce buv? — zapytav ja. Moji slova trochy zaspokojily Snauta. Jakuś chvylynu vin pyľno, z nedoviroju dyvyvsia na mene. Ta perš niž vin ustyh roztulyty rota, ja zrozumiv, ščo sproba moja marna: vin ničoho meni ne skaže. Snaut poviľno siv u krislo i obchopyv rukamy holovu. — Ščo tut kojiťsia?.. — movyv vin tycho. — Majačnia jakaś… — Chto ce buv? — znovu zapytav ja. — Jakščo ty ne znaješ… — burknuv vin. — To ščo? — Ničoho. — Snaut, — skazav ja, — my z toboju nadto daleko vid domu. Davaj vidverto. Use j tak nejmovirno zaplutano. — Čoho ty vid mene chočeš? — Ščob ty skazav, koho bačyv. — A ty?.. — spytav vin pidozrilo. — Ne lukav, Snaut. Ja skažu tobi, i ty skažy meni. Možeš ne turbuvatyś — ja ne vvažatymu tebe psychom, bo znaju… — Psychom! O Bože! — Snaut udavano zasmijavsia. — Liubyj mij, ta ty, ja baču, ničoho, aničohisińko… Ce bulo b poriatunkom. Jakby vin choč na chvylynu poviryv, ščo zboževoliv, to ne zrobyv by cioho j buv by zaraz žyvyj… — Otže, te, ščo ty napysav v akti pro nervovyj rozlad, — brechnia? — Nu zvyčajno! — Čomu ž ty ne napysav pravdu? — Čomu?.. — povtoriav vin. Zapala movčanka. Ja znov zajšov u hluchyj kut, ničoho ne rozumijučy, choč išče chvylynu tomu meni zdavalosia, ščo zmožu perekonaty Snauta i my spiľno atakujemo ciu tajemnyciu. Čomu, čomu vin ne choče skazaty?!

— De roboty? — zapytav ja. — Na skladach. My zamknuly jich usich, krim tych, jaki obsluhovujuť raketodrom. — Naviščo? Vin znovu ne vidpoviv. — Ne skažeš? — Ne možu. V ciomu bulo ščoś take, čoho ja nijak ne mih ulovyty. Može, pity nahoru, do Sartoriüsa? Raptom ja zhadav pro zapysku j podumav, ščo zaraz ce najholovniše. — Jak ty ujavliaješ sobi podaľšu robotu v takych umovach? — spytav ja. Snaut znevažlyvo peresmyknuv plečyma. — Jake ce maje značennia? — Ach, on jak? I ščo ž ty zbyraješsia robyty? Vin movčav. Deś za stinoju začovhaly bosi nohy. Sered nikeliu i plastyku, vysokych šaf z elektronnoju aparaturoju, skla, točnych pryladiv de linyve čovhannia zdavalosia bezhluzdym žartom jakohoś naviženoho. Choda nablyžalaś. Ja pidvivsia, napruženo vdyvliajučyś u Snauta. Vin dosluchavsia, napružyvšyś, ale oblyččia joho ne vykazuvalo j tini pereliaku. Otže, vin bojavsia ne jiji? — Zvidky vona tut uzialasia? — spytav ja. Snaut zvolikav z vidpoviddiu. — Ty ne chočeš meni cioho kazaty? — Ja ne znaju. — Harazd. Čovhannia povoli viddalialosia j narešti stychlo zovsim. — Ty meni ne viryš? — spytav Snaut. — Slovo česti, ne znaju. Ja movčky vidčynyv šafu j počav rozsovuvaty važki, nezhrabni skafandry. Jak ja j spodivavsia, v hlybyni, na hakach, vysily hazovi pistolety, kotrymy korystujuťsia dlia peresuvannia v nevahomosti. Jak zbroja, vony buly varti nebahato. Ta vse ž krašče, niž ničoho. Ja pereviryv zariadnyj prystrij, perekynuv čerez pleče remiń futliara. Snaut uvažno stežyv za mojimy ruchamy. Koly ja pidhaniav dovžynu remenia, vin sarkastyčno posmichnuvsia, blysnuvšy žovtymy zubamy… — Ščaslyvoho poliuvannia! — Diakuju tobi za vse, — vidpoviv ja i rušyv do dverej. Snaut pidchopyvsia z krisla. — Keľvin! Ja obernuvsia. Vin uže ne posmichavsia. U nioho bulo take zmučene oblyččia, jakoho meni šče nikoly ne dovodylosia bačyty. — Keľvin, ce ne…. Ja… ja spravdi ne možu, — nasylu vydušyv Snaut iz sebe. Ja čekav, ščo vin skaže šče ščoś, ale vin tiľky bezzvučno vorušyv hubamy. Ja movčky povernuvsia i vyjšov.

SARTORIÜS Korydor buv porožnij. Speršu vin tiahnuvsia priamo, a potim povertav pravoruč. Do cioho ja nikoly ne buv na stanciji, ale pid čas trenuvannia šisť tyžniv prožyv u točnij jiji kopiji v Instytuti na Zemli. Ja znav, kudy vede aliuminijevyj trap. U bibliöteci bulo temno. Ja namacav vymykač. Vidšukavšy v kartoteci peršyj tom «Soliarystyčnoho ščoričnyka» razom z dodatkom, ja natysnuv klavišu: spalachnuv červonyj vohnyk. Ja pereviryv u rejestracijnomu prystroji — cia knyžka, jak i druha, «Malyj Apokryf», bula v Gibariana. Vymknuvšy svitlo, ja povernuvsia nanyz. Ja bojavsia zachodyty do joho kabiny, choč nedavno čuv, jak vid dverej viddalialysia lehki kroky. Vony ž mohly tudy povernutyś! Jakyjś čas ja nerišuče stojav pid dveryma, a potim, zcipyvšy zuby, zdolav strach i vvijšov… V osvitlenij kabini nikoho ne bulo. Ja počav perebyraty knyžky, jaki ležaly na pidlozi pid iliuminatorom, ta pohliad mij mymochiť zvertavsia do šafy, de miž kombinezonamy čornila prohalyna; narešti ja ne vytrymav i, pidijšovšy, začynyv dverciata. Pid iliuminatorom dodatku ne bulo. Ja metodyčno perekladav tom za tomom, až poky narešti, distavšyś do ostannioho stosu miž ližkom i šafoju, natrapyv na te, ščo šukav. Ja spodivavsia znajty v knyzi jakuś pomitku, i spravdi — v imennomu pokažčyku ležala zakladka, a červonym olivcem bulo obvedeno prizvyšče, jake ničoho meni ne promovlialo: Andre Berton. U knyzi vono zustričalosia na dvoch riznych storinkach. Pročytavšy zhadku pro nioho na peršij, ja dovidavsia, ščo Berton buv zapasnym pilotom na korabli Šenahana. Dali pro nioho zhaduvalosia deś až čerez sto storinok. Vysadyvšyś na Soliaris, expedycija dijala duže oberežno. Ta koly čerez šistnadciať dniv zjasuvalosia, ščo plazmatyčnyj Okean ne tiľky ne vyjavliaje žodnych oznak ahresyvnosti, a, navpaky, vidstupaje pered kožnym predmetom, jakyj nablyžajeťsia do joho poverchni, i vsiliako unykaje bezposerednioho kontaktu z buď-jakymy aparatamy j liuďmy, Šenahan ta joho zastupnyk Timolis skasuvaly častynu zasterežnych zachodiv, bo vony stavaly jim na zavadi j spoviľniuvaly provedennia robit. Vidtak expedyciju rozbyly na nevelyki hrupy po dva-try čoloviky, jaki zdijsniuvaly nad Okeanom polioty inodi na vidstani kiľkoch soteń myľ; vyprominiuvači, jaki raniše vykorystovuvalyś dlia zachystu j prykryvaly zonu robit, zalyšyly na bazi. V perši čotyry dni pislia cych zmin ne stalosia ničoho osoblyvoho, jakščo ne zvažaty na te, ščo čas vid času psuvalasia kysneva aparatura skafandriv, bo jiji vychidni klapany, jak vyjavylosia, buly duže čutlyvi do korozijnoji diji otrujnoji atmosfery. Čerez te jich malo ne ščodnia dovodylosia miniaty. Na pjatyj deń — čy na dvadciať peršyj, jakščo rachuvaty z momentu vysadky expedyciji, — dvoje včenych, Karučči j Fechner (peršyj buv radiöbiölog, a druhyj — fizyk), vyrušyly v doslidnyćkyj polit nad Okeanom na nevelykomu dvomisnomu aeromobili. Ce buv ne litaľnyj aparat, a hliser, ščo peresuvavsia na podušci stysnenoho povitria. Koly čerez šisť hodyn vony ne povernulysia, Timolis, jakyj keruvav bazoju pid čas vidsutnosti Šenahana, oholosyv tryvohu j vyslav usich, chto buv viľnyj vid roboty, na rozšuky. Za fataľnym zbihom obstavyn toho dnia pryblyzno čerez hodynu pislia vyliotu doslidnyćkych hrup porušyvsia radiözvjazok. Dlia cioho spryčynylasia velyka pliama na čer-

vonomu sonci, ščo vykydala syľni korpuskuliarni potoky u verchni šary atmosfery. Praciuvaly tiľky uľtrakorotkochvyliovi peredavači, jaki davaly zmohu pidtrymuvaty zvjazok na vidstani blyźko dvadciatioch myľ. Do toho ž pered zachodom soncia pohustišav tuman, i rozšuky dovelosia perervaty. I tiľky koly riatuvaľni hrupy vže povernulysia na bazu, odna z nych na vidstani vsioho visimdesiatioch myľ vid bereha vyjavyla aeromobiľ. Motor praciuvav, i cilkom spravna mašyna zavysla nad chvyliamy. V prozorij kabini buv tiľky Karučči, ta j to napivprytomnyj. Aeromobiľ doprovadyly do bazy, a bilia Karučči zachodylyś likari. Toho ž taky večora vin pryjšov do tiamy, ale pro doliu Fechnera ničoho ne mih skazaty. Pamjatav tiľky odne: koly vony vže vyrišyly povertatysia na stanciju, vin vidčuv jaduchu. Dychaľnyj klapan joho aparata zajidalo, i v skafandr pry kožnomu vdychu prosočuvalasia nevelyka kiľkisť otrujnych haziv. Fechner, jakyj chotiv polahodyty joho aparat, vidstebnuv remeni i vstav. Ce bulo ostannie, ščo pamjatav Karučči. Na dumku fachivciv, podiji, možlyvo, rozvyvalysia tak: lahodiačy aparat Karučči, Fechner vidkryv verch kabiny, ščob nyźke sklepinnia nad holovoju ne zavažalo jomu viľno ruchatysia. Ce dopuskalosia, bo kabiny v takych mašynach buly nehermetyčni j zachyščaly tiľky vid bezposerednioho vplyvu atmosfery ta vitru. Pid čas cych manipuliacij kysnevyj aparat Fechnera, mabuť, zipsuvavsia i napivprytomnyj včenyj vybravsia nahoru čerez pidniatyj verch i vpav v Okean. Taka istorija peršoji žertvy Okeanu. Pošuky tila — v skafandri vono malo plavaty na poverchni — ne daly nijakych naslidkiv. A vtim, može, vono deś i plavalo; reteľno obstežyty tysiači kvadratnych myľ chvyliastoji pusteli, majže postijno povytoji klaptiamy tumanu, expedycija ne mohla. Do sutinkiv, — ja povertajuś do podij toho dnia, — prybuly vsi riatuvaľni mašyny, za vyniatkom velykoho vantažnoho vertoliota, na jakomu vyletiv Berton. Vin zjavyvsia nad bazoju majže čerez hodynu pislia nastannia temriavy, koly joho doleju počaly vže serjozno nepokojitysia. Berton buv u stani nervovoho šoku; samotužky vybravšyś iz vertoliota, vin odrazu ž kynuvsia tikaty. A koly joho pijmaly, počav kryčaty j plakaty. Taka povedinka čolovika, za plečyma v jakoho bulo simnadciať rokiv kosmičnych poliotiv, zdijsnenych inodi v duže skladnych umovach, vydavalasia prynajmni dyvnoju. Likari prypuskaly, ščo vin tež otrujivsia. Čerez dva dni Berton, jakyj uže trochy nače zaspokojivsia, a prote ne chotiv ni na chvylynu zalyšyty vnutrišni vidsiky holovnoji rakety expedyciji čy naviť pidijty do iliuminatora, z jakoho vidkryvavsia krajevyd na Okean, zajavyv, ščo choče podaty raport pro svij polit. Vin napoliahav na niomu, tverdiačy, ščo jdeťsia pro reči nadzvyčajnoji vahy. Rada expedyciji rozhlianula raport Bertona j vyznala, ščo vin — plid chvoroblyvoji ujavy liudyny, otrujenoji atmosfernymy hazamy, a tomu dolučyla joho ne do istoriji expedyciji, a do istoriji Bertonovoji chvoroby. Na ciomu vse j skinčylosia. Pro vse ce movylosia v dodatku. Ja zdohaduvavsia, ščo suť spravy vykladalaś, očevydno, v samomu raporti Bertona — te, ščo pryzvelo cioho pilota dalekoji kosmičnoji expedyciji do nervovoho potriasinnia. Ja znov zachodyvsia perebyraty knyžky, ale znajty «Malyj Apokryf» meni tak i ne poščastylo. Ja vidčuvav dedali biľšu vtomu, čerez te vidklav daľši pošuky na zavtra i vyjšov z kabiny. Pomynajučy aliuminijevyj trap, ja pomityv na prystupkach vidblysky svitla, ščo padaly zhory. Otže, Sartoriüs praciuvav i dosi? Tak pizno? Ja vyrišyv z nym pohovoryty.

Nahori bulo trochy tepliše. V šyrokomu nyźkomu korydori tiahnuv leheńkyj vitereć. Smužky paperu trepetaly nad ventyliacijnymy otvoramy. Dveri holovnoji laboratoriji buly zrobleni z hruboji plyty nešlifovanoho skla, vstavlenoho v metalevu ramu. Zseredyny sklo bulo zatulene čymoś temnym; svitlo probyvalosia tiľky kriź vuźki iliuminatory pid samisińkoju steleju. Ja natysnuv ručku dverej, ale vony, jak i treba bulo spodivatyś, ne piddalysia. V laboratoriji bulo tycho, tiľky čas vid času za dveryma lunalo jakeś nehučne popyskuvannia, — mabuť, to syčav hazovyj paľnyk. Ja postukav — u vidpoviď ni zvuku. — Sartoriüs! — poklykav ja. — Doktore Sartoriüs! Ce ja, Keľvin! Meni treba z vamy pohovoryty, buď laska, vidčyniť! Slabkyj šurchit, nemovby chtoś tupav po zižmakanomu paperi, — i znovu tyša. — Ce ja, Keľvin! Adže vy čuly pro mene! Kiľka hodyn tomu ja pryletiv z «Prometeja» — kryčav ja v ščilynu miž metalevym nalyčnykom i dveryma. — Doktore Sartoriüs! Tut nikoho nema, ja odyn! Vidčyniť! Movčannia. I znovu leď čutnyj šurchit. Potim ščoś dzeńknulo, šče raz i šče, nemovby chtoś ukladav metalevi instrumenty na metalevyj lotok. I raptom… ja zakamjaniv. Zalunaly dribneńki kročky, častyj, kvaplyvyj tupit maleńkych nižok, načebto za dveryma pidstrybom bihala dytyna. A može… može, ce chtoś imituvav jiji chodu, nadzvyčajno sprytno barabaniačy paľciamy po jakijś porožnij korobci, ščo dobre rezonuvala?.. — Doktore Sartoriüs! — zakryčav ja. — Vy vidčynyte čy ni?! Nijakisińkoji vidpovidi, tiľky znovu dytiače dribotinnia j vodnočas kiľka švydkych, ledve čutnych siahnystych krokiv, nemovby chtoś navšpyńkach išov do dverej. Ale jakščo toj «chtoś» išov, to jak že mih vin vodnoraz imituvaty dytiače dribotinnia? «Ščo meni, zreštoju, do cioho?!» — podumav ja i, vže ne strymujučy šalenoji liuti, zahorlav: — Doktore Sartoriüs?!! Ja ne dlia toho letiv siudy šistnadciať misiaciv, ščob podyvytyś, jak vy rozihrujete komediju!!! Rachuju do desiatioch! Potim vyvažu dveri!!! Ja duže sumnivavsia, ščo meni ce vdasťsia. Reaktyvnyj strumiń hazovoho pistoleta ne duže syľnyj, ale ja buv spovnenyj rišučosti vykonaty svoju pohrozu, naviť jakby meni dovelosia vyrušyty na pošuky vybuchivky, jakoji napevne ne brakuvalo na skladi. Ja poklav sobi ne postupatysia, nizaščo ne hraty cymy kraplenymy boževiľnymy kartamy, jaki vkladala meni do ruk sytuacija. Počuvsia dyvnyj zvuk, nenače za dveryma chtoś iz kymoś borovsia abo ščoś peresovuvav; štora na dveriach vidsunulasia, može, na pivmetra, tonka tiń upala na matovi, niby vkryti inejem dveri, i chrypkuvatyj dyskant prokazav: — Ja vidčyniu, ale vy musyte poobiciaty, ščo ne vvijdete doseredyny. — Todi naviščo vy chočete vidčynyty? — huknuv ja, — Ja vyjdu do vas. — Harazd. Obiciaju. U zamku tycho klacnuv kliuč, potim temnyj syluet, jakyj zasloniav polovynu dverej, staranno zasmyknuv štoru: zvidty j dali dolynala jakaś šamotnia — meni zdalosia, ščo ja čuju trisk, nemovby tam peresuvaly derevjanyj stolyk, narešti svitla plyta dverej leď pročynylaś, i Sartoriüs protysnuvsia kriź ščilynu v korydor. Vin stojav peredi mnoju, zasloniajučy soboju dveri, vysokyj i takyj chudyj, ščo zdavalosia, pid kremovym trykotažnym kostiumom buly sami škira i kistky. Šyju joho obvyvala čorna chustyna, a čerez pleče buv perekynutyj skladenyj udvoje, propalenyj reaktyvamy zachysnyj laboratornyj chalat. Nezvyčajno vuźku holovu vin trymav trochy nabik. Vyhnuti temni okuliary zatulialy majže piv-oblyččia, tož ja ne mih rozhledity joho očej. Nyžnia ščelepa vystupala vpered, tonki

huby, jak i velyčezni, niby obmoroženi vucha buly syniuvati. Sartoriüs buv neholenyj. Na zapjastiach na šnurach telipalyś antyradiäcijni rukavyci z červonoji humy. My stojaly tak jakuś chvylynu, dyvliačyś odyn na odnoho z neprychovanoju nepryjazniu. Joho volossia, take ridke, j nerivne, nače vin sam postryhsia mašynkoju pid jižačka, malo olovjanyj vidtinok, a ščetyna na ščokach bula zovsim syva. Čolo zasmahlo, jak u Snauta, ale tiľky do polovyny, — mabuť, na sonci Sartoriüs postijno nosyv jakuś šapočku. — Ja vas sluchaju, — ozvavsia vin narešti. Meni zdalosia, ščo vin ne stiľky čekaje, ščo ja jomu skažu, skiľky, dedali ščiľniše prytyskajučyś spynoju do sklianoji plyty dverej, napruženo prysluchajeťsia do toho, ščo dijeťsia v laboratoriji. Ja ne znav, z čoho počaty, bojavsia bovknuty jakuś durnyciu. — Moje prizvyšče Keľvin… — promovyv ja. — Vy, mabuť, pro mene čuly. Ja praciuju, tobto… praciuvav iz Gibarianom… Chude Sartoriüsove oblyččia, vse pokarbovane vertykaľnymy zmorškamy, — takyj z vyhliadu, pevne, buv Don Kichot, — ničoho ne vidbyvalo. Čorna vyhnuta plastyna spriamovanych na mene okuliariv zavažala meni hovoryty. — Ja dovidavsia, ščo Gibariana… nemaje v žyvych. — Meni perechopylo podych. — Tak. Ščo vy šče chočete meni skazaty? — neterpliače movyv Sartoriüs. — Ce samohubstvo?.. Chto znajšov tilo — vy čy doktor Snaut? — Čomu vy zvertajeteś z cym zapytanniam do mene? Chiba doktor Snaut ne rozpoviv vam… — Ja chotiv počuty, ščo vy možete rozpovisty pro ce… — Vy psycholog, doktore Keľvin? — Tak. A ščo? — Učenyj? — Nu, tak. Tiľky jake maje vidnošennia… — A ja dumav, ščo vy slidčyj čy policejśkyj. Zaraz dvi hodyny sorok chvylyn, a vy, zamisť toho, ščob postaratyś jaknajšvydše vkliučytysia v robotu, jaka provadyťsia na stanciji, ščo bulo b prynajmni zrozumilo, speršu nachabno vdyrajeteś do mojeji laboratoriji, a teper šče j dopytujete mene, niby ja ščonajmenše perebuvaju pid pidozrinniam! Ja strymavś, ale vid cioho zusyllia u mene na čoli vystupyv pit. — A vy j spravdi perebuvajete pid pidozrinniam, Sartoriüs! — skazav ja vdušenym holosom. Meni chotilosia buď-ščo doškulyty jomu, i ja žorstoko dodav: — I vy ce čudovo znajete! — Jakščo vy, Keľvin, ne zaberete svoji slova nazad i ne poprosyte v mene probačennia, ja poskaržuś na vas u čerhovij radiöhrami. — Za viščo ja povynen pered vamy vybačatysia? Zamisť toho, ščob pryjniaty mene j česno oznajomytysia z tym, ščo tut dijeťsia, vy zamykajeteś i zabarykadovujeteś u laboratoriji! Vy ščo, vže zovsim z hluzdu zjichaly? Chto vy, vlasne, — včenyj čy nikčemnyj bojahuz?! Može, vy meni narešti vidpoviste, ha?! Vže j sam ne pamjataju, ščo ja šče todi kryčav, ale joho oblyččia, jak i dosi, bulo nezvorušne. Tiľky po blidij, porystij škiri kotylysia velyki krapli potu. I raptom ja zrozumiv: vin mene zovsim ne sluchaje! Oboma rukamy, schovanymy za spynoju, vin ščosyly trymav dveri, jaki leď pomitno zdryhalysia, nemovby chtoś natyskav na nych iz korydora. — Idiť heť… — raptom prostohnav vin dyvnym, pysklyvym holosom. — Idiť… blahaju vas! Idiť! Idiť unyz; ja pryjdu, pryjdu, ja zrobliu vse, ščo vy chočete, tiľky, zarady Boha, idiť!!!

U joho holosi bula taka muka, ščo ja, zovsim rozhubyvšyś, mymochiť pidniav ruku, ščob dopomohty jomu vtrymaty dveri, jaki, zdavaloś, ot-ot rozčyniaťsia. Ta Sartoriüs raptom nestiamno zalementuvav, nenačebto ja zamachnuvsia na nioho nožem. Ja pozadkuvav, a vin use kryčav faľcetom: «Idy! Idy!» — a potim: «Zaraz povernusia! Zaraz povernusia! Zaraz povernusia!!! Ni! Ni!!!» Vin prochylyv dveri j proslyznuv useredynu. Meni zdalosia, ščo na rivni joho hrudej majnulo ščoś zolotyste, jakyjś blyskučyj dysk. Za dveryma teper čulasia jakaś šamotnia, štora rvučko vidslonylasia, vysoka tiń myhnula po sklianomu ekrani, štora znovu zsunulaś, i biľše ničoho ne bulo vydno. Ščo tam kojilosia? Počulysia tupit, šalena bihanyna, potim use urvav pronyzlyj dzeńkit rozbytoho skla i prolunav dzvinkyj dytiačyj smich. Nohy pidi mnoju tremtily, ja rozhubleno ozyravsia na vsi boky. Zapala tyša. Ja siv na nyźke plastykove pidvikonnia j prosydiv tak, mabuť, chvylyn pjatnadciať. Ne znaju, čy ja čohoś čekav, čy prosto buv takyj vymotanyj, ščo meni naviť ne chotilosia vstavaty. Holova prosto rozkoliuvalasia vid boliu. Deś vysoko počuvsia protiažnyj skryp, i vodnočas dovkola posvitlišalo. Meni bulo vydno tiľky častynu korydora, jakyj kiľcem operizuvav laboratoriju. Vona mistylasia na najvyščomu jarusi stanciji, priamo pid verchnioju obšyvkoju, čerez te zovnišni stiny buly vvihnuti j pochyli, iliuminatory, roztašovani čerez kožni kiľka metriv, skydalysia na bijnyci. Zovnišni zaslinky na nych uraz popovzly vhoru. Blakytnyj deń zakinčuvavsia. Kriź tovste sklo rynulo slipuče siajvo. Kožna nikeliovana planka, kožna dverna ručka zasiajala, mov maleńke sonce. Dveri do laboratoriji — cia velyčezna plyta z nepolirovanoho skla — zapalaly, nače žerlo topky. Ja dyvyvsia na svoji posirili v ciomu prymarnomu svitli, skladeni na kolinach ruky. V pravij doloni ja styskav hazovyj pistolet — naviť ne pomityv, koly i jak vychopyv joho z futliara. Ja vklav joho nazad u futliar. Meni bulo vže jasno, ščo tut ne dopomože naviť atomnyj vyprominiuvač. Ta j ščo nym možna zrobyty? Roztroščyty dveri? Vdertysia z joho dopomohoju do laboratoriji? Ja pidvivsia. Soniačnyj dysk, schožyj na vodnevyj vybuch, zanuriujučyś v Okean, poslav meni navzdohin horyzontaľnyj pučok majže materiäľnych promeniv; koly vony torknulysia mojeji ščoky, — ja vže spuskavsia trapom unyz, — ja vidčuv nemovby dotyk rozpečenoho tavra. Zijšovšy do polovyny trapa, ja raptom peredumav i povernuvsia nahoru. Obihnuv laboratoriju. Jak ja vže kazav, jiji operizuvav korydor; projšovšy krokiv sto, ja opynyvsia po druhyj jiji bik, navproty točnisińko takych samych sklianych dverej, ale naviť ne probuvav jich vidčynyty, bo dobre znav, ščo vony zamkneni. Ja šukav jakeś vikonce v plastykovij stini čy choča b jakuś šparku; bažannia pidhlianuty za Sartoriüsom ne vydavalosia meni neprystojnym. Ja chotiv narešti pokinčyty z usima zdohadkamy j diznatyś pro pravdu, choča naviť ne ujavliav sobi, čy zmožu jiji zrozumity. Meni spalo na dumku, ščo laboratorni prymiščennia osvitliujuťsia kriź iliuminatory v steli, tobto u verchnij obšyvci, i ščo koly ja vyberusia nazovni, možlyvo, vdasťsia zazyrnuty kriź nych useredynu. Ale dlia cioho meni znovu treba bulo spuskatysia vnyz po skafandr i kysnevyj aparat. Ja stojav bilia trapa, rozmirkovujučy, čy varta sprava zachodu. Cilkom imovirno, ščo sklo u verchnich iliuminatorach matove. Ale ščo meni zalyšalosia robyty? Ja spustyvsia na serednij jarus. Dovelosia projty povz radiöstanciju. Dveri do neji buly rozčyneni navstiž. Snaut sydiv u krisli v tij samij pozi, v jakij ja joho pokynuv. Vin spav, ale, začuvšy moji kroky, zdryhnuvsia j rozpliuščyv oči.

— Allo, Keľvin! — chrypko oklyknuv vin mene. Ja movčav. — Nu ščo? Uznav ščo-nebuď? — zapytav Snaut. — Tak, — vidpoviv ja sprokvola. — Vin ne odyn. Snaut skryvyv huby: — Ot bačyš! Ce vže ščoś. To, kažeš, u nioho hosti? — Ne rozumiju, čomu vy ne chočete meni pojasnyty, ščo ce take, — promovyv ja niby znechotia. — Oskiľky ja tut žytymu, to odnakovo rano čy pizno pro vse dovidajusia. Naviščo ž ci tajemnyci? — Ty vse zrozumiješ, koly do tebe samoho pryjduť hosti, — vidpoviv Snaut. Zdavalosia, vin na ščoś očikuje j ne duže choče zi mnoju rozmovliaty. — Ty kudy? — kanuv vin, koly ja rušyv dali. Ja ne vidpoviv. U zali raketodromu ničoho ne zminylosia. Na pidvyščenni stojala navstiž vidčynena moja zakiptiužena kapsula. Ja pidijšov do višalok iz skafandramy, i v mene raptom propalo vsiake bažannia vybyratysia nazovni. Ja kruto povernuvsia j hvyntovym trapom zijšov do skladiv. Vuźkyj korydor buv zacharaščenyj balonamy i štabeliamy jaščykiv. Stiny joho polyskuvaly syniavoju ničym ne pokrytoho metalu. Šče kiľka desiatkiv krokiv — i pid steleju zjavylysia bili vid ineju truby cholodyľnoji ustanovky. Ja pišov uzdovž nych. Čerez muftu v tovstomu plastykovomu manžeti jich bulo provedeno v hermetyčno zamknene prymiščenym. Koly ja vidčynyv važki, zavtovšky v dvi kolony dveri z humovoju obliamivkoju, na mene vijnulo cholodom, ščo projmav až do kistok. Ja zatremtiv. Z pletyva zasniženych zmijovykiv zvysaly kryžani buruľky. Tut takož stojaly vkryti šarom snihu jaščyky i kontejnery, polyci vzdovž stin buly zapovneni bliašankamy i obhornutymy v prozoryj plastyk žovtuvatymy hrudkamy jakohoś žyru. V hlybyni sklepinčasta stelia znyžuvalaś. Tam vysila cupka, iskrysta vid pamorozi štora. Ja vidhornuv jiji kraj. Na pidvyščenni z aliuminijevych gratok ležav jakyjś velykyj, dovhastyj, ukrytyj siroju tkanynoju predmet. Ja pidniav kraj polotnyšča j pobačyv zastyhle oblyččia Gibariana. Čorne volossia z syvym pasmom nad lobom hladko pryliahalo do čerepa. Perelamujučy liniju šyji, vysoko styrčav borlak. Zapali oči dyvylysia prosto v steliu, v kutyku odnoho z nych zamerzla mutna kraplyna. Mene probyrav takyj cholod, ščo ja ledve strymuvav drož. Ne vypuskajučy z ruky savan, ja druhoju rukoju torknuvsia Gibarianovoji ščoky. Vražennia bulo take, niby ja dotorknuvsia do merzloho polina. Škira bula šerechata vid ščetyny, jaka probyvalasia čornymy ciatkamy. Vyraz bezmežnoho, prezyrlyvoho terpinnia zastyh u kutykach ust. Opuskajučy kraj tkanyny, ja pomityv, ščo po druhyj bik trupa z-pid skladok vydnijuťsia kiľka čornych dovhastych namystynok čy kvasolyn, maleńkych i velykych. Ja zacipeniv. Ce buly paľci bosych nih, jaki ja bačyv z boku pidošvy; vypukli podušečky velykych paľciv buly leď rozsunuti. Pid zimjatym krajem savana rozplastalasia nehrytianka. Vona ležala dolilyć, movby porynuvšy v hlybokyj son. Diujm za diujmom stiahuvav ja z neji hrubu tkanynu. Holova, vkryta volossiam, zibranym u maleńki syniuvato-čorni žmutyky, ležala na zhyni takoji ž čornoji masyvnoji ruky. Lyskuča škira spyny napnulasia na horbykach chrebciv. Ani najmenšyj poruch ne ožyvliav veletenśke tilo. Ja šče raz hlianuv na jiji bosi pidošvy, i mene raptom vrazyla odna dyvna detaľ: vony ne buly ni sterti, ni spliuščeni vahoju tila, na nych naviť ne zrohovila škira vid choďby bosoniž — vona lyšylasia taka ž tonka, jak na spyni čy rukach.

Ščob peresvidčytysia, ščo ce spravdi tak, ja dotorknuvsia do nehrytianky, choč zrobyty ce meni bulo nabahato važče, niž dotorknutysia do trupa. I tut stalosia ščoś nejmovirne: tilo, jake ležalo na dvadciatygradusnomu morozi, povoruchnulosia. Nehrytianka pidhornula nohu, jak ce robyť sobaka, koly jiji vziaty pid čas snu za lapu. «Vona tut zamerzne», — podumav ja. Ale jiji tilo bulo spokijne, j ne duže cholodne, ja šče vidčuvav u kinčykach paľciv mjakyj dotyk. Ja pozadkuvav za štoru, opustyv jiji j vyjšov u korydor. Meni zdalosia, ščo tut nesterpno dušno. Trap znovu pryviv mene v zal raketodromu. Ja siv na zhornenyj kiľcevyj parašut i obchopyv holovu rukamy. Po mojemu tilu nače projšov važkyj kotok. Ja ne znav, ščo zi mnoju dijeťsia. Buv zovsim rozčavlenyj, dumky moji spovzaly v jakuś prirvu — vtrata svidomosti, nebuttia vydavalysia meni teper nejmovirnym i nedosiažnym blahom. Čoho jty do Snauta čy do Sartoriüsa? Ja ne ujavliav sobi, ščob chtoś iz nych mih zvesty v odne cile vse te, ščo ja dosi perežyv, pobačyv, do čoho dotorknuvsia vlasnymy rukamy. Jedynym poriatunkom, utečeju, pojasnenniam buv diähnoz — boževillia. Tak, ja, mabuť, zboževoliv, vidrazu ž pislia posadky. Okean uplynuv na mij mozok— ja perežyvav haliucynaciju, a jakščo ce tak, to nema čoho tratyty syly na marni sproby rozhadaty neisnujuči naspravdi zahadky, a treba šukaty likarśkoji dopomohy, vyklykaty po radiö «Prometeja» čy jakyjś inšyj korabeľ, poslaty syhnal SOS. I tut stalosia te, čoho ja zovsim ne spodivavsia: dumka, ščo ja zboževoliv, zaspokojila mene. Teper ja naviť duže dobre rozumiv slova Snauta, — jakščo dopustyty, ščo vzahali isnuvav jakyjś Snaut i ščo ja buď-koly z nym rozmovliav — adže haliucynaciji mohly počatysia značno raniše. Chtozna, čy ne perebuvaju ja šče j dosi na bortu «Prometeja», uraženyj hostrym napadom duševnoji chvoroby, i vse, ščo ja dosi perežyv, — tiľky vytvir mojeji zbudženoji ujavy? Ta jakščo ja buv chvoryj, to mih vydužaty, a ce davalo meni prynajmni nadiju na poriatunok, jakoji ja ne bačyv u strašnych košmarach moho korotkoho kiľkahodynnoho perebuvannia na Soliarisi. Otže, treba bulo peredusim provesty jakyjś logično produmanyj experyment nad samym soboju, experimentum crucis,3 — kotryj perekonlyvo doviv by meni, čy ja spravdi schybnuvś i stav žertvoju vlasnoho majačinnia, čy, može, moji perežyvannia, nezvažajučy na jichniu cilkovytu absurdnisť i nepravdopodibnisť, reaľni. Otak rozmirkovujučy, ja prydyvliavsia do metalevoji opory nesučych konstrukcij raketodromu. Ce bula obšyta vypuklym lystovym metalom i pofarbovana v blido-zelenyj kolir staleva ščohla, jaka vystupala iz stiny; u kiľkoch misciach, na vysoti pryblyzno odnoho metra, farba obluščylasia — mabuť, jiji obderly raketni vizky, jaki tut projiždžajuť. Ja dotorknuvsia do stali, pohriv jiji trochy doloneju, postukav po kraju zachysnoji obšyvky: čy može majačinnia dosiahaty takoji miry reaľnosti? «Može», — vidpoviv ja sam sobi; jak-ne-jak, ce buv mij fach, i na takych rečach ja rozumivsia. A čy možna prydumaty ce vyrišaľne vyprobuvannia? Speršu meni zdavalosia, ščo ni, bo mij chvoryj mozok (jakščo vin i spravdi chvoryj) stvoriuvatyme buď-jaki iliuziji, jakych ja vid nioho zažadaju. Adže ne tiľky pid čas neduhy, a j u zvyčajnomu sni trapliajeťsia, ščo my rozmovliajemo z neznajomymy nam najavu liuďmy, stavymo obrazam, jaki nam prysnylysia, zapytannia j čujemo jichni vidpovidi, i choč ci liudy naspravdi tiľky vytvir našoji vlasnoji psychiky, vsioho lyš tymčasovo vydileni jiji psevdosamostijni častyny, my vse-taky 3 Vyrišaľne vyprobuvannia, bukvaľno — proba chrestom (lat.).

ne znajemo, jaki slova vony vymovliajuť, až poky vony (uvi sni) zahovoriať, do nas. A naspravdi ž ci slova stvoreni tijeju ž vyokremlenoju častynoju našoho vlasnoho rozumu, i čerez te my povynni buly b jich znaty vže v tu myť, koly sami jich prydumaly, ščob uklasty v usta spivrozmovnyka, jakyj nam prysnyvsia. Otož, choč by ščo ja zadumav i zdijsnyv, ja zavždy mih sobi skazaty, ščo včynyv same tak, jak ce čyniať uvi sni. Ni Snaut, ni Sartoriüs naspravdi mohly zovsim ne isnuvaty, a tomu stavyty jim buď-jaki zapytannia bulo prosto bezhluzdo. Ja podumav, ščo mih by pryjniaty jakiś liky, jakyjś syľnodijučyj zasib, napryklad, peotyl čy inšyj preparat, kotryj vyklykaje haliucynaciji i koliorovi vydinnia. Pojava takych fenomeniv dovela b, ščo preparat, jakyj ja zadlia cioho vžyv, isnuje naspravdi i je materiäľnoju častkoju dovkolyšnioji dijsnosti. Ale j ce — rozmirkovuvav ja dali — ne bulo b bažanym vyrišaľnym vyprobuvanniam, bo ja znav, jak povynen podijaty zasib (adže meni samomu dovedeťsia joho vybyraty). Otže, cilkom možlyvo, ščo i vžyvannia likiv, i efekt vid nych odnakovo buduť vytvorom mojeji ujavy. Meni vže zdavalosia, ščo, potrapyvšy v ce začarovane kolo, ja ne zumiju z nioho vyrvatyś — adže ne možna dumaty inakše, niž mozkom, ne možna vybratyś iz samoho sebe, ščob pereviryty, čy normaľni ti procesy, jaki vidbuvajuťsia v orhanizmi, — i raptom meni siajnula dumka, taka ž prosta, jak i ščaslyva. Ja pidchopyvsia iz zhornenoho parašuta j pobih prosto na radiöstanciju. Tam nikoho ne bulo. Mymochiď ja kynuv okom na nastinnyj elektryčnyj hodynnyk. Bulo blyźko četvertoji hodyny noči za umovnym časom stanciji, nadvori zajmavsia červonyj svitanok. Ja švydko vvimknuv aparaturu dalekoho radiözvjazku i, čekajučy, poky nahrijuťsia lampy, šče raz produmav kožnyj etap experymentu. Ja ne pamjatav, jakym syhnalom vyklykajuť avtomatyčnu stanciju satelojida, ščo obertajeťsia dovkola Soliarisa. Znajšovšy joho na tablyčci, jaka vysila nad holovnym puľtom, ja poslav vyklyk azbukoju Morze j čerez visim sekund distav vidpoviď. Satelojid, a točniše joho elektronnyj mozok, vidhuknuvsia rytmičnymy impuľsamy. Todi ja zažadav, ščob vin povidomyv, pryčomu z točnistiu do pjatoho desiatkovoho znaka, jaki merydiäny zorianoho šatra Galaktyky vin, obertajučyś dovkola Soliarisa, peretynaje kožni dvadciať dvi sekundy. Potim ja siv i stav čekaty na vidpoviď. Vona pryjšla čerez desiať chvylyn. Ja vidirvav paperovu stričku z nadrukovanymy danymy, schovav jiji v šuchliadu (pry ciomu namahavsia naviť ne dyvytysia na neji), prynis z bibliöteky velyki karty neba, logaryfmični tablyci, žurnal dobovoho obertannia suputnyka ta kiľka inšych dovidnykiv i zachodyvsia šukaty vidpoviď na te same zapytannia. Majže hodynu ja zhajav na skladannia rivniań; ne pryhaduju vže, koly ostannij raz meni dovodylosia stiľky rachuvaty, — mabuť, išče v studentśki roky na ispyti z praktyčnoji astronomiji. Občyslennia ja provodyv na velykomu kaľkuliatori stanciji. Moji mirkuvannia buly pryblyzno taki: za kartamy neba ja distanu cyfry, jaki lyše častkovo zbihatymuťsia z danymy, ščo jich povidomyv satelojid. Počasty tomu, ščo satelojid zaznaje duže skladnych perturbacij pid vplyvom hravitacijnych syl Soliarisa, joho oboch sonć, jaki obertajuťsia odne dovkola odnoho, a takož lokaľnych zmin prytiahannia, spryčyniuvanych Okeanom. Koly v mene bude dva riady cyfr, odni z jakych peredani z satelojida, a druhi — teoretyčno občysleni na pidstavi kart neba, ja vnesu v svoji rozrachunky popravky: todi obydvi hrupy rezuľtativ povynni zbihatysia až do četvertoho desiatkovoho znaka; rozchodžennia možlyvi tiľky v pjatomu znaku, — vony svidčytymuť pro diju Okeanu, jaka ne piddajeťsia

občyslenniu. Jakščo dani, povidomleni satelojidom, naspravdi ne isnujuť, a je tiľky vytvorom mojeji ujavy, to vony nijak ne zmožuť zbihtysia z danymy druhoho riadu, tobto z občyslenymy. Mij mozok može buty vraženyj chvoroboju, prote vin ne zdaten, — ni za jakych umov, — zrobyty občyslennia, zdijsneni velykym kaľkuliatorom stanciji, bo na ce jomu znadobyvsia b ne odyn misiać času. A z cioho vyplyvaje: jakščo dani zbižaťsia, to velykyj kaľkuliator stanciji isnuje naspravdi i ja korystuvavsia nym najavu, a ne v sviti majačinnia. U mene tremtily ruky, koly ja distavav z šuchliady paperovu telegrafnu stričku j, rozpravliajučy jiji, klav na stoli poruč druhoji, šyršoji, vyjniatoji z kaľkuliatora. Obydva riady cyfr, jak ja j peredbačav, zbihalysia do četvertoho znaka vkliučno. Rozchodžennia zjavlialysia tiľky v pjatomu. Ja zachovav usi papery v šuchliadu. Otže, kaľkuliator isnuvav nezaležno vid mene; a ce označalo, ščo i stancija, i vse, ščo na nij dijalosia, takož buly reaľnymy. Ja vže zbyravsia zasunuty šuchliadu, koly raptom pomityv u nij cilyj stos arkušiv, ukrytych jakymyś cyframy. Ja vyjniav jich i z peršoho ž pohliadu zrozumiv, ščo chtoś uže provodyv experyment, schožyj na mij, z tijeju lyše riznyceju, ščo zamisť danych, jaki stosuvalysia zorianoji sfery, zažadav vid satelojida vymiriv aľbedo Soliarisa z intervalamy u sorok sekund. Ja ne zboževoliv. Ostannij promineć nadiji zhas. Ja vymknuv peredavač, dopyv z termosa buľjon i pišov spaty.

HERI Usi občyslennia ja robyv z jakymś movčaznym zavziattiam, i tiľky vono trymalo mene na nohach. Ja tak otupiv vid utomy, ščo ne zmih naviť vidkynuty ližko v kabini: zamisť toho ščob vidčepyty verchni zatyskači, potiah za byľce i postiľ upala na mene. Opustyvšy narešti ližko, ja skynuv z sebe vsiu odežu j bilyznu prosto na pidlohu i, napivžyvyj, povalyvsia na podušku, naviť ne naduvšy jiji jak slid. Nezčuvsia; jak i zasnuv, tak i ne pohasyvšy svitla. A koly rozpliuščyv oči, meni zdalosia, ščo ja prospav usioho kiľka chvylyn. Kabinu zalyvalo pochmure červone siajvo. Bulo procholodno j pryjemno. Ja ležav zovsim holyj, ničym ne vkrytyj. Navproty ližka, pid napivvidslonenym iliuminatorom, chtoś sydiv na stiľci, osvitlenyj červonym soncem. Ce bula Heri — v bilomu platti, bosa, nohy zakladeni odna na odnu, temne volossia začesane nazad, tonka tkanyna napnulasia na hrudiach; zasmahli do liktiv ruky ležaly na kolinach; vona pyľno dyvylasia na mene zpid čornych vij. Ja dovho j cilkom spokijno rozhliadav jiji. Peršoju mojeju dumkoju bulo: «Jak dobre, ščo ce tiľky son, koly znaješ, ščo vse ce tobi snyťsia». I vse ž taky meni chotilosia, ščob vona ščezla. Ja mružyvsia, namahavsia posylyty v sobi ce bažannia, ale koly znovu rozpliuščyv oči, Heri, jak i dosi, sydila peredi mnoju v tij samij pozi. Jiji zvyčno stuleni huby nemovby zbyralysia svysnuty, ale v očach ne bulo j tini usmišky. Ja pryhadav use, ščo dumav pro sny včora vvečeri, pered tym jak liahty spaty. Zovni Heri bula točnisińko taka, jak toho razu, koly ja vostannie bačyv jiji žyvoju. A jij že mynulo todi vsioho devjatnadciať; teper jij bulo b uže dvadciať devjať; zvisno, vona nitrochy ne zminylasia — nebižčyky lyšajuťsia molodymy. Heri pozyrala na mene tymy samymy, spovnenymy podyvu očyma. «Treba čymoś u neji požburyty», — podumav ja, ta, choč ce buv tiľky son, use-taky ne navažyvsia kynuty čymoś u nebižčyciu. — Bidolašna. Ty pryjšla mene providaty, ehe ž? — promovyv ja i trochy zliakavsia, bo holos mij prolunav tak ščyro, a kabina, j Heri, i vse dovkola zdavalosia takym reaľnym, jak tiľky možna sobi ujavyty. Jakyj plastyčnyj son! Malo toho, ščo vin koliorovyj, — ja šče baču na pidlozi bahato rečej, jakych učora, liahajučy spaty, naviť ne pomityv. «Koly prokynuś, — podumav ja, — treba bude pereviryty, čy spravdi vony tut ležať, čy tiľky sniaťsia meni, jak i Heri…» — I dovho ty šče zbyraješsia otak sydity?.. — zapytav ja j vidznačyv podumky, ščo hovoriu tycho, nače bojusia, ščo mene chtoś počuje. Niby možna pidsluchaty te, ščo vidbuvajeťsia uvi sni! Tym časom sonce trochy pidbylosia vhoru. «Nepohano, — podumav ja. — Koly ja liahav spaty, buv červonyj deń, potim mav nastaty holubyj i tiľky pislia nioho — druhyj červonyj. Ne mih že ja bezturbotno prospaty cilych pjatnadciať hodyn. Otže, ce, bez sumnivu, son!» Zaspokojivšyś, ja uvažno prydyvyvsia do Heri. Svitlo padalo na neji zzadu: promiń, jakyj probyvavsia kriź šparku v zavisci, zolotyv oxamytovyj pušok na jiji livij ščoci, a viji vidkydaly na oblyččia dovhu tiń. Vona bula čarivna. «Ty ba, — majnulo meni v holovi, — jakyj ja skrupulioznyj naviť uvi sni: i ruch soncia pomičaju, i te, ščo jamočka v Heri tam, de jiji ni v koho nemaje, — nyžče kutyka zdyvovanych hubiv». I vse ž taky ja voliv, ščob ce jaknajšvydše skinčylosia, bo meni treba bulo bratysia do jakojiś roboty. Ja micno stulyv poviky, namahajučyś prokynutysia, ale raptom počuv rypinnia j myttiu rozpliuščyv oči. Heri sydila poruč na ližku j pyľno dyvylaś na mene. Ja usmichnuvsia jij, i vona takož usmichnulasia j schylylasia nadi mnoju, Peršyj pocilunok buv lehkyj, zovsim dytiačyj. Ja

ciluvav jiji dovho. «Chiba možna tak povodytyś uvi sni?» — podumav ja. Ale ž ce naviť ne zrada jiji pamjati, bo ce meni snyťsia vona, vona sama! Dosi takoho zi mnoju šče nikoly ne traplialosia… My oboje vse šče movčaly. Ja ležav horilyć; koly Heri pidvodyla oblyččia, ja mih zazyrnuty v jiji maleńki, prosvitleni soncem nizdri, jaki zavždy buly barometrom jiji nastroju: kinčykamy paľciv ja obviv močky jiji vuch, poroževilych vid mojich pocilunkiv. Ne znaju, ščo mene tak nepokojilo; ja veś čas perekonuvav sebe, ščo ce son, odnak serce moje tryvožno styskalosia. Ja veś napružyvś, ščob pidchopytysia z ližka, prote buv hotovyj do toho, ščo meni ce ne vdasťsia — vvi sni my duže často ne vladni nad vlasnym tilom, vono nemovby paralizovane abo j zovsim čuže; ja hadav, ščo prokynusia vid cioho zusyllia, odnak ne prokynuvś, a prosto siv na ližku, zvisyvšy nohy na pidlohu. «Ničoho ne vdiješ, dovedeťsia dodyvytyś cej son do kincia», — vyrišyv ja, prote mij harnyj nastrij rozvijavsia ostatočno. Mene pojniav strach. — Čoho ty chočeš? — zapytav ja. Holos mij prolunav chrypko, i ja vidkašliavsia. Mašynaľno počav macaty bosymy nohamy kapci, ta perš niž zhadav, ščo jich tut nemaje, tak zabyv paľcia, ščo až zasyčav vid boliu. «Nu, teper ce skinčyťsia!» — zadovoleno podumav ja. Prote ničoho ne zminylosia. Heri vidsunulaś, koly ja siv. Plečyma vona sperlasia na byľce ližka. Plattia na nij leď-leď posmykuvalosia pid soskom livoji hrudi v takt byttiu sercia. Vona dyvylasia na mene spokijno, z cikavistiu. Ja podumav, ščo nepohano bulo b pryjniaty duš, ale vidrazu ž zmetykuvav, ščo duš, jakyj snyťsia, ne može rozbudyty. — Zvidky ty tut uzialasia? — zapytav ja. Heri pidniala moju ruku j počala hratysia neju, pidbyvajučy jiji znajomym žestom, pidkydajučy j lovliačy moji paľci. — Ne znaju, — vidpovila vona. — A ty chiba ne radyj? I holos buv takyj samyj nyźkyj, i ton neuvažnyj — vona hovoryla tak zavždy, nemovby dumky jiji v cej čas buly deś daleko; čerez te meni inodi zdavalosia, ščo Heri ne dumaje ni pro ščo vzahali, a inodi — ščo vona prosto ničoho ne soromyťsia, bo do vsioho pryhliadajeťsia z leď pomitnym podyvom v očach. — Tebe… chtoś bačyv? — Ne znaju. Ja prosto pryjšla. Chiba ce tak važlyvo, Krise? Vona vse šče hralasia mojeju rukoju, ale oblyččia jiji vraz zbajdužilo. Vona nachmurylasia. — Heri… — Ščo, liubyj? — Jak ty dovidalasia, ščo ja tut? Vona zbenteženo vsmichnulasia. V neji buly taki temni huby, ščo, koly vona jila vyšni, na nych ne vydno bulo j znaku. — I sama ne znaju. Smišno, ehe ž? Ty spav, koly ja vvijšla, ale ja tebe ne rozbudyla. Ne chotila tebe budyty, bo ty zliuka. Zliuka j zanuda. — U takt svojim slovam Heri žvavo pidkydala moju doloniu. — Ty bula vnyzu? — Bula. Ja vtekla zvidty. Tam cholodno. Vona vypustyla moju ruku. Liahajučy na bik, trusnula holovoju, ščob vidkynuty volossia, i hlianula na mene z tijeju leď pomitnoju usmiškoju, jaka kolyś mene strašenno

dratuvala, až poky ja zrozumiv, ščo kochaju jiji. — Ale ž… Heri… ty… — probeľkotiv ja j, nachylyvšyś nad neju, pidniav korotkyj rukav jiji plattia. Nad schožym na kvitku znakom vid ščeplennia vispy červoniv maleńkyj slid ukolu. Choč ja j spodivavsia joho pobačyty (bo vse šče mymochiť došukuvavsia bodaj jakojiś logiky v tomu, ščo tut dijalosia), mene obsypalo morozom. Ja torknuvsia paľcem cijeji ranky vid ukolu, ščo snylasia meni rokamy i ja zi stohonom prokydavsia na zbytij posteli, zavždy v tij samij pozi — skrutyvšyś klubkom, — tak, jak ležala Heri, koly ja znajšov jiji zachololoju. Pevno, uvi sni ja namahavsia zapodijaty sobi te same, ščo zapodijala vona, nemovby chotiv takym čynom vyblahaty v jiji pamjati proščennia čy prynajmni buty poriad z neju v ti ostanni chvylyny, koly vona vže vidčula diju injekciji j povynna bula zliakatysia toho, ščo skojila. Adže Heri bojalasia naviť zvyčajnisińkoji podriapynky, ne znosyla ni boliu, ni krovi j oś teper zvažylasia na take, zalyšyvšy pjatero sliv na lystivci, adresovanij meni. Lystivka ležala sered paperiv u mojemu hamanci, i ja postijno nosyv jiji pry sobi. Vona bula vže zajaložena, poterta na zhynach, ta j ne mav syly rozstatysia z neju, raz u raz povertajučyś do tijeji chvylyny, koly Heri pysala jiji, j do toho, ščo vona povynna bula todi vidčuvaty. Ja perekonuvav sebe, ščo Heri chotila vse ce zrobyty tiľky žartoma, ščob naliakaty mene, ale doza vyjavylasia nadto velykoju. Druzi zapevnialy mene, ščo vse bulo same tak abo ščo Heri včynyla ce pid vplyvom chvylynnoji slabosti, vyklykanoji depresijeju, raptovoju depresijeju. Odnak nichto ne znav, ščo? ja skazav jij za pjať dniv do toho. I, ščob zavdaty jij šče biľšoho boliu, počav pakuvaty svoji reči. A vona, koly ja pakuvavsia, spytala na dyvo spokijnoji «Ty rozumiješ, ščo ce označaje?..» Ja vdav, ščo ne rozumiju, choča rozumiv use duže dobre. Ja vvažav Heri bojahuzkoju j skazav jij pro ce — a teper vona ležala poperek ližka j pyľno dyvylasia na mene, nemovby ne znala, ščo ce ja jiji vbyv. — I ce vse, ščo ty vmiješ? — zapytala vona. Kabina bula červona vid soncia, volossia Heri polumjanilo; vona hlianula na svoju ruku, namahajučyś zbahnuty, čomu ja tak dovho jiji rozhliadaju, a koly ja opustyv doloniu, prytulylasia do neji cholodnoju hladeńkoju ščokoju. — Heri, — chrypko movyv ja, — ce nemožlyvo… — Ta hodi vže tobi! Oči v neji buly zapliuščeni, poviky tremtily, čorni viji torkalysia ščik. — De my, Heri? — U nas. — A de ce? Odne jiji oko na myť rozpliuščylosia j znovu zapliuščyloś. Vona poloskotala vijamy moju doloniu. — Krise! — Ščo? — Meni tak harno z toboju. Ja sydiv nad neju, ne vorušačyś. Potim pidviv holovu j pobačyv u dzerkali častynu ližka nad umyvaľnykom, rozkujovdžene volossia Heri j svoji holi kolina. Ja pidtiahnuv stupneju odyn z napivrozplavlenych instrumentiv, jaki valialysia na pidlozi, i pidniav joho viľnoju rukoju. Kraj instrumenta buv hostryj. Ja pryklav joho do stehna nad tym miscem, de roževiv napivkruhlyj symetryčnyj šram, i vvihnav u tilo. Mene pronyzav rizkyj biľ. Ja dyvyvsia na velyki krapli krovi, jaki skočuvalysia po stehnu j tycho skapuvaly na pidlohu. Ale marno. Strašni dumky, jaki snuvaly v mojij holovi, stavaly dedali vyraznišymy.

Ja vže biľše ne perekonuvav sebe: «Ce son», bo davno perestav u nioho viryty. Teper ja dumav: «Treba zachyščatyś». Ja hlianuv na Heri, na jiji spynu, jaka pid bilym plattiam plavno perechodyla v liniji stehon, na bosi nohy, jaki vona zvisyla z ližka. Ja prostiah do nych ruku, oberežno vziav roževu pjatku j proviv paľciamy po stupni. Vona bula nižna, mov u nemovliaty. Teper ja buv uže absoliutno peven, ščo ce ne Heri, j majže ne sumnivavsia, ščo sama vona pro ce ne znaje. Bosa stupnia smyknulaś u mojij doloni, tepli huby Heri zatremtily vid bezhučnoho smichu. — Perestań… — prošepotila vona, Ja mjako vyviľnyv ruku z-pid jiji ščoky i vstav. Kvaplyvo odiahajučyś, ja pobačyv, ščo vona sila na ližku i vtupylasia v mene. — De tvoji reči? — zapytav ja j vidrazu ž poškoduvav pro ce. — Moji reči? — Chiba v tebe tiľky odne plattia? Teper ce bula vže hra. Ja navmysne namahavsia trymatyś nevymušeno, jak zavždy, nemovby my rozstalysia z neju tiľky včora, ba ni — nemovby my vzahali nikoly ne rozstavalysia. Heri vstala j znajomym meni lehkym i rvučnym ruchom rozpravyla plattia. Moji slova zaintryhuvaly jiji, ale vona ničoho ne skazala, tiľky obvela dovkola dopytlyvym pohliadom, niby ščoś šukala, i, javno zdyvovana, obernulaś do mene. — Ne znaju, — bezporadno vidpovila vona. — Može, v šafi?.. — I vidčynyla dverciata. — Ni, tam tiľky kombinezony, — skazav ja. Pidijšovšy do umyvaľnyka, ja vziav elektrobrytvu i počav holytysia, namahajučyś pry ciomu ne stojaty spynoju do divčyny, chto b vona ne bula. Heri chodyla po kabini, zahliadala u vsi zakutky, vyzyrnula v iliuminator; narešti pidijšla do mene. — Krise, — movyla vona, — v mene take vidčuttia, nenače ščoś stalosia. Vona zamovkla. Ja vymknuv brytvu j čekav, ščo bude dali. — Nenače ja ščoś zabula… nenače bahato čoho zabula. Ja znaju… pamjataju tiľky tebe… i… i biľše ničoho. Ja sluchav jiji, namahajučyś buty zovni nezvorušnym. — Ja nezdužala? — Jak tobi skazaty… ce možna nazvaty j tak. Jakyjś čas ty j spravdi nezdužala. — Otže, ce, mabuť, čerez chvorobu. Heri vidrazu ž poveselišala. Ja ne možu opysaty, ščo? ja todi vidčuvav. Koly vona movčala, chodyla, sydila, usmichalasia, vražennia, ščo ja baču pered soboju Heri, bulo syľniše, za hnitiuče počuttia tryvohy. Ta buly chvylyny, koly meni zdavalosia, ščo ce jakaś sproščena Heri, zvedena do kiľkoch charakternych sliv, žestiv, ruchiv. Vona pidijšla do mene majže vprytul, uperlasia stysnenymy kulakamy v moji hrudy j zapytala: — Jak u nas z toboju, Krise? Dobre čy pohano? — Krašče j buty ne može, — vidpoviv ja. Vona leď pomitno vsmichnulasia. — Jakščo ty tak kažeš, to skoriše pohano. — Nu ščo ty, Heri… Znaješ, liuba… meni zaraz treba na chvylynku vyjty, — kvaplyvo skazav ja. — Začekaj na mene tut, harazd? A može… ty holodna? — dodav ja, bo sam raptovo vidčuv, ščo choču jisty.

— Holodna? Ni. — Vona trusnula holovoju, j vid cioho ruchu volossia rozsypalosia po jiji plečach. — Meni začekaty na tebe tut? Ty nadovho? — Na hodynku… — počav ja, ale vona perebyla mene: — Ja pidu z toboju. — Tobi ne možna jty zi mnoju, bo meni treba praciuvaty. — Ja pidu z toboju. Ce bula vže javno inša Heri: ta, kolyšnia, nikoly ne navjazuvalasia. Nikoly. — Ce nemožlyvo, maleńka moja… Vona hlianula na mene znyzu, potim nespodivano vziala moju ruku. Ja proviv doloneju po jiji pleču; vono bulo pružne j teple; zovsim ne bažajučy toho, ja počav pestyty Heri. Vse moje jestvo žadalo jiji, tiahlosia j poryvalosia do neji vsupereč rozumu, vsupereč logici j strachu. Namahajučyś buď-ščo zberehty rivnovahu, ja povtoryv: — Ce nemožlyvo, Heri. Ty musyš zalyšytysia tut. — Ni. Jak ce prolunalo! — Čomu? — N… ne znaju. Vona ozyrnulasia dovkola j znovu zvela na mene oči. — Ja ne možu… — majže pošepky vymovyla vona. — Ale čomu?! — Ne znaju. Ne možu. Meni zdajeťsia… Meni zdajeťsia… Heri vperto šukala v sobi vidpoviď, a koly narešti znajšla, cia vidpoviď prolunala dlia neji samoji jak odkrovennia: — Meni zdajeťsia, ščo ja povynna veś čas bačyty tebe. Vona skazala ce jakoś po-dilovomu, bez najmenšoho natiaku na počuttia. Za cym ščoś krylosia. I choč zovni niščo ne zminylosia, — ja vse šče obijmav Heri, dyvliačyś jij u viči, — prote nepomitno počav zalamuvaty jiji ruky za spynu. Cej ruch, speršu ne zovsim pevnyj, stavav dedali usvidomlenišym — u mene zjavylasia meta. Ja vže šukav očyma, čym možna bulo b jiji zvjazaty. Likti Heri, vyverneni nazad, leheńko vdarylysia odyn ob odyn i vodnočas napružylysia z takoju syloju, jaka zvela naniveć moju sprobu. Ja borovsia, može, sekundu. Naviť atlet, perehnuvšyś nazad, jak Heri, ledve torkajučyś nohamy pidlohy, ne zmih by vypručatysia z mojich ruk. A vona, z vyrazom use tijeji ž nezvorušnosti na oblyčči j z leď pomitnoju nevpevnenoju usmiškoju na ustach rozimknula moji obijmy, vyprostalaś i opustyla ruky. Jiji oči sposterihaly za mnoju tak samo spokijno j zacikavleno, jak napočatku, koly ja tiľky-no prokynuvsia. Vona nemovby j ne pomityla moho vidčajdušnoho zusyllia, vyklykanoho napadom strachu. Heri stojala neporušna, bajduža, zoseredžena, trochy vsim cym zdyvovana j, zdavalosia, na ščoś čekala. Ruky moji opaly sami soboju. Ja pidijšov do polyci bilia umyvaľnyka. Vidčuvajučy, ščo potrapyv u žachlyvu pastku, šukav vychodu, perebyrajučy podumky dedali neščadniši sposoby boroťby. Jakby mene v ciu myť chtoś zapytav, ščo zi mnoju dijeťsia i ščo vse ce označaje, ja ne mih by vydušyty z sebe j slova, ale meni vže bulo jasno: te, ščo kojiťsia na stanciji z usima namy, stanovyť odne cile, take ž strašne, jak i nezbahnenne. Ta v ciu chvylynu mene cikavylo zovsim inše — ja sylkuvavsia znajty jakyjś vykrut, jakuś lazivku

dlia vteči. Ja stojav do Heri spynoju, ale veś čas vidčuvav na sobi jiji pohliad. Nad polyceju v stini bula maleńka aptečka. Našvydku ohlianuvšy jiji, ja znajšov slojičok iz snotvornym i kynuv u sklianku čotyry tabletky — maxymaľnu dozu. Ja naviť ne duže prychovuvav svoji manipuliaciji vid Heri. Važko skazaty čomu — todi ja nad cym ne zamysliuvavsia. Ja nalyv u sklianku hariačoji vody, začekav, poky tabletky rozčyniaťsia, i pidijšov do Heri, jaka vse šče neporušno stojala na misci. — Ty serdyšsia? — tycho zapytav ja. — Ta ni. — Na vypyj. Ne znaju čomu, ja buv peven, ščo vona mene posluchajeťsia. I spravdi, Heri movčky vziala sklianku z mojich ruk i duchom vypyla snotvorne. Ja postavyv porožniu sklianku na stolyk i siv u kutku miž šafoju j knyžkovoju polyceju. Heri poviľno pidijšla do mene i vmostylasia na pidlozi bilia krisla, pidibhavšy pid sebe nohy, jak ce vona robyla raniše, j ne menš znajomym meni ruchom vidkynula volossia. Choč ja vže ne viryv u te, ščo ce Heri, kožnoho razu, koly ja vpiznavav jiji zvyčky, meni perechopliuvalo podych. Ce bulo nezrozumilo j strašno, ta najstrašniše bulo te, ščo ja sam ja zmušenyj buv povodytyś pidstupno, vdajučy, niby vvažaju jiji za Heri; ale ž sama vona j spravdi vvažala sebe za Heri, otže, z cioho pohliadu, v jiji povedinci ne bulo nijakoji pidstupnosti. Ne znaju, jak ja dijšov takoho vysnovku, ale ja buv peven cioho, jakščo tut vzahali mohla isnuvaty jakaś pevnisť! Ja sydiv, a divčyna obiperlasia plečem ob moji kolina, jiji volossia loskotalo meni ruky; my oboje majže ne vorušylysia. Kiľka raziv ja nepomitno zyrknuv na hodynnyk. Mynulo pivhodyny — snotvorne malo b uže podijaty. Heri ščoś tycheńko proburmotila. — Ščo ty skazala? — zapytav ja, ale vona ne vidpovila. I ja podumav, ščo jiji taky počav zmahaty son, choč, vidverto kažučy, v hlybyni duši sumnivavsia, ščo liky podijuť. Čomu? I na ce zapytannia ja ne znachodyv vidpovidi. Najïmovirniše, tomu, ščo moja chytrisť bula nadto prymityvna. Povoli holova Heri schylylasia na moji kolina, temne volossia vpalo jij na oblyččia; vona dychala rozmireno, jak znemožena snom liudyna. Ja vže chotiv buv perenesty jiji na ližko, ta znenaćka vona, ne rozpliuščujučy očej, leheńko skubnula mene za čuba j zarehotala. Ja zacipeniv, a Heri až zachodylasia smichom. Prymružyvšyś, vona stežyla za mnoju z najivnym i lukavym vyrazom na lyčku. Ja sydiv, nepryrodno vyprostanyj, ošelešenyj i bezporadnyj. A Heri, chychyknuvšy šče raz, prytulylasia ščokoju do mojeji ruky j zamovkla. — Čoho ty smiješsia? — zapytav ja hluchym holosom. Na oblyčči Heri znovu zjavyvsia toj samyj vyraz tryvožnoji zadumy. Ja bačyv, ščo vona choče buty zi mnoju ščyroju. Vona torknula paľcem svij maleńkyj nosyk i, zitchnuvšy, narešti skazala: — Sama ne znaju. — V jiji slovach buv nepidrobnyj podyv. — Ja povodžuś, jak idiötka, pravda ž? Meni čomuś raptom… Ta ty tež harnyj: sydyš nadutyj, jak… jak Pelvis. — Jak chto? — perepytav ja, bo meni zdalosia, ščo ja ne dočuv. — Jak Pelvis, ty ž joho znaješ, toho tovstuna… Ce vže vzahali bulo ščoś nejmovirne: Heri, poza vsiakym sumnivom, ne mohla ni znaty, ni naviť čuty vid mene pro Pelvisa z tijeji prostoji pryčyny, ščo vin povernuvsia iz svojeji expedyciji ščonajmenše čerez try roky pislia jiji smerti. Ja tež ne buv z nym do toho znajomyj i ne znav, ščo holovujučy na zborach Instytutu, vin mav nepryjemnu zvyčku

strašenno zatiahuvaty zasidannia. Vlasne kažučy, joho zvaly Pelle Villis — zvidsy j skoročene prizvyśko, jake do povernennia Pelvisa tež nikomu ne bulo vidome. Heri sperlasia liktiamy na moji kolina i vtupylasia meni v viči. Ja poklav jij ruky na pleči j poviľno proviv doloniamy po nych, tak ščo moji paľci majže zimknulysia dovkola jiji puľsujučoji šyji. Zreštoju, ce možna bulo spryjniaty jak pestošči, i, sudiačy z jiji pohliadu, vona tak do cioho j postavylasia. Naspravdi ž ja prosto chotiv peresvidčytyś, ščo v neji zvyčajne, teple liudśke tilo i ščo pid mjazamy je kistky j suhloby. Dyvliačyś u jiji spokijni oči, ja vidčuv nezdolanne bažannia ščosyly stysnuty jij horlo. Moji paľci vže majže zimknulyś, koly meni raptom pryhadalysia zakryvavleni ruky Snauta, i ja vidpustyv Heri. — Jak ty čudno dyvyšsia… — spokijno movyla vona. Serce moje tak kalatalo, ščo ja ne mih vydobuty z sebe j slova. Ja na myť zapliuščyv oči. I raptom u mene vynyk čitkyj plan dij, vid počatku do kincia, z usima podrobyciamy. Ne hajučy j sekundy, ja pidvivsia z krisla. — Meni vže treba jty, Heri, — skazav ja, — i jakščo ty tak duže chočeš, to chodimo zi mnoju. — Harazd. Vona rvučko pidchopylasia z pidlohy. — Čomu ty bosa? — zapytav ja, pidchodiačy do šafy j vybyrajučy z-pomiž riznobarvnych kombinezoniv dva — dlia sebe i dlia neji. — Ne znaju… mabuť, ja kudyś zaprotoryla svoji tufli… — nevpevneno vidpovila vona. Ja propustyv ce povz vucha. — U platti ty ne zmožeš cioho nadiahty, dovedeťsia skynuty. — Kombinezon?… A naviščo? — zdyvuvalasia vona j vidrazu ž počala stiahuvaty z sebe plattia. Ta tut zjasuvalasia dyvna rič — plattia ne znimalosia, bo jak vyjavylosia, na niomu ne bulo žodnoji zastibky, blyskavky čy choča b jakohoś hačka. Červoni gudzyky poseredyni pravyly za zvyčajnisińku ozdobu. Heri zbenteženo vsmichnulaś. Udajučy, ščo v ciomu nemaje ničoho osoblyvoho, ja pidniav z pidlohy schožyj na skaľpeľ instrument ji rozrizav plattia na spyni, tam, de kinčavsia vyriz. Teper vona mohla stiahty joho čerez holovu. Kombinezon buv na neji trochy zavelykyj. — My ščo, kudyś poletymo?.. I ty tež? — dopytuvalasia vona, koly my, vže odiahneni, opynylysia v korydori. Ja tiľky movčky kyvnuv. Ja strašenno bojavsia, ščo my zustrinemo Snauta, ale korydor, jakyj viv do zlitnoho majdančyka, buv porožnij, a dveri radiöstanciji, povz jaki nam dovelosia projty, — začyneni. Na stanciji, jak i dosi, panuvala mertva tyša. Heri stežyla za tym, jak ja na nevelyčkomu elektryčnomu vizku vykočuvav z serednioho boxu na viľnu koliju raketu. Ja po čerzi pereviryv, čy spravni mikroreaktor, dystancijne keruvannia ruliv i sopel, a todi razom zi startovym vizkom perekotyv raketu na kruhlu rolykovu ploščynu startovoho dyska pid centrom lijkuvatoho sklepinnia, poperednio prybravšy zvidty porožniu kapsulu. Ce bula nevelyka raketa dlia zvjazku miž stancijeju i satelojidom, jaku vykorystovuvaly dlia perevezennia vantaživ; liudy v nij litaly tiľky u vyniatkovych vypadkach, bo vona ne vidčynialasia zseredyny. Same ce j vlaštovuvalo mene. Ja, zvyčajno, ne zbyravsia

zapuskaty raketu, ale robyv use tak, nenače hotuvav jiji do spravžnioho startu. Heri, jaka stiľky raziv suprovodžuvala mene v poliotach, trochy rozumilasia v ciomu. Ja šče raz pereviryv useredyni stan kondyciöneriv i kysnevoji aparatury, pryviv jich u diju, a koly pislia vvimknennia holovnoho lanciuha spalachnuly kontroľni lampočky, vyliz iz tisnoji kabiny j kyvnuv na neji Heri, jaka stojala bilia trapa: — Zalaź. — A ty?

— Ja za toboju. Meni treba opustyty liuk. Ja buv peven, ščo vona ne rozhadaje moji chytrosti. Koly Heri pidnialasia po trapu v kabinu, ja zrazu ž prosunuv holovu v liuk, spytav, čy zručno jij tam, i, počuvšy hluche, zdušene «tak», vidchylyvsia nazad, ščosyly chriasnuvšy liukom. Dvoma rukamy ja vvihnav obydvi zasuvky do uporu j zazdalehiď pryhotovlenym kliučem počav zatiahuvaty pjať hajok, ščo zakripliuvaly v pazach obšyvky kryšku liuka. Zahostrena syhara rakety stojala vertykaľno, nemovby j spravdi za myť mala zletity v prostir. Ja znav, ščo tij, jaku ja zamknuv useredyni, niščo ne zahrožuje — u raketi bulo dostatnio kysniu j naviť trochy charčiv; a vtim, ja zovsim ne zbyravsia trymaty jiji tam chtozna j doky. Ja prahnuv buď-ščo zdobuty dlia sebe bodaj kiľka hodyn svobody, ščob sklasty plan na majbutnie j nalahodyty kontakt iz Snautom — teper uže na rivnych pravach. Zatiahujučy peredostanniu hajku, ja vidčuv, ščo metalevi pidpory, na jakych trymalasia raketa, pidvišena tiľky za try nevelyčkych vystupy, leheńko tremtiať, ale podumav, ščo ce ja sam, ščosyly orudujučy velykym kliučem, mymochiť rozhojdav stalevu brylu.

Ta, vidijšovšy na dekiľka krokiv, ja pobačyv take, čoho ne chotiv by bačyty biľše nikoly v žytti. Usia raketa chodyla chodorom vid udariv — ta šče i jakych! — izseredyny. Jakby tam zamisť čornovolosoji strunkoji divčyny opynyvsia stalevyj robot, to, mabuť, naviť vin ne zmih by tak striasaty ciu vośmytonnu masu. Na polirovanij poverchni rakety perelyvalysia i tanciuvaly vidblysky vohniv raketodromu. Ščopravda, nijakych zvukiv udariv ja ne čuv — useredyni rakety panuvala cilkovyta tyša, tiľky šyroko rozstavleni opory konstrukciji, v jakij vona vysila, vtratyly čitkisť obrysiv, vibrujučy, nače struny. Častota kolyvań bula taka velyka, ščo ja zliakavsia, čy vytrymaje obšyvka. Tremtiačymy rukamy ja zatiahnuv ostanniu hajku, kynuv kliuč i ziskočyv z trapa. Poviľno zadkujučy, ja bačyv, jak amortyzatory, rozrachovani tiľky na postijnyj tysk, pidstrybujuť u hnizdach. Meni zdalosia, ščo broniovana obolonka miniaje svij monolitnyj blysk. Mov naviženyj, ja pidskočyv do puľta dystancijnoho keruvannia, oboma rukamy štovchnuv uhoru važeli zapusku reaktora j zvjazku; i todi z reproduktora, vmontovanoho v kabini rakety, prolunav pronyzlyvyj čy to veresk, čy to svyst, zovsim ne schožyj na liudśkyj holos; ta vse ž taky ja rozibrav u niomu bezuhavne skyhlinnia: «Krise! Krise! Krise!!!» Ne možu stverdžuvaty, ščo čuv te cilkom vyrazno. Krov lylasia z mojich obdertych do kistočok paľciv — z takoju šalenoju pochaplyvistiu namahavsia ja zapustyty raketu. Holubuvatyj vidblysk upav na stiny, zi startovoho majdančyka pid soplamy zavychorylysia kluby pyliuky, potim spalachnuv snip slipučych iskor, i vsi zvuky perekryv vysokyj, protiažnyj hul. Raketa pidnialasia na trioch jazykach polumja, jaki vidrazu ž zlylysia v odyn vohnennyj stovp, i lyšajučy za soboju tremtlyve marevo, vyletily kriź startovu šachtu. Zaslinky myttiu zasunulyś, avtomatyčno vvimkneni kompresory počaly podavaty do zalu, v jakomu klubočyvsia jadučyj dym, sviže povitria. Ta ja vsioho cioho ne pomičav. Speršyś rukamy na puľt, šče vidčuvajučy na oblyčči podych vohniu, z prysmalenym vid hariačoho vyprominiuvannia volossiam, ja sudorožno chapav rotom prosiaknute harom i charakternym, ozonovym zapachom povitria. Choč u moment startu rakety ja mymovoli zapliuščyv oči, reaktyvne polumja vse ž taky oslipylo mene. Kiľka chvylyn pered očyma plyvly čorni, červoni j zoloti kola. Ta postupovo vony roztanuly. Dym, pyliuka j tuman znykaly — jich z protiažnym stohonom utiahuvaly ventyliacijni truby. Perše, ščo ja pobačyv, buv zelenyj ekran radara. Ja počav šukaty raketu, vodiačy radiölokatorom. A koly narešti pijmav jiji, vona bula vže za mežamy atmosfery. Šče nikoly v žytti meni ne dovodylosia zapuskaty raketu tak pochaplyvo, naoslip, ne majučy ani najmenšoho ujavlennia, ni jakoho jij nadaty pryskorennia, ni vzahali kudy spriamovuvaty. Ja podumav, ščo najprostiše bude vyvesty raketu na orbitu dovkola Soliarisa, na vysotu pryblyzno tysiači kilometriv; todi ja zmožu vymknuty dvyhuny: vony praciuvaly nadto dovho, tož ja ne mav pevnosti, ščo ne staneťsia katastrofa, naslidky jakoji važko naviť ujavyty. Tysiačokilometrova orbita, jak ja peresvidčyvsia, pereviryvšy za tablyceju, bula staciönarna. Ščyro kažučy, vona tež ničoho ne harantuvala; ale inšoho vychodu v cij sytuaciji ja ne bačyv. U mene ne vystačalo vidvahy vvimknuty reproduktor, jakyj ja vymknuv vidrazu ž pislia startu. Ja zrobyv by vse, ščo zavhodno, aby tiľky ne čuty biľše cioho žachlyvoho holosu, v jakomu vže ne lyšylosia ničoho liudśkoho. Vsi masky, — ce ja mih skazaty sobi teper napevno, — bulo zirvano, i kriź lyčynu Heri počalo prozyraty inše, dijsne oblyččia, pered jakym aľternatyva boževillia spravdi vydavalasia poriatunkom. Bula rivno perša hodyna, koly ja pokynuv raketodrom.

«MALYJ APOKRYF» Oblyččia j ruky v mene buly obpečeni. Ja pryhadav, ščo, šukajučy snotvorne dlia Heri (jakby ja tiľky mih, to posmijavsia b teper z vlasnoji najivnosti), pomityv v aptečci slojičok mazi vid opikiv, i pišov do sebe. Vidčynyvšy dveri, ja pobačyv pry červonomu svitli zachodu, ščo v krisli, pered jakym nedavno stojala navkolišky Heri, chtoś sydyť. Ja vidsachnuvsia, laden kynutyś navtiky, i zacipeniv vid žachu; ce tryvalo vsioho jakuś myť. Toj, chto sydiv, pidviv holovu, i ja vpiznav Snauta. Zaklavšy nohu na nohu j povernuvšyś do mene spynoju (na niomu buly ti sami polotniani štany, propaleni reaktyvamy), vin hortav jakiś papery — cila kupa jich ležala poruč na stolyku. Pomityvšy moju prysutnisť, Snaut vidklav papery i jakuś chvylynu pochmuro rozhliadav mene ponad opuščenymy na kinčyk nosa okuliaramy. Ja movčky pidijšov do umyvaľnyka, vyjniav z aptečky napivridku maź i zachodyvsia zmaščuvaty neju najbiľš popečeni miscia na lobi j ščokach. Na ščastia, oblyččia moje ne duže zapuchlo, a oči ne začepylo zovsim — ja vstyh micno jich zapliuščyty. Kiľka velykych puchyriv na skroni j ščoci ja prokolov steryľnoju holkoju dlia injekcij i vydavyv z, nych sukrovyciu. Potim nalipyv na oblyččia dva prosočeni mazziu šmatky marli. Snaut veś čas pyľno za mnoju stežyv. Ta ja ne zvertav na nioho nijakisińkoji uvahy. A koly narešti zakinčyv ciu proceduru, — oblyččia moje peklo vohnem i čymdali dužče, — to siv u druhe krislo, prybravšy z nioho plattia Heri. Zvyčajnisińke plattia, tiľky bez zastibky. Snaut, sklavšy ruky na kistliavomu kolini, krytyčno sposterihav za kožnym mojim ruchom. — Nu ščo, pohomonymo? — zapytav vin, koly ja siv. Ja movčav, prytyskajučy marliu, jaka počala spovzaty z mojeji ščoky. — U nas buly hosti, ha? — Tak, — vidpoviv ja sucho, ne majučy ani najmenšoho bažannia pidlaštovuvatysia pid joho ton. — I nam poščastylo jich spekatyś? Nu, nu, ty, baču, rišuče za ce vziavsia. Snaut torknuvsia svoho obluplenoho loba, na jakomu vže zjavylysia roževi pliamy molodeńkoji škiry. Ja oteterilo dyvyvsia na nych. Čomu dosi cia tak zvana Snautova j Sartoriüsova zasmaha ne sponukala mene zamyslytyś? Ja veś čas vvažav, ščo ce vid soncia, ale ž na Soliarisi nichto ne zahoriaje… — Odnak ty počav z maloho, pravda ž? — provadyv dali Snaut, ne zavvažyvšy, jak spalachnuly moji oči vid zdohadu, ščo raptom siajnuv u mene v holovi. — Z riznych narkotykiv, otruty, pryjomiv viľnoji amerykanśkoji boroťby, ehe ž? — Čoho ty vid mene chočeš? My možemo rozmovliaty tiľky na rivnych. Jakščo ty nadumav poblazniuvaty, to krašče jdy sobi. — Inodi, choč-ne-choč, dovodyťsia blazniuvaty, — skazav vin i hlianuv na mene prymruženymy očyma. — Ne budeš že ty mene perekonuvaty, ščo ne skorystavsia ni viriovkoju, ni molotkom? A čornyľnyceju časom ne kydavsia, jak Liuter? Ni? O, — skryvyvsia vin, — todi ty prosto molodeć! Naviť umyvaľnyk cilyj. Ty vzahali ne probuvav rozčerepyty holovu, de tam, u tebe povnyj poriadok, — ničoho ne rozbyto. Vychodyť, use duže prosto — posadovyv, zapustyv na orbitu — i po vsiomu?! — Snaut zyrknuv na hodynnyk. — Značyť, hodyny dvi, a može, j try u nas teper je, — pidsumuvav vin i hlianuv na mene, nepryjemno posmichajučyś. I raptom spytav: — Otže, ty vvažaješ, ščo ja svynia? — Spravžnisińka svynia, — nedvoznačno pidtverdyv ja.

— Ta nevže? A ty b poviryv, jakby ja rozpoviv tobi otake? Poviryv by choč odnomu mojemu slovu? Ja movčav. — Gibarian buv peršyj, z kym ce stalosia, — viv dali Snaut, tak samo nepryjemno posmichajučyś. — Vin zamknuvsia u svojij kabini j rozmovliav z namy tiľky čerez dveri. A my… ty zdohaduješsia, ščo my podumaly? Ja zdohaduvavś, ale voliv promovčaty. — Nu zvyčajno. My podumaly, ščo vin schybnuvsia z rozumu. Vin deščo nam rozpoviv čerez dveri, odnak ne vse. Ty, može, naviť zdohadaješsia, čomu vin prychovuvav, chto v nioho buv? Nu zvyčajno, ty vže znaješ: suum cuique.4 Ale Gibarian buv spravžnij doslidnyk. Vin zažadav, ščob my daly jomu šans — Jakyj šans? — Nu, ja hadaju, vin namahavsia ce jakoś klasyfikuvaty j zbahnuty, zrobyty jakiś vysnovky, praciuvav nočamy. Ty znaješ, ščo vin robyv? Nu zvyčajno, znaješ! — Občyslennia, — skazav ja. — V šuchliadi. Na radiöstanciji. Ce joho robota? — Tak. Tiľky todi ja šče ničoho pro ce ne znav. — Jak dovho ce tryvalo? — Vidvidyny? Majže tyždeń. Rozmovlialy čerez dveri. Ščo tam kojilosia! My dumaly, ščo v nioho haliucynaciji, psychomotorne zbudžennia. Ja davav jomu skopolamin. — Jak… jomu?! — Atož. Vin brav, ale ne dlia sebe. Experymentuvav. Tak use ce j tiahlosia. — A vy?.. — My? Na tretij deń poklaly sobi dobutysia do nioho, vysadyty dveri, jakščo ne vdasťsia inakše. My česno chotily joho likuvaty. — Ach… on vono ščo! — vychopylosia v mene. — Tak. — I tam… u tij šafi… — Tak, mij liubyj. Tak, Viv ne znav, ščo tym časom i nas vidvidaly hosti. I my vže ne mohly prydiliaty jomu stiľky uvahy. Ale vin pro ce j hadky ne mav. Teper… teper ce vže stalo dlia nas do pevnoji miry… normoju. Vin vymovyv ce tak tycho, ščo ostannie slovo ja švydše vhadav, niž počuv. — Stryvaj, ja ničoho ne rozumiju. Jak že tak? Adže vy povynni buly vse čuty. Ty sam kazav, ščo vy pidsluchovuvaly. Vy povynni buly čuty dva holosy, a otže… — Ni. My čuly tiľky joho holos, a jakščo z-za dverej i dolynaly jakiś dyvni zvuky, to, sam rozumiješ, my jich tež prypysuvaly jomu… — Tiľky joho holos?.. Ale ž… čomu? — Ne znaju. Pravda, v mene ščodo cioho svoja teorija. Ta ja hadaju, tut ne treba pospišaty, bo choč vona deščo j pojasniuje, odnak vychodu ne vkazuje. Oś tak. Ale ty, mabuť, ščoś pomityv išče včora, inakše mav by nas oboch za boževiľnych. — Ja dumav, ščo sam zvychnuvsia umom. — Ach, on jak? I ty nikoho ne bačyv? — Bačyv. — Koho?! Joho hrymasa vže ne bula schoža na usmišku. Ja dovho dyvyvsia na nioho, perš niž 4 Kožnomu svoje (lat.).

vidpovisty: — Tu… čornoškiru… Snaut ničoho ne skazav, ale joho skulena, nachylena vpered postať trochy obmjakla. — Ty vse ž taky mih mene osterehty, — provadyv ja dali vže ne tak upevneno. — Ja tebe osterihav. — Tiľky jak! — Jedyno možlyvym sposobom. Zrozumij, — ja ne znav, chto ce bude! Cioho ne znav nichto, cioho ne možna peredbačyty… — Posluchaj, Snaut, ja choču zapytaty tebe. Ty vže maješ u ciomu… pevnyj dosvid. Ta… te… ščo z neju staneťsia? — Tebe cikavyť, čy vona poverneťsia? — Tak. — Poverneťsia i ne poverneťsia. — Tobto jak? — Poverneťsia takoju, jakoju bula na počatku… peršych vidvidyn. Prosto vona ničoho ne znatyme, točniše, povodytymeťsia tak, niby vsioho toho, ščo ty včynyv, aby jiji skaraskatyś, nikoly ne bulo. Vona ne bude ahresyvnoju, jakščo jiji ne zmusyť do toho sytuacija, v jaku ty jiji postavyš… — Jaka sytuacija? — Ce zaležyť vid obstavyn. — Snaut! — Ščo ty vid mene šče chočeš počuty? — My ne možemo dozvolyty sobi rozkiš ščoś prychovuvaty odyn vid odnoho! — Ce ne rozkiš, — sucho urvav vin mene. — Keľvin, meni zdajeťsia, ščo ty šče j dosi ne vse rozumiješ… utim… stryvaj! — U nioho zablyščaly oči. — Ty možeš rozpovisty, chto v tebe buv? Ja prokovtnuv slynu j opustyv holovu. Meni ne chotilosia dyvytyś na nioho. Ja voliv by, ščob ce buv chto zavhodno, tiľky ne vin. Ta vyboru ne bulo. Klapoť marli vidklejivsia vid ščoky i vpav meni na ruku. Ja zdryhnuvsia vid slyźkoho dotyku. — Žinka, jaku… — Ja ne dokinčyv. — Vona vbyla sebe. Zrobyla sobi injekciju…, Snaut čekav — Samohubstvo?.. — zapytav vin, bačačy, ščo ja movču. — Tak. — I ce vse? Ja movčav. — Mabuť, ne vse… Ja rvučko pidviv holovu. Snaut ne dyvyvsia na mene. — Zvidky ty ce znaješ? Vin ne vidpoviv. — Harazd, — počav ja, oblyzavšy huby. — My posvarylyś. A vtim, ni. Ce ja jij skazav… sam znaješ, ščo kažuť zi zlosti. Zabrav svoji manatky j pišov. Vona meni natiaknula… ne skazala vidverto, ale koly ty prožyv z liudynoju roky, to vse jasno j tak… Ja buv peven, ščo to tiľky slova, ščo vona ne navažyťsia zrobyty ce… tak jij i skazav. Na druhyj deń ja zhadav, ščo zalyšyv u šuchliadi ti… ampuly. Vona znala pro nych, ja prynis jich z laboratoriji — vony buly meni potribni — i pojasnyv jij todi, jak dije cej preparat. Ja zliakavsia j chotiv buv pity zabraty joho, ale potim podumav, ščo ce označatyme, niby ja j

spravdi spryjniav jiji slova cilkom serjozno, i… ne pišov. Odnak na tretij deń use ž taky navažyvsia, bo ce ne davalo meni spokoju. Ta… koly ja pryjšov, vona bula vže mertva. — Ach, jake nevynne chlopja… Ja ledve strymavsia, ščob ne vybuchnuty hnivom. Ale, hlianuvšy na Snauta, zrozumiv, ščo vin zovsim ne hluzuje. Ja nemovby vperše pobačyv joho. Oblyččia joho bulo sire, vkryte zmorškamy, v jakych zaliahla strašenna vtoma. Vin mav vyhliad tiažkochvoroji liudyny. — Naviščo ty tak? — zapytav ja zbenteženo. — Bo cia istorija nadto tragična. Ni, ni, — švydko dodav vin, pomityvšy, ščo ja choču joho perebyty, — ty j dosi šče ničoho ne rozumiješ. Zvyčajno, ty možeš mučytyś, naviť počuvaty sebe vbyvceju ale… to ne najstrašniše. — Ta nu! — hluzlyvo vyhuknuv ja. — Ja radyj, ščo ty ne viryš meni. Te, ščo stalosia, mabuť, i spravdi žachlyvo, ale šče žachlyviše te, čoho… ne stalosia. Nikoly. — Ne rozumiju… — nevpevneno skazav ja, bo j spravdi ničoho ne rozumiv. Snaut pochytav holovoju. — Normaľna liudyna… — provadyv vin dali. — Ščo označaje — normaľna liudyna? Ta, jaka nikoly ne včynyla nijakoji pidloty? Zhoden, ale čy j spravdi vona nikoly pro ce naviť ne pomyšliala? A ščo, koly vona sama ne pomyšliala, ale v pidsvidomosti v neji taky ščoś promajnulo desiať čy naviť trydciať rokiv tomu? Možlyvo, vona zachystylasia vid cioho j zabula i ne bojalasia, bo dobre znala, ščo nikoly ničoho pohanoho ne včynyť. Nu, a teper ujavy sobi, ščo raptom, sered biloho dnia, v koli inšych liudej ty zustričaješ ce , vtilene v ploť i krov, prykute do tebe, neznyščene. Ščo todi? Ščo bude dali? Ja movčav. — Stancija, — skazav vin tycho. — Stancija Soliaris. — Ale… ščo ce, zreštoju, take? — nerišuče zapytav ja. — Adže ni ty, ni Sartoriüs ne vbyvci… — Ty ž psycholog, Keľvin! — neterpliače urvav vin mene. — Komu choč raz u žytti ne snyvsia takyj son? Ne verzlosia ščoś podibne? Viźmimo dlia prykladu… fetyšysta, jakyj obožniuje, nu, skažimo, klapoť brudnoji žinočoji bilyzny; ryzykujučy žyttiam, vin pohrozamy j blahanniamy dobuvaje cej svij najdorožčyj, brydkyj klapoť… Smišno, eho ž? Vin vodnočas i hyduje tym, čoho tak žadaje, i malo ne boževolije, ščob zavolodity nym, laden zarady nioho viddaty žyttia, pidnisšyś, može, do počuttiv Romeo Do Džuľjetty… Take trapliajeťsia. Ale ty, mabuť, rozumiješ, ščo buvajuť i taki obstavyny… taki sytuaciji… jaki nichto ne vidvažyťsia realizuvaty poza svojeju ujavoju… v jakuś myť zapamoročennia, znesylennia, bezumstva — nazyvaj ce jak chočeš. I todi slovo staje dilom. Ot i vse. — Ot i… vse, — povtoryv ja bezhluzdo derevjanym holosom. U holovi meni šumilo. — Ale… ale ž stancija… Do čoho tut stancija… Do čoho tut stancija? — Ty ščo, prykydaješsia? — burknuv Snaut, pyľno dyvliačyś na mene. — Ja ž veś čas tovču pro Soliaris, tiľky pro Soliaris i ni pro ščo inše. Ja ne vynen, jakščo ce tak raziuče vidrizniajeťsia vid toho, ščo ty spodivavsia počuty. A vtim, ty perežyv uže dostatnio, ščob prynajmni vysluchaty mene do kincia. My vyrušajemo v kosmos, hotovi do vsioho, tobto do samotnosti, do boroťby, do straždań i smerti. Iz skromnosti my ne kažemo pro ce vholos, ale inodi dumajemo sami sobi, ščo my nezvyčajni. A tym časom… tym časom ce ne vse, i naša hotovnisť — tiľky poza. My zovsim ne chočemo zavojovuvaty kosmos, my tiľky prahnemo rozšyryty Zemliu do joho mež. Odni planety majuť buty pusteľni, jak Sachara,

inši — vkryti kryhoju, jak polius, šče inši — žarki, jak brazyľśki džungli. My humanni j blahorodni i ne zbyrajemosia pidkoriuvaty inši rasy, my chočemo tiľky peredaty jim naši cinnosti j natomisť perejniaty jichni. My vvažajemo sebe rycariamy sviatoho Kontaktu. Ce druha obluda. My ne šukajemo nikoho, krim liudej. Nam ne potribni inši svity. Nam potribne naše vidobražennia. My ne znajemo, ščo robyty z inšymy svitamy. Z nas dosyť i cioho odnoho — my syti nym po samu zavjazku. My chočemo znajty svij vlasnyj, idealizovanyj obraz; ce povynni buty planety z cyvilizacijamy, doskonališymy, niž naša; v inšych my spodivajemosia znajty modeľ našoho prymityvnoho mynuloho. A tym časom po toj bik je ščoś take, čoho my ne pryjmajemo, vid čoho zachyščajemosia. Ale ž my prynesly z Zemli ne tiľky dystyliat česnot, ne tiľky ideal herojičnoji Liudyny! My pryletily siudy takymy, jakymy je naspravdi, a koly druha storona pokazuje nam našu reaľnu suť — tobto te, ščo my zamovčujemo, — my ne možemo z cym prymyrytysia! — Ščo ž ce vrešti take? — zapytav ja, terpliače vysluchavšy joho. — Te, čoho my chotily: kontakt z inšoju cyvilizacijeju. Oś vin, cej kontakt! Zbiľšena, niby pid mikroskopom, naša vlasna strachitlyva potvornisť, naše blazenstvo i hańba!!! Holos Snauta tremtiv vid liuti. — Otže, ty vvažaješ, ščo ce… Okean? Ščo ce vin? Ale naviščo? Mechanizm joho diji dlia mene zaraz nevažlyvyj, ale, zarady Boha, naviščo? Ty spravdi dumaješ, ščo vin choče potišytysia z nas? Abo pokaraty nas? Ale ž ce vsioho-na-vsioho prymityvna demonologija! Planeta zachoplena jakymś veletenśkym dyjavolom, jakyj zadlia svoji satanynśkoji zabavy pidsovuje členam naukovoji expedyciji kochanok! Ty, mabuť, i sam ne viryš u cej cilkovytyj idiötyzm?! — Cej dyjavol ne takyj uže j durnyj, — burknuv Snaut kriź zuby. Ja vraženo hlianuv na nioho. Meni spalo na dumku, ščo, zreštoju, joho nervy tež mohly ne vytrymaty, naviť jakščo vse, ščo kojilosia na stanciji, ne možna pojasnyty boževilliam. «Reaktyvnyj psychoz?..» — majnulo meni v holovi, koly vin počav majže bezzvučno rehotaty. — Ty stavyš meni diähnoz? Ne kvapsia. Ty poky ščo zitknuvsia z cym u takij lehkij formi, ščo j dosi šče ničoho ne rozumiješ! — Aha. Dyjavol zmylostyvyvsia nadi mnoju, — kynuv ja. Cia rozmova počala vže dratuvaty mene. — Čoho ty, vlasne, chočeš? Ščob ja rozpoviv tobi, ščo zamyšliajuť proty nas ix biľjoniv častyn metamorfičnoji plazmy? Možlyvo, aničohisińko. — Tobto jak? — zapytav ja, vraženyj. Snaut znovu posmichnuvsia. — Ty musyš znaty, ščo nauku cikavyť tiľky te, jak ščoś vidbuvajeťsia, a ne te, čomu vono vidbuvajeťsia. Otže, jak? Nu, vse ce počalosia čerez visim čy devjať dniv pislia toho experymentu z renthenom. Može, Okean vidpoviv na naše oprominennia jakymś inšym, svojim oprominenniam, može, prozonduvav svojimy promeniamy naši mozky j vydobuv zvidty inkapsuliovani pevni psychični procesy. — Inkapsuliovani? Ce mene zacikavylo. — Atož, procesy, vidirvani vid usich inšych, zamkneni v sobi, pryhničeni, vidokremleni, jakiś zapaleni oseredky pamjati. Vin spryjniav jich jak recept, jak proekt jakojiś konstrukciji… Ty ž bo znaješ, jaki schoži miž soboju asymetryčni krystaly chromosom i

tych nuklejinovych spoluk cerebrozydiv, ščo stanovliať osnovu procesiv zapamjatovuvannia… Adže spadkova plazma — ce plazma, jaka «zapamjatovuje». Vychodyť, Okean vydobuv use ce z nas, zafixuvav, a potim… ty sam znaješ, ščo bulo potim. Tiľky dlia čoho vin ce zrobyv? Cha! U vsiakomu razi, ne dlia toho, ščob nas znyščyty. Ce vin mih by zrobyty značno prostiše. Vzahali pry takych technologičnych možlyvostiach vin može, vlasne, vse. Napryklad, zaslaty do nas dvijnykiv. — Aha! — vyhuknuv ja. — Oś čomu ty tak zliakavsia mene v toj peršyj večir, koly ja pryjšov do tebe! — Tak. A vtim, — dodav Snaut, — može, vin tak i zrobyv. Zvidky ty znaješ, ščo ja i spravdi toj dobryj staryj Ščur, jakyj pryletiv siudy dva roky tomu… Snaut tycho zachychykav, nemovby moja rozhublenisť bozna-jak joho potišyla, i vraz spovažniv. — Ni, ni, — promymryv vin, — i tak usioho až zanadto… Može, vidminnostej miž namy nabahato biľše, ale ja znaju tiľky odne: i mene, i tebe možna vbyty. — A jich ni? — Ne radžu tobi naviť probuvaty! Ce žachlyve vydovyšče!. — Ničym? — Ne znaju. V usiakomu razi, ni otrutoju, ni nožem, ni viriovkoju… — A jakščo atomnym vyprominiuvačem?.. — Ty b sprobuvav? — Ne znaju. Jakščo je pevnisť, ščo ce ne liudy… — Jakojuś miroju ce vse-taky liudy. Subjektyvno vony liudy. Ale zovsim ne usvidomliujuť svoho… pochodžennia. Ty ce, mabuť, pomityv? — Zvisno. I vse-taky… Jak ce vidbuvajeťsia? — Vony rehenerujuť u nejmovirnomu tempi. V nemožlyvomu tempi, prosto na očach, povir meni, i znovu počynajuť povodytyś, jak… jak… — Jak ščo? — Jak jichni obrazy v našij ujavi, ti zapysy v pamjati, na pidstavi jakych… — Tak. Ce pravda, — pidtverdyv ja, zovsim ne zvertajučy uvahy na te, ščo maź stikaje z mojich obpečenych ščik i kapaje meni na ruky. — A Gibarian ce znav?.. — zapytav ja nespodivano. Snaut pyľno hlianuv na mene: — Čy znav vin te same, ščo j my? — Tak. — Ja cioho majže peven… — Zvidky ty znaješ? Vin tobi ščoś kazav? — Ni. Ale ja znajšov u nioho odnu knyžku… — «Malyj Apokryf»?! — vyhuknuv ja i pidchopyvsia z miscia. — Tak. A ty zvidky pro ce znaješ? — zapytav Snaut i zanepokojenym pohliadom upjavsia v moje oblyččia. Ja zaperečno pochytav holovoju. — Spokijno. Ty ž bačyš, ščo ja obpečenyj i zovsim ne reheneruju. Vin zalyšyv meni lysta. — Ta nevže?! Lysta! I ščo ž u niomu napysano? — Nebahato. Ce, vlasne, ne lyst, a zapyska. Bibliögrafična dovidka do «Soliarystyčnoho dodatka» i do cioho «Apokryfa». Ščo ce take?

— Davnia istorija. Može, vona j spravdi maje do vsioho cioho jakeś vidnošennia. Trymaj.

Vin vyjniav z kyšeni opravlenyj u škiru, potertyj na rižkach toneńkyj tomyk i podav meni. — A Startoriüs?.. — zapytav ja, chovajučy knyžku. — Ščo Sartoriüs? U takij sytuaciji kožen povodyťsia, jak… može. Vin namahajeťsia buty normaľnym — dlia nioho ce označaje buty oficijnym. — Nu, znaješ! — I vse ž taky ce pravda. Jakoś ja vskočyv z nym v odnu chalepu… Ne vdavatymusia v podrobyci, skažu lyše, ščo na viśmoch u nas zostalosia pjatsot kilogramiv kysniu. My povoli zbajdužily do svojich ščodennych sprav, pid kineć chodyly vsi borodati, tiľky vin odyn holyvsia, čystyv čerevyky — taka vže v nioho vdača. Ale teper, zvyčajno, vse, ščo b vin ne zrobyv, bude obludoju, komedijeju abo zločynom. — Zločynom? — Nu harazd, chaj ne zločynom. Možna prydumaty dlia cioho jakeś nove vyznačennia. Napryklad, «reaktyvne rozlučennia». Krašče zvučyť? — Ty duže dotepnyj. — A ty voliv by, ščob ja plakav? Zaproponuj ščoś inše. — Et, daj meni spokij. — Ni, ja cilkom serjozno. Ty teper znaješ pryblyzno stiľky ž, skiľky j ja. U tebe je jakyjś plan? — Zvidky?.. Ujavlennia ne maju, ščo robytymu, koly… vona zjavyťsia znovu… Vona neodminno povynna zjavytysia? — Najïmovirniše, ščo tak. — Jak že vony potrapliajuť na stanciju? Adže vona hermetyčna. Nevže obšyvka?.. Snaut pochytav holovoju: — Z obšyvkoju vse harazd. Ujavlennia ne maju jak. Najčastiše my bačymo hostej, koly prokydajemoś, a spaty choča b uriady-hody treba. — A jakščo zamknutyś? — Pomahaje nenadovho. Je inši sposoby… nu, ta ty sam znaješ jaki. Snaut pidvivsia, a za nym i ja. — Posluchaj, Snaut… Ty chočeš likviduvaty stanciju, ale voliv by, ščob iniciätyva vychodyla vid mene? Vin pochytav holovoju. — Use ce ne tak prosto. Zvyčajno, my v buď-jaku myť možemo vtekty, nu choča b na satelojid, i zvidty poslaty SOS. Pro nas, zvisno, podumajuť, ščo my schybnulysia z rozumu, — jakyjś sanatorij na Zemli, až poky my vsi rišuče ne vidmovymoś vid svojich sliv, — trapliajuťsia ž vypadky masovoho boževillia na takych izoliovanych bazach… Može, ce buv by j ne najhiršyj vychid. Sad, spokij, bili palaty, prohulianky z sanitarkamy… Snaut hovoryv cilkom serjozno, zasunuvšy ruky v kyšeni i vtupyvšyś nevydiuščym pohliadom u kutok. Červone sonce vže zajšlo za obrij, i hryvasti chvyli Okeanu pereplavylysia v čornyľnu pusteliu. Nebo palalo. Nad cym dvobarvnym, nezvyčajno ponurym pejzažem plyvly chmary z lilovymy krajamy. — Otže, ty chočeš tikaty? Čy ni? Poky ščo ni? Snaut usmichnuvsia. — Nepochytnyj zavojovnyku… ty šče ne skuštuvav cioho, inakše ne buv by takym

doskiplyvym. Mova ne pro te, čoho ja choču, a pro te, ščo možlyve. — Nu i ščo ž možlyve? — Ot same cioho ja j ne znaju. — Vychodyť, lyšajemosia tut? Dumaješ, znajdeťsia sposib… Snaut hlianuv na mene, — oblyččia v nioho bulo obluplene, vysnažene j poorane zmorškamy. — Chtozna. Može, vse ce okupyťsia, — movyv vin narešti. — Pro nioho my, mabuť, ne dovidajemosia ničoho, a ot pro sebe… Snaut vidvernuvsia, vziav svoji papery j vyjšov. Ja chotiv joho spynyty, vže naviť roztulyv buv rota, odnak ne vymovyv ni slova. Ščo bulo dijaty — ja mih tiľky čekaty. Ja pidijšov do iliuminatora i vtupyvsia očyma v kryvavo-čornyj Okean, majže ne bačačy joho. Meni spalo na dumku, ščo ja mih by zamknutysia v jakijś raketi na raketodromi, odnak ce bulo b neserjozno, biľše toho, bezhluzdo, raniše čy pizniše meni vse odno dovelosia b vyjty. Ja siv bilia iliuminatora i vyjniav knyžku, jaku meni dav Snaut. Bulo šče dosyť vydno, vsia kabina palala bahriancem, i storinky knyžky tež poroževily. Ce buly ukladeni jakymś Ottonom Ravincerom, mahistrom filosofiji, statti j praci, vidverto kažučy, sumnivnoji vartosti. Vsiaku nauku zavždy suprovodyť jakaś psevdonauka, jiji chymerne vykryvlennia v umach pevnoho typu; astronomija karykaturno vidbyvajeťsia v astrologiji, jak chimija kolyś vidbyvalasia v alchimiji; pevna rič, ščo narodžennia soliarystyky suprovodžuvalosia spravžnim vybuchom dumok-monstriv. Knyžka Ravincera mistyla same taku duchovnu požyvu; vtim, zadlia spravedlyvosti slid zaznačyty, ščo ukladač u peredmovi vidmežuvavsia vid cioho panoptykumu. Prosto vin vvažav, i ne bez pidstavy, ščo takyj zbirnyk može buty cinnym dokumentom epochy jak dlia istorykiv, tak i dlia psychologiv nauky. Raport Bertona posidav u knyžci počesne misce» Vin skladavsia z kiľkoch častyn. Peršu častynu stanovyla, vlasne, kopija joho bortovoho žurnalu, dosyť lakoničnoho. Z čotyrnadciatoji do šistnadciatoji hodyny soroka chvylyn za umovnym časom expedyciji, zapysy buly korotki j odnomanitni. «Vysota 1000 — abo 1200 — abo 800 metriv — ničoho ne pomičeno — Okean porožnij». Cej zapys povtoriuvavsia kiľka raziv. Potim o 16.40: «Pidijmajeťsia červonyj tuman. Vydymisť 700 metriv. Okean porožnij». O 17.00: «Tuman hustišaje, štyľ, vydymisť 400 metriv, je prosvity. Znyžujuś do 200». O 17.20: «Ja v tumani. Vysota 200. Vydymisť 20–40 metriv. Štyľ. Pidijmajuś do 400». O 17.45: «Vysota 500. Suciľnyj tuman až do obriju. V tumani — lijkuvati otvory, kriź jaki prozyraje poverchnia Okeanu. V nych ščoś vidbuvajeťsia. Namahajuś uvijty v odnu z cych lijok». O 17.52: «Baču ščoś schože na vyr — vykydaje žovtu pinu. Navkolo stina tumanu. Vysota 100. Znyžujuś do 20». Na ciomu zapysy v bortovomu žurnali Bertona zakinčuvalysia. Dali v tak zvanomu raporti jšla vypyska z joho istoriji chvoroby, a točniše, text prodyktovanych Bertonom svidčeń i zapytań, jakymy joho raz u raz pereryvaly členy komisiji. «BERTON. Koly ja znyzyvsia do trydciatioch metriv, stalo važko utrymuvaty vysotu, bo v ciomu kruhlomu, viľnomu vid tumanu prostori duv poryvčastyj viter. Usiu svoju uvahu ja zmušenyj buv zoseredyty na keruvanni j čerez te jakyjś čas, chvylyn desiať

— pjatnadciať, ne vyhliadav iz hondoly. Otže, ja mymochiť popav u tuman, kudy mene vidnis dužyj poryv vitru. Ce buv ne zvyčajnyj tuman, a ščoś schože na kolojidnu zavyś, jaka zatiahla heť use sklo. Očystyty joho bulo duže važko, bo zavyś vyjavylasia strašenno lypkoju. Tym časom čerez opir, jakyj tuman čynyv hvyntu, oberty ostannioho vpaly procentiv na trydciať, i ja počav utračaty vysotu. Ja opustyvsia tak nyźko, ščo bojavsia skapotuvaty na chvyli i dav povnyj haz. Mašyna trymala vysotu, ale vhoru ne pidijmalasia. V mene lyšylosia šče čotyry patrony raketnych pryskoriuvačiv. Ja ne skorystavsia nymy, bojačyś, ščo sytuacija može pohiršytyś i todi vony meni znadobliaťsia. Znenaćka počalasia duže syľna vibracija, choč hvynt praciuvav na povnych obertach. Ja zdohadavsia, ščo cia chymerna zavyś oblipyla i joho; odnak strilky vysotomira, jak i dosi, stojaly na nuli, i ja ničoho ne mih udijaty. Soncia ja ne bačyv z tijeji chvylyny, jak uvijšov u tuman, ale v tomu napriamku, de vono malo buty, tuman svityvsia červinniu. Ja vse šče kružliav, spodivajučyś, ščo, zreštoju, natrapliu na viľnyj vid tumanu prosvit, i spravdi, čerez jakojiś pivhodyny meni ce vdalosia. Ja vyletiv na čystyj prostir, jakyj mav formu majže pravyľnoho kola diämetrom kiľkasot metriv. Joho meži okresliuvav tuman, jakyj burchlyvo klubočyvsia, nemovby joho pidijmaly mohutni konvekcijni potoky. Čerez te ja namahavsia trymatyś po zmozi v centri «dirky» — tam bulo najspokijniše. I todi ja pomityv, ščo poverchnia Okeanu zminylasia. Chvyli majže znykly, a poverchnevyj šar cijeji ridyny — toho, z čoho skladajeťsia Okean, — stav napivprozorym, z dymčastymy pliamamy, jaki postupovo tež znykaly. Čerez jakyjś čas verchnij šar cilkom očystyvsia, i ja zmih kriź joho tovšču, ščo siahala, mabuť, kiľkoch metriv, zazyrnuty uhlyb. Tam hromadylosia ščoś schože na žovtyj mul, jakyj tonkymy, vertykaľnymy smuhamy zdijmavsia vhoru i, splyvajučy na poverchniu, vyblyskuvav, nače sklo, počynav vyruvaty j pinytyś, a potim zastyhav, nahadujučy hustyj, pryhorilyj cukrovyj syrop. Cej mul čy slyz zbyvavsia u velyki hrudky, zvodyvsia nad poverchneju, utvoriuvav stovščennia, podibni do cvitnoji kapusty, j postupovo nabuvav najriznomanitnišych form. Mene počalo znosyty do stiny tumanu, i ja kiľka chvylyn zmušenyj buv za dopomohoju hvynta j kerma borotysia z cym ruchom, a koly trochy perehodia znovu mih hlianuty vnyz, to pobačyv pid soboju ščoś schože na sad. Ja rozrizniav karlykovi dereva, i žyvoplit, i dorižky — ne spravžni, a z tijeji samoji substanciji, jaka vže zovsim zatužavila, nače žovtiavyj hips. Prynajmni vse ce malo same takyj vyhliad. Poverchnia Okeanu slipuče siajala. Ja znyzyvś jak tiľky možna bulo, ščob use reteľno rozdyvytysia. ZAPYTANNIA. Čy bulo na tych derevach ta inšych roslynach, jaki ty bačyv, lystia? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Ce bulo ščoś na zrazok maketa sadu. Tak, tak, same maketa! Takyj vono malo vyhliad. Ale maket cej buv naturaľnych rozmiriv. A šče za myť use počalo triskatyś i rozlamuvatyś, iz rozkolyn, zovsim čornych, chvyli vyčavliuvaly na poverchniu hustyj slyz, ščo odrazu ž zastyhav; častyna joho stikala, a častyna zalyšalaś, i vse šče dužče zavyruvalo, vkrylosia pinoju, i, krim neji, ja vže biľše ničoho ne bačyv. Vodnočas z usich bokiv mene počav styskaty tuman, todi ja zbiľšyv oberty j pidniavsia na vysotu triochsot metriv. ZAPYTANNIA. Ty absoliutno peven, ščo kartyna, jaku sposterihav, skydalasia na sad, a ne na ščoś inše? VIDPOVIĎ BERTONA. Tak. Adže ja pomityv tam nyzku riznych detalej: napryklad, v odnomu misci, pamjataju, stojaly riadom jakiś kvadratni korobky. Pizniše meni spalo na dumku, ščo ce mohla buty pasika. ZAPYTANNIA. Pizniše, kažeš? A ne v tu myť, koly ty ce pobačyv?

VIDPOVIĎ BERTONA. Ni, bo vse ce bulo nemovby vyliplene z hipsu. Ja bačyv tam j inši reči. ZAPYTANNIA. Jaki same? VIDPOVIĎ BERTONA. Točno skazaty ne možu, ja ne vstyh jak slid rozdyvytyś. U mene sklalosia vražennia, ščo pid dekotrymy kuščamy ležaly jakiś znariaddia; vony buly dovhasti, z zubciamy, niby hipsovi vidlyvky nevelykych sadovych mašyn. Ta v ciomu ja ne zovsim peven. A v usiomu inšomu — tak. ZAPYTANNIA. Ty ne podumav, ščo ce haliucynacija? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Ja vyrišyv, ščo ce fata-morhana. Pro haliucynaciju ja ne dumav, bo počuvav sebe cilkom normaľno, a takož čerez te, ščo nikoly v žytti čohoś podibnoho ne bačyv. Koly ja pidniavsia na vysotu triochsot metriv, tuman pidi mnoju buv podiriavlenyj, mov syr. Odni z cych «dirok» buly porožni, i kriź nych ja bačyv, jak chvyliujeťsia Okean, a v inšych ščoś klubočyloś. Ja spustyvsia v odnu z takych «dirok» i z vysoty soroka metriv pobačyv, ščo pid poverchneju Okeanu — zovsim nehlyboko — ležyť nemovby stina velyčeznoji budivli: vona čitko prosvičuvala kriź chvyli, i ja pomityv u nij nyzky rozmireno roztašovanych priamokutnych otvoriv, schožych na vikna; meni naviť zdalosia, niby v dejakych viknach ščoś ruchajeťsia. Ta ja ne zovsim cioho peven. Stina počala povoli pidijmatysia i vyrynaty z Okeanu. Z neji cilymy vodospadamy stikaly slyz i jakiś drahlysti utvorennia, zhustky z prožylkamy. Znenaćka vona rozlamalasia navpil i pišla v hlybynu tak švydko, ščo vraz ščezla z očej. Ja znovu nabrav vysotu j poletiv nad samisińkym tumanom, majže torkajučyś joho šasi. Potim pobačyv nastupnyj lijkuvatyj prosvit — mabuť, u kiľka raziv biľšyj za peršyj. Šče zdaleku ja pomityv jakyjś predmet, ščo plavav na poverchni. Vin buv svitlyj, majže bilyj, i meni zdalosia, ščo ce Fechneriv skafandr, tym biľše, ščo za formoju vin nahaduvav liudynu. Bojačyś, ščo možu proskočyty ce misce i vže ne znajdu joho, ja kruto rozvernuv mašynu. Cijeji myti postať leď zvelasia: vona nače plyvla abo stojala po pojas u chvyliach. Pospišajučy, ja spustyvsia tak nyźko, ščo vidčuv udar šasi ob ščoś mjake, pevno, ob hrebiń chvyli — tut vona bula dosyť vysoka. Liudyna — tak, tak, liudyna! — bula bez skafandra. I vse-taky vona ruchalasia. ZAPYTANNIA. Čy bačyv ty jiji oblyččia? VIDPOVIĎ BERTONA. Tak. ZAPYTANNIA. Chto ce buv? VIDPOVIĎ BERTONA. Ce bula dytyna. ZAPYTANNIA. Jaka dytyna? Ty bačyv jiji koly-nebuď raniše? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Nikoly. U vsiakomu razi, ne pamjataju. Ta tiľky-no ja nablyzyvsia — mene viddalialo vid neji metriv sorok, a može, j trochy biľše, — ja zrozumiv: tut ščoś neharazd. ZAPYTANNIA. Ščo ty maješ na uvazi? VIDPOVIĎ BERTONA. Zaraz pojasniu. Speršu ja ne mih zbahnuty, ščo ce take. I tiľky trochy zhodom zbahnuv: dytyna bula nepryrodno velyka. Dytyna-hihant — ce šče slabo skazano. Bula zavvyšky, mabuť, metriv z čotyry. Ja točno pamjataju, ščo, koly vdaryvsia šasi ob chvyliu, jiji oblyččia bulo trochy vyšče vid moho, choč ja sydiv u kabini, tobto perebuvav ne menš jak za try metry vid poverchni Okeanu. ZAPYTANNIA. Jakščo vona bula taka velyka, to čomu ty vyrišyv, ščo ce dytyna? VIDPOVIĎ BERTONA. Tomu, ščo ce bulo zovsim maleńke dytia. ZAPYTANNIA. A tobi ne zdasťsia, Berton, ščo tvoja vidpoviď nelogična?

VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Až nijak. Bo ja bačyv joho oblyččia. Ta j, zreštoju, proporciji tila buly dytiači. Maliuk vydavsia meni… majže nemovliam. Ni, ce perebiľšennia. Mabuť, jomu bulo rokiv dva abo try. U nioho bulo čorne volossia j holubi oči — veletenśki! I vin buv holyj. Zovsim holyj, jak novonarodženyj. Buv mokryj, točniše slyźkyj, škira v nioho blyščala. Ce vydovyšče spovnialo mene žachom. Ja biľše ne viryv ni v jaku fatamorhanu. Adže ja bačyv ciu dytynu nadto vyrazno. Vona pidijmalaś i opuskalaś na chvyliach, a, krim toho, šče j sama ruchalasia. Vidrazlyve vydovyšče! ZAPYTANNIA. Čomu? Ščo vona robyla? VIDPOVIĎ BERTONA. Vona bula schoža… nu, na jakyjś muzejnyj exponat, na liaľku, tiľky žyvu. Roztuliala j stuliala rota, robyla rizni ruchy — ohydni ruchy! Tak, bo ce buly ne jiji ruchy. ZAPYTANNIA. Jak ce rozumity? VIDPOVIĎ BERTONA. Ja ne duže nablyžavsia do neji — buv metriv za pjatnadciať, nu, može, za dvadciať, tak, metriv za dvadciať — ce najtočniše. Ale ja vže skazav, jaka vona bula velyčezna, i tomu bačyv jiji duže vyrazno. Oči v neji blyščaly, i vzahali vona spravliala vražennia žyvoji dytyny, ot tiľky ci ruchy… Nemovby chtoś provodyv nad neju doslidy… KOMISIJA. Postarajsia pojasnyty točniše: ščo ty maješ na uvazi? VIDPOVIĎ BERTONA. Ne znaju, čy meni ce vdasťsia. Take sklalosia v mene vražennia. Intujityvno. Ja ne zamysliuvavsia nad cym. Ruchy a maliuka buly nepryrodni. ZAPYTANNIA. Ty chočeš skazaty, ščo, prypustimo, ruky joho ruchalysia ne tak, jak liudśki, ruchlyvisť jakych obmežena v suhlobach? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Zovsim ne te. Prosto… ci ruchy ne maly nijakoho sensu. Kožen ruch, jak pravylo, ščoś označaje, dlia čohoś robyťsia… KOMISIJA. Ty tak hadaješ? Ruchy nemovliaty ne zavždy cilespriamovani. VIDPOVIĎ BERTONA. Ce ja znaju. Ale ruchy nemovliaty bezladni, ne skoordynovani. Uzahaľneni. A ti buly… tak, teper ja zrozumiv! — metodyčni. Vykonuvalysia po čerzi, ryvkamy j serijamy. Nemovby chtoś chotiv zjasuvaty, ščo cia dytyna zdatna zrobyty rukamy, a ščo — tulubom i rotom. Ta najhirše bulo z oblyččiam, pevno, tomu, ščo v liudyny vono najpromovystiše, a ce bulo, jak… ni, ja ne možu cioho vyznačyty. Vono spravdi bulo žyve, ale ne liudśke. Rozumijete, rysy oblyččia, i oči, i škira — vse, jak u liudyny, a ot vyraz, mimika — ni. ZAPYTANNIA. A može, ce buly hrymasy? Ty znaješ, jakyj vyhliad maje oblyččia liudyny, koly z neju staneťsia napad epilepsiji? VIDPOVIĎ BERTONA. Tak. Ja bačyv takyj napad. Rozumiju. Ni, ce bulo ščoś zovsim inše. Pid čas epilepsiji buvajuť konvuľsiji, sudoma, a tut ja bačyv ruchy cilkom zhrabni, plavni j bezperervni, melodijni, jakščo možna tak skazaty. Nu i oblyččia. Z oblyččiam bulo te same. Nejmovirno, ale odna joho polovyna bula vesela, a druha — sumna, odna vidbyvala pohrozu, a može, pereliak, a druha — triümf čy ščoś podibne. Same take oblyččia bulo v toho maliuka. Ja probuv tam zovsim nedovho. Sekund desiať, a može, j naviť menše. ZAPYTANNIA. I ty chočeš skazaty, ščo vstyh rozhledity vse za takyj korotkyj čas? Do reči, zvidky ty znaješ, skiľky ce tryvalo? Ty ščo, dyvyvsia na hodynnyk? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Na hodynnyk ja ne dyvyvś. Ale ja litaju vže šistnadciať rokiv. U mojij profesiji treba vmity vidčuvaty čas z točnistiu do sekundy — vyrobliajeťsia

reflex. Osoblyvo ce potribno pry posadci. Pilot, ščo ne može v buď-jakij sytuaciji vyznačyty, skiľky tryvalo te čy inše javyšče, pjať čy desiať sekund, — ničoho ne vartyj. Te ž same stosujeťsia sposterežlyvosti. Liudyna z_ rokamy počynaje schopliuvaty vse v jaknajkorotši promižky času. ZAPYTANNIA. Biľše ty ničoho ne bačyv? VIDPOVIĎ BERTONA. Bačyv. Ale cioho ja vže ne pamjataju tak detaľno. Možlyvo, doza vyjavylasia dlia mene nadto velykoju. Mozok mij nemovby zakuporyvsia. Tuman počav zatiahuvaty «diru», i ja zmušenyj buv nabraty vysotu. Ale jak i koly ce zrobyv, ne pamjataju. Uperše v žytti ja malo ne kapotuvav. U mene tak tremtily ruky, ščo ja ne mih jak slid trymaty šturval. Zdajeťsia, ja ščoś kryčav i vyklykav bazu, choča znav, ščo zvjazku nemaje. ZAPYTANNIA. Ty probuvav todi vernutysia? VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Bo zreštoju, vybravšysia z pastky, ja podumav, ščo, može, Fechner potrapyv u jakuś iz cych «dir». Znaju, ce zvučyť bezhluzdo. Ale ja tak dumav. Jakščo vže take kojiťsia, vyrišyv ja, to, može, meni poščastyť znajty j Fechnera. Tomu ja poklav sobi ohlianuty vsi «diry», jaki tiľky vdasťsia. Te, ščo ja pobačyv u tretij z riadu, tak ošelešylo mene, ščo ja ledve pidniav mašynu vhoru i zrozumiv: ce meni ne pid sylu. Ja biľše ne mih. Ja povynen ce skazaty, choča vam vidomo j tak. Meni stalo mlosno, do horla pidkotyla bliuvota. Raniše zi mnoju takoho ne buvalo. Mene nikoly ne nudylo. ZAPYTANNIA. Tobi ne zdajeťsia, Berton, ščo ce buv symptom otrujennia? VIDPOVIĎ BERTONA. Možlyvo. Ne znaju. Ale te, ščo ja pobačyv za tretim razom, ja ne vyhadav, i cioho ne pojasnyš nijakym otrujenniam. ZAPYTANNIA. Zvidky ty možeš pro ce znaty? VIDPOVIĎ BERTONA. Ce bula ne haliucynacija. Adže haliucynacija — ce te, ščo vytvoriuje mij vlasnyj mozok, tak čy ni? KOMISIJA. Tak. VIDPOVIĎ BERTONA. Otož-bo. A takoho vin ne mih vytvoryty. Ja v ce nikoly ne poviriu. Mij mozok na take ne zdaten. KOMISIJA. Rozkažy jaknajdokladniše: ščo ce bulo? VIDPOVIĎ BERTONA. Speršu ja choču počuty, jak komisija ociniuje te, ščo ja vže rozpoviv. ZAPYTANNIA. Jake ce maje značennia? VIDPOVIĎ BERTONA. Dlia mene — pryncypove. Ja ž vam uže skazav, ščo pobačyv take, čoho nikoly ne zabudu. Jakščo, komisija vyznaje, ščo v mojemu povidomlenni je choč odyn procent pravdy, i vyrišyť rozpočaty vidpovidne doslidžennia Okeanu, to ja rozpovim use. Ale jakščo komisija vvažaje ce majačneju, ja ne skažu biľše ni slova. ZAPYTANNIA. Čomu? VIDPOVIĎ BERTONA. Bo moji haliucynaciji, choč by jaki vony buly strachitlyvi, — ce moja osobysta sprava. A ot dosvid moho perebuvannia na Soliarisi — ni. ZAPYTANNIA. Čy označaje ce, ščo ty vidmovliaješsia dali vidpovidaty na buď-jake naše zapytannia, poky kompetentni orhany expedyciji ne pryjmuť naležnoho rišennia? Adže ty, zvyčajno, rozumiješ, ščo komisija ne upovnovažena nehajno ščoś uchvaliuvaty? VIDPOVIĎ BERTONA. Tak». Na ciomu zakinčuvavsia peršyj protokol. Buv išče frahment druhoho, skladenoho čerez odynadciať dniv. «HOLOVA…beručy vse ce do uvahy, komisija v skladi trioch likariv, trioch biölogiv,

odnoho fizyka, odnoho inženera-mechanika j zastupnyka načaľnyka expedyciji dijšla vysnovku, ščo vypadky, pro jaki rozpoviv Berton, je projavom haliucynatornoho syndromu, spryčynenoho otrujnoju atmosferoju planety, z symptomamy poťmarennia svidomosti, suprovodžuvanymy zbudženniam asociätyvnych zon kory holovnoho mozku, i ščo v reaľnij dijsnosti cym podijam niščo abo majže niščo ne vidpovidalo. BERTON. Vybačte. Ščo označaje «niščo abo majže niščo»? Ščo ce — «majže niščo»? HOLOVA. Ja šče ne zakinčyv. Okremo do protokolu zaneseno votum separatum 5 doktora fizyky Arčibaľda Messendžera, jakyj zajavyv: te, pro ščo rozpoviv Berton, mohlo, na joho dumku, vidbutysia naspravdi j potrebuje reteľnoho doslidžennia. Teper use. BERTON. Vy ne daly vidpovidi na moje zapytannia. HOLOVA. Vse duže prosto. «Majže niščo» označaje, ščo pevni reaľni, javyšča mohly spryčynyty tvoji haliucynaciji, Berton. Napryklad, u vitrianu nič naviť cilkom normaľnij liudyni chytlyvyj kušč može vydatysia čymoś žyvym. To ščo ž hovoryty pro čužu planetu, ta šče koly mozok doslidnyka perebuvaje pid vplyvom otruty! Ce ne dokir tobi, Berton. Chotilosia b znaty, jak ty sam stavyšsia do toho, ščo tut bulo skazano? BERTON. Speršu ja chotiv by dovidatysia, čy bude zrobleno jakiś vysnovky z votum separatum doktora Meesendžera. HOLOVA. Praktyčno nijaki. Očevydno, doslidžennia v ciomu napriamku nichto ne provodytyme. BERTON. Čy notujeťsia v protokoli zmist našoji rozmovy? HOLOVA. Tak. BERTON. U takomu razi ja chotiv by z cilkovytoju pevnistiu zajavyty, ščo komisija projavyla nepovahu ne do mene — na mene tut možna ne zvažaty, — a do samoho duchu expedyciji. Ja pidtverdžuju te, ščo skazav pid čas peršoji rozmovy, i na podaľši zapytannia vidpovidaty vidmovliajuś. HOLOVA. U tebe vse? BERTON. Tak. Ale ja chotiv by zustritysia z doktorom Messendžerom. Ce možlyvo? HOLOVA. Zvyčajno». Na ciomu zakinčujeťsia druhyj protokol. Vnyzu na storinci dribnym šryftom bulo nadrukovano prymitku, v jakij išlosia pra te, ščo doktor Messendžer nastupnoho dnia majže try hodyny vič-na-vič rozmovliav z Bertonom, pislia čoho zvernuvsia do Rady expedyciji, znovu napoliahajučy na vyvčenni svidčeń pilota. Vin tverdyv, ščo na korysť cioho promovliajuť novi, dodatkovi dani, jaki povidomyv Berton, ale obnaroduvaty jich možna bude lyše pislia toho, jak Rada pryjme pozytyvne rišennia. Rada, do jakoji vchodyly Šennahan, Timolis i Trajje, postavylysia do joho propozyciji nehatyvno, i sprava na ciomu skinčylasia. U knyzi bula takož fotokopija storinky lysta, znajdenoho v paperach Messendžera pislia joho smerti. Napevne, ce bula černetka. Ravincerovi ne vdalosia zjasuvaty ni toho, čy cej lyst bulo nadislano adresatovi, ni toho, čy mav vin jakiś naslidky. «…jiji nejmovirna tupisť, — tak počynavsia text. — Namahajučyś zberehty svij avtorytet, Rada, a konkretno Šennahan i Timolis (holos Trajje ničoho ne važyť), vidchylyly moju vymohu. Teper ja zvertajuś bezposerednio do Instytutu, ale ty sam rozumiješ, ščo ce lyš protest bezsyloho. Ja dav slovo, a tomu, na žaľ, ne možu perekazaty tobi vsioho, ščo 5 Okrema dumka (lat.).

meni rozpoviv Berton. Na uchvalu Rady, očevydno, vplynulo te, ščo ce vidkryttia zrobyla liudyna bez buď-jakoho včenoho stupenia; tym časom ne odyn naukoveć mih by pozazdryty ciomu pilotovi, joho vidvazi j talantu doslidnyka. Buď laska, nadišly, meni iz zvorotnoju poštoju take: 1) biögrafiju Fechnera, počynajučy z dytynstva; 2) vse, ščo tobi vidomo pro joho rodynu j rodynni spravy; zdajeťsia, v nioho lyšylasia syrotoju maleńka dytyna; 3) topografiju miscevosti, de vin vyris. Meni b chotilosia išče podilytysia z toboju svojimy mirkuvanniamy pro vse ce. Jak ty znaješ, čerez jakyjś čas pislia vyliotu Fechnera j Karučči v centri červonoho soncia zjavylasia pliama, korpuskuliarne vyprominiuvannia jakoji, za danymy satelojida, porušylo radiözvjazok, holovnym čynom, u rajoni pivdennoji pivkuli, tobto tam, de roztašovana naša baza. Z usich doslidnyćkych hrup na najbiľšu vidstań vid bazy viddalylysia Fechner i Karučči. Takoho hustoho i stijkoho tumanu pry povnomu štyli my ne sposterihaly žodnoho razu za veś čas perebuvannia na planeti, až do dnia katastrofy. Te, ščo bačyv Berton, bulo, očevydno, častynoju «operaciji Liudyna», jaku zdijsnyla cia lypka potvora. Spravžnim džerelom usich tych utvoreń, jaki zafixuvav Berton, buv Fechner — joho mozok, piddanyj jakomuś nezrozumilomu dlia nas «psychičnomu roztynovi»; jšlosia pro experymentaľne vidtvorennia, pro rekonstrukciju pevnych (mabuť, najstijkišych) vidbytkiv u joho pamjati. Znaju, ščo ce zvučyť fantastyčno, znaju, ščo možu pomyliatysia. Čerez te j prošu v tebe dopomohy: ja zaraz na Alaryku j čekatymu tvojeji vidpovidi. Tvij A ». Uže posutenilo, knyžka v mojij ruci stala siroju, i litery počaly zlyvatysia. Narešti ja dočytav do kincia ciu istoriju, jaka vyklykala v mene ščyri perežyvannia, bo vydalasia meni cilkom pravdopodibnoju. Ja obernuvsia do iliuminatora. Prostir za nym buv hustofiöletovyj, nad obrijem šče ževrily chmary, schoži na zhasajuči vuhlyky. Okeanu, povytoho piťmoju, ne bulo vydno. Ja čuv ledve vlovymyj šelest paperovych smužok nad ventyliatoramy. Nahrite povitria z lehkym zapachom ozonu zdavalosia neporušnym. Hlyboka tyša panuvala na vsij stanciji. Ja podumav, ščo v našij uchvali zalyšytysia tut nema ničoho herojičnoho. Periöd samoviddanoji boroťby, smilyvych expedycij, žachlyvych smertej, takych, jak zahybeľ Fechnera, peršoji žertvy Okeanu, davno mynuv. Mene vže majže ne cikavylo, chto «hostiuje» v Snauta čy v Sartoriüsa. «Nezabarom, — podumav ja, — my perestanemo soromytyś odyn odnoho j zamykatysia v sobi. Jakščo my ne zmožemo spekatyś «hostej», to zvyknemo do nych i žytymemo z nymy, a jakščo jichnij tvoreć zminyť pravyla hry, my prystosujemoś i do novych, choča speršu budemo vidbyvatysia vid nych, metatysia, može, naviť chtoś iz nas naklade na sebe ruky, ale zreštoju vse znovu poverneťsia do rivnovahy». Prymiščennia vypovniuvala temriava, jaka dedali biľše nahaduvala zemnu. Vydno bulo tiľky svitli obrysy umyvaľnyka j dzerkala. Ja vstav, navpomacky znajšov na polyci vatu, obter volohym tamponom oblyččia j lih horilyć na ližku. Deś nadi mnoju nemovby tripotiv ničnyj metelyk, to hučnišav, to stychav šelest ventyliatora. Ja ne rozrizniav naviť iliuminatora, vse povyla čorna imla, i tiľky smužka slabkoho svitla, jaka probyvalasia nevidomo zvidky, žovtila peredi mnoju čy to na stini, čy to deś daleko, u hlybyni pusteli, tam, za iliuminatorom. Ja pryhadav, jak nažachav mene včora vvečeri

bezžyvnyj soliariänśkyj prostir, i meni stalo strašno. Teper ja ne bojavsia vže joho. Ja vže vzahali ničoho ne bojavsia. Ja pidnis do očej ruku. Fosforyčnym vinočkom čysel svityvsia cyferblat hodynnyka. Čerez hodynu malo zijty holube sonce. Ja nasolodžuvavsia temriavoju, hlyboko dychav, spustošenyj, viľnyj vid buď-jakych dumok. Povoruchnuvšyś, ja vidčuv prytysnutu do stehna plasku korobku mahnitofona. Aha, Gibarian. Ce joho holos zberihsia na stričci. Meni naviť na dumku ne spalo voskresyty joho, posluchaty. A ce ž bulo jedyne, ščo ja mih dlia nioho zrobyty. Ja vytiah mahnitofon iz futliara j chotiv zachovaty joho pid ližko. V ciu myť počuvsia jakyjś šerech, leď rypnuly dveri. — Krise?.. — ozvavsia tychyj, schožyj na šepit holos. — Ty tut, Krise? Jak tut temno! — Ničoho, — skazav ja. — Ne bijsia. Idy siudy.

NARADA Ja ležav navznaky, ni pro ščo ne dumajučy. Holova Heri spočyvala na mojemu pleči. Temriava, jaka vypovniuvala kimnatu, povoli ožyvala. Ja čuv kroky. Stiny znykly. Ščoś pidnosylosia nadi mnoju vse vyšče j vyšče, u neosiažnisť. Ščoś pronyzuvalo mene naskriź, obijmalo, ne torkajučyś. Ja zastyh, vidčuvajučy nesterpnu prozorisť temriavy, jaka otočuvala mene z usich bokiv. Deś duže daleko bylosia moje serce. Ja zoseredyv usiu svoju uvahu, zibrav ostanni syly, čekajučy agoniji. Vona ne prychodyla. Ja tiľky stavav dedali menšym, a nezryme nebo, nezrymi obriji, prostir, pozbavlenyj form, chmar, zirok, vidstupajučy j zbiľšujučyś, robyly mene svojim centrom. Ja namahavsia vtysnutyś u te, na čomu ležav, odnak pidi mnoju vže ne bulo ničoho, j morok ničoho vže ne zastupav. Ja zatulyv rukamy oblyččia. Ale joho v mene vže ne bulo. Paľci projšly naskriź. Chotilosia zakryčaty, zavyty… Kimnata bula siro-holuboju. Mebli, polyci, kutky — vse nemovby namaliovane šyrokymy matovymy mazkamy, vse bezbarvne — sami tiľky obrysy. Za iliuminatorom — slipuča, perlamutrova bilyna, tyša. Veś mokryj vid potu, ja skosyv oči vbik — Heri dyvylasia na mene. — U tebe zaterpla ruka? — Ščo? Vona pidvela holovu. Jiji oči buly takoho ž kolioru, jak i kimnata, — siri, promenysti, obliamovani čornymy vijamy. Ja vidčuv teplo jiji šepotu, perš niž zrozumiv slova. — Ni. A, tak. Ja poklav ruku jij na pleče j zdryhnuvsia vid cioho dotyku. Potim poviľno pryhornuv jiji druhoju rukoju. — Ty bačyv pohanyj son? — Pohanyj son? Tak, i spravdi. A ty ne spala? — Ne znaju. Može, J ne spala. Ja ne sońko. Ta ty spy. Čomu ty tak na mene dyvyšsia? Ja zapliuščyv oči. Jiji serce rivnomirno j spokijno bylosia poruč iz mojim. «Butaforija», — podumav ja. Odnak mene vže niščo ne dyvuvalo, naviť vlasna bajdužisť. Strach i vidčaj lyšylysia pozadu. Ja buv vid nych teper tak daleko, jak nichto v sviti. Ja torknuvsia hubamy jiji šyji, potim nyžče, maleńkoji, hladeńkoji, mov stinky mušli, zapadynky bilia horla. Puľs byvsia j tut. Ja pidvivsia na likti. Ni zori, nji pasteľnych barv svitanku-veś obrij zalyvala holuba elektryčna zahrava; peršyj promiń striloju lronyzav kimnatu, vse zasiajalo, vidblysky veselkoju zahraly v dzerkali, na ručkach dverej, na nikeliovanych trubkach; vdavalosia, svitlo bje v kožnu ploščynu, jaka trapliajeťsia jomu na šliachu, nemovby choče vyzvolytyś, rozsunuty ce tisne prymiščennia. Dyvytyś bulo boliače, i ja prymružyvsia. Zinyci v Heri zvuzylysia. Siri rajdužni obolonky hlianuly na mene. — Uže deń? — zapytala vona hluchym holosom. Ce buv napivson-napivjava. — Tut tak zavždy, liuba, — A my? — Ty pro ščo? — My dovho tut probudemo? Mene tak i poryvalo zarehotaty. Ale koly hluchyj zvuk vychopyvsia z mojich hrudej, vin duže malo buv schožyj na smich.

— Dumaju, ščo dovheńko. Tobi ne chočeťsia? Heri, ne klipajučy, pyľno dyvylasia na mene. A može, vona taky klipnula? Ja ne buv cioho peven. Vona pidtiahnula kovdru, j na jiji ruci zaroževiv maleńkyj trykutnyj znak. — Čomu ty taž na mene dyvyšsia? — Bo ty harna. Heri usmichnulaś. Ale tiľky z vvičlyvosti j vdiačnosti za kompliment. — Spravdi? Ta dyvyšsia tak, nače… nače… — Ščo? — Nače ščoś šukaješ. — Ne vyhaduj! — Ni, ne šukaješ, a dumaješ, ščo zi mnoju ščoś stalosia abo ja tobi čohoś ne rozpovila. — Take skažeš. — Jakščo ty tak vidmahaješsia — značyť, tak i je. Nechaj, jak chočeš. Za roževymy iliuminatoramy narodžuvalasia mertva, holuba speka. Zatulyvšy doloneju oči, ja pošukav okuliary. Vony ležaly na stoli. Ja zvivsia navkolišky, nadiv jich i pobačyv u dzerkali vidobražennia Heri. Vona čohoś niby čekala. Koly ja znovu lih poruč neji, vona usmichnulaś. — A meni? Ja vidrazu zrozumiv, ščo vona mala na uvazi. — Okuliary? Ja vstav i počav porpatysia v šuchliadach, na stolyku pid iliuminatorom. Znajšov dvi pary okuliariv, ale i odna, j druha buly nadto velyki. Ja dav jich Heri. Vona prymiriala odni, potim druhi. Okuliary spovzaly jij na kinčyk nosa. U ciu myť protiažno zaskrehotaly, zatuliajučy iliuminatory, zaslinky. Chvylyna — i vseredyni stanciji, jaka, mov čerepacha, schovalasia u svij pancyr, zapanuvala nič. Ja navpomacky zniav z Heri okuliary j razom iz svojimy poklav pid ližko. — Ščo robytymemo? — zapytala vona. — Te, ščo robliať unoči vsi liudy — spatymemo. — Krise… — Ščo? — Može, poklasty tobi novyj kompres? — Ni, ne treba. Ne treba… liuba. Ne znaju, ščyro čy ni, ale ja v temriavi obniav jiji tonki pleči j, vidčuvajučy, jak vony tremtiať, poviryv, ščo ce vona. A vtim, chtozna. Meni raptom zdalosia, ščo ce ja obmaniuju jiji, a ne vona mene, ščo Heri taka, jak je. Potim ja zasynav šče kiľka raziv, bo čas vid času mene vychopliuvala z drimoty sudoma, serce moje šaleno kalatalo, ale postupovo zaspokojuvaloś, i ja, smerteľno stomlenyj, znovu pryhortav Heri do sebe. Vona, leheńko torkajučyś moho oblyččia, loba, oberežno pereviriala, čy nema v mene žaru. Ce bula Heri. Spravžnia Heri. Inšoji j buty ne mohlo. Vid cijeji dumky v mene ščoś zminyloś, ja zaspokojivsia i majže vidrazu ž zasnuv. Rozbudyv mene leheńkyj dotyk. Na čoli vidčuvalasia pryjemna procholoda. Moje oblyččia bulo nakryte čymoś volohym i mjakym; potim te volohe i mjake poviľno pidnialosia, i ja pobačyv schylenu nadi mnoju Heri. Oboma rukamy vona vidžymala nad farforovoju mysočkoju marliu. Poruč stojala pliaška z ridynoju vid opikiv. Heri usmichnulasia do mene. — Nu j sońko, ty! — skazala vona, znovu nakladajučy meni na oblyččia marliu. —

Bolyť? — Ni. Ja namorščyv loba. Spravdi, opiky vže ne vidčuvalysia. Heri sydila na kraju ližka, zahornuvšyś u čolovičyj kupaľnyj chalat, bilyj, z oranževymy smuhamy; čorne volossia rozsypalosia po komiru. Rukava vona pidkotyla až do liktiv, ščob ne zavažaly. Meni strašenno chotilosia jisty, — vže mynulo hodyn dvadciať, jak ja ne mav i risky v roti. Koly Heri zniala z moho oblyččia kompres, ja vstav. Pohliad mij raptom upav na dvoje odnakovisińkych bilych plattiv z červonymy gudzykamy: vony ležaly poruč — odne, jake ja dopomih jij zniaty, rozrizavšy joho na spyni, i druhe, v jakomu vona pryjšla včora. Cioho razu vona sama rozporola šov nožyciamy. Skazala, ščo, mabuť, zajilo zamok. Ci dvoje odnakovi plattia buly najstrašniši z usioho, ščo ja dosi perežyv. Heri vovtuzylasia bilia šafky z likamy, navodiačy tam lad. Ja kraďkoma vidvernuvsia j do krovi vkusyv sobi kulak. Ne spuskajučy očej z cych dvoch plattiv, točniše, z odnoho j toho samoho, povtorenoho dviči, ja pozadkuvav do dverej. Voda vse šče z šumom lylasia z krana. Ja vidčynyv dveri, tycheńko vyslyznuv u korydor i oberežno začynyv jich za soboju. Do mene dolynav pryhlušenyj pliuskit vody j dzeńkit skla. Znenaćka vsi ci zvuky urvalyś. Korydor osvitliuvaly dovhi lampy pid steleju, rozplyvčasta pliama vidbytoho svitla ležala na dveriach. Ja zcipyv zuby j čekav, schopyvšyś za ručku, choč i ne spodivavsia, ščo zmožu jiji vtrymaty. Rizkyj ryvok — i ja malo ne vypustyv jiji z ruk, ale dveri ne vidčynylysia, a tiľky zatremtily j počaly žachlyvo triščaty. Pryholomšenyj, ja vidpustyv ručku j vidstupyv — z dveryma dijalosia ščoś nejmovirne: hladeńkyj plastyk vyhnuvsia, nemov joho vdavliuvaly z moho boku vseredynu, do kimnaty. Emaľ vidskakuvala dribneńkymy šmatočkamy, oholiujučy staľ odvirka, jakyj dedali biľše napružuvavsia. Raptom ja zrozumiv: Heri zamisť toho ščob natyskaty na dveri, bo vony vidčynialysia v korydor, ščosyly tiahla jich do sebe. Vidblysk svitla perelomyvsia na poverchni dverej, nače u vvihnutomu dzerkali, prolunav ohlušlyvyj chruskit, i monolitna, hranyčno vyhnuta plyta trisnula; vodnočas ručka, vyrvana z hnizda, vpala v kimnatu. V prolomi vidrazu ž pokazalysia skryvavleni ruky j, zalyšajučy na lakovanij poverchni dverej červoni slidy, use šče tiahly dveri do sebe. Raptom dveri perelamalysia navpil, koso povysly na zavisach, i oranževo-bile stvorinnia z posynilym, mertvym oblyččiam kynulosia meni na hrudy, zachodiačyś vid rydań. Jakby ce vydovyšče ne paralizuvalo mene, ja, pevno, pustyvsia b navtiky. Heri konvuľsyvno chapala rotom povitria j bylasia holovoju ob moje pleče, volossia jiji rozkujovdylosia. Ja obniav Heri j vidčuv, jak tilo jiji obmjaklo v mojich rukach. Protysnuvšyś u rozkolotu polovynku dverej, ja vnis Heri do kimnaty j poklav na ližko. Nihti v neji buly polamani j skryvavleni. Koly vona povernula ruku, ja pobačyv, ščo dolonia v neji zderta do žyvoho. Ja zazyrnuv Heri v oblyččia — rozpliuščeni oči bajduže dyvylysia kriź mene kudyś udalynu. — Heri! Vona ščoś nevyrazno probeľkotila. Ja pidnis paleć do jiji oka. Povika opustylaś. Ja pidijšov do šafky z likamy. Ližko skrypnulo. Ja obernuvsia. Heri sydila vyprostavšyś i z strachom dyvylasia na svoji skryvavleni ruky. — Krise, — prostohnala vona, — ja… ja… ščo zi mnoju stalosia? — Ty poranylasia, vysadžujučy dveri, — sucho vidpoviv ja. Ščoś stalosia z mojimy hubamy, a nadto z nyžnioju — po nij nemovby bihaly murachy. Ja prykusyv jiji.

Heri jakuś chvylynu dyvylasia na zazubleni šmatky plastyku, ščo zvysaly z odvirka, potim perevela pohliad na mene. Pidboriddia v neji zatremtilo, ja bačyv, z jakym zusylliam vona namahajeťsia pereboroty strach. Ja rozrizav na šmatočky marliu, vyjniav iz šafky prysypku na rany j vernuvsia do ližka. Ta vse znenaćka vypalo z mojich oslablenych ruk, sklianyj slojičok z kolodijem rozletivsia v druzky, ale ja naviť ne nachylyvsia. Liky vže buly ne potribni. Ja vziav ruku Heri. Krov toneńkoju obliamivkoju zapeklasia navkolo nihtiv, odnak usi rany vže znykly, a doloniu zatiahuvala moloda, roževa škira. Šramy blidišaly prosto na očach. Ja siv, pohladyv oblyččia Heri j sprobuvav jij usmichnutyś. Ne možu skazaty, ščo ce meni vdalosia. — Naviščo ty ce zrobyla, Heri? — Ščo? Ce… ja? Vona pokazala očyma na dveri. — Tak. Ty chiba ne pamjataješ? — Ni. Ja pobačyla, ščo tebe nema, strašenno pereliakalaś i… — I ščo? — Počala tebe skriź šukaty, podumala, ščo ty, može, v dušovij… Tiľky teper ja pomityv, ščo šafa vidsunena vbik i do dušovoji ziaje vchid. — A potim? — Ja kynulaś do dverej. — I ščo? — Ne pamjataju. Mabuť, ščoś stalosia, — Ščo? — Ne znaju. — A ščo ty pamjataješ? Ščo bulo potim? — Ja sydila tut, na ližku. — A toho, jak ja prynis tebe siudy, ne pamjataješ? Vona zavahalasia. Kutyky jiji hub opustylyś, use oblyččia napružylosia. — Zdajeťsia… Možlyvo. Sama ne znaju. Vona zvisyla nohy na pidlohu i vstala. Vidtak pidijšla do roztroščenych dverej. — Krise! Ja obniav jiji zzadu za pleči. Vona vsia tremtila. I raptom, obernuvšyś, zazyrnula meni v oči. — Krise! — prošepotila vona. — Krise! — Zaspokijsia. — Krise, a ščo jak… Krise, može, v mene epilepsija? Epilepsija, o Bože! Ja malo ne zarehotav. — Nu ščo ty, liuba. Prosto dveri, rozumiješ, tut taki, nu, taki dveri… My vyjšly z kimnaty, koly zovnišni zaslinky na iliuminatorach pidnialysia z protiažnym skrehotom i pokazavsia soniačnyj dysk, ščo zanuriuvavsia v Okean. Ja poviv Heri do maleńkoji kuchońky, roztašovanoji v protyležnomu kinci korydora. My zachodylysia tam razom hospodariuvaty, obnyšporiujučy vsi šafky j cholodyľnyky. Nezabarom ja vyjavyv, ščo Heri ne duže vpravna kuchovarka, — vona mohla tiľky vidkryvaty konservy; ce vmiv i ja. Ja zjiv dvi konservy i vypyv nejmovirno bahato

kavy. Heri jila, ale tak, jak inkoly jidiať dity, koly ne chočuť zavdavaty prykroščiv doroslym, — bez prymusu, prote mašynaľno j bajduže. Potim my podalysia do maleńkoji operacijnoji, jaka mistylasia riadom z radiöstancijeju. U mene vyzriv pevnyj plan. Ja skazav Heri, ščo choču jiji pro vsiak vypadok ohlianuty, vsivsia u rozkladnomu krisli j vyjniav iz sterylizatora špryc i holky. Ja znav, de ščo ležyť, majže napamjať — tak nas vymuštruvaly na trenažeri na Zemli. Vziavšy kraplynu krovi z paľcia Heri, ja zrobyv mazok, vysušyv joho v exykatori i obrobyv iönamy sribla u vysokomu vakuumi. Reaľnisť cijeji roboty dijala na mene zaspokijlyvo. Heri, vidpočyvajučy na poduškach rozkladenoho krisla, ohliadala operacijnu, zastavlenu riznymy aparatamy. Tyšu porušyv uryvčastyj zumer vnutrišnioho telefonu. Ja vziav trubku. — Keľvin, — skazav ja, ne spuskajučy očej z Heri. Vona vpala v apatiju, nemovby jiji vysnažylo vse te, ščo dovelosia perežyty protiahom ostannich hodyn. — Ty v operacijnij? Narešti! — počuv ja ščoś schože na zitchannia z polehkistiu. Hovoryv Snaut. Ja čekav, prytysnuvšy trubku do vucha. — U tebe «hisť», ehe ž? — Tak. — I ty zajniatyj? — Tak. — Nevelyčke doslidžennia, ehe ž? — A ščo? Maješ bažannia zihraty partiju v šachy? — Ne durij, Keľvin. Sartoriüs choče z toboju zustritysia. Točniše — z namy. — Oce tak novyna! — zdyvovano vyhuknuv ja. — A ščo z… — Ja zatnuvsia, a potim dodav: — Vin odyn? — Ni. Ja vyslovyvsia netočno. Vin choče pohovoryty z namy. Zjednajemosia vtrioch po videotelefonu, tiľky treba zaslonyty ekran. — Ach, on jak? Čomu ž vin ne zatelefonuvav prosto meni? Soromyťsia?. — Ta, mabuť, — nepevno burknuv Snaut. — Nu to jak? — Ty chočeš, ščob my nehajno domovylysia? Nu todi, skažimo, za hodynu. Harazd? — Harazd. Ja bačyv na ekrani tiľky joho oblyččia — ne biľše za doloniu. Jakuś myť Snaut pyľno dyvyvsia na mene. V trubci leheńko potriskuvaly zariady. Narešti, trochy povahavšyś, vin zapytav: — Nu, jak ty tam? — Biľš-menš. A ty jak? — Hadaju, ščo trochy hirše, niž ty. Čy možna… — Chočeš do mene pryjty? — zdohadavsia ja j hlianuv čerez pleče na Heri. Vona zvisyla holovu z podušky j ležala, zaklavšy nohu na nohu, z nuďhy pidkydajučy sribliastu kuľku, jakoju zakinčuvavsia lanciužok bilia byľcia krisla. — Oblyš ce, čuješ? Oblyš, ty! — dolynuv do mene hučnyj holos Snauta. Ja pobačyv na ekrani joho profiľ. Biľše ja ničoho ne počuv, — vin zatulyv rukoju mikrofon, — ale meni bulo vydno na ekrani, jak vorušaťsia joho huby. — Ni, ja ne možu pryjty. Može, trochy zhodom. Za hodynu, — švydko skazav vin, i ekran pohas. Ja poklav trubku.

— Chto ce buv? — bajduže zapytala Heri. — Ta je tut odyn takyj: Snaut. Kibernetyk. Ty joho ne znaješ. — Išče dovho? — A tobi ščo, nudno? — kynuv ja. Ja vklav peršyj iz seriji preparativ u kasetu nejtronnoho mikroskopa j po čerzi natys koliorovi knopky vymykačiv. Hlucho zahuly sylovi polia. — Rozvah tut ne husto, i jakščo moho skromnoho tovarystva tobi zamalo, to spravy naši kepśki, — hovoryv ja neuvažno, robliačy miž slovamy dovhi pauzy, odnočasno opuskajučy oboma rukamy velyku čornu holovku, v jakij svityvsia okuliar mikroskopa, i prykladajučy oči do mjakoji humovoji mušli. Heri ščoś skazala, ale ja ne rozibrav. Ja bačyv nače z velykoji vysoty bezmežnu pusteliu, zalytu sribliastym blyskom. Na nij ležaly povyti lehkym serpankom, niby potriskani j zvitrili plaski kruhliaky. Ce buly červoni krovjani tiľcia. Ja zbiľšyv rizkisť i, ne vidryvajučy očej vid okuliariv, nemovby dedali hlybše zanuriuvavsia v paliuče sribliaste pole. Odnočasno livoju rukoju ja krutyv ručku rehuliatora stolyka, i koly červone tiľce, schože na samotnij valun, opynylosia na perechresti čornych nytok, posylyv zbiľšennia. Objektyv niby najiždžav na deformovanyj, zapalyj poseredyni erytrocyt, jakyj skydavsia vže na skeliastyj krater z čornymy rizkymy tiniamy v zahlyblenniach kiľcevoji obliamivky. Teper cia obliamivka, jaka najižylasia krystaličnym naliotom iöniv sribla, vže ne vmiščalasia v poli mikroskopa. Zjavylysia mutni kontury napivrozplavlenych, pohnutych lanciužkiv bilka, nemovby ja dyvyvsia na nych kriź vodu, ščo minylasia vsima barvamy veselky. Vpijmavšy u čorne perechrestia odne z uščiľneń bilkovych ulamkiv, ja leheńko krutnuv ručku zbiľšuvača, potim šče i šče; oś-oś mav nastaty kineć cijeji mandrivky vhlyb, prypliuščena tiń molekuly zapovnyla vse pole v okuliari, zobražennia projasnylosia… Zaraz! Odnak ničoho, ne staloś. Ja povynen buv pobačyty merechtlyvi pliamky atomiv, schožych na chytku drahovynu, ale jich ne bulo. Ekran siajav čystym sriblom. Ja štovchnuv važeliok do uporu. Hudinnia mikroskopa posylylosia, stalo hnivnym, odnak ja j dali ničoho ne bačyv. Derenčlyvyj syhnal, jakyj povtoriuvavsia, niby poperedžav, ščo aparatura perevantažena. Ja šče raz hlianuv na sribliastu pusteliu j vymknuv strum. Ja podyvyvsia na Heri. Vona same roztulyla rot, ščob pozichnuty, ale zamisť cioho vymušeno vsmichnulasia j zapytala: — Nu, jak tam moji spravy? — Duže dobre, — vidpoviv ja. — Dumaju, ščo… krašče j buty ne može. Ja veś čas dyvyvsia na neji, znovu počuvajučy pokoliuvannia v spidnij hubi. Ščo vlasne, stalosia? Ščo ce označaje? Ce tilo, na vyhliad take slabke j tenditne — a po suti, neznyščenne, — v osnovi svojij zbudovane z… ničoho? Ja vdaryv kulakom po cylindryčnomu korpusi mikroskopa. Može, jakaś nespravnisť? Može, polia ne fokusujuťsia?.. Ni, ja znav, ščo aparatura spravna. Ja spustyvsia na vsi rivni: klityna, bilkovyj konglomerat, molekuly — vse malo točnisińko takyj vyhliad, jak u tysiačach preparativ, ščo jich meni vže dovodylosia bačyty. Ale ostannij krok unyz viv u nikudy. Ja vziav u Heri krov z veny, perelyv u mirnyj cylindr i, podilyvšy jiji na porciji, počav analiz. Ja promoročyvsia z nym biľše, niž hadav, bo trochy vtratyv navyk. Reakciji buly v normi. Vsi. Chiba ščo… može… Ja kapnuv koncentrovanoju kyslotoju na červonu namystynku. Kraplyna zadymila, posirila, vkrylasia naliotom brudnoji piny. Rozklad. Denaturacija. Dali, dali! Ja vziav probirku. A koly znov hlianuv na kraplynu, tonka birka malo ne vypala meni z ruk.

Pid šarom brudnoho šumovynnia, na samisińkomu dni probirky, znovu narostav šar temno-červonoji masy. Krov, spalena kyslotoju, vidnovliuvalasia! Ce buv nonsens! Ce bulo ščoś nemožlyvo! — Krise! — dolynulo do mene, nače zvidkyś zdaleku. — Telefon, Krise! — Ščo? A, tak, diakuju. Telefon derenčav uže davno, ale ja počuv joho tiľky teper. — Keľvin, — skazav, ja, vziavšy trubku. — Snaut. Ja peremknuv liniju, i teper vin vsi troje možemo hovoryty odyn z odnym. — Vitaju vas, doktore Keľvin, — počuvsia vysokyj huhniavyj Sartoriüsiv holos. Vin prolunav tak, niby joho volodar stupyv, na pomist, jakyj raptom nebezpečno pid nym prohnuvsia, — pidozrilyvo, nastoroženo, choč zovni j spokijno. — Moje šanuvaľniačko, doktore, — vidpoviv, ja. Meni kortilo zasmijatysia, choč, vidverto kažučy, pryvodu dlia cioho ne bulo anijakoho. Z koho, zreštoju, bulo meni smijatysia? Ja ščoś trymav u ruci: probirku z krovju. Ja strusnuv neju. Krov uže zhornulasia. Može, vse te, ščo bulo chvylynu tomu, — tiľky haliucynacija? Može, meni prosto zdalosia? — Ja chotiv by poznajomyty koleh z dejakymy problemamy, povjazanymy z… je… fantomamy… — Ja čuv i ne čuv Sartoriüsa. Vin niby vdyravsia v moju svidomisť. Ja zachyščavsia vid joho holosu, vpjavšyś očyma v probirku z zahusloju krovju. — Nazvemo jich stvorinniamy F, — švydko pidkazav Snaut. — Čudovo. Poseredyni ekrana temnila vertykaľna linija, jaka svidčyla, ščo ja odnočasno pryjmaju dva kanaly — po obydva boky vid neji maly buty oblyččia mojich spivrozmovnykiv. Odnak sklo lyšalosia j dali temnym, i tiľky vuźka svitla obliamivka navkolo nioho svidčyla, šče aparatura praciuje, ale peredavači čymoś zasloneni. — Kožen z nas provodyv rizni doslidžennia… — Znovu ta sama oberežnisť u tomu ž huhniavomu holosi. Chvylyna tyši. — Može, spočatku obminiajemoś vidomostiamy, a potim ja mih by rozpovisty; pro te, ščo zjasuvav osobysto… Može, počnete vy, doktore Keľvin?.. — Ja? Ja raptom vidčuv na sobi pohliad Heri, pokvapom poklav probirku na stil, — vona pokotylasia pid štatyv iz sklom, — i, prysunuvšy nohoju vysokyj trynižok, siv na nioho. Speršu ja chotiv buv vidmovytyś, ale nespodivano dlia samoho sebe pohodyvsia. — Harazd. Korotkyj obmin dumkamy? Čudovo! Ja zrobyv zovsim malo, odnak možu skazaty. Odyn histologičnyj preparat i kiľka reakcij. Mikroreakcij. U mene sklalosia vražennia, ščo… Do cijeji chvylyny ja prosto ne znav, ščo kazaty. I rantom mene movby prorvalo: — Use v normi, ale ce kamufliaž. Imitacija. V pevnomu rozuminni šče superkopija: vidtvorennia, doskonališe, niž oryginal. Ce označaje, ščo tam, de v liudyny my stykajemoś z mežeju zernystosti, mežeju strukturnoji podiľnosti, tut doroha vede dali zavdiaky zastosuvanniu subatomnoji budiveľnoji struktury? — Chvylynku! Chvylynku! Jak vy ce rozumijete? — dopytuvavsia Sartoriüs. Snaut ne ozyvavsia. A može, ce joho pryskorene dychannia čulosia v trubci? Heri podyvylasia v mij bik. Tiľky teper ja zbahnuv, ščo v stani zbudžennia ostanni slova majže vykryknuv. Otiamyvšyś, ja zhorbyvsia na svojemu nezručnomu stiľčyku j zapliuščyv oči. Jak tut krašče pojasnyty?

— Kincevym elementom konstrukciji našych orhanizmiv je atomy. Prypustymo, ščo stvorinnia N zbudovano z častok, menšych, niž zvyčajni atomy. Značno menšych. — Z mezoniv?.. — pidkazav Sartoriüs, nitrochy ne zdyvuvavšyś. — Ni, ne z mezoniv… Mezony vdalosia b pobačyty. Adže optymaľna zdatnisť aparatury, jaka stojiť tut, u mene, vnyzu, dosiahaje desiatioch u minus dvadciatij angstrem. Tak že ž? Odnak use-taky ničoho ne vydniu. Značyť, ce ne mezony, a skoriše, mabuť, nejtryno. — Jak vy ce sobi ujavliajete? Adže nejtronni konglomeraty nestijki. — Ne znaju. Ja ne fizyk. Možlyvo, jich stabilizuje jakeś sylove pole. Ja na ciomu ne rozumijuś. Prynajmni, jakščo vse tak, jak ja kažu, to za budiveľnyj materiäl dlia nych pravliať častky, jaki pryblyzno v desiať tysiač raziv menši, niž atomy. A vtim, ce šče ne vse! Jakby molekuly bilka i klityny buly zbudovani bezposerednio z cych «mikroatomiv», to vony vidpovidno buly b menši. Krovjani tiľcia i fermenty tež. Ale ce ne tak. Zvidsy vyplyvaje, ščo vsi bilky, klityny, jadra klityn — tiľky imitacija! Spravžnia struktura, vidpovidaľna za funkciönuvannia «hostia», zachovana hlybše. — Keľvin! — majže zakryčav Snaut. Pojniatyj žachom, ja zamovk. Ja skazav «hostia»? Tak, ale Heri cioho ne čula. Vtim, vona odnakovo ničoho ne zrozumila b. Vona dyvylasia v iliuminator, pidperšy holovu rukoju, jiji tonkyj, čystyj profiľ vymaliovuvavsia na tli bahrianoji zori. Trubka movčala. Čulosia tiľky daleke dychannia. — Ščoś u ciomu je, — burknuv Snaut. — Tak, možlyvo, — dokynuv Sartoriüs. — Tiľky tut je odne maleńke «ale» — Okean zbudovanyj ne z cych hipotetyčnych častok, pro jaki kaže Keľvin, a iz zvyčajnych. — Može, vin zdaten syntezuvaty j taki, — zauvažyv ja, i mene raptom ochopyla hlyboka apatija. Cia rozmova bula naviť nesmišnoju. Vona bula nepotribnoju. — Prote ce pojasnylo b nezvyčajnu vytryvalisť, — promymryv Snaut. — I temp reheneraciji. Može, naviť džerelo energiji mistyťsia tam, u hlybyni, adže jim ne treba jisty… — Prošu slova, — ozvavsia nespodivano Sartoriüs. Ja ne mih joho terpity. Jakby vin choč ne vychodyv iz svojeji prydumanoji roli! — Pohovorymo pro motyvuvannia. Motyvuvannia pojavy stvoriń F. Ja rozhliadav by ce pytannia tak: ščo take stvorinnia F? Ce ne osoba i ne kopiji pevnych osib, a tiľky materiälizovana proekcija tych vidomostej, ščo jich mistyť naš mozok pro jakuś pevnu osobu. Čitkisť vyznačennia vrazyla mene. Cioho Sartoriüsa, choč vin meni j buv antypatyčnyj, durnym ne nazveš. — To pravda, — zauvažyv ja. — Ce pojasniuje naviť, čomu zjavylysia liu… vytvory same taki, a ne inakši. Vybrano najstijkiši vidbytky v pamjati, najbiľš izoliovani vid usich inšych, choča, pevna rič, žoden takyj vidbytok povnistiu ne izoliovanyj i pid čas joho «kopijuvannia» buly abo mohly buty zachopleni častyny j inšych vidbytkiv, ščo vypadkovo mistylysia poruč, vnaslidok čoho prybuleć vyjavliav inodi biľši znannia, aniž ti, jakymy volodila ta, spravžnia osoba, povtorennia jakoji vin… — Keľvin! — znovu vyhuknuv Snaut. Mene vrazylo, ščo tiľky vin tak burchlyvo reahuvav na moji neobačni slova. Sartoriüs, zdavalosia, jich zovsim ne bojavsia. Može, ce označalo, ščo joho «hisť» za svojeju

pryrodoju ne takyj kmitlyvyj, jak «hisť» Snauta. Na myť u mojij ujavi postav obraz jakohoś kretyna-karlyka, ščo ni na krok ne vidstupaje vid doktora Sartoriüsa. — Tak, my ce tež pomityly, — vidpoviv vin. — A teper ščodo motyvuvannia pojavy stvoriń F… Perša dumka, jaka naprošujeťsia sama soboju, — nad namy provodiať experyment. Odnak ce buv by experyment, vidverto kažučy, nikudyšnij. Jakščo my provodymo jakeś doslidžennia, to včymosia na joho rezuľtatach, peredusim na pomylkach, i, povtoriujučy joho, vnosymo popravky… Tut že pro ce nemaje j movy. Ti ž sami stvorinnia F zjavliajuťsia znovu… nevidkoryhovani… ničym dodatkovo ne ozbrojeni proty našych… sprob pozbutysia jich… — Odne slovo, tut nema funkciönaľnoji petli z koryhujučym zvorotnym zvjazkom, jak by ce vyznačyv doktor Snaut, — zauvažyv ja. — I ščo ž iz cioho vyplyvaje? — Tiľky odne: jakščo ce vvažaty za experyment, to ce ne experyment, a… brak, u ščo, zvisno, ne možna poviryte. Okean… točnyj. Pro ce svidčyť choča b dvošarova konstrukcija stvoriń F. Do pevnoji meži vony povodiaťsia tak, jak povodylysia b reaľni… spravžni… — Vin zaplutavsia. — Oryginaly, — švydko pidkazav jomu Snaut. — Tak, oryginaly. Ale koly sytuacija staje nadto skladnoju dlia možlyvostej peresičnoho… e… oryginalu, v stvorinnia F niby «vymykajeťsia svidomisť», i vono počynaje dijaty inakše, ne po-liudśkomu… — Ce pravda, — potverdyv ja. — Ale my v takyj sposib tiľky pereličujemo riznovydy povedinky cych… cych vytvoriv i biľš ničoho. A ce marna rič. — Ja cioho ne peven, — zaprotestuvav Sartoriüs. I raptom ja zrozumiv, čym vin tak mene dratuje: Sartoriüs ne rozmovliav, a vyhološuvav promovu, točnisińko, jak na zasidanniach Instytutu. Mabuť, inakše hovoryty vin ne vmiv. — Tut postaje problema indyviduaľnosti. Okean povnistiu pozbavlenyj cioho poniattia. Tak i maje buty. Meni zdajeťsia, šanovni kolehy, ščo cej… e… najdelikatnišyj, najnepryjemnišyj dlia nas bik experymentu cilkom vypadaje z uvahy Okeanu, bo ležyť poza mežamy joho rozuminnia. — Vy vvažajete, ščo ce naročyto?.. — zapytav ja. Take tverdžennia trochy pryholomšylo mene, ale, pomirkuvavšy, ja vyznav, ščo vidkydaty joho až nijak ne možna. — Tak. Ja ne viriu ni v jaku pidstupnisť, zlovtichu čy bažannia ščonajbiľše nam doškulyty… jak ce vvažaje koleha Snaut. — Ja zovsim ne prypysuju jomu liudśkych počuttiv, — uperše vziav slovo Snaut. — Odnak, može, ty skažeš, jak pojasnyty ci postijni povernennia? — Može, vvimkneno jakyjś prystrij, ščo veś čas povtoriuje toj samyj cykl, jak hramofonna plativka, — skazav ja ne bez prychovanoho bažannia dozolyty Sartoriüsovi. — Ne vidvolikajmoś, kolehy, — huhniavym holosom zaklykav usich doktor. — Ce šče ne vse, ščo ja chotiv vam skazaty. Za normaľnych umov ja vvažav by, ščo vystupaty naviť z korotkym povidomlenniam pro stan mojich robit peredčasno, ta, vrachovujučy specyfičnu sytuaciju, zrobliu vyniatok. U mene sklalosia vražennia, povtoriuju, tiľky vražennia, ne biľše, ščo prypuščennia kolehy Keľvina cilkom slušne. Ja maju na uvazi joho hipotezu pro nejtrynnu strukturu… Taki systemy nam vidomi tiľky teoretyčno, j my ne znaly, ščo jich možna stabilizuvaty. Tut zjavliajeťsia pevnyj šans, bo znyščennia sylovoho

polia, jake nadaje systemi stabiľnosti… Ja šče trochy raniše pomityv, ščo toj temnyj predmet, jakyj zatuliav ekran z boku Sartoriüsa, vidsovujeťsia: bilia samisińkoho verchu zasvitylasia ščilyna, v jakij povoli vorušylosia ščoś roževe. I raptom temna zaslona vpala. — Heť! Heť!!! — prolunav u trubci vidčajdušnyj kryk Sartoriüsa. Na ekrani, jakyj raptom zasvityvsia, promajnuly, kohoś vidštovchujučy, doktorovi ruky v šyrokych laboratornych narukavnykach, blysnuv velykyj, zolotystyj, schožyj na dysk predmet, i vse znyklo, perš niž ja vstyh zrozumity, ščo cej zolotystyj dysk — ne ščo inše, jak solomjanyj bryľ… — Snaut! — poklykav ja, perevivšy podych. — Sluchaju, Keľvin, — vidpoviv meni stomlenyj kibernetykiv holos. U ciu myť ja vidčuv, ščo vin meni sympatyčnyj. I mene zovsim ne obchodylo, chto v nioho «hostiuje». — Poky ščo dosyť z nas, ha? — Ta, mabuť, — vidpoviv ja. — Posluchaj, jakščo zmožeš, to spustysia vnyz abo do mene, harazd? — kvaplyvo dodav ja, poky vin ne vstyh poklasty trubku. — Harazd, — vidpoviv vin, — Tiľky ne znaju, koly zmožu tebe vidvidaty. Na ciomu naša problemna dyskusija zakinčylasia.

POTVORY Sered noči mene rozbudylo svitlo. Ja pidvivsia na likoť, zatuliajučy druhoju rukoju oči. Heri, zahornuvšyś u prostyradlo, sydila skulena u mene v nohach; volossia vpalo jij na oblyččia, pleči striasalysia. Vona bezzvučno plakala. — Heri! Vona skulylasia šče dužče. — Ščo z toboju?.. Heri… Ja siv, išče ne zovsim pročumavšyś vid snu, postupovo ohovtujučyś vid košmaru, jakyj ščojno dušyv mene. Divčyna tremtila. Ja obniav jiji. Vona vidštovchnula mene liktem i schovala oblyččia v doloni. — Liuba… — Ne nazyvaj mene taki — Ale ž, Heri, ščo stalosia? Ja pobačyv jiji mokre, rozpuchle vid plaču lyce. Velyki sliozy kotylysia po ščokach, mov u dytyny, blyščaly v jamočci na pidboriddi, kapaly na prostyradlo. — Ty mene ne liubyš. — Ščo ce ty vyhadala? — Ja sama čula. Ja vidčuv, jak u mene nimije oblyččia. — Ščo ty čula? Ty ničoho ne zrozumila, ja tiľky… — Ni. Ni. Ty kazav, ščo ce ne ja… ščob ja zabyralaś heť. Ja zabralasia b. Bože! Ja zabralasia b, ale ne možu. Ne znaju, ščo ce zi mnoju. Ja chotila pity, ale ne možu. Ja taka… taka nikčema! — Maleńka moja!!! Ja vchopyv jiji, ščosyly prytys do sebe. Vse rujnuvaloś. Ja ciluvav jij ruky, mokri j soloni vid sliz paľci, blahav, zaprysiahavsia, prosyv probačennia, kazav, ščo ce buv bezhluzdyj, durnyj son. Heri potrochu zaspokojilasia, vže ne plakala. Oči v neji staly velyki, jak u somnambuly. Sliozy vysochly. Vona vidvernulasia. — Ni, ne kažy meni cioho, ne treba. Ty vže ne takyj, jak buv raniše… — Ja ne takyj! — ci slova vychopylysia v mene, jak stohin. — Tak. Ja tobi ne potribna. Ja veś čas ce vidčuvala. Tiľky vdavala, ščo ne pomičaju. Dumala, može, meni zdajeťsia. Ale ni, ne zdajeťsia. Ty povodyšsia… inakše. Ne stavyšsia do mene serjozno. Ce buv son, to pravda, ale snylaś tobi ja. Ty nazvav mene na imja. Ja bula tobi hydka. Čomu? Čomu? Ja stav pered neju navkolišky, obniav jiji nohy. — Maleńka moja… — Ja ne choču, ščob ty tak mene nazyvav. Ne choču! Čuješ? Ja zovsim ne maleńka. Ja… Vona zajšlasia rydanniam, utknuvšyś oblyččiam u postiľ. Ja vstav. Vid ventyliacijnych otvoriv z tychym šurchotom vijalo cholodne povitria. Mene počalo morozyty. Ja nakynuv kupaľnyj chalat, siv na ližko j dotorknuvsia do jiji ruky. — Heri, posluchaj. Ja tobi ščoś skažu. Skažu tobi pravdu… Vona počala poviľno pidvodytysia na rukach. Ja bačyv, jak na šyji v neji bjeťsia pid tonkoju škiroju žylka. Oblyččia moje znovu zacipenilo, mene pronyzav takyj cholod, nemovby ja raptom opynyvsia na morozi. V holovi bulo zovsim porožnio.

— Pravdu? — perepytala Heri. — Sviate slovo pravdy? Ja vidpoviv ne zrazu, bo do horla meni pidkotyv hirkyj klubok. Ce bula naša davnišnia kliatva. Koly my jiji vymovlialy, nichto z nas ne smiv ne te ščo zbrechaty, a naviť zamovčaty ščoś. Buv čas, koly my mučyly odne odnoho nadmirnoju vidvertistiu, najivno vvažajučy, ščo ce nas uriatuje. — Sviate slovo pravdy, — skazav ja serjozno. — Heri… Vona čekala. — Ty takož zminylasia. My vsi zminiujemosia. Ale ja ne ce chotiv skazaty. Spravdi, schože… ščo z pryčyny, jaku nichto z nas napevne ne znaje, ty ne možeš mene pokynuty. Ta ce naviť na krašče, bo ja tež ne možu tebe… — Krise! Ja vziav zahornenu v prostyradlo Heri na ruky. Mokryj vid jiji sliz rižok prostyradla vpav meni na pleči. Ja chodyv po kimnati, kolyšučy Heri. Vona pohladyla moje oblyččia. — Ni. Ty ne zminyvsia. Ce ja, — šepnula vona meni na vucho. — Zi mnoju ščoś dijeťsia. Može, ce?.. Vona dyvylasia na čornyj porožnij priamokutnyk vysadženych dverej, ulamky jakych ja vynis uvečeri na sklad. «Treba bude navisyty novi», — podumav ja j posadyv Heri na ližko. — Ty vzahali koly-nebuď spyš? — zapytav ja, stojačy nad neju z opuščenymy rukamy. — Ne znaju. — Jak to ne znaješ? Podumaj, liuba. — Ce, mabuť, ne spravžnij son. Može, ja chvora. Ja prosto ležu j dumaju, i znaješ… Vona zatremtila. — Ščo? — zapytav ja pošepky, bo v mene raptom zirvavsia holos. — Ce jakiś duže dyvni dumky. Naviť ne znaju, zvidky vony beruťsia. — Napryklad? «Treba zberehty rivnovahu, — podumav ja, — choč by ščo vona skazala», — i pryhotuvavsia do sliv Heri, jak do doškuľnoho udaru. Vona bezporadno pochytala holovoju. — Vse jakoś tak… dovkola… — Ne rozumiju… — Nenače ne tiľky v meni, ale j dali, tak jakoś… Ja ne možu naviť pojasnyty. Meni brakuje sliv… — Mabuť, ce tobi snyťsia, — kynuv ja niby znechotia j z polehkistiu zitchnuv. — A teper davaj vymknemo svitlo, j do ranku v nas ne bude nijakych prykroščiv, a vranci, jakščo nam duže zachočeťsia, prydumajemo sobi novi. Harazd? Heri prostiahla ruku do vymykača. V kimnati stalo temno, ja lih na zachololu postiľ, vidčuv teple dychannia Heri i obniav jiji. — Micniše, — prošepotila vona. I, pomovčavšy, dodala: — Krise! — Ščo? — Ja liubliu tebe. Meni chotilosia zakryčaty. Ranok buv červonyj. Veletenśkyj soniačnyj dysk vysiv nyźko nad obrijem. Na porozi ležav lyst. Ja rozirvav konvert. Heri bula v dušovij, ja čuv, jak vona ščoś naspivuvala. Čas

vid času vona vychylialasia zvidty, obliplena mokrym volossiam. Ja pidijšov do iliuminatora i pročytav: «Keľvin, spravy kepśki. Sartoriüs za rišuči diji. Vin spodivajeťsia, ščo jomu vdasťsia destabilizuvaty nejtrynni systemy. Dlia doslidiv jomu potribna nevelyka kiľkisť plazmy jak vychidnoho budiveľnoho materiälu vytvoriv F. Vin proponuje, ščob ty vyrušyv u rozvidku i nabrav trochy plazmy v kontejner. Roby, jak vvažaješ za potribne, ale postav mene do vidoma pro svij namir. U mene nemaje ščodo cioho nijakoji dumky. Zdajeťsia, v mene vzahali vže ničoho nemaje. Ja voliv by, ščob ty ce zrobyv, choča b tomu, ščo pislia cioho my zrušymo z miscia, chaj naviť formaľno. Inakše zalyšyťsia tiľky pozazdryty H. Ščur. P. S. Nizaščo ne zachoď do radiöstanciji! Ce ty šče možeš dlia mene zrobyty. Krašče podzvony». U mene stysnulosia serce, koly ja čytav cej lyst. Ja uvažno perebih joho očyma šče raz, potim porvav i klapti vykynuv u rakovynu. Vidtak počav šukaty kombinezon dlia Heri. Ce bulo žachlyvo. Točnisińko jak mynuloho razu. Ale vona ničoho ne znala, inakše ne zradila b tak, koly ja jij skazav, ščo mušu vyrušyty v nedaleku rozvidku za meži stanciji j prošu jiji suprovodyty mene. My posnidaly v maleńkij kuchni (Heri znovu nasylu prokovtnula kiľka šmatočkiv) i pišly do bibliöteky.

Perš niž vykonaty doručennia Sartoriüsa, ja chotiv perehlianuty literaturu z problem polia i nejtrynnych system. Ja šče ne ujavliav sobi, z jakoho boku do cioho bratysia, ale tverdo vyrišyv kontroliuvaty joho robotu. Meni spalo na dumku, ščo cej neisnujučyj

nejtrynnyj anihiliator mih by vyzvolyty Snauta j Sartoriüsa, a ja perečekav by «operaciju» razom z Heri deś zovni — napryklad, u litaľnomu aparati. Jakyjś čas ja sydiv nad velykym elektronnym katalogom, stavliačy jomu zapytannia, na jaki vin abo vidpovidav, vykydajučy kartku z lakoničnym napysom: «U bibliögrafiji ne značyťsia», abo proponuvav meni zahlybytysia v taki netri speciäľnych fizyčnych prać, ščo ja ne znav, z jakoho boku do nych pidstupytyś. Meni čomuś ne chotilosia zalyšaty ce velyke kruhle prymiščennia z hladeńkymy stinamy, v jaki bulo vmontovano šuchliady z bezliččiu mikrofiľmiv ta elektronnych zapysiv. Roztašovana v samisińkomu centri stanciji, bez žodnoho iliuminatora, bibliöteka bula najbiľš izoliovanym prymiščenniam useredyni stalevoji škaralupy. Chto znaje, čy ne tomu meni bulo tut tak dobre, nezvažajučy na te, ščo moji pošuky dosi ne daly žodnych naslidkiv? Ja nykav po velykomu zalu, poky narešti opynyvsia pered veletenśkym, až do samisińkoji steli, stelažem, zabytym knyžkamy. Ce zibrannia malo dosyť sumnivnu cinnisť, i joho trymaly tut, očevydno, tiľky jak danynu pamjati j povahy do piöneriv doslidžeń planety Soliaris. Na polyciach stojalo blyźko šestysot tomiv — usia klasyka predmeta, počynajučy z monumentaľnoji, choč značnoju miroju j zastariloji vže devjatytomnoji monografiji Hize. Ja znimav ci tomy, taki važki, ščo jich ledve vtrymuvala moja ruka, j nechotia hortav, prysivšy na pidlokitnyk krisla. Heri tež znajšla sobi jakuś knyžku — čerez jiji pleče ja pročytav kiľka riadkiv. Ce bula odna z tych nebahatioch knyžok, jaki zalyšylysia tut vid peršoji expedyciji j kolyś naležaly malo ne samomu Hize — «Mižplanetnyj kuchar»… Bačačy, z jakoju uvahoju Heri vyvčaje kulinarni recepty, prystosovani do suvorych umov kosmonavtyky, ja movčky zahlybyvsia v čytannia tovstennoho foliänta, ščo ležav u mene na kolinach. Pracia «Desiať rokiv doslidžeń Soliariüsa» vyjšla v seriji «Soliariäna» vypuskamy vid četvertoho do trynadciatoho, a teper čerhovi vypusky numerujuťsia čotoryznačnymy cyframy. Hize ne buv nadilenyj nadto velykoju fantazijeju; a vtim, cia rysa može tiľky zaškodyty doslidnykovi planety Soliaris. Mabuť, nide ujava i vminnia švydko stvoriuvaty hipotezy ne stanovliať takoji nebezpeky, jak tut. Zreštoju, na cij planeti vse možlyve. Nepravdopodibni opysy form, jaki stvoriuje plazma, vse-taky dosyť točni, choč zdebiľšoho jich nemožlyvo pereviryty, bo Okean duže ridko povtoriuje svoji evoliuciji. Toho, chto sposterihaje jich uperše, vony vražajuť peredusim veletenśkymy rozmiramy j čužym usiomu zemnomu charakterom; jakby vony vidbuvalysia u značno menšych masštabach, u jakijś maleńkij kaliuži, jich, napevne, vytlumačyly b jak šče odyn «vybryk pryrody», projav vypadkovosti j slipoji hry syl. Te, ščo peresičnisť i heniäľnisť odnakovo bezporadni pered nevyčerpnoju rozmajitistiu soliariänśkych form, tež ne polehšuje spilkuvannia z fenomenamy žyvoho Okeanu. Hize ne buv ni tym, ni tym. Vin buv prosto klasyfikatorompedantom i naležav do porody tych liudej, u koho za zovnišnioju bajdužistiu kryjeťsia nevyčerpna, vsepohlynajuča prystrasť do praci. Poky mih, vin namahavsia vse opysuvaty, a koly jomu ne vystačalo sliv, prydumuvav novi poniattia, často nevdali, jaki ne vidpovidaly suti zmaliovuvanych javyšč. A vtim, žoden termin ne peredaje suti toho, ščo dijeťsia na planeti Soliaris. Jiji «horodereva», «dovhuny», «hrybovyšča», «mimojidy», «symetriädy» j «asymetriädy», «chrebetnyky» j «sprytuny» zvučať nejmovirno štučno, odnak vony dajuť bodaj jakeś ujavlennia pro Soliaris naviť tym, chto, krim nevyraznych fotografij ta duže nedoskonalych fiľmiv, ne bačyv ničoho. Pevna rič, i cej sumlinnyj klasyfikator ne raz hrišyv neobačnistiu. Liudyna postijno vysuvaje hipotezy, naviť jakščo vona duže obačna, naviť jakščo j zovsim ne zdohadujeťsia pro ce. Hize vvažav, ščo same «dovhuny»

i je vychidnoju formoju, i zistavliav jich z pobiľšenymy bahato raziv i nahromadženymy odna na odnu pryplyvnymy chvyliamy zemnych moriv. A vtim, toj, chto hortav perše vydannia joho praci, pamjataje, ščo spočatku vin, natchnenyj geocentryzmom, tak i nazyvav jich — «pryplyvamy». Z takoho vyznačennia možna bulo b posmijatysia, jakby vono ne svidčylo pro bezporadnisť joho avtora. Adže ci utvorennia, — jakščo vže šukaty jim analogiji na Zemli, — svojimy rozmiramy pereveršujuť velykyj koloradśkyj kańjon i zmodeliovani u masi, jaka u verchniomu šari maje drahlysto-pinystu konsystenciju (pryčomu cia pina zastyhaje hihantśkymy, krychkymy festonamy, merežyvom z veletenśkymy vičkamy, a dejakym doslidnykam vona naviť vydavalasia «skeletystymy narostamy»), a pid poverchneju perechodyť u dedali pruhkišu substanciju, mov skoročenyj mjaz, ale mjaz, jakyj nezabarom, na hlybyni kiľkanadciatioch metriv, pereveršuje tverdisť skeli, choč i dali zberihaje svoju elastyčnisť. Pomiž napnutymy, mov škira na spyni potvory, stinamy, za jaki včepylysia «skeletyky», na bahato kilometriv tiahneťsia sam «dovhun» — utvorennia zovni samostijne, schože na veletenśkoho pitona, jakyj prokovtnuv cili hory i teper movčky jich peretravliuje, čas vid času nadajučy svojemu po-rybjačomu spliusnutomu tilu poviľnych kolyvnych ruchiv. Ale takyj vyhliad «dovhun» maje tiľky zhory, z bortu litaľnoho aparata. Jakščo ž do nioho nablyzytysia nastiľky, ščo obydvi «stiny uščelyny» zdijmuťsia na sotni metriv vyšče za aparat, «tulub pitona» stane rozprostertym až do horyzontu obšyrom, v jakomu plazma ruchajeťsia z takoju zapamoročlyvoju švydkistiu, ščo stvoriujeťsia vražennia zastyhloho cylindra. Speršu zdajeťsia, ščo ce, slipuče poblyskujučy na sonci, obertajeťsia slyzysta, siro-zelenkuvata masa, ta koly aparat zavysaje nad samisińkoju poverchneju Okeanu (a kraji «uščelyn», de chovajeťsia «dovhun», skydajuťsia, na hirśki chrebty obabič geologičnoji zapadyny), vydno, ščo masa cia ruchajeťsia za nabahato skladnišym pryncypom. Tut je i koncentryčni kola, i perechresni tečiji temnišych strumeniv, i dzerkaľni poverchni, ščo vidbyvajuť nebo j chmary; inodi tut hurkočuť vyveržennia zmišanoho z hazamy napivridkoho seredovyšča. Postupovo počynaješ rozumity, ščo pid toboju centr diji syl, jaki pidtrymujuť pidniati do neba drahlysti stiny, kotri povoli zastyhajuť u krystaly. Odnak te, ščo očevydne dlia sposterihača, ne take proste dlia nauky. Skiľky rokiv tryvaly palki superečky z pryvodu toho, ščo same vidbuvajeťsia v nadrach «dovhuniv», miľjony jakych mandrujuť po bezmežnych prostorach žyvoho Okeanu. Vvažalosia, ščo ce jakiś orhany čudovyśka, ščo v nych vidbuvajeťsia obmin rečovyn, procesy dychannia i travlennia, i tiľky zapyleni bibliöteky znajuť, ščo išče. Kožnu z cych hipotez zreštoju vdavalosia sprostuvaty tysiačamy nelehkych, a inodi j nebezpečnych doslidžeń. A jdeťsia ž tiľky pro «dovhuniv», pro formu, po suti, najprostišu, najstijkišu (vony isnujuť usioho kiľka tyžniv — javyšče na Soliarisi unikaľne). Nabahato skladniša j chymerniša forma, jaka vyklykala v sposterihača čy ne najrizkišyj protest (pevna rič, nesvidomyj), — ce «mimojidy». Možna bez perebiľšennia skazaty, ščo Hize zaliubyvsia v nych i jichniomu vyvčenniu, opysovi, rozhaduvanniu jichnioji suti prysviatyv usi svoji syly j znannia. U nazvi vin namahavsia vidbyty te, ščo v nych je najprykmetnišoho dlia liudyny: pevnu schyľnisť do nasliduvannia dovkolyšnich form, bajduže, blyźkych čy dalekych. Odnoho čudovoho dnia z hlybyny Okeanu prostupaje plaskyj, šyrokyj kruh z rvanymy krajamy j nemovby zalytyj smoloju. Čerez kiľka hodyn vin počynaje dilytysia na častyny, rozčlenovujeťsia i vodnočas probyvajeťsia vhoru, dedali blyžče do poverchni. Toj, chto sposterihaje joho, mih by zaprysiahtyś, ščo pid nym točyťsia zapekla boroťba, bo z usich bokiv siudy mčať neskinčenni lavy synchronnych kiľcevych chvyľ, schožych na

skryvleni huby, na žyvi, ladni zimknutysia kratery, hromadiaťsia nad rozplyvčastym pryvydom, jakyj temnije v hlybyni, i, stajučy dyba, opadajuť unyz. Kožen takyj obval soteń tysiač tonn plazmy suprovodžujeťsia lypkym, niby pliamkannia, hurkotom, ščo tryvaje sekundy, bo vse, ščo tut vidbuvajeťsia, maje nezbahnennyj masštab. Temne čudyśko nače chto zahaniaje vnyz, kožen nastupnyj udar nemovby rozpliuščuje i rozščepliuje joho; vid okremych klaptiv, jaki zvysajuť, nače namokli kryla, tiahnuťsia dovhasti hrona, ščo zvužujuťsia, utvoriujučy okruhli formy, zjednujuťsia odne z odnym i plyvuť, pidijmajučy za soboju movby pryroslyj do nych rozdribnenyj dysk, kotryj jich porodyv. A tym časom zhory u ciu zapadynu, ščo dedali rizkiše okresliujeťsia, beznastanno potrapliajuť novi j novi kiľcia chvyľ. I taka hra tryvaje inodi deń, a inodi j misiać. Inkoly na ciomu vse i zakinčujeťja. Sumlinnyj Hize nazvav takyj variänt «nedonošenym mimojidom», tak niby vin zvidkyś mav točni vidomosti, ščo kinceva meta kožnoho takoho kataklizmu — «mimojid dozrilyj», tobto kolonija polipopodibnych svitlych narostiv (zvyčajno, biľša za cile zemne misto), pryznačennia jakoji — mavpuvaty navkolyšni formy… Pevna rič, vidrazu zjavyvsia inšyj soliaryst — Jujvens, jakyj vyznav same ciu, ostanniu fazu «deheneracijeju» — vyrodženniam, vidmyranniam, a vse rozmajittia stvoriuvanych form — cilkom očevydnym projavom vyzvolennia vidbruńkovanych utvoreń z-pid «materiäľnoji» vlady. Prote Hize, jakyj u charakterystykach inšych soliariänśkych utvoreń buv oberežnyj, nače muracha, kotra povze po zamerzlomu vodospadu, tut buv tak peven sebe, ščo j dali, reteľno zbyrajučy ta sucho opysujučy najmenši podrobyci, naviť systematyzuvav okremi fazy formuvannia mimojida za oznakoju dedali zrostajučoji doskonalosti. Z vysoty mimojid skydajeťsia na misto, ale ce omana, vyklykana pošukamy bodaj jakojiś analogiji sered uže vidomych javyšč. Koly nebo čyste, vsi bahatopoverchovi vyrosty i častokil na jichnich veršynach otočuje šar nahritoho povitria, j vid cioho vony niby kolyvajuťsia, a jichni formy, j tak duže nevyrazni, zminiujuťsia. Perša ž chmara v nebesnij blakyti (ja kažu tak za zvyčkoju, bo cia «blakyť» u červonyj deń — ruda, a v «holubyj» — slipučo-bila) vyklykaje nehajnu reakciju. Počynajeťsia burchlyve bruńkuvannia. Vhoru vykydajeťsia majže povnistiu vidokremlena vid osnovy tiahuča, schoža na cvitnu kapustu obolonka, jaka vidrazu ž blidne j čerez kiľka chvylyn raziuče imituje kupčastu chmaru. Ce veletenśke utvorennia vidkydaje červoniastu tiń, i todi zamisť odnych veršyn mimojida postajuť nemovby inši, i cej ruch zavždy skerovanyj u napriamku, protyležnomu ruchovi spravžnioji chmary. Ja hadaju, Hize dav by vidrubaty sobi ruku, ščob dovidatysia prynajmni pro te, čomu tak vidbuvajeťsia. Ale taki «poodynoki» vytvory mimojida — niščo v porivnianni z burchlyvoju dijaľnistiu, jaku vin rozvyvaje, «rozdratovanyj» prysutnistiu predmetiv i konstrukcij, ščo zjavliajuťsia nad nym po voli prybuľciv iz Zemli. Mimojid vidtvoriuje heť use, ščo perebuvaje na vidstani, jaka ne perevyščuje viśmoch-devjatioch myľ. Najčastiše vin vidtvoriuje formy u zbiľšenych rozmirach, a inodi j spotvoriuje jich do karykatury čy hrotesknych sproščeń; osoblyvo ce stosujeťsia mašyn. Pevna rič, za materiäl jomu zavždy pravyť ta sama masa, jaka švydko svitlije. Vyveržena v povitria, vona ne padaje nazad, a zavysaje, zjednana slabkymy pupovynamy z osnovoju, po jakij poviľno peresuvajeťsia i, korčačyś, skoročujučyś ta rozdymajučyś, plastyčno formujeťsia v nejmovirno skladni konstrukciji. Litaľnyj aparat, ferma čy ščohla vidtvoriujuťsia z odnakovoju švydkistiu. Mimojid ne reahuje tiľky na liudej, a točniše na žyvi orhanizmy, v tomu čysli j na roslyny, ščo jich tež z experymentaľnoju metoju pryvezly na Soliaris nevtomni doslidnyky. Zate maneken, liaľka, zobražennia sobaky čy dereva, zroblene

z buď-jakoho materiälu, kopijujuťsia nehajno. I tut treba zaznačyty, ščo taka vyniatkova na Soliarisi «pokirnisť» mimojida experymentatoram, na žaľ, sposterihajeťsia ne zavždy. Naviť u najdozrilišoho z nych buvajuť svoji «mliavi dni», koly vin tiľky duže poviľno puľsuje. Ce puľsuvannia, do reči, zovsim nepomitne dlia oka. Joho rytm, kožna faza «puľsu», tryvaje ponad dvi hodyny, i vstanovyty ce poščastylo tiľky zavdiaky speciäľnij kinozjomci. U takyj periöd mimojid, osoblyvo staryj, duže zručno doslidžuvaty, bo i zanurenyj v Okean dysk, jakyj joho pidtrymuje, i vyrosty, ščo pidnimajuťsia nad nym, — cilkom nadijna opora dlia nih. Možna, zvyčajno, pobuvaty na mimojidi i v joho «roboči» dni, ale v cej čas vydymisť blyźka do nulia vnaslidok toho, ščo z puchyrčastych vidhalužeń čerevcia, jake kopijuje vsiliaki formy, beznastanno vydiliajeťsia puchnasta, bila, mov dribnyj snih, kolojidna zavyś. A vtim, zblyźka ci vidtvoreni formy ne možna ochopyty pohliadom, bo za rozmiramy vony taki, jak zemni hory. Do toho ž osnova mimojida-«trudaria» staje hlejkoju vid drahlystoho došču, jakyj, vypavšy, lyše čerez kiľka hodyn peretvoriujeťsia na tverdu kirku, nabahato lehšu, niž pemza. Ta u labirynti veletenśkych vidrostkiv, ščo skydajuťsia čy to na pokryvleni kolony, čy to na napivridki hejzery, bez speciäľnoho sporiadžennia nevažko zabludytyś, bo naviť jaskrave soniačne svitlo ne može probyty zaponu iz zavysi, jaku bezperervno vykydajuť v atmosferu «imitacijni vybuchy». Sposterežennia za mimojidom u joho ščaslyvi dni (točniše kažučy, u ščaslyvi dni dlia doslidnyka, jakyj perebuvaje nad nym) možuť zalyšyty nezabutni vražennia. U mimojida buvajuť svoji «tvorči zlety», koly vin vydaje jakuś nebačenu superprodukciju. Todi vin stvoriuje abo vlasni variänty navkolyšnich form, abo jichnie uskladnene zobražennia čy naviť «formaľne prodovžennia», i može tak rozvažatysia hodynamy na radisť chudožnyka-abstrakciönista i vodnočas spovniujučy vidčajem učenoho, kotryj marno namahajeťsia zbahnuty bodaj ščo-nebuď u procesach, jaki tut vidbuvajuťsia. Inodi v dijaľnosti mimojida projavliajuťsia rysy prosto-taky dytiačoho sproščennia, inkoly vin vpadaje v «baročni vidchylennia», i todi na vsiomu» ščo vin tvoryť, ležyť vidbytok jakojiś sloniačoji velyči. Stari mimojidy neridko stvoriujuť formy, zdatni vyklykaty ščyryj smich. Ščopravda, ja nikoly z nych ne smijavsia, bo zavždy buv strašenno šokovanyj tajemnyčistiu cioho vydovyšča. Cilkom zrozumilo, ščo v perši roky doslidžeń učeni tak i nakynulysia na mimojidy, vvažajučy jich za centry soliariänśkoho Okeanu j hadajučy, ščo same tut vidbudeťsia žadanyj kontakt dvoch cyvilizacij. Odnak duže švydko zjasuvalosia, ščo ni pro jakyj kontakt ne može buty j movy, bo vse počynalosia j zakinčuvalosia imitacijeju form, jaka nikudy ne vela. U svojich vidčajdušnych pošukach doslidnyky znovu j znovu zvertalysia do antropomorfizmu čy zoomorfizmu, vbačajučy u najriznomanitnišych vytvorach žyvoho Okeanu to «orhany čuttia», to naviť «kincivky», — pevnyj čas taki včeni, jak Maartens i Ekkonaji, vvažaly za nych «chrebetnykiv» i «švydkuniv» Hize. Odnak «kincivkamy» nazyvaty ci protuberanci žyvoho Okeanu, jaki vin vykydav inodi na dvi myli v atmosferu, bulo stiľky ž pidstav, skiľky zemletrus — «himnastykoju» zemnoji kory. Katalog form, povtoriuvanych biľš-menš postijno j porodžuvanych žyvym Okeanom tak často, ščo protiahom doby na joho poverchni jich možna pobačyty kiľka desiatkiv čy naviť soteń, ochopliuje blyźko triochsot nazv. Najbiľš «neliudśkymy», tobto heť ne schožymy na vse te, ščo buď-koly doslidžuvalosia liudynoju na Zemli, za tverdženniam

školy Hize, je symetriädy. Postupovo stalo jasno, ščo Okean ne vyjavliaje ahresyvnosti j zahynuty v joho plazmatyčnych hlybynach može tiľky duže neobačnyj čy bezpečnyj (zvyčajno ž, za vyniatkom neščasnych vypadkiv, spryčynenych, napryklad, poškodženniam kysnevoho aparata čy kondyciönera); naviť cylindryčni riky «dovhuniv» i strachitlyvi stovpy «chrebetnykiv», jaki bezhluzdo hojdajuťsia sered chmar, možna naskriź probyty litakom čy inšym litaľnym aparatom bez buď-jakoho ryzyku — plazma zviľniaje dorohu, rozstupajučyś pered storonnim predmetom iz švydkistiu, rivnoju švydkosti zvuku v soliariänśkij atmosferi, utvoriujučy, jakščo jiji do cioho sponukaty, hlyboki tuneli naviť pid poverchneju Okeanu (pryčomu energija, jaka z cijeju metoju myttiu pryvodyťsia v diju, velyčezna — Skriabin vyznačyv, ščo vona pryblyzno dorivniuje 1019 erhiv!!!). I vse ž taky doslidžennia symetriäd učeni rozpočaly duže oberežno, raz po raz vidstupajučy, zaprovadžujučy vse novi j novi pravyla bezpeky, často, ščopravda, tiľky ujavni; ne dyvno, ščo imena tych, chto peršyj probyvsia v bezodni symetriäd, znajuť na Zemli naviť dity. Žach, jakyj vyklykajuť ci počvary-hihanty, pojasniujeťsia ne jichnim zovnišnim vyhliadom, choč vin i spravdi može navijaty košmarni sny. Joho skoriše porodžuje te, ščo v mežach symetriäd nema ničoho postijnoho, ničoho pevnoho, tam ne dijuť naviť fizyčni zakony. Same ce davalo doslidnykam symetriäd pidstavu dedali napolehlyviše stverdžuvaty, ščo žyvyj Okean rozumnyj. Symetriädy vynykajuť raptovo. Jich utvorennia schože na vyveržennia. Nezadovho do toho Okean počynaje slipuče blyščaty, nemovby vsia joho poverchnia v kiľka desiatkiv kvadratnych kilometriv raptom pokrylasia sklom. Pry ciomu ni joho hustota, ni rytm chvyliuvannia ne zminiujuťsia. Inodi symetriäda vynykaje tam, de buv nurt, jakyj usmoktav u hlybynu «švydkuna», ale take buvaje ridko. Mynaje jakyjś čas, i sklysta obolonka zduvajeťsia potvornym puchyrem, u jakomu, miniačyś, vidbyvajuťsia veś neboschyl, sonce, chmary, obrij. Schožu na spalachy blyskavky hru kolioriv, vyklykanu počasty pohlynanniam, a počasty zalomlenniam svitla, ni z čym ne porivniaty! Osoblyvo raziuči svitlovi efekty vlastyvi symetriädam, jaki vynykajuť pid čas holuboho dnia, a takož pered samisińkym zachodom soncia. Todi skladajeťsia vražennia, ščo z nadr odnijeji planety narodžujeťsia druha, jaka ščomyti podvojuje svij objem. Slipuča kulia, ledve pidniavšyś z hlybyny, roztriskujeťsia bilia veršyny na vertykaľni sektory. Odnak ce ne rozpad. Cia stadija, ne zovsim udalo nazvana «fazoju kvitkovoji čašečky», tryvaje vsioho kiľka sekund. Spriamovani do neba peretynčasti duhy povertajuťsia, zrostajuťsia deś u nevydymij hlybyni j počynajuť blyskavyčno formuvaty ščoś na zrazok kremeznoho torsa, vseredyni jakoho vidbuvajuťsia odnočasno sotni javyšč. U samomu centri (vperše joho doslidyla expedycija Hamaliji v skladi simdesiatioch čolovik) z hihantśkych polikrystaliv utvoriujeťsia visiovyj nesučyj steržeń, jakyj inodi nazyvajuť, može, j ne duže vdalo «chrebtom». Chymerna architektonika cijeji centraľnoji opory pidtrymujeťsia in statu nascendi 6 vertykaľnymy stovpamy ridkych, majže vodianystych drahliv, jaki bezperervno bjuť z kilometrovych zapadyn. Pry ciomu velet vydaje hluchyj, protiahlyvyj ryk, a dovkola, znavisnilo chliupočučy, zdijmajeťsia val snižnoji, krupnoporystoji piny. Potim vid centra do krajiv počynajeťsia skladne obertannia potovščenych ploščyn, na jaki našarovujuťsia vidklady tiahučoji masy, ščo pidijmajeťsia z hlybyn; vodnočas hejzery, pro jaki ja ščojno zhaduvav, zastyhajuť i peretvoriujuťsia na ruchlyvi, schoži na ščupaľci kolony, pučky jich spriamovujuťsia v točno vyznačeni dynamikoju vsijeji konstrukciji miscia i teper skydajuťsia na 6 U moment utvorennia (lat.).

veletenśki ziabra zarodka, ščo roste z nejmovirnoju švydkistiu; u cych ziabrach strumenije roževa krov i temno-zelena, majže čorna, voda. Z cijeji myti symetriäda počynaje vyjavliaty svoju najdyvovyžnišu vlastyvisť — zdatnisť modeliuvaty čy, točniše, zupyniaty diju dejakych fizyčnych zakoniv. Peredusim treba vidznačyty, ščo ne buvaje dvoch odnakovych symetriäd i geometrija kožnoji z nych — nemovby novyj «vynachid» žyvoho Okeanu. Dali symetriäda stvoriuje v sobi te, ščo často nazyvajuť «mašynamy myttievoji diji», choča ci konstrukciji anitrochy ne schoži na mašyny, zbudovani liuďmy; jdeťsia vykliučno pro porivniano vuźku j čerez te nemovby «mechaničnu» cilespriamovanisť diji. Koly hejzery, jaki bjuť z bezodni, rozduvajuťsia, tužavijuť, obertajučyś na tovstostinni halereji ta korydory, ščo rozchodiaťsia navsibič, a «peretynky» zvodiať systemu peresičnych ploščyn, navysiv, sklepiń, symetriäda počynaje vypravdovuvaty svoju nazvu, kožnomu utvorenniu bilia odnoho poliusa vidpovidaje točnisińko take ž same utvorennia bilia poliusa protyležnoho. Chvylyn čerez dvadciať-trydciať hihant počynaje poviľno zanuriuvatyś, inodi vidchyliajučyś vid vertykaľnoji osi na visim-dvanadciať gradusiv. Symetriädy buvajuť velyki j mali, ale naviť karlykovi pislia zanurennia zdijmajuťsia metriv na visimsot nad rivnem Okeanu i jich vydno na vidstani dobroho desiatka myľ. Najbezpečniše pronyknuty vseredynu symetriädy odrazu ž pislia vidnovlennia neju rivnovahy, koly vsia systema perestaje zanuriuvatysia v žyvyj Okean i znovu nabuvaje vertykaľnoho položennia. Najzručniše dlia pronyknennia misce roztašovane trochy nyžče vid veršyny symetriädy. Porivniano hladeńku poliarnu «šapku» tam otočuje prostir, podiriavlenyj, mov rešeto, hyrlamy vnutrišnich kamer i tuneliv. U cilomu ž cia formacija — tryvymirne vtilennia jakohoś rivniannia vyščoho poriadku. Jak vidomo, kožne rivniannia možna vyrazyty movoju vyščoji geometriji, pobuduvaty ekvivalentne jomu geometryčne tilo. V takomu rozuminni symetriäda — rodyčka konusiv Lobačevśkoho i vidjemnoji kryvyny Rimana, ale čerez svoju nejmovirnu skladnisť rodyčka duže daleka. Ce skoriše veletenśka, ščo siahaje kiľkoch kubičnych myľ, modeľ ciloji matematyčnoji systemy, pryčomu modeľ čotyryvymirna, bo spivmnožnyky rivniań vyražajuťsia takož i v časi, i v zminach, ščo vidbuvajuťsia z joho plynom. Najprostišoju, pevna rič, bula dumka, ščo pered namy ne ščo inše, jak «matematyčna mašyna» žyvoho Okeanu, stvorena u vidpovidnych masštabach modeľ rozrachunkiv, potribnych jomu dlia jakojiś nevidomoji nam mety. Ale ciu hipotezu Fermona nyni vže nichto ne pidtrymuje. Vona bula veľmy spokuslyva, odnak ujavlennia, nibyto za dopomohoju takych tytaničnych vyveržeń, de kožna z častok vidpovidaje formulam matematyčnoho analizu, do toho ž dedali skladnišym, žyvyj Okean rozhortaje tajemnyci materiji, kosmosu, buttia, proisnuvalo nedovho. Nadto bahato možna znajty v hlybyni symetriädy javyšč, jaki superečať takij, po suti, prostij, naviť po-dytiačomu najivnij, jak dechto vvažaje, interpretaciji. Ne brakuvalo i sprob stvoryty jakuś dostupnu modeľ symetriädy, jiji naočnu analogiju. Dosyť populiarne pojasnennia Averiana, jakyj zaproponuvav take porivniannia: ujavimo sobi starodavniu zemnu sporudu časiv rozkvitu Vavilona, zvedenu z žyvoji, zbudlyvoji j evoliuciönizujučoji rečovyny; architektonika jiji plavno pomynaje nyzku perechidnych faz, nabyrajučy na našych očach form hrećkoji i romanśkoji architektury, potim kolony robliaťsia tonkymy, nače stebla, sklepinnia staje niby nevahomym, pidnosyťsia vhoru, zahostriujeťsia, arky peretvoriujuťsia na kruti paraboly, a vidtak zalamujuťsia, jak

u hotyci. Hotyka, ščo vynykla v takyj sposib, dosiahaje doskonalosti, potim starije, doteperišnia jiji strohisť strimkoho poryvannia, zletu zminiujeťsia vybuchom orhiji pyšnoty, na našych očach rozkvitaje chymerne baroko; jakščo prodovžuvaty cej riad, rozhliadaty vsi ci utvorennia jak etapy isnuvannia čohoś žyvoho, to vrešti možna pryjty do architektury kosmodromičnoji epochy i vodnočas choč trochy nablyzytyś do rozuminnia toho, ščo take symetriäda. Ale take porivniannia, choč joho rozvyvaly j zbahačuvaly, naviť sprobuvaly proiliustruvaty speciäľnymy modeliamy j fiľmom, u najkraščomu razi — tiľky dokaz našoho bezsyllia, u najhiršomu — sproba uchylytysia vid problemy, a to j prosto omana, bo symetriäda ne schoža ni na ščo zemne… Liudyna može spryjniaty zrazu zovsim nebahato; vona bačyť tiľky te, ščo vidbuvajeťsia pered neju, tut, u danyj moment, ale ujavyty sobi bezlič procesiv, jaki vidbuvajuťsia odnočasno, chaj naviť vzajemopovjazanych, takych, ščo dopovniujuť odyn odnoho, ne zdatna. V ciomu možna peresvidčytysia naviť na pidstavi porivniano prostych javyšč. Dolia odnijeji liudyny može važyty duže bahato, doliu kiľkoch soteń prostežyty važče, a doliu tysiači čy miľjona osiahnuty prosto nemožlyvo. Symetriäda — miľjon, ni, naviť miľjard, pidnesenyj do stupenia bezmežnosti, vona — sama nejmovirnisť; ščo z toho, ščo v hlybyni odnoho z jiji nefiv, jakyj je lyše zbiľšenym u desiať raziv prostorom Kronekkera, my — nače murachy, zavmerli v žyvomu sklepinni, ščo bačymo pered soboju veletenśki ploščyny, jaki strimko zdijmajuťsia vhoru j ťmiano vyblyskujuť u svitli našych raket, sposterihajemo jichnij vzajemozvjazok, plavnisť linij ta bezdohannu doskonalisť form, — use ce tiľky myť, bo v cij architektonici holovne — ruch, zoseredženyj i cilespriamovanyj. My sposterihajemo lyše okremyj frahment cioho procesu, kolyvannia odnijeji struny v symfoničnomu orkestri superhihantiv i znajemo — ale tiľky znajemo, a ne rozumijemo, — ščo vodnočas nad namy j pid namy, v strilčastych bezodniach, nedostupnych našomu zoru j ujavi, vidbuvajuťsia sotni tysiač i miľjony peretvoreń, povjazanych miž soboju, nače noty, matematyčnym kontrapunktom. Chtoś nazvav symetriädu geometryčnoju symfonijeju; jakščo ce j spravdi tak, to my — jiji hluchi sluchači. Ščob rozhledity tut choč ščo-nebuď, treba vidijty, vidstupyty v bezmežnu dalečiń, ale ž u symetriädi vse — utroba, rozmnožennia, lavyny narodžeń, bezperervne formuvannia, pryčomu te, ščo formujeťsia, vodnočas samo formuje, čutlyvo ozyvajučyś na kožnu navkolyšniu zminu; žodna mimoza ne zreahuje tak na dotyk, jak viddalena vid nas na bahato myľ i na sotni jarusiv častyna symetriädy na te, ščo vidbuvajeťsia v tomu misci, de my stojimo. Kožna konstrukcija, dosiahnuvšy doskonalosti, vyveršennia jakoji nedostupne našomu zoru, isnuje vsioho lyše odnu myť, prote sama bere učasť u konstrujuvanni inšych konstrukcij, dyryhuvanni nymy, a ti v svoju čerhu vplyvajuť na jiji modeliuvannia. Tak, ce symfonija, ale taka, jaka sama sebe tvoryť i sama sebe hlušyť. Kineć symetriädy žachlyvyj. Toj, chto bačyv joho, ne mih pozbutysia vražennia, ščo pered joho očyma skojilasia tragedija, a može, naviť ubyvstvo. Čerez jakychoś dvi, ščonajbiľše try hodyny, protiahom jakych tryvaje cej šal rozrostannia, zbiľšennia j samostvorennia, žyvyj Okean perechodyť u nastup: joho hladeńka poverchnia bryžyťsia, zaspokojenyj uže, vkrytyj zasochloju pinoju prybij počynaje kypity; vid obriju kotiaťsia lavy koncentryčnych chvyľ, takych samych muskuliastych krateriv, jak ti, z kotrych narodžujuťsia mimojidy, tiľky nezrivnianno biľšych. Zanurena častyna symetriädy styskajeťsia, nemovby jakaś syla povoli vyštovchuje kolos uhoru, ščob vykynuty joho za meži planety; verchni šary okeaničnoho drahovynnia vraz aktyvizujuťsia, pidijmajuťsia dedali vyšče na bični stiny symetriädy,

tužavijuť, ukryvajuť jich, zamurovujuť otvory, ta vse ce dribnyci v porivnianni z tym, ščo vidbuvajeťsia rivnočasno u hlybyni veleta. Speršu formotvorči procesy — narodžennia čerhovych architektonik — nenadovho prypyniajuťsia, a potim rizko pryskoriujuťsia: ruchy masy, jiji vzajemopronyknennia, kolyvannia, vybudova osnov i sklepiń, dosi taki plavni j rozmireni, nače vony maly tryvaty viky, znenaćka nabyrajuť karkolomnoji švydkosti. Vynykaje hnitiuče vidčuttia, niby kolos pered lycem nebezpeky, jaka jomu zahrožuje, prahne ščoś vyveršyty. Ta ščo švydše zrostaje navaľnisť pereminy, to očevydnišoju staje žachlyva, brydka metamorfoza, jak samoho budiveľnoho materiälu, tak i joho dynamiky. Vsi strilčasti peretyny napročud hnučkych ploščyn robliaťsia mjakymy, mliavymy j provyslymy; zjavliajuťsia nevykinčeni, potvorni, skaličeni formy, a z nevydymych hlybyn dolynaje dedali hučnišyj hul i rev. Z syloju vyštovchuvane z nadr povitria nemovby v peredsmertnomu vydychu treťsia ob vuźki tisnyny, vydobuvajučy z prohoniv i sklepiń, nače zi strachitlyvych horlianok, obroslych stalaktytamy slyzu, i mertvych holosovych zvjazok, stohin i chrypinnia; u sposterihača, nezvažajučy na karkolomnyj ruch masy, vynykaje vražennia jiji cilkovytoho omertvinnia. Spravdi, ce ruch pliundruvannia. I vže tiľky urahannyj viter, zavyvajučy v tysiačach bezdonnych šacht, pidtrymuje, rozdymajučy, pidnebesnu sporudu. Myť — i vona počynaje spovzaty vnyz, zapadatysia, nače ochoplenyj polumjam stiľnyk; de-ne-de šče vydno ostanni konvuľsiji, bezporadnyj, dedali slabšyj trepet; narešti, bez uvynu atakovanyj izzovni, pidmytyj chvyliamy tytan poviľno, nače hora, perekydajeťsia j znykaje v klubach piny, točnisińko takoji, jak ta, ščo z neji vin postav. I ščo ž ce vse označaje? Tak, ščo vono označaje?.. Pamjataju, jak odna škiľna exkursija ohliadala Instytut soliarystyky v Adeni. Ja buv todi Gibarianovym asystentom. Čerez bokovyj zal bibliöteky školiariv provely do holovnoho prymiščennia, osnovnu častynu jakoho zapovniuvaly kasety z mikrofiľmamy. Na nych bulo zafixovano neznačni frahmenty nutra symetriäd, pevna rič, davno vže neisnujučych, a vsioho jich tam — ne okremych kadriv, a cilych bobin z plivkoju naličuvalosia ponad devjanosto tysiač. I oś povnovyda divčynka rokiv pjatnadciaty, rišuče j dopytlyvo hlianuvšy kriź okuliary, raptom zapytala: «A naviščo vse ce?…» Zapala nijakova tyša. Včyteľka suvoro hlianula na svoju nedyscyplinovanu učenyciu. A my, soliarysty, jaki provadyly exkursiju (ja tež buv sered nych), ničoho ne zmohly jij vidpovisty. I spravdi, ščo možna skazaty? Adže symetriädy nepovtorni, jak nepovtorni zahalom procesy, ščo vidbuvajuťsia v cych hihantach. Napryklad, inodi povitria perestaje provodyty v nych zvuk; abo zbiľšujeťsia čy zmenšujeťsia koeficijent refrakciji. Inkoly v dejakych misciach tiažinnia rytmično puľsuje, nenače v symetriädi bjeťsia hravitacijne serce. Zjavliajuťsia i znykajuť šary pidvyščenoji iönizaciji, i todi hirokompasy doslidnykiv až šalenijuť. Cej perelik možna bulo b prodovžyty. A vtim, jakščo tajemnyciu symetriäd kolyś bude naviť rozhadano, zalyšaťsia šče asymetriädy… Vony vynykajuť tak samo, jak i symetriädy, tiľky hynuť inakše. U nych ničoho ne možna rozriznyty, bo vse tremtyť, palaje, merechtyť. My znajemo tiľky, ščo vony — oseredky procesiv, švydkisť jakych nablyžajeťsia do meži fizyčno možlyvych velyčyn, inodi asymetriäd nazyvajuť išče «neosiažnymy kvantovymy javyščamy». Odnak jichnia matematyčna podibnisť do pevnych modelej atoma taka nepostijna j skoromynušča, ščo dechto vvažaje jiji druhoriadnoju čy naviť vypadkovoju oznakoju. Vony žyvuť nabahato menše, niž symetriädy, — usioho jakychoś dvadciať chvylyn, a zahybeľ jichnia išče žachlyviša: slidom za urahanom, kotryj rozdymaje i pidryvaje jich z ohlušlyvym hurkotom, z nych z nejmovirnoju švydkistiu vychopliujeťsia ridyna. Vyrujučy pid šarom brudnoji piny, vona

zatopliuje vse dovkola z hydkym buľkanniam, pislia čoho stajeťsia vybuch. Mov vyveržennia hriaziovoho vulkana, vin vykydaje stovp rozšmatovanych reštok asymetriädy, ščo šče dovho padajuť na zburenu poverchniu Okeanu. Rozneseni vitrom dejaki z nych, vysochli, nače trisky, žovtuvati, plaski, schoži na zakostenili peretynky čy chriašči, možna znajty na chvyliach za bahato desiatkiv kilometriv vid centra vybuchu. Okremu hrupu stanovliať, utvorennia, jaki na dovhyj čy korotkyj periödy povnistiu vidokremliujuťsia vid žyvoho Okeanu. Vony trapliajuťsia značno ridše, i čerez te jich nabahato važče pomityty. Koly vperše bulo znajdeno jichni reštky, včeni pomylkovo, — ce zjasuvalosia nabahato pizniše, — ototožnyly jich z ostankamy stvoriń, jaki nibyto žyvuť u hlybynach Okeanu. Inodi zdajeťsia, ščo ci utvorennia vtikajuť, nače dyvni bahatokryli ptachy, vid surm «švydkuniv», kotri jich pereslidujuť. Ale ce zemne porivniannia ničoho ne pojasniuje. Inkoly (duže ridko) na skeliastych berehach ostroviv možna pomityty dyvni syluety, schoži čy to na tiuleniv na ležbyšči, čy to na pingviniv, jaki vyhrivajuťsia na sonci abo linyvo čalapajuť do moria, ščob zlytysia z nym v odne cile. Otak i krutylysia ujavlennia pro nych u koli zemnych, liudśkych poniať, a peršyj kontakt… Expedyciji podolaly sotni kilometriv u hlybynach symetriäd, rozstavyly rejestracijni aparaty, avtomatyčni kinokamery; televizijni oči štučnych suputnykiv fixuvaly bruńkuvannia mimojidiv i «dovhuniv», jichnie dozrivannia i zahybeľ. Zapovniuvalysia bibliöteky, rozrostalysia archivy; cina, jaku dovodylosia platyty za ci doslidžennia, časom bula duže vysoka. Simsot visimnadciať čolovik propalo pid čas kataklizmiv, ne vstyhnuvšy vybratyś z pryrečenych na zahybeľ kolosiv, pryčomu sto šisť iz nych — tiľky v odnij katastrofi, vidomij tym, ščo v nij zahynuv i Hize, jakomu todi same mynulo simdesiat rokiv. Stalosia neperedbačene: utvorennia, jake za vsima oznakamy naležalo do symetriäd, spitkala smerť, vlastyva asymetriädam. Simdesiat devjať čolovik, odiahnenych u broniovani skafandry, razom z mašynamy i pryladamy protiahom kiľkoch sekund znyščyv hihantśkyj hriaziovyj vulkan, zbyvšy svojim vyverženniam šče dvadciatioch simoch, jaki pilotuvaly litaky j vertolioty, ščo kružlialy nad miscem doslidžennia. Ciu točku peretynu sorok druhoji paraleli z visimdesiat devjatym merydiänom poznačeno na kartach jak «Vyveržennia sta šistioch». Ale vona isnuje tiľky na kartach, — poverchnia Okeanu tam ničym ne vidrizniajeťsia vid buď-jakoho inšoho punktu. Todi vperše za vsiu istoriju soliarystyčnych doslidžeń prolunaly holosy, jaki vymahaly zavdaty po Okeanu termojadernych udariv. Ta ce bulo b žorstokiše, za buď-jaku pomstu, bo jšlosia pro znyščennia toho, čoho my ne mohly zrozumity. Koly obhovoriuvalosia ce pytannia, Canken, kolyšnij zastupnyk načaľnyka rezervnoji hrupy Hize, jakyj uciliv, zablukavšyś nad Okeanom čerez pomylku peredavalnioho aparata, ščo chybno poznačyv koordynaty miscia doslidžeń symetriädy, i prybuv tudy bukvaľno čerez kiľka chvylyn pislia vybuchu (pidlitajučy, vin išče pobačyv čornyj hryb), pryhrozyv, ščo v razi takoji uchvaly pidirve stanciju razom z soboju j visimnadciaťma liuďmy, jaki zalyšylysia na nij. I choč oficijno nikoly ne vyznavalosia, ščo cej samovbyvčyj uľtymatum uplynuv na naslidky holosuvannia, možna prypustyty, ščo tak vono j bulo. Odnak časy, koly taki čyslenni expedyciji vidviduvaly planetu, vže mynuly. Sama stancija, za budivnyctvom jakoji sposterihaly z suputnykiv, — inženerna sporuda takoho masštabu, ščo Zemlia mohla b pyšatysia neju, jakby ne zdatnisť Okeanu protiahom kiľkoch sekund stvoriuvaty konstrukciji, v miľjony raziv biľši, — maje formu dyska diämetrom u dvisti metriv z čotyrma jarusamy v centri j dvoma po krajach. Vona vysyť

na vysoti vid pjatysot do tysiači pjatysot metriv nad Okeanom zavdiaky hravitatoram, ščo pryvodiaťsia v ruch energijeju anihiliaciji, i, krim zvyčajnoji aparatury, jakoju ustatkovujuťsia vsi stanciji ta velyki satelojidy inšych planet, jiji osnaščeno šče j speciäľnymy radarnymy ustanovkamy, hotovymy v razi najmenšoji zminy stanu poverchni Okeanu vvimknuty dodatkovu potužnisť, — tož, tiľky-no zjavliajuťsia perši oznaky novoho žyvoutvorennia, stalevyj dysk pidijmajeťsia v stratosferu. Teper stancija majže bezliudna. Vidtodi, jak u nyžnich skladach zamknuly robotiv — z nevidomoji meni dosi pryčyny, — u korydorach ne zustrineš ni duši, mov na korabli, ščo drejfuje bez komandy, jaka zahynula za tajemnyčych obstavyn. Koly ja postavyv na polyciu desiatyj tom monografiji Hize, meni zdalosia, ščo pid mojimy nohamy zatremtila staľ, ukryta šarom porystoho pinoplastu. Ja zacipeniv, ale tremtinnia biľše ne povtorylosia. Bibliöteka bula reteľno izoliovana vid usioho korpusu stanciji, i vibracija mohla vynyknuty tiľky z odnijeji pryčyny: z raketodromu startuvala jakaś raketa. Cia dumka povernula mene do dijsnosti. Ja šče ne vyrišyv ostatočno, čy poleču, jak meni radyv Sartoriüs. Jakščo ja povodytymuś tak, niby cilkom schvaliuju joho plany, to v kraščomu razi zmožu tiľky vidtiahty naše zitknennia; ja buv majže peven, ščo sprava dijde do sutyčky, bo vyrišyv zrobyty vse možlyve, ščob uriatuvaty Heri. Holovne, čy buly v Sartoriüsa šansy na uspich. Joho perevaha peredi mnoju bula velyčezna: jak fizyk, vin rozumivsia na cij problemi u desiať raziv krašče za mene, i ja mih, choč jak ce paradoxaľno, pokladatysia lyše na bezdohannisť rišeń, jaki pidnosyv nam Okean. Tož ja cilu hodynu prosydiv nad mikrofiľmamy, sylkujučyś vylovyty choča b ščoś dostupne mojemu rozuminniu z moria trykliatoji matematyky, movoju jakoji promovliala fizyka nejtrynnych procesiv. Speršu meni ce zdalosia beznadijnym, tym pače, ščo nejmovirno skladnych teorij nejtrynnoho polia bulo až pjať — javna oznaka toho, ščo vsi vony daleki vid doskonalosti. Ta vrešti-rešt meni vdalosia znajty ščoś obnadijlyve. Ja same perepysuvav formuly, koly raptom chtoś postukav. Ja švydko pidijšov do dverej i pročynyv jich, zastupajučy, ščilynu. Ja pobačyv pered soboju blyskuče vid potu Snautove oblyččia. V korydori biľše nikoho ne bulo. — A, ce ty, — skazav ja, šyroko rozčyniajučy dveri. — Zachoď. — Tak, ce ja, — vidpoviv Snaut. Holos joho lunav chrypko, pid zapalenymy očyma nabriakly mišky. Snaut buv u blyskučomu humovomu antyradiäcijnomu fartusi na elastyčnych šlejkach; z-pid fartucha vyhliadaly ti sami brudni chološi štaniv, jakych vin, zdavalosia, nikoly ne skydav. Joho oči obbihly kruhlyj, rivnomirno osvitlenyj zal i zupynylysia, zavvažyvšy Heri, jaka stojala v hlybyni bilia krisla. My švydko zzyrnulyś, i ja opustyv poviky; todi vin leheńko vklonyvsia, a ja liubjaznym tonom vidrekomenduvav jich odne odnomu: — Ce doktor Snaut, Heri. Snaut, ce… moja družyna. — Ja… malopomitnyj člen ekipažu j čerez te… — Pauza nebezpečno zatiahlaś. — Ja ne mav nahody poznajomytysia z vamy… Heri usmichnulasia j podala jomu ruku. Vin potys jiji, jak meni zdalosia, trochy pryholomšenyj, kiľka raziv klipnuv očyma j skamjaniv, vyriačyvšyś na Heri. Ja poklav jomu na pleče ruku. — Darujte, — skazav Snaut, zvertajučyś do Heri. — Ja chotiv by pohovoryty z toboju, Keľvin… — Buď laska, — vidpoviv ja z jakojuś velykosvitśkoju nevymušenistiu. Vse ce trochy

skydalosia na nyźkoprobnu komediju, ale inšoho vychodu ne bulo. — Heri, liuba, ne zvertaj na nas uvahy. Nam z doktorom treba pohovoryty pro naši nudni spravy… — I, vziavšy Snauta za likoť, ja poviv joho do maleńkych kriseleć u protyležnomu kinci zalu. Heri vmostylasia v krisli, u jakomu ščojno sydiv ja, ale pidsunula joho tak, ščob, pidvodiačy oči vid knyžky, mohla nas bačyty. — Nu ščo? — tycho zapytav ja. — Rozvivsia, — stycha prosyčav Snaut. Možlyvo, jakby meni perekazaly ciu istoriju, j takyj počatok našoji rozmovy, ja b zarehotav, ale tut, na stanciji, moje počuttia humoru zovsim atrofuvalosia. — Z učorašnioho dnia ja prožyv kiľka rokiv, Keľvin, — dodav vin. — Kiľka nepohanych rokiv. A ty? — Ničoho… — vidpoviv ja, trochy povahavšyś, bo ne znav, ščo kazaty. Ja zavždy z sympatijeju stavyvsia do Snauta, ale vidčuvav, ščo zaraz povynen joho osterihatysia, točniše, toho, z čym vin do mene pryjšov. — Ničoho? — movyv Snaut tym samym tonom, ščo j ja. — Naviť tak?.. — Pro ščo ce ty? — Ja vdav, ščo ne rozumiju joho. Vin prymružyv počervonili oči j, nachylyvšyś do mene tak blyźko, ščo ja vidčuv na oblyčči teplo joho dychannia, zašepotiv: — My zahruzajemo, Keľvin. Z Sartoriüsom ja vže ne možu zvjazatyś. Ja znaju tiľky te, ščo napysav tobi j ščo vin rozpoviv meni pislia našoji maleńkoji prečudovoji konferenciji… — Vin vymknuv videofon? — zapytav ja. — Ni. V nioho korotke zamykannia. Zdajeťsia, vin zrobyv ce navmysne abo… — Snaut rizko zmachnuv kulakom, nemovby ščoś rozbyvajučy. Ja movčky dyvyvsia na nioho. Livyj kutyk joho hubiv skryvyvsia v nepryjemnij usmišci. — Keľvin, ja pryjšov tomu, ščo… — Snaut ne dokazav. — Ščo ty zbyraješsia roboty? — Ty maješ na uvazi toj lyst? — nekvaplyvo zapytav ja. — Možu ce zrobyty, ne baču pidstav dlia toho, ščob vidmovliatyś, ja, vlasne, zarady cioho tut i sydžu. Chotiv rozibratysia… — Ni, — urvav vin mene. — Ja ne pro te… — Ni? — perepytav ja z udavanym podyvom. — Todi sluchaju tebe. — Sartoriüs, — burknuv Snaut, trochy pomovčavšy. — Jomu zdajeťsia, ščo vin znajšov šliach… rozumiješ? Vin ne spuskav z mene očej. Ja sydiv spokijno, namahajučyś nadaty svojemu oblyččiu bajdužoho vyrazu. — Po-perše, cia istorija z renthenom. Te, ščo robyv z nym Gibarian, pamjataješ? Možlyva pevna modyfikacija… — Jaka same? — My posylaly v Okean prosto pučok promeniv i moduliuvaly tiľky jichniu napruhu za riznymy zakonamy. — Nu, ja pro ce znaju. Nylin uže stavyv taki doslidy. Ta j bahato inšych tež. — Tak, ale vony zastosovuvaly mjake vyprominiuvannia. A v nas vono bulo žorstke — my hatyly v Okean na vsiu potužnisť.

— Ce može pryzvesty do prykrych naslidkiv, — zauvažyv ja. — Porušennia Konvenciji Čotyrioch i OON. — Keľvin… ne prykydajsia. Adže teper ce vže ne maje anijakisinśkoho značennia. Gibarian metrvyj. — Aha, Sartoriüs choče zvalyty vse na nioho? — Ne znaju. My z nym pro ce ne hovoryly. Ta j, zreštoju, ce ne tak važno. Oskiľky «hosti» zavždy zjavliajuťsia same v tu myť, koly my prokydajemosia, to ce, na dumku Sartoriüsa, daje pidstavu zrobyty vysnovok, ščo Okean vytiahuje z nas recept dlia svojich vytvoriv pid čas našoho snu. Mabuť, vin hadaje, ščo najvažlyvišyj naš stan — same son. Tomu tak i čynyť. A Sartoriüs choče poslaty jomu našu javu — dumky, koly my ne spymo, rozumiješ? — U jakyj sposib? Poštoju? — Žarty pošleš jomu sam, okremo. Cej pučok promeniv my promoduliujemo biöstrumamy mozku kohoś iz nas. U holovi v mene raptom projasnilo. — Aha, — skazav ja. — I cej chtoś — ja, tak? — Tak. Vin mav na uvazi same tebe. — Krasneńko diakuju. — Ščo ty na ce skažeš? Ja ničoho ne vidpoviv. Snaut movčky hlianuv na Heri, jaka porynula v čytannia, a vidtak pereviv pohliad na moje oblyččia. Ja vidčuv, ščo blidnu, ale ničoho ne zmih z soboju vdijaty. — Nu jak?.. — zapytav vin. Ja znyzav plečyma. — Ci renthenivśki propovidi pro doskonalisť liudyny ja vvažaju blazenstvom. I ty tež. Može, ni? — Tak? — Tak. — Duže dobre, — skazav Snaut i vsmichnuvsia, nemovby ja vypravdav joho spodivannia. — Otže, ty proty cioho namiru Sartoriüsa? Ja šče ne rozumiv, jak ce staloś, ale v joho pohliadi pročytav, ščo vin zahnav mene tudy, kudy chotiv. Ja movčav, bo ščo tut možna bulo skazaty? — Čudovo, — movyv vin. — Je šče odyn proekt. Peremontuvaty aparat Roše. — Anihiliator? — Tak. Sartoriüs uže zrobyv poperedni rozrachunky. Ce cilkom reaľno. I naviť ne potribna bude velyka potužnisť. Aparat praciuvatyme cilodobovo, neobmeženyj čas, stvoriujučy antypole. — Stry… stryvaj! Jak ty ce sobi ujavliaješ?! — Duže prosto. Ce bude nejtrynne antypole. Zvyčajna materija zalyšajeťsia bez zmin. Znyščenniu pidliahajuť tiľky… nejtrynni systemy. Rozumiješ? Snaut zadovoleno posmichnuvsia. Ja sydiv pryholomšenyj. Za chvylynu vin perestav posmichatysia, pyľno hlianuv na mene, namorščyvšy loba, j čekav. — Otže, peršyj proekt — «Dumka» — my vidkydajemo. A druhyj? Sartoriüs uže nad nym praciuje. Nazvemo joho «Svoboda».

Ja na myť zapliuščyv oči. I raptom u mene siajnuv zdohad: Snaut — ne fizyk; Sartoriüs vymknuv abo rozbyv videofon. Ta ce ž čudovo! — Ja nazvav by joho inakše — «Bijnia»… — nekvaplyvo prokazav ja. — Ty tež ne sviatyj. Chiba ni? Teper use bude zovsim inakše. Nijakych «hostej», nijakych stvoriń F — ničoho. Uže v tu myť, koly počneťsia materiälizacija, nastane rozpad. — Ce neporozuminnia, — usmichnuvś ja, pochytavšy holovoju. Ja buv peven, ščo moja usmiška cilkom pryrodna. — jdeťsia ne pro dokory sumlinnia, a tiľky pro instynkt samozberežennia. Ja ne choču vmyraty, Snaut. — Ščo?!. Snaut vraženo j pidozrilo dyvyvsia na mene. Ja vytiah z kyšeni zimjatoho papircia z formulamy. — Ja tež dumav pro ce. Ty ščo, zdyvovanyj? Adže ja peršyj vysunuv nejtrynnu hipotezu. Chiba nepravda? Dyvyś. Antypole možna zbudyty. Dlia zvyčajnoji materiji vono bezpečne. Ce pravda. Ale v tu myť, koly nastaje destabilizacija, koly nejtrynna struktura rozpadajeťsia, vyviľniujeťsia nadlyšok energiji zvjazku. Jakščo na kožen kilogram masy v stani spokoju prypadaje desiať u vośmim stepeni erhiv, to na kožne stvorinnia F — pjať — sim po desiať u vośmim stepeni. Znaješ, ščo ce označaje? Ekvivalent nevelykomu zariadu uranu, jakby vin vybuchnuv useredyni stanciji. — Ščo ty kažeš!.. Ale ž… Sartoriüs mav use te vrachuvaty… — Ne obovjazkovo, — zaperečyv ja, lukavo usmichnuvšyś. — Bačyš, sprava v tomu, ščo Sartoriüs naležyť do školy Frezera i Kajolli. Zhidno z jichnioju teorijeju, vsia energija zvjazku v moment rozpadu vyviľniujeťsia u vyhliadi svitlovoho vyprominiuvannia. Ce buv by prosto slipučyj spalach, ne zovsim, može, bezpečnyj, ale j ne rujnivnyj. Je, odnak, j inši hipotezy, inši teoriji nejtrynnoho polia. Za Kajjatom, Avalovym, za Siönoju, spektr vyprominiuvannia značno šyršyj, a maxymum prypadaje na žorstke hamma-vyprominiuvannia. Dobre, ščo Sartoriüs viryť svojim učyteliam i jichnim teorijam, prote je j inši teoriji, Snaut. I znaješ, ščo ja tobi skažu?.. — sprokvola movyv ja, bačačy, ščo moji slova spravliajuť na nioho vražennia. — Treba vziaty do uvahy j Okean. Jakščo vže vin zrobyv te, ščo zrobyv, to, mabuť, zastosuvav optymaľnyj metod. Inakše kažučy, joho diji, jak meni zdajeťsia, je arhumentom na korysť tijeji, druhoji školy — protyvnykiv Sartoriüsa. — Pokažy meni cioho papircia, Keľvin… Ja podav jomu arkušyk. Snaut nachylyv holovu, namahajučyś rozibraty moji zakarliučky. — Ščo ce take? — pokazav vin paľcem. Ja vziav u nioho papireć. — Ce? Tenzor transmutaciji polia. — Daj meni ci rozrachunky. — Naviščo? — zapytav ja, choča znav, ščo vin vidpovisť. — Treba pokazaty jich Sartoriüsovi. — Jak chočeš, — bajduže vidpoviv ja. — Možeš uziaty. Tiľky maj na uvazi, ščo experymentaľno cioho nichto ne pereviriav. Taki struktury nam išče ne vidomi. Sartoriüs viryť u Frezera, a ja rozrachovuvav za Siönoju. Vin skaže, ščo ja ne fizyk, i Siöna tež. Prynajmni v joho rozuminni. Ta ce pytannia dyskusijne. A mene ne vlaštovuje dyskusija, vnaslidok jakoji ja možu vyparuvatysia dlia biľšoji slavy Sartoriüsa. Tebe ja možu perekonaty, a joho — ni. Naviť i ne namahatymuś.

— Ščo ž ty chočeš zrobyty?.. Vin praciuje nad cym, — bezbarvnym holosom promovyv Snaut, zhorbyvšyś veś i až nače zivjavšy. Ja ne znav, čy možu rozrachovuvaty na joho dovirja, ale meni bulo vže odnakovo. — Te, ščo robyť liudyna, jaku chočuť ubyty, — tycho vidpoviv ja. — Sprobuju z nym zvjazatysia. Može, vin dumaje pro jakiś zasterežni zachody, — burknuv Snaut i pidviv na mene oči: — Sluchaj, a jakščo vse-taky… Toj peršyj proekt, ha? Sartoriüs pohodyťsia. Napevno. Tut… prynajmni je… jakyjś šans… — Ty v ce viryš? — Ni, — vidpoviv vin, ne vahajučyś ni sekundy. — Ale… ce ne zaškodyť… Ja ne chotiv nadto švydko pohodžuvatyś, — adže same ce meni j bulo treba: Snaut stavav mojim spiľnykom. Teper my mohly razom zvolikaty ciu hru. — Treba podumaty, — skazav ja. — Nu, ja pidu, — burknuv Snaut. Koly vin pidvodyvsia z krisla, u nioho zatriščaly suhloby. — Choč encefalogramu ty dozvolyš sobi zrobyty? — zapytav vin, potyrajučy paľcem fartuch, nače chotiv vyterty na niomu nevydymu pliamu. — Harazd, — pohodyvś ja. Ne zvertajučy uvahy na Heri (vona sydila z knyžkoju na kolinach i movčky sposterihala ciu scenu), Snaut popriamuvav do dverej. Koly vony začynylysia za nym, ja vstav i rozpravyv arkušyk, jakyj trymav u ruci. Formuly buly spravžni. Ja ne pidrobyv jich. Ne znaju tiľky čy Siöna vyznav by pravyľnymy moji vysnovky. Mabuť, ni. Heri pidijšla do mene zzadu i torknulasia mojeji ruky. Ja zdryhnuvś. — Krise! — Ščo, liuba? — Chto ce buv? — Ja tobi vže kazav. Doktor Snaut. — Ščo vin za liudyna? — Ja malo joho znaju. A čomu ty pro ce pytaješ? — Vin tak dyvyvsia na mene… — Mabuť, ty jomu spodobalasia. — Ni, — pochytala vona holovoju. Vin dyvyvsia na mene zovsim inakše. Tak… nenače… Vona ziščulylaś, zvela na mene oči j vidrazu ž potupyla jich. — Chodimo zvidsy kudy-nebuď…

RIDKYJ KYSEŃ Ne znaju, skiľky ja proležav u temnij kimnati, vtupyvšyś očyma u svitnyj cyferblat hodynnyka na svojemu zapjasti. Ja prysluchavsia do vlasnoho dychannia, ochoplenyj počuttiam jakohoś podyvu. Ta vodnočas mene pojmala bajdužisť. Pevno, ja strašenno stomyvsia. Ja povernuvsia na bik, ližko bulo nezvyčajno šyroke, meni čohoś brakuvalo. Ja zatamuvav viddych. Zapala cilkovyta tyša. Ja zavmer. Ani najmenšoho šerechu. Heri! Čomu ja ne čuju jiji dychannia? Ja proviv rukamy po posteli: Heri poruč ne bulo. «Heri!» — chotiv ja poklykaty, ale raptom počuv čyjuś chodu. Chtoś išov, velykyj i važkyj, jak… — Ty, Gibarian? — spokijno zapytav ja. — Tak, ce ja. Ne vmykaj svitla. — Ne vmykaty? — Ne treba. Tak bude krašče dlia nas oboch. — Ale ž ty pomer! — Bajduže. Ty ž upiznaješ mij holos? — Tak. Naviščo ty ce zrobyv? — Dovelosia. Ty zapiznyvsia na čotyry dni. Jakby ty pryletiv raniše, može, v ciomu vidpala b potreba. Ta ty ne dorikaj sobi. Meni ne tak uže j pohano. — Ty spravdi tut? — Ach, on vono ščo! Ty dumaješ, ščo ja tobi sniusia, jak dumav pro Heri? — De vona? — Zvidky ty vziav, ščo ja ce znaju? — Zdohadavsia. — Trymaj svoji zdohady pry sobi. Prypustimo, ščo ja tut zamisť neji. — Ale ja choču, ščob vona tež bula bilia mene. — Ce nemožlyvo. — Čomu? Posluchaj, ty ž znaješ, ščo naspravdi ce ne ty, a ja? — Ni. Ce spravdi ja. Jakby ty zachotiv buty pedantyčnym, to mih by skazaty — ce šče odyn ja. Ale ne budemo marnuvaty sliv. — Ty pideš? — Tak. — I todi vona poverneťsia? — Chiba ce dlia tebe tak važlyvo? Chto vona dlia tebe? — Ce vže moja sprava, — Ty ž jiji bojišsia. — Ni. — I hyduješ… — Čoho ty vid mene chočeš?.. — Ty povynen žality sebe, a ne jiji. Jij zavždy bude dvadciať rokiv. Ne prykydajsia, niby ty cioho ne znaješ! Raptom, nevidomo čomu, ja zaspokojivś. Ja sluchav Gibariana cilkom spokijno. Meni zdalosia, ščo teper vin stojiť blyžče, v nohach ližka, prote ja, jak i dosi, ničoho ne bačyv u dovkolyšnij piťmi. — Čoho ty vid mene chočeš? — zapytav ja tycho.

sia.

ja.

Mij ton načebto zdyvuvav joho. Vin chvylynu pomovčav. — Sartoriüs perekonav Snauta, ščo ty joho obduryv. Teper vony obduriujuť tebe. Vdajučy, ščo montujuť renthenivśku ustanovku, vony budujuť anihiliator polia. — De vona? — zapytav ja. — Ty chiba ne čuv, ščo ja tobi skazav? Ja tebe poperedyv! — De vona? — Ne znaju. Maj na uvazi: tobi potribna bude zbroja. Tobi ni na koho tut poklasty— Ja možu poklastysia na Heri, — skazav ja. Gibarian tycho zachychykav. — Zvyčajno, možeš. Do pevnoji miry. Zreštoju ty zavždy možeš zrobyty te, ščo zrobyv

— Ty ne Gibarian. — Ta nu? A chto ž, po-tvojemu? Može, tvij son? — Ni. Ty jichnia liaľka. Ale ty pro ce ne znaješ. — A ty znaješ, chto ty sam? Ci slova mene zbentežyly. Ja chotiv pidvestyś, odnak ne zmih. Gibarian tym časom ščoś hovoryv. Ja ne rozumiv sliv, čuv tiľky zvuky joho holosu, vidčajdušno borovsia z kvolistiu, šče raz šarpnuvsia z usijeji syly… i prokynuvś. Ja chapav rotom povitria, jak vykynuta na bereh rybyna. Bulo zovsim temno. Ce son. Košmar. Zaraz… «dylema, jaku my ne vmijemo rozvjazaty. My pereslidujemo samych sebe. Politeriji zastosuvaly jakyjś sposib selektyvnoho posylennia našych dumok. Pošuky motyviv cioho javyšča i je antropomorfizm. Tam, de nema liudej, nema j dostupnych dlia liudyny motyviv. Ščob provadyty dali doslidžennia, treba znyščyty abo vlasni dumky, abo jichniu materiäľnu realizaciju. Perše ne v našij vladi, a druhe nadto vže nahaduje vbyvstvo». Ja dosluchavś u temriavi do cioho rozmirenoho, dalekoho holosu, jakyj upiznav vidrazu ž: hovoryv Gibarian. Ja prostiah ruky. Ližko bulo porožnie. «Prokynuvsia, ščob znovu zasnuty», — podumav ja i poklykav: — Gibarian?.. Holos mij urvavsia na pivslovi. Ščoś tycheńko klacnulo, i ja vidčuv na oblyčči leheńkyj podych. — Nu ščo ce ty, Gibarian, — proburkotiv ja, pozichajučy. — Tak peresliduvaty iz snu v son — ce vže, znaješ… Bilia mene ščoś zašelestilo. — Gibarian! — povtoryv ja vže trochy hučniše. Pružyny ližka hojdnulysia. — Krise… ce ja… — počuvsia šepit poriad mene. — Ce ty, Heri… a Gibarian? — Krise… Krise… joho ž ne… ty sam kazav, ščo vin pomer… — Uvi sni vse možlyve, — skazav ja sprokvola. Teper u mene vže ne bulo cilkovytoji pevnosti, ščo ja bačyv son. — Vin buv tut. Ščoś hovoryv, — dodav ja. Meni strašenno chotilosia spaty. «Jakščo mene tak chylyť na son, značyť, ja spliu», — majnula nisenitna dumka. Ja torknuvsia hubamy cholodnoho pleča Heri i vlihsia zručniše. Vona ščoś vidpovila meni, ale ja vže porynuv u zabuttia. Uranci v zalytij červonym svitlom kimnati ja pryhadav podiji, jaki stalysia mynuloji noči. Rozmova z Gibarianom meni prysnylaś. Ale te, ščo bulo potim? Ja čuv joho holos,

mih u ciomu naviť zaprysiahtyś, odnak dobre ne pamjatav, ščo same vin hovoryv. Točniše, vin ne hovoryv, a čytav lekciju. Lekciju… Heri kupalasia. Z dušovoji dolynav chliupit vody. Ja zazyrnuv pid ližko, kudy kiľka dniv tomu zasunuv mahnitofon. Joho tam ne bulo. — Heri! — poklykav ja. Jiji mokre oblyččia vychylylosia z-za šafy. — Ty časom ne bačyla pid ližkom mahnitofona? Maleńkoho, kyšeńkovoho… — Tam ležalo bahato riznych rečej. Ja vse sklala tudy. — Vona kyvnula na polyčku bilia aptečky j znykla v dušovij. Ja pidchopyvsia z ližka, ale moji pošuky ne daly nijakych naslidkiv. — Ty ne mohla joho ne pomityty, — skazav ja, koly Heri povernulasia do kimnaty. Heri ničoho ne vidpovila j počala rozčisuvatysia pered dzerkalom. Tiľky teper ja pomityv, jaka vona blida, v jiji očach, koly vony zustrilysia v dzerkali z mojimy, bula jakaś nastoroženisť. — Heri, — znovu počav ja vperto, jak osel, — mahnitofona na polyci nemaje. — Ty ščo, ne možeš znajty inšoji temy dlia rozmovy zi mnoju?.. — Daruj, — promymryv ja. — Tvoja pravda, ja bovknuv durnyciu. Ne vystačalo šče, ščob my počaly svarytysia! Potim my pišly snidaty. Heri siohodni robyla vse ne tak, jak zavždy, prote ja ne mih ulovyty, v čomu riznycia. Vona veś čas rozzyralaś i niby ne čula, koly ja jij ščoś kazav, nače raptovo vpadala v zadumu. A odyn raz, koly vona pidvela holovu, ja pomityv, ščo oči v neji blyščať. — Ščo z toboju? — pošepky zapytav ja. — Ty plačeš? — Och, daj meni spokij. Ce ne spravžni sliozy, — schlypnula vona. Možlyvo, ja ne povynen buv zadovoľniatysia cijeju vidpoviddiu, ale ja ničoho v sviti tak ne bojavsia, jak «vidvertych rozmov». Zreštoju, mene turbuvalo ščoś zovsim inše. Choč ja j znav, ščo intryhy Snauta i Sartoriüsa meni tiľky prysnylyś, use-taky počav rozmirkovuvaty, čy je vzahali na stanciji jakaś pidchodiašča zbroja. Pro te, naviščo vona meni, ja ne dumav — prosto chotilosia jiji maty. Ja skazav Heri, ščo povynen pity na sklady. Vona movčky pišla zi mnoju. Ja pereryv usi jaščyky, obšukav kontejnery, a koly spustyvsia na samisińkyj nyz, to ne mih zdolaty bažannia zazyrnuty do cholodyľnoji kamery. Prote meni ne chotilosia, ščob Heri zachodyla tudy, tomu ja tiľky prochylyv dveri i obviv očyma vse prymiščennia. Pid temnym savanom vymaliovuvavsia vydovženyj predmet, odnak zvidty, de ja stojav, ne vydno bulo, čy ležyť tam išče ta, čornoškira. Meni zdalosia, ščo te misce teper porožnie. Ja ne znajšov ničoho pidchodiaščoho, i nastrij u mene šče biľše zipsuvavsia. Nespodivano ja pomityv, ščo Heri poruč zi mnoju nema. A vtim, vona vidrazu ž pryjšla — zatrymalasia v korydori, — ale vže sama jiji sproba pokynuty mene, bodaj na sekundu, choč zrobyty ce jij bulo duže važko, mala nastorožyty mene. Ta j ja dali povodyvsia, nače jolop, čy prosto vdavav obraženoho chtozna j na koho. U mene rozbolilasia holova, ja ne mih znajty v aptečci nijakych poroškiv i zlyj, jak sto čortiv, perevernuv use v nij dohory dnom. Ity znovu do operacijnoji ne chotilosia. Ridko jakoho dnia meni tak ne ščastylo, jak siohodni. Heri tinniu snuvala po kimnati, čas vid času nenadovho kudyś znykajučy. Popoludni, koly my vže poobidaly (vtim, Heri vzahali ničoho ne jila, a ja naviť ne probuvav jiji vmovyty ščoś zjisty, bo v mene rozkoliuvalasia vid boliu holova, tož i sam požuvav ščoś bez usiakoho apetytu), vona raptom sila poruč i smyknula mene za rukav.

— Nu, čoho tobi? — neochoče burknuv ja. Meni zdalosia, ščo po trubach dolynaje leď čutnyj stukit, — mabuť, Sartoriüs dlubavsia v aparaturi vysokoji napruhy. Meni chotilosia pity nahoru. Ta vid dumky, ščo dovedeťsia vziaty z soboju j Heri, vidrazu ž vidchotiloś. Jakščo v bibliöteci jiji prysutnisť išče možna bulo jakoś vytlumačyty, to tam, sered mašyn, vona može daty Snautovi pryvid dlia jakohoś uščyplyvoho zauvažennia. — Krise, — prošepotila Heri, — a jak u nas iz toboju?.. Ja mymochiť zitchnuv. Ni, siohodnišnij deń ja až nijak ne mih nazvaty ščaslyvym. — Krašče j buty ne može. A pro ščo, vlasne, ty? — Ja chotila b pohovoryty z toboju. — Buď laska. Ja sluchaju. — Tiľky ne tak. — A jak? Ja ž tobi skazav, ščo v mene bolyť holova, i vzahali roboty po samisińku zavjazku… — Holovne, aby bulo bažannia, Krise… Ja syluvano vsmichnuvsia. Mabuť, moja usmiška bula žaliuhidna. — Maješ raciju, liuba. Hovory. — A ty skažeš meni pravdu? Ja zviv brovy. Takyj počatok rozmovy meni zovsim ne podobavsia. — Naviščo ž meni tebe obmaniuvaty? — U tebe možuť buty na te pryčyny. Serjozni. Ta jakščo ty chočeš, ščob… nu, odne slovo… to ne obmaniuj mene. Ja promovčav. — Ja tobi ščoś skažu, i ty meni skažy. Harazd? Tiľky ščyru pravdu. Nezvažajučy ni na ščo. Ja ne dyvyvsia jij u viči, i choč vona lovyla mij pohliad, udav, ščo ne pomičaju cioho. — Ja tobi vže kazala, ščo ne znaju, zvidky tut uzialasia. Ale, može, ty znaješ? Počekaj, ja šče ne zakinčyla. Može, j ty tež cioho ne znaješ. A jakščo znaješ, tiľky ne možeš meni skazaty zaraz, to, možlyvo, zhodom, kolyś? Ce ne najstrašniše. Prynajmni dasy meni šans. Ja vidčuv sebe tak, nemovby mene oblyly kryžanoju vodoju. — Maleńka moja, ščo ty kažeš? Jakyj šans? — promymryv ja. — Krise, choč by chto ja bula, ja ne maleńka. Ty meni obiciav. Skažy. Vid cioho jiji «choč by chto ja bula» meni perechopylo podych, i ja mih tiľky dyvytysia na neji, durnuvato chytajučy holovoju, niby zachyščajučyś vid toho, ščo mav išče počuty. — Ja ž tobi vže pojasnyla — ne obovjazkovo kazaty ce same zaraz. Skažy prosto, ščo ne možeš… — Ja ničoho vid tebe ne prychovuju… — vidpoviv ja chrypkym holosom. — Ot i dobre, — vidpovila vona j pidvelasia. Ja chotiv ščoś skazaty. Vidčuvav, ščo ne možu tak oblyšyty ciu rozmovu, ale slova zastriahaly meni v horli. — Heri… Vona stojala bilia iliuminatora, odvernuvšyś vid mene. Temno-synij, porožnij Okean rozprostersia pid holym nebom. — Heri, jakščo ty dumaješ… Heri, adže ty znaješ — ja liubliu tebe.

— Mene? Ja pidijšov do neji. Chotiv jiji obniaty. Vona vypručalaś, vidštovchnuvšy moju ruku. — Ty takyj dobryj… Liubyš mene? A ja volila b, ščob ty mene byv! — Nu ščo ty, Heri, liuba! — Ni! Ni! Zamovkny, buď laska. Heri pidijšla do stolu j počala zbyraty tarilky. Ja dyvyvsia v temno-syniu porožneču. Sonce sidalo, j velyčezna tiń stanciji rozmireno pohojduvalasia na chvyliach. Tarilka vyslyznula z ruk Heri i vpala na pidlohu. V rakovyni buľkala voda. Rudyj kolir perechodyv po krajach neboschylu u brudno-červone-zoloto. Jakby ja znav, ščo robyty! Jakby ja tiľky znav! Zapala raptova tyša. Heri stojala poruč, u mene za spynoju. — Ni. Ne obertajsia, — skazala vona, znyzyvšy holos do šepotu. — Ty ni v čomu ne vynen, Krise. Ja znaju. I ne kartaj sebe. Ja prostyh do neji ruky. Heri vidskočyla j, pidniavšy cilyj stis tarilok, promovyla: — Škoda. Jakby vony mohly rozbytyś, ja roztroščyla b jich na druzky, vsi do odnoji!!! Jakuś myť meni zdavalosia, ščo Heri j spravdi žburne jich na pidlohu, ale vona myhcem hlianula na mene j usmichnulaś: — Ne bijsia — ja ne vlaštovuvatymu tobi scen. Ja prokynuvsia sered noči j vidrazu ž nastoroženo siv na ližku. V kimnati bulo temno, tiľky z korydora kriź pročyneni dveri padala tonka smužka svitla. Zvidkyś dolynaly pronyzlyve, dedali hučniše syčannia i pryhlušeni, tupi udary, nače ščoś velyke vidčajdušno bylosia za stinoju. «Meteor! — majnulo meni v holovi. — Poškodyv obšyvku. Tam chtoś je!» Protiažne chrypinnia. Ja ostatočno pročumavsia vid snu. Ja ž na stanciji, ne v raketi, a cej žachlyvyj zvuk… Ja vyskočyv u korydor. Dveri maleńkoji laboratoriji buly vidčyneni navstiž, tam horilo svitlo. Ja vbih doseredyny. Mene obdalo chvyleju kryžanoho cholodu. V kabini klubočylasia para, vid jakoji zamerzav podych. Chmara bilych snižynok kružliala nad zahornenym u kupaľnyj chalat tilom, jake kvolo bylosia na pidlozi. U ciomu kryžanomu tumani ja ledve rozhlediv, ščo ce Heri, kynuvsia do neji j pidniav na ruky; chalat obpikav meni doloni, Heri chrypila. Ja vyskočyv u korydor i pobih mymo neskinčennoji nyzky dverej, uže ne vidčuvajučy cholodu, tiľky dychannia Heri, jake vychopliuvalosia z jiji roztulenych ust chmarkamy pary, ščo vohnem obpikala meni pleče. Ja poklav Heri na stil, rozirvav na hrudiach chalat, myť dyvyvsia na jiji zaledenile, perekryvlene sudomoju oblyččia; krov zamerzla v kutykach roztulenych ust, ukryla jich čornoju smahoju, na jazyci blyščaly krystalyky liodu… Ridkyj kyseń! U laboratoriji v posudynach Ďjuara zberihavsia ridkyj kyseń; pidijmajučy Heri, ja vidčuv, jak pid rukamy v mene triščalo sklo. Skiľky vona mohla vypyty? Vse odno. Spaleni tracheja, horlianka, leheni — ridkyj kyseń jadučišyj, niž koncentrovani kysloty. Jiji skrehotlyve, suche, mov zvuk šmatovanoho paperu, dychannia zavmyralo. Oči zapliuščylyś. Agonija. Ja hlianuv na velyki zaskleni šafy z instrumentamy j likamy. Tracheotomija? Intubacija? Ale ž u neji vže nema leheniv! Vony spaleni. Liky? Stiľky likiv! Polyci buly zastavleni riadamy koliorovych butliv i korobok. Chrypinnia vypovnylo vse prymiščennia, z roztulenoho rota Heri vse šče jšla para.

Hrilky… Ja kynuvsia šukaty jich, metnuvsia do odnijeji šafy, do druhoji, rvonuv dverciata j počav vykydaty korobky z ampulamy. Teper špryc. De vin?… U sterylizatorach. Ja ne mih sklasty joho zakliaklymy rukamy, paľci zaderevily j ne chotily zhynatysia. Počav šaleno hatyty kulakom po kryšci sterylizatora, ale ničoho, krim slabkoho pokoliuvannia, ne vidčuvav. Chrypinnia, jake vychopliuvalosia z hrudej Heri, šče podužčalo. Ja pidskočyv do neji. Oči jiji buly rozpliuščeni. — Heri! Ce buv naviť ne šepit. Ja ne mih vydobuty z sebe ni zvuku. Oblyččia v mene bulo jakeś čuže, nesluchniane, nemovby vyliplene z hipsu. Rebra v Heri chodyly chodorom pid biloju škiroju, mokre vid roztaloho snihu volossia rozsypalosia po stolu. Vona dyvylasia na mene. — Heri! Ja biľše ničoho ne mih vydušyty z sebe. Stojav stovpom, zvisyvšy nesluchniani, zaderevjanily ruky; stupni nih, huby, poviky pekly dedali dužče, ale ja majže ne vidčuvav cioho. Kraplia roztaloji v tepli krovi skotylasia po ščoci Heri, prokreslyvšy skisnu rysku. Jazyk zatremtiv i znyk u horlianci; vona j dosi chrypila. Ja vziav jiji za zapjastia — puľsu ne bulo; todi ja vidkynuv poly chalata j proklav vucho do strachitlovo cholodnoho tila pid hruďmy. Kriź šum, jakyj nahaduvav trisk vohniu, ja počuv stukit, šaleni udary sercia, taki švydki, ščo jich ne možna bulo poličyty. Ja stojav, nyźko nachylyvšyś nad neju, zapliuščyvšy oči; i raptom ščoś torknulosia mojeji holovy. To paľci Heri perebyraly moje volossia. Ja zazyrnuv jij u viči. — Krise, — prochrypila vona. Ja schopyv jiji ruku, vona vidpovila potyskom, jakyj trochy ne rozčavyv moju doloniu. Oblyččia Heri spotvoryla žachlyva hrymasa, z-pid povik blysnuly bilky očej, u horli zachrypilo, i vse tilo zvela bliuvota. Ja nasylu zmih jiji vderžaty, vona spovzala zi stolu, bylasia holovoju ob kraj farforovoho zlyvnyka. Ja pidtrymuvav jiji j prytyskav do stolu, ale z kožnym novym spazmom vona vyryvalasia z mojich ruk. Ja heť ukryvsia potom, nohy staly vatiani. Koly napady bliuvannia oslably, ja sprobuvav poklasty Heri. Vona stohnala, chapajučy rotom povitria. Nespodivano na ciomu strašnomu, zakryvavlenomu oblyčči zasvitylysia oči. — Krise… — prochrypila Heri, — čy… dovho, Krise? Vona počala zadychatysia, na hubach u neji vystupyla pina, znovu počalasia bliuvota. Ja trymav jiji z ostannich syl. Potim Heri tak raptovo vpala navznak, až u neji klacnuly zuby, i často zadychala. — Ni, ni, ni, — vyštovchuvala vona z kožnym vydychom, i kožen vydych zdavavsia ostannim. Ale bliuvota vernulasia znovu, i Heri znovu zabylasia v mojich obijmach, vtiahujučy povitria v korotki perervy miž jiji napadamy z takymy zusylliamy, ščo kriź škiru prostupaly rebra. Narešti poviky napivzatulyly jiji nevydiušči oči. Vona zneruchomila. Ja podumav, ščo ce kineć, i vže naviť ne vytyrav roževu pinu z jiji hubiv; stojav, schylyvšyś nad neju, čuv deś daleko udary velyčeznoho dzvona j čekav ostannioho zitchannia, ščob potim beztiamno upasty na pidlohu, ta Heri vse šče dychala, pryčomu vže majže bez chrypiv, dedali spokijniše, a horbyk hrudi, ščo buv, zdavalosia, majže zovsim neporušnyj, raptom

počav zdryhatyś u takt švydkomu byttiu sercia. Ja stojav zhorbyvšyś; oblyččia Heri počynalo roževity. Ja šče ničoho ne rozumiv. Obydvi moji doloni spitnily, i meni zdalosia, niby ja hluchnu — ščoś mjake, elastyčne vypovnylo vucha, ta ja odnakovo čuv toj dzvin — tiľky teper vin buv hluchyj, nenače v nioho trisnulo bylo. Heri pidvela poviky, i naši oči zustrilysia. «Heri», — chotiv ja skazaty, ale huby moji ne povoruchnulyś, oblyččia movby obernulosia na mertvu, važku masku, i ja mih tiľky dyvytysia na neji. Heri obvela očyma prymiščennia, povoruchnula holovoju. V laboratoriji zapala hlyboka tyša. Za spynoju v mene, v jakomuś inšomu, dalekomu sviti, rozmireno kapala z pohano zakručenoho krana voda. Heri zvelasia na liktiach. Sila. Ja pozadkuvav. Vona sposterihala za mnoju. — Ščo? — zapytala. — Ščo? Ne… vdalosia? Čomu?.. Čomu ty tak dyvyšsia?.. — I raptom strašno zakryčala: — Čomu ty tak dyvyšsia?!! Znovu zapala tyša. Heri hlianula na svoji ruky. Zdyvovano povorušyla paľciamy. — Ce ja?.. — Heri, — vymovyv ja bezzvučno, samymy lyše hubamy. Vona pidvela tolovu. — Heri?.. — povtoryla trochy zdyvovano, poviľno zsunulasia na pidlohu, vstala, pochytnulaś, ale tut že vidnovyla rivnovahu j projšlasia kiľka krokiv. Use ce vona robyla, nače zahipnotyzovana, dyvylasia na mene j movby ne bačyla. — Heri? — sprokvola movyla vona šče raz. — Ale ž… ja… ne Heri. A chto ja?.. A ty, ty?! Raptom oči jiji rozšyrylysia, zablyščaly, i tiń usmišky j radisnoho podyvu osvityla jiji oblyččia. — Može, ty tež? Krise! Može, ty tež?! Ja movčav, prytysnuvšyś zi strachu spynoju do šafy. Ruky v Heri opaly. — Ni, — skazala vona. — Ni, bo ty bojišsia. Posluchaj — ja biľše ne možu. Tak ne možna. Ja ničoho ne znala. Ja j teper… ja j dosi ničoho ne rozumiju. Adže ce nemožlyvo! Ja, — vona prytysnula do hrudej pobilili ruky, — ničoho ne znaju, krim… krim toho, ščo ja — Heri! Može, ty hadaješ, ščo ja prykydajuś? Ni, ne prykydajuś, sviate slovo pravdy, ne prykydajuś. Ostanni jiji slova prolunaly jak stohin. Vona zarydala i vpala na pidlohu. Jiji kryk nemovby v meni ščoś rozbyv, i ja pidskočyv do neji, schopyv za pleči; vona pručalasia, vidštovchuvala mene, rydajučy bez sliz, kryčala: — Pusty! Pusty! Ty mnoju hyduješ! Ja znaju! Ja tak ne choču! Ne choču! Ty ž bačyš, sam bačyš, ščo ce ne ja, ne ja, ne ja… — Zamovkny! — kryčav ja, termosiačy jiji. My oboje kryčaly, mov naviženi, stojačy odne pered odnym navkoliškach. Holova Heri bezžyvno chytalasia j bylasia ob moje pleče, a ja ščosyly prytyskav jiji do sebe. Raptom my zavmerly, važko dychajučy. Z krana rozmireno kapala voda. — Krise… — nasylu vydušyla z sebe Heri, utknuvšyś oblyččiam u moje pleče. — Skažy, ščo ja povynna zrobyty, ščob mene ne stalo, Krise… — Perestań! — hrymnuv ja na neji. Vona pidvela holovu j pyľno podyvylasia na mene. — Jak?.. Ty tež ne znaješ? Ničoho ne možna prydumaty? Heť ničoho?

— Heri… zhliańsia… — Ja chotila… ty ž sam bačyv. Ni. Ni. Pusty, ja ne choču, ščob ty mene torkavsia! Tobi hydko. — Nepravda! — Pravda. Tobi hydko. Meni… meni samij… tež. Jakby ja mohla… Jakby ja tiľky mohla… — Ty naklala b na sebe ruky? — Tak. — A ja ne choču, rozumiješ? Ne choču, ščob ty sebe vbyla. Ja choču, ščob ty bula tut, zi mnoju, i biľše ničoho meni ne treba! Velyčezni siri oči Heri vpjalysia v mene. — Jak harno ty brešeš… — zovsim tycho skazala vona. Ja vidpustyv jiji j pidvivsia z kolin. Heri sila na pidlozi. — Skažy, ščo ja povynen zrobyty, aby ty meni poviryla? Ja kažu te, ščo dumaju! Ce pravda. Inšoji pravdy nema. — Ty ne možeš skazaty pravdu. Ja ne Heri. — A chto ž ty? Vona dovho movčala. U neji zatremtilo pidboriddia, i, opustyvšy holovu, vona prošepotila? — Heri… ale ja znaju, ščo ce nepravda. Ty ne mene… liubyv tam, kolyś davno… — Tak, — skazav ja. — Te, ščo bulo, vže mynulo. Vono pomerlo. Ale tut ja liubliu tebe. Rozumiješ? Vona pochytala holovoju. — Ty dobryj. Ne dumaj, ščo ja ne možu ocinyty vse te, ščo ty robyv. Ty namahavsia robyty jaknajkrašče. Ale marno. Koly try dni tomu ja vranci sydila bilia tebe j čekala, poky ty prosnešsia, ja šče ničoho ne znala. U mene take vidčuttia, niby to bulo davno, duže davno. Ja povodylaś, mov boževiľna. V holovi vse niby povyv jakyjś tuman. Ja ne pamjatala, ščo bulo raniše, a ščo pizniše, i ničomu ne dyvuvalasia, nače pislia narkozu čy tiažkoji neduhy. I ja naviť dumala, ščo, može, ja chvorila, ale ty ne chočeš meni cioho skazaty. Ta potim dejaki fakty prymusyly mene zamyslytysia. Ty znaješ, jaki same. Deščo projasnylosia u mene v holovi vže pislia tvojeji rozmovy tam, u bibliöteci, z tym, jak joho, zi Snautom. Ale ty ne chotiv meni ničoho skazaty, tož ja vstala vnoči i vvimknula mahnitofon. Ja zbrechala tobi tiľky raz, odyn-odnisińkyj raz, Krise, bo spravdi potim schovala joho. Toj, chto hovoryv… jak joho zvaly? — Gibarian. — Tak, Gibarian. Todi ja dovidalasia pro vse, choča, ščyro kažučy, j dosi ničoho ne možu zbahnuty. Ja ne znala odnoho: ščo ja ne možu… ščo ja ne je… ščo ce tak skinčyťsia… ščo ciomu ne bude kraju. Pro ce vin ničoho ne kazav. A vtim, može, j kazav, ta ty raptom prokynuvś, i ja vymknula mahnitofon. Odnače ja j tak počula dostatnio, ščob zrozumity: ja ne liudyna, a tiľky znariaddia. — Ščo ty kažeš, Heri?! — Tak, znariaddia dlia vyvčennia tvojich reakcij čy ščoś podibne. U kožnoho z vas je takyj… taka, jak ja. Vse gruntujeťsia na pidsvidomych spomynach čy ujavi… A vtim, ty znaješ ce krašče, niž ja. Vin hovoryv pro strašni, nejmovirni reči, i jakby vse ce tak ne zbihalosia, ja b, mabuť, ne poviryla! — Ščo zbihalosia?

— Nu, ščo meni nepotribnyj son i ščo ja veś čas povynna buty kolo tebe. Šče včora vranci ja dumala, ščo ty mene nenavydyš, i čerez te bula neščasna. Bože, jaka ja bula durna! Ale skažy, sam skažy, chiba ja mohla sobi ujavyty?! Chiba ž Gibarian nenavydiv tu svoju… A jak vin pro neji hovoryv! Tiľky todi ja zrozumila: choč by ja ščo robyla, ce ničoho ne zminiuje, bo, choču toho čy ni, dlia tebe ce odnakovo bude torturoju. Ba ni, šče hirše, bo znariaddia tortur mertvi i ni v čomu ne vynni, jak kamiń, ščo može vpasty i vbyty. A ščob znariaddia zdatne bulo bažaty dobra j liubyty, cioho ja ne mohla sobi ujavyty. Meni b chotilosia rozpovisty tobi prynajmni te, ščo kojilosia zi mnoju todi, koly ja vse zrozumila, koly sluchala mahnitofonnu stričku. Može, ce stane tobi v pryhodi. Ja naviť probuvala zapysaty… — Čerez te ty j uvimknula svitlo? — zapytav ja zdušenym holosom. — Tak. Ale z cioho ničoho ne vyjšlo. Bo ja šukala v sobi, znaješ… Jich — te ščoś zovsim inše, ja nače zboževolila, povir meni! Jakyjś čas meni zdavalosia, ščo pid mojeju škiroju zovsim nemaje tila, ščo vseredyni u mene ščoś inše, ščo ja tiľky… tiľky obolonka. Ščob ošukaty tebe. Rozumiješ? — Rozumiju. — Koly ležyš unoči otak hodynamy bez snu, to dumkoju možna zalynuty duže daleko, ta ty j sam ce dobre znaješ… — Znaju… — Ale ja vidčuvala svoje serce i, zreštoju, pamjatala, ščo ty brav na analiz moju krov. Jaka v mene krov? Skažy, skažy pravdu. Adže teper uže možna. — Taka sama, jak i v mene. — Spravdi? — Prysiahajuś tobi. — Ščo ce označaje? Znaješ, ja potim dumala, ščo, može, ce zachovane deś u meni, ščo vono… može, duže maleńke. Odnak ja ne znala, de same. Teper ja dumaju, ščo prosto vykručuvalaś, bo duže bojalasia toho, ščo chotila zrobyty, j šukala jakohoś inšoho vychodu. Ale, Krise, jakščo v mene taka ž sama krov… jakščo vse tak, jak ty kažeš, to… Ni, ce nemožlyvo. Adže todi ja b umerla, pravda? Vychodyť, ščoś use-taky je, tiľky de? Može, v holovi? Ale ž ja dumaju cilkom normaľno… i ničoho ne znaju… Jakby ja dumala cym, to povynna bula b odrazu vse znaty j ne liubyty tebe, a tiľky vdavaty i rozumity vdalo… Krise, blahaju tebe, skažy meni vse, ščo ty znaješ, može, vdasťsia ščoś zrobyty? — Ščo same? Vona movčala. — Ty chočeš umerty? — Mabuť. Znovu zapala tyša. Ja stojav nad zničenoju Heri, dyvliačyś na porožnij zal, na bile emaliovane obladnannia, na blyskuči rozsypani instrumenty, nemovby šukav ščoś konče meni potribne, prote nijak ne mih znajty. — Heri, možna j meni ščoś skazaty? Vona očikuvala. — Tak, ce pravda, ščo ty ne zovsim taka, jak ja. Ta ce zovsim ne označaje, ščo ty hirša za mene. Navpaky. Zreštoju, možeš dumaty, ščo chočeš, ale zavdiaky ciomu… ty ne vmerla. Jakaś dytiača, žalisna usmiška zjavylasia na jiji oblyčči. — Nevže ce označaje, ščo ja… bezsmertna?

— Ne znaju. V usiakomu razi, ty ne taka smertna, jak ja. — Ce strašno, — prošepotila Heri. — Može, ne tak strašno, jak tobi zdajeťsia. — Ale ž ty meni ne zazdryš… — Heri, ce skoriše pytannia tvoho… pryznačennia — ja b tak nazvav ce. Znaješ, tut, na stanciji, tvoje pryznačennia, po suti, take ž nevyrazne, jak i moje, jak i kožnoho z nas. Ti dvoje prodovžuvatymuť experyment Gibariana, i može statysia vse, ščo zavhodno… — Abo j ničoho. — Abo j ničoho. I skažu tobi, ja voliv by, ščob taky spravdi ničoho ne stalosia, naviť ne tomu, ščo bojusia (choča strach tež, mabuť, vidihraje tut jakuś roľ), a tomu, ščo vse te ničoho ne dasť. Ce jedyne, v čomu ja absoliutno peven. — Ničoho ne dasť? A čomu? Čerez cej… Okean? Heri zdryhnulasia. — Tak. Čerez kontakt. Ja dumaju, ščo vse tut, po suti, duže prosto. Kontakt označaje obmin dosvidom, poniattiamy, zreštoju rezuľtatamy, jakymyś rivniamy… A jakščo ničym obminiatysia? Jakščo slon — ne veletenśka bakterija, to Okean ne može buty veletenśkym mozkom. Kožna z oboch storin može, zvyčajno, vdavatysia do jakychoś dij. Vnaslidok odnijeji z nych ja zaraz dyvliusia na tebe j namahajuś utovkmačyty tobi, ščo ty meni dorožča, niž ti dvanadciať rokiv žyttia, jaki ja prysviatyv planeti Soliaris, i ščo ja choču buty z toboju zavždy. Može, tvoja pojava mala staty dlia mene karoju, može, laskoju, a može, tiľky mikroskopičnym doslidženniam. Svidčenniam družby, pidstupnym udarom čy znuščanniam? Može, vsim vodnočas abo, — ščo meni zdajeťsia najïmovirnišym, — čymoś zovsim inšym. Ta, vrešti-rešt, chiba nas povynni cikavyty zadumy našych baťkiv, choč by jak vony riznylysia miž soboju? Ty možeš skazaty, ščo vid cych zadumiv zaležyť naše majbutnie, i ja z cym pohodžujuś. Ja ne možu peredbačyty toho, ščo bude. Tak samo, jak i ty. Ne možu naviť obiciaty, ščo kochatymu tebe doviku. Pislia toho, ščo stalosia, možna spodivatyś čoho zavhodno. Može, zavtra ja obernuś na zelenu meduzu? Ce vid nas ne zaležyť. Ale v tomu, ščo zaležyť vid nas, my budemo razom. Chiba cioho malo? — Znaješ, — skazala Heri, — ja choču zapytaty tebe šče… Ja… duže na neji… schoža? — Bula duže schoža, — vidpoviv ja, — a teper uže ne znaju. — Tobto jak?.. Heri pidvelasia z pidlohy i vtupylaś u mene šyroko rozpliuščenymy očyma. — Ty jiji vže zastupyla, — I ty peven, ščo ty ne jiji, a mene?.. Mene?.. — Tak. Tebe. Ne znaju. Bojusia, ščo jakby ty j spravdi bula neju, to ja ne zmih by tebe kochaty. — Čomu? — Bo ja skojiv ščoś žachlyve. — Ščodo neji? — Tak. Koly my buly… — Ne treba. — Čomu? — Bo ja choču, ščob ty znav: ja — ce ne vona.

ROZMOVA Na druhyj deń, povernuvšyś z obidu, ja znajšov na stoli pid iliuminatorom zapysku vid Snauta. Vin povidomliav, ščo Sartoriüs tymčasovo prypynyv robotu nad anihiliatorom, ščob šče raz i vostannie doslidyty, jak na Okean vplyne pučok žorstkoho vyprominiuvannia. — Liuba, — skazav ja Heri, — meni treba pity do Snauta. Červona zahrava palala v iliuminatori j podiliala kimnatu na dvi častyny. My z Heri buly v blakytnij tini. Zdavalosia, ščo vse poza neju midiane, naviť knyžky, tož dosyť jakijś iz nych upasty z polyci, i vona zabriazkotyť. — Ideťsia pro toj experyment. Tiľky ne znaju, jak ce krašče zrobyty. Ja voliv by, rozumiješ… — Ne vypravdovujsia, Krise. Ja b i sama chotila… Jakby tiľky nenadovho… — Nu, jakyjś čas dovedeťsia zhajaty, — vidpoviv ja. — Posluchaj, a može, ty pideš zi mnoju j počekaješ u korydori? — Harazd. A jakščo ja ne vytrymaju? — A jak ce, do reči, z toboju vidbuvajeťsia? — zapytav ja j kvaplyvo dodav: — Ja pytaju ne z cikavosti, rozumiješ, ale, može, rozibravšyś u ciomu, ty mohla b sama use te pereboroty. — Ja bojusia, — vidpovila Heri, i oblyččia jiji vkryloś leď pomitnoju blidistiu. — Ja naviť ne možu skazaty, čoho bojusia, vlasne, ne bojusia, a tiľky… nače kudyś ščezaju. Do toho ž v ostanniu myť ja vidčuvaju šče takyj sorom… Jak tobi vse ce pojasnyty… A potim uže ničoho nema. Čerez te ja j dumala, ščo ce jakaś chvoroba… — tycho zakinčyla vona j zdryhnulasia. — Pevno, take vidbuvajeťsia tiľky tut, na cij kliatij stanciji, — movyv ja. — Ščodo mene, to ja postarajuś zrobyty vse, ščob my jiji jaknajšvydše zalyšyly. — Ty dumaješ, ščo ce možlyvo? — Heri šyroko rozpliuščyla oči. — A čomu b ni? Kineć kincem, ja do neji ne prykutyj… A vtim, ce zaležatyme takož vid toho, ščo? my vyrišymo iz Snautom. Jak ty hadaješ, skiľky ty zmožeš probuty sama? — Ce zaležyť… — nekvaplyvo počala Heri I opustyla holovu. — Jakščo ja čutymu tvij holos, to, mabuť, spravliusia z soboju. — Tobi krašče ne sluchaty našu rozmovu. Ni, v mene vid tebe nemaje nijakych tajemnyć, ale ja ne znaju, ne možu znaty, ščo skaže Snaut. — Ničoho biľše ne hovory, Krise. Ja rozumiju. Harazd. Ja stanu tak, ščob čuty tiľky zvuk tvoho holosu, — cioho z mene cilkom vystačyť. — Todi ja zaraz podzvoniu jomu z laboratoriji. Dveri zalyšu vidčynenymy. Heri movčky kyvnula holovoju. Ja projšov kriź stinu červonoho soniačnoho prominnia i opynyvsia v korydori — čerez kontrast vin vydavsia meni majže čornym, choč tam horily lampy. Dveri do maleńkoji laboratoriji buly vidčyneni. Blyskuči skalky posudyny Ďjuara, jaki ležaly na pidlozi pid velyčeznymy rezervuaramy z ridkym kysnem, uraz nahadaly meni pro ničnu pryhodu. Koly ja zniav trubku j nabrav nomer radiöstanciji, maleńkyj ekran zajasniv. Syniuvata plivka svitla, jaka nemovby vkryvala zseredyny matove sklo, trisnula, i Snaut, perechylyvšyś čerez pidlokitnyk vysokoho krisla, zazyrnuv meni prosto v oči. — Vitaju, — skazav vin. — Ja pročytav zapysku j chotiv by pohovoryty z toboju. Možna pryjty?

— Možna. Zaraz? — Tak. — Buď laska. Ty pryjdeš… ne sam? — Ni, sam. Joho bronzove vid zasmahy chude oblyččia z hlybokymy poperečnymy zmorškamy na čoli, schylene nabik u vypuklomu skli, ščo nadavalo jomu schožosti z jakojuś dyvovyžnoju rybynoju v akvariümi, nabralo bahatoznačnoho vyrazu. — Nu, nu, — zakyvav vin holovoju. — Čekaju. — Chodimo, liuba, — movyv ja udavano badioro, zachodiačy do kimnaty, peretkanoji červonymy pasmamy svitla, za jakymy bačyv tiľky syluet Heri, ale holos u mene zirvavsia. Heri sydila, zabyvšyś u kutok krisla j prosunuvšy ruky pid pidlokitnyky. Abo vona nadto pizno počula moju chodu, abo ne zmohla vraz prybraty normaľnu pozu — ne znaju, tiľky cijeji myti meni bulo cilkom dosyť, ščob pobačyty, jak vona boreťsia z nezbahnennoju, prychovanoju v nij syloju, i serce moje zachliupnuv slipyj, liutyj hniv, zmišanyj z žalem. My movčky poprostuvaly dovhym korydorom, pomynajučy joho sekciji, vkryti riznobarvnoju emalliu, jaka, za zadumom architektoriv, mala skrašaty perebuvannia liudej u cij broniovanij škaralupi. Šče zdaleku ja pobačyv prochyleni dveri radiöstanciji. Z nych u korydor padala dovha červona smuha — sonce dosiahalo j siudy. Ja hlianuv na Heri — vona naviť ne probuvala usmichnutyś; ja bačyv, jak vona vsiu dorohu zoseredženo hotuvalasia do boroťby z soboju. Napružennia vže j zaraz zminylo jiji oblyččia — vono blidlo j až nače zdribnilo. Za kiľka krokiv vid dverej vona zupynylaś; ja obernuvsia do neji, vona leheńko, samymy lyš kinčykamy paľciv pidštovchnula mene, movby kažučy: «Idy». I v ciu myť usi moji plany, Snaut, experyment, stancija vydalysia meni takymy nikčemnymy v porivnianni z tijeju mukoju, jaku vona pryjšla siudy pereboroty. Ja vidčuv sebe katom i chotiv uže povernuty nazad, jak raptom šyroku soniačnu smuhu, zalomlenu na stini korydora, zaslonyla liudśka tiń. Ja naddav chody i vvijšov do kabiny. Snaut stojav zrazu ž za dveryma, nemovby čekav na mene. Červone sonce palalo priamo za nym, i zdavalosia, ščo Snautove syve volossia vyprominiuje purpurove siajvo. My jakuś myť movčky dyvylyś odyn na odnoho. Vin movby vyvčav moje oblyččia. Joho lycia ja ne bačyv, zasliplenyj blyskom iliuminatora. Ja obijšov Snauta j zupynyvsia bilia vysokoho puľta, z jakoho styrčaly hnučki stebla mikrofoniv. Vin povoli obernuvsia, nezvorušno stežačy za mnoju, i zvyčno skryvyv rota v lehkij hrymasi, jaka zdavalasia to usmichom, to vyrazom utomy. Ne spuskajučy z mene očej, Snaut pidijšov do metalevoji šafy, jaka zajmala vsiu stinu i obabič jakoji hromadylyś niby pospichom zvaleni v kupy radiödetali, termični akumuliatory j rizni instrumenty, pidsunuv tudy taburetku j siv, operšyś spynoju na emaliovani dverciata. Naša movčanka, jaku my j dosi zberihaly, stavala vže prynajmni dyvnoju. Ja zoseredženo vsluchavsia v tyšu, ščo panuvala v korydori, de zalyšylaś Heri, ale zvidty ne dolynalo ani najmenšoho šerechu. — Koly vy budete hotovi? — pocikavyvś ja. — Možna bulo b rozpočaty naviť siohodni, odnak zapys zajme šče trochy času. — Zapys? Ty maješ na uvazi encefalogramu? — Nu zvyčajno, ty ž pohodyvsia. A ščo? — Ta ničoho. — Kažy, ja sluchaju, — ozvavsia Snaut, koly movčanka znovu stala hnitiučoju. — Vona vže znaje… pro sebe. — Ja znyzyv holos majže do šepotu.

Snautovi brovy streľnuly vhoru. — Ta nevže? Meni zdalosia, niby vin tiľky vdaje, ščo zdyvuvavsia. Čoho ž vin prykydajeťsia? Meni odrazu ž vidchotilosia hovoryty, ale ja vse-taky pereborov sebe. «Treba buty choča b lojaľnym, — podumav ja, — jakščo vže biľše ničoho ne lyšylosia». — Vona počala zdohaduvatysia, mabuť, pislia našoji rozmovy v bibliöteci, sposterihala za mnoju, spivstavliala fakty, potim znajšla Gibarianiv mahnitofon i prosluchala stričku… Snaut ne zminyv pozy, jak i do cioho, sydiv, operšyś na šafu, ale v joho očach spalachnuly iskorky. Ja stojav bilia puľta navproty dverej, pročynenych u korydor, i šče biľše styšyv holos: — Cijeji noči, koly ja spav, vona probuvala pokinčyty z soboju. Ridkyj kyseń… Ščoś zašelestilo, nače papir na protiazi. Ja zavmer, dosluchajučyś do toho, ščo dijalosia v korydori, adže džerelo zvuku bulo deś blyžče. Ščoś zaškriabotilo, nače myša… Myša? Durnyci! Zvidky tut mohly vziatysia myši? Ja spidloba stežyv za Snautom. — Ja tebe sluchaju, — skazav vin spokijnym tonom. — Jij, zvyčajno, ce ne vdalosia… v usiakomu razi, vona znaje, chto vona. — Naviščo ty meni pro ce rozpovidaješ? — nespodivano zapytav Snaut. Ja ne vidrazu zmetykuvav, ščo? jomu vidpovisty. — Tomu, ščob ty orijentuvavsia… ščob znav spravžnij stan rečej, — promovyv ja. — Ja tebe zasterihav. — Ty chočeš skazaty, ščo znav… — Ja mymochiť pidvyščyv holos. — Ni. Zvyčajno ž, ni. Ale ja vže pojasniuvav tobi, jak use vidbuvajeťsia. Kožen «hisť», jakyj tut zjavliajeťsia — naspravdi tiľky fantom, napakovanyj bezladnoju mišanynoju počerpnutych u svoho… Adama… spohadiv i obraziv, poza jakymy vin prosto… porožnij. Čym dovše vin z toboju, tym biľše oliudniujeťsia. I nabuvaje samostijnosti, do pevnych mež, zvyčajno. I čerez te, čym dovše ce tryvaje, tym važče… Snaut ne dokinčyv, hlianuv na mene spidloba j nedbalo kynuv: — Vona vže vse znaje? — Tak, ja ž tobi skazav. — Heť use? I te, ščo vona vže raz bula tut, a ty… — Ni! Snaut usmichnuvsia. — Keľvin, posluchaj, jakščo ce nastiľky… Ščo ty, vlasne, zbyraješsia robyty? Zalyšaty stanciju? — Tak. — Z neju? — Tak. Snaut movčav, nemovby rozmirkovujučy nad mojeju vidpoviddiu, prote v joho movčanni bulo šče ščoś… Ščo? Znovu cej ledve čutnyj šerech tut, zrazu ž za tonkoju perehorodkoju. Snaut zasovavsia na stiľci. — Čudovo, — movyv vin. — Čoho ty tak na mene dyvyšsia? Dumaješ ja stanu tobi na zavadi? Roby, jak chočeš, liubyj mij. Harni buly b my z toboju, jakby do vsioho šče j syluvaly odyn odnoho? Ja ne zbyrajusia tebe perekonuvaty, skažu lyšeń: ty namahaješsia v neliudśkij sytuaciji zalyšatysia liudynoju. Može, ce j blahorodno, ale marno. A vtim, čy

blahorodno, ja tež ne peven. Chiba hlupota može buty blahorodnoju? Ta sprava ne v ciomu. Ty vidmovliaješsia vid podaľšych experymentiv, chočeš poletity zvidsy heť i zabraty jiji z soboju. Tak? — Tak. — Ale ž ce takož… experyment. Ty podumav pro ce? — Ščo ty maješ na uvazi? Chiba vona… zmože?.. Jakščo razom zi mnoju, to ne baču… Ja hovoryv dedali poviľniše j narešti zovsim zamovk. Snaut z polehkistiu zitchnuv. — My vsi tut dotrymujemosia strausovoji polityky, Keľvin, ale prynajmni znajemo pro ce j ne demonstrujemo svoho blahorodstva. — Ja ničoho ne demonstruju. — Harazd. Ja ne chotiv tebe obrazyty. Svoji slova pro blahorodstvo zabyraju nazad, ale strausova polityka lyšajeťsia v syli. Ty vedeš jiji v osoblyvo nebezpečnij formi: obmaniuješ sebe, i jiji, i znovu sebe. Ty znaješ umovy stabilizaciji systemy, zbudovanoji z nejtrynnoji materiji? — Ni. I ty tež jich ne znaješ. Cioho ne znaje nichto. — Tvoja pravda. Zate nam vidomo inše: taka systema nestijka j može isnuvaty tiľky zavdiaky bezperervnomu pryplyvovi energiji. Meni vse pojasnyv Sartoriüs. Cia energija stvoriuje vychrove pole stabilizaciji. Tak ot: čy je ce pole zovnišnim ščodo «hostia». Čy, može, vono vynykaje v joho orhanizmi? Vlovliuješ riznyciu? — Tak, — nekvaplyvo vidpoviv ja. — Jakščo vono zovnišnie, todi… vona… todi… taka… — Todi, viddalyvšyś vid Soliarisa, taka systema rozpadeťsia, — dokinčyv Snaut zamisť mene. — My ne možemo cioho z pevnistiu stverdžuvaty, ale ty vže zdijsnyv experyment. Ta raketa, jaku ty zapustyv… i dosi kružliaje dovkola planety. Vybravšy čas, ja naviť občyslyv parametry jiji ruchu. Možeš poletity, vyjty na orbitu, zblyzytysia, stykuvatyś z neju j pereviryty, ščo stalosia z… pasažyrkoju… — Ty zboževoliv! — vyhuknuv ja. — Ty tak hadaješ? Nu… a jakščo… povernuty jiji siudy, tu tvoju raketu, ha? Ce možna zrobyty. U neji dystancijne keruvannia. My znimemo jiji z orbity i… — Perestań! — I ce tež tobi ne pidchodyť? Nu, todi je šče odyn sposib, duže prostyj. Ne treba naviť povertaty jiji na stanciju. Nechaj sobi tam kružliaje. My tiľky zvjažemoś z neju po radiö; jakščo vona žyva, to obizveťsia i… — Ale ž… ale ž tam uže davno skinčyvsia kyseń! — nasylu vydušyv ja z sebe. — A može, vona obchodyťsia bez kysniu. Nu ščo, sprobujemo? — Snaut… Snaut… — Keľvin… Keľvin… — perekryvyv vin mene serdyto. — Nu ščo ty za liudyna! Koho ty chočeš oščaslyvyty? Vriatuvaty? Sebe? Jiji? Kotru? Ciu čy tu? Na oboch smilyvosti v tebe vže ne vystačaje? Sam bačyš, do čoho ce pryzvodyť! Kažu tobi vostannie: tut sytuacija — poza vsiakoju moralliu. Raptom ja znovu počuv toj samyj šerech, nemovby chtoś nihtiamy driapnuv stinu, i mene tijeji ž myti ochopyla cilkovyta bajdužisť. Ja počuvav sebe tak, niby vsiu ciu sytuaciju, nas oboch, rozhliadav z velyčeznoji vidstani v perevernutyj binokľ — use bulo maleńke, trochy smišne, neistotne. — Nu harazd, — skazav ja. — I ščo ž, po-tvojemu, ja povynen zrobyty? Pozbutysia

jiji? Ale ž zavtra zjavyťsia taka sama, chiba ni? Todi ščo, znov? I tak ščodeń? Doky? Naviščo? Ščo ce meni dasť? A tobi? Sartoriüsovi? Stanciji? — Ni, speršu ty daj meni vidpoviď. Ty poletyš razom z neju i, prypustimo, sam budeš svidkom, ščo z neju staneťsia. Čerez kiľka chvylyn pobačyš pered soboju… — Nu ščo? — zapytav ja uščyplyvo. — Strachovyśko? Demona, ha? — Ni. Zvyčajnu, najzvyčajnisińku agoniju. Ty j spravdi poviryv u jiji bezsmertia? Zapevniaju tebe — vony vsi vmyrajuť… Ščo ty todi zrobyš? Povernešsia po… nastupnu? — Perestań!!! — zakryčav ja, styskajučy kulaky. Snaut dyvyvsia na mene z poblažlyvoju usmiškoju v prymruženych očach. — Ach, ce ja maju perestaty? Znaješ, na tvojemu misci ja oblyšyv by ciu rozmovu. Krašče vže zroby ščoś inše, napryklad, vidšmahaj rizkamy Okean, pomščajučyś na niomu. Ščo tebe mučyť? Otže, jakščo… — vin teatraľno pomachav rukoju i zviv oči do steli, nemovby provodžajučy kohoś pohliadom, — to budeš merzotnykom? A tak chiba ni? Jakščo usmichaješsia, koly tobi chočeťsia vyty, vdaješ veseloho j spokijnoho, koly laden rvaty na sobi volossia, — todi, vychodyť, ty ne merzotnyk? A ščo, jak tut ne možna ne buty merzotnykom? Ščo todi? Bytysia v isteryci pered Snautom, jakyj v usiomu vynen, tak? Nu, todi ty, do vsioho, šče j dureń, liubyj mij… — Može, ce ty… — skazav ja, pochniupyvšy holovu, — Ja… liubliu jiji. — Koho? Svij spomyn? — Ni. Jiji. Ja rozpoviv tobi, ščo? vona namahalasia zrobyty. Na take zdatna daleko ne kožna… žyva liudyna. — Otže, ty sam vyznaješ, ščo… — Ne lovy mene na slovi. — Nu harazd. Chaj tak — vona liubyť tebe. A ty chočeš jiji liubyty. Ce rizni reči. — Pomyliaješsia. — Keľvin, meni duže prykro, ale ty sam utajemnyčyv mene v svoji intymni spravy. Ne liubyš. Liubyš. Vona ladna požertvuvaty svojim žyttiam. Ty takož. Ce duže zvorušlyvo, krasyvo j blahorodno — vse, ščo zavhodno. Ale tut use ce ni do čoho. Ni do čoho. Rozumiješ? Ni, ty ne chočeš cioho zrozumity. Syly, nad jakymy my ne vladni, vtiahnuly tebe v kruhoverť, i vona — jiji častočka. Faza. Povtoriuvanyj rytm. Jakby vona bula… jakby tebe peresliduvalo strachovyšče, ladne zarady tebe na vse, ty b ne vahavsia j chvylyny, ščob spekatysia joho. Pravda ž? — Pravda. — A može… može, same tomu v neji vyhliad ne strachovyšča? Ce zvjazuje tobi ruky? Tak pro ce ž i jdeťsia, ščob vony v tebe buly zvjazani! — Šče odna hipoteza na dodatok do miľjona tych, ščo v bibliöteci. Snaut, hodi, vona… Ni. Ja ne choču biľše pro ce z toboju hovoryty. — Harazd. Ty ž sam počav. I vse-taky podumaj nad tym, ščo vona, zreštoju, tiľky dzerkalo, v jakomu vidbyvajeťsia častyna tvoho mozku. Jakščo vona j spravdi čarivna, to tiľky tomu, ščo čarivnym buv tvij spomyn pro neji. Ty dav recept. Kruhoverť ne zabuvaj! — Nu j čoho ty chočeš vid mene? Ščob ja… ščob ja spekavś jiji? Ja vže pytav tebe: naviščo ce robyty? Ale ty ne vidpoviv. — Zaraz vidpovim. Ja ne zaprošuvav tebe siudy na ciu rozmovu. Ne vtručavsia u tvoji spravy. Ničoho tobi ne nakazuvav i ne zaboroniav — i ne zrobyv by cioho, naviť jakby j mih… Ty… ty sam pryjšov siudy j vyklav meni vse… znaješ naviščo? Ni? Ščob skynuty z sebe veś cej tiahar. Ja znaju, jakyj vin važkyj, liubyj mij! Tak, tak, znaju, i ne perebyvaj

mene! Ja ni v čomu tobi ne pereškodžaju, ale ty — ty sam chočeš, ščob ja tobi pereškodyv. Jakby ja stav tobi na zavadi, ty, može, rozčerepyv by meni holovu, meni, zliplenomu z takoho ž tista ščo j ty, i sam vidčuv by sebe liudynoju. A tak… ty ne možeš daty vsiomu ciomu rady j čerez te sperečaješsia zi mnoju… a, po suti, z samym soboju! Skažy meni šče, ščo ty tiažko pobyvatymešsia, jakščo vona raptom ščezne… A vtim, ne kažy ničoho. — Nu znaješ! Ja pryjšov, ščob rozpovisty tobi prosto z počuttia lojaľnosti, ščo zbyrajusia zalyšyty razom z neju stanciju, — sprobuvav ja vidbyvatyś vid nioho, ale moji slova prozvučaly neperekonlyvo naviť dlia mene samoho. Snaut znyzav plečyma. — Cilkom možlyvo, ščo ty zostanešsia pry svojij dumci. Jakščo ja j zahovoryv z toboju pro ce, to tiľky tomu, ščo ty zajšov uže nadto daleko, a vertatysia nazad, sam rozumiješ… Prychoď zavtra vranci hodyni o devjatij nahoru, do Sartoriüsa… Pryjdeš? — Do Sartoriüsa? — zdyvuvavś ja. — Ale ž vin nikoho ne vpuskaje do sebe. Ty kazav, ščo jomu ne možna naviť podzvonyty. — Vin uže vse jakoś uladnav. My z nym pro ce ne rozmovliajemo, rozumiješ… Ty — zovsim inša rič. Ale zaraz ce ne tak važlyvo. Nu to jak, pryjdeš zavtra vranci? — Pryjdu, — burknuv ja j pyľno podyvyvsia na Snauta. Joho liva ruka niby nenarokom opynylasia za dverciatamy šafy. Koly vony pročynylysia? Mabuť, uže davno, ale, zbudženyj cijeju nepryjemnoju dlia mene rozmovoju, ja ne zvernuv uvahy. Ce bulo jakoś nepryrodno… Nače, vin tam ščoś chovav. Abo chtoś trymav joho za ruku. Ja oblyzav huby. — Snaut, ščo z toboju? — Vyjdy, — skazav vin tycho j napročud spokijno. — Vyjdy. Ja vyjšov i začynyv za soboju dveri, osiajani promeniamy bahrianoji zahravy. Heri sydila na pidlozi, krokiv za desiať vid dverej, pid samisińkoju stinoju; pomityvšy mene, pidchopylasia. — Bačyš? — zapytala vona z jakymś hariačkovym blyskom v očach. — Udalosia, Krise… Ja taka rada. Može, može, vidteper use bude krašče j krašče… — O, zvyčajno, — neuvažno vidpoviv ja. My povertalysia do svojeji kimnaty, a ja vse dumav pro tu idiötśku šafu… Nevže, nevže vin chovav tam?.. A vsia naša rozmova? V mene vraz spalenily ščoky, i ja mymochiť poter jich. Bože, jake naviženstvo! I do čoho ž my vlasne, domovylysia? Ni do čoho. Ščopravda, zavtra vranci… I raptom mene pojniav strach, majže takyj samyj, jak i mynuloji noči. Moja encefalograma! Povnyj zapys usich mozkovych procesiv, perekladenyj na kolyvannia pučka promeniv, bude poslano vnyz. U hlyb cioho neosiažnoho, bezmežnoho čudovyśka. Jak ce skazav Snaut: «…Ty tiažko pobyvatymešsia, jakščo vona raptom ščezne…» Encefalograma — ce povnyj zapys. I pidsvidomych procesiv tež. A jakščo ja choču, ščob vona znykla, zahynula? Bo inakše chiba ja zdyvuvavsia b tak, koly vona zalyšylasia žyva pislia tijeji žachlyvoji sproby pokinčyty z soboju? Čy možna vidpovidaty za vlasnu pidsvidomisť? Ale jakščo ja za neji ne vidpovidaju, to chto? Ščo za idiötyzm! Jakoho bisa ja pohodyvsia, ščob same mij, mij… Zvyčajno, ja možu poperednio oznajomytysia z cym zapysom, odnak rozšyfruvaty joho ne zumiju. Ta j nichto cioho ne zumije. Chiba ščo fachivci, ale j vony tiľky v zahaľnych rysach zmožuť vyznačyty, pro ščo dumav piddoslidnyj, napryklad, ščo vin rozvjazuvav matematyčnu zadaču, prote zjasuvaty, jaku same, vže ne zdatni. Vony tver-

diať, ščo zrobyty ce nemožlyvo, bo encefalograma — lyše vypadkova sumiš bezliči procesiv, jaki vidbuvajuťsia odnočasno, i tiľky častyna z nych maje psychologičnu «pidkladku». A pidsvidomi… pro nych nichto naviť hovoryty ne choče, to de vže tam rozšyfrovuvaty čyjiś spomyny — i ti, jaki šče ževrijuť u pamjati, i ti, jaki vže zovsim zabuto… Ale čomu ja tak bojusia? Sam že kazav uranci Heri, ščo cej experyment ničoho ne dasť. Bo jakščo vže naši nejrofiziölogy nespromožni rozšyfruvaty zapys, to jak ce može zrobyty zovsim čužyj, čornyj, ridynnyj veleteń… Ale ž vin uvijšov u mene nevidomo jak, ščob perevernuty vse v mojij pamjati j vidšukaty v nij najboliučišyj atom! To chiba ž ja možu v ciomu sumnivatysia? Bez ničyjeji dopomohy, bez buď-jakoji «promenevoji peredači» promknuvsia vin kriź podvijnu hermetyčnu obšyvku, kriź tovstu obolonku stanciji, vidšukav u nij moje tilo j zabravsia heť zi zdobyččiu… — Krise… — tycho poklykala mene Heri. Ja stojav bilia iliuminatora, vtupyvšyś nevydiuščymy očyma v hustijuči sutinky. Lehka, nižna na cij geografičnij šyroti pelena povyvala zori. Suciľnyj, choč i tonkyj šar chmar vysiv tak vysoko, ščo sonce z hlybyny, z-za obriju vybarvliuvalo joho leď pomitnym sribliasto-roževym siajvom. Jakščo vona potim ščezne, to ce označatyme, ščo ja cioho chotiv. Ščo ja jiji vbyv. A ščo, jak ne pity tudy? Vony ne možuť mene prysyluvaty. Ale ščo ja jim skažu? Pro ce — ani slovečka. Ne možu. Tak, treba prykydatysia, treba brechaty, veś čas i skriź. I vse ce tomu, ščo v meni, mabuť, kryjuťsia dumky, zamiry, nadiji — žorstoki, zločynni, bezžalisni, a ja pro nych ničoho ne znaju. Liudyna vyrušyla na zustrič z inšymy svitamy, inšymy cyvilizacijamy, ne piznavšy do kincia zakamarkiv hluchych kutiv, hlybokych kolodiaziv, micno zabarykadovanych dverej vlasnoji duši. Vydaty jim Heri… iz soromu? Vydaty jiji tiľky tomu, ščo meni brakuje vidvahy? — Krise… — šče tychše prošepotila Heri. Ja švydše vidčuv, niž počuv, jak vona bezšelesno pidijšla do mene, ale vdav, ščo ne pomičaju jiji. V ciu chvylynu meni chotilosia pobuvaty na samoti. Meni prosto konče treba bulo pobuty na samoti. Ja šče ni na ščo ne vidvažyvsia, ničoho ne vyrišyv. Stojav neporušno, vdyvliajučyś u potemnile nebo, v zori, jaki buly tiľky prymarnoju tinniu zemnych zirok, i v porožneči, jaka pryjšla na zminu šalenomu vychoru dumok, zrostala mertvušča, bajduža vpevnenisť, ščo deś tam, u nedosiažnych dlia mene hlybynach, ja vže zrobyv vybir i tiľky vdaju, movby ničoho ne stalosia. U mene ne bulo syly naviť znevažaty sebe.

MYSLYTELI — Krise, ce ty čerez toj experyment? Ja ziščulyvsia vid holosu Heri. Vže kiľka hodyn ja ležav bez snu, vtupyvšyś u temriavu, zovsim samotnij. Ja ne čuv naviť dychannia Heri, bo, zaplutavšyś u labirynti ničnych dumok, prymarnych, napivbezhluzdych, jaki čerez ce nabuvaly novoho značennia, zovsim zabuv pro neji, — Ščo? Zvidky ty znaješ, ščo ja ne spliu? — zapytav ja, i v mojemu holosi zabryniv strach. — Bo čuju, jak ty dychaješ, — vidpovila Heri tycho j až jakoś nače provynno. — Ja ne chotila tobi zavažaty… Jakščo ne možeš, ne kažy ničoho… — Ni, čomu ž. Tak, ce čerez toj experyment. Ty vhadala. — Čoho vony vid nioho spodivajuťsia? — Vony j sami ne znajuť. Ale čohoś taky spodivajuťsia. Čoho-nebuď. Ciu operaciju treba bulo b nazvaty ne «Dumka», a «Vidčaj». Zaraz potribne tiľky odne — liudyna, v jakoji vystačylo b smilyvosti vziaty na sebe vidpovidaľnisť za rišennia. Ale taku smilyvisť biľšisť vvažajuť zvyčajnisińkym bojahuzstvom, bo ce — vidstup, rozumiješ, vidmova, vteča, nehidna liudyny. Tak niby vjaznuty, tonuty j zachlynatysia v tomu, čoho ne rozumiješ i nikoly ne zrozumiješ — hidno liudyny. Ja zmovk, ale ne vstyh zaspokojitysia, jak mene zachliupnuv novyj napad hnivu: — Zvisno, nikoly ne brakuje liudej z praktyčnym pohliadom na svit. Vony kažuť: jakščo naviť ne vdasťsia vstanovyty kontakt, to, vyvčajučy plazmu, vsi ci marevni žyvi utvorennia, jaki vynykajuť z neji, ščob proisnuvaty dobu i potim znovu ščeznuty, — my piznajemo tajemnyciu materiji, nače ne rozumijuť, ščo vse ce taka ž samoomana, jak, napryklad, vidvidyny bibliöteky, zapovnenoji knyžkamy, napysanymy nevidomoju movoju, i nam ničoho inšoho ne lyšajeťsia, tiľky rozhliadaty koliorovi korinci… Ajakže! — A biľše takych planet nemaje? — Chtozna. Može, j je, ale my znajemo tiľky odnu. V usiakomu razi ce ščoś duže ridkisne, ne take, jak Zemlia. My zvyčajni, my — trava Vsesvitu j pyšajemosia cijeju svojeju zvyčajnistiu, tym, ščo vona taka pošyrena; my dumaly, niby v neji vse možna ubhaty. Z takoju schemoju my smilyvo j radisno vyrušyly vdalečiń — v inši svity! Ale ščo ce take — ti inši svity? My pidkorymo jich abo vony pidkoriať nas — oto j use, pro ščo dumaly naši nikčemni holovy… Ta hodi vže pro ce. Hodi! Ja vstav i navpomacky znajšov v aptečci plaskyj slojičok iz snotvornym.

— Ja spatymu, liuba, — movyv ja, vidvertajučyś; u temriavi, deś vysoko nadi mnoju, huv ventyliator. — Meni treba spaty. Inakše… sam ne znaju… Ja siv na ližku. Heri torknulasia mojeji ruky. Ja obniav jiji, nevydymu, j trymav u svojich obijmach, ne vorušačyś, až poky mene zdolav son. Uranci, koly ja prokynuvsia svižyj i vidpočylyj, experyment vydavsia meni dribnyceju; ja ne rozumiv, jak mih nadavaty jomu takoji vahy. Te, ščo Heri dovedeťsia pity zi mnoju do laboratoriji, tež malo chvyliuvalo mene. Vsi jiji zusyllia pereboroty sebe zvodylysia naniveć, koly ja na kiľka chvylyn vychodyv z kimnaty, otož ja vidmovyvsia vid podaľšych sprob zalyšaty jiji odnu, choč vona j napoliahala (proponuvala naviť, ščob ja jiji deś zamknuv). Ja poradyv jij uziaty z soboju jakuś knyžku. Biľše, niž sama procedura, mene cikavylo, ščo ja pobaču v laboratoriji. Krim dosyť velykych prohalyn na stelažach i v šafach z laboratornym posudom (u dejakych z nych brakuvalo skla, a skliana plyta odnych dverciat bula v zirčastych triščynach, nemov tut neščodavno točylasia boroťba, i jiji slidy pokvaplyvo, choč i staranno, likviduvaly), u ciomu velykomu bilo-holubomu zali ne bulo ničoho prykmetnoho. Snaut, vovtuziačyś z aparaturoju, povodyvsia na dyvo strymano; pojavu Heri vin spryjniav jak ščoś cilkom normaľne j leď vklonyvsia jij zdaleku. Koly vin protyrav meni skroni j čolo fiziölogičnym rozčynom, pryjšov Sartoriüs. Vin promknuvś u maleńki dveri zvidkyś iz temriavy. Na niomu buv bilyj chalat i čornyj antyradiäcijnyj fartuch, jakyj siahav jomu majže do kistok. Dilovytyj, energijnyj, Sartoriüs pryvitavsia zi mnoju tak, nemovby my buly spivrobitnyky velykoho zemnoho instytutu j rozstalysia tiľky včora. Lyše teper ja pomityv, ščo mertvoho vyrazu joho oblyččiu nadajuť kontaktni linzy, jaki vin nosyv zamisť okuliariv.

Schrestyvšy ruky na hrudiach, vin dyvyvsia, jak Snaut prybyntovuje do mojeji holovy elektrody, formujučy na nij ščoś na zrazok čalmy. Kiľka raziv vin obviv očyma veś zal, niby ne pomičajučy Heri, jaka sydila na maleńkomu tabureti pid stinoju skulena i vdavala, ščo čytaje knyžku. Koly Snaut vidijšov vid moho krisla, ja povernuv holovu, obtiaženu metalom i provodamy, ščob pobačyty, jak vin umykatyme aparaturu, ale Sartoriüs nespodivano pidniav ruku j uryvčasto zajavyv: — Doktore Keľvin! Prošu chvylynku vašoji uvahy j zoseredženosti! Ja ne zbyrajusia vam ščoś navjazuvaty, bo ce ničoho ne dalo b, ale vy ne povynni dumaty pro sebe, pro mene, pro kolehu Snauta, vzahali pro buď-ščo, ščob vykliučyty vypadkovisť okremych indyviduaľnostej, i zoseredytysia na dili, zarady jakoho my siudy prybuly. Zemlia i Soliaris, pokolinnia doslidnykiv, jaki stanovliať odne cile, choč žyttia kožnoji liudyny maje svij počatok i kineć, naša napolehlyvisť u prahnenni nalahodyty intelektuaľnyj kontakt, istoryčnyj šliach, projdenyj liudstvom, upevnenisť u tomu, ščo joho bude prodovženo v majbutniomu, hotovnisť pity na buď-jaki žertvy j zdolaty buď-jaki trudnošči, hotovnisť pidporiadkuvaty vsi osobysti počuttia našij misiji — oś temy, jaki povynni cilkom zapolonyty vašu svidomisť. Ščopravda, vynyknennia asociäcij ne zaležyť povnistiu vid vašoji voli, ale te, ščo vy perebuvajete tut, use-taky pidtverdžuje slušnisť poslidovnosti, jaku ja vyznačyv. Jakščo u vas ne bude pevnosti, ščo vy vporalysia z zavdanniam, prošu povidomyty nas pro ce, i koleha Snaut povtoryť zapys. Času u nas dosyť… Ostanni slova vin vymovyv z blidoju, cholodnoju usmiškoju na ustach, ne spuskajučy, odnak, z mene pyľnoho pohliadu. U meni vse perevertalosia vid potoku cych fraz, vyhološenych z takoju serjoznistiu j značuščistiu. Na ščastia, Snaut perervav pauzu, jaka nadto zatiahlasia. — Možna, Krise? — nedbalo j trochy famiľjarno zapytav vin, speršyś liktem na vysokyj puľt elektroencefalografa, nenače to bula spynka zvyčajnisińkoho stiľcia. Ja buv vdiačnyj jomu za te, ščo vin nazvav mene na imja. — Možna, — vidpoviv ja, zapliuščujučy oči. Chvyliuvannia, vid jakoho v mojemu mozku ne lyšylosia žodnoji dumky, ščezlo, tiľky-no Snaut, zakripyvšy elektrody, poklav paľci na knopky; kriź viji ja pobačyv roževuvate svitlo kontroľnych lampočok na čornij paneli aparata. Nepryjemne vidčuttia vid volohych i cholodnych, nenače monety, metalevych elektrodiv, jaki operizuvaly moju holovu, znyklo. Meni zdalosia, ščo ja — sira, neosvitlena arena. Natovp nevydymych hliadačiv amfiteatrom otočuvav porožneču i v movčanni jichniomu tanula moja ironična znevaha do Sartoriüsa j do Misiji. Napružennia vnutrišnich sposterihačiv, jaki prahnuly zihraty improvizovanu roľ, potrochu spadalo. «Heri?» — podumav ja z ohydnym strachom, vyprobovujučy sebe, laden odrazu ž vidstupyty. Jakuś myť ja buv sama nižnisť, ščyryj žaľ, same terpinnia j hotovnisť do nezličennych žertv. Heri, bez syluetu, bez form, bez oblyččia, zapovnyla mene do rešty. Naraz kriź jiji bezlykyj, boliuče-sentymentaľnyj obraz u vsij svojij profesorśkij velyči z siroji piťmy prostupyv Hize, baťko soliarystyky i soliarystiv. Ale ja dumav ne pro te hriaziove vyveržennia, ne pro tu smerdiuču bezodniu, jaka pohlynula joho zoloti okuliary j akuratno pidstryženi syvi vusa — ja bačyv tiľky hraviuru na tytuľnij storinci monografiji, husto zaštrychovanyj fon navkolo joho holovy, vid čoho vona bula niby v oreoli; joho oblyččia ne rysamy, a vyrazom dobroporiadnosti, starosvitśkoji rozvažlyvosti tak skydalosia na oblyččia moho baťka, ščo ja, zreštoju, vže ne znav, chto z nych dyvyťsia na mene. I v odnoho, i v druhoho ne bulo mohyly — v naš čas take trapliajeťsia dosyť často j ne vyklykaje osoblyvych perežyvań.

Obraz počav uže znykaty, i ja na myť (ne znaju, skiľky vona tryvala) zabuv pro stanciju, pro experyment, pro Heri, pro čornyj Okean — heť pro vse; v meni raptovo spalachnula vpevnenisť, ščo ci dvoje, vže nežyvych, bezmežno maleńkych, obernenych na žmeńku prachu liudej zdolaly vse, ščo vypalo na jichniu doliu, i vidčuttia spokoju, vščerť vypovnyvšy mene pislia cioho vidkryttia, rozvijalo bezformnyj natovp, jakyj otočuvav siru arenu v nimomu očikuvanni mojeji porazky. Tijeji ž myti klacnula vymknena aparatura, i štučne svitlo vdarylo meni v oči. Ja zažmuryvsia. Sartoriüs stojav u tij samij pozi, pyľno dyvliačyś na mene; Snaut, povernuvšyś do nioho spynoju, vovtuzyvsia bilia aparata, niby navmysne čovhajučy sandaliamy, jaki spadaly jomu z nih. — Jak vy vvažajete, doktore Keľvin, experyment udavsia? — prolunav huhniavyj, nepryjemnyj Sartoriüsiv holos. — Tak, — vidpoviv ja. — Vy cioho pevni? — z vidtinkom podyvu, ba naviť pidozry zapytav Sartoriüs. — Tak. Vid moho rišučoho j rizkoho tonu vin na chvylynu vtratyv svoju považnisť. — Ce… dobre, — burknuv vin i ozyrnuvsia, movby ne znajučy, čym jomu teper zajniatysia. Snaut pidijšov do mene j počav znimaty z mojeji holovy povjazku. Ja vstav i projšovsia po zalu, a tym časom Sartoriüs, jakyj znyk buv u temriavi, povernuvsia z projavlenoju vže j vysušenoju plivkoju. Na desiatioch z lyškom metrach plivky tiahlysia tremtiači zubčasti liniji, schoži na biliastu plisniavu abo pavutynnia na čornij slyźkij celulojidnij stričci. Meni biľše ničoho bulo tut robyty, ale ja vse šče ne jšov. Moji kolehy vstavyly v oxydovanu holovku moduliatora plivku, kineć jakoji Sartoriüs, nedovirlyvo nasupyvšyś, prohlianuv šče raz, nemovby namahajučyś rozšyfruvaty sens, ščo kryvsia v cych tremtlyvych linijach. Dali experyment provadyvsia za mežamy laboratoriji. Ja bačyv, jak Snaut i Sartoriüs pidijšly do puľtiv upravlinnia pid stinoju i pryvely v ruch aparaturu. Strum basovyto zahuv v obmotkach kotušok pid stalevoju pidlohoju. A potim tiľky vohnyky na vertykaľnych zasklenych trubkach indykatoriv pobihly vnyz, pokazujučy, ščo velykyj tubus renthenivśkoji ustanovky opuskajeťsia u vertykaľnu šachtu, ščob zupynytysia v jiji vidkrytij horlovyni. Vohnyky zastyhly na najnyžčych podilkach škaly, j Snaut počav zbiľšuvaty napruhu, poky strilky, a točniše, bili smužky, ščo pravyly za nych, zrobyly, chytnuvšyś, pivoberta pravoruč. Hudinnia strumu stalo ledve čutnym, ničoho biľše ne vidbuvalosia, bobiny z plivkoju obertalysia pid kožuchom, tak ščo jich tež ne bulo vydno, ličyľnyk metražu tycheńko cokav, nače hodynnykovyj mechanizm. Heri dyvylasia ponad knyžkoju to na mene, to na Snauta j Sartoriüsa. Ja pidijšov do neji. Vona zapytaľno hlianula na mene. Experyment uže zakinčuvavsia, Sartoriüs poviľno pidijšov do nevelykoji konusnoji holovky aparata. — Chodimo?.. — samymy lyše hubamy zapytala Heri. Ja kyvnuv. Vona pidvelasia. Ni z kym ne proščajučyś — meni zdavalosia, ščo proščatyś nedorečno — ja projšov povz Sartoriüsa. Za iliuminatoramy verchnioho korydora, ščo buly vysoko vhori, palala napročud harna zahrava. Ce bula ne zvyčajna, pochmura, kryvavo-červona zahrava, a vsi vidtinky opovytoho serpankom, usypanoho sribnym pylom roževoho kolioru. Važka, bezladno

zbryžena čornota bezmežnoji rivnyny Okeanu, zdavalosia, vidpovidala na ce nižne siajannia brunatno-fiöletovym, mjakym polyskom. Tiľky v samisińkomu zeniti nebo vse šče zalyšalosia jaro-rudym. Ja raptom zupynyvsia poseredyni nyžnioho korydora. Meni strašno bulo naviť podumaty pro te, ščo my znovu, nače v tiuremnij kameri, zamknemosia v svojij kimnati, z jakoji vydno tiľky Okean. — Heri, — skazav ja, — meni… meni treba zazyrnuty do bibliöteky… Ty ne zaperečuješ? — Nu ščo ty, ja ochoče pošukaju sobi tam ščoś počytaty, — vidpovila vona z trochy vdavanoju žvavistiu. Ja vidčuvav, ščo z učorašnioho dnia miž namy vynykla jakaś triščyna, i rozumiv, ščo povynen buty bodaj trochy čujnišym do Heri, ale mene raptom pojniala cilkovyta apatija. Ne znaju, ščo mohlo b mene z neji vyvesty. My povertalysia nazad korydorom, jakyj pochylo spuskavsia do maleńkoho tambura z trioma dveryma; miž nymy, nače u vitrynach za kryštalevo čystymy šybkamy, rosly kvity. Seredni dveri, ščo vely do bibliöteky, buly z oboch bokiv obbyti tysnenoju štučnoju škiroju; vidčyniajučy jich, ja ščorazu chtozna-čomu namahavsia ne torkatysia jiji. U velykomu kruhlomu zali z blido-sribliastoju steleju, rozmaliovanoju stylizovanymy sonciamy, bulo trochy procholodniše. Ja proviv rukoju vzdovž korinciv zibrannia klasyčnych prać iz soliarystyky i vže chotiv buv uziaty peršyj tom Hize, toj, z hraviuroju na frontyspisi pid cyharkovym paperom, jak raptom pobačyv nepomičenyj mynuloho razu hrubyj, formatu in-oktavo tom Hravinśkoho. Ja siv na mjakyj stileć. U zali panuvala hlyboka tyša. Za mojeju spynoju Heri hortala jakuś knyžku — ja čuv lehkyj šelest storinok pid jiji paľciamy. Posibnyk Hravinśkoho, jakyj studenty najčastiše prosto zazubriuvaly, javliav soboju zbirnyk usich — vid «Abiölogičnoji» do «Jadernoji» — soliarystyčnych hipotez, roztašovanych za alfavitom. Kompiliator, jakyj ni razu ne bačyv Soliarisa, pereryv usi monografiji, protokoly expedycij, zapysy j donesennia tych časiv, reteľno vyvčyv naviť uryvky z prać planetologiv, kotri doslidžuvaly inši planety. Vin sklav katalog, ščo inodi vražav svojeju lakoničnistiu formuliuvań, časom i tryviäľnych, bo vony sproščuvaly vytončenu skladnisť dumok, ščo porodyly ci hipotezy; a vtim, cia pracia, zadumana jak encyklopedyčna, teper mala skoriše cinnisť kurjozu; tom bulo vydano dvadciať rokiv tomu, a za cej čas vyrosla cila hora novych hipotez, jaki ne vmistylysia b u žodnij knyžci. Ja probih očyma alfavitnyj pokažčyk avtoriv, nače spysok polehlych — malo chto z-pomiž nych lyšyvsia žyvyj, ta j ti vže aktyvno v soliarystyci, mabuť, ne praciuvaly. Use ce bahatstvo dumok, jake ochopliuvalo najriznomanitniši napriamky, stvoriuvalo vražennia, ščo choča b odna iz cych hipotez neodminno maje buty istynnoju, bo nemožlyvo ujavyty sobi, ščob dijsnisť ne vidpovidala žodnomu z miriädiv vykladenych tut zdohadiv. U peredmovi do tomu Hravinśkyj podilyv vidomi jomu šistdesiat rokiv soliarystyky na periödy. Pid čas peršoho, počatkovoho periödu doslidžennia planety Soliaris nichto, vlasne, ne vysuvav hipotez svidomo. Todi prosto intujityvno, jak pidkazuvav «zdorovyj hluzd», vyrišyly, ščo Okean — mertvyj, chimičnyj konglomerat, potvorna drahlysta masa, jaka, omyvajučy planetu, zavdiaky svojij «kvazivulkaničnij» dijaľnosti volodije zdatnistiu formuvaty chymerni utvorennia i vnaslidok spontannoho avtomatyzmu procesiv stabilizuje nepostijnu

orbitu planety, tak samo jak majatnyk utrymujeťsia v raz zadanij ploščyni svoho kolyvannia. Ščopravda, vže čerez try roky Maženon vyslovyv prypuščennia, ščo «drahlysta mašyna» — ne ščo inše, jak ščoś žyve vid pryrody, ale Hravinśkyj periöd biölogičnych hipotez datuvav tiľky čerez devjať rokiv, koly zdohad Maženona, jakyj spočatku nichto ne pidtrymuvav, počav zavojovuvaty dedali biľše prychyľnykiv. U nastupni roky bulo stvoreno duže bahato dosyť skladnych, pidpertych biömatematyčnym analizom, detaľnych teoretyčnych modelej žyvoho Okeanu. Vidtak nastav tretij periöd, periöd rozpadu monolitnoji dosi dumky včenych i pojavy bahatioch škil, jaki zmahalysia j zavziato borolysia miž soboju. Ce bula doba dijaľnosti Panmallera, Štroblia, Frejhauza, Le-Hreja, Osypovyča. Vsiu spadščynu Hize bulo piddano nyščivnij krytyci. Zjavylysia perši atlasy, katalogy, stereofotografiji asymetriäd, ščo doty vvažalysia utvorenniamy, jaki ne piddajuťsia vyvčenniu; zlam stavsia zavdiaky novij aparaturi z dystancijnym keruvanniam, jaku spriamovuvaly v klekotlyvi bezodni veletiv, choč vony ščomyti zahrožuvaly vybuchnuty. Todi ž pid čas burchlyvych superečok počaly lunaty okremi nesmilyvi holosy minimalistiv, jaki tverdyly: koly naviť ne vdasťsia vstanovyty horezvisnoho «kontaktu» z «rozumnoju potvoroju», to j todi vyvčennia mimojidiv — zastyhlych mist ta kuliastych hir, ščo jich Okean vykydaje, ščob znovu pohlynuty, prynese veľmy cinni chimični j fizyčno-chimični piznannia, novi vidomosti pro strukturu molekul-hihantiv. Ale z propovidnykamy takych idej nichto ne vvažav za potribne naviť polemizuvaty. Bo same v cej periöd zjavylysia aktuaľni j siohodni katalogy typovych metamorfoz ta biöplazmatyčna teorija mimojidiv Franka, choč i vidkynuta jak chybna, a prote vyznana čudovym zrazkom šyroty myslennia j logiky. Ci «periödy Hravinśkoho», jaki naličuvaly zahalom ponad try desiatylittia, buly rokamy najivnoji molodosti, stychijno optymistyčnoho romantyzmu, narešti, zriloji soliarystyky, poznačenoji peršymy skeptyčnymy holosamy. Vže naprykinci dvadciatypjatyriččia znovu vidrodylyś kolojidno-mechanistyčni hipotezy pro apsychičnisť soliariänśkoho Okeanu. Buď-jaki pošuky svidomoji voli, cilespriamovanosti procesiv, dij, motyvovanych vnutrišnimy potrebamy Okeanu, bulo prohološeno chyboju ciloho pokolinnia doslidnykiv. Zapal, z jakym sprostovuvalyś jichni tverdžennia, pidhotuvav osnovu dlia tverezych, analityčno obgruntovanych, bazovanych na reteľnij faktografiji doslidžeń hrupy Holdena, Eonidesa, Stolivy; ce buv čas strimkoho rozbuchannia j rozrostannia archiviv, kartotek mikrofiľmiv, čas sporiadžennia čyslennych expedycij, osnaščenych najriznomanitnišoju technikoju, samofixujučymy rejestratoramy, optymetramy, zondamy — vsim, ščo tiľky mohla daty Zemlia. U dejaki roky v doslidženniach braly učasť ponad tysiaču čolovik. Odnak uže todi, koly temp nevpynnoho nakopyčennia materiäliv use šče narostav, natchnennia včenych povoli počalo zhasaty. Tak uže v optymistyčnyj periöd, meži jakoho važko točno vyznačyty, rozpočavsia zanepad experymentaľnoji soliarystyky. Joho charakteryzuvaly peredusim taki jaskravi j smilyvi — chto v svojich stverdženniach, a chto v zaperečenniach — indyviduaľnosti, jak Hize, Štrobľ, Sevada; Sevada — ostannij z velykych soliarystiv — zahynuv za vypadkovych obstavyv: u rajoni pivdennoho poliusa planety, prypustyvšyś takoji bezhluzdoji pomylky, jakoji ne prypustyvsia b naviť novačok. Na očach u sotni sposterihačiv vin spriamuvav svij aparat, ščo letiv nyźko nad Okeanom, u hlyb «švydkuna», jakyj javno postupavsia jomu dorohoju. Hovoryly pro jakuś raptovu slabisť, neprytomnisť pilota čy nespravnisť keruvannia; naspravdi ž, jak na mene, ce bulo perše samohubstvo, peršyj raptovyj vybuch vidčaju. Peršyj, ale ne ostannij. Odnak Hravinśkyj pro ce ne zhaduvav žodnym slovom, ja sam dopovniuvav daty, fakty j podrobyci, dyvliačyś na požovkli, vkryti dribnym biserom

liter storinky. Zreštoju, takych patetyčnych sprob pokinčyty žyttia samohubstvom opislia vže ne bulo. Znykly j jaskravi indyviduaľnosti. Nichto ne doslidžuje, čomu zjavliajuťsia včeni, jaki prysviačujuť sebe same cij, a ne inšij haluzi planetologiji. Liudy vyniatkovych zdibnostej i velyčeznoji syly voli narodžujuťsia dosyť často, važko tiľky peredbačyty, jaku sferu dijaľnosti vony oberuť. Jichnia učasť abo neučasť u pevnij haluzi doslidžeń zaležyť, mabuť, lyše vid perspektyv, jaki vona vidkryvaje. Po-riznomu ociniujučy klasykiv soliarystyky, nichto ne može vidmovyty jim u talanti, a inodi j u heniäľnosti. Najkraščych matematykiv, fizykiv, vyznačnych fachivciv u haluzi biöfizyky, teoriji informaciji, elektrofiziölogiji movčaznyj hihant pryvabliuvav do sebe protiahom desiatyliť. I raptom armija doslidnykiv z roku v rik počala vtračaty svojich voždiv. Zalyšylasia sira, bezimenna masa terpelyvych zbyračiv faktiv, kompiliatoriv, oryginaľnych experymentatoriv, ale vže ne bulo čyslennych, zadumanych u masštabi planety expedycij, smilyvych, uzahaľniujučych hipotez. Soliarystyka javno počynala rozvaliuvatyś, i niby akompanementom, paralelliu do jiji dedali nyžčoho letu bula pojava syly-sylennoji hipotez pro deheneraciju, rehres, involiuciju soliariänśkych moriv, hipotez, jaki vidriznialyś odna vid odnoji tiľky druhoriadnymy detaliamy. Čas vid času narodžuvalysia smilyviši, cikaviši dumky, ale vsi vony buly odnostajni v tomu, ščo Okean, vyznanyj kincevym produktom rozvytku, davno, tysiačolittia tomu, perežyv periöd najvyščoji orhanizaciji, a teper, cilisnyj tiľky fizyčno, uže rozpadavsia na čyslenni, nepotribni, bezhluzdi, agonizujuči utvorennia. Otže, vsepohlynajuča agonija protiahom cilych stoliť, — tak doslidnyky spryjmaly Soliaris, šukajučy v procesach, ščo vidbuvalysia v ridynnomu tili, projaviv chaosu j anarchiji i vodnočas ubačajučy v «dovhunach» čy mimojidach oznaky novych utvoreń; zreštoju cej napriamok stav maniäkaľnym, i vsia naukova literatura v nastupni sim-visim rokiv peretvorylaś na zibrannia obraz, — choč, pevna rič, žoden avtor vidverto ne vyslovliuvav svojich počuttiv, — niby pomščajučyś na sirij masi soliarystiv za te, ščo vona vtratyla svojich provodyriv; tym časom objekt jichnioho vyvčennia i dali zalyšavsia bajdužym, niby ihnoruvav svojich doslidnykiv. Ja buv znajomyj z oryginaľnymy praciamy, ščo ne vvijšly do cioho katalogu soliarystyčnoji klasyky (jak na mene, zovsim nespravedlyvo), kiľkanadciatioch jevropejśkych psychologiv, jaki protiahom dovhoho času vyvčaly hromadśku dumku, zbyrajučy duže peresični, inodi naviť nekompetentni vyslovliuvannia, i vstanovyly takym čynom dyvovyžnu zaležnisť stavlennia nefachivciv do cijeji problemy vid procesiv, jaki paraleľno vidbuvalysia v koli naukovciv. U sferi koordynacijnoji hrupy Instytutu planetologiji, tam, de porušuvalosia pytannia pro materiäľnu pidtrymku doslidžeń, tež vidbuvalysia zminy, jaki znachodyly svij vidbytok u postijnomu, choč i postupovomu skoročenni biudžetu soliarystyčnych instytutiv ta baz, a takož u finansuvanni expedycij, ščo vyrušaly na planetu. Holosy, jaki napoliahaly na potrebi zhortannia doslidžeń, čerhuvalysia z vymohamy zastosuvaty energijniši zasoby, ale nichto, mabuť, ne pišov dali administratyvnoho dyrektora Vsezemnoho kosmologičnoho instytutu, kotryj napolehlyvo tverdyv, ščo žyvyj Okean zovsim ne ihnoruje liudej, a prosto ne pomičaje jich, jak slon murachu, ščo povzaje v nioho po spyni, i dlia toho, ščob pryvernuty joho uvahu j skoncentruvaty jiji na nas, treba zastosuvaty mohutniši podraznyky j vykorystaty mašyny-hihanty v masštabach usijeji pla-

nety. Cikavoju detalliu tut bulo te, ščo, jak ironično pidkresliuvala presa, na takych dorohych zachodach napoliahav dyrektor Kosmologičnoho instytutu, a ne Instytutu planetologiji, kotryj finansuvav doslidžennia Soliarisa. Ce bula ščedrisť za rachunok čužoji kyšeni. A potim vyr novych hipotez, vlasne, vidrodžennia z dejakymy, nesuttievymy zminamy starych, odni z jakych bulo zabuto, a inši navpaky, korystuvalysia perebiľšenoju uvahoju — vse ce zavodylo soliarystyku, dosi taku jasnu, nezvažajučy na čyslenni vidhalužennia, v dedali skladnišyj, povnyj hluchych kutiv labirynt. V atmosferi zahaľnoji zbajdužilosti, zastoju ta rozčaruvannia druhyj, bezplidnyj, paperovyj okean tovaryšyv Okeanu soliariänśkomu. Rokiv za dva do toho, jak ja, vypusknyk Instytutu, počav praciuvaty v laboratoriji Gibariana, bulo zasnovano fond Metta-Irvinga, pryznačenyj dlia zaochočennia tych, chto znajde sposib vykorystaty dlia potreb liudyny energiju okeaničnoho hleju. Ce spokušalo j raniše, i ne raz kosmični korabli pryvozyly na Zemliu vantaž plazmatyčnych drahliv. Dovho j terpliače vyvčaly metody jich konservuvannia, zastosovujučy vysoki abo nyźki temperatury, štučni, schoži na soliariänśki, mikroatmosferu ta mikroklimat, fixuvaly vyprominiuvannia, vykorystovuvaly tysiači chimičnych reaktyviv — i vse ce lyše dlia toho, ščob sposterihaty biľš čy menš mliavyj proces rozpadu, vtim, jak i vsi inši peretvorennia, zvyčajno, ne raz ščonajsumlinniše opysuvani na riznych stadijach — samoznyščennia, vysychannia., rozridžennia pervynnoho i vtorynnoho, rannioho čy piznioho. Analogični naslidky davaly takož usi proby, vziati z riznych častyn i utvoreń plazmy. Riznylysia tiľky šliachy, jaki vely do kincevoho rezuľtatu — lehkoji, mov popil, stonšenoji autofermentacijeju rečovyny z metalevym polyskom. Jiji sklad, spivvidnošennia elementiv i chimični formuly mih nazvaty naviť uvi sni peršyj-lipšyj soliaryst. Nevdača, jakoji zaznala sproba zberehty žyttia — čy choča b tymčasovu vehetaciju v stani hipotermiji — menšoji čy biľšoji častyny potvory poza jiji planetarnym orhanizmom, porodyla teoriju, rozroblenu školoju Meńje ta Prorocha: treba rozhadaty, po suti, lyše odnu-jedynu tajemnyciu, a koly kliuč do neji bude pidibrano, vse vraz stane jasnym… Do pošukiv takoho kliuča — cioho filosofśkoho kamenia Soliarisa — často bralysia, marnujučy čas i syly, liudy, kotri ne maly nijakisińkoho vidnošennia do nauky. Tož koly soliarystyka vidličuvala vže svoje četverte desiatyriččia, kombinatoriv-mańjakiv, jaki ne maly ničoho spiľnoho z naukoju, prote buly oderžymi cijeju prystrastiu dužče, niž jichni poperednyky, cych tak zvanych prorokiv «perpetuum-mobile» čy «kvadratury kola», zjavylosia stiľky, ščo ce vže počynalo nabyraty charakteru epidemiji, vyklykajučy zanepokojennia v dejakych psychologiv. Odnak mynulo šče kiľka rokiv, i prystrasť cia zhasla, a koly ja hotuvavsia do poliotu na Soliaris, pro neji vže biľše ne pysaly v hazetach ta j vzahali ne hovoryly; jak, zreštoju, j pro zahadku Okeanu. Stavliačy na misce tom Hravinśkoho, — a knyžky na polyci buly roztašovani v alfavitnomu poriadku, — ja pobačyv maleńku brošurku Hrattenstroma, ledve pomitnu sered tovstennych foliäntiv. Ce buv odyn z kurjoziv soliarystyky, pracia, spriamovana — v boroťbi za rozuminnia nadliudśkoho — proty samych liudej, proty liudyny, zlisnyj paskviľ na rid liudśkyj, po-matematyčnomu sucha rozvidka samouka, jakyj, opublikuvavšy speršu nyzku nezvyčajnych dodatkiv do dejakych dosyť specyfičnych i skoriše druhoriadnych rozdiliv kvantovoji fizyky, v cij svojij holovnij obsiahom usioho na kiľkanadciať storinok neordynarnij praci namahavsia dovesty, ščo nauka, naviť na peršyj pohliad duže abstraktna,

hranyčno teoretyčna i matematyčno obgruntovana, naspravdi dosiahla nebahato — vsioho na krok čy na dva viddalylasia vid doistoryčinoho, hrubo-čuttievoho, antropomorfičnoho rozuminnia dovkolyšnioho svitu. Šukajučy v rivnianniach teoriji vidnosnosti, v teoremach sylovych poliv, u parastatyci, v hipotezach jedynoho kosmičnoho polia slidy ploti, vse te, ščo je pochidnym vid našych orhaniv čuttia, budovy našoho orhanizmu, obmeženosti j uboztva tvarynnoji fiziölogiji, Hrattenstrom zrobyv ostatočnyj vysnovok: ni pro jakyj «kontakt» liudyny z neliudynopodibnoju, ahumajidaľnoju cyvilizacijeju ne može buty j nikoly ne bude naviť movy. V ciomu paskvili na veś rid liudśkyj žodnoho razu ne zhaduvavsia mysliačyj Okean, ale joho prysutnisť, niby vtilena u znevažlyvo triümfujuče movčannia, vidčuvalasia majže v kožnij frazi. Prynajmni ja tak spryjmav jiji, uperše znajomliačyś z brošuroju Hrattenstroma. Ce bula jakaś kurjozna pracia, ščo ne mala ničoho spiľnoho z soliarystykoju v zvyčnomu rozuminni, — v klasyčne zibrannia vona potrapyla tiľky zavdiaky tomu, ščo tudy jiji postavyv sam Gibarian; zreštoju vin peršyj i dav meni jiji počytaty. Z dyvnym, schožym na povahu počuttiam ja oberežno postavyv na polyciu tonkyj, naviť neopravlenyj drukarśkyj vidbytok. Kinčykamy paľciv ja torknuvsia zeleno-bronzovoho «Soliarystyčnoho aľmanachu». Pry vsiomu chaosi j pry vsij beznadiji, ščo otočuvala nas, perežyte protiahom kiľkanadciatioch dniv, bezperečno, dopomohlo nam rozibratysia v nyzci holovnych problem, jaki rokamy vyklykaly bezplidni superečky j na sproby rozvjazannia jakych bulo zmarnovano more čornyla. U tomu, čy žyva istota Okean, teper mih sumnivatysia chiba ščo chtoś upertyj i schyľnyj do paradoxiv. Ale zaperečuvaty najavnisť u nioho psychiky, — bajduže, ščo rozumilosia pid cym slovom, — bulo vže nemožlyvo. Te, ščo Okean duže dobre pomičaje našu prysutnisť nad soboju, stalo očevydnym… Vže same ce tverdžennia perekresliuvalo cilyj napriam u soliarystyci, prychyľnyky jakoho prohološuvaly Okean «svitom u sobi», «žyttiam u sobi», vvažajučy, ščo vnaslidok povtornoho vidmyrannia vin pozbuvsia vlastyvych jomu kolyś orhaniv čuttia j čerez te ničoho ne znaje pro isnuvannia zovnišnich javyšč ta objektiv; ščo vin zoseredženyj lyše na kruhoverti hihantśkych tečij myslennia, tvorcem jakych je bezodnia, kotra vyruje pid dvoma sonciamy. Krim toho, my dovidalysia, ščo Okean umije te, čoho my sami ne vmijemo, — vin štučno syntezuje liudśki tila, ba naviť udoskonaliuje jich, vnosiačy v jichniu subatomnu strukturu nezbahnenni zminy, vidpovidno, mabuť, do mety, jakoju vin pry ciomu keruvavsia. Otže, Okean isnuvav, žyv, dumav, dijav; šans zvesty «problemu Soliarisa» do nonsensu abo do nulia, ideja, ščo Okean — nijaka ne Istota, a tomu my ničoho čy majže ničoho ne prohrajemo, — vtratyly pid soboju grunt raz i nazavždy. Teper liudy, chotily vony toho čy ni, maly zvažaty na takoho susida, i choč jich viddilialy vid nioho biľjony kilometriv porožneči, prostir bahatioch svitlovych rokiv, vin use ž taky stojav na dorozi jichnioji expansiji, do toho ž zbahnuty joho bulo kudy važče, niž reštu Vsesvitu. Možlyvo, my dosiahly povorotnoho etapu istoriji, dumav ja. Tož namir vidstupyty, vidijty teper abo v nedalekomu majbutniomu mih buty slušnym, naviť likvidaciju samoji stanciji ja vvažav cilkom možlyvoju i reaľnoju. Odnak ja ne viryv, ščo ce može ščoś zaradyty. Same isnuvannia mysliačoho kolosa nikoly vže ne dasť liudiam spokoju. Chaj vony oblitajuť usi galaktyky i vstanovliať kontakt z inšymy cyvilizacijamy schožych na nas stvoriń — Soliaris zavždy bude vyklykom, kynutym liudyni. I šče odyn nevelykyj tom u škirianij opravi zahubyvsia sered vypuskiv «Aľmanachu». Jakuś myť ja rozdyvliavsia korineć, potemnilyj vid dotyku liudśkych paľciv, a todi

rozhornuv staru knyžku. Ce buv «Vstup do soliarystyky» Munciüsa. Meni pryhadalasia nič, jaku ja proviv nad neju, usmiška Gibariana, koly vin davav meni cej svij prymirnyk, i zemnyj svitanok, ščo spalachnuv u vikni, tiľky-no ja dočytav do slova «kineć», «Soliarystyka, — pysav Munciüs, — svojeridna religija kosmičnoho viku, vira v šatach nauky; kontakt, meta, jakych my prahnemo, taki ž tumanni j malojmovirni, jak žytija sviatych čy prychid mesiji. Naši doslidžennia — ce liturhija v metodologičnych formulach, a smyrenna pracia včenych — očikuvannia zdijsnennia našych mrij, blahoviščennia, bo nemaje j ne može buty nijakych mostiv miž Soliarisom i Zemleju. Ci očevydni fakty, jak i bahato inšych, — brak spiľnoho dosvidu, jedynych poniať, ščo nymy možna bulo b obminiuvatysia, — soliarysty vidkydajuť, jak virujuči vidkydajuť arhumenty, kotri sprostovujuť jichniu viru. A vtim, čoho liudy možuť čekaty, čoho spodivatysia, «vstanovyvšy informacijnyj zvjazok» z mysliačymy moriamy? Pereliku perežyvań, povjazanych z bezmežnym u časi isnuvanniam, takym davnim, ščo sami moria ne pamjatajuť, mabuť, koly vony postaly? Opysu bažań, prystrastej, nadij i straždań, porodženych tvorenniam žyvych hir, utilenniam matematyky v buttia, samostijnosti j smyrennia — v sutnisť? Ale ž use ce znannia, jaki nemožlyvo peredaty; naviť pereklavšy jich na jakuś zemnu movu, marno šukaty v nych cinnostej i značennia — vony zalyšaťsia po toj bik. A vtim, «prychyľnyky» kontaktu, naviť sami sobi v ciomu ne pryznajučyś, očikujuť skoriše poetyčnoho, niž naukovoho piznannia, biľše toho — odkrovennia, jake rozkrylo b jim sens samoji liudyny! Soliarystyka — ce vidrodžennia davno pomerlych mifiv, plid mistyčnoji tuhy, pro jaku vidkryto, na poven holos, liudy vže ne navažujuťsia hovoryty, a jiji narižnyj kamiń, hlyboko zachovanyj u fundamenti cijeji sporudy, — nadija na poriatunok… Ale nezdatni vyznaty ciu pravdu, soliarysty staranno obchodiať buď-jaki tlumačennia kontaktu, tož vin u jichnich praciach nabuvaje charakteru čohoś ostatočnoho, i jakščo popervach, pry tverezomu šče pidchodi, joho vvažaly počatkom, vstupom, vychodom na novyj šliach, odyn iz bahatioch, to z rokamy vin staje dlia nych vičnistiu i nebom… Prostyj i hirkyj analiz Munciüsa, cioho «jeretyka» planetologiji, blyskuče zaperečuje, rozvinčuje soliarystyčnyj mif čy točniše mif pro Misiju Liudyny. Cej peršyj holos, jakyj vidvažyvsia prolunaty šče v časy cilkovytoji doviry do soliarystyky, u periöd jiji romantyčnoho rozvytku, bulo proihnorovano, zustrinuto movčanniam. I ce zrozumilo, bo vyznaty tverdžennia Munciüsa označalo perekreslyty vsiu todišniu soliarystyku. A fundatoriv novoji, tverezoji, bezprystrasnoji, marno bulo spodivatysia. Čerez pjať rokiv pislia smerti Munciüsa, koly joho pracia stala bibliögrafičnoju ridkistiu, koly jiji vže ne možna bulo znajty ni v soliarystyčnych, ni v filosofśkych zibranniach bibliötek, vynykla škola, nazvana joho imenem, utvorylosia kolo norveźkych učenych, sered jakych bulo kiľka jaskravych indyviduaľnostej, ščo perejnialy joho spadščynu; zamisť spokijnoho vykladu Munciüsa zjavylasia doškuľna ironija Erla Ennessona i jakaś zvuľharyzovana, spožyvaćka soliarystyka, abo krašče skazaty «utylitarystyka» Faelangy; cej ostannij, vidkynuvšy vsi fantastyčni nadiji na cyvilizovanyj kontakt, na intelektuaľnyj zvjazok dvoch cyvilizacij, prahnuv zoseredyty vsiu svoju uvahu na konkretnij korysti, jaku možuť daty sami doslidžennia. Prote poriad z bezkompromisnym, čitkym analizom Munciüsa praci vsich joho duchovnych učniv zdajuťsia druhoriadnymy, jakščo ne prosto populiaryzatorśkymy, za vyniatkom chiba ščo prać Ennessona ta šče, može, Takaty. Vlasne, Munciüs sam doviv use do kincia, nazvavšy peršyj periöd soliarystyky periödom «prorokiv», do jakych zarachuvav Hize, Holdena, Sevadu, druhyj — «velykym rozkolom», rozpadom jedynoji soliarystyčnoji viry na bezlič viruvań, jaki borolysia miž soboju; peredbačyv vin i tretij periöd

— periöd dohmatyzmu j scholastyčnoho zakosteninnia, jakyj nastane, koly bude vyvčeno vse, ščo tiľky možna vyvčyty. Odnak cioho ne stalosia, «Gibarian, — dumav ja, — taky mav raciju, vvažajučy katehoryčnyj vysnovok Munciüsa nadzvyčajnym sproščenniam, jake zalyšalo ostoroń use te, ščo v soliarystyci kontrastuvalo z elementamy viry; v soliarystyci, kazav Gibarian, use vyrišuje ne vira, a napolehlyva, ščodenna pracia, nevtomne doslidžennia konkretnoji, materiäľnoji planety, jaka obertajeťsia dovkola dvoch sonć». U knyžci Munciüsa ležav skladenyj udvoje, zovsim požovklyj vidbytok iz ščokvartaľnyka «Dodatok do soliarystyky», odnijeji z peršych prać, jaku napysav Gibarian šče do toho, jak očolyv Instytut. Pislia nazvy «Čomu ja stav soliarystom» styslo, majže konspektyvno pereličuvalysia konkretni javyšča, jaki dovodyly reaľnu možlyvisť kontaktu. Gibarian naležav do toho, mabuť, ostannioho pokolinnia doslidnykiv, jakym vystačylo vidvahy šče v juni roky prytorknutysia do sviatoji tajemnyci i, ne perestupajučy vyznačenych naukoju mež viry, spovnytyś optymizmu v materiäľnu sylu nauky, kotra mala uvinčatyś uspichom, jakščo zusyllia buduť napolehlyvi i tryvali. Vin vychodyv z dobre vidomych klasyčnych doslidžeń biöelektronikiv Jevraziji: Cho En Mina, Ngjali ta Kavakadze. Vony dovely, ščo je pevna podibnisť miž elektryčnymy impuľsamy v liudśkomu mozku i pevnymy rozriadamy energiji, jaki vidbuvajuťsia v plazmi Okeanu j peredujuť vynyknenniu takych jiji utvoreń, jak polimorfy (v zarodkovych stadijach) ta blyzniuky-soliarydy. Gibarian vidkydav nadto antropomorfični interpretaciji, vsi ti mistyfikaciji tezy psychoanalityčnych, psychiätryčnych, nejrofiziölogičnych škil, ščo namahalysia perenesty na drahlystyj Okean poniattia liudśkych zachvoriuvań, napryklad, epilepsiji (analogiju do jakoji vony vbačaly v konvuľsyvnych vyverženniach asymetriäd), bo vin buv sered prychyľnykiv kontaktu odnym z najoberežnišych i najtverezišych i zovsim ne terpiv sensacij, ščo jich, pravda, dedali ridše vyklykalo te čy inše vidkryttia. Chvyliu takoji deševoji sensaciji zdijniala, zreštoju, i moja dyplomna pracia. Vona tež bula deś tut, u bibliöteci, ne nadrukovana, zvisno, a prosto zniata na plivku j zachovana v jakomuś kontejneri z mikrofiľmamy. U nij ja opyravsia na novatorśki doslidžennia Berhmana ta Rejnoľdsa, jakym udalosia z mozajiky procesiv kory liudśkoho mozku vydilyty j «vidfiľtruvaty» komponenty, ščo suprovodžujuť najsyľniši emociji — vidčaj, tuhu, radisť. Ja po čerzi porivniav ci dani z rozriadamy okeaničnych strumiv, vidkryv kolyvannia ta profili kryvych (na pevnych diliankach čaš symetriäd, bilia osnovy nezrilych mimojidiv toščo), i vyjavyv miž nymy vartu uvahy analogiju. Cioho bulo cilkom dosyť, ščob u buľvarnij presi nezabarom zjavylosia moje prizvyšče pid blazenśkymy nazvamy na zrazok «Drahli v rozpači» abo «Planeta v orhazmi». Ta vse ce tiľky pospryjalo meni (tak prynajmni ja vvažav šče donedavna): Gibarian, jak i buď-jakyj inšyj soliaryst, ne čytav usich prać z soliarystyky (jich vychodyly tysiači) i tym pače prać novačkiv, a tut raptom zvernuv na mene uvahu, i ja otrymav vid nioho lysta. Cej lyst zaveršyv poperednij i rozpočav novyj periöd moho žyttia.

SNY Oskiľky Okean nijak ne reahuvav na naš experyment, my zmušeni buly joho povtoryty čerez šisť dniv, pryčomu stancija, jaka dosi neporušno vysila na peretyni sorok tretioji paraleli zi sto šistnadciatym merydiänom, poplyvla, zberihajučy čotyriochsotmetrovu vysotu nad Okeanom, u pivdennomu napriamku, de, jak pokazuvaly radarni datčyky ta radiöhramy satelojida, aktyvnisť plazmy značno zrosla. Dvi doby zmoduliovanyj mojeju encefalogramoju pučok renthenivśkych promeniv zavdavav z intervalamy v kiľka hodyn nevydymi udary po majže zovsim hladeńkij poverchni Okeanu. Naprykinci druhoji doby my buly vže tak blyźko vid poliusa, ščo koly majže veś dysk holuboho soncia schovavsia za obrijem, chmary na protyležnomu boci nalylysia purpurom, proviščajučy schid červonoho. Na čornomu ohromi Okeanu j porožniomu nebi nad nym zahraly todi slipučo-jaskravi barvy: rizki, jaduče zeleni promeni, vyblyskujučy rozplavlenym metalom, stykalysia z pryhlušenymy roževymy spolochamy, a sam Okean peretynaly vidblysky dvoch dyskiv, roztašovanych odyn navproty odnoho, dvoch palajučych vohnyšč — rtutnoho i bahrianoho; dosyť bulo u zeniti zjavytysia bodaj maleńkij chmarci, ščob zajčyky na važkij pini, jaka stikala z hrebeniv chvyľ, zamerechtily vsima kolioramy veselky. Vidrazu ž pislia zachodu holuboho soncia na pivničnomu zachodi zjavylasia symetriäda, pro jaku nehajno poperedyly syhnalizatory; vona majže povnistiu zlyvalasia z ruduvatoju imloju i vyriznialasia na jiji tli chiba poodynokymy dzerkaľnymy zblyskamy, niby tam, na meži neba, i plazmy, vyrostala veletenśka skliana kvitka. Stancija, odnak, ne zminiuvala kursu i čerez jakuś čverť hodyny kolos, ščo merechtiv červonym svitlom, mov zhasajuča rubinova lampa, schovavsia za obrijem. Mynulo šče kiľka chvylyn, i vysokyj tonkyj stovp, pidnižžia jakoho vže chovalosia vid našych očej, bezzvučno zmetnuvsia v atmosferu na kiľka kilometriv. Ce bula javna oznaka zahybeli symetriädy. Odna polovyna stovpa palala kryvavo, a druha vylyskuvala rtuttiu; vin rozrissia v dvobarvne derevo, potim kinčyky joho vittia, jake dedali dužče bučavilo, zlylosia v odnu hrybopodibnu chmaru, verchnia častyna jakoji; osiajana palachkotinniam dvoch sonć, plyvla, pidchoplena vitrom, a nyžnia, rozhornuvšyś hronamy na tretynu obriju, nadzvyčajno poviľno opadala. Čerez hodynu vid cioho vydovyšča ne lyšylosia j slidu. Mynulo šče dvi doby, j experyment bulo povtoreno vostannie, renthenivśki ukoly ochopyly vže dovoli velyku častynu drahlystoho Okeanu, na pivdni zabovvanily, čitko vydni nam z vysoty, choč vony buly na vidstani triochsot kilometriv, Arrenidy — kriaž iz šesty skeliastych, niby vkrytych liodovykamy verchovyn; ta naspravdi ce buv nalit orhaničnoho pochodžennia, jakyj svidčyv pro te, ščo utvorennia bulo kolyś dnom Okeanu. Todi my zminyly kurs na pivdennyj schid i jakyjś čas ruchalysia vzdovž hirśkoho kriažu, opovytoho chmaramy, charakternymy dlia červonoho dnia; potim use znyklo. Vid počatku peršoho experymentu mynulo desiať dniv. Za veś cej čas na stanciji, po suti, ničoho ne staloś; avtomatyčna aparatura povtoriuvala experyment zhidno z prohramoju, i ja naviť ne peven, čy chto-nebuď kontroliuvav jiji robotu. I vse-taky na stanciji vidbuvalosia značno biľše podij, niž možna bulo spodivatysia. Ščopravda, liudy tut buly ni pry čomu. Ja poterpav, ščo Sartoriüs zažadaje vidnovyty robotu nad anihiliatorom; krim toho, ja čekav, jak proreahuje Snaut, koly dovidajeťsia vid Sartoriüsa, ščo ja joho do pevnoji miry obduryv, perebiľšyvšy nebezpeku, jaku mohlo spryčynyty znyščennia nejtrynnoji materiji. Odnak ničoho takoho ne stalosia z

pryčyn, jaki speršu buly dlia mene cilkom zahadkovymy; zvisna rič, ja očikuvav jakohoś pidstupu z jichnioho boku; dumav, ščo vony tajemno veduť jakiś roboty, i čerez te ščodnia zachodyv do prymiščennia bez iliuminatoriv pid holovnoju laboratorijeju, de znachodyvsia anihiliator. Prote žodnoho razu nikoho z nych tam ne zastav, a tonkyj šar porochu, jakyj pokryvav zachysnyj kožuch i kabeli aparatury, svidčyv, ščo do neji bahato tyžniv nichto naviť ne dotorkavsia. Snaut, jak i Sartoriüs, raptom kudyś znyk, i ja nijak ne mih z nym zvjazatysia, — joho videofon na radiöstanciji ne vidpovidav na žoden mij, vyklyk. Zvyčajno, ruchom stanciji chtoś keruvav, ale ja ne možu skazaty, chto same, bo mene te, choč jak ce dyvno, prosto ne cikavylo. Bajduže bulo meni j do toho, ščo Okean zovsim ne reahuvav na experyment; tož čerez dva čy try dni ja majže perestav očikuvaty čy bojatyś jakojiś joho reakciji ta j vzahali zabuv i pro Okean, i pro experyment. Cilymy dniamy ja prosydžuvav abo v bibliöteci, abo v kimnati razom z Heri, jaka snuvala za mnoju, nače tiń. Ja bačyv, ščo naši spravy kepśki j ščo takyj stan apatyčnoji nepevnosti ne može tryvaty vično. Treba bulo jakoś podolaty joho, ščoś zminyty v našych vzajemynach, ale ja vidkydav naviť samu dumku pro ce j ne zdaten buv na ščoś vidvažytyś. Ja ne možu pojasnyty cioho točniše, odnak meni zdavalosia, ščo vse na stanciji, a osoblyvo naši z Heri stosunky, perebuvaje v stani nadzvyčajno nestijkoji rivnovahy j može vraz rozpastysia, dosyť tiľky joho torknuty. Čomu? Ne znaju. Najdyvniše bulo te, ščo j Heri vidčuvala ščoś podibne, prynajmni v jakijś miri. Koly ja dumaju pro ce teper, meni zdajeťsia, ščo vražennia nepevnosti, chytkosti, peredčuttia potriasinnia buly vyklykani prysutnistiu, jaka vypovniuvala heť usi prymiščennia stanciji, ale v nijakyj inšyj sposib sebe ne projavliala. Vtim, možlyvo, bula šče odna jiji rozhadka — sny. Oskiľky nikoly — ni raniše, ni zhodom — meni ne vvyžalysia taki vydyva, ja vyrišyv zapysuvaty jich i tiľky zavdiaky ciomu možu teper pro nych bodaj ščoś rozpovisty. Chaj i uryvčasto j bez rozmajittia, jake važko peredaty. Jakymś nezbahnennym sposobom, u prostori, pozbavlenomu neba, zemli, pidlohy, steli, stin, ja, čy to skorčenyj, čy to zvjazanyj, opynyvsia v čužij meni substanciji, nemovby tilo moje vrostalo v napivmertvu, nezhrabnu, bezformnu brylu abo, šče točniše, niby samo stavalo neju; mene, bezplotnoho, otočuvaly nevyrazni z peršoho pohliadu blido-roževi pliamy, jaki zavysaly v prostori, ščo mav inši, niž povitria, optyčni vlastyvosti, otož tiľky na duže blyźkij vidstani predmety stavaly čitkymy, naviť nadmiru, nepryrodno čitkymy, bo v tych snach use, ščo mene bezposerednio otočuvalo, perevažalo svojeju konkretnistiu j materiäľnistiu javu. Ja prokydavsia z paradoxaľnym vidčuttiam, ščo reaľnistiu, spravžnioju reaľnistiu buv, vlasne, son, a te, ščo ja baču, rozpliuščyvšy oči, — tiľky joho blida tiń. Takyj buv peršyj obraz, počatok, z jakoho vysnovuvavsia son. Dovkola mene ščoś čekalo moho dozvolu, mojeji vnutrišnioji zhody, a ja vidčuvav, — skoriše ščoś vidčuvalo v meni, — ščo ja ne povynen piddavatysia nezrozumilij spokusi, bo, jak vidomo, čym biľša spokusa, tym strašnišyj kineć. Ta same cioho ja j ne znav; jakby znav, to bojavsia b, a ja strachu ne vidčuvav. Ja čekav. Z roževoji imly dovkola mene narodžuvavsia peršyj dotyk, a ja, bezvladnyj, mov koloda, zastriahšy deś hlyboko v masi, jaka nenače pohlynala mene, ne mih ni vidstupyty, ni povoruchnutyś, a te ščoś obmacuvalo moju vjaznyciu nezriačymy j vodnočas vydiuščymy dotykamy i obertaloś niby na doloniu, jaka stvoriuvala mene; do cijeji chvylyny ja buv zovsim slipyj i oś teper počynav bačyty; pid paľciamy, jaki obmacuvaly moje oblyččia, z ničoho narodžuvalysia moji huby, ščoky, i v miru toho, jak cej rozkladenyj na neskinčenno mali častočky dotyk siahav use šyrše, v mene zjavlialysia vže

oblyččia i hrudy, ščo hlyboko dychaly, vyklykani do žyttia tym, — vzajemnym, — aktom tvorennia, bo i ja, toj, koho stvoriuvaly, u svoju čerhu tež tvoryv, i vynykalo oblyččia, jakoho ja šče nikoly ne bačyv, čuže j znajome, vodnočas, ja namahavsia zazyrnuty v nioho, prote ne mih, bo vsi joho propozyciji buly spotvoreni, bo tut ne bulo nijakych napriamiv, prosto v jakomuś molytovnomu movčanni my vidkryvaly odne odnoho j stavaly odne odnym; i oś ja vže buv samym soboju, ale nemovby pidnesenym do stepenia neskinčennosti, a ta druha istota — žinka? — neporušno zastyhla razom zi mnoju. V nas byvsia odyn puľs, my buly odnym cilym, ta raptom u ciu spoviľnenu scenu, poza jakoju ničoho ne isnuvalo j ne mohlo isnuvaty, zakradalosia ščoś nejmovirno žorstoke, nemožlyve, protypryrodne. Toj samyj dotyk, jakyj stvoryv nas i nevydymym, zolotym pokryvom ohornuv naši tila, obernuvsia na rij žal. Naši tila holi j bili, počynaly rozplyvatysia, čornity u ťmiťmennij chrobakiv, jaki zvyvalysia, vychodiačy z nas, nače povitria; i oś uže ja stavav — my stavaly — ja stavav blyskučoju drahlystoju masoju, jaka to hariačkovo splitalasia, to rozplitalasia, i jij ne bulo kincia, bo vona neskinčenna; i v cij neskinčennosti — ni! — ja, sam neskinčennyj, vyv movčky, blahajučy kincia, ale same v cej čas, šyriačyś na vsi boky, mene pronyzuvav raptovyj biľ, stokrat syľnišyj, niž najavu, zoseredženyj deś u čornych i bahrianych dalečach, biľ, jakyj buv to tverdyj, mov skelia, to siahav svoho pika v spalachach inšoho soncia čy inšoho svitu. Ce buv najprostišyj iz sniv, inši ja nehoden rozpovisty, bo žach, jakyj ja perežyv u nych, ne možna ni z čym porivniaty, jomu prosto nema analogiv u mojij svidomosti. U snach ja ničoho ne znav pro isnuvannia Heri, tak same v nych ne vidbyvavsia žoden spomyn čy vražennia prožytoho dnia. Buly j inši sny, koly v mertvij, zastyhlij temriavi ja vidčuvav sebe objektom reteľnych, nekvaplyvych doslidžeń, bez buď-jakych instrumentiv; ce bulo pronykannia, rozdribniuvannia, rujnacija až do cilkovytoho znyknennia; mežeju, krajem usioho cioho movčaznoho znyščuvannia buv strach, na samu zhadku pro jakyj moje serce vraz počynalo pryskoreno kalataty. A dni — odnakovi, jakiś nemovby zbliakli j spovneni nudnoji nechoti do vsioho — tiahlysia mliavo, vyklykajučy bezmežnu bajdužisť; ja bojavsia tiľky nočej, odnak ne znav, jak vid nych uriatuvatyś. Ja namahavsia ne spaty, jak Heri, kotra vzahali ne vidčuvala potreby v sni, ciluvav i pestyv jiji, rozumijučy, ščo sprava tut zaraz zovsim ne v nij i ne v meni, ščo prosto vse ce ja robliu iz strachu zasnuty. Choč ja j ne prochopyvsia pered neju pro svoji žachni košmary žodnym slovom, vona, mabuť, pro ščoś zdohaduvalasia, bo v jiji pokirnosti ja vidčuvav hlyboku obrazu, ale ničoho ne mih udijaty. Ja vže kazav, ščo za veś cej čas ne bačyvsia ni zi Snautom, ni z Sartoriüsom. Ščopravda, Snaut raz u kiľka dniv davav pro sebe znaty — inodi zapyskoju, a častiše vyklykom po telefonu. Cikavyvsia, čy ne pomityv ja jakohoś novoho javyšča, jakojiś zminy, čohoś takoho, ščo možna bulo b vytlumačyty jak reakciju na stiľky raziv povtorenyj experyment. Ja vidpovidav, ščo ne pomityv, i sam stavyv jomu take same zapytannia. Snaut tiľky zaperečlyvo chytav holovoju u hlybyni ekrana. Na pjatnadciatyj deń pislia prypynennia experymentiv ja prokynuvsia raniše, niž zvyčajno, takyj zmučenyj košmaramy, nenače ščojno pryjšov do tiamy pislia hlybokoji neprytomnosti, vyklykanoji narkozom. Kriź vidslonenyj iliuminator padaly perši promeni červonoho soncia. Smuha purpurovoho vohniu peretynala hladiń Okeanu, i joho mertva dosi poverchnia počala postupovo kalamutnity, jiji čornota vraz pobliakla, niby jiji povyv lehkyj tuman, choč naspravdi vin buv dosyť hustyj. Podekudy v niomu vynykaly osereddia

chvyliuvannia, i postupovo nevyraznyj ruch ochopyv veś vydymyj prostir. Čornota znykla zovsim, zaslonena jasnoroževymy na hrebeniach chvyľ i perlovo-brunatnymy v zapadynach plivkamy. Spočatku barvy čerhuvalysia, stvoriujučy z cioho dyvnoho okeanśkoho pokryvu dovhi lavy chvyľ, nemovby zastyhlych pid čas svoho kolyvannia, potim use peremišaloś, j Okean ukryvsia puchyrčatoju pinoju, velyčezni klapti jakoji zdijmalysia vhoru i pid samoju stancijeju, i dovkola neji. Z usich bokiv u rude, porožnie nebo odnočasno zlitaly peretynčastokryli bryly piny, zovsim ne schoži na chmary, z kuliastymy narostamy na krajach. Ti, jaki horyzontaľnymy smuhamy zaslonialy soniačnyj dysk, ščo nyźko palav nad obrijem, vydavalysia čornymy, mov smola, inši, ti, ščo buly blyžče do soncia, zaležno vid kuta, pid jakym jich osvitliuvalo prominnia schodu, rudily, spalachuvaly vyšnevymy, malynovymy vidblyskamy. Proces cej tryvav, i zdavalosia, ščo Okean luščyťsia, skydajučy z sebe kryvavi šary, to oholiujučy svoju čornu poverchniu, to chovajučy jiji pid novym naliotom stužaviloji piny. Dejaki z cych utvoreń zlitaly vhoru zovsim blyźko, zrazu ž za iliuminatoramy, vsioho za kiľka metriv vid nych, a odne naviť kovznulo svojeju šovkovystoju poverchneju po sklu, tymčasom jak inši roji, ti, ščo zletily peršymy, vže ledve vydnilysia daleko v nebi, mov zhrajka rozporošenych ptachiv, i prozoroju chmarkoju tanuly v zeniti. Stancija neporušno zastyhla na odnomu misci j provysila tak blyźko trioch hodyn, a ce nezvyčajne vydovyšče use šče tryvalo. Narešti, koly sonce silo vže za obrij, a Okean pid namy ohornula piťma, miriädy tonkych roževuvatych syluetiv neskinčennymy nyzkamy počaly ščoraz vyšče pidijmatysia v nebo, nače kovzaly po nevydymych strunach, neporušni, nevahomi, i ce velyčne voznesinnia pošarpanych kryl tryvalo doty, až poky vse opovyla cilkovyta temriava. Ce vražajuče svojim spokijnym rozmachom javyšče pryholomšylo Heri, ale ja ne mih jij joho pojasnyty, dlia mene, soliarysta, vono bulo take ž nove j nezrozumile, jak i dlia neji. A vtim, ne zarejestrovani šče v žodnomu katalozi formy j utvorennia možna sposterihaty na Soliarisi dviči-tryči na rik, a jak poščastyť, to naviť i častiše. Na druhu nič pryblyzno za hodynu do schodu holuboho soncia, my staly svidkamy šče odnoho fenomena — Okean fosforuvav. Speršu podekudy na joho nevydymij u temriavi poverchni zjavylysia pliamy svitla, a točniše, ťmiane, biliaste, rozplyvčaste svitinnia. Ci pliamy ruchalysia v rytmi z chvyliamy. Vony zlyvalysia j rozšyriuvalyś, i narešti prymarne siajvo dosiahlo liniji obriju. Intensyvnisť svitinnia narostala protiahom pryblyzno pjatnadciaty chvylyn; potim ce javyšče prypynylosia, pryčomu v dosyť dyvnyj sposib: Okean počav zhasaty, z zachodu nasuvavsia front temriavy zavšyršky, mabuť, u kiľka soteń myľ; koly vij dosiah stanciji j pomynuv jiji, stalo vydno tu častynu Okeanu, jaka šče fosforuvala, nače zahrava, ščo veś čas viddalialasia na schid i pidijmalasia až do chmar. Dosiahšy samisińkoho obriju, zahrava stala schožoju na veletenśke poliarne siajvo j za chvylynu znykla. Koly nezabarom zijšlo sonce, navsibič znovu prostiahalasia porožnia, mertva pustelia, leď poznačena zmorškamy chvyľ, jaki metaly rtutni vidblysky v iliuminatory stanciji. Fosforuvannia Okeanu opysuvalosia vže ne raz; zdebiľšoho joho sposterihaly pered vynyknenniam asymetriäd, a vzahali ce bulo typovoju oznakoju lokaľnoho posylennia aktyvnosti plazmy. Odnak protiahom nastupnych dvoch tyžniv ni na stanciji, ni poza jiji mežamy ničoho ne stalosia. Tiľky jakoś sered noči ja počuv dalekyj kryk, nezvyčajno vysokyj, rizkyj i protiažnyj, nače posylenyj neliudśkyj plač, ščo dolynav nizvidky j vodnoraz z usich bokiv, i vychoplenyj znenaćka z košmaru, ja dovho ležav, do-

sluchajučyś, ne zovsim peven, čy vse ce meni ne snyťsia. Naperedodni z laboratoriji, častkovo roztašovanoji nad našoju kimnatoju, donosylysia pryhlušeni zvuky, nemovby tam peresuvaly ščoś važke, jakuś aparaturu, čy ščo; meni zdalosia, ščo kryk tež dolynav zhory, tiľky nezrozumilo bulo, jak vin prochodyť čerez zvukonepronykne perekryttia, jake vidokremliuvalo obydva jarusy. Cej kryk agoniji ne stychav majže pivhodyny. Mokryj vid potu, ja chotiv uže kynutyś u nestiami nahoru — nervy moji ne vytrymuvaly. Ta kryk narešti urvavsia, i znovu počuloś, jak u laboratoriji peresuvaly ščoś važke. Čerez dva dni, vvečeri, koly my z Heri sydily v maleńkij kuchni, nespodivano uvijšov Snaut. Na niomu buv kostium, spravžnij zemnyj kostium, jakyj nevpiznanno joho zminyv — Snaut nemovby stav vyščym i staršym. Majže ne zvertajučy na nas uvahy, vin pidijšov do stolu, nachylyvsia nad nym i stojačy, prosto z bliašanky počav jisty cholodni mjasni konservy z chlibom. Pry ciomu rukav joho pidžaka kiľka raziv začepyv bliašanku, j na niomu lyšylysia masni pliamy. — Oberežno — vymažešsia, — zasterih ja joho, — Hm? — promymryv Snaut. Vin jiv tak, nače kiľka dniv i krychty v roti ne mav. Potim nalyv sobi pivsklianky vyna, vychylyv odnym duchom, vyter huby j, peredychnuvšy, poviv dovkola zapalenymy očyma. — Borodu zapustyv?.. Nu-nu… — burknuv vin, hlianuvšy na mene. Heri briažčala v rakovyni posudom. Snaut pohojduvavsia na kablukach, kryvyvsia j hučno cmakav, očyščajučy jazykom zuby. Meni zdalosia, ščo vin robyť ce navmysne. — Holytyś lińky, ha? — zapytav Snaut, pryskiplyvo rozdyvliajučyś mene. Ja ne vidpoviv. — Hliady! — kynuv vin, trochy perehodia. — Ne radžu tobi. Bo Gibarian tež speršu perestav holytysia. — Idy spaty, — burknuv ja. — Ščo? Nema durnych! Čomu b nam z toboju ne pohomonity? Posluchaj, Keľvin, a može, vin dobra nam bažaje? Može, choče nas oščaslyvyty, tiľky šče ne znaje jak? Vin čytaje v našych, mozkach bažannia, a vidomo ž, ščo tiľky dva procenty nervovych procesiv perebuvajuť pid kontrolem svidomosti. Otže, vin znaje nas krašče, niž my sami sebe. Čerez te joho treba sluchatyś. Pohodžuvatysia z nym. Čuješ? Tobi ne chočeťsia? Čomu? — Holos joho zatremtiv. — Čomu ty ne holyšsia? — Ta hodi vže tobi, — burknuv ja. — Ty pjanyj. — Ščo? Pjanyj? Ja? Nu to j ščo? Chiba liudyna, jaka taskaje svoje lajno z odnoho kincia Galaktyky v inšyj, ščob dovidatysia, čoho vona varta, ne može napytysia? Čomu? Ty viryš u misiju liudyny, ha, Keľvin? Gibarian rozpovidav meni pro tebe šče do toho, jak zapustyv borodu… Ty točnisińko takyj, jak vin meni rozpovidav… Tiľky ne chody do laboratoriji, bo, čoho dobroho, šče vtratyš viru… Tam tvoryť Sartoriüs, naš Faust au rebours,7 šukaje zasib bid bezsmertia. Ce ostannij rycar sviatoho Kontaktu, takyj, jakoho my zaslužyly… joho poperednij zadum buv tež nezhiršyj — tryvala agonija. Nepohano, ha? Agonia perpetua8… solomka… solomjani bryli… jak ty možeš ne pyty, Keľvin?

7 Navpaky (lat.). 8 Vična ahonija (lat.).

Joho majže nevydiušči v ščilynach zapuchlych povik oči vpjalysia v Heri, jaka zacipenila pid stinoju. — O jasna Afrodito, Okeanom iz piny narodžena. Božestvennistiu poznačena nižna dolonia tvoja… — počav vin deklamuvaty j pochlynuvsia smichom;— Majže… točno… ta, Keľ… vin? — prochrypiv, zajšovšyś kašlem. Ja vse šče zberihav spokij, ale cej spokij postupovo perechodyv u cholodnu liuť. — Perestań! — prosyčav ja. — Perestań i zabyrajsia heť! — Vyhaniaješ mene? Ty tež? Zapuskaješ borodu j vyhaniaješ mene? Vže ne chočeš, ščob ja zasterihav tebe, ščob radyv, jak odyn spravžnij zorianyj tovaryš druhomu? Keľvin, davaj vidčynymo donni liuky j hukatymemo jomu tudy, vnyz, može, vin počuje? Ale jak joho zvaty? Ujavliaješ, my poprydumuvaly nazvy vsim zirkam i planetam, a v nych, možlyvo, vže buly svoji imena, ha? Jaka uzurpacija! Posluchaj, chodimo tudy. Kryknemo… skažemo jomu, ščo? vin z nas zrobyv, chaj žachneťsia… zbuduje nam sribni symetriädy, i pomolyťsia za nas svojeju matematykoju, i otočyť nas zakryvavlenymy jangolamy, i joho muka stane našoju mukoju, a joho strach — našym strachom, i vin nas blahatyme pro kineć, a ne my joho. Adže vse ce, — i vin sam, i te, ščo kojiť z namy ne ščo inše, jak blahannia pro kineć. Čomu ty ne smiješsia? Ce ž tiľky žart. Može, jakby v našoji liudśkoji porody bulo biľše počuttia humoru, to do cioho ne dijšlosia b. Znaješ, ščo choče zrobyty Sartoriüs? Vin choče pokaraty joho, cej Okean, choče prymusyty joho zakryčaty vsima horamy zrazu… Ty dumaješ, vin ne navažyťsia zaproponuvaty cej plan na zatverdžennia areopahovi sklerotykiv, jakyj poslav nas siudy spokutuvaty ne svoju provynu? Tvoja pravda, vin splochuje… ale tiľky čerez kapeliušok. Pro kapeliušok vin ne prochopyťsia nikomu: ne takyj vin smilyvyj — naš Faust… Ja movčav. Snaut chytavsia dedali dužče. Sliozy kotylysia po joho ščokach i kapaly na kostium. — Chto ce zrobyv? Chto ce z namy zrobyv? Gibarian? Hize? Ejnštejn? Platon? Usi vony buly zločynci! Podumajbo sam: u raketi liudyna može lopnuty, jak buľbaška, abo zadubnuty, abo spektysia, abo tak švydko zijty krovju, ščo naviť i zojknuty ne vstyhne, a potim tiľky jiji kistočky stukotitymuť ob metal, obertajučyś na ńjutonivśkych orbitach z popravkoju Ejnštejna u cych našych briazkaľciach prohresu! I my — ochoče vpered, bo ce slavnyj šliach! I oś my pryjšly j sydymo v cych klitkach, nad cymy tarilkamy, sered bezsmertnych posudomyjok, z počtom virnych šaf i viddanych klozetiv, my zdijsnyly naši mriji… pohliań, Keľvin. Jakby ja ne buv pjanyj, to ne varniakav by takoho, ale, zreštoju, chtoś povynen ce skazaty. Chtoś, zreštoju, povynen, pravda ž? Ty, najivne dytia, sydyš tut, na cij bojni, j zarostaješ ščetynoju… Z čyjeji vyny? Šukaj sam vidpoviď… Vin povoli povernuvsia i vyjšov, schopyvšyś na porozi za dveri, ščob ne vpasty; a potim joho kroky šče dovho vidluniuvaly u korydori. Ja unykav pohliadu Heri, ale znenaćka naši oči zustrilysia. Ja chotiv pidijty do neji, obniaty, pohladyty jiji volossia, prote ne zmih. Ne zmih…

USPICH Dni nastupnych trioch tyžniv skydalysia odyn na odyn; kožen z nych, zdavalosia, povtoriuvavsia, buv točnisińko takyj, jak poperednij — zaslinky iliuminatoriv opuskalysia j pidnimalyś, unoči odyn košmar zminiuvavsia inšym, uranci my z Heri vstavaly, j počynalasia hra. Ta čy bula ce hra? Ja vdavav iz sebe spokijnoho, Heri tež. Cia movčazna domovlenisť, usvidomlennia vzajemnoho obmanu staly, po suti, našym ostannim zachystom. My bahato rozmovlialy pro te, jak žytymemo na Zemli, jak poselymosia deś poblyzu velykoho mista j biľše nikoly ne pokynemo blakytnoho neba i zelenych derev; my razom prydumuvaly obstavu našoho majbutnioho domu, rozplanovuvaly sad i naviť sperečalysia pro detali — pro žyvoplit, pro lavky… Čy viryv ja v ce choča b odnu myť? Ni. Ja znav, ščo ce nemožlyvo. Až nadto dobre zvav. Bo jakby naviť Heri zalyšyla stanciju — žyva, — ce šče ničoho ne označalo b. Adže na Zemliu može povernutysia tiľky liudyna, a liudyna — ce jiji dokument. Naša podorož skinčylasia b na peršomu ž kontroľnomu punkti. Počaly b zjasovuvaty jiji osobu, rozlučyly b nas, i ce vidrazu ž vykazalo b Heri. Stancija bula jedynym miscem, de my mohly žyty razom. Čy zdohaduvalasia pro ce Heri? Napevne. Čy skazav jij chtoś pro ce? Pislia vsioho toho, ščo stalosia, — mabuť, tak. Jakoś unoči ja počuv kriź son, ščo Heri tycheńko vstaje. Ja chotiv obniaty jiji. Teper uže tiľky movčky, tiľky v temriavi my mohly šče na chvylynu vidčuty sebe viľnymy; u bezvychodi, jaka obstupyla nas z usich bokiv, ce bulo lyše korotkočasnoju vidstročkoju novych tortur. Heri, mabuť, ne pomityla, ščo ja prokynuvś, i perš niž ja vstyh prostiahty ruku, vstala z ližka. Napivsonnyj, ja počuv čovhannia jiji bosych nih. Mene pojniav jakyjś nevyraznyj strach, — Heri, — prošepotiv ja. Chotiv kryknuty, ale ne vidvažyvś i siv na ližku. Dveri, ščo vely v korydor, buly pročyneni. Toneńka smužka svitla peretynala navskosy kimnatu. Meni zdalosia, ščo ja čuju jakiś pryhlušeni holosy. Nevže Heri z kymoś rozmovliaje? Z kym? Ja pidchopyvsia z posteli, ale mene raptom skuvav takyj motorošnyj strach, ščo nohy pidi mnoju pidlomylyś. Ja chvylynu nasluchav, — dovkola panuvala tyša. Ja povoli znovu lih u postiľ. U skroniach hupalo. Ja počav ličyty. Koly dijšov do tysiači, dveri bezšumno vidčynylysia, Heri proslyznula do kimnaty j zastyhla, movby prysluchajučyyś do moho dychannia. Ja staravsia dychaty jakomoha spokijniše. — Krise!.. — tycheńko poklykala vona. Ja ne vidhuknuvsia. Heri chuteńko liahla v postiľ. Ja vidčuv, jak vona zavmerla, vyprostavšyś, i ležav poruč neji, zovsim bezvladnyj. Ne znaju, skiľky ce tryvalo. Ja namahavsia prydumaty, pro ščo b jiji zapytaty, ale čym biľše mynalo času, tym jasniše ja usvidomliuvav, ščo peršyj ne zabalakaju. Po jakomuś časi, može, čerez hodynu, ja zasnuv. Ranok buv takyj, jak zavždy. Ja pidozrilyvo prydyvliavsia do Heri, ale tiľky todi, koly vona ne mohla cioho pomityty. Pislia obidu my sydily poriad navproty opukloho iliuminatora, za jakym povzly nyźki rudi chmary. Stancija plyvla miž nymy, nače korabeľ. Heri čytala jakuś knyžku, a ja veś viddavsia spohliadanniu Okeanu, jake teper tak často bulo dlia mene jedynym perepočynkom. Ja zavvažyv, ščo, koly vidpovidno nachylyty holovu, to možna rozhledity u skli naše vidobražennia, prozore, ale čitke. Ja zniav ruku z pidlokitnyka krisla. Heri — ja bačyv ce u skli — metnula na mene švydkyj pohliad i, perekonavšyś, ščo ja spohliadaju Okean, nahnulasia do pidlokitnyka j torknulasia hubamy toho miscia, de ščojno ležala moja ruka. Ja j dali sydiv, nepryrodno vyprostanyj, a vona znovu schylyla

holovu nad knyžkoju. — Heri, — tycho movyv ja, — kudy ty vychodyla siohodni vnoči? — Vnoči? — Tak. — Tobi… mabuť, prysnylosia, Krise. Ja nikudy ne vychodyla… — Ne vychodyla? — Ni. Mabuť, tobi prysnylosia, — Možlyvo, — skazav ja. — Tak, možlyvo, meni j spravdi prysnyloś… Uvečeri, koly my liahaly spaty, ja znovu zahovoryv pro našu podorož, pro povernennia na Zemliu. — Ach, ja ne choču pro ce naviť čuty, — skazala Heri. — Ne treba, Krise. Ty ž znaješ… — Ščo? — Ta ni, ničoho. Koly my vže ležaly, vona skazala, ščo jij chočeťsia pyty. — Tam na stoli stojiť sklianka soku, podaj jiji meni, buď laska. Vona vypyla polovynu, a reštu prostiahla meni. Meni pyty ne chotilosia. — Za moje zdorovja, — usmichnulasia Heri. Ja vypyv sik. Vin vydavsia meni trochy solonym, ta ja ne nadav ciomu značennia. — Jakščo ty ne chočeš i čuty pro Zemliu, to pro ščo ž todi naj hovoryty? — zapytav ja, koly vona pohasyla svitlo. — Skažy: ty odružyvsia b, jakby mene ne bulo? — Ni. — Nikoly? — Nikoly. — Čomu? — Ne znaju. Desiať rokiv ja prožyv sam i ne odružyvsia. Ne treba pro ce, liuba… V holovi meni šumilo, nemovby ja vypyv ščonajmenše pliašku vyna. — Ni, treba, obovjakovo treba. A jakby ja tebe poprosyla pro ce? — Ščob ja odružyvsia? Ščo za durnycia, Heri? Meni ne potriben nichto, krim tebe. Heri schylylasia nadi mnoju. Ja vidčuvav jiji dychannia na svojich hubach, vona tak micno obniala mene, ščo moju sonlyvisť vraz nače rukoju znialo. — Skažy pro ce inakše. — Ja liubliu tebe. Vona utknulaś oblyččiam u moje pleče, i ja vidčuv, jak zatremtily jiji poviky, a z očej rynuly sliozy. — Ščo z toboju, Heri? — Ničoho. Ničoho. Ničoho, — povtoriuvala vona dedali tychše. Ja namahavsia rozpliuščyty oči, ale vony znovu zapliuščuvalyś. Nezčuvś, jak i zasnuv. Rozbudyv mene červonyj svitanok. Holova, zdavaloś, bula nalyta svyncem, šyja ne zhynalasia, nemovby vsi chrebci zroslyś. Ja ne mih povorušyty šorstkym jazykom. «Može, ja čymoś otrujivsia», — podumav ja, nasylu pidvodiačy holovu, i prostiah ruku do Heri. Ruka namacala cholodne prostyralo. Ja pidchopyvsia. Ližko bulo porožnie, v kimnati — nikoho. Sonce červonymy dyskamy vidbyvalosia v

iliuminatori. Ja skočyv na pidlohu. Mabuť, u mene buv kumednyj vyhliad, bo ja chytavsia, nače pjanyj. Chapajučyś za mebli, ja dobravsia do šafy — v dušovij ne bulo nikoho. V korydori tež. U laboratoriji — nikoho. — Heri!!! — zakryčav ja posered korydora, bezladno rozmachujučy rukamy. — Heri… — prochrypiv ja šče raz, pro vse vže zdohadavšyś. Ne pamjataju točno, ščo bulo potomu. Mabuť, ja bihav napivholyj po vsij stanciji, pryhaduju, kynuvsia naviť do cholodyľnyka, a potim do nyžnioho skladu j hamselyv kulakamy v zamkneni dveri. Može, ja buv tam naviť kiľka raziv. Trapy huly, ja padav, pidchopliuvavsia, znovu kudyś mčav, až poky narešti distavsia do prozoroho ščyta, za jakym buv vychid nazovni — podvijni broniovani dveri. Ja natyskav na nych ščosyly j kryčav, blahav, ščob use ce vyjavylosia lyše snom. Chtoś uže jakyjś čas buv poriad zi mnoju, strymuvav mene, kudyś tiahnuv. Potim ja opynyvsia v maleńkij laboratoriji; moja soročka bula mokra vid kryžanoji vody, volossia zlyplosia, nizdri i jazyk obpikav spyrt; zadychajučyś, ja napivležav na čomuś cholodnomu, metalevomu, a Snaut u svojich brudnych polotnianych štaniach vovtuzyvsia bilia šafky z likamy, ščoś tam šukajučy; instrumenty j sklo strašenno briažčaly. I raptom ja pobačyv joho pered soboju; nachylyvšyś, vin pyľno dyvyvsia meni v oči. — De vona? — Jiji nema. — Ale… ale ž Heri… — Heri biľše nema, — prokazav vin poviľno, vyrazno, šče dužče nablyzyvšy do mene svoje oblyččia, nemovby chvylynu tomu zavdav meni udaru, a teper chotiv peresvidčytyś, jak ce na mene vplynulo. — Vona poverneťsia… — prošepotiv ja, zapliuščujučy oči. I ja vperše spravdi ne bojavsia cioho. Ne bojavsia prymarnoho povernennia Heri. Ne rozumiju, jak mih joho kolyś bojatysia! — Na, vypyj. Snaut podav meni sklianku z teploju ridynoju. Ja hlianuv na neji j raptom vyplesnuv ridynu jomu v oblyččia. Vin pozadkuvav, protyrajučy oči, a koly rozpliuščyv jich, ja vže stojav nad nym. Vin buv takyj maleńkyj… — Ce ty?! — Ty pro ščo? — Ne prykydajsia, sam znaješ, pro ščo. Ce ty rozmovliav z neju todi, vnoči? I zveliv jij daty meni snotvorne, ščob… Ščo vy z neju zrobyly?! Kažy!!! Snaut siahnuv rukoju v nahrudnu kyšeniu i vyjniav z neji zimjatyj konvert. Ja vychopyv joho. Konvert buv zaklejenyj, ale ne nadpysanyj. Ja rozirvav papir. Z konverta vypav skladenyj učetvero arkuš. Krupnyj, trochy dytiačyj počerk, nerivni riadky. Ja vpiznav ruku Heri. «Liubyj, ja sama poprosyla pro ce. Vin dobryj. Ce žachlyvo, ščo meni dovelosia vdatysia do obmanu, ale inšoho vychodu ne bulo. Teper ty zmožeš zrobyty dlia mene tiľky odne — sluchajsia joho j berežy sebe. Ty buv duže dobryj». Vnyzu stojalo odne zakreslene slovo, prote meni vdalosia joho pročytaty. «Heri» — napysala vona, potim zakreslyla; bula tam išče odna litera, schoža čy to na «H», čy to na «K», ale tež zakreslena. Ja pročytav raz, udruhe, potim išče raz. Ja vže zovsim protvereziv

dlia toho, ščob upadaty v isteryku, ne mih ni kryčaty, ni naviť stohnaty. — Jak? — prošepotiv ja. — Jak? — Potim, Keľvin. Zaspokojsia. — Ja vže zaspokojivsia. Kažy! Jak? — Anihiliacija. — Ščo? Ale ž aparat?! — Mene až pidkynulo. — Aparat Roše ne hodyvsia. Sartoriüs zmontuvav inšyj, speciäľnyj destabilizator. Maleńkyj. Radiüs diji — vsioho kiľka metriv. — Ščo z neju?.. — Vona ščezla. Spalach i poviv vitru. Lehkyj poviv vitru — i po vsiomu. — Malyj radiüs diji, kažeš? — Tak. Na velykyj zabraklo materiäliv. Na mene znenaćka počaly valytysia stiny. Ja zapliuščyv oči. — Bože… vona… poverneťsia, neodminno poverneťsia… — Ni. — Ty cioho peven? — Tak, Keľvin. Ty pamjataješ te šumovynnia piny? Pislia cioho vony vže ne vertajuťsia. — Nikoly? — Nikoly. — Ty vbyv jiji, — tycho skazav ja. — Tak. A ty chiba ne zrobyv by cioho? Na mojemu misci? Ja pidchopyvsia j švydko zachodyv vid stiny v kutok i nazad. Devjať krokiv. Povorot. Znovu devjať krokiv… Ja zupynyvsia pered Snautom. — Sluchaj, Snaut, davaj podamo raport. Zažadajemo priamoho zvjazku z Radoju. Ce nevažko zrobyty. Vony pohodiaťsia. Musiať. Planetu bude vykliučeno z Konvenciji Čotyrioch. Usi zasoby tut dozvoleni. Zastosujemo heneratory antymateriji. Dumaješ, je ščoś take, ščo može vystojaty proty antymateriji? Nema ničoho! Ničoho! Ničoho! — kryčav ja peremožno, zasliplenyj vlasnymy sliźmy. — Ty chočeš joho znyščyty? — zapytav Snaut. — Naviščo? — Zabyrajsia heť. Zalyš mene! — Ne pidu. — Snaut! Ja dyvyvsia jomu v oči. Vin zaperečlyvo pochytav holovoju. — Čoho ty chočeš? Čoho ty vid mene chočeš? Snaut pidijšov do stolu. — Harazd. My podamo raport. Ja vidvernuvsia j znovu počav chodyty z kutka v kutok. — Sidaj. — Daj meni spokij. — Je dva aspekty spravy. Peršyj — ce fakty. Druhyj — naši vymohy. — I pro ce neodminno treba hovoryty same zaraz? — Atož, same zaraz. — Ne choču. Rozumiješ? Mene ce ne obchodyť. — Ostannij raz my poslaly povidomlennia pered smertiu Gibariana. Ce bulo ponad

dva misiaci tomu. My povynni dokladno opysaty obstavyny pojavy… Ja schopyv Snauta za ruku: — Ty perestaneš narešti? — Udar mene, jakščo chočeš, — skazav vin, — ale ja vse odno ne perestanu. Ja vidpustyv joho ruku. — Roby, jak znaješ. — Rič u tomu, ščo Sartoriüs sprobuje prychovaty dejaki fakty. Ja v ciomu majže poven. — A ty ni? — Ni. Teper uže ni. Ce ne tiľky naša sprava. Adže ty rozumiješ, pro ščo jdeťsia. Okean vyjavyv zdatnisť do rozumnych dij. Zdatnisť do orhaničnoho syntezu najvyščoho poriadku, jakyj nam nevidomyj. Vin obiznanyj z budovoju, mikrostrukturoju, obminom rečovyn našoho orhanizmu… — Čudovo, — skazav ja. — Čomu ž ty zamovk? Vin proviv nad namy seriju… seriju… doslidiv. Psychičnu vivisekciju. Spyrajučyś na znannia, vykradeni z našych holiv, ne rachujučyś iz tym, do čoho my prahnemo. — Ce vže ne fakty j naviť ne vysnovky, Keľvin: Ce hipotezy. V pevnomu rozuminni vin zvažav na te, čoho chotila jakaś zamknena, zachovana častyna našoji svidomosti. Ce mih buty… darunok. — Darunok? O Bože! Ja zarehotav. — Perestań! — kryknuv Snaut, schopyvšy mene za ruku. Ja stysnuv joho paľci. I styskav jich dedali dužče, až poky chrusnuly kistočky. Snaut spokijno, prymružyvšy oči, dyvyvsia na mene. Ja vidpustyv joho paľci j vidijšov u kutok. Skazav, ne povertajučy holovy: — Postarajusia bez isteryky. — Puste. Čoho my zažadajemo? — Kažy ty. Ja zaraz ne možu. Vona skazala ščo-ne-buď pered tym, jak… — Ni. Ničoho. Ja vvažaju, ščo teper zjavyvsia šans… — Šans? Jakyj šans? Na ščo? A-a… — promovyv ja vže tychiše, dyvliačyś jomu v viči, i raptom use zrozumiv: — Kontakt? Znovu kontakt? My šče malo… i ty, ty sam, i vsia cia boževiľnia… Kontakt? Ni, ni, ni. Ce vže bez mene. — Čomu? — zapytav Snaut cilkom spokijno. — Keľvin, ty j dosi, a osoblyvo teper, pidsvidomo stavyšsia do nioho, jak do liudyny. Nenavydyš joho. — A ty chiba ni? — kynuv ja. — Ni, Keľvin, adže vin slipyj… — Slipyj? — povtoryv ja, peven ščo ne rozčuv. — Jasna rič, u našomu rozuminni. Vin ne spryjmaje nas tak, jak my spryjmajemo odyn odnoho. Rysy oblyččia, postať, jaku my bačymo, dajuť nam zmohu rozrizniaty okremych indyvidiv. A dlia nioho vse ce — prozore sklo. Adže vin pronykav u hlyb našych mozkiv. — Nu harazd. I ščo ž iz cioho vyplyvaje? Do čoho ty vedeš? Jakščo vin zumiv ožyvyty, stvoryty liudynu, jaka isnuje lyše v mojij pamjati, i zrobyv ce tak, ščo jiji oči, ruchy, jiji holos… holos… — Kažy dali! Kažy, čuješ!!! — Ta kažu… kažu… Aha. Otže… holos… zvidsy vyplyvaje, ščo vin može čytaty nas,

jak knyhu. Ty rozumiješ, ščo? ja maju na uvazi? — Atož. Vychodyť, jakby vin zachotiv, to mih by z namy porozumitysia, tak? — Zvyčajno. Chiba ce ne očevydna istyna? — Ni. Zovsim ni. Adže vin mih uziaty lyše recept vyrobnyctva, jakyj skladajeťsia ne iz sliv. Ce zbereženyj u pamjati zapys, joho bilkova struktura, jak holivka spermatozojida čy jajceklityna. Adže tam, u mozku, nema nijakych sliv i počuttiv; spohad liudyny — ce obraz, zapysanyj movoju nuklejinovych kyslot na makromolekuliarnych asynchronnych krystalach. Otže, vin uziav u nas te, ščo najhlybše zakarbuvalosia, ščo najmicniše zamkneno, ščo lyšylo najpovnišyj, najhlybšyj slid, rozumiješ? Ale vin mih zovsim ne znaty, ščo ce dlia nas označaje, jakyj maje sens. Ce vse odno, jakby my zumily stvoryty symetriädu j kynuly jiji v Okean, znajučy architekturu, technologiju i budiveľni materiäly, ale ne rozumijučy, naviščo vona, dlia čoho služyť, čym vona je dlia nioho… — Ce možlyvo, — skazav ja. — Tak, ce možlyvo. U takomu razi vin… može, vzahali ne chotiv roztoptaty j prynyzyty nas. Mabuť, ščo tak. I tiľky nenarokom… — U mene zatremtily huby. — Keľvin! — Tak, tak. Harazd. Uže vse normaľno. Ty dobryj. Vin tež. Usi dobri. Ale naviščo? Pojasny meni. Naviščo ty ce zrobyv? Ščo ty jij skazav? — Pravdu. — Pravdu, pravdu! Ščo same? — Ty j sam dobre znaješ. A zaraz chodimo krašče do mene. Budemo skladaty raport. Chodimo. — Začekaj. Čoho ty, vlasne, chočeš? Nevže ty zbyraješsia zalyšytyś na stanciji? — Ta vhadav. Ja spravdi choču tut zalyšytysia.

STARYJ MIMOJID Ja sydiv bilia velykoho iliuminatora j spohliadav Okean. Roboty v mene ne bulo nijakoji. Raport, skladenyj za pjať dniv, teper obernuvsia v pučok chvyľ, ščo mčav u porožneči deś poza suzirjam Oriöna. Dosiahšy temnoji pylovoji tumannosti, jaka rozprosterlasia na obšyri u visim tryľjoniv kubičnych myľ i pohlynaje promeni svitla ta buď-jaki inši syhnaly, vin potrapyť na peršyj iz nyzky retransliatoriv. Zvidty, vid odnoho radiöbuja do inšoho, strybkamy zavdovžky miľjardy kilometriv vin lynutyme po kryvij velyčeznoji duhy, až poky ostannij retransliator, metaleva bryla, ščiľno napakovana točnymy pryladamy, z vydovženym pyskom napriamlenoji anteny, skoncentruje joho šče raz i skeruje dali v prostir, do Zemli. Potim mynuť misiaci, i točnisińko takyj samyj pučok energiji, poslanyj iz Zemli, protiahšy za soboju boroznu impuľsnych spotvoreń u hravitacijnomu poli Galaktyky, dosiahne kraju kosmičnoji chmary, proslyzne, posylenyj, uzdovž lanciuha bujiv, ščo viľno drejfujuť, i, ne zmenšujučy švydkosti, pomčyť do podvijnoho soncia planety Soliaris. Okean pid vysokym červonym soncem buv čornišyj, niž zvyčajno. Rudyj tuman splavliav joho styky z obrijem. Deń buv nadzvyčajno dušnyj, niby proviščav šalenu buriu, jaka kiľka raziv na rik liutuje na planeti. Buly vsi pidstavy prypuskaty, ščo jiji jedynyj žyteľ kontroliuje klimat i sam spryčyniaje ci buri. Šče paru misiaciv meni dovedeťsia vyzyraty z cych iliuminatoriv, z vysoty sposterihaty za rozkutym bilym zolotom i stomlenym bahriancem, jaki čas vid času vidbyvalysia v jakomuś ridynnomu vyverženni, v sribliastomu puchyri symetriädy, stežyty za peresuvanniam nachylenych proty vitru strunkych «švydkuniv», podybuvaty napivvyvitrili, zrujnovani mimojidy. Odnoho čudovoho dnia ekrany vsich videofoniv spalachnuť svitlom, ožyve vsia davno zmovkla elektronna systema syhnalizaciji, pryvedena v diju impuľsom, poslanym z vidstani soteń tysiač kilometriv, spoviščajučy pro nablyžennia metalevoho kolosa, jakyj, protiažno hurkočučy hravitatoramy, znyzyťsia nad Okeanom. Ce bude «Uliss», abo «Prometej», abo jakyjś inšyj velyčeznyj krejser dalekoho plavannia. Koly ja spuščuś trapom z plaskoho dachu stanciji, to pobaču na palubach šerengy masyvnych broniovanych robotiv, jaki ne podiliajuť z liudynoju pervorodnoho hricha j taki nevynni, ščo vykonujuť kožen naš nakaz, až do povnoho znyščennia sebe čy perepony, kotra postane jim na šliachu, jakščo taku prohramu zakladeno v krystalach jichnioji pamjati. A potim korabeľ lehko pidnimeťsia, vyperedžajučy zvuk i zalyšajučy za soboju konus rozbytoho na basovi oktavy hurkotu, jakyj siahne Okeanu, i oblyččia vsich liudej na myť zasiajuť vid dumky pro povernennia dodomu. Ale v mene domu ne bulo. Zemlia? Ja dumav pro jiji velyčezni, bahatoliudni, hominki mista, de zahubliusia, ščeznu majže tak, jak ščez by, koly b zrobyv te, ščo chotiv zrobyty druhoji čy tretioji noči — kynutysia v Okean, chvyli jakoho važko perekočuvalysia vnyzu. Ja potonu v jurbi. Budu movčaznym j uvažnym, i za ce mene cinuvatymuť tovaryši. U mene zjavyťsia bahato znajomych, naviť druziv, buduť žinky, a može, naviť odna žinka. Jakyjś čas ja prymušuvatymu sebe usmichatyś, ukloniatysia, vstavaty, vykonuvaty tysiaču dribnych dij, z jakych skladajeťsia zemne žyttia, až poky znovu zvyknu. Zjavliaťsia novi zachoplennia, novi zaniattia, prote ja vže ne zmožu jim viddatysia cilkom. Nikomu j ničomu, i nikoly biľše. A vnoči može dyvytymuś tudy, de na nebi skupčennia kosmičnoho pylu čornoju zaponoju zatuliaje siajannia dvoch sonć, i v mojij pamjati postane vse, naviť

te, pro ščo dumaju zaraz, i z poblažlyvoju usmiškoju, v jakij bude trochy žaliu j vlasnoji vyščosti vodnočas, zhaduvatymu svoji šalenstva j nadiji. Ja zovsim ne vvažaju sebe, toho, jakym budu, hiršym za toho Keľvina, jakyj buv hotovyj na vse zarady spravy, imja jakij — Kontakt. I nichto ne matyme prava mene osudyty. Do kimnaty vvijšov Snaut, rozzyrnuvsia dovkola, vidtak hlianuv na mene. Ja vstav i pidijšov do stolu. — Čoho tobi? — Meni zdajeťsia, ty nuďhuješ bez roboty? — zapytav vin, pidmorhujučy. — Ja mih by zaproponuvaty tobi zrobyty dejaki občyslennia. Ščopravda, ce ne duže spišno… — Diakuju, — usmichnuvsia. — Ale ce vže ni do čoho. — Ty cioho peven? — zapytav vin, dyvliačyś v iliuminator. — Tak. Ja same dumav pro rizni reči i… — Ja voliv by, ščob ty dumav teper jakomoha menše. — Ach, ty zovsim ne ujavliaješ sobi, ščo? ja maju na uvazi. Skažy: vy viruješ u boha? Snaut pyľno hlianuv na mene. — Ta ščo ty? Chto teper viryť… U joho očach svitylasia tryvoha. — Use ce ne tak prosto, — počav ja vdavano bezturbotnym tonom. — Mene cikavyť ne tradycijnyj boh iz zemnych viruvań. Ja ne znaveć religiji i, možlyvo, ničoho novoho tut ne prydumav, ale ty časom ne znaješ, čy isnuvala koly-nebuď vira v boha… nedoluhoho? — Nedoluhoho? — zdyvuvavsia Snaut i zviv brovy. — Jak ce rozumity? V pevnomu rozuminni boh usiakoji religiji maje vrazlyvi miscia, bo vin nadilenyj liudśkymy rysamy, tiľky perebiľšenymy. Boh Staroho Zavitu, napryklad, žadav schyliannia j žertv, zazdryv inšym boham… Hrećki bohy čerez svoju svarlyvisť i rodynni čvary tež buly po-liudśkomu nedoskonali… — Ni, — urvav ja joho, — ja maju na uvazi boha, čyja nedoskonalisť ne povjazana z prostodušnistiu liudej, jaki stvoryly joho, a je joho najïstotnišoju, imanentnoju rysoju. Ce boh, obmeženyj u svojemu vseznanni j vsesylli, vin pomyliajeťsia v peredbačenni majbutnioho svojich počynań, podaľša dolia jakych zaležyť vid obstavyn i može vkynuty v žach. Ce boh… kalika, jakyj zavždy prahne biľše, niž može, ne odrazu ce usvidomliuje. Boh, ščo vynajšov hodynnyk, a ne čas, jakyj toj hodynnyk vidličuje. Vynajšov prylady čy mechanizmy, jaki služať pevnym ciliam, ale jaki vže pererosly ti cili j zradyly jich. Vin stvoryv takož neskinčennisť, poklykanu zasvidčyty joho vsemohutnisť, a tym časom vona stala svidčenniam joho cilkovytoji porazky. — Kolyś manichejizm… — nevpevneno počav Snaut, Pidozrila strymanisť, z jakoju vin zvertavsia do mene ostannim časom znykla. — Ta ce ne maje ničoho spiľnoho z poniattiam dobra i zla, — vidrazu ž urvav ja joho. — Cej boh ne isnuje poza materijeju j ne može vid neji zviľnytysia, choč i žadaje cioho… — Takoji religiji ja ne znaju, — skazav Snaut, trochy pomovčavšy. — Taka religija nikoly ne bula potribna. Jakščo ja pravyľno tebe zrozumiv, a bojusia, ščo ce same tak, to ty dumaješ pro jakohoś evoliuciönizujučoho boha, kotryj rozvyvajeťsia v časi j roste, pidijmajučyś na čymraz vyščyj riveń mohutnosti, siahajučy, zreštoju, usvidomlennia svoho bezsyllia? Cej tvij boh — istota, dlia jakoji jiji božestvennisť stala bezvychiddiu, i, zbahnuvšy ce, boh upav u vidčaj. Ale ž boh, jakyj upav u vidčaj, — ce liudyna, liubyj mij! Ty maješ na uvazi liudynu… Ce ne tiľky nikudyšnia filosofija — ce naviť nikudyšnia mistyka. — Ni, — vidpoviv ja vperto, — ja ne maju na uvazi liudynu. Možlyvo, dejaki rysy

moho boha j spravdi vidpovidaly b ciomu poperedniomu vyznačenniu, ale tiľky čerez te, ščo vono až nijak ne povne. Liudyna, vsupereč ustalenij dumci, ne vyznačaje sobi cilej. Jich jij navjazuje čas, u jakyj vona narodylasia. Vona može služyty cym ciliam abo povstavaty proty nych, odnak objekt služinnia čy buntu zadanyj jij izzovni. Povna svoboda pošukiv mety možlyva todi, koly liudyna odna, ale ce ne reaľno, bo liudyna, jaka ne vyrosla sered liudej, ne zdatna staty liudynoju. Cej… mij boh — istota, jaka ne maje množyny, rozumiješ? — Ach, — zitchnuv Snaut, — jak že ja zrazu… — I pokazav rukoju na Okean. — Ni, — zaperečyv ja, — i vin tež ni. Jak i te, ščo omynulo v svojemu rozvytku možlyvisť staty bohom, nadto rano zamknuvšyś u sobi. Vin radše anachoret, pusteľnyk kosmosu, a ne joho boh… Vin povtoriujeťsia, Snaut, a toj, pro koho ja dumav, nikoly b cioho ne zrobyv. Može, vin same zaraz vynykaje deś u jakomuś kutočku Galaktyky i nezabarom u napadi molodečoho zapalu počne hasyty odni zirky j zasvičuvaty inši, a my pomitymo ce tiľky čerez jakyjś čas… — My vže pomityly, — kyslo movyv Snaut. — Novi j supernovi… čy, po-tvojemu, to svičky na joho vivtari? — Jakščo ty chočeš traktuvaty te, ščo ja kažu, tak doslivno, to… — A može, same Soliaris — kolyska tvoho božestvennoho nemovliaty, — dokynuv Snaut. Vid dedali vyraznišoji usmišky dovkola joho očej prorizalysia tonki zmoršky. — Može, same vin u tvojemu rozuminni počatok, zarodok boha vidčaju, može, žyttievi syly joho dytynstva poky ščo perevažajuť joho rozum, a te vse, ščo mistyťsia v našych soliarystyčnych bibliötekach, — prosto dovželeznyj perelik joho dytynnych reflexiv… — A my jakyjś-čas buly joho ihraškamy, — dokinčyv ja. — Tak, cilkom imovirno. I znaješ, ščo tobi vdalosia? Stvoryty zovsim novu hipotezu na temu planety Soliaris, a ce j spravdi neabyščo! Oś tobi j pojasnennia, čomu nemožlyvo vstanovyty kontakt, čomu nemaje vidpovidi, zvidky beruťsia dejaki — nazvemo jich tak — extravahantnosti v povodženni z namy; psychika maloji dytyny… — Ja vidmovliajuś vid avtorstva, — burknuv Snaut, zupynyvšyś bilia iliuminatora. My dovho dyvylyś na čorni chvyli. Na schodi v tumani prostupala blida dovhasta pliama. — Zvidky ty vziav ciu koncepciju nedoskonaloho boha? — zapytav raptom Snaut, ne spuskajučy očej z zalytoji siajvom pusteli. — Ne znaju. Vona vydalasia meni hlyboko pravdyvoju, rozumiješ? Ce jedynyj boh, u jakoho ja schyľnyj buv by poviryty j čyja muka — ne spokuta, vona nikoho ne zviľniaje, ničomu ne služyť, vona prosto isnuje. — Mimojid… — zovsim tycho, zminenym holosom movyv Snaut. — Ščo ty skazav? A, tak, tak. Ja pomityv joho šče raniše. Vin duže staryj. My obydva vdyvlialysia v obrij, zatiahnenyj rudoju imloju. — Ja poleču, — nespodivano obizvavś ja. — Tym biľše, ščo šče ni razu ne zalyšav stanciju, a tut taka nahoda. Ja povernusia čerez pivhodyny… — Ščo ty skazav? — Snaut šyroko rozpliuščyv oči. — Ty poletyš? Kudy? — Tudy. — Ja pokazav jomu na pliamu tilesnoho kolioru, jaka bovvanila v tumani. — Ščo meni može staty na zavadi? Viźmu maleńkyj vertolit. Znaješ, bude duže smišno, jakščo na Zemli meni dovedeťsia kolyś pryznatysia, ščo ja, soliaryst, ni razu naviť ne stupyv na soliariänśkyj grunt…

Ja pidijšov do šafy j počav vybyraty sobi kombinezon. Snaut movčky stežyv za mnoju, a potim zitchnuv. — Ne podobajeťsia meni vse ce. — Ščo? — Ja obernuvsia do nioho z kombinezonom u rukach. Mene ochopylo zbudžennia, jakoho ja vže davno ne perežyvav. — U čomu sprava? Anu vykladaj! Ty bojišsia, ščo… Jake bezhluzdia! Daju tobi slovo česti, ščo ni. V mene j na dumci takoho ne bulo. Ni, dalebi, ni. — Ja poleču z toboju. — Diakuju, ale ja choču sam. Ce vse-taky ščoś nove, ščoś zovsim nove, — movyv ja švydko, nadiahajučy kombinezon. Snaut išče ščoś buboniv, prote ja ne duže dosluchavsia do nioho, šukajučy potribni meni dlia poliotu reči. Vin vyjšov za mnoju na raketodrom, dopomih vykotyty mašynu z boxu na seredynu startovoho dyska. Koly ja nadiahav skafandr, Snaut raptom zapytav: — Skažy pravdu: dane toboju slovo šče maje dlia tebe jakeś značennia? — O Bože, Snaut, ty znov za svoje? Nu zvyčajno, maje. Ja ž tobi poobiciav. De zapasni balony? Snaut ne skazav biľše ni slova. Zakryvšy prozoryj kupol, ja podav jomu znak rukoju. Vin uvimknuv pidjomnyk, ja poviľno vyjichav na verch stanciji. Motor prokynuvsia, protiažno zahurčav, hvynt zakrutyvsia, j aparat napročud lehko pidniavsia vhoru, zalyšyvšy pid soboju maleńkyj sribliastyj dysk stanciji. Ja vperše opynyvsia sam nad Okeanom; teper vin spravliav zovsim inše vražennia, niž todi, koly ja dyvyvsia na nioho z-za iliuminatora stanciji. Možlyvo, ce zaležalo vid vysoty poliotu — ja kovzav usioho za jakychoś kiľka desiatkiv metriv nad joho chvyliamy. Tiľky teper ja ne prosto znav, ale j vidčuvav, ščo horby i bezodni, jaki čerhuvalysia, žyrno polyskujučy, ruchajuťsia ne jak morśkyj pryplyv čy chmary, a jak tvaryny. Bezperervni, choč i nadzvyčajno poviľni konvuľsiji muskuliastoho, holoho tuluba — oś jakyj ce malo vyhliad; sonno opadajučy, hrebiń kožnoji chvyli polumjaniv červonoju pinoju. Koly ja rozvernuvsia, ščob vyjty točno na kurs mimojida, jakyj drejfuvav nadzvyčajno poviľno, sonce vdarylo meni prosto v oči, zahralo kryvavymy vidblyskamy v opuklomu skli, a sam Okean stav čornyľno-synim z ciatkamy temnoho vohniu. Ja dosyť nevpravno opysav kolo, i vono vyneslo mene daleko na pidvitrianyj bik, a mimojid lyšyvsia pozadu, obernuvšyś na šyroku, nepravyľnych obrysiv smuhu, jaka vyriznialasia na tli Okeanu. Vin utratyv uže roževyj kolir, jakoho nadavav jomu tuman, stav žovtuvatym, nače vysochla kistka, na chvylynku ja naviť zhubyv joho z očej i zamisť nioho pobačyv udalyni stanciju, jaka vysila nad samisińkym Okeanom, niby veletenśkyj starovynnyj dyryžabľ. Ja povtoryv manevr, napružujučy vsiu svoju uvahu: priamo za kursom vyrostav masyv mimojida z chymernym krutym reľjefom. Meni zdavalosia, ščo ja možu začepyty joho najvyščyj buľbopodibnyj vystup, i ja tak rizko nabrav vysotu, ščo vertolit, utračajučy švydkisť, zakolychavsia. Moja oberežnisť vyjavylasia zajvoju, bo zaokruhleni veršyny chymernych vež proplyvly daleko vnyzu. Zrivniavšy švydkisť mašyny z drejfom mimojida, ja poviľno, metr za metrom, počav znyžuvatyś, až poky nad kabinoju zamyhtily krychki veršyny. Mimojid buv nevelykyj — try čverti myli zavdovžky j usioho kiľkasot metriv zavšyršky; u dejakych misciach vin zvužuvavsia — ce svidčylo pro te, ščo vin tam nezabarom rozlamajeťsia. Napevno, ce buv ulamok značno biľšoho utvorennia, za soliariänśkymy masštabamy — tiľky dribnyj oskolok, reštka, jaka naličuvala vže bozna-

skiľky tyžniv ta misiaciv. Miž žyluvatymy pidvyščenniamy zsuvu, nad samym Okeanom, ja pomityv ščoś schože na bereh, kiľka desiatkiv kvadratnych metriv dosyť pochyloji, ale majže rivnoji poverchni, j spriamuvav tudy mašynu. Jak vyjavylosia, sisty bulo nabahato skladniše, niž ja spodivavsia: hvynt malo ne začepyvsia za stinu, jaka vyrosla prosto na očach, odnak use skinčylosia ščaslyvo. Ja vidrazu ž vymknuv motor i vidkynuv kryšku kupola. Stojačy na kryli, pereviryv, čy ne povze vertolit v Okean; chvyli lyzaly zubčastyj kraj bereha za kiľkanadciať krokiv vid miscia posadky, ale vertolit tverdo stojav na šyroko rozstavlenych polozach. Ja ziskočyv na… «zemliu». Te, ščo meni vydalosia stinoju, za jaku ja malo ne začepyvsia hvyntom, bulo velyčeznoju, diriavoju, mov rešeto, tonkoju, nače plivka, j porosloju schožymy na maleńki halereji potovščenniamy kistianoju plytkoju, jaka stojala storčma. Ščilyna zavšyršky v kiľka metriv dilyla navskosy vsiu bahatopoverchovu ploščynu, vidkryvajučy perspektyvu hlybyny; vtim, jiji bulo vydno j kriź velyki, bezladno rozkydani otvory. Ja vydersia na najblyžčyj pochylyj vystup stiny, peresvidčyvšyś, ščo pidošvy čerevykiv moho skafandra nadzvyčajno čipki, a sam skafandr nitrochy ne zavažaje peresuvatysia, i, opynyvšyś na vysoti pjatioch poverchiv nad Okeanom, obernuvsia, ozyrajučy skeletopodibnyj krajevyd. Tiľky teper ja mih ochopyty joho pohliadom heť uveś.

Mimojid raziuče skydavsia na starodavnie, napivzrujnovane misto, na ekzotyčne marokkanśke poselennia, bahato stoliť tomu poterpile pid čas zemletrusu čy jakohoś inšoho kataklizmu. Ja nadzvyčajno vyrazno bačyv zvyvysti, napivzasypani j zacharaščeni ulamkamy uščelyny vulyć, ščo kruto spuskalysia do bereha, jakyj omyvala husta, mov kolomaź, pina, vyšče zdijmalysia ucilili zubci muriv, bastiöny, jichni ovaľni pidnižžia, a u vypuklynach i zapadynach stin čornily otvory, schoži na vysadženi vikna čy fortečni bij-

nyci. Use ce misto-ostriv, važko perechylyvšyś na bik, nače napivzatonulyj korabeľ, navmannia, stychijno sunulo vpered, povertajučyś duže poviľno, pro ščo svidčyv pozirnyj ruch soncia na neboschyli j linyve skovzannia tinej pomiž zakutkamy rujin; inodi kriź nych probyvavsia soniačnyj promiń, siahajučy toho miscia, de ja stojav. Neabyjak ryzykujučy, ja podersia šče vyšče, až poky z vystupiv, navyslych nad mojeju holovoju, gradom posypalysia dribni ulamky; padajučy, vony zapovnyly velykymy klubamy pylu zvyvysti uščelyny j vulyčky: mimojid, zvyčajno, ne skelia, i joho schožisť z vapniakom znykaje, jakščo vziaty ulamok u ruku; vin nabahato lehšyj vid pemzy, dribnoporystyj, a čerez te j lehkyj, mov povitria. Ja pidniavsia vže tak vysoko, ščo počav vidčuvaty ruch mimojida: vin ne tiľky plyv upered, pidštovchuvanyj udaramy čornych mjaziv Okeanu, nevidomo zvidky j nevidomo kudy, ale šče j duže poviľno nachyliavsia to v odyn, to v druhyj bik; kožne take kolyvannia suprovodžuvalosia protiažnym, lypkym čavkanniam buroji i žovtoji piny, jaka stikala z oholenoho boku. Cej kolyvnyj ruch bulo nadano mimojidu duže davno, mabuť, šče pid čas narodžennia, i vin zberihav joho zavdiaky svojij veletenśkij masi. Ohlianuvšy z pidvitrianoho boku vse, ščo možna bulo, ja oberežno spustyvsia vnyz i tiľky todi, choč jak ce dyvno, zrozumiv, ščo mimojid mene anitrochy ne cikavyť, ščo ja pryletiv siudy, ščob zustritysia ne z nym, a z Okeanom. Ja siv na šorstku, potriskanu poverchniu za kiľka krokiv vid vertoliota. Čorna chvylia važko vpovzla na bereh, rozplatujučyś i vodnočas utračajučy kolir; koly vona vidstupyla, na berezi zalyšylysia tremtlyvi nytky slyzu. Ja zsunuvsia šče nyžče j prostiah ruku do nastupnoji chvyli. Todi vona povtoryla točnisińko toj fenomen, z jakym liudy uperše zitknulysia majže sto rokiv tomu: zatrymalasia, trochy vidstupyla, ochopyla moju ruku, ne torkajučyś jiji, tak ščo miž poverchneju rukavyci i seredynoju zahlyblennia, jake zrazu ž zminylo svoju konsystenciju, — z ridkoho stalo majže mjasystym, — zalyšyvsia tonkyj šyr povitria. Ja poviľno pidniav ruku, chvylia, a točniše jiji vuźkyj vidrostok, potiahlasia za neju vhoru, otočujučy moju doloniu prozoroju, brudno-zelenoju obolonkoju, jaka postupovo svitlišala. Ja pidvivsia, ščob išče vyšče pidniaty ruku; vidrostok drahlystoji rečovyny napružyvsia, mov napnuta struna, ale ne porvavsia; osnova zovsim rozplatanoji chvyli, nače dyvne stvorinnia, jake terpliače očikuvalo zakinčennia cioho experymentu, prypala do bereha dovkola mojich nih, tež ne torkajučyś jich. Zdavalosia, z Okeanu vyrosla tiahuča kvitka, čašečka jakoji otočyla moji paľci, stavšy jichnim točnym nehatyvom, odnak ne dotorknulasia do nych. Ja vidstupyv. Steblyna zatremtila j, zdavaloś, neochoče povernulasia vnyz, elastyčna, chytka, nepevna; chvylia pidnialasia, vbyrajučy jiji v sebe, i znykla za krajkoju bereha. Ja povtoriuvav ciu hru doty, až poky znov, jak i sto rokiv tomu, odna z čerhovych chvyľ bajduže vidrynula, nemovby nasytyvšyś novymy vraženniamy. Ja znav, ščo čerhovoho probudžennia jiji «cikavosti» meni dovelosia b čekaty kiľka hodyn. Ja znovu siv, ale vže nemovby pererodženyj cym javyščem, jake meni bulo tak dobre vidome z knyžok; žodna teorija ne mohla peredaty cioho reaľnoho vidčuttia. V bruńkuvanni, rosti j pošyrenni cioho žyvoutvorennia v joho ruchach — kožnomu okremo j u vsich razom — projavlialasia jakaś, tak by movyty, oberežna, ale ne liaklyva najivnisť, koly vono namahalosia samoviddano j kvaplyvo piznaty, ohlianuty novu formu, ščo nespodivano zustrilasia jomu, j na pivdorozi zmušene bulo vidstupyty, ščob ne perejty mež, ustanovlenych tajemnyčym zakonom. Cia žvava cikavisť raziuče kontrastuvala z bajdužistiu veleta, jakyj, vyblyskujučy, prostiahavsia vid obriju j do obriju. Nikoly šče ne

vidčuvav ja tak povno joho nezmirnoji reaľnosti, mohutnioho, nevblahannoho movčannia. Porynulyj u spohliadannia, pryholomšenyj, ja spuskavsia v nedosiažni, zdavalosia b, hlybyny joho neporušnosti j, vidčuvajučy, ščo vtračaju samoho sebe, zlyvavsia z cym ridynnym, slipym kolosom, bez najmenšych zusyľ, bez sliv, bez žodnoji dumky probačajučy jomu vse. Veś ostannij tyždeń ja povodyvsia tak rozsudlyvo, ščo nedovirlyvyj pohliad Snauta, zreštoju perestav mene peresliduvaty. Zovni ja buv spokijnyj, ale v duši čohoś pidsvidomo čekav. Čoho? Povernennia Heri? Jak ja mih? Kožen iz nas znaje, ščo vin — stvorinnia materiäľne, pidvladne zakonam fiziölogiji i fizyky, j, naviť objednavšy syly vsich našych počuttiv my ne zdatni protystojaty cym zakonam, a možemo jich tiľky nenavydity. Spokonvična vira zakochanych i poetiv u vsesyľnisť liubovi, jaka peremahaje smerť, velyčni slova finis vitae, sed non amoris,9 ščo pereslidujuť nas vikamy, — brechnia. Ale cia brechnia — ne smišna, vona vsioho lyš marna. A ot buty hodynnykom, jakyj vidličuje plyn času, hodynnykom, jakyj to rozbyrajuť, to znovu skladajuť i v mechanizmi jakoho, tiľky-no konstruktor torkne koliščatko, — razom z joho peršym ruchom počynajuť cokaty vidčaj i liubov, znaty, ščo ty vsioho lyš repetytor tortur, tym nesterpnišych, čym smišnišymy vony stajuť čerez jichnie bahatokratne povtorennia? Povtoriuvaty liudśke isnuvannia? Zhoden. Ale povtoriuvaty joho tak, jak pjanycia povtoriuje zajaloženu melodiju, kydajučy j kydajučy midiaky v muzyčnu skryńku? Ja ni sekundy ne viryv, ščo cej ridynnyj velet, jakyj uhotuvav u sobi smerť bahatiom sotniam liudej, do jakoho desiatky rokiv usia moja rasa marno namahalasia protiahty bodaj nytočku porozuminnia, ščo vin, nesučy mene mov tu porošynku, j naviť ne pomičajučy toho, perejmeťsia tragedijeju dvoch liudej. Odnak joho diji maly jakuś inšu metu. Ščopravda, ja naviť u ciomu ne buv absoliutno peven. Ale vidstupyty — označalo perekreslyty toj, chaj mizernyj, šans, jakyj, može, isnuvav tiľky v ujavi, šans, jakyj prychovuvalo v sobi majbutnie. Otže, roky sered mebliv i rečej, do jakych my razom dotorkalysia, v povitri, jake šče pamjatalo jiji dychannia? V imja čoho? Nadiji na jiji povernennia? Nadiji v mene ne bulo. Zate v meni žylo očikuvannia — ostannie, ščo meni lyšylosia vid neji. Jaki zveršennia, znuščannia, jaki muky išče ždaly mene? Ja ničoho ne znav, ale j dali nepochytno viryv u te, ščo čas žorstokych dyv išče ne mynuv. Zakopane, červeń 1959 — červeń 1960

9 Kinčajeťsia žyttia, ale ne liubov (lat.).

Stanisław Lem

EDEM

1 U rozrachunky vkralasia pomylka. Zamisť toho, ščob projty nad atmosferoju, vony zitknulysia z neju. Korabeľ vchodyv u povitria z revom, vid jakoho lopalysia barabanni peretynky. Rozprosterti na nejlonovych sitkach liudy vidčuvaly, jak stysnulysia amortyzatory, peredni ekrany spalachnuly polumjam i zhasly, poduška rozžarenych haziv, jaka natyskala na nis korablia, zatulyla zovnišni objektyvy, haľmuvannia počalosia nadto pizno j vyjavyloś neefektyvnym. Rubku vypovnyv čad vid palenoji humy, pid presom perevantažennia liudy sliply j hluchly, ce buv kineć, odnak naviť pro nioho žoden z nych ne mih podumaty — ne vystačalo syly, ščob pidnesty hrudnu klitku, vtiahnuty povitria, — ce robyly za nych kysnevi puľsatory, jaki šče praciuvaly, nahnitajučy v jichni hrudy povitria, nače v polopani balony. Naraz hurkit uščuch. Spalachnuly avarijni vohni, po šisť iz kožnoho boku, liudy zavorušylysia, nad potroščenym i spliuščenym u harmošku puľtom dvyhuna horiv červonyj

syhnal tryvohy, klapti izoliaciji, skalky plexyhlasu z šelestom sovalysia po pidlozi, rev prypynyvsia, vse pohlynuv hluchyj, dedali narostajučyj svyst. — Ščo ce?.. — prochrypiv Likar, vypliovujučy humovyj mundštuk. — Ležaty! — zasterih joho Koordynator, jakyj stežyv za ostannim ucililym ekranom. Raketa perekynulasia, nemovby v neji vdaryv taran, nejlonovi sitky, jaki obvyvaly liudej, zavibruvaly, nače struny, use na myť zastyhlo, niby na hojdalci, ščo siahla najvyščoji točky, vidtak prolunav ohlušlyvyj hurkit. Mjazy, jaki napružylysia v očikuvanni ostannioho udaru, raptom obmjakly. Raketa, stojačy na vertykaľnomu stovpi vypusknoho vohniu, poviľno opuskalasia vnyz, sopla hurkotily zaspokijlyvo; ce tryvalo kiľka chvylyn, potim perehorodky zatremtily vid drožu. Vibracija stavala dedali syľnišoju — mabuť, rozchytalasia pidšypnykova pidviska turbin. Liudy perezyrnulysia, prote nichto ne skazav ni slova. Vony znaly, ščo vse zaležyť vid toho, čy vytrymajuť rotory. Usia rubka raptom zadryžala, nemovby izzovni v neji z naviženoju švydkistiu byv stalevyj molot. Tovsta vypukla linza ostannioho ekrana myttiu vkrylasia hustoju pavutynoju triščyn, joho fosforyčnyj dysk zhas, i pry ťmianomu svitli avarijnych lamp, ščo padalo znyzu, liudy bačyly na pochylych stinach vlasni zbiľšeni tini; hurkit perejšov u protiažnyj ryk, pid nymy ščoś triščalo, lamalosia, šmatuvalosia z metalevym skrehotom; korpus, strušuvanyj strachitlyvymy poštovchamy, padav, padav, osliplenyj, mertvyj; liudy poziščuliuvalysia, zatamuvaly viddych, cilkovyta piťma, chaos… Naraz tila jichni jakaś syla vyprostala na vsiu dovžynu nejlonovych trosiv, prote vony ne doletily do rozbytych panelej, ob jaki buly b pokaličylysia, a povysly navskosy, poviľno rozhojdujučyś, nače važki majatnyky… Raketa perekynulasia važko, mov veletenśka hora; cioho razu hurkit buv dalekyj i tupyj, bryly vykynutoho gruntu slabko zastukotily ob zovnišniu obšyvku i zsunulysia dodolu. Vse zavmerlo. Vnyzu syčaly truby, ščoś žachlyvo buľkalo, švydko stikala voda, i šum cej buv zmišanyj z pronyzlyvym syčanniam, jake povtoriuvalosia čerez rivni intervaly, nemovby na rozpečene zalizo kapala jakaś ridyna. — Žyvi, — skazav Chimik u cilkovytij temriavi. Vin ne bačyv ničoho, vysiačy v svojij nejlonovij sitci, nače v mišku, pidvišenomu za čotyry rižky na trosach. Ce označalo, ščo raketa liahla na bik. Jakby vona stojala, sitka vysila b horyzontaľno. Ščoś klacnulo. Spalachnuv blidyj benzynovyj plominčyk staroji Likarevoji zapaľnyčky. — Ekipaž? — zapytav Koordynator. Odyn iz trosiv joho hamaka lopnuv, i Koordynator poviľno, bezporadno rozhojduvavsia; prosunuvšy ruku u vičko nejlonovoji sitky, vin marno sylkuvavsia schopytysia za ščo-nebuď, ščo vystupalo iz stinky. — Peršyj, — skazav Inžener. — Druhyj, — vidhuknuvsia Fizyk. — Tretij, — podav holos Chimik. — Četvertyj, — ozvavsia Kibernetyk, trymajučyś za loba. — Pjatyj, — zakinčyv Likar. — Usi. Pozdorovliaju. — Holos Koordynatora buv spokijnyj. — Avtomaty? Jomu vidpovila tyša. — Avtomaty!!

Movčannia. Zapaľnyčka počala pekty Likaria v paľci. Vin zahasyv jiji. Znovu vse ohornula temriava. — Ja zavždy kazav, ščo my zrobleni z kraščoho materiälu, — ozvavsia v potemkach Likar. — U koho z vas je niž? — U mene. Chočeš pererizaty trosy? — Jakščo možeš vybratysia bez cioho, to šče krašče. Ja ne možu. — Sprobuju. Počulosia jakeś vovtuzinnia, pryskorene dychannia, ščoś hriuknulo, zaskrehotilo sklo. — Ja na pidlozi. Tobto na stini, — povidomyv Chimik. Holos joho dolynuv zvidkyś iznyzu. — Likariu, prysvity na chvylynku, ja vam dopomožu. — Tiľky pokvapsia, bo kinčajeťsia benzyn. Znovu spalachnula zapaľnyčka. Chimik vovtuzyvsia bilia Koordynatorovoho hamaka — vin mih dosiahty tiľky do joho nih. Narešti jomu vdalosia trochy rozsunuty bičnu «blyskavku», i Koordynator važko vpav na nohy. Udvoch jim praciuvalosia švydše. Nezabarom usi vže stojaly na pochylenij, obbytij napivelastyčnoju masoju stinci rubky. — Z čoho počnemo? — zapytav Likar. Vin stiahnuv kraji rany na lobi v Kibernetyka j naklav na neji plastyr, jakyj znajšov u sebe v kyšeni. Vin postijno nosyv pry sobi rizni nepotribni reči. — Z konstataciji faktu, čy nam zvidsy udasťsia vyjty, — vidpoviv Koordynator. — Nasampered nam potribne svitlo. Nu, ščo tam u vas? Uže? Likariu, prysvity meni siudy, može, v klemach paneli je strum1, choča b u lanciuzi syhnalizaciji tryvohy. Cioho razu zapaľnyčka vykresala lyše iskru. Likar bez uspichu krutyv koliščatko j ster tiľky škiru sobi na paľci, osvitliujučy ulamky potroščenoji paneli, v jakij kopyrsalyś navkoliškach Koordynator j Inžener. — Je? — spytav Chimik, jakyj stojav pozad nych, bo jomu vže ne vystačylo miscia. — Poky ščo hlucho. Ni v koho nemaje sirnykiv? — Ostannij raz ja bačyv sirnyky try roky tomu. V muzeji, — nevyrazno promymryv Inžener, namahajučyś zubamy zderty izoliaciju z kincia provodu. Naraz maleńka holuba iskra osvityla skladeni, mov skojky čerepašky, ruky Koordynatora. — Je, — povidomyv vin. — Teper jaku-nebuď lampočku. Chtoś znajšov u syhnalizatori tryvohy nad bokovoju panelliu nepoškodženu lampočku. Slipučyj elektryčnyj vohnyk osvityv rubku, schožu na častynu truby tuneliu z konusnymy stinamy, ščo pochylo pidijmajeťsia vhoru. Vysoko nad nymy, v tomu, ščo bulo teper steleju, vydnilysia začyneni dveri. — Biľš jak sim metriv, — melancholijno zauvažyv Chimik. — Jak my tudy distanemoś? — Jakoś u cyrku ja bačyv žyvu kolonu — pjatero čolovik odyn na odnomu, — ozvavsia Likar. — Dlia nas ce nadto skladno. My distanemosia tudy po pidlozi, — vidpoviv Koordynator. Vin uziav u Chimika noža j počav robyty šyroki nadrizy v hubčastomu pokrytti pidlohy. — Schidci?

— Atož. — A čomu ce ne čuty našoho Kibernetyka? — zdyvuvavsia raptom Inžener. Umostyvšyś na ulamkach potroščenoho rozpodiľnoho puľta, vin prykladav voľtmetr do vyvedenych nazovni kabeliv. — Vin ovdoviv, — usmichnuvšyś, vidpoviv Likar. — Bo ščo take Kibernetyk bez avtomativ? — Vony v mene šče zapraciujuť, — kynuv Kibernetyk, zazyrajučy v otvory vybytych ekraniv. Elektryčnyj vohnyk postupovo žovtiv, robyvsia dedali slabšym i blidišym. — Akumuliatory tež? — burknuv Fizyk. Inžener pidvivsia: — Schože, ščo tak. Čerez čverť hodyny v hlyb korablia, a točniše vhoru, vyrušyla expedycija z šistioch čolovik. Speršu vony distalysia v korydor, a zvidty — do okremych prymiščeń. U Likarevij kajuti znajšly kyšeńkovyj elektrolichtaryk. Likar poliubliav vozyty z soboju bezlič zajvych rečej. Lichtaryka zabraly z soboju. Use dovkola bulo porujnovane i potroščene. Mebli, prykripleni do pidlohy, vcilily, ale z pryladiv, instrumentiv, dopomižnych zasobiv peresuvannia, charčovych prypasiv utvorylasia spravžnia kaša, jaka siahala liudiam vyšče kolin. — A teper sprobujemo vyjty, — skazav Koordynator, koly vony znovu opynylysia v korydori. — A skafandry? — Vony v napirnij kameri. Spodivajusia, z nymy ničoho ne stalosia. A vtim, vony nam i nepotribni: na Edemi cilkom sterpna atmosfera. — A chiba tut vzahali chtoś kolyś buv? — Tak, desiať čy odynadciať rokiv tomu kosmičnyj zond pošukovoho patrulia, koly zahynuv Aľtajir zi svojim korablem. Pryhadujete? — Ale z liudej nichto? — Ni, nichto. Vnutrišnij liuk šliuzu pochylo navysav nad jichnimy holovamy. Dyvne perše vražennia, spryčynene tym, ščo v znajomych prymiščenniach use nabulo absoliutno novoho vyhliadu — stiny staly teper, pidlohamy, a steli — stinamy, — povoli mynalo. — Tut nam i spravdi ne obijtysia bez žyvoji drabyny, — zajavyv Koordynator, reteľno osvityvšy liuk Likarevym lichtarykom. Pliama svitla obbihla dovkola liuka. Liuk hermetyčno pryliahav do šliuzu. — Vyhliadaje nepohano, — skazav Kibernetyk, jakyj stojav, zaderšy holovu. — Atož, — pohodyvsia z nym Inžener. Vin podumav, ščo strachitlyva syla, jaka stysnula stryngery tak, ščo trisnuv umontovanyj miž nymy holovnyj rozpodiľnyj puľt, mohla zaklynyty takož liuk, odnak uholos ciu dumku ne vyslovyv. Koordynator skosyv okom na Kibernetyka i vže chotiv buv poprosyty, ščob toj nahnuvsia i stav pid stinoju, ale raptom zhadav pro pokručenyj brucht, jakyj vony pobačyly u vidsiku avtomativ, i zvernuvsia do Chimika: — Rozstav nohy jakomoha šyrše, ruky — na kolina, tak tobi bude zručniše. — Ja zavždy mrijav vystupaty v cyrku. Vse žyttia! — zapevnyv joho Chimik i nachylyvsia. Koordynator stav nohamy jomu na pleči, vyprostavsia i, prytyskajučyś do stiny,

kinčykamy paľciv dotiahnuvsia do potovščenoho na kinci nikeliovanoho važelia. Speršu potiahnuv, potim smyknuv i narešti povys na niomu. Važiľ podavsia z chruskom, nemovby zamkovyj mechanizm buv nabytyj dribnym sklom, zrobyv čverť oberta j zupynyvsia. — A ty tiahneš joho v toj bik, ščo treba? — zapytav Likar, jakyj svityv znyzu lichtarykom. — Adže raketa ležyť. — Ja ce vrachuvav. — A syľniše vže ne možeš? Koordynator ne vidpoviv. Vin vysiv bilia stiny, vchopyvšyś odnijeju rukoju za važiľ. Potim sprobuvav povoli pidtiahty druhu ruku. Zrobyty ce bulo ne tak lehko, ale zreštoju vdalosia. Vysiačiji teper, mov na trapeciji, vin pidibhav nohy, ščob ne vdaryty nymy Chimika, jakyj ziščulyvsia pid nym, i kiľka raziv šarpnuv za važiľ, pidtiahujučyś na rukach i padajučy vnyz usijeju vahoju tila; koly vin z rozhonu vdaryvsia torsom ob stinu, vseredyni u nioho až kavknulo. Za tretim čy četvertym razom važiľ trochy podavsia. Treba bulo zrušyty joho šče santymetriv na pjať. Koordynator natužyv usi syly j šče raz rvonuvsia vnyz. Važiľ z pekeľnym skrehotom udaryvsia ob stopor. Vnutrišnia zasuvka vidsunulasia. — Pišlo jak po maslu! — zradiv Fizyk. Inžener movčav. Vin dumav pro svoje. Vidkryty kryšku liuka vyjavylosia nabahato skladniše. Inžener sprobuvav zrušyty jiji z miscia, natyskajučy na ručku hidravličnoho prystroju, choča znav napered, ščo z cioho ničoho ne vyjde. Truby polopalysia v bahatioch misciach, i vsia ridyna vytekla. Ručka ručnoho pryvoda zasiajala nad nymy, mov oreol, koly Likar spriamuvav lichtaryk uhoru. Jak na jichni himnastyčni možlyvosti, ce bulo nadto vysoko — ponad čotyry metry. Todi vony počaly znosyty z usich prymiščeń polamani prylady, podušky, knyžky — osoblyvo stala v pryhodi bibliöteka, i nasampered atlasy zorianoho neba, velyki j tovstenni. Z nych, nače z cehly, buduvaly piramidu. Za jakuś hodynu vona siahla vže dvometrovoji vysoty. Chtoś nenarokom začepyv piramidu, i vona častkovo obvalylasia; pislia cioho vsi praciuvaly vže systematyčniše — pid kerivnyctvom Inženera. — Fizyčna pracia — ce prosto muka! — važko dychajučy, burčav Likar. Lichtaryk styrčav u ščilyni kondyciönera j osvitliuvav jim šliach, koly vony bihly do bibliöteky j povertalysia zvidty z oberemkamy knyh. — Raniše ja naviť hadky ne mav, ščo v takych prymityvnych umovach možna podorožuvaty do zirok, — sopiv Likar, ale jomu nichto ničoho ne vidpoviv. Narešti Koordynator, pidtrymuvanyj tovaryšamy, oberežno vyliz na sporudženu piramidu j dotiahsia paľciamy do ručky ručnoho pryvoda. — Malo, — skazav vin. — Ne vystačaje pjatioch santymetriv. Pidskočyty ne možu, bo vse zavalyťsia. — Ja same trymaju v ruci «Teoriju švydkisnych poliotiv», — skazav Likar, zvažujučy na doloni tovstennyj tom. — Dumaju, vin bude jakraz. Koordynator schopyvsia za ručku. Jomu prysvičuvaly lichtarykom. Joho tiń metalasia po bilij poverchni plastyku, jakym bulo vysteleno te, ščo teper obernulosia na steliu. Znenaćka piramida z knyžok zachytalasia. — Oberežno! — kryknuv Fizyk. — Ja ne maju na ščo obpertysia, — vydychnuv Koordynator. — Trymajte tam, do

diďka!! — kryknuv vin. Ručka vyrvalasia jomu z ruk, vin jakuś sekundu balansuvav na hori j narešti vidnovyv rivnovahu. Nichto z tovaryšiv uže ne dyvyvsia vhoru — vziavšyś za ruky, vony z usich bokiv pidpyraly tremtlyvu sporudu z knyžok, ščob vona ne rozsypalasia. — Tiľky ne lajsia, bo jak počnemo, to vže ne zupynymoś, — zasterih znyzu Likar. Koordynator znovu schopyvsia za ručku. Nespodivano rozlihsia protiažnyj skrehit, potim z hluchym šumom pid nohamy v nioho rozsunulysia tomy. Koordynator povys nad nymy v povitri, odnak ručka, za jaku vin uchopyvsia, zrobyla povnyj obert. — I tak dali, šče odynadciať raziv, — skazav vin; zistrybnuvšy na bezladno rozsypani knyžky. Čerez dvi hodyny liuk bulo taky peremoženo. Koly vin počav vidkryvatysia, vsi radisno zahukaly. Vidkryvšyś, kryška povysla na rivni polovyny vysoty korydora j utvoryla ščoś schože na horyzontaľnyj pomist, po jakomu bez osoblyvych zusyľ možna bulo vvijty do šliuzu. Skafandry v plaskij stinnij šafi vyjavylyś nepoškodženymy. Šafa teper ležala horyzontaľno, i liudy stupaly po jiji dverciatach. — Vychodymo vsi, čy jak? — spytav Chimik. — Speršu sprobujemo vidkryty zovnišnij liuk… Liuk buv zatysnutyj tak ščiľno, ščo, zdavaloś, stanovyv odne cile z korpusom rakety. Važeli ne piddavalysia, choč na nych natyskaly vsi šestero, plečem do pleča. Todi sprobuvaly rozchytaty hvynty, smykajučy jich to v toj, to v inšyj bik; ta hvynty naviť ne povoruchnulysia. — Vyjavliajeťsia, doletity — ce šče ne vse, najskladniše inodi vyjty, — pidsumuvav Likar. — A ja j ne znav, ščo ty v nas humoryst, — burknuv kriź zuby Inžener. Pit zalyvav jomu oči. Vsi povsidalysia na dverciatach stinnoji šafy. — Ja holodnyj, — pryznavsia Kibernetyk, porušyvšy zahaľnu movčanku. — Značyť, treba ščoś zjisty, — skazav Fizyk i zholosyvsia pity na sklad. — Krašče na kuchniu. V cholodyľnyku ščoś, može… — Sam ja tam ničoho ne vdiju, bo, ščob distatysia do charčiv, treba perekydaty z piztonny riznoho motlochu. Chto pide zi mnoju? Likar vidhuknuvsia peršym, Chimik pidvivsia, myť povahavsia. Koly jichni holovy znykly za krajem vidkynutoji kryšky liuka j ostannij vidblysk lichtaryka, jakyj vony vzialy z soboju, pohas, Koordynator skazav pryhlušenym holosom: — Ja ne chotiv hovoryty cioho pry nych. Vy biľš-menš orijentujetesia v sytuaciji? — Tak, — vidpoviv Inžener u čornyj morok pered soboju i, torknuvšyś vyprostanoju rukoju Koordynatorovoji nohy, ne vidsmyknuv paľciv. Vin vidčuvav potrebu v ciomu dotyku. — Ty vvažaješ, ščo nam ne vdasťsia rozrizaty kryšku? — Čym? — zapytav Inžener. — Paľnykom, elektryčnym abo hazovym. U nas je avtohen i… — Skažy pravdu: ty čuv koly-nebuď pro avtohen, jakyj može rozrizaty čverť metra keramitu? Vony chvylynu pomovčaly. Z hlybyny korablia, nače iz zaliznoho sklepu, dolynav hluchyj homin.

— Nu to ščo? Ščo?! — nervovo zapytav Kibernetyk. Koordynator j Inžener počuly, jak chrusnuly joho kistočky. Kibernetyk pidvivsia. — Sidaj, — mjako, ale rišuče nakazav jomu Koordynator. — Vy hadajete, ščo… kryška splavylasia z korpusom? — Ne obovjazkovo, — vidpoviv Inžener. — Ty vzahali rozumiješ, ščo stalosia? — Ne zovsim. My z kosmičnoju švydkistiu vvihnalysia v atmosferu tam, de jiji ne povynno bulo buty. Čomu? Avtomat ne mih pomylytysia. — Avtomat ne pomylyvsia. Pomylylysia my, — utočnyv Koordynator. — My zabuly pro popravku na chvist. — Na jakyj chvist? Pro ščo ty hovoryš? — Na hazovyj chvist, jakyj roztiahuje za soboju kožna ohornena atmosferoju planeta v napriamku, protyležnomu jiji ruchovi. Ty ne znaješ pro ce? — Znaju, zvyčajno. My ščo, vrizalysia v cej chvist? Ale ž vin mav buty zovsim rozridženym. — Desiať u minus šostij, — vidpoviv Koordynator, — abo ščoś blyźko cioho, ale my letily zi švydkistiu ponad simdesiat kilometriv za sekundu, liubyj mij. My niby v jakyjś mur udarylysia — ce buv toj peršyj strus, pryhadujete? — Tak, — pidchopyv Inžener, — a koly my vvijšly v stratosferu, švydkisť bula šče desiať, jakščo ne dvanadciať kilometriv za sekundu. Vona povynna bula vzahali rozvalytysia, i ja prosto dyvujuś, ščo vona vytrymala. — Raketa? — Vona rozrachovana na dvanadciatykratne perevantažennia, a tym časom, poky trisnuv ekran, ja bačyv na vlasni oči, jak strilka vyskočyla za škalu. Rezerv škaly do trydciaty. — A my? — Ščo my? — Jak mohly vytrymaty my? Ty chočeš skazaty, ščo postijne haľmuvannia stanovylo trydciať g? — Ni, vono ne bulo postijnym. Ale v pikach — napevne, bo haľmivni dvyhuny vytysnuly z sebe vse, ščo mohly. Čerez te j počalasia cia vibracija. — Ale ž avtomaty vse vyrivnialy, i jakby ne kompresory… — uperto stojav na svojemu Kibernetyk. U hlybyni korablia ščoś raptom pokotylosia z briazkotom, nače zalizni kolesa po metalu. Potim znovu vse stychlo. — Čoho ty chočeš vid kompresoriv? — zdyvuvavsia Inžener. — Koly pryjdemo do mašynnoho viddilennia, ja tobi pokažu, ščo vony zrobyly v pjať raziv biľše, niž mohly. Adže ce tiľky dopomižni ahrehaty. Spočatku rozchytalo jichni pidšypnyky, a koly počalasia vibracija… — Hadaješ, rezonans? — Rezonans samo soboju. Ščyro kažučy, my povynni buly rozmazatyś na protiazi kiľkoch kilometriv, jak toj vantažnyj korabeľ na Neptuni, zrozumilo? Ty sam u ciomu peresvidčyšsia, koly pobačyš mašynne viddilennia. Jakščo chočeš, ja možu napered tobi skazaty, jakyj tam use maje vyhliad. — A ja tudy zovsim ne rvusia. Do diďka, ščo stalosia, čomu vony tak dovho ne vertajuťsia? Temno, až oči boliať. — Svitlo my matymemo, ne bijsia, — skazav Inžener. Vin use šče, niby mymochiť,

torkavsia kinčykamy paľciv Koordynatorovoji nohy; toj sydiv ne vorušačyś i movčav. — A do mašynnoho viddilennia my zazyrnemo prosto tak, z nuďhy. Bo nam use odno biľše ničoho robyty. — Ty serjozno dumaješ, ščo nam zvidsy ne vybratysia? — Ni, žartuju. Ja liubliu taki žarty. — Perestań, — urvav joho Koordynator. — Po-perše, tut je zapasnyj liuk. — Zdorov buv! Zapasnyj liuk jakraz pid namy. Korabeľ musyv dobriače zaoraty nosom, i ja ne peven; ščo naviť cej liuk vystupaje nad poverchneju Edema. — Nu to j ščo z cioho? V nas je instrumenty, my možemo vykopaty tuneľ. — A vantažnyj? — zapytav Kibernetyk. — Joho zalyto vodoju, — korotko pojasnyv Inžener. —. Ja zahliadav u kontroľnyj kolodiaź. Mabuť, lopnula odna z holovnych cystern — tam ščonajmenše dva metry vody. Najïmovirniše, zipsovanoji. — A ty zvidky znaješ? — Prosto tak buvaje zavždy. Ocholodžennia reaktora vychodyť z ladu v peršu čerhu. Dlia tebe ce chiba novyna? Krašče zabuď pro vantažnyj liuk. My povynni vyjty čerez cej, jakščo… — Vykopajemo tuneľ, — tycho dokinčyv Koordynator. — Teoretyčno ce možlyvo, — nespodivano pohodyvsia z nym Inžener. Usi troje zamovkly. Chtoś nablyžavsia korydorom. Unyzu blysnulo svitlo, j vony prymružyly zaslipleni oči. — Šynka, suchari, jazyky čy ščo tam išče je v cij korobci — vse z avarijnoho zapasu! Oś šokolad, a oś termosy. Pidijmajtesia nahoru! — skazav Likar, obernuvšyś do rešty, i peršym vydersia na kryšku liuka. Vin prysvityv tovaryšam, poky vony vchodyly v šliuzovu kameru j rozstavlialy bliašanky ta aliuminijevi tarilky. Jily movčky, pry svitli lichtaryka. — Termosy vcilily? — zdyvuvavsia raptom Kibernetyk, nalyvajučy sobi v kuchlyk kavy. — Dyvno, ale fakt. Z konservamy nepohano. Zate morozylka, cholodyľnyky, chlibni peči, malyj syntezator, očysna aparatura, vodiani fiľtry — vse na poroch. — Očysna aparatura tež? — sturbovano perepytav Kibernetyk. — Tak. Može, jiji šče vdalosia b polahodyty, jakby bulo čym. Ale ce začarovane kolo: ščob pryvesty v ruch choča b najprostišyj remontnyj napivavtomat, potriben strum, ščob maty strum, treba polahodyty ahrehat, a dlia cioho, v svoju čerhu, potriben napivavtomat. — Vy tut bez nas poradylysia, zubry techniky? I ščo? De promiń nadiji? — zapytav Likar, namaščujučy tovstyj šar masla na suchari j nakladajučy zverchu skybky šynky. Ne čekajučy vidpovidi, vin provadyv dali: — Šče malym chlopcem ja pročytav, mabuť, biľše knyžok pro kosmonavtyku, niž važyť naša nebižčycia, odnak ne znajšov tam žodnoho opovidannia čy istoriji, ba naviť žodnoho anekdotu pro ščoś podibne do toho, ščo spitkalo nas. Čomu — j sam ne zbahnu! — Tomu ščo ce nudno, — uščyplyvo zauvažyv Kibernetyk. — Tak, ce ščoś nove — mižplanetnyj Robinzon, — zauvažyv Likar, zahvynčujučy kryšku termosa. — Koly ja zvidsy povernusia na Zemliu, to postarajusia ce opysaty, jakščo dozvolyť talant.

U kajuti raptom zapala tyša. Koly vsi movčky zachodylysia zbyraty bliašanky, Fizyk zmetykuvav, ščo jich možna zachovaty v šafu zi skafandramy. Ščob vidčynyty dverciata v pidlozi, usim dovelosia vidstupyty pid stinu. — A znajete, koly my vovtuzylysia na skladi, to čuly jakiś dyvni zvuky, — povidomyv Chimik. — Jaki zvuky? — Jakiś stohony j potriskuvannia, nemovby raketu zdavliuvalo ščoś. — Ty hadaješ, nas pryvalylo jakojuś skeleju? — zviv brovy Kibernetyk. — Ni, pryčyna tut zovsim inša, — vtrutyvsia Inžener. — Zovnišnia obšyvka korablia pry vtorhnenni v atmosferu planety nahrilasia do duže vysokoji temperatury, nis joho, možlyvo, naviť oplavyvsia, a teper častyny konstrukciji ostyhajuť, zmiščujuťsia, vynykajuť vnutrišni napruhy, j zvidsy ci zvuky. O, zaraz tež čuty, posluchajte… Usi prynyškly v svitli lichtaryka, jakyj ležav na plaskomu kruzi nad liukom. Useredyni korablia počuvsia protiažnyj stohin, serija korotkych, slabkych potriskuvań, pislia čoho znovu zapala tyša. — A može, ce jakyjś avtomat? — z nadijeju v holosi zapytav Kibernetyk. — Ty ž sam bačyv. — Tak, ale my ne zahliadaly do vidsiku rezervu. Kibernetyk vysunuvsia v temriavu korydora j, stojačy na samisińkomu kraju kryšky liuka, kryknuv: — Avtomaty rezervu!! Holos joho lunoju prokotyvsia v zamknutomu prymiščenni. Jomu vidpovila tiľky tyša. — Chody siudy, ohlianemo jak slid liuk, — zaproponuvav Inžener. Opustyvšyś navkolišky pered plavno vvihnutoju plytoju j nablyzyvšy oči až do jiji rebra, vin osvitliuvav jiji santymetr za santymetrom, vodiačy pliamoju svitla vzdovž uščiľneń, jaki prokreslyla dribneńka sitka triščyn. — Vseredyni niščo ne rozplavylosia. A vtim, ničoho dyvnoho — keramit duže pohano provodyť teplo. — Može, sprobujemo šče raz? — zaproponuvav Likar, poklavšy doloniu na ručku. — Ce ni do čoho, — zaprotestuvav Chimik. Inžener pryklav doloniu do kryšky liuka j pidchopyvsia z miscia: — Druzi, potribna voda! Bahato cholodnoji vody! — Naviščo? — Pomacajte kryšku — hariača, pravda ž? Do kryšky dotorknulosia kiľka odnočasno prostiahnenych ruk. — Majže obpikaje, — zauvažyv chtoś. — Ce naše ščastia! — Tobto jak? — Korpus rakety rozihrityj, vin rozšyryvsia, i kryška tež. Jakščo jiji ocholodžuvaty, to vona stysneťsia i, može, jiji vdasťsia vidkryty. — Voda — ce malo. Može, je lid. Vin povynen buty v morozylkach, — skazav Koordynator. Fizyk, Chimik, Kibernetyk i Likar odyn za odnym poziskakuvaly v korydor, jakyj zahuv pid vahoju jichnich krokiv. Koordynator j Inžener zalyšylysia bilia liuka. — Piddasťsia, — movyv vin tycho, niby sam do sebe.

— Jakščo tiľky ne zaplavylasia, — burknuv Inžener. Rozčepiryvšy ruky, vin vodyv nymy po kraju liuka, pereviriajučy joho temperaturu. — Keramit počynaje plavytysia pry temperaturi ponad try tysiači simsot gradusiv. Ty ne pomityv, skiľky bulo na obšyvci pid kineć poliotu? — Pid kineć poliotu vsi prylady pokazuvaly dani mynuloho roku. Koly my vvimknuly haľmivni dvyhuny, bulo ponad dvi z polovynoju tysiači gradusiv, jakščo ja ne pomyliajusia. — Dvi z polovynoju tysiači gradusiv — ce šče ne strašno! — Tak, ale potim! U ciu myť nad horyzontaľnym zlamom kryšky zjavylosia rozpašile oblyččia Chimika. Lichtaryk, jakyj vysiv u nioho na šyji, hojdavsia, j svitlo strybalo po šmatkach liodu u vidri. Chimik podav vidro Koordynatorovi. — Stryvaj-no… a jak my, vlasne, budemo ocholodžuvaty… — zanepokojeno movyv Inžener. — Chvylynku. — I znyk u temriavi. Znovu dolynuly zvuky krokiv. Likar prynis dvoje vider vody, v jakij plavaly šmatky liodu. Chimik prysvičuvav, a Likar razom z Fizykom počaly polyvaty kryšku liuka vodoju. Voda stikala na pidlohu, v korydor. Koly vony polyvaly kryšku vže vdesiate, jim zdalosia, ščo v nij čujuťsia slabeńki potriskuvannia. Zalunaly vyhuky radosti. Zjavyvsia Inžener. Vin pryvjazav sobi stričkoju do hrudej velykyj reflektor zi skafandra. Vid joho svitla zrazu stalo jasno. Inžener kynuv na pidlohu oberemok plastykovych plyt iz rubky. Vsi počaly staranno obkladaty kryšku liuka šmatkamy j krychtamy liodu, prytyskajučy jich plastykom, naduvnymy poduškamy, knyžkamy — vsim, ščo tym časom prynosyv Fizyk; narešti, koly vony vže nasylu mohly rozprostaty spyny, a vid kryžanoji stinky majže ničoho ne lyšylosia, tak švydko tanuv lid, stykajučyś z rozihritoju kryškoju liuka, Kibernetyk schopyvsia oboma rukamy za ručku j sprobuvav jiji povernuty. — Začekajte, šče rano! — serdyto kryknuv Inžener, ale ručka povernulasia na dyvo lehko. Vsi pidchopylysia. Ručka poverhalasia dedali švydše. Inžener schopyvsia za ručku zapobižnoho potrijnoho ryhelia j smyknuv unyz; počuvsia takyj zvuk, nemovby trisnulo tovste sklo, kryška liuka navalylasia na nych spočatku lehko, a potim raptom udaryla tych, chto stojav nadto blyźko, i z temnoji pašči z hurkotom rynula čorna lavyna. Chimika j Koordynatora, jaki stojaly najblyžče, vidkynulo v rizni boky. Kryška prytysnula Chimika do bokovoji stiny tak, ščo vin ne mih naviť povoruchnutysia, ale ne zavdala jomu nijakoji škody. Koordynator ledve vstyh vidskočyty v ostanniu myť i trochy ne zbyv z nih Likaria. Vsi zacipenily. Zasypanyj Likariv lichtaryk pohas, svityv tiľky reflektor na hrudiach v Inženera. — Ščo ce? — tremtiačym holosom zapytav Kibernetyk, jakyj stojav pozadu vsich, na kraju nevelyčkoji platformy. — Proba gruntu planety Edem, — vidpoviv Koordynator i dopomih Chimikovi vybratysia z-pid vidkynutoji nabik kryšky liuka. — Tak, — pidtverdyv Inžener, — uveś liuk zasypano. Mabuť, my taky hlybočeńko uvihnalysia v grunt! — Ce perša posadka pid poverchniu nevidomoji planety, ehe ž? — zapytav Likar. Usi raptom vybuchnuly smichom. Kibernetyk rehotav tak, až na očach u nioho vystupyly sliozy. — Hodi vže vam! — rizko urvav tovaryšiv Koordynator. — Ne budemo ž my stojaty

tak až do samoho ranku. Hajda po instrumenty, treba vidkopuvatysia. Chimik nachylyvsia j pidniav z horbyka, ščo vyris na pidlozi pered liukom, važku, spresovanu brylu. Z ovaľnoho otvoru liuka sypavsia grunt, čas vid času temni, z masnym polyskom hrudky skočuvalysia po poverchni nevelykoho osypu až u korydor. Usi vidstupyly tudy, bo v šliuzi ne bulo vže de j sisty; Koordynator j Inžener ziskočyly vnyz ostannimy. — Na jaku hlybynu my mohly vvihnatysia v grunt? — pivholosom zapytav Koordynator Inženera. Vony jšly poruč korydorom. Daleko poperedu švydko ruchalasia jasna pliama svitla, — Inžener viddav reflektor Chimikovi. — Na jaku hlybynu, pytaješ?.. Ce zaležyť vid duže bahatioch čynnykiv. Taherssen uvihnavsia v grunt na visimdesiat metriv. — Tak, ale my znajemo, ščo zalyšylosia vid rakety j vid nioho! — A toj zond na Misiaci? Ščob joho vytiahty, dovelosia probyvaty v skeli štoľniu. V skeli! — Na Misiaci pemza… — A zvidky my možemo znaty, ščo tut? — Ty ž sam bačyv. Cia poroda schoža na merheľ. — Bilia samoho liuka, a dali? Z instrumentamy spravy buly duže kepśki. Jichnij korabeľ, jak i vsi inši korabli dalekoho radiüsa poliotu, buv osnaščenyj podvijnym komplektom avtomativ ta dystancijno kerovanych napivavtomativ dlia riznych vydiv robit, u tomu čysli j na poverchni, jakych možuť vymahaty riznomanitni planetni umovy. Odnak ci prystroji zaraz ne funkciönuvaly, i bez podači strumu ničoho bulo j dumaty pro te, ščob pryvesty jich u ruch; jedynyj velykyj exkavator, jakym ruchav atomnyj mikroreaktor i jakyj vony maly v svojemu rozporiadženni, tež vymahav elektroenergiji dlia zapusku. Choč-ne-choč dovelosia vdatyś do najprymityvnišych znariaď — lopat i kyrok. Jich na korabli, zvyčajno, ne bulo, a ščob vyhotuvaty jich, potribnyj buv čas i materiäl. Pislia pjaty hodyn napruženoji praci ekipaž povertavsia korydorom do šliuzu, nesučy try rozpliuščeni j zahnuti na kinciach motyky, dva stalevych lomy i voločačy velyki lysty bliachy, jaki maly pryslužytysia zmicnenniu stin tuneliu. Krim vider, dlia perenesennia gruntu prystosuvaly kiľka velykych plastykovych korobok, prykripyvšy do nych iz dvoch bokiv korotki aliuminijevi trubky zamisť ručok. Try čverti doby mynulo z momentu katastrofy, i vsi vže padaly z nih vid utomy. Likar vyrišyv, ščo treba pospaty bodaj kiľka hodyn. Ale speršu neobchidno bulo pryhotuvaty choča b tymčasovi posteli, bo kojky v spaľnyk prymiščenniach, nahlucho prykripleni do pidlohy, teper stojaly vertykaľno. Ščob vidkrutyty jich, dovelosia b dovho z nymy pomoročytysia, otož do bibliöteky (majže polovynu knyžok šče do cioho vynesly v korydor) postiahuvaly naduvni matracy, i vsi liahly na nych pokotom. Nezabarom zjasuvalosia, ščo, krim Chimika j Inženera, nichto ne v zmozi zasnuty. Dovelosia Likarevi vstaty i pity z lichtarykom šukaty snotvorne. Ce zajnialo v nioho majže cilu hodynu, bo treba bulo probyvaty sobi šliach do medpunktu čerez maleńkyj tambur, zavalenyj kupamy potroščenych pryladiv j analityčnych posudyn, jaki povyvaliuvalysia zi stinnych šaf i perekryly dostup do dverej. Narešti — joho naručnyj hodynnyk pokazuvav četvertu hodynu ranku bortovoho času — snotvorni tabletky bulo rozdano, lichtar pohašeno, i nezabarom spokijne dychannia vypovnylo temne prymiščennia.

Usi prokynulysia nespodivano švydko, za vyniatkom Kibernetyka, jakyj pryjniav nadto velyku dozu snotvornoho j buv nače pjanyj. Inžener znovu poskaržyvsia na hostryj biľ u pleči, i Likar vyjavyv u ciomu misci boliuču puchlynu — mabuť, Inžener poškodyv sobi suhlob, koly vovtuzylysia z važeliamy liuka. Nastrij u vsich buv pochmuryj. Majže nichto ne rozmovliav, naviť Likar. Do rešty charčiv u šliuzi distatysia tak i ne vdalosia, bo na dverciatach šafy zi skafandramy vysočiv velyčeznyj horb osypu, otož Fizyk i Chimik Šče raz podalysia do kuchonnoho skladu j povernulysia zvidty z bliašankamy konserviv. Bulo desiať hodyn, koly zachodylysia kopaty tuneľ. Robota posuvalasia čerepašačym tempom. V ovaľnomu otvori liuka ne možna bulo jak slid rozvernutysia, peredni rozbyvaly motykamy spresovani bryly gruntu, a ti, ščo stojaly pozadu, vidnosyly jich u korydor. Trochy perehodia vyrišyly vykydaty grunt do navihacijnoji rubky — vona bula poriad, do toho ž tam ne bulo ničoho takoho, ščo mohlo b jim znadobytysia najblyžčym časom. Čerez čotyry hodyny navihacijna rubka bula pokolina zasypana vyjniatym gruntom, a dovžyna tuneliu siahala zaledve dvoch metriv. Merheľ buv ščiľnyj, ne te, ščob tverdyj, ale vistria lomiv i motyk zastriahaly v niomu, a zalizni steržni, na jaki nadto syľno natyskaly liudy, ščo praciuvaly z neabyjakym zavziattiam, hnulysia; najkrašče oruduvala staleva motyka v rukach Koordynatora. Inžener poterpav, ščob «zemliana» stelia ne počala osidaty, j pyľno stežyv za tym, ščob jiji staranno kripyly. Nadvečir, koly vymaščeni hlynoju liudy sily pidkripytysia, tuneľ, ščo viv od liuka strimko vhoru, z nachylom majže v simdesiat gradusiv, zahlybyvsia u grunt zaledve na pjať z polovynoju metriv. Inžener išče raz zazyrnuv do kolodiazia, kriź jakyj možna bulo distatysia na nyžnij jarus, de za trydciať metriv vid holovnoho liuka blyžče do kormy znachodyvsia vantažnyj liuk, odnak pobačyv tiľky čorne dzerkalo vody; vona stojala vyšče, niž učora, — mabuť, išče jakaś cysterna protikala i jiji vmist povoli prosočuvavsia siudy. Voda — Inžener vidrazu vyjavyv ce z dopomohoju nevelykoho ličyľnyka Hejhera — bula radiöaktyvna, otož vin nahlucho zakryv kolodiaź i povernuvsia do tovaryšiv, ničoho ne skazavšy jim pro svoje vidkryttia. — Jakščo vse pide harazd, to my vyberemosia zvidsy zavtra, jakščo ž hirše — čerez dva dni, — oholosyv Kibernetyk, vypyvajučy vže tretij kuchlyk kavy z termosa. Vsi duže bahato pyly. — Ty zvidky znaješ? — zdyvuvavsia Inžener. — Prosto peredčuvaju. — Vin volodije intujicijeju, jakoji pozbavleni joho avtomaty, — zasmijavsia Likar. Nastrij u nioho dedali polipšuvavsia. Koly inši zminiuvaly joho v tuneli, vin hasav po vidsikach korablia, vnaslidok čoho ekipaž zbahatyvsia dvoma mahnitnoelektryčnymy lichtarykamy, mašynkoju dlia pidstryhannia volossia, vitaminizovanym šokoladom i cilym stosom rušnykiv. Usi buly vymaščeni hlynoju, kombinezony riabily pliamamy j patiokamy, nichto, zvyčajno, ne holyvsia, bo ne bulo elektryky, a mašynkoju dlia pidstryhannia, jaku prynis Likar, usi znechtuvaly. Sam vin tež, zreštoju, ne korystuvavsia neju. Veś nastupnyj deń bulo zatračeno na kopannia tuneliu; navihacijna rubka majže do samoji steli zapovnylasia vyjniatoju porodoju, j dedali važče stavalo vysypaty jiji čerez dveri. Dijšla čerha do bibliöteky. Likar mav ščodo cioho pevni sumnivy, ale Chimik, u pari z jakym vin nosyv zmajstrovani z lysta bliachy noši, nitrochy ne vahajučyś, vysypav kupu

merheliu na knyžky. Vychid iz tuneliu vidkryvsia zovsim nespodivano. Ščopravda, Fizyk zapevniav, bucim grunt stav uže suchišym i ne takym ščiľnym, odnak inši cioho joho sposterežennia ne pidtverdyly. Merheľ, jakyj zony vidnosyly v hlyb rakety, veś čas zdavavsia jim odnakovym. Inžener i Koordynator, jaki zminyly tovaryšiv, same vzialy do ruk znariaddia, jake šče zberihalo teplo čužych doloń, i zavdaly peršych udariv po brylach, ščo styrčaly z nerivnoji stiny, jak raptom odna z nych kudyś provalylasia j kriź vynyklyj otvir vijnulo svižym povitriam. Liudy vidčuly joho leheńkyj podych — tysk povitria nazovni buv trochy biľšyj, niž u tuneli, a otže, i v raketi. Motyka j stalevyj lom zapraciuvaly v hariačkovomu tempi, grunt uže nichto ne vynosyv, rešta členiv ekipažu, jaki ne maly zmohy dopomahaty tym, chto praciuvav poperedu, bo jim ne vystačalo tam miscia, skupčylysia pozadu. Zrobyvšy kiľka ostannich udariv, Inžener chotiv vylizty nazovni, prote Koordynator zupynyv joho. Vin vyrišyv speršu rozšyryty vychid, otož zveliv perenesty ostanniu porciju gruntu do rakety, ščob niščo ne zavažalo v tuneli; mynulo šče dobrych desiať chvylyn, perš niž šestero liudej vypovzly z ovaľnoho otvoru na poverchniu planety.

2

Smerkalosia. Čorna pašča tuneliu ziajala v polohomu schyli nevysokoho pahorba. Liudy stojaly na samomu joho veršečku. Dali, až do samoho obriju, nad jakym siajaly perši zirky, prostiahlasia velyčezna rivnyna. Podekudy vdalečyni bovvanily jakiś nevyrazni, strunki, schoži na dereva syluety. Svitla, jake posylala nyźka smuha zachodu, bulo vže tak malo, ščo vsi barvy dovkola zlyvalysia v suciľnu siru pelenu. Livoruč vid neporušno zastyhlych liudej pochylo strymiv hihantśkyj cylindryčnyj korpus rakety. Inžener prykynuv u dumci joho dovžynu: simdesiat metriv — otže, pry padinni vona zarylasia v hlybynu pahorba biľš jak na sorok metriv. Odnak u ciu chvylynu nichto ne zvernuv uvahy na veletenśku čornu trubu, ščo vymaliovuvalasia na tli neba, trubu z bezporadno zadertymy vhoru hiľzamy sternovych sopel. Liudy hlyboko vdychaly cholodne povitria z ledve vidčutnym neznajomym, nevyraznym zapachom i movčky dyvylysia vpered. Tiľky teper jich ochopylo počuttia povnoji bezporadnosti — zalizni motyky, zdavalosia, sami povnpadaly jim z ruk. Vony stojaly, poviľno okydajučy očyma neozoryj prostir — porožnij, z obrijem, ščo hubyvsia v piťmi, iz zoriamy, ščo linyvo j rozmireno merechtily u vysočyni. — Poliarna? — ozvavsia raptom Chimik, nesvidomo znyzyvšy holos, i pokazav na daleku zirku, ščo slabo merechtila v temnomu nebi na schodi. — Ni, zvidsy jiji ne vydno — my zaraz… tak, nad namy pivdennyj polius Galaktyky. Chvylynku… deś povynen buty Pivdennyj Chrest… Zaderšy holovy, vsi vdyvlialysia v majže zovsim čorne nebo, ščo iskrylosia jaskravymy suzirjamy. Pokazujučy na nych paľciamy, pryhaduvaly jichni nazvy i na chvylynu až nače trochy požvavišaly, bo tiľky zori nad cijeju mertvoju, pusteľnoju rivnynoju ne

buly dlia nych čymoś zovsim čužym. — Staje ščoraz cholodniše, jak u pusteli, — skazav Koordynator. — Ne strašno — siohodni my vse odno ničoho vže ne zrobymo. Treba vertatysia v raketu. — Ščo? Do cioho sklepu?! — oburyvsia Kibernetyk. — Jakby ne cej sklep, my zahynuly b tut ščonajpizniše čerez dva dni, — cholodno osadyv joho Koordynator. — Ne povoďteś jak dity. Ne skazavšy biľše j slova, vin obernuvsia, poviľno pidijšov do otvoru, čorna pliama jakoho leď pomitno vymaliovuvalasia za kiľka metriv na schyli pahorba, i, spustyvšy nohy vnyz, pirnuv u tuneľ. Jakuś myť išče vydno bulo joho holovu, a potim ščezla j vona. Ti, ščo lyšylyś, movčky zzyrnulysia. — Chodimo, — napivzapytlyvo-napivstverdno burknuv Fizyk. Trochy povahavšyś, usi rušyly slidom za nym. Poky i erši vpovzaly v tisnu diru, Inžener, jakyj, čekajučy svojeji čerhy, stojav poruč Kibernetyka, zapytav: — Ty pomityv, jak dyvno pachne tut povitria? — Tak. Vono jakeś hirke… Ty znaješ joho sklad? — Vin schožyj na zemnyj. Je šče jakaś domiška, prote vona neškidlyva. Zaraz ne pryhaduju. Vsi dani v takomu maleńkomu zelenomu tomyku, na druhij polyci v bibliö… Vin zmovk, zhadavšy raptom, ščo sam zasypav bibliöteku kupamy merheliu. — A chaj jomu… — skazav bez nijakoji zlosti, z velykym sumom i počav protyskuvatysia v čorne nutro tuneliu. Kibernetyk, lyšyvšyś sam-odyn, raptom vidčuv sebe nijakovo. Ce buv ne strach, a hnitiuče počuttia zahublenosti, nejmovirnoji čužosti pejzažu, do toho ž u neobchidnosti povertatysia v hlyb hlynystoho tuneliu bulo ščoś prynyzlyve. «Mov ti červjaky», — podumav vin i, schylyvšy holovu, slidom za Inženerom protysnuvsia v tuneľ. Odnak ne vytrymav i, vže pirnuvšy v otvir po pleči, pidnis holovu, hlianuv uhoru j poproščavsia pohliadom z zirkamy, jaki spokijno blymaly na nebozvodi. Druhoho dnia dechto zaproponuvav vynesty charči na poverchniu, ščob posnidaty tam, ale Koordynator zaperečuvav — movliav, ce tiľky zavdasť jim zajvoho klopotu. Otož rony snidaly pry svitli dvoch lichtarykiv pid kryškoju liuka, zapyvajučy vže zovsim prochololoju kavoju. — Posluchajte, a jak ce, vlasne, stalosia, ščo v nas veś čas bulo dobre povitria? — raptom zapytav Kibernetyk. Koordynator usmichnuvsia. Joho zapali ščoky protnuly siri zmoršky. — Balony z kysnem ucilily. Hirše z očyščenniam. Normaľno praciuje tiľky odyn avtomatyčnyj fiľtr — avarijnyj, chimičnyj; usi elektryčni, jasna rič, vidmovyly. Čerez jakychś šisť-sim dniv my počaly b zadychatyś. — I ty pro ce znav? — nekvaplyvo zapytav Kibernetyk. Koordynator ničoho jomu ne vidpoviv. — Ščo budemo robyty? — zapytav Fizyk. Vony myly posud u vidri vody. Likar vytyrav joho odnym iz svojich rušnykiv. — Tut je kyseń, — skazav vin, z briazkotom kydajučy aliuminijevu tarilku na stos inšych, — a ce označaje, ščo tut je žyttia. Ščo tobi pro ce vidomo? — Majže ničoho. Probu atmosfery brav kosmičnyj zond, zvidsy j usia naša obiznanisť. — Tobto jak? Vin naviť ne sidav na poverchniu Edema?

— Ni. — Ce spravdi neabyjaka obiznanisť, — skazav Kibernetyk. Vin namahavsia vyterty oblyččia spyrtom, jakym zmočuvav z maleńkoji pliašečky tampon vaty. Vody, prydatnoji dlia vžytku, zalyšylosia duže malo, i nichto ne vmyvavsia vže druhu dobu. Fizyk pry svitli lichtaryka rozhliadav svoje vidobražennia v polirovanij poverchni kondyciönera. — Ne ironizuj, — spokijno vidpoviv Koordynator. — Jakby sklad povitria tut buv inšyj, jakby v niomu ne bulo kysniu, ja vbyv by vas. — Ščo? — Kibernetyk vid podyvu trochy ne vpustyv pliašečku zi spyrtom. — I sebe, zvyčajno, tež. My ne maly b naviť odnoho šansu z miľjarda. Teper vin u nas je. Vsi zamovkly. — Ty vvažaješ, ščo oskiľky tut je kyseń, to povynni buty roslyny j tvaryny? — zapytav Inžener. — Ne obovjazkovo, — vidpoviv Chimik. — Na planetach Aľfy Maloho Psa je kyseń, prote nemaje ni roslyn, ni tvaryn. — A ščo ž tam je? — Svitliaky. — Liumenojidy? Bakteriji? — Ce ne bakteriji. — Ta oblyšte vže vy! — kynuv Likar. Prybravšy posud, vin same zakryvav korobky z charčamy. — V nas zaraz zovsim inši klopoty. Čy vdasťsia nam pryvesty v ruch Zachysnyka? — Ja šče naviť ne bačyv joho, — pryznavsia Kibernetyk. — Distatyś do nioho prosto nemožlyvo. Vsi avtomaty vyrvano iz stojakiv. Schože, ščo poroztiahaty vse ce zaliziaččia zmože tiľky dvotonnyj kran. Zachysnyk ležyť na samomu spodi. — Ale ž choč jaku-nebuď zbroju my vse-taky povynni maty! — vyhuknuv Kibernetyk. — V nas je elektrožektory. — Meni cikavo, čym ty jich zariadyš. — A chiba v rubci nemaje strumu? Buv že ž, koly my letily.! — A zaraz nemaje. Mabuť, v akumuliatornomu viddilenni stalosia korotke zamykannia. — A čomu elektrožektory ne zariadženi? — Instrukcija zaboroniaje perevozyty jich zariadženymy, — neochoče burknuv Inžener. — Čorty b uchopyly ciu in… — Perestań! — osik joho Koordynator. Kibernetyk vidvernuvsia j znyzav plečyma. Likar vyjšov. Inžener prynis zi svojeji kajuty lehkyj nejlonovyj riukzak i zachodyvsia natoptuvaty v joho kyšeni plaski bliašanky z nedotorkannym zapasom, koly povernuvsia Likar, trymajučy v ruci korotkyj oxydovanyj cylindr, ščo zakinčuvavsia štucerom. — Ščo ce? — zacikavyvsia Inžener. — Zbroja. — Ščo za zbroja? — Usypnyj haz. Inžener zarehotav.

— Zvidky ty možeš znaty, čy možna tvojim hazom usypyty te, ščo žyve na cij planeti? A holovne, jak ty v razi napadu zbyraješsia nym oboroniatyś — davatymeš napadnykam kraplynnyj narkoz? — U vsiakomu razi, jakščo vynykne velyka nebezpeka, ty zmožeš sam nym skorystatysia, — zauvažyv Chimik. Usi zasmijalysia. Likar smijavsia najhučniše. — Cym možna usypyty buď-jake stvorinnia, jake dychaje kysnem, — skazav vin, — ščo ž do oborony — dyvyś! — I natysnuv spuskovyj hačok bilia osnovy cylindra. Tonka, jak holka, civka ridyny, ščo momentaľno vyparovuvalasia, vystrelyla v pochmuru hlybynu korydora. — Nu… za brakom čohoś kraščoho… — znyzav plečyma Inžener. — Pišly? — zapytav Likar, chovajučy cylindr u kyšeniu kombinezona. — Pišly. Sonce stojalo vysoko; vono bulo maleńke, daleke, ale nabahato pekučiše vid zemnoho. Odnak ne ce pryholomšylo vsich: vono bulo tut ne zovsim kruhle. Liudy dyvylysia na nioho kriź ščilyny miž paľciamy, kriź temno-červonyj napivprozoryj papir, jakym buly obhorneni jichni indyviduaľni antyradiäcijni pakety. — Vono spliusnute vnaslidok švydkoho obertannia dovkola osi? — zapytav Chimik Koordynatora. — Tak. Ce duže dobre bulo vydno pid čas poliotu. Ty ne zvernuv uvahy? — Mabuť… todi… jak by ce točniše skazaty… mene ce ne cikavylo… Vidvernuvšyś vid soncia, vsi hlianuly na raketu. Cylindryčnyj bilyj korpus pochylo styrčav z nyźkoho pahorba j buv schožyj na stvol jakojiś hihantśkoji harmaty. Obšyvka, moločna v tini j sribliasta na sonci, zdavalasia nepoškodženoju. Inžener nablyzyvsia do toho miscia, de korpus rakety uvihnavsia v grunt, pereliz čerez vyverneni nahoru bryly, ščo, nače komir, otočuvaly zahnanyj u schyl korabeľ, i proviv rukoju po plyti obšyvky. — Nepohanyj materiäl, cej keramit, — skazav vin, ne povertajučy holovy. — Jakby ja tiľky mih zazyrnuty v sopla… — I bezporadno hlianuv uhoru, na vypuskni otvory, jaki čornily nad rivnynoju. — Šče vstyhnemo, — vidpoviv Fizyk. — A zaraz, mabuť, chodimo. Zrobymo nevelyčku rozvidku, ha? Koordynator pidniavsia na veršečok pahorba. Rešta zakvapylysia za nym. Zalyta soncem rivnyna prostiahlasia navsibič, odnomanitna, hladeńka, blido-žovta; vdalyni vysočily jakiś strunki syluety, na jaki vony zvernuly uvahu šče naperedodni; pry jaskravomu soniačnomu svitli bulo vydno, ščo ce ne dereva. Nebo, blakytne nad holovamy, nače na Zemli, bilia obriju malo vyraznyj zelenkavyj vidtinok. Maleńki pirjisti chmarky majže nepomitno plyvly na pivnič. Za maleńkym kompasom, naditym na zapjastia, Koordynator zachodyvsia vyznačaty storony svitu. Likar, nyźko nachylyvšyś, noskom čerevyka kopyrsav grunt. — Čomu tut niščo ne roste? — z podyvom skazav vin. Joho vidkryttia vsich vrazylo. Spravdi — rivnyna bula hola, skiľky siahav zir. — Take vražennia, niby cia miscevisť postupovo vyhoraje j obertajeťsia na step, — nevpevneno movyv Chimik. — Tam dali, na zachodi, — bačyte on ti pliamy? — nabahato biľše žovtoho. Po-mojemu, tam pustelia, z jakoji viter nese siudy pisok. Bo cej pahorb pid namy hlynystyj. — Nu, ce my vže, tak by movyty, zvidaly na vlasnij škuri, — skazav Likar.

— Treba nakydaty bodaj pryblyznyj plan expedyciji, — ozvavsia Koordynator. — Zapasiv, jaki my vzialy z soboju, nam vystačyť na dva dni. — Nebahato… vody v nas išče menše, — zauvažyv Kibernetyk. — Vodu dovedeťsia ekonomyty, poky ne znajdemo jiji tut; jakščo je kyseń, to povynna buty j voda. Ja dumaju, počnemo oś iz čoho: zdijsnymo kiľka priamolinijnych vylazok vid našoji bazy, viddaliajučyś ščorazu na taku vidstań, jaka potim dasť nam zmohu spokijno i bez zajvoho pospichu povernutysia nazad. — Maxymum trydciať kilometriv v odyn bik, — zauvažyv Fizyk. — Zhoden. Ideťsia tiľky pro ščoś schože na poperedniu rozvidku. — Stryvajte, — skazav Inžener, jakyj dosi stojav za kiľka krokiv vid tovaryšiv, niby porynuvšy v neveseli dumky. — Čy ne zdajeťsia vam, ščo my povodymosia tak, nače v nas ne vsi doma? My zaznaly avariji na nevidomij planeti. Nam poščastylo vybratysia z korablia. Zamisť toho, ščob uziatyś za najholovniše i vsi svoji syly vklasty v remont, polahodyty te, ščo možna, vidkopaty raketu i tak dali, my robymo jakiś vylazky, bez zbroji, bez buď-jakych zasobiv zachystu, ne majučy anijakisińkoho ujavlennia pro te, ščo nas tut može čekaty. Koordynator movčky sluchav joho, obvodiačy očyma reštu tovaryšiv, jaki stojaly dovkola nioho. Vsi buly neholeni, trydenna ščetyna nadavala jim dosyť-taky dykoho vyhliadu. Inženerovi slova, mabuť, spravyly vražennia, odnak nichto ne ozvavsia — zdavalosia, vsi čekaly, ščo skaže na ce Koordynator. — Šestero liudej, Henryku, raketu ne vidkopajuť, — movyv toj, oberežno zvažujučy kožne slovo, — i ty ce čudovo znaješ. U teperišniomu našomu stanovyšči zapusk najprostišoho ahrehata vymahaje času, jakyj my ne zdatni naviť vyznačyty. Na planeti isnuje žyttia. Odnak my ničoho pro neji ne znajemo. My naviť ne vstyhly obletity jiji pered katastrofoju. My jšly vid ničnoji pivkuli j čerez fataľnu pomylku potrapyly v hazovyj chvist. Padajučy, dosiahly. liniji terminatora. Ja ležav bilia ekrana, jakyj trisnuv ostannim. Ja bačyv, — prynajmni meni zdavalosia, ščo ja ce bačyv, — ščoś schože na… misto. — Čomu ty ničoho ne skazav nam pro ce? — poviľno zapytav Inžener. — Tak, čomu? — pidchopyv Fizyk. — Bo ja cioho ne peven. Ja naviť ne znaju, v jakomu napriamku joho šukaty. Raketa obertalasia. Ja vtratyv orijentaciju. I vse ž taky isnuje šans, choč i neznačnyj, ščo nam podaduť jakuś dopomohu. Ja voliv by pro ce ne hovoryty, ale kožen z vas i tak dobre znaje, ščo šansy naši vzahali duže mizerni. Krim toho, nam potribna voda. Osnovna častyna našoho zapasu vylylasia na nyžnij jarus, do toho ž vona radiöaktyvna. Čerez te ja vvažaju, ščo my možemo dozvolyty sobi pity na pevnyj ryzyk. — Ja zhoden z toboju, — skazav Likar. — I ja tež, — dokynuv Fizyk. — Harazd, — burknuv Kibernetyk i vidijšov na kiľka krokiv, dyvliačyś na pivdeń, movby ne chotiv sluchaty, ščo skažuť inši. Chimik kyvnuv holovoju. Inžener ne vidpoviv; spustyvšyś iz pahorba, vin zakynuv za spynu riukzak i korotko zapytav: — Kudy? — Na pivdeń, — vidkazav Koordynator. Inžener rušyv upered; rešta podalysia slidom za nym. Koly čerez kiľka chvylyn vony ozyrnulysia, pahorba vže majže ne bulo vydno, chiba korpus rakety šče strymiv na tli neba, nače stvol poliovoji harmaty.

Bulo duže hariače. Jichni tini dedali vkoročuvalysia, čerevyky provaliuvalysia v pisok, čutno bulo lyše rozmirenu chodu j pryskorene dychannia. Vony nablyžalysia do odnoho z tych strunkych syluetiv, jaki v sutinkach pryjnialy buly za dereva. Nablyzyvšyś, spoviľnyly chodu. Z buroho gruntu vertykaľno strymiv siryj, mov sloniača škira, stovbur iz ťmianym metalevym polyskom. Ne tovščyj bilia osnovy za čoloviču ruku, vin postupovo perechodyv u čašopodibne rozšyrennia, kraji jakoho vhori, na vysoti pryblyzno Dvoch metriv, plasko zahynalysia. Znyzu nemožlyvo bulo pobačyty, čy cia čaša vidkryta, čy ni. Vona stojala absoliutno neporušno. Liudy zupynylysia za kiľka metriv vid chymernoji fihury, a Inžener impuľsyvno rušyv do neji i vže počav buv pidnosyty ruku, ščob dotorknutysia do «stovbura», ale Likar kryknuv: «Stij!» — i vin mymochiť pozadkuvav. Likar potiahnuv joho do sebe za pleče, pidniav z-pid nih kamineć zavbiľšky z kvasolynu j pidkynuv vysoko v povitria. Kamineć opysav krutu duhu i vpav prosto na vkrytyj zmorškamy, rozpliuščenyj verch čaši. Vsi zdryhnulysia — takoju burchlyvoju j nespodivanoju bula reakcija. «Čaša» zachvyliuvalasia, stulylasia, prolunalo korotke syčannia, nemovby z neji vypustyly haz, i vsia sira kolona, jaka teper hariačkovo tremtila, provalylasia v grunt, niby jiji ščoś tudy vsmoktalo. Otvir, jakyj utvoryvsia, myttiu zapovnyla brunatna pinysta masa, a vidtak jiji poverchnia vkrylasia piščynkamy, šar jakych stavav dedali tovščym, i čerez kiľka sekund vid otvoru ne zostalosia j slidu — poverchnia piščanoho gruntu bula taka ž hladeńka, jak i vse dovkola. Nichto šče ne vstyh otiamytysia vid podyvu, koly Chimik kryknuv: — Dyviťsia! Vsi ozyrnulysia. Šče chvylynu tomu dovkola na vidstani kiľkoch desiatkiv metriv vysočily try čy čotyry taki ž sami strunki j vuźki «čaši», a teper ne bulo žodnoji. — Nevže vsi pozapadalysia?! — vyhuknuv Kibernetyk. I choč jak liudy napružuvaly zir, odnak ne pobačyly nide j najmenšoho slidu tych «čaš». Sonce dedali prypikalo, speka stavala nesterpnoju. Vony rušyly dali. Čerez hodynu roztiahlysia dovhoju nyzkoju. Poperedu jšov Likar, jakyj nis teper riukzak, za nym stupav Koordynator. Zamykav kolonu Chimik. Usi porozstibaly kombinezony, dechto zakačav rukavy; oblyvajučyś potom, z peresochlymy hubamy, poviľno posuvalysia rivnynoju. Na obriji pered nymy zabovvanila dovha horyzontaľna smuha. Likar zupynyvsia j začekav na Koordynatora. — Jak ty hadaješ, skiľky my vže projšly? Koordynator ozyrnuvsia nazad, u bik soncia, tudy, de zalyšylasia raketa. Jiji vže ne bulo vydno. — V cijeji planety radiüs menšyj vid zemnoho, — skazav vin i, vidkašliavšyś, vyter chustynkoju oblyččia. — My zrobyly kilometriv visim, — pidsumuvav vin. Likar ledve dyvyvsia kriź ščilyny zapuchlych povik. Joho čorne, mov voronove krylo, volossia pokryvala polotniana šapočka, j vin raz po raz zmočuvav jiji vodoju z fliažky. — Ce jakeś boževillia, — skazav vin i nespodivano vsmichnuvsia. Obydva vony dyvylysia teper u toj bik, de šče nedavno leď pomitnoju skisnoju ryskoju nad samisińkym obrijem vymaliovuvalasia raketa. Teper tam vydnilysia tiľky blido-siri, strunki syluety «čaš»! Vony znovu vyrynuly nepomitno dlia vsich. Pidijšla rešta členiv ekipažu. Chimik kynuv na pisok skatanyj brezent nametu j siv, vlasne, vpav na nioho.

— Ščoś ne vydno slidiv tutešnioji cyvilizaciji, — ozvavsia Kibernetyk i siahnuv rukoju v kyšeniu. Vyjniavšy pomjatyj paket, počastuvav usich vitaminnymy tabletkamy. — Na Zemli take pustyryšče navriad čy znajdeš, — dokynuv Inžener. — Ni dorih, ni jakychoś litaľnych aparativ. — Spodivajuś, ty ne pokladaješ velykych nadij na te, ščo same tut my znajdemo točnu kopiju zemnoji cyvilizaciji? — pyrchnuv smichom Fizyk. — Cia systema stabiľna, — počav Likar, — i cyvilizacija mohla rozvyvatysia na Edemi dovše, niž na Zemli, a tomu… — Za umovy, ščo ce cyvilizacija liudynopodibnych stvoriń, — urvav joho Kibernetyk. — Davajte ne zatrymuvatysia tut, — zvernuvsia do tovaryšiv Koordynator. — Chodimo dali, za pivhodyny my povynni distatysia on tudy. — I pokazav na tonku lilovu smuhu na obriji. — A ščo vono take? — Ne znaju ščo, ale tam ščoś je. Može, my znajdemo tam naviť vodu. — Dlia počatku ja b zadovoľnyvsia j tinniu, — prochrypiv Inžener i propoloskav horlo j rot kovtkom vody. Zarypily remeni naditych na pleči riukzakiv, liudy znovu roztiahlysia j rozmireno rušyly čerez pisky. Vony pomynuly kiľkanadciať «čaš» i kiľka trochy biľšych fihur, jaki, zdavalosia, spyralysia na opuščeni do samoho nyzu liäny čy vytki roslyny, ale do najblyžčoji z nych bulo ščonajmenše dvisti metriv, a jim ne chotilosia uchyliatysia vid liniji maršrutu. Sonce nablyžalosia vže do zenitu, koly pejzaž počav raptom zminiuvatysia. Pisku stavalo dedali menše — dovhymy plaskymy chrebtamy z-pid nioho vyrynav rudyj, spalenyj soncem grunt. De-ne-de joho vkryvaly ostrivci syvoho, mertvoho mochu. Začeplenyj čerevykamy, vin kuryvsia, rozpadajučyś na zitlile, schože na paperovyj popil, porochno. Lilova smuha vyrazno rozpalasia na okremi hrupy prysadkuvatych fihur, vony staly svitlišymy, — ce bula skoriše zeleń z vidtinkom vylynialoji blakyti. Podych pivničnoho vitru prynis slabkyj, tonkyj zapach, jakyj liudy vtiahuvaly v sebe z oberežnoju cikavistiu. Koly poperedu postala leď vyhnuta stina temnych, perepletenych fihur, ti, ščo jšly peršymy, trochy vpoviľnyly temp i daly zmohu pidtiahtysia zadnim. Nezabarom usia hrupa zupynylasia pered neporušnoju nyzkoju dyvnych fihur. Z vidstani sta krokiv vony šče mohly vydatysia zarostiamy jakychś kuščiv, de povno velykych, syniuvatych ptašynych hnizd, — ne tak čerez te, ščo spravdi nahaduvaly zarosti, jak čerez te, ščo liudśki oči prahnuly vidšukaty v čužych formach schožisť iz čymoś zvyčnym. — Jakiś pavuky, čy ščo? — nevpevneno skazav Fizyk, i vsim vidrazu zdalosia, ščo vony bačať pered soboju pavukopodibni stvorinnia z maleńkymy veretenystymy tulubamy, vkrytymy hustoju nastovburčenoju ščetynoju, neporušno zastyhli na nezvyčajno dovhych i tonkych nohach. — Ta ce ž roslyny! — vyhuknuv raptom Likar i nekvaplyvo rušyv do vysokoho, sirozelenkuvatoho «pavuka». I spravdi, «pavuči nohy» vyjavylysia čymoś schožym na tovsti stebla, čyji šerechati i vkryti voloskamy potovščennia lehko možna bulo pryjniaty za suhloby členystonohoho. Ci stebla, — jich bulo šestero, semero čy vośmero, — vyrostajučy iz mochovytoho gruntu, duhoju schodylysia vhori do šyškuvatoho, tovstoho, schožoho na spliuščene čerevce «tila», otočenoho nytočkamy pavutynok, jaki vyblyskuvaly na sonci. Roslyny-«pavuky» stojaly

dosyť blyźko odna vid odnoji, ale miž nymy možna bulo projty; podekudy stebla vypuskaly svitliši, majže kolioru zemnoho lystia, vidhalužennia j pahony zi stulenymy bruńkamy na kinčykach. Likar znovu kynuv kamineć u pidvišene za kjaka metriv vid poverchni «čerevce» j koly ničoho ne stalosia, speršu ohlianuv steblo, a todi narešti nadrizav joho nožem; z nadrizu zakapav jasno-žovtyj, vodianystyj sik, jakyj vidrazu ž počav pinytysia, stav oranževym, potim rudym, a čerez kiľka chvylyn zastyh u schožomu na žyvyciu zhustku z rizkym, aromatyčnym zapachom; speršu vin usim spodobavsia, prote nezabarom liudy vyjavyly v niomu ščoś vidrazlyve. V hlybyni cioho nezvyčajnoho haju bulo trochy cholodniše, niž na rivnyni. Skupu tiń davaly tiľky povneńki «čerevcia» roslyn; vona hustišala v miru toho, jak liudy zahlybliuvalysia v ci chašči, namahajučyś po zmozi ne torkatysia stebel, a nadto biliastych pahoniv, jakymy kinčalysia jichni najmolodši vidrostky, bo vony vyklykaly do sebe nepojasnennu ohydu. Grunt pid nohamy buv porystyj, mjakyj i vydiliav volohi vypary, dychaty stalo važče; po oblyččiach i rukach peresuvalysia tini «čereveć», to vyščych, to nyžčych, velykych i maleńkych, odni buly hnučki, z jaskravo-oranževymy koliučkamy, inši — zasochli, zivjali, struchniavili, i z nych zvysaly dovhi tonki nytky pavutynnia. Koly nalitav viter, usi zarosti vydavaly hluchyj, nepryjemnyj šelest, zovsim ne schožyj na mjakyj šum zemnoho lisu, — zdavalosia, chtoś peresypav tysiači j tysiači cupkych papirciv. Inodi okremi roslyny, splitajučyś pahinniam, perepynialy liudiam šliach, i todi dovodylosia šukaty miž nymy prochid. Čerez te vony posuvalysia tut poviľniše, niž po rivnyni. Po jakomuś časi nichto vže ne pozyrav uhoru, na vsijani koliučkamy «čerevcia», j ne došukuvavsia v nych schožosti z hnizdamy, šyškamy čy kokonamy. Naraz Likar, jakyj išov poperedu, pobačyv priamo pered soboju tovstyj, čornyj, vertykaľno zvyslyj volos, schožyj na blyskuču hrubu nytku čy na lakovanyj drit, i vže chotiv buv vidhornuty joho rukoju, ta, oskiľky ničoho podibnoho jim dosi ne traplialosia, mašynaľno pidnis oči j zastyh na misci. Ščoś blido-perlyste, nezhrabno perevisyvšyś čerez stebla bilia samisińkoji osnovy odnoho z «kokoniv», neporušno dyvylosia na nioho — i pohliad cej vin vidčuv šče raniše, niž ustyh zmetykuvaty, de znachodiaťsia oči cioho bezformnoho stvorinnia, v jakoho hodi bulo rozriznyty holopu čy jakiś vidrostky; vin bačyv lyše rozdutyj, movby nabytyj izseredyny kuliastym hruddiam lyskučyj škirianyj mišok; iz temnoji dovhastoji lijky na dva metry vnyz zvysav tovsteznyj čornyj volos. — Ščo tam take? — zapytav Inžener, jakyj same pidijšov do nioho. Likar ne vidpoviv, j Inžener, zvivšy vhoru oči, tež zacipeniv. — Čym vin dyvyťsia? — mymochiť vychopylosia v nioho, i vin vidstupyv na krok — taku ohydu vyklykalo do se;be ce stvorinnia, jake, zdavaloś, upyvalosia v nioho žadibnym, nadzvyčajno zoseredženym pohliadom, choč vin ne bačyv joho očej i ne mih z pevnistiu skazaty, de same vony znachodiaťsia. — Nu j brydota! Ťchu! — spliunuv pozadu Chimik. Likar pozadkuvav z-pid navysloho nad nym stvorinnia. Vsi rozstupylysia j, propustyvšy vpered Inženera j Likaria, schovalysia v nych za spynoju. Naskiľky dozvolialy pruhki stebla — Likar distav iz kyšeni kombinezona oxydovanyj cylindr, poviľno prycilyvsia v svitliše, niž dovkolyšni roslyny, puzyrčaste tilo j natysnuv spusk. I tut stalosia take…

Speršu liudy pobačyly jaskravyj spalach, jakyj na doliu sekundy zaslipyv usich, za vyniatkom Likaria, ščo same v ciu myť klipnuv očyma. Toneńka civka vse šče byla vhoru, koly stebla pidlomylysia, zatriščaly, jich ohornuly kluby čornoji pary, j vodnočas z cym stvorinnia z važkym mokrym vyliaskom hepnulosia vnyz. Jakuś sekundu vono ležalo neporušno, niby povna hruddia, siro-tilesnoho kolioru kulia, z jakoji vychodyť povitria, — tiľky čornyj volos zvyvavsia j tanciuvav nad nym, mov boževiľnyj, roztynajučy, blyskavyčnymy konvuľsijamy povitria; potim volos znyk, i po hubčastomu mochu bilia, nih liudej slymakopodibnymy ruchamy počaly navsibič rozpovzatysia bezformni, puzyrčasti členyky stvorinnia; perš niž chtoś iz nych ustyh ščob skazaty čy povoruchnutysia, cia vteča, a točniše rozpovzannia, skinčylosia — ostanni častočky stvorinnia, maleseńki, jak husenyci, provorno vhryzlysia v grunt bilia pidnižžia stebel i znykly bez slidu, tiľky v nizdri liudiam udaryv nesterpnyj, solodkuvatyj smorid. — Ce bula jakaś kolonija?.. — nevpevneno zapytav Chimik i, pidnisšy do očej ruku, proter jich. Rešta pidslipuvato mružylysia — pered očyma v nych i dosi kružlialy čorni kola. — E pluribus unum, — vidpoviv Likar, — čy, točniše, e uno plures. Ja ne ručajusia za pravyľnisť mojeji latyni, ale ce, mabuť, same taka množynna istota, jaka rozdiliajeťsia v razi potreby… — Žachlyvyj smorid, — ozvavsia Fizyk, — chodimo zvidsy heť. — Chodimo, — pohodyvsia z nym Likar. Koly vony viddalylysia vid cioho miscia na kiľkanadciať metriv, vin nespodivano skazav: — Cikavo, ščo stalosia b, jakby ja buv torknuvsia cioho volosa… — Zadovolennia cijeji cikavosti mohlo b tobi doroho obijtysia, — kynuv Chimik. — A može, j ni. Ty dobre znaješ, jak často zovsim nevynnym stvorinniam evoliucija nadaje zovni strachitlyvych form. — Och, ta kyńte vy vže ciu svoju dyskusiju — on tam nače vydno jakyjś prosvit! — vyhuknuv Kibernetyk. — I vzahali, jakoho bisa my poperlysia do cioho pavučoho lisu? Vdalyni počuvsia šum strumka, i liudy zupynylysia. Potim rušyly znovu; šum to narostav, to slabšav, to propadav zovsim, ale vyjavyty strumok jim tak i ne vdalosia. Zarosti poridšaly, grunt pid nohamy pomitno pomjakšav, ity bulo nepryjemno, mov po kirci triasovyny, inodi ščoś čvakalo pid nohamy, nače namokla trava, odnak nide ne vydno bulo j znaku vody. Znenaćka vony opynylysia na kraju kruhloji zapadyny diämetrom u kiľka desiatkiv metriv. U nij rosly vośmynohi roslyny — vony stojaly daleko odna vid odnoji j zdavalysia stareznymy — stebla rozijšlysia tak, nače nespromožni buly pidtrymuvaty centraľni potovščennia, i vid cioho roslyny šče biľše skydalysia na veletenśkych, nebačenych dosi vyschlych pavukiv. Dno zapadyny podekudy vkryvaly iržavi zubčasti narosty porystoji masy, častkovo vdavleni v grunt, a častkovo obsnovani pahinniam roslyn. Inžener vidrazu ž spustyvsia vnyz krutym, choč i nevysokym schylom. Dyvna rič, ale tiľky pislia toho, jak vin opynyvsia na dni zapadyny, tym, ščo dyvylysia v neji zhory, vona vydalasia kraterom — svidkom jakojiś katastrofy. — Schože na bombovu vyrvu, — skazav Fizyk, ščo stojav na kraju zapadyny j stežyv za tym, jak Inžener speršu pidijšov do velykych ulamkiv bilia pidnižžia najvyščoho «pavuka», a todi sprobuvav zrušyty jich iz miscia. — Zalizo?! — kryknuv Koordynator.

— Ni! — vidloviv Inžener i znyk miž krutymy zlamamy jakojiś konstrukciji, ščo nahaduvala roztriskanyj konus. Za chvylynu vin z pochmurym vyrazom oblyččia vyrynuv z-pomiž stebel, jaki z chruskom lamalysia, koly vin jich rozhortav. Do nioho vidrazu ž prostiahlysia kiľka ruk, vin vybravsia nahoru j, pobačyvšy spriamovani na nioho zacikavleni pohliady, znyzav plečyma. — Ja ne znaju, ščo ce take, — pryznavsia Inžener. — Ujavlennia ne maju. Tam porožnio. Vseredyni nemaje ničoho. Korozija zajšla vže duže daleko. Jakaś davnia istorija — jij, može, sto, a može, j trysta rokiv… Usi movčky obijšly krater i znovu rušyly v bik zarostiv, tudy, de vony buly najnyžči. Nespodivano zarosti znykly, točniše, rozstupylysia: poseredyni vynyk prochid, takyj vuźkyj, ščo liudyna ledve mohla ruchatysia v niomu, — ščoś na zrazok ideaľno priamoho korydora; stebla obabič nioho buly nemovby porubani j ponyščeni, velyki gudzuvati potovščennia počasty zvaleni nabik, na inši pavuči roslyny, a počasty vdavleni v grunt — spliuščeni j suchi, vony stelylysia tovstym šarom i triščaly pid čerevykamy, jak vysušena derevna kora. Liudy vyrišyly jty cijeju prosikoju odyn za odnym; jim dovodylosia rozhortaty rukamy reštky vysochlych stebel, ale vse odno vony posuvalysia švydše, niž dosi. Prosika velykoju duhoju dedali čitkiše vidchylialasia na pivnič. Pomynuvšy ostanni, zovsim nyzeńki mertvi kušči, liudy znovu opynylysia na rivnyni, tiľky vže na protyležnomu boci haju. Tam, de prosika vychodyla iz zarostiv, od neji vidhalužuvalasia nehlyboka borozna; v peršu chvylynu vony pryjnialy jiji za stežku, odnak ce ne bula stežka. V bezplidnomu grunti buv vyrytyj rivčak, zavhlybšky v kiľkanadciať santymetriv i trochy biľše zavšyršky. Vin poris zelenkuvato-sribnymy, oxamytnymy na dotyk lyšajnykamy. Cej dyvnyj «morižok», jak joho nazvav Likar, tiahnuvsia vdalynu rivno nače strila, i vpyravsia v jasnu smuhu, ščo stinoju zatuliala pered nymy veś obrij. Nad smuhoju vyblyskuvaly špyčasti vystupy, schoži na veršečky hotyčnych, obbytych lystovym sriblom vež. Liudy jšly švydko, i majže z kožnym krokom pered nymy vidkryvalysia novi detali. Po bokach tiahlasia bahatokilometrova poverchnia, vyhnuta pravyľnymy arkamy, mov dachove pokryttia angara nezemnych rozmiriv. Arky buly poverneni vypuklostiamy vnyz, pid nymy merechtilo ščoś sire, nače zi steli sypavsia dribnyj pyl abo tekly toneńki civky kalamutnoji vody. Koly liudy pidijšly šče blyžče, podych vitru prynis neznajomyj hirkuvatyj, ale pryjemnyj zapach, schožyj na pachošči nevidomych kvitiv. Vony jšly ščiľnoju lavoju. Arkopodibnyj dach, zdavaloś, pidijmavsia dedali vyšče, kožna arka, schoža na hihantśkyj, perevernutyj mostovyj prohin, ochopliuvala majže kilometrovyj prostir. Tam, de dvi arky schodylysia v dobre vydymi na tli chmar vistria, rivnomirno spalachuvalo jaskrave svitlo, nemovby tam buly roztašovani hihantśki dzerkala, jaka vidbyvaly vnyz soniačne prominnia. Stina, ščo raptom postala pered liuďmy, utvorena iz civok čy nytok siro-žovtoho kolioru, kolyvalasia perystaľtyčnymy ruchamy — zliva pravoruč po nij perebihaly v rivnomirnych intervalach chvyliasti vypuklosti. Vona bula schoža na vyhotovlenu z nezvyčnoho materiälu zavisu, za jakoju na rivnij vidstani odna vid odnoji prochodiať, torkajučyś jiji bokamy, tvaryny, nabahato biľši vid sloniv. Koly vuźka, porosla oxamytnym mochom dorižka vperlasia v samisińku stinu, hirkyj zapach stav nesterpnym.

Kibernetyk zajšovsia kašlem. — Možlyvo, ce jakiś otrujni vypary, — skazav vin. Liudy stojaly j dyvylysia na chvyli, jaki rivnomirno perebihaly po stini. Vid jichnich postatej padaly kuci bezformni tini. Koly vony rušyly znovu i vid «zavisy» jich viddilialo vže vsioho kiľka krokiv, vona vydalasia jim odnoridnoju, movby spletenoju z tovstych matovych volokon. Likar pidniav z-pid nih kamineć i kynuv nym u stinu. Vsi bačyly, jak kamineć letiv — i raptom znyk, nače roztanuv čy vyparuvavsia, tak i ne torknuvšyś ruchlyvoji poverchni. — Vpav tudy, useredynu? — zasumnivavsia Kibernetyk. — Nu ščo ty! — vyhuknuv Chimik. — Vin naviť ne torknuvsia cioho… cioho… Likar pidniav cilu žmeniu kaminciv ta hrudok gruntu j počav kydaty nymy v «zavisu», i kaminci, i hrudky znykaly, ne dolitajučy do neji za kiľka santymetriv, Inžener zniav z maleńkoho kiľcia kliuč i špurnuv nym u poverchniu stiny, ščo same vydala jakyjś metalevyj zvuk. Kliuč dzeńknuv, mojizby vdaryvšyś ob bliachu, i tež znyk. — Ščo teper? — zapytav Kibernetyk, dyvliačyś na Koordynatora. Toj ne vidpoviv. Likar skynuv z plič riukzak, vyjniav z nioho bliašanku konserviv, vyrizav nožem kubyk zalyvnoho mjasa i kynuv nym u «zavisu». Kubyk žele prylyp do matovoji poverchni, jakuś chvylynu povysiv na nij, a potim počav znykaty, nemovby tanuv. — Znajete ščo? — ozvavsia Likar, j oči joho zablyščaly. — Ce jakyjś fiľtr — vybirna diäfrahma, ščoś u ciomu rodi… Chimik znajšov u kiľci na remeni svoho riukzaka vysochlyj ulamok pahona «pavučoji» roslyny, jakyj, mabuť, začepyvsia tam, koly vony prodyralysia kriź zarosti, j, ne dovho dumajučy, špurnuv nym u chvyliastu zavisu — krychka hiločka, vidskočyvšy, vpala

bilia jouo nih. — Selektor… — nevpevneno promymryv vin. — Atož! Napevne, ščo tak! — Likar nablyzyvsia do «zavisy», — joho tiń upala na jiji nyžnij kraj, — naviv na neji svoju čornu zbroju j natysnuv spusk. Tiľky-no tonka, mov holka, civka torknulasia chvyliastoji stiny, jak u nij vidrazu: k vynyk otvir veretenystoji formy, vidkryvšy velyčeznyj, pochmuryj, rozsvičenyj na vsij joho vysoti iskorkamy; uhlybyni litalo bezlič biliastych i roževych vohniv. Likar rizko vidskočyv, kašliajučy j zadychajučyś, — nizdri j horlo jomu obpik hirkyj zapach; usi trochy vidijšly j znovu zupynylysia. Vypuklyj otvir počav zvužuvatysia. Chvyli, ščo perebihaly po «zavisi», spoviľniuvaly svij ruch, nablyžajučyś do nioho, obmynaly joho zhory j vnyzu i švydko plyvly dali. Otvir dedali zatiahuvavsia. Znenaćka zseredyny vysunulosia ščoś čorne, ščo zakinčuvalosia paľcepodibnym vidrostkom, blyskavyčno obbihlo kraj otvoru, i vin myttiu zakryvsia; liudy znovu stojaly pered zavisoju, ščo rozmireno zapadalasia j vydymalasia. Inžener zaproponuvav provesty naradu. Za slovamy Likaria, vona bula demonstracijeju jichnioji bezporadnosti. Kineć kincem vyrišyly jty dali, vzdovž velyčeznoji sporudy. Pidniavšy riukzaky, rušyly vpered i projšly tak kilometriv zo try. Dorohoju peretnuly kiľkanadciať vuźkych «morižkiv», jaki vlyvalysia v rivnynu. Jakyjś čas rozmirkovuvaly, ščo vono take — hipoteza, ščo vony majuť choča b jakeś vidnošennia do obrobitku gruntu, bula zrazu vidkynuta jak nepravdopodibna. Likar naviť sprobuvav doslidyty kiľka lyšajnykiv, vyrvanych iz temno-zelenoji smuhy; vony trochy nahaduvaly moch, prote na korinciach maly schoži na perlyny potovščennia, v jakych chovalysia maleńki tverdi čorni zerencia. Vže davno mynuv poludeń; usi vidčuvaly holod, otož zupynylysia na pryval; jily pid pekučym soncem, bo nide ne bulo j klaptyka tini, a do haju, ščo tiahnuvsia metriv zi visimsot pozadu, nichto ne chotiv povertatysia — «pavuči» zarosti zalyšyly pro sebe nepryjemne vražennia. — Koly b use jšlo, jak u knyžkach, ščo jich malym chlopcem ja čytav, — movyv Likar, — to v cij prokliatij zavisi zaraz utvorylasia b vohnedyšna dira j zvidty vyliz by tyl z trioma rukamy i tiľky odnijeju, zate tovsteleznoju nohoju. Pid pachvoju vin trymav by interplanetarnyj telekomunikator abo sam buv by zorianym telepatom i dav by nam na zdohad, ščo vin — predstavnyk nejmovirno rozvynenoji cyvilizaciji, jaka… — Perestań verzty nisenitnyci, — urvav joho Koordynator, nalyvajučy z termosafliahy vody v kuchlyk, jakyj vidrazu ž zapitniv. — Krašče davajte podumajemo, ščo nam robyty. — Ja vvažaju, — skazav Likar, — ščo treba vvijty tudy. — I pidvivsia, niby vyrišyv nehajno zdijsnyty svij namir. — Cikavo, jak? — nechotia zapytav Fizyk. — Ty ščo, zboževoliv? — vysokym holosom vyhuknuv Kibernetyk. — Zovsim ni. Zvyčajno, my možemo mandruvaty tak i dali, ale za umovy, ščo typy na odnij nozi pidkynuť nam jakiś charči. — Ty ščo, serjozno? — vydyvyvsia na nioho Inžener. — Nu zvyčajno! I znaješ čomu? Bo meni vse ce vže prosto nabrydlo. — I Likar krutnuvsia na pjatci. — Stij! — kryknuv Koordynator. Likar išov prosto na stinu, ne zvertajučy nijakisińkoji uvahy na jichni kryky. Vin

buv uže za metr vid zavisy, koly vsi pidchopylysia j kynulysia za nym. Počuvšy pozadu tupit nih tovaryšiv, vin vyprostav ruku j torknuvsia zavisy. Ruka ščezla. Likar neporušno postojav, može, jakuś sekundu, a potim stupnuv krok upered i… perestav isnuvaty. Pjatero liudej, zatamuvavšy viddych i tremtiačy vsim tilom, zupynylysia na tomu misci, de vidbyvsia slid joho livoho čerevyka. Znenaćka v povitri nad zavisoju zjavylasia Likareva holova. U nioho bula rivno, mov nožem, vidrizana šyja, z očej tekly sliozy; vin hučno raz po raz čchav. — Tut trochy dušno vseredyni, — movyv vin, — i v nosi strašenno sverbyť, ale kiľka chvylyn, mabuť, možna bude vytrymaty. Jakyjś lakrymator, čy ščo. Liźte za mnoju, ce ne boliače — vzahali ničoho ne vidčuvaješ. I na vysoti, de malo buty joho pleče, z povitria vysunulasia ruka. — A ščob tobi! — vyhuknuv čy to z pereliaku, čy to vid zachvatu Inžener i schopyv Likarevu doloniu; vona smyknula joho do sebe, i vin ščez za zavisoju. Liudy odyn za odnym pidchodyly do chytlyvoji zavisy. Ostannim pidijšov Kibernetyk. Vin na myť zavahavsia, ščoś loskotalo jomu v horli, serce v hrudiach hupalo, nače molot. Zapliuščyvšy oči, vin stupnuv krok upered. Joho ohornula raptova temriava, potim zrobylosia jasno. Vin opynyvsia poruč tovaryšiv posered velyčeznoho prostoru; z usich bokiv do nych dolynalo dychavyčne svystiače sapannia. Znyzu navskosy vhoru, zhory perpendykuliarno vnyz, vid odnoho kraju do inšoho, peretynajučyś, tiahlysia neodnakovoji tovščyny cylindry, truby abo kolony; podekudy vony rozdymalysia, podekudy robylysia tonšymy, obertajučyś vodnočas dovkola svojeji dovhoji osi, minialysia misciamy, vibruvaly, i z hlybyny cioho lisu blyskučych konstrukcij, ščo tiahnuvsia na vsi boky j beznastanno ruchavsia, dolynalo nevidomo zvidky jakeś pliamkannia; zvuk joho to švydko narostav, to raptom prypyniavsia, j todi čulosia lyše, kiľka buľkotlyvych vidholoskiv, i vsia serija zvukiv povtoriuvalasia znovu. Hirkyj smorid važko bulo vyterpity. Odyn za odnym liudy počaly čchaty, z očej jim tekly sliozy. Prytyskajučy do oblyč chustynky, vony trochy viddalylysia vid zavisy, jaka zseredyny skydalasia na vodospad čornoji, schožoji na syrop ridyny. — Nu, narešti ja vse zrozumiv — ce zavod, avtomatyčnyj zavod! — vytysnuv iz sebe Inžener miž napadamy čchannia. Potrochu vony nemovby počaly zvykaty do hirkoho zapachu, perestaly čchaty j, mružačy sliozavi oči, rozdyvlialysia dovkola. Šče kiľkanadciať krokiv po pidlozi, ščo elastyčno prohynalasia, mov natiahnuta huma, — i v nij zjavylysia čorni kolodiazi, z jakych vyskakuvaly svitli predmety z takoju švydkistiu, ščo n£možlyvo bulo rozdyvytysia jichniu formu. Predmety buly zavbiľšky z liudśku holovu j, zdavalosia, palaly; vony zlitaly vhoru, i odna z ciloji nyzky zihnutych nad nymy, mov veletenśki liuľky, kolon usmoktuvala jich, ne perestajučy obertatysia. Ale vony znykaly ne vidrazu, bo kriź vibrujuči stiny kolony, nače kriź temne sklo, probyvalosia, postupovo slabnučy, jichnie roževuvate siajvo, tak ščo vydno bulo, jak vony proplyvajuť useredyni «kolony» kudyś dali. — Serijne vyrobnyctvo, konvejjer, — burknuv Inžener z-pid nosovoji chustočky. Oberežno stupajučy, vin obijšov kolodiaź. Zvidky bralosia ce svitlo? Stelia bula napivprozora — sire, odnomanitne svitinnia hubylosia v chaosi hnučkych konstrukcij, jaki tekly, mov povitriani strumeni. Vsi ci pružni prystroji, zdavalosia, dijaly za odnijeju komandoju, v odnakovomu tempi, fontany rozpečenych predmetiv byly vhoru; te same

dijalosia na velykij vysoti — tam, pid steleju, tež vydnilnsia duhy, prokresleni v povitri červonym biserom litajučych bryl, ale nabahato biľšych za rozmirom. — Treba znajty sklad hotovoji produkciji čy prynajmni te, ščo vvažajeťsia tut kincevym produktom! — iz zapalom vyhuknuv Inžener. Koordynator torknuvsia joho ruky: — Jakyj ce, po-tvojemu, vyd energiji? Inžener znyzav plečyma: — Ujavlennia ne maju. — Ja bojusia, ščo hotovoji produkciji my ne znajdemo j čerez rik — cej zavod tiahneťsia na cili kilometry, — poperedyv Fizyk. Dyvna rič — ščo hlybše vchodyly vony v zal, to lehše jim bulo dychaty, nemovby hirkyj zapach vydiliavsia tiľky poblyzu «zavisy». — A my ne zabludymoś? — zanepokojivsia Kibernetyk. Koordynator pidnis do očej kompas: — Ni. Praciuje normaľno… tut, mabuť, nemaje zaliza i elektromahnitiv tež. Ponad hodynu vony kružlialy u vibrujučomu lisi nezvyčajnoho zavodu; narešti dovkola zrobylosia prostoriše. Povijalo svižym cholodnym povitriam, nemovby joho speciäľno ocholodžuvaly, kolony, ščo rozbihalysia navsibič, rozstupylysia, j liudy opynylysia pered ustiam velyčeznoho kupolopodibnoho zavytka. Z vysoty do nioho spuskalysia hnučki, nače batohy, rukavy, jaki zakinčuvalysia tupymy potovščenniamy; z cych potovščeń padav hrad čornych, nemovby pokrytych blyskučym lakom predmetiv, jaki strimko perekydalysia i vryvalysia vseredynu zavytkadeś na vysoti kiľkoch metriv nad jichnimy holovamy. Sočevycepodibna, vypukla bura stina zavytka navproty nych raptom rozdulasia, ščoś rozpyralo jiji zseredyny, vona počala rozpuchaty, j liudy mymochiť pozadkuvaly — takyj hriznyj vyhliad mav blido-siryj puzyr, ščo rozdymavsia, — naraz vin bezšumno lopnuv, i z kruhloho otvoru bryznuv strumiń čornych til. Tijeji ž samoji myti nyžče, z šyrokoho kolodiazia, vyrynuv lotok z vidihnutymy krajamy, i čorni predmety, barabaniačy tam, nemovby vony vdarialysia ob tovstu humovu podušku, posypalysia v nioho, a vin pidstrybuvav vid udariv; predmety jakymś nezbahnennym čynom ukladalysia tak, ščo čerez kiľka sekund na nehlybokomu dni lotka vže vyšykovuvavsia akuratnyj čotyrykutnyk. — Hotova produkcija! — vyhuknuv Inžener i pidbih do kraju kolodiazia. Ne zadumujučyś, vin nyźko nachylyvsia i včepyvsia za vystup najblyžčoho vid nioho čornoho predmeta. Koordynator bukvaľno v ostanniu myť schopyv joho za pojas kombinezona, i tiľky zavdiaky ciomu Inžener ne poletiv storčma v lotok, bo vidpustyty važkyj predmet vin ne chotiv, a pidniaty joho sam ne mih. Lyše z Fizykovoju j Likarevoju dopomohoju jomu vdalosia narešti pidniaty nahoru važkyj tiahar. Predmet buv zavbiľšky z liudśkyj tors, na joho čornomu tli vystupaly svitli, napivprozori sehmenty, v jakych blyščaly nyzky krystalykiv z metalevym polyskom; krystalyky postupovo dribnily; na poverchni predmeta buly otvory z vinočkom skobopodibnych potovščeń, šerechata na dotyk mozajika vystupiv iz temno-fiöletovoji, a na svitli čornoji, nadzvyčajno tverdoji masy — odne slovo, predmet cej buv nejmovirno skladnyj. Inžener opustyvsia pered nym navkolišky j z riznych bokiv zahliadav v otvory, sylkujučyś znajty choč jakiś ruchomi častynky, obmacujučy ta obstukujučy; jomu nichto v ciomu ne zavažav, i ce tryvalo dosyť dovho. Likar tym časom stežyv za lotkom. Sformuvavšy geometryčno pravyľnyj čotyrykutnyk točnisińko takych samych predmetiv, jak toj, bilia jakoho vovtuzyvsia Inžener, lotok

poviľno pidniavsia na tovstomu, vibrujučomu, nače vid napružennia, steržni vhoru j raptom rozmjak, ale tiľky z odnoho boku, počav miniaty formu j stav schožyj na velyčeznu ložku, todi navproty vysunulosia ščoś na zrazok velykoho ryla, rozimknulosia, zvidty dmuchnulo hariačym hirkym čadom, ziajuča pašča z brydkym pliamkanniam usmoktala vsi predmety, zimknulasia, nemovby kovtajučy jich. Raptom ce rylopodibne strachovyšče zasvitylosia zseredyny, j Likar pobačyv vohnenne jadro, ščo plavylo v sobi predmety, jaki rozplyvalysia, obertalysia na odnoridnu kašku, ščo palala oranževym polumjam; za chvylynu svitlo pryhaslo, rylopodibna pašča potemnila. Zabuvšy pro tovaryšiv, Likar rušyv uzdovž dvoch velykych kolon, useredyni jakych, nače po strachitlyvomu stravochodu, teper plyvla vohnenna masa, zahlybyvsia v labirynt i, zaderšy holovu, raz po raz vytyrajučy sliozavi oči, namahavsia prostežyty šliach vohnennoji kašky. Inodi vona znykala z joho očej, potim vin znovu vidšukuvav jiji slid, bo vona prosvičuvala v hlybyni čornych strumeniv, ščo zvyvalysia, nače zmiji, až poky narešti nablyzyvsia do miscia, jake vydalosia jomu znajomym, — vin pobačyv, jak vohnenni tila, vže počasty sformovani, letiať u jakeś žerlo, a poruč vyskakujuť inši, niby jich ščoś vystreliuvalo z vidkrytoho kolodiazia; vohnenni tila pohlynalysia tovstymy čornymy kolonamy, ščo zvysaly zhory anfiladoju, schoži na nezhrabni choboty, roževymy nyzkamy zhasajučych vuhlyn tila proplyvaly v hlybyni cych kolon uhoru, dedali malijučy. Likar išov i jšov, zaderšy holovu j zabuvšy pro vse na sviti; predmety vyperedžuvaly joho, odnak ce ne malo nijakoho značennia — bezperervno ruchalysia sonmyšča inšych. Naraz vin trochy ne vpav i zdušeno skryknuv. Dovkola znovu stalo porožnio, pered nym zdijmalasia velyčezna kupolopodibna masa zavytka, hrad uže zovsim ochololych pid čas dovhoji mandrivky čornych predmetiv posypavsia zhory v joho nutro. Likar obijšov zavytok, bo vže znav, z jakoho boku slid čekaty polohiv — i opynyvsia poruč tovaryšiv, ščo otočyly Inženera; toj use šče ohliadav čornyj predmet, tymčasom jak velykyj puzyr, lopajučyś, bryznuv «hotovoju produkcijeju» v nanovo sformovanyj lotok. — Allo! Možete ne staratysia! Ja vse zrozumiv! I zaraz use vam rozkažu! — vyhuknuv Likar. — De ty buv? Ja počav uže nepokojitysia, — skazav Koordynator. — Ty spravdi ščoś vyjavyv? Bo Inžener ničoho ne vtoropaje. — Jakby ja j spravdi v ciomu ničoho ne vtoropav, to šče mih by jakoś zmyrytysia! — burknuv Inžener. Vin pidvivsia, liuto kopnuv nosakom čornyj predmet i zmiriav Likaria serdytym pohliadom. — Nu j ščo ž ty vyjavyv? — Jak na mene, to tut vidbuvajeťsia oś ščo, — počav spokijno pojasniuvaty Likar, jakoś dyvno posmichajučyś. — Ci štukovyny vsmoktujuťsia on tudy. — I vin pokazav na pašču, jaka same rozkrylasia. — O, on vony vže počynajuť nahrivatysia tam, useredyni, bačyte? Za myť usi vony rozplavliaťsia, peremišajuťsia j pojiduť porcijamy nahoru, de vidbuvajeťsia jichnia obrobka; šče trochy vyšnevi od nahrivannia, vony provaliujuťsia vnyz, tam povynen buty šče odyn jarus, i z nymy tam šče ščoś dijeťsia; siudy vony povertajuťsia čerez kolodiaź, uže blidi, ale šče trochy svitiačyś, pidijmajuťsia pid samisińkyj dach, potrapliajuť do cioho korovaju, — vin pokazav na zavytok, — potim na «sklad hotovoji produkciji», z nioho vertajuťsia nazad u ciu pašču, rozplavliajuťsia v nij — i tak po kolu bez kincia: formujuťsia, obrobliajuťsia, rozplavliajuťsia, formujuťsia. — Ty zboževoliv? — vraženo prošepotiv Inžener. Na čoli v nioho vystupyly velyki krapli potu. — Ne viryš? Možeš peresvidčytysia sam.

Inžener peresvidčyvsia — dviči. Ce tryvalo dobru hodynu. Koly vsi znovu opynylysia bilia lotka, jakyj same napovniuvavsia čerhovoju porcijeju vykladenoho čotyrykutnykom «kincevoho produktu», počalo smerkatysia i v cechu stalo siro. Inžener nemovby zboževoliv — vin tremtiv zi zlosti, oblyččia joho konvuľsyvno posmykuvalosia. Inši, ne menš zdyvovani, ne perežyvaly, odnak, cioho vidkryttia tak burchlyvo. — Treba nehajno zvidsy vychodyty, — skazav Koordynator. — Potemky vse može duže uskladnytysia. Vin uziav Inženera za pleče. Toj pidkoryvsia jomu, ale raptom vyrvavsia, pidskočyv do pokynutoho čornoho predmeta j nasylu pidniav joho. — Chočeš uziaty ce z soboju? — zapytav Koordynator. — Harazd. Chlopci, dopomožiť jomu. Fizyk schopyvsia za vuchopodibni vystupy, i vony vdvoch z Inženerom ponesly bezformnyj čornyj predmet. Tak vony distalysia do vvihnutoji meži prymiščennia. Likar spokijno stupnuv u lyskuču, schožu na syrop stinu «vodopadu» — i opynyvsia na rivnyni. Na nioho vijnulo procholodnym večirnim povitriam. Vin z nasolodoju hlyboko vdychav joho. Tovaryši vyrynuly slidom za nym, Inžener i Fizyk nasylu dovolokly svij tiahar do toho miscia, de zalyšyly riukzaky, j špurnuly joho na pisok. Rozpalyly plytku, pidihrily trochy vody, rozčynyly v nij mjasnyj koncentrat i, vyholodnili, movčky nakynulyś na jižu. Tym časom zovsim sponočilo, na nebi spalachnuly zirky, jichnij blysk z kožnoju chvylynoju stavav dedali jaskravišym, nečitki zarosti dalekoho haju roztanuly v temriavi, i tiľky blakytnuvate polumja paľnyka, jake vorušylosia pid lehkymy povivamy vitru, davalo trochy svitla. Z-za vysokoji stiny cechu, zanurenoji v piťmu, ne dolynalo žodnoho zvuku, ne bulo naviť vydno, čy po nij i dali plyvuť horyzontaľni chvyli. — Tut temnije, jak u nas u tropikach, — skazav Chimik. — Adže my vpaly v rajoni ekvatora, ehe ž? — Zdajeťeja, ščo tak, — vidpoviv Koordynator. — Choč ja ne znaju naviť nachylu planety do ekliptyky. — Tobto jak? Ščo, ščo, a ce povynno buty vidomo! — Nu zvyčajno. Odnak usi dani zalyšylysia na korabli. Vony zamovkly. Robylosia dedali procholodniše, otož usi zakutalysia v kovdry, a Fizyk zachodyvsia stavyty namet. Vin napompuvav polotnyšče, tak ščo vono stalo tverdym, schožym na spliuščenu pivkuliu z maleńkym lazom u samomu nyzu, j počav šukaty poblyzu jakoho-nebuď kaminnia, ščob prytysnuty nym kraji nametu, — kilky v nych buly, ale jich ničym bulo zabyty, — odnak natykavsia tiľky na dribneńki kaminčyky j povernuvsia do tovaryšiv, ščo sydily dovkola blakytnoho vohnyka, z porožnimy rukamy. Naraz Fizykiv pohliad upav na važkyj predmet, jakyj valiavsia poruč na pisku; vin pidniav joho j prytysnuv nym kraj nametu. — Choč na ščoś prydalosia, — zauvažyv Likar, jakyj sposterihav za nym. Inžener sydiv ziščulyvšyś i schylyvšy holovu na ruky. Zdavalosia, vin perebuvav u stani hlybokoji pryhničenosti, bo dovho ne ozyvavsia j naviť tarilku poprosyv jakymś nezrozumilym burmotinniam. — I ščo ž teper, liubi moji? — zapytav vin, raptom vyprostujučyś. — Spaty, zvyčajno, — spokijno vidpoviv Likar i, blahohovijno distavšy z portsyhara syharetu, z nasolodoju zatiahnuvsia.

— A zavtra ščo? — provadyv dali Inžener, i vydno bulo, ščo joho spokij — tonka, do kraju napnuta struna. — Henryku, ty povodyšsia jak dytyna, — zitchnuv Koordynator, jakyj čystyv kastruliu dribneńkym piskom. — Zavtra my obstežymo nastupnu sekciju zavodu. Po-mojemu, siohodni my ohlianuly blyźko čotyriochsot metriv. — I ty hadaješ, my znajdemo ščoś nove? — Ne znaju. Poperedu v nas išče odyn deń. Popoludni dovedeťsia vertatyś do rakety. — Ja vže ždu — ne diždusia, — burknuv Inžener i, pidvivšyś, potiahsia j kreknuv. — U mene nače vsi kistky perelamani, — pryznavsia vin. — U nas tež, — dobrodušno zapevnyv joho Likar. — Posluchaj, ty j spravdi ničoho ne možeš skazaty pro ciu štukovynu? — J jaskrijučym kincem syharety pokazav na leď vydymaj predmet, ščo prytyskav do gruntu kraj nametu. — Možu. Čomu b ni? Zvyčajno, možu. Ce prystrij, jakyj služyť dlia toho, aby joho speršu… — Ni, serjozno. Adže tam je jakiś častyny. Ja osobysto v ciomu ničoho ne možu vtoropaty. — A ja, po-tvojemu, možu? — vybuchnuv Inžener. — Ce vytvir jakohoś boževiľnoho. — Vin tyćnuv rukoju v bik nevydymoho zavodu. — Točniše, boževiľnych. Cyvilizacija naviženciv — oś ščo take cej prokliatyj Edem! Te, ščo my pryvolokly siudy, projšlo cilu nyzku procesiv, — poviv vin dali vže trochy spokijniše. — Presuvannia, vdavliuvannia prozorych sehmentiv, termičnu obrobku, poliruvannia. Ce jakiś vysokomolekuliarni polimery — i jakiś neohranični krystaly. Ce častyna, ne cile. Ale jake jiji pryznačennia, ja ne znaju. Ta naviť vyjniata z cioho boževiľnoho mlyna — sama po sobi vona zdajeťsia meni nisenitnoju. — Ščo ty maješ na uvazi? — zapytav Koordynator. Chimik movčky prybrav tarilky j charči, potim rozhornuv kovdru. Likar zahasyv syharetu j dbajlyvo zachovav polovynku v portsyhar. — U mene nemaje nijakych arhumentiv. Tam, useredyni, je jakiś lanky, prote vony z ničym ne zjednujuťsia. Ščoś na zrazok zamknutoho v sobi elektryčnoho lanciuha, ale rozčlenovanoho izoliacijnymy vstavkamy. Ce… ce ne može praciuvaty. Tak meni prynajmni zdajeťsia. Zreštoju, za stiľky rokiv u liudyni vyrobliajeťsia jakaś profesijna intujicija. Ja, zvyčajno, možu j pomyliatyś, tiľky… ni, ja voliju pro ce vzahali ne hovoryty. Koordynator pidvivsia. Rešta nasliduvaly joho pryklad. Koly paľnyk zhas, liudej ohornula hlyboka piťma — vysoki zori ne davaly svitla, vony tiľky jaskravo merechtily v jakomuś dyvovyžno nyźkomu nebi. — Deneb, — tycho skazav Fizyk. Usi dyvylysia na nebo. — De? Tam? — zapytav Likar. Vony nesvidomo rozmovlialy napivpošepky. — Tak. A ta menša, poriad, — to Hamma Lebedia. Nejmovirno jaskrava! — Raziv u try jaskraviša, niž na Zemli, — pohodyvsia z nym Koordynator. — Cholodno j dodomu daleko, — zitchnuv Likar. Jomu vže nichto ne vidpoviv. Po odnomu zalizly pid nadutyj kupol nametu. Usi buly taki stomleni, ščo koly Likar za zvyčkoju prokazav u temriavi «dobranič» — jomu vidpovilo tiľky sonne posapuvannia tovaryšiv. Sam vin išče ne spav. Podumav pro te, ščo vony čyniať nerozvažno: z nedalekoho haju vnoči mohla vylizty jakaś pohań — treba bulo b vystavyty ochoronu. Jakuś myť vin

rozmirkovuvav, čy ne zajniaty jomu dobroviľno cej post, ale potim ironično posmichnuvsia v temriavi, vidvernuvsia j zitchnuv. Vin naviť ne pomityv, jak zasnuv mertvym snom. Ranok druhoho dnia zustriv jich soncem. Na nebi stalo biľše bilych, kupčastych chmar. Vony skromno posnidaly, zalyšyvšy reštky charčiv na ostannie pidkriplennia — po novi zapasy treba bulo vertatysia do rakety. — Choča b raz umytysia! — žalisno zitchnuv Kibernetyk. — Takoho zi mnoju šče ne bulo — ja veś prosmerdiv potom. Žach! Musyť že deś tut buty voda! — De voda, tam i perukar, — bezturbotno vidpoviv Likar, dyvliačyś na sebe v maleńke dzerkaľce j robliačy skeptyčno-herojični hrymasy. — Tiľky ja bojusia, ščo perukar na cij planeti speršu holyť, a potim znov utykaje vse tvoje volossia; ce naviť duže jmovirno, tobi ne zdajeťsia? — Ty i v mohyli tak žartuvatymeš? — rozserdyvsia Inžener i, zbentežyvšyś, burknuv: — Daruj. Ja ne chotiv… — Ničoho, — vidpoviv Likar. — U mohyli navriad, ale poky ja šče na ciomu sviti… Nu, vpered, čy ščo? Vony spakuvaly reči, vypustyly z nametu povitria j, zabravšy vse svoje sporiadžennia, rušyly vzdovž zavisy, jaka rivnomirno chvyliuvalasia, až poky ne viddalylysia na dobryj kilometr vid taboru. — Ne znaju, može, ja pomyliajuś, ale tut vona meni zdajeťsia nače vyščoju, — skazav Fizyk i, prymružyvšy poviky, podyvyvsia na arky, ščo rozbihalysia v protyležni boky. Vysoko vhori jichni styky merechtily sribnym vohnem. Skynuvšy riukzaky na odnu kupu, vony rušyly do zavodu. Vvijšly bez nijakych pryhod, jak i naperedodni. Fizyk i Kibernetyk na chvylynku zatrymalysia pozadu. — Ščo ty dumaješ pro ce ščezannia? — zapytav Kibernetyk. — Tut stiľky vsioho nezvyčajnoho, ščo včora ja pro nioho zovsim zabuv! — Ščoś povjazane z refrakcijeju, — ne duže vpevneno vidpoviv Fizyk. — A na ščo spyrajeťsia stelia? Ne na ce ž, spodivajusia? — I Kibernetyk pokazav na zavisu, do jakoji vony nablyžalysia i jaka raz po raz zduvalasia chvyliamy. — Ne znaju. Može, opory zachovano deś useredyni abo z protyležnoho boku. — Alisa v krajini dyv, — zustriv jich holos Likaria za zavisoju. — Počynajemo? Siohodni ja čchaju vže menše. Može, ce adaptacija. V jakyj bik pidemo v peršu čerhu? Vse, ščo otočuvalo jich tut, duže skydalosia na te, ščo vony bačyly naperedodni. Vony ruchalysia vže značno vpevneniše j švydše. Spočatku jim naviť zdalosia, ščo tut use točnisińko take same, jak u poperedniomu cechu. Kolony, kolodiazi, lis skisnych stravochodiv, jaki puľsujuť i obertajuťsia, rozpikannia, vyblyskuvannia — veś kolovorot procesiv prochodyv v odnakovomu tempi. Ta, prydyvyvšyś uvažniše do «hotovoji produkciji», — vona tež ležala čotyrykutnykom na lotku, — liudy vyjavyly, ščo vony inakši, biľši j inšoji formy, niž učorašni. Ale ce bulo šče ne vse. Ci «vyroby» (jaki tež zreštoju znovu vvodylysia v zamknutyj cykl tak samo, jak i ti, včorašni) ne buly absoliutno identyčni. Vony čymoś nahaduvaly častynu ryflenoji bilia veršečka polovynky jajcia. Slidy obrobky na nych svidčyly pro te, ščo vony majuť zjednuvatysia z inšymy častynamy, krim toho, z nych vystupaly horlovyny trub, u jakych ruchalysia sočevycepodibni plastynky, schoži na droseľni zaslinky čy klapany. Ta koly liudy porivnialy velyku kiľkisť cych predmetiv, to zjasuvalosia, ščo odni z nych majuť dva vidkrytych rohy, inši — try abo j naviť čotyry, pryčomu ci dodatkovi vystupy buly menši j často niby nezakinčeni, nenače proces obrobky

perervavsia deś poseredyni. Sočevycepodibna plastynka inodi zovsim zapovniuvala soboju veś prosvit stravochodu, inodi — tiľky joho častynu, a inkoly jiji ne bulo zovsim (odyn raz liudy znajšly tiľky ščoś schože na jiji maleńku bruńku, zavbiľšky z horošynu). Poverchnia v odnych «jajeć» bula hladeńko vidpolirovana, v inšych šerechata vtulka «zaslinky» tež bula neodnakova v riznych ekzempliarach, a v odnomu liudy naviť pobačyly dvoch «blyzniučok»: počasty splavleni miž soboju, vony zjednuvalysia kriź maleńkyj otvir, a sočevycepodibni plastynky utvoriuvaly ščoś na zrazok «visimky» — Likar nazvav jich «siämśkymy blyzniatamy». Častyna cych predmetiv mala, krim toho, až visim rohiv, ščo postupovo dribnily, pryčomu najmenši z nych buly bez otvoriv, na vidminu vid usich inšych. — Nu, ščo ty na ce skažeš? — stojačy navkolišky, zapytav Koordynator Inženera, jakyj kopyrsavsia v kolekciji, vychoplenij iz «skladu» na lotku. — Poky ščo ničoho. Chodimo dali, — vidpoviv Inžener, pidvodiačyś, ale bulo vydno, ščo nastrij u nioho trochy pidniavsia. Vony vže rozumily, ščo cech nemovby dilyťsia na kiľka sekcij, ščopravda, ničym ne vidhorodženych odna vid odnoji, ale vidminnych vnutrišnim cyklom vykonuvanych procesiv. Vyrobnyče ustatkuvannia, — veś cej lis, ščo zvyvajeťsia, korčyťsia, mače ščupaľci, j sope, — bulo skriź odnakove. Čerez kiľkasot metriv liudy naštovchnulysia na sekciju, jaka, vykonujučy ti sami operaciji, ščo j poperednia, zvyvajučyś, pliahmkajučy, sopučy, nesla v svojich stravochodach, skydala u vidkryti kolodiazi, spuskala zhory, pohlynala, obrobliala, skladala j plavyla… niščo. Skriź, de v poperednich sekcijach možna bulo sposterihaty, jak ci rozpečeni zahotovky abo cholonuči vže obrobleni predmety mandrujuť u rizni boky, vhoru, vnyz, tut usi ci skladni peretvorennia zaminiuvala porožneča. Vyrišyvšy spočatku, ščo vyrib zovsim prozoryj i tomu joho ne vydno, Inžener vysunuvsia daleko nad vykydačamy j sprobuvav schopyty rukoju te, ščo malo vyletity z rozziavlenych pašč, ale ne vyjavyv ničoho. — Jakeś boževillia, — z ostrachom skazav Chimik. Ta Inžener čomuś nitrochy ne buv cym pryholomšenyj. — Duže cikavo, — zajavyv vin, i vsi pišly dali, v napriamku sekciji, z jakoji dolynav dedali narostajučyj šum. Zdavalosia, miľjony važkych, volohych škur padaly na velykyj, slabo napnutyj baraban. Naraz dovkola posvitlišalo. Z desiatkiv schožych na kyjky buruliok, jaki hojdalysia vysoko vhori, pid samisińkoju steleju, sypavsia spravžnij hrad čornych na tli sklystoho dachu predmetiv, vdariavsia v tovsti diäfrahmy, ščo pidstavlialysia pid nych to z odnoho, to z druhoho boku, rozhortalysia vertykaľno j rozmireno rozbuchaly, nenače jich rozdymav haz, — usi vony buly prozoro-siri, mov puzyri, — i, pidchoplenyj na pivdorozi klubkamy zmijepodibnych ruk, opuskavsia do samoho nyzu. Tut vony akuratno šykuvalysia, predmet bilia predmeta, kvadratamy, rivnymy šerengamy, tymčasom jak iz protyležnoho boku čerez pevni intervaly vypovzala velyčezna masa, spliuščena, mov u kyta lob, i z protiažnym zitchanniam usmoktuvala «hotovu produkciju» po kiľka riadiv naraz. — Sklad, — flehmatyčno pojasnyv Inžener. — Zhory postupajuť hotovi vyroby, a ce ščoś schože na transporter — vono pidbyraje jich i znovu vkliučaje v zamknutyj cykl. — Ty zvidky znaješ? Može, tut jakraz navpaky? — zapytav Fizyk.

— Sam bačyš, ščo sklad uže povnyj. Nichto spravdi tut majže ničoho ne zrozumiv, ale vsi movčky prostuvaly dali. Bulo blyźko četvertoji, koly Koordynator nakazav vertatysia nazad. Vony stojaly v sekciji, jaka skladalasia z dvoch viddiliv. Peršyj vyrobliav tovsti dysky z vuchopodibnymy ručkamy, druhyj vidrizav ci ručky j kripyv na jichniomu misci frahmenty eliptyčnych kružaleć, pislia čoho dysky mandruvaly v pidzemellia, zvidky nezabarom povertalysia hladeńkymy, «oholenymy», jak skazav Likar, ščob znovu jich bulo piddano procesovi pryvariuvannia ručok, schožych na vucha. Koly vsi opynylysia na rivnyni j zakrokuvaly pid šče dosyť vysokym soncem u toj bik, de zalyšyly namet i riukzaky, Inžener zajavyv: — Nu, potrochu projasniujeťsia. — Spravdi? — z vidtinkom ironiji kynuv Chimik. — Tak, — pidtverdyv Koordynator. — Ščo ty možeš pro ce skazaty? — obernuvsia vin do Likaria. — Ce trup, — vidpoviv toj. — Tobto jak ce — trup? — zdyvuvavsia Chimik, jakyj ničoho ne rozumiv. — Trup, jakyj ruchajeťsia, — dokynuv Likar. Kiľka chvylyn usi jšly movčky. — Čy možu ja narešti dovidatysia, ščo ce označaje? — ne bez rozdratuvannia zapytav Chimik. — Dystancijno kerovanyj komplex dlia vyrobnyctva riznomanitnych detalej, jakyj z plynom času zovsim rozrehuliuvavsia, bo joho zalyšyly bez žodnoho nahliadu, — pojasnyv Inžener. — On jak! I davno, po-tvojemu… — Cioho ja ne znaju. — Z duže velykym nablyženniam I z ne menšym ryzykom možna vyslovyty hipotezu, ščo… minimum kiľka desiatkiv rokiv, — skazav Kibernetyk. — A možlyvo, j šče raniše. Jakby ja dovidavsia, ščo ce stalosia dvisti rokiv tomu, to tež nitrochy ne zdyvuvavsia b. — Abo j tysiaču, — flehmatyčno dokynuv Koordynator. — Jak tobi vidomo, kontroľni elektryčni mozky rozrehuliovujuťsia v tempi, ščo vidpovidaje koeficijentovi… — počav Kibernetyk, ale Inžener urvav joho: — Vony možuť praciuvaty na inšomu pryncypi, niž naši, i vzahali my naviť ne znajemo, čy ce elektronni systemy. Osobysto ja v ciomu duže sumnivajusia. Budiveľnyj materiäl ne metalevyj, jakyjś napivridkyj. — Ne budemo vdavatyś u podrobyci, — skazav Likar, — krašče davajte zjasujemo: ščo vy pro vse ce dumajete? Tobto jaki vysuvajete prypuščennia? Bo dlia mene ce temna nič. — Ty maješ na uvazi žyteliv planety? — zapytav Chimik. — Tak, ja maju na uvazi žyteliv planety.

3 Pizno vnoči liudy distalysia do pahorba, nad jakym vysoko strymiv korpus rakety. Ščob pryskoryty chodu, a takož unyknuty zustriči z žyteliamy pavučoho haju, vony peretnuly joho v tomu misci, de zarosti rozstupalysia na kiľkanadciať metriv, nenačebto jich vyvernuv na obydva boky jakyjś veletenśkyj pluh — na poroslych mochom vidvalenych skybach bujaly tiľky oxamytovi lyšajnyky. Raptovi sutinky vpaly na rivnynu, koly liudiam bulo vže čitko vydno skisnyj syluet rakety, otož vony obijšlysia naviť bez dopomohy lichtariv. Usi buly holodni, ale šče biľše stomleni, čerez te vyrišyly rozipnuty namet na poverchni. Fizyka tak mučyla spraha, — voda skinčylasia v nych po dorozi nazad, — jomu tak chotilosia pyty, ščo vin, ne hajučy j sekundy, podavsia tunelem u korabeľ i dovho ne povertavsia. Nakačanyj namet bulo vže majže vstanovleno, koly z hlybyny tuneliu dolynuv joho kryk. Dvoje pidskočyly do lazu j dopomohly jomu vybratysia na poverchniu. Ruky v nioho trusylysia, j vin buv takyj schvyliovanyj, ščo ledve mih hovoryty. — Ščo stalosia? Zaspokojsia! — navperebij kryčaly jomu tovaryši. Koordynator micno schopyv joho za pleči. — Tam… — Fizyk pokazav na korpus korablia, ščo temniv nad nymy, — tam chtoś buv… — Ščo? — Zvidky ty ce vziav? — Chto buv? — Ne znaju. — To čomu ty vvažaješ, ščo v raketi chtoś buv? — Po… po slidach. Ja pomylkovo zajšov do navihacijnoji — tam pered cym bulo povno gruntu, a zaraz joho nemaje. — Jak to nemaje?! — Nemaje. Tam majže čysto. — A de ž grunt? — Ne znaju. — Ty zahliadav do inšych prymiščeń? — Tak. Tobto ja… zabuv, ščo v navihacijnij buv grunt, I speršu ne zvernuv na ce uvahy, bo duže chotiv pyty, pišov na sklad, vidšukav vodu, ale meni ne bulo v ščo jiji začerpnuty. Todi ja podavsia do tvojeji kajuty, — vin hlianuv na Kibernetyka, — a tam… — Ščo tam, do diďka?! — Use vkryte jakymś slyzom. — Slyzom? — Tak, prozorym, lypkym slyzom, mabuť, slidy joho šče lyšylysia na mojich čerevykach! Ja ničoho ne bačyv i tiľky trochy zhodom vidčuv, ščo moji pidošvy prylypajuť do pidlohy. — Može, tam vyteklo ščoś iz cystern abo vidbulasia jakaś chimična reakcija, ty ž bo znaješ, ščo v laboratoriji perebyto polovynu posudu. — Ne mely durnyć! Posvitiť-no na moji nohy. Pliama svitla kovznula vnyz j osvityla Fizykovi čerevyky, jaki podekudy blyščaly, movby buly obtiahneni plivkoju bezbarvnoho laku. — Ce šče ne arhument, ščo tam chtoś buv, — nevpevneno skazav Chimik.

— Ta ja naviť i todi šče ne zmetykuvav, ščo vono j do čoho! Vziav kuchoľ i povernuvsia na sklad. Ja vidčuv, ščo pidošvy moji prylypajuť, odnak ne zvernuv na ce uvahy. Napyvsia vody i koly vže vertavsia nazad, na dumku meni raptom spalo zazyrnuty do bibliöteky, sam ne znaju čomu. Meni bulo trochy markitno, ale ni pro ščo take ja šče ne dumav. Ja vidčynyv dveri, posvityv, a tam čysto — ani hrudočky gruntu! A ja ž sam kydav joho tudy j vidrazu zhadav pro ce, a potim uže j pro te, ščo v navihacijnij joho tež bulo povno. — Nu, a dali ščo? — zapytav Koordynator. — Ničoho, ja pobih siudy. — Može, vin išče tam — u rubci abo deś na skladi, — tycho skazav Kibernetyk. — Ne dumaju, — zasumnivavsia Koordynator. Lichtaryk, jakoho Likar spriamuvav unyz, osvitliuvav klaptyk gruntu pid nohamy; usi otočyly Fizyka, jakyj use šče pryskoreno dychav. — Schodyty tudy čy ni? — vholos rozmirkovuvav Chimik, ale bulo vydno, ščo vin ne duže rveťsia zdijsnyty cej zadum. — Pokažy-no šče raz svoji čerevyky, — poprosyv Koordynator Fizyka. Vin uvažno ohlianuv zasochlu, blyskuču plivku, jaka prylypla do škiry, j trochy ne zitknuvsia lobom z Likarem, koly toj i sobi nachylyvsia majže vodnočas iz nym. Vony, zdyvovano perezyrnulysia, ale nichto ne skazav ni slova. — Treba ščoś robyty, — z vidčajem skazav Kibernetyk. — Ale ž išče ničoho ne stalosia! Jakyjś predstavnyk tutešnioji fauny zaliz do korablia i, ne vyjavyvšy dlia sebe ničoho cikavoho, zabravsia heť, — skazav Koordynator. — Mabuť, ce buv doščovyj červjak, ha? Pryblyzno jak akula, a to j jak dvi akuly, — kynuv Kibernetyk. — Kudy ž podivsia grunt? — Ce j spravdi dyvno. Može… Likar ne dokinčyv i počav kružliaty dovkola rakety, Joho syluet dedali viddaliavsia pry svitli lichtaryka. Svitliana pliama to koncentruvalasia bilia samisińkoji poverchni planety, to, blidnučy, tikala v sutinky. — Hej! — kryknuv raptom Likar. — Hej! Ja znajšov! Usi pidbihly do nioho. Vin stojav nad dovhym, kiľkametrovym valom gruntu, zovni utrambovanoho j podekudy vkrytoho klaptiamy blyskučoji tonkoji plivky. — Take vražennia, niby ce j spravdi jakyjś doščovyj červjak, — pryholomšeno probeľkotav Fizyk. — Z ohliadu na ce dovedeťsia nočuvaty v raketi, — vyrišyv raptom Koordynator. — Speršu obšukajemo jiji dlia pevnosti, a vidtak zakryjemo liuk. — Ty ščo, spravdi? Ta ce ž zajme u nas cilu nič — my ni razu šče ne zazyraly do vsich prymiščeń! — prostohnav Chimik. — I vže ž taky inšoho vychodu ja ne baču. Vony pokynuly nakačanyj namet napryzvoliašče j pirnuly v tuneľ. Čas mynav, a liudy reteľno obchodyly korabeľ, osvitliujučy vsi zakamarky. Fizykovi zdalosia, ščo v navihacijnij ulamky panelej perekladeno z miscia na misce, ale nichto ne buv cioho peven. Potim u svoju čerhu zasumnivavsia Inžener: vin ne buv peven, čy zalyšyv instrumenty, jakymy vony majstruvaly motyky, v tomu samomu položenni, v jakomu zastaly jich zaraz. — Ta hodi vže vam, — neterpliače urvav jich Likar. — Nema koly hratysia v detektyviv — skoro dvi hodyny!

Spaty poliahaly na matracach, zniatych iz kojok, o tretij, i to tiľky tomu, ščo Inžener zaproponuvav ne ohliadaty obydva jarusy mašynnoho viddilennia, a zamknuty zseredyny dveri v stalevij peredilci, jaki vely tudy. Povitria v zamknenomu prymiščenni bulo zadušlyve, v niomu vysiv jakyjś nepryjemnyj zapach. Liudy padaly vid utomy i tiľky-no skynuly z sebe čerevyky j kombinezony, tiľky-no pohasyly svitlo, jak jich vidrazu ž zdolav važkyj, nespokijnyj son. Likar prokynuvsia zi svižoju holovoju. Dovkola vse tonulo v hlybokij temriavi. Vin pidnis do očej hodynnyk, ale dovho ne mih zrozumity, kotra zaraz hodyna: čas čomuś nijak ne chotiv spivisnuvaty z neprohliadnym morokom — Likar zabuv, ščo vin perebuvaje v raketi. Narešti za vinčykom zelenych iskorok na cyferblati vin vyznačyv, ščo skoro vośma. Ce joho zdyvuvalo. Tak malo spaty! Vin nezadovoleno ščoś burknuv, chotiv uže buv povernutysia na druhyj bik i raptom zacipeniv. U hlybyni korablia ščoś dijalosia — vin pro ce švydše zdohaduvavsia, niž čuv. Pidloha zleheńka dvyhtila. Deś daleko ščoś dzeńknulo, zvuk buv duže slabeńkyj, ale Likar vidrazu ž siv na posteli. Serce joho pryskoreno zakalatalo. «Povernulosia! — podumav vin pro stvorinnia, čyji slyzysti slidy vyjavyv Fizyk. — Sylkujeťsia vidkryty vchidnyj liuk», — znovu majnulo jomu v holovi. Korabeľ znenaćka zatremtiv, nenače jakaś hihantśka syla chotila joho šče hlybše vtysnuty v grunt. Chtoś nespokijno zastohnav uvi sni. Likarevi na myť zdalosia, ščo volossia joho obertajeťsia na rozpečeni drotyny. Korabeľ važyv šistnadciať tysiač tonn! Pidloha zadvyhtila nerivnomirnym, rvanym drožem. Raptom vin use zrozumiv. Ce praciuvav odyn iz rušijnych ahrehativ! Chtoś joho zapustyv! — Vstavajte! — kryknuv Likar, navpomacky šukajučy lichtaryk. Liudy poschopliuvalysia z postelej, naštovchujučyś odyn na odnoho v neprohliadnij piťmi, zalunaly rozhubleni vyhuky. Narešti Likar znajšov lichtaryk i, vvimknuvšy joho, v kiľkoch slovach pojasnyv, ščo dijeťsia. Inžener, jakyj išče ne zovsim pročumavsia vid snu, prysluchavsia do viddalenoho zvuku. Korpus rakety šče kiľka raziv rizko zdryhnuvsia, a vidtak povitria spovnylosia intensyvnym vyttiam. — Kompresory livych sopel! — kryknuv vin. Koordynator movčky zastibav kombinezon, rešta členiv ekipažu kvaplyvo odiahalysia. Inžener, jak buv u soročci j himnastyčnych štanach, vychopyv u Likaria z ruk lichtaryka j vyskočyv u korydor. Vsi kynulysia za nym. — Ščo ty chočeš zrobyty? Vin pobih do navihacijnoji. Pidloha dzvenila j vibruvala dedali vidčutniše. — Oś-oś zirve lopati! — vydychnuv Inžener i rozčachnuv dveri do navihacijnoji, očyščenoji vid gruntu neprochanym hostem. Pidbihšy do holovnoho rubyľnyka, vin perekynuv važiľ. U kutku zahorilasia odna lampočka. Inžener i Koordynator vytiahly zi stinnoji šafy elektrožektor, vyjnialy joho z futliara j kvaplyvo pidjednaly do zariadnych klem, Kontroľnyj prylad buv rozbytyj, ale pozdovžnia trubka na stvoli spalachnula blakytnym svitlom — strumu dlia zariadžannia vystačalo! Pidloha hariačkovo tremtila, vse, ščo bulo ne zakriplene, pidstrybuvalo, na polyciach triaslysia metalevi instrumenty, jakaś skliana posudyna upala j z briazkotom rozbylasia. Reštky plastykovoho oblyciuvannia dedali hučniše rezonuvaly. Raptom zapala mertva tyša, j tijeji ž myti zhasla jedyna lampočka. Likar vidrazu ž uvimknuv lichtaryk.

— Zariadyvsia? — spytav Fizyk. — Maxymum na dvi seriji, ale j za ce spasybi, — vidpoviv Inžener, švydše vyryvajučy, niž vidjednujučy provody z klem. Vin pidchopyv elektrožektor, opustyv joho aliuminijevyj stvol unyz, stysnuv u doloni ručku j pišov korydorom u bik mašynnoho viddilennia. Vony porivnialysia uže z bibliötekoju, jak raptom prolunav rizkyj protiažnyj skrehit, dva-try sudorožnych ryvky strusnuly veś korabeľ, u mašynnomu viddilenni ščoś zi strašnym hurkotom perekynulosia, vidtak znovu zapala mertva tyša. Inžener i Koordynator pleče v pleče pidijšly do broniovanych dverej. Koordynator vidsunuv zaslinku vička j zazyrnuv doseredyny. — Dajte lichtaryka, — poprosyv vin. Likar vidrazu ž tyćnuv jomu v doloniu lichtaryk, ale svityty kriź vuźkyj, zasklenyj otvir doseredyny j vodnočas dyvytysia tudy bulo nelehko. Inžener vidslonyv druhe vičko, pryklavsia do nioho j zatamuvav viddych. — Ležyť, — skazav vin pislia dovhoji pauzy. — Ščo? Chto? — zalunaly zzadu holosy. — Hisť. Svity krašče, nyžče, nyžče — otak! Ne vorušyťsia. Niščo ne vorušyťsia. — Vin myť pomovčav, a todi hlucho dodav: — Velykyj, nače slon. — Vin torknuvsia rozpodiľnych šyn? — zapytav Koordynator, jakyj ničoho ne bačyv, bo linza lichtaryka zatuliala jomu vse vičko. — Švydše vliz miž pozryvani provody. Z-pid nioho styrčať kinci. — Kinci čoho? — neterpliače zapytav Fizyk. — Kabelia vysokoji napruhy. Tak, vin ne vorušyťsia. Nu ščo, vidčyniajemo? — Treba, — prosto vidpoviv Likar i počav vidsovuvaty holovnyj zasuv. — A može, vin tiľky prykydajeťsia? — zasumnivavsia chtoś pozadu. — Tak dobre prykydatysia zdaten tiľky trup, — kynuv Likar, jakyj ustyh išče raz zazyrnuty v druhe vičko, perš niž Koordynator vidviv lichtaryk. Stalevi zasuvy mjako kovznuly v pazach. Dveri vidčynylysia. Nichto dovho ne perestupav poroha; Fizyk i Kibernetyk dyvylysia z-za plečej tych, ščo stojaly poperedu. Vhlybyni, na potroščenych plytach ekranuvannia, vtysnuta miž rozchylenymy stinkamy perehorodky, ležala horbata hola masa, jaka poblyskuvala v svitli lichtaryka. Čas vid času po jiji poverchni perebihav leheńkyj drož. — Žyvyj, — zdušenym holosom prošepotiv Fizyk. U povitri vysiv hostryj, hydkyj čad, nemovby tut ščojno chtoś spaliuvav volossia, ridkyj syniuvatyj dymok rozplyvavsia v konusi svitla. — Pro vsiak vypadok, — skazav Inžener, pidniav elektrožektor i, prytysnuvšy do stehna joho prozoryj pryklad, prycilyvsia v bik bezformnoji masy. Zasyčalo. Beziskrovyj zariad udaryv u rozslablene tilo, trochy nyžče horba, jakyj kruto zdijmavsia poseredyni. Veletenśkyj tulub napružyvsia, zduvsia j movby zapavsia v sebe, rozplastujučyś išče biľše. Verchni kraji bilych stinok pry ciomu zadryžaly, rozchyleni na boky jakojuś strachitlyvoju syloju. — Kineć, — zajavyv Inžener i perestupyv vysokyj stalevyj porih. Za nym uvijšly vsi. Marno namahalysia vony pobačyty nohy, ščupaľci, holovu cioho stvorinnia. Bezvladna, bezformna masa spočyvala na vyrvanij sekciji transformatora, horb perevisyvsia na odyn bik, jak prostoryj mišok, povnyj žele. Likar torknuvsia boku mertvoho stvorinnia, nachylyvsia do nioho.

— Vse ce skoriše… — promymryv vin. — Poniuchajte! — I pidnis ruku. Na kinčykach joho paľciv ščoś blyščalo, nače krapli rybjačoho kleju. Chimik peršyj pereborov u sobi instynktyvnu ohydu j zdyvovano skryknuv. — Upiznaješ, ha? — skazav Likar. Teper niuchaly vsi — i vpiznavaly hirkyj zapach, jakyj vypovniuvav cechy «zavodu». Likar znajšov u kutku važiľ, jakyj udalosia zniaty z osi, pidsunuv šyrokyj kineć pid tilo j sprobuvav perevernuty joho na bik. Znenaćka vin poslyznuvsia, kineć važelia probyv škuru, i staľ majže do polovyny uvijšla v tkanynnyj mjakuš. — Nu, dožylysia! Malo toho, ščo tut cilkovytyj rozhrom, tak teper šče j kladovyšče! — serdyto burknuv Kibernetyk. — Krašče dopomih by! — hnivno kynuv Likar, jakyj sam vovtuzyvsia bilia mertvoho tila, namahajučyś perevernuty joho na bik. — Stryvajte-no, — skazav raptom Inžener. — Jak ce bydlo mohlo zapustyty ahrehat? Usi pryholomšeno hlianuly na nioho. — Aj spravdi… — probeľkotav Fizyk. — Nu j ščo? — dodav vin z durnuvatym vyrazom oblyččia. — Choč by my lusnuly, a perevernuty joho, kažu vam, musymo! — vyhuknuv Likar. — Pomahajte vsi — ni, z cioho boku. Tak! I nema čoho hyduvaty! Nu ščo tam u vas? — Počekaj, — skazav Inžener, vyjšov i za chvylynu povernuvsia zi stalevymy lomamy, z dopomohoju jakych vony kopaly tuneľ. Vony pidsunuly jich, mov domkraty, pid mertvyj tulub i po Likarevij komandi natysnuly na nych. Kibernetyk zdryhnuvsia, koly joho dolonia, ščo ziskovznula iz slyźkoji stali, torknulasia holoji škiry stvorinnia. Lunko plesnuvšyś, vono bezvladno perevalylosia na bik. Usi vidskočyly. Chtoś skryknuv. Nače z hihanśkoji, veretenysto vydovženoji ustryci, z tovstoji, skladčastoji, mjasystoji sumky vysunuvsia maleńkyj tulub z dvoma ručkamy; vid vlasnoji vahy vin posunuvsia vnyz i torknuvsia vuzluvatymy paľčykamy pidlohy. Vin buv zavbiľšky z dytiačyj tors, koly povys na pereponkach blido-žovtych zvjazok, jaki roztiahuvalysia, chytavsia ščoraz poviľniše j narešti zavmer. Likar peršyj vidvažyvsia pidijty do nioho, pidchopyv mjaku, bahatosuhlobovu kincivku. Maleńkyj tors, zmerežanyj blidymy prožylkamy, napružyvsia, i vsi pobačyly plaske lyčko bez očej, iz ziajučymy nizdriamy j čymś pošarpanym, schožym na perekušenyj jazyk, u tomu misci, de v liudyny rot. — Žyteľ Edema… — hlucho skazav Chimik. Inžener, nadto pryholomšenyj, ščob hovoryty, siv na val heneratora j, sam cioho ne pomičajučy, bezperervno vytyrav ruky ob kombinezon. — To ce odne stvorinnia čy dvoje? — zapytav Fizyk, stežačy zblyźka, jak Likar oberežno obmacuje hrudy bezporadnoho maleńkoho tuluba. — Dvoje v odnomu abo odne v dvoch. A može, ce symbiönty— ne. vykliučeno, ščo vony periödyčno rozjednujuťsia. — Jak ta potvora z čornym volosom? — zapytav Fizyk. Likar kyvnuv holovoju j dali ohliadav zahadkove stvorinnia. — Ale ž u. cioho, velykoho, nemaje ni nih, ni očej, ni holovy — ničoho|— skazav Inžener i zakuryv, choč raniše vin syharety j u rot ne brav. — Ce zjasujeťsia trochy zhodom, — vidpoviv Likar. — Spodivajusia, vy ne matymete ničoho proty, jakščo ja zrobliu roztyn? Tak čy inakše joho treba porizaty na šmatky,

inakše my joho zvidsy ne vynesemo. Ja vziav by koho-nebuď asystuvaty, ale ce može buty… dosyť nepryjemno. Dobrovoľci je? — Ja. Ja možu, — majže odnočasno vidhuknulysia Koordynator i Kibernetyk. Likar pidvivsia z kolin. — Dvoje — šče krašče. Teper ja pošukaju instrumenty, ce zajme trochy času. Mušu skazaty, ščo naše perebuvannia tut nadto uskladniujeťsia — šče trochy, i potriben bude cilyj tyždeń, ščob počystyty sobi odnoho čerevyka, — my nijak ne možemo zakinčyty bodaj ščoś iz toho, ščo rozpočaly. Inžener i Fizyk vyjšly v korydor. Koordynator, jakyj povertavsia z perevjazočnoji vže v humovomu chalati, iz zasukanymy rukavamy, zatrymavsia bilia nych. Vin nis nikeliovanu taciu, povnu chirurhičnych instrumentiv. — Vy znajete, jak tut praciuje fiľtr, — skazav vin. — Jakščo chočete kuryty, jdiť nahoru. Inžener i Fizyk podalysia do tuneliu. Do nych pryjednavsia Chimik, pro vsiak vypadok prychopyvšy z soboju elektrožektor, jakoho Inžener zalyšyv u mašynnomu viddilenni. Maleńke, spliuščene sonce stojalo vysoko v nebi, rozihrite povitria tremtilo nad piskamy, nače žele. Vony vsilysia v dovhij smuzi tini, jaku vidkydav zhory pochylyj korpus rakety. — Duže dyvna tvaryna, i prosto nezbahnenno, jak vona mohla zapustyty henerator, — skazav Inžener i poter ščoku; ščetyna vže perestala kolotysia — u vsich povidrostaly borody; to odyn, to inšyj veś čas povtoriuvaly, ščo treba b poholytysia, odnak ni v koho na ce ne znachodylosia času. — Ale teper, ščyro kažučy, mene u vsij cij istoriji najdužče tišyť te, ščo henerator dav choč jakyjś strum. Ce označaje, ščo prynajmni obmotka cila. — A zamykannia? — zapytav Fizyk. — Ničoho strašnoho — vybylo tiľky avtomatyčnyj zapobižnyk, ce dribnycia. Mechanična častyna rozsypalasia zovsim, ale my sobi z cym zaradymo. U nas je zapasni komplekty pidšypnykiv, treba tiľky pošukaty. Zvyčajno, teoretyčno obmotku tež možna dovesty do ladu, tiľky ne holymy rukamy, inakše my nad cym posyvijemo. Teper ja rozumiju: v mene prosto ruka ne pidijmalasia, ščob reteľno vse pereviryty — ja bojavsia, ščo tam povno porochu, a todi, sami znajete, ščo z namy bulo b. — Reaktor… — počav Chimik. Inžener skryvyvsia. — Reaktor samo soboju. Do reaktora čerha šče dijde. Speršu nam potriben strum. Bez strumu my ničoho ne vdijemo. Teču v ocholodženni možna likviduvaty za pjať chvylyn, treba tiľky pozvariuvaty truby. Dlia cioho znov-taky meni potribnyj strum. — I ty ščo, dumaješ uziatysia do mašyn nehajno? — z nadijeju v holosi zapytav Fizyk. — Tak. My sklademo plan čerhovosti remontiv, ja vže radyvsia pro ce z Koordynatorom. Speršu treba maty bodaj odyn spravnyj ahrehat. Zvyčajno, dovedeťsia jty na pevnyj ryzyk, bo ahrehat treba zapustyty bez atomnoji energiji — čorty joho baťka znajuť jak! Chiba ščo kyratom… Ščob joho… Vidkoly ne praciuje elektryčnyj rozpodiľnyk, ja naviť ujavlennia ne maju, ščo dijeťsia v reaktori. — Ničoho strašnoho — nejtronovi diäfrahmy dijuť naviť bez dystancijnoho keruvannia, — skazav Fizyk. — Reaktor avtomatyčno perejšov na cholostyj stan — ščonajbiľše pid čas poperednioho zapusku može trochy pidvyščytysia temperatura, jakščo ocholodžennia…

— Diakuju! Reaktor može rozplavytyś, a ty kažeš «ničoho strašnoho»? Vony sperečalysia dedali zapaľniše, potim počalasia serjozna dyskusija, a oskiľky nikomu ne chotilosia spuskatysia v raketu, to zachodylyś kreslyty schemu na pisku, až poky z otvoru tuneliu vyrynula Likareva holova. Vony pidchopylysia. — Nu, ščo tam? — Z odnoho boku, my dovidalysia duže malo, a z inšoho, navpaky, bahato, — vidpoviv Likar, u jakoho buv dosyť-taky svojeridnyj vyhliad, bo nad poverchneju styrčala tiľky joho holova. — Malo, — tiahnuv vin, — bo, choč jak dyvno ce zvučyť, — a ja j dosi šče ne pevnyj, čy ce odne stvorinnia, čy dvoje. V usiakomu razi, ce tvaryna. Vona maje dvi krovonosni systemy, ale vony rozdileni ne povnistiu. Te, velyke — nosij — ruchalosia, jak ja dumaju, strybkamy abo krokamy. — Ce velyka riznycia, — zauvažyv Inžener. — A može, i tak, i tak, — pojasnyv Likar. — Te, ščo malo vyhliad horba… tam u nioho travnyj trakt. — Na spyni? — Ce bula ne spyna! Koly joho vdarylo strumom, vono vpalo dohory čerevom! — Ščo? Ty chočeš skazaty, ščo te, maleńke, schože na… — Inžener zamjavsia. — Na dytia, — spokijno dokinčyv Likar. — Tak, vono jakymoś čynom jizdylo verchy na ciomu nosiji — v usiakomu razi, Ce cilkom možna prypustyty. Nu, ne verchy, — vypravyvsia vin, — najčastiše, mabuť, vono sydilo vseredyni velykoho tuluba — tam je take sobi sumčaste hnizdo, i jedyne, z čym joho možna porivniaty, to ce sumka kenguru, ale schožisť duže pryblyzna j ne maje funkciönaľnoho značennia. — I ty dopuskaješ, ščo ce stvorinnia rozumne? Jak na mene… — skazav Fizyk. — Vono ne može ne buty rozumnym, jakščo zumilo vidčynyty dveri j začynyty jich za soboju, ne kažučy vže pro zapusk mašyn, — vidpoviv Likar, jakyj čomuś ke vyjavliav osoblyvoho bažannia vychodyty na poverchniu, — zakovyka tiľky v tomu, ščo v nioho vidsutnia nervova systema v našomu rozuminni. — Tobto jak?! — až pidskočyv Kibernetyk. Likareva holova pidvela brovy. — Ničoho ne vdiješ. Ce fakt. Tam je orhany, pryznačennia jakych stanovyť dlia mene poky ščo cilkovytu zahadku. Je spynnyj mozok, odnak u čerepi — v ciomu maleńkomu čerepi — mozku nemaje. Točniše, tam je ščoś, ale peršyj-lipšyj anatom nazvav by mene neukom, jakby ja sprobuvav perekonaty joho, ščo ce mozok… Jakiś zalozy, schoži na limfatyčni, a miž leheniamy — v nioho až troje leheniv — ja vyjavyv ščoś duže dyvne. Ščoś take, ščo meni veľmy ne spodobalosia. Ja poklav ce v kolbu zi spyrtom, potim zmožete ohlianuty. A zaraz nas čekajuť nahaľniši spravy. Mašynne viddilennia, na žaľ, vyhliadaje jak riznycia. Treba nehajno vse povynosyty j pozakopuvaty — v raketi dosyť teplo, i pospišaty spravdi neobchidno — osoblyvo za takoji speky. Možete nadity temni okuliary j zavjazaty sobi oblyččia, zapach ne ohydnyj, ale taka masa syroho mjasa… — Ty žartuješ? — zblidnuvšy, zapytav Fizyk. — Zovsim ni. Likar tiľky teper vyliz iz tuneliu. Poverch humovoho chalata na niomu buv bilyj, veś u červonych pliamach. — Spravdi, vid cioho može zamlojity, meni duže nepryjemno. Ale ničoho ne vdiješ — treba. Chodimte. Likar vidvernuvsia i znyk v otvori tuneliu. Rešta perezyrnulysia j po čerzi pirnuly

slidom za nym. Pochoronni roboty, jak ce nazvav Chimik, zakinčylysia tiľky pizno popoludni. Praciuvaly napivholi, ščob ne zabrudnyty kombinezony, vynosiačy žachlyvyj vantaž, čym tiľky možna bulo — vidramy, na bliašanych nošach, — zakopaly rozčlenovani reštky za dvisti krokiv vid rakety, na veršyni pahorba i, nezvažajučy na Koordynatorovi zaklyky ekonomyty vodu, vytratyly na myttia až pjatero vider. Krov velykoho stvorinnia, poky vona ne zhornulasia, nahaduvala liudśku, ale švydko stavala oranževoju j, vysychajučy, obertalasia na žovtavyj sypkyj porošok. Zmučenyj ekipaž roztašuvavsia pid raketoju, osvitlenoju skisnym prominniam soncia; nichto ne mih naviť dumaty pro jižu, vsi tiľky sprahlo pyly kavu j vodu; odyn za odnym liudy zadrimaly, choč povynni buly obhovoryty peršyj etap remontnych robit. Koly prosnulysia, bula vže nič. Treba bulo jty na sklad po produkty, vidkryvaty konservy, rozihrivaty jich, a potim — myty posud. Opivnoči raptom vyrišyly ne liahaty — vsi-bo vyspalysia, — a rozpočaty pidhotovči roboty. Sercia v nych zabylysia žvaviše, koly vony zachodylysia zviľniaty vid plastykovych i metalevych ulamkiv kryšku avarijnoho heneratora. Praciuvaly ručnymy domkratamy, hodynamy rozkopuvaly stalevyj motloch, šukajučy kožnu zapasnu častynu, kožnu dribnyciu, riveń čy kliuč; narešti bokovyj henerator bulo ohlianuto povnistiu, rozbytyj pidšypnyk zamineno novym, a lopati najmenšoho z kompresoriv pryvedeno v robočyj stan. Inžener dosiah cioho dosyť prostym, ba naviť prymityvnym sposobom: oskiľky rezervnych lopatej bulo obmaľ, vin prosto zrizav kožnu druhu lopať — produktyvnisť kryľčatky, pevna rič, vid cioho zmenšylasia, ale, u vsiakomu razi, vona bula prydatna dlia roboty. O pjatij hodyni nad rankom Koordynator spovistyv pro zakinčennia robit — tak čy inakše, skazav vin, jim dovedeťsia zdijsnyty šče ne odnu vylazku choča b dlia popovnennia zapasiv vody; zreštoju, znajduťsia j inši pryčyny, tož nemaje potreby zminiuvaty rytm snu i vidpočynku. Vin zaproponuvav pospaty do svitanku, a todi znovu vziatysia do dila. Rešta noči mynula spokijno. Vranci nichto ne vyjavliav bažannia vychodyty na poverchniu — vsi buly hotovi praciuvaty dali — i to nehajno. Inžener uže zibrav ščoś na zrazok komplektu instrumentiv peršoji neobchidnosti, i jim biľše ne dovodylosia po kožnu dribnyciu bihaty po vsich kajutach. Peredusim pereviryly rozpodiľnyj ščyt, tak husto vsijanyj slidamy korotkych zamykań, ščo joho dovelosia montuvaty majže nanovo. Te, ščo vyjšlo z ladu, zaminiuvaly detaliamy, bezžaľno zniatymy z inšych ahrehativ, jaki ne praciuvaly. Vidtak prystupyly do zapusku vlasne heneratora. Rozroblenyj Inženerom plan buv dosyť ryzykovanyj: vin zaproponuvav rotor heneratora pryvesty v ruch kryľčatkoju kompresora, zminyvšy joho na turbinu, kotru obertav stysnenyj kyseń. Za normaľnych umov avarijna systema pryvodylasia v ruch vodianoju paroju vysokoho tysku z reaktora, — reaktor, serce korablia, vvažajeťsia najmicnišym z usich mechanizmiv, — odnak teper, z ohliadu na povne vyvedennia z ladu elektromereži, pro ce ničoho bulo j dumaty. Otož dovodyloś vykorystovuvaty nedotorkannyj zapas kysniu, ale cej bezcinnyj haz marnuvavsia lyše na peršyj pohliad, — vony rozrachovuvaly na te, ščo, tiľky-no mašynne viddilennia počne praciuvaty, znovu možna bude napovnyty sporožneni balony atmosfernym kysnem. Inšoho šliachu ne bulo — pro te, ščob zapustyty atomnyj reaktor bez elektryky, mih mrijaty lyše boževiľnyj. Ščopravda, Inžener, potaj vid inšych, hotovyj buv pity j na cej boževiľnyj krok, jakby «kysnevyj proekt» pidviv. Bo nevidomo bulo, čy stysnenyj kyseń ne vyčerpajeťsia raniše, niž udasťsia zapustyty reaktor.

Likar stojav u vuzeńkij štoľni pid pidlohoju verchnioho jarusu mašynnoho viddilennia j zbudženym holosom čytav pokazannia kysnevych manometriv. Tysk u balonach padav. Rešta praciuvaly nahori, krutiačyś, mov mucha v okropi. Fizyk vovtuzyvsia bilia tymčasovoho rozpodiľnoho ščyta reaktora, zmontovanoho tak, ščo v kožnoho zemnoho fachivcia, jakby vin podyvyvsia na nioho, volossia dyba stalo b. Inžener, čornyj, nače nehr, vid mastyla, vysiačy holovoju vnyz, kripyv ščitky kileć, Koordynator zastyh poruč Kibernetyka — obydva vony dyvylysia poky ščo na mertvu škalu ličyľnyka nejtroniv, a Chimik bihav vid odnoho do inšoho, mov chlopčyśko, ščo podaje instrumenty. Kyseń syčav, kompresor u roli hazovoji turbiny hrizno huv, zlehka pobriazkujučy j vibrujučy — kryľčatka, z jakoju Inžener povivsia tak po-varvarśkomu, ne bula jak slid zbalansovana, oberty heneratora narostaly, joho vyttia nabyralo dedali vyščoho tonu, lampy, jaki zvysaly iz siak-tak natiahnenych pid steleju kabeliv, davaly uže bile, jaskrave svitlo. — Dvisti visimnadciať… dvisti dva… sto devjanosto pjať, — dolynav monotonnyj, spotvorenyj metalevoju lunoju holos nevydymoho Likaria. Inžener vyliz z-pid heneratora, vytyrajučy mastylo j pit iz zarosloho oblyččia. — Možna, — vydychnuv vin. Vid velyčeznoho napružennia v nioho tremtily ruky, i vin ne vidčuvav nijakoho chvyliuvannia, koly Fizyk skazav: — Umykaju peršu. — Sto visimdesiat… sto šistdesiat try… sto šistdesiat, — rozmireno povidomliav Likar, perekrykujučy vyttia heneratora, jakyj počav uže davaty puskovyj strum na reaktor i z kožnoju chvylynoju vymahav dedali biľše kysniu dlia pidtrymky obertiv. — Povne navantažennia! — prostohnav Inžener, jakyj stežyv za elektropryladamy. — Umykaju vse! — spovnenym vidčaju, lamkym holosom vyhuknuv Fizyk j, instynktyvno ziščulyvšyś, movby čekajučy udaru, oboma rukamy vtysnuv čorni ručky. Kibernetyk roztulyv rot. Koordynator, sam toho ne pomičajučy, ščoraz micniše styskuvav joho pleče. Vony dyvylysia na priamokutni škaly pryladiv z vybytym sklom i našvydku vyprostanymy strilkamy — ličyľnyky ščiľnosti potoku švydkych nejtroniv, kontroliu cyrkuliaciji elektromahnitnych nasosiv, indykatora izotopnych zabrudneń i komplexnych vnutrišnich termopar reaktora. Henerator stohnav, vyv, z-pid kileć, jaki pohano kontaktuvaly, sypalysia iskry. Vseredyni reaktora, za tovstym, blyskučym pancyrom panuvav mertvyj spokij. Strilky naviť ne povoruchnulysia. Naraz Fizykovi zdalosia, ščo vsi vony pomutnily, rozmazalysia, vin zapliuščyv oči, a koly znovu rozpliuščyv jich, povni sliz, to pobačyv strilky v robočych pozycijach! — Projšov krytyčnyj!!! — ščosyly zahorlav vin i zaplakav, ne vypuskajučy ručok. Vin vidčuvav, jak obmjakajuť joho mjazy, bo veś čas čekav vybuchu. — Mabuť, zajilo strilky, — spokijno movyv Koordynator, niby ne bačyv, ščo dijeťsia z Fizykom. Jomu važko bulo hovoryty — tak micno vin stysnuv ščelepy. — Devjanosto… visimdesiat odyn… simdesiat dva… — rivnomirno vykrykuvav Likar. — Davaj!!! — skomanduvav Inžener i rukoju u velykij červonij rukavyci perekynuv holovnyj peremykač. Henerator zavyv i počav spoviľniuvaty oberty. Inžener kynuvsia do kompresora j perekryv obydva vchidni ventyli.

niše.

— Sorok šisť… sorok šisť… sorok šisť, — rozmireno povtoriuvav Likar. Turbina perestala braty kyseń iz baloniv. Lampy švydko blidly, robylosia dedali tem-

— Sorok šisť… sorok šisť!.. — vykrykuvav iz štoľni Likar. Znenaćka lampy spalachnuly. Henerator uže ledve obertavsia, ale strum buv, usi vvimkneni prylady pokazuvaly zrostannia napruhy. — Sorok šisť… sorok šisť… — veś čas povtoriuvav Likar, jakomu ničoho ne bulo vydno z joho stalevoho kolodiazia. Fizyk siv na pidlozi j zatulyv oblyččia rukamy. Rotor heneratora basovyto šumiv, obertavsia dedali poviľniše, potim vostannie hojdnuvsia, zdryhnuvsia j zupynyvsia. — Sorok šisť… sorok šisť… — use šče povtoriuvav Likar. — Jak teča? — zapytav Koordynator. — U normi, — vidpoviv Kibernetyk. — Mabuť, probylo na veršyni haľmuvannia, prote avtomat ustyh zacementuvaty, perš niž zamknulo. Biľše vin ne skazav ni slova, odnak kožen zrozumiv, jak Kibernetyk pyšajeťsia cym avtomatom. Odnijeju rukoju vin kraďkoma prytrymav paľci druhoji, ščob ne tremtily. — Sorok šisť… — trochy ne plačučy, povtoriuvav Likar. — Hodi! — kryknuv raptom u hlybynu kolodiazia Chimik. — Uže ne treba! Reaktor daje strum!!! Zapala korotka movčanka. Reaktor praciuvav, jak zavždy — bezšumno. V stalevij horlovyni kolodiazia zjavylosia blide, obliamovane temnoju borodoju Likareve oblyččia. — Spravdi? — zapytav vin. Jomu nichto ne vidpoviv. Usi dyvylysia na prylady, movby ne mohly poviryty vlasnym očam, ščo strilky j spravdi neschybno stojať u robočych pozycijach. — Spravdi? — povtoryv Likar i počav bezzvučno smijatysia. — Čoho ce ty znov? — serdyto blymnuv na nioho Kibernetyk. — Perestań! Likar vyliz nahoru, siv poruč Fizyka j tež utupyvsia v strilky pryladiv. Nichto ne znav, jak dovho ce tryvalo. — Znajete ščo? — molodečym, svižym holosom ozvavsia raptom Likar. Usi podyvylysia na nioho z takym vyhliadom, nače ščojno prokynulysia zi snu. — Šče ni razu v žytti ja ne buv takyj ščaslyvyj, — prošepotiv vin i vidvernuvsia.

4 Pry piznich sutinkach Koordynator j Inžener vyjšly na poverchniu, ščob podychaty svižym povitriam. Vony vsilysia na kupi vynošenoho z rakety gruntu j zadyvylysia na kraječok červonoho, mov rubin, soniačnoho dyska. — Ja ne viryv, — stomleno promymryv Inžener. — Ja tež. — Cej reaktor nepohano praciuje, ha? — Solidna, zemna robota. — Podumaty tiľky — vytrymav! Vony chvylynu pomovčaly. — Čudovyj počatok, — znovu ozvavsia Koordynator. — Jak na mene, my praciujemo nadto nervovo, — zauvažyv Inžener. — Ce… bih na dovhu dystanciju, rozumiješ? Miž namy kažučy, my zrobyly pryblyzno odnu sotu toho, ščo šče naležyť zrobyty, aby… — Znaju, — spokijno vidpoviv Koordynator. — A vtim, nevidomo šče, čy… — Hravimetryčnyj rozpodil, ehe ž? — Ne tiľky. Sternovi sopla, uveś nyžnij vidsik. — Zrobymo. — Atož. Inženeriv pohliad, jakym vin neuvažno vodyv dovkola, nespodivano naštovchnuvsia na nevysokyj dovhastyj nasyp zrazu ž za veršynoju pahorba — misce, de zakopaly reštky neprochanoho hostia. — Zovsim zabuv… — zdyvovano skazav vin. — Nemovby vidtodi mynuv uže ščonajmenše rik. — A ja ni. Ja veś čas dumaju pro ce… točniše, pro nioho. Meni ne daje spokoju te, ščo Likar znajšov u joho leheniach. — Ščo? A j spravdi, vin ščoś take kazav. I ščo ž ce bulo? — Holka. — Ščo?! — A može, j ne holka — podyvysia sam. Cej predmet u slojiku, v bibliöteci. Šmatočok toneńkoji oblamanoji trubočky z hostrym kincem, zrizanym navskosy, jak medyčni holky dlia injekcij. — Ščo b vono mohlo buty? — Biľše ja ničoho ne znaju. Inžener pidvivsia. — Nečuvana rič, ale… ale ja sam ne rozumiju, čomu ce mene tak malo intryhuje. Vlasne, jakščo buty vidvertym, to majže zovsim ne intryhuje. Znaješ, ja počuvaju sebe zaraz tak, jak pered startom. Abo jak pasažyr litaka, ščo na kiľka chvylyn siv u neznajomomu aeroportu, zmišavsia z jurboju tubiľciv, buv svidkom jakojiś dyvnoji, nezrozumiloji sceny, ale znaje: vin tut čužyj, za chvylynu zvidsy vidletyť, i vse dovkola sebe spryjmaje movby z dalekoji vidstani, čuže j bajduže. — My poky ščo nikudy šče ne vidlitajemo… — Znaju, i vse ž u mene take vidčuttia… — Chodimo do našych. My ne zmožemo liahty, poky ne zaminymo vse tymčasove. I zapobižnyky treba vstanovyty jak slid. Potim reaktor može praciuvaty vcholostu. — Harazd, chodimo.

Nič ekipaž proviv u raketi, ne hasiačy malych lamp. Čas vid času chtoś prokydavsia, neprytomno dyvyvsia, jak horiať lampočky, i, zaspokojivšyś, zasynav znovu. Uranci vsi vstaly zi svižymy sylamy. Peršym bulo zapuščeno najprostišyj napivavtomat-prybyraľnyk, jakyj raz po raz hruznuv sered kup ulamkiv. Kibernetyk, jakyj chodyv slidom za nym z instrumentamy v rukach, vytiahuvav joho, mov taxu z lysiačoji nory, prybyrav ulamky, jaki buly nadto velykymy dlia joho zachvatu j zapuskav znovu. Napivavtomat kvaplyvo posuvavsia vpered, liuto vhryzavsia v nastupnu kupu ulamkiv, i vse povtoriuvalosia spočatku. Pislia snidanku Likar uspišno vyprobuvav svoju bezpečnu brytvu j zjavyvsia pered tovaryšamy movby v jakijś bronzovij masci: čolo i škira dovkola očej u nioho buly obpaleni soncem, a nyžnia častyna oblyččia — absoliutno bila. Vsi nasliduvaly joho pryklad i teper nasylu vpiznavaly odyn odnoho v zamirkach z vypnutymy vylyciamy. — Nam treba krašče charčuvatysia, — zrobyv vysnovok Chimik, nevdovoleno rozdyvliajučyś u dzerkalo na vlasne vidobražennia. — A jak ty stavyšsia do svižoji dyčyny? — zaproponuvav raptom Kibernetyk. Chimik zdryhnuvsia. — Diakuju. Naviť ne nahaduj meni pro ce. Ja ščojno pryhadav… Meni snylosia te… ta… — Ta tvaryna? — Diďko joho znaje, čy ce bula tvaryna. — A ščo? — Jaka tvaryna zumila b zapustyty našoho heneratora? Tovaryši dosluchalysia do jichnioji rozmovy. — Dovedeno, ščo vsi istoty na vyščomu stupeni rozvytku vynachodiať jakyjś odiah, — skazav Inžener, — a ce duplexne stvorinnia bulo hole. — Jak ty skazav? Hole? — vtrutyvsia v rozmovu Likar. — A čomu ce tebe tak zdyvuvalo? — Ta tomu, ščo pro korovu čy mavpu ty ne skazav by, ščo vony holi. — Bo v nych je šersť. — U hipopotama čy krokodyla šersti nemaje, ale ty tež ne nazvav by jich holymy. — Nu to j ščo z cioho? Prosto v mene tak vychopylosia. — Otož-bo. Zapala korotka movčanka. — Skoro desiať, — ozvavsia Koordynator. — My vidpočyly, i ja dumaju, ščo teper zrobymo vylazku v inšomu napriamku. Inžener povynen buv pryhotuvaty nam elektrožektory. Jak u tebe z cym? — Je pjať štuk, i vsi pjať uže zariadženo. — Harazd. Učora my jšly na pivnič, a siohodni pidemo na schid. Zi zbrojeju, ale, zvyčajno, postarajemoś jiji ne zastosovuvaty. Nadto jakščo zustrinemo cych… cych duplexiv, jak jich nazvav Inžener. — Duplex? Duplex? — kiľka raziv nevdovoleno povtoryv Likar, movby vyprobovujučy ciu nazvu. — Jak na mene, ce ne duže vdalo, i, mabuť, tomu pryžyveťsia. Tak uže čomuś buvaje. — Rušajemo nehajno? — zapytav Fizyk. — Dumaju, ščo tak. Tiľky zakryjemo liuk, ščob unyknuty novych nespodivanok. — A čy ne možna vziaty vsiudychid? — zapytav Kibernetyk.

— Ta… mabuť, ni. Meni treba bulo b ščonajmenše pjať hodyn, ščob joho pryhotuvaty, — skazav Inžener. — Chiba ščo, može, vidklademo vylazku na zavtra? Ale vidkladaty vylazku nikomu ne chotilosia, otož vyrušyly blyźko odynadciatoji, bo trochy času v nych zajniala šče pidhotovka sporiadžennia. Niby zmovyvšyś, choč nichto cioho ne proponuvav, pišly po dvoje, z nevelykymy intervalamy, a jedynyj bezzbrojnyj — Likar, — išov u serednij dvijci. Čy to grunt u ciomu napriamku buv zručnišyj dlia pišoji choďby, čy to vony j spravdi siohodni jšly badioriše, važko skazaty, tiľky vže čerez hodynu raketa znykla z očej. Landšaft potrochu zminiuvavsia. Dedali častiše traplialysia strunki siri «čaši», jaki vony obchodyly, vdalyni zjavylysia kupolopodibni, polohi z pivnoči pahorby, jaki spadaly do rivnyny dosyť krutymy terasamy ta obryvamy; pahorby buly vkryti temnišymy, niž grunt, pliamamy roslynnosti. Pid nohamy sucho šelestily lyšajnyky, siri, niby prysypani popelom, odnak ce buv jichnij naturaľnyj kolir; z jichnich molodych pahoniv, — trubočok z biluvatymy prožylkamy, — vyhliadaly maleńki, schoži na perlyny, puchyrci. — Znajete, čoho tut najbiľše ne vystačaje? — ozvavsia raptom Fizyk. — Travy. Zvyčajnisińkoji travy. Ja nikoly ne dumav, ščo vona tak… — vin na myť zatnuvsia, pidbyrajučy slovo, — potribna… Sonce prypikalo. Koly vony nablyzylyś do pahorbiv, do nych dolynuv rozmirenyj, dalekyj šum. — Dyvno, vitru nemaje, a tam ščoś šumyť, — zauvažyv Chimik, jakyj krokuvav u peršij dvijci. — Ce zvidty, — pokazav rukoju Koordynator, jakyj išov zrazu ž za nym. — Mabuť, tam, vyšče, huliaje viter. Pohliańte, ta ce ž zovsim zemni dereva! — Vony zovsim inšoho kolioru j blyščať, jak… — Ni, vony dvobarvni, — vtrutyvsia Likar, u jakoho buv dobryj zir. — Vony dvobarvni — to fiöletovi, to holubi z žovtym vidtinkom. Rivnyna lyšylasia pozadu. Liudy navmannia vvijšly v šyroke hyrlo jaru z hlynystymy, sypkymy stinkamy, povytymy v tini tonkoju dymkoju, jaka zblyźka vyjavylasia riznovydom lyšajnyka čy pavutynnia — dumky z cioho pryvodu rozdilylysia; ci utvorennia trochy nahaduvaly netuho namotani klubky nytok sklianoji vaty, siak-tak prykriplenoji do schyliv. Porivniavšyś iz peršoju kupkoju derev, jaki rosly na kraju urvyšča, za kiľkanadciať metriv vyšče, liudy zaderly holovy. — Ale ž ce zovsim ne dereva! — rozčarovano vyhuknuv Kibernetyk, jakyj zamykav kolonu. U tak zvanych «derev» buly tovsti, blyskuči, nemovby naterti žyrom stovbury i bahatojarusni krony, jaki rozmireno puľsuvaly, to temnijučy, niby čymoś napovniujučyś, to blidnučy, — todi vony propuskaly soniačne svitlo. Ci zminy suprovodžuvalysia šumom, jakyj mliavo povtoriuvavsia, nenače chtoś, prytysnuvšy do rota elastyčnu materiju, pošepky povtoriuvav: «fsss-hhaa-fsss-hhaaa». Prydyvyvšyś pyľno do najblyžčoho dereva, liudy vyjavyly dovhi, nače banany, puzyri, ščo zvysaly z joho pereplutanoho vittia j buly vsypani schožymy na vynohradni hrona vypuklostiamy, jaki to rozduvalysia j temnily, to spliuščuvalysia, svitlijučy j blidnučy. — Vony dychajuť, — promymryv pryholomšenyj Fizyk, usluchajučyś u bezperervnyj zvuk, ščo spadav zhory j kotyvsia jarom. — Ale zverniť uvahu — kožne v inšomu rytmi! — vyhuknuv, movby zradivšy, Likar. — Čym menše derevo, tym švydše vono dychaje! Ce… ce dereva-leheni!

— Dali! Chodimo dali! — hukav Koordynator, jakyj viddalyvsia vid hrupy na kiľkanadciať krokiv. Usi rušyly slidom za nym. Jar, spočatku dosyť šyrokyj, povoli zvužuvavsia, joho dno ne duže kruto pidijmalosia vhoru j narešti vyvelo prybuľciv na banepodibnyj pahorb miž dvoma kupamy derev unyzu. — Jakščo zamružytyś, to zdajeťsia, ščo stojiš na berezi moria. Sprobuj! — zaproponuvav Inženerovi Fizyk. — Ja voliju ne zapliuščuvaty očej, — burknuv Inžener. Vony dosiahly vže veršyny pahorba, trochy vidchylyvšyś vid maršrutu. Pered nymy ležala chvyliasta, riznobarvna rivnyna z rozkydanymy po nij hajamy derev-leheniv, jaki merechtily to olyvkovym, to rudym vidblyskom, z jasnymy, nemov med, schylamy hlynystych horbiv i klaptiamy zemli, vkrytoji sribliastym na osonni j siro-zelenym u zatinku mochom. Uveś cej prostir peretynaly v riznych napriamkach tonki vuźki liniji. Vony bihly po dnu zapadyn, obmynaly schyly pahorbiv, odni buri, inši biliasti, nemov posylani piskom stežky, šče inši majže zovsim čorni, nače smuhy vuhiľnoho pylu. — Dorohy! — vyhuknuv Inžener, ale vidrazu ž vypravyvsia: — Ni, vony nadto vuźki dlia dorih… Ščo ž ce može buty? — Za tym pavučym liskom my tež naštovchnulysia na ščoś podibne — pamjataješ toj morižok? — skazav Chimik i pidnis do očej binokľ. — Ni, ti buly ne taki, — počav Kibernetyk. — Dyviťsia! Dyviťsia! Vsi zdryhnulysia vid Likarevoho kryku. Nad žovtoju smužkoju, jaka spuskalasia z šyrokoji sidlovyny miž dvoma pahorbamy, na vidstani kiľkoch soteń metriv vid nych sunulosia ščoś prozore. Vono slabo poblyskuvalo na sonci, nače napivprozore koleso zi spyciamy, ščo švydko obertajeťsia. Na myť vono zlylosia z nebom, stalo majže nevydymym, a koly spustylosia nyžče, do pidnižžia schylu, to zasiajalo jasniše, mov klubok, ščo obertajeťsia, z velykoju švydkistiu pomčalo po priamij, pomynulo kupku derev-leheniv, slipuče blysnulo na jichniomu temnomu tli j znyklo v hyrli dalekoho jaru. Likar obernuvsia do tovaryšiv; oblyččia joho leď zblidlo, oči palaly. — Zdorovo, ha? — skazav vin i blysnuv zubamy, movby usmichajučyś, ale v očach joho zatajilasia tryvoha. — Čort, zabuv binoklia, daj-no svoho, — obernuvsia Inžener do Kibernetyka. — Teatraľnyj, — znevažlyvo burknuv vin i viddav binokľ nazad. Kibernetyk stysnuv u doloniach sklianyj pryklad elektrožektora, movby prykydajučy, skiľky vin važyť. — Jak na mene, to my ozbrojeni prosto nikudyšnio, — promymryv vin iz sumnivom. — Čomu ty dumaješ zaraz pro boroťbu? — nevdovoleno zapytav joho Chimik. Jakuś chvylynu vony movčaly, ohliadajučy okolyciu. — Chodimo dali, čy ščo? — nesmilyvo zaproponuvav Kibernetyk. — Zvyčajno, chodimo! — vidpoviv Koordynator. — A oś i druhyj! Dyviťsia! Šče odne ťmiane siajvo, jake mčalo nabahato švydše, niž poperednie, posuvalosia zyhzahopodibnoju linijeju pomiž pahorbamy; kiľka raziv vono, zdavalosia, plyvlo zovsim nyźko nad poverchneju planety, a koly čerez chvylynu pomčalo priamo na liudej, vony zhubyly joho z očej; tiľky koly vono zvernulo vbik, znovu zjavylosia rozmazane, z ťmianym blyskom koleso, jake šaleno krutylosia.

— Jakaś mašyna, čy ščo… — burknuv Fizyk i, ne vidryvajučy očej vid siajva, jake, dedali zmenšujučyś, hubylosia vže sered chytlyvych hajiv, torknuvsia Inženerovoho pleča. — Ja zakinčyv politechničnyj instytut na Zemli, — raptom vidpoviv rozdratovanym tonom Inžener. — V usiakomu razi… — dodav vin, myť povahavšyś, — tam, useredyni, ščoś je… vypukle, nače holovka propelera. — Aj spravdi, v samisińkomu centri ščoś slipuče blyščyť, — pidtverdyv Koordynator. — Jakoju zavbiľšky može buty cia štukovyna, jak ty hadaješ? — Jakščo on ti dereva, ščo vnyzu, takoji samoji vysoty, jak i ti, ščo v jaru… to ne menše desiatioch metriv. — U diämetri? Ja tež tak dumaju. Ščonajmenše desiať. — Oboje znykly tam, — Likar pokazav na ostanniu liniju pahorbiv, jaka zasloniala daľšu perspektyvu. — A vtim, my tež tudy podamosia, pravda ž? Vin počav spuskatysia schylom, rozmachujučy rukamy. Inši zakvapylysia za nym. — Nam treba pryhotuvatysia do peršoho kontaktu, — skazav Kibernetyk, to kusajučy, to oblyzujučy huby. — Toho, ščo staneťsia, my ne v zmozi peredbačyty. Spokij, rozvažnisť, samovladannia — tiľky ce može nam dopomohty, — vidpoviv Koordynator. — Ale, mabuť, bude krašče, jakščo my perešykujemosia. Odyn — rozvidnyk — poperedu — i odyn zzadu. I trochy biľše roztiahnimosia. — Čy varto nam ity tak vidkryto? Mabuť, bude krašče, jakščo my speršu postarajemosia pobačyty jakomoha biľše, poky nas ne pomityly, — švydko skazav Fizyk. — Nu… speciäľno chovatysia ne vart, bo ce zavždy vyklykaje pidozru. Ale, pevna rič, čym biľše my pobačymo, tym vyhidniše dlia nas… Obmirkovujučy taktyku, vony spustylysia vnyz i, projšovšy kiľkasot krokiv, dosiahly peršoji zahadkovoji liniji. Vona trochy nahaduvala slid staroho zemnoho, odnolemišnoho pluha — grunt buv milko pereoranyj, movby rozpušenyj i vykynutyj poobič borozny zavšyršky v dvi doloni. Porosli mochom borozny, jaki trapylysia jim na šliachu pid čas peršoi vylazky, buly takych samych rozmiriv, ale maly miž soboju odnu dosyť istotnu riznyciu: tam grunt poobič borozny buv holyj, a sama vona porosla mochom, a tut, navpaky, čerez suciľnyj pokryv biliastych lyšajnykiv bihla smuha peremelenoho, oholenoho gruntu. — Dyvno, — skazav Inžener, pidvodiačyś iz kolin i vytyrajučy vymaščeni hlynoju paľci ob kombinezon. — Znajete ščo? — ozvavsia Likar. — Ja hadaju, ščo ti borozny, na pivnoči, mabuť, duže stari, davno zakynuti, j čerez te vony zarosly tutešnim, rajśkym mochom… — Možlyvo, — prypustyv Fizyk, — ale ščo vono take? Koleso javno ni — slid vid kolesa buv by zovsim inšyj. — A može, vse-taky jakaś siľśkohospodarśka mašyna? — pidkazav Kibernetyk. — I ščo ž vona, po-tvojemu, obrobliaje smuhu gruntu zavšyršky v desiať santymetriv? Vony perestupyly boroznu j podalysia dali, navprosteć do inšych. Dosiahly vže, po suti, kraju nevelykoho liska, kotryj svojim hluchym šumom zavažav rozmovi, jak raptom zzadu dolynuv pronyzlyvyj, tužnyj svyst. Liudy instynktyvno schovalysia za dereva j pobačyly vhori nad luhom vertykaľnyj slipučyj vychor, jakyj mčav po priamij iz švydkistiu kurjerśkoho pojizda. Joho kraj buv temnišyj, a centr jaskravo svityvsia to fiöletovym, to oranževym vohnem. Diämetr cioho centra z sočevycepodibnymy vystupamy stanovyv vid dvoch do trioch metriv.

Jak tiľky slipuča mašyna vyperedyla jich i ščezla, vony rušyly dali v tomu samomu napriamku. Lisok skinčyvsia, i teper vony jšly šyrokym vidkrytym prostorom, počuvajučyś dosyť nepevno i veś čas ozyrajučyś na vsi boky; pasmo pahorbiv, zjednanych nehlybokymy sidlovynamy, bulo vže zovsim blyźko, koly vony znovu počuly protiažnyj svyst j, oskiľky ne maly de zachovatyś, popadaly dolilyć. Za jakychoś dvisti metriv vid nych proletiv dysk, ščo obertavsia, cioho razu z centraľnym potovščenniam blakytnoho, mov nebo, kolioru. — Cej buv, mabuť, metriv dvadciať zavvyšky! — zbudženo prošepotiv Inžener. Liudy pidvelysia. Miž nymy j pahorbamy rozkynulasia zvužena ulohovyna, rozdilena poseredyni dyvnoju koliorovoju smuhoju. Pidijšovšy do neji zovsim blyźko, vony pobačyly strumočok iz čystym piščanym dnom, jake prosvičuvalosia kriź vodu. Obydva joho berehy minylysia jaskravymy barvamy; vodu obliamovuvav pojas blakytnuvatoji zeleni, vseredyni jakoho bula blido-roževa smuha, a šče dali sriblom iskrylysia vytki roslyny, husto uvišani velykymy, mov liudśka holova, puchnastymy kuliamy; nad kožnoju z nych zdijmalasia trypeliustkova čaša velyčeznoji, biloji, jak snih, kvitky. Zadyvyvšyś na ciu nezvyčajnu veselku, liudy spoviľnyly chodu; koly vony nablyzylysia do puchnastych kuľ, najblyžči «bili «kvity» raptom zatrepetaly j poviľno zdijnialysia v povitria. Jakuś myť vony vysily trepetlyvoju zhrajkoju nad jichnimy holovamy, vydajučy slabkyj dzeńkit, a potim šuhnuly vhoru, siajnuly na sonci slipučoju bilynoju rozvychrenych «čaš» i poletily, ščob opustytysia v hušču svitlych kuľ po druhyj bik strumka. Tam, de do nioho pidchodyla borozna, joho berehy, nače mistok, zjednuvala arka zi sklianystoji rečovyny z pravyľno roztašovanymy kruhlymy otvoramy. Inžener vyprobuvav nohoju micnisť mistka j povoli perejšov na druhyj bik. Tiľky-no vin opynyvsia tam, jak z-pid joho nih uhoru znovu zletily chmary bilych «kvitiv» i tryvožno zakružlialy nad nym, nače zhraja spolochanych holubiv. Liudy zupynylysia bilia strumka, ščob nabraty v baklahu vody; pevna rič, pyty jiji ne možna bulo, ale zrobyty na misci analiz ne bulo čym, otož vony nabraly vody v baklahy dlia toho, ščob doslidyty v raketi. Likar zirvav odnu z maleńkych roslyn, jaki tvoryly roževu smuhu, j, nače kvitku, zastromyv sobi v petlyciu. Vse steblo roslyny bulo obliplene prozorymy kuľkamy tilesnoho kolioru, zapach jakych vydavsia jomu napročud pryjemnym; choč nichto ne skazav pro ce ni slova, ale vsim čomuś bulo žaľ pokydaty cej čarivnyj kutočok. Polohyj schyl, jakym. vony pišly dali, buv poroslyj šelestkym mochom. — Tam, na veršyni, ščoś je! — vyhuknuv raptom Koordynator. I spravdi: na tli neba na pahorbi vorušyvsia jakyjś predmet nevyznačenoji formy j raz po raz posylav slipuči spalachy; za kiľkasot metriv vid veršyny liudy rozpiznaly v niomu ščoś schože na nyźkyj kupol, jakyj obertavsia dovkola osi j boky jakoho buly vkryti dzerkaľnymy sektoramy, ščo vidbyvaly to prominnia soncia, to frahmenty dovkolyšnioho pejzažu. Vedučy pohliadom uzdovž liniji pahorbiv, liudy pomityly šče odnu podibnu sporudu, točniše, zdohadalysia pro jiji isnuvannia z rivnomirnych spalachiv i merechtinnia. Iskrystych ciatok stavalo dedali biľše — vony zjavlialysia na veršynach čerez rivni intervaly až do samisińkoho obriju. Z veršečka pahorba liudy mohly narešti zazyrnuty v hlyb nevydymoho dosi prostoru. Plavnyj spusk perechodyv u chvyliasti polia, čerez jaki bihly dovhi šerengy špyčastych ščohl. Najdaľši z nych hubylysia bilia pidnižžia blakytnoji konstrukciji, ščo mrila

až na obriji. Nad blyžčymy z nych povitria vyrazno vibruvalo vertykaľnymy stovpamy, nemovby bulo syľno nahrite. Pomiž riadamy ščohl vylysia desiatky borozen, jaki to schodylysia v pučky, to rozbihalysia, to peretynalysia j vely vsi v odyn bik — do schidnoho obriju. Tam blidoju, rozmazanoju mozajikoju nepravyľnych zlamiv, pidvyščeń, zolotystych i sribliastych špyliv vymaliovuvalasia bezlič sporud, jaki zavdiaky značnij vidstani zlylysia v holubuvatu, minlyvu masu. Neboschyl u tomu napriamku buv trochy temnišyj, podekudy do nioho pidijmalysia strumeni moločnoji pary j rozplyvalysia hrybom u tonkomu šari čy to imly, čy to chmary, v jakij, dobre napružyvšy zir, možna bulo rozhledity čorni dribni ciatočky, kotri to rozhorialysia, to zhasaly. — Misto… — prošepotiv Inžener. — Ja bačyv joho… todi… — tak samo tycho skazav Koordynator. Vony počaly spuskatysia vnyz. Perša šerenga ščohl čy stovpiv peretnula jim šliach bilia kincia schylu. Ščohly vchodyly v grunt konusnymy vtulkamy z čornoju, jak smola, poverchneju. Za jakychoś try metry vid poverchni vtulka kinčalasia, i dali jšov napivprozoryj stovp z centraľnym lyskučym steržnem, povitria vhori syľno vibruvalo, j čulosia rozmirene hluche syčannia. — Jakyjś hvynt, čy ščo? — napivzapytujučy movyv Fizyk. Speršu oberežno, a vidtak dedali smilyviše liudy počaly torkatysia konusnoji osnovy ščohly. Vona zovsim ne vibruvala. — Ni, tam niščo ne krutyťsia, — skazav Inžener. — Ne čuty nijakoji tiahy. Ce jakyjś emiter čy ščoś… Dali vony posuvalysia miscevistiu z plavnymy, nehlybokymy skladkamy. Misto vže davno znyklo z očej, ale zabludytysia tut bulo nemožlyvo, bo ne tiľky dovhi špalery stovpiv, a j čyslenni borozny posered polia vkazuvaly napriamok. Čas vid času v toj čy inšyj bik pronosyvsia siajučyj obertovyj klubok, odnak ščorazu na takij velykij vidstani, ščo liudy j ne probuvaly chovatysia. Poperedu olyvkovo-žovtoju pliamoju zatemniv haj. Speršu liudy chotily joha obijty, priamujučy vzdovž liniji ščohl, ale jomu ne vydno bulo kincia-kraju ni v odyn, ni v druhyj bik, i, obchodiačy joho, vony nevidomo naskiľky podovžyly b sobi šliach, čerez te vyrišyly jty navprosteć čerez zarosti. Z usich bokiv jich otočyly dereva-leheni. Vyschle, puzyrčaste lystia, jake nepryjemno rypilo pid nohamy pry kožnomu kroci, vkryvalo poverchniu, poroslu trubčastymy roslynamy j biliastym mochom. To tut, to tam miž tovstym, hrubym korinniam vysovuvalysia makivky blidych mjasystych kvitiv z koliučkamy, jaki styrčaly z oserdia, nače holky. Po tovstij kori stovburiv stikaly kraplyny zapašnoji žyvyci. Inžener, jakyj išov poperedu, raptom spoviľnyv chodu j neochoče movyv: — Chaj jomu hreć!! Ne treba bulo siudy zabyvatysia. Sered derev vydnivsia hlybokyj riv, joho hlynysti stinky buly vkryti festonamy dovhych zmijepodibnych lyšajnykiv. Liudy nadto daleko zahlybylysia v lis, ščob vertatysia teper nazad, i čerez te spovzly po stinci, obvytij hnučkymy liänamy, na dno, de dziurčav toneńkyj, mov nytočka, strumok. Protyležnyj schyl rovu buv duže krutyj, i vony pišly po joho dnu, šukajučy miscia, de možna bulo b vydertysia nahoru. Tak vony projšly jakuś sotniu krokiv. Zapadyna raptom rozšyrylasia, jiji berehy znyzylysia, trochy posvitlišalo. — Ščo ce? — skazav raptom Inžener i zmovk. Podych vitru prynis solodkavo-nudotnyj zapach. Liudy zupynylysia, jich to zalyvala

zlyva soniačnych zajčykiv, to ohortala piťma, po veršečkach vysokych derev prokočuvalysia hluchi chvyli dychannia. — Tam ščoś je, — prošepotiv Inžener. Vony vže mohly vybratysia na druhyj bereh rovu, plaskyj i nyźkyj, ale, trymajučyś blyźko odyn bilia odnoho j zlehka nachylyvšyś, prostuvaly dali do stiny zarostiv. Inodi, koly vitreć vidkryvav u nij nevelyki ščilyny, zvidty prosvičuvala jakaś vydovžena, blida masa. Grunt stavav dedali hruźkišym, čvakav pid nohamy. Prote nichto ne zvertav na ce uvahy. Stebla, vkryti hronamy narostiv, rozstupylysia, j za nymy blysnula haliavynka, zalyta soncem; dereva rozchodylysia j znovu schodylysia v hlybyni, rozdileni lyše vuźkoju prosikoju, z jakoji na haliavynu vybihala samotnia borozna. Vona zakinčuvalasia bilia priamokutnoho rovu, otočenoho vykynutoju z nioho hlynoju. Liudy pryholomšeno zupynylysia bilia berežka zarostiv, stebla, jaki poviľno rozhojduvalysia, šelestily ob jichni kombinezony, paľčastymy vidrostkamy linyvo torkalysia jichnich nih i movby znechotia vidstupaly. Liudy stojaly, nespromožni vidirvaty očej vid cioho vydovyšča. Nasypanyj nad krajem rovu voskovyj val vydavsia jim u peršu myť monolitnoju rozbuchloju bryloju. Strašennyj smorid zabyvav viddych. Pohliad nasylu rozrizniav okremi tila, v miru toho, jak rozpiznavav jich. Dejaki ležaly horbamy dohory, inši — na boci, zpomiž skladok hrudnych mjaziv vysovuvalysia chyriavi, blidi torsy z vyvernutymy, vtysnutymy miž inši lyčkamy; velyčezni tuluby, zdavleni, peremišani, j chudi ručky z vuzluvatymy paľciamy, jaki riasno zvysaly vzdovž rozdutych bokiv, buly vkryti žovtymy patiokamy. Likar micno stysnuv pleči tych, ščo stojaly poruč nioho, ale nichto naviť ne vidčuv cioho. Vony poviľno stupnuly kiľka krokiv upered. Plič-o-plič, ne vidryvajučy očej vid toho, ščo zapovniuvalo riv, nablyžalysia do nioho. Riv buv hlybokyj. Velyki krapli vodianystoji ridyny, jaka blyščala pid soniačnym prominniam, stikaly po voskovych spynach, po bokach, zbyralysia v zapadynach bezokych oblyč, — liudiam zdavalosia, ščo vony čujuť rozmirenyj zvuk spadannia cych krapeľ. Dalekyj narostajučyj svyst prymusyv napružytyś jichni mjazy. Vony myttiu kynulysia do zarostiv, rozirvaly jichniu stinu j popadaly dolilyć; ruky mymochiť schopylysia za pryklady elektrožektoriv. Stebla šče hojdalysia pered nymy, koly vertykaľne koleso, slabko zvychryvšy povitria, zasiajalo miž derevamy navproty j vykotylosia na haliavynu. Za kiľkanadciať krokiv vid rovu vono pryhaľmuvalo, ale joho svyst stav išče hučnišyj, povitria, jake rozsikav vychor, až vibruvalo; koleso objichalo riv, nablyzylosia do nioho, j raptom hlyna streľnula vhoru, rudava chmara majže do polovyny zakryla slipučyj dysk, hrad hruddia syponuv na zarosti, na liudej, jaki prypaly dolilyć, povitria rozitnuv tupyj, ohydnyj zvuk, nemovby jakaś hihantśka špora rozporiuvala mokre polotno; obertovyj dysk buv uže bilia druhoho berežka haliavynky j znovu počav nablyžatysia, na myť zastyh na misci, veś vibrujučy, linyvo nachyliavsia to pravoruč, to livoruč, nemovby pryciliujučyś; raptom vin rvonuv upered, i druhyj bik rovu vkryvsia vykynutoju zi svystom hlynoju. Dysk dzveniv, vibruvav na misci j, zdavaloś, rozdymavsia; z oboch joho bokiv liudy pomityly dzerkaľni kovpaky, v jakych vidbyvalysia zmenšeni dereva j zarosti, vseredyni vorušylasia jakaś vedmeža tiń, rizkyj vibrujučyj zvuk naraz oslab, i koleso pomčalo nazad tijeju samoju boroznoju, jakoju prykotylosia. Na haliavynci teper vysočiv vypuklyj horbyk svižoji hlyny, otočenyj po krajach majže

metrovoju kanavoju. Likar peršyj hlianuv na tovaryšiv. Vony poviľno pidvelysia, mašynaľno obtrusyly reštky roslyn i nytky pavutynnia z kombinezoniv. Potim, niby zmovyvšyś, rušyly nazad tijeju samoju dorohoju, jakoju pryjšly siudy. Riv, dereva j riady ščohl zalyšylysia daleko pozadu, j vony nablyžalysia vže do seredyny schylu, nad jakym merechtiv dzerkaľnyj kupol, koly Inžener skazav: — A može, ce vse-taky tiľky tvaryny? — A my chto? — u ton jomu lunoju vidhuknuvsia Likar. — Ni, ja hadaju… — Vy bačyly, chto sydiv u ciomu obertovomu kolesi? — Ja vzahali ne pomityv, čy tam chtoś buv, — vidpoviv Fizyk. — Buv. Ajakže! Te, ščo v centri, — ščoś na zrazok hondoly. Poverchnia polirovana, ale trochy propuskaje svitlo. Ty zvernuv uvahu? — obernuvsia Koordynator do Likaria. — Tak. Tiľky ja ne peven, ščo… — Tobto voliješ ne buty pevnym? — Tak. Vony jšly dali. Movčky pomynuly pasmo najvyščych pahorbiv, uže po druhyj bik strumka, i, pobačyvšy osiajni dys» ky, jaki kotylysia do nastupnoho haju, zaliahly. — U našych kombinezoniv udalyj kolir, — skazav Chimik, koly vony pidvelysia j rušyly dali. — A vse-taky ce dyvno, ščo nas dosi ne pomityly, — zauvažyv Inžener. Koordynator, jakyj dosi movčav, raptom zupynyvsia. — Nyžnij kanal AR ne poškodženyj, pravda, Henryku? — Tak, vin cilyj. A v čomu rič? — Reaktor maje rezerv. Možna b spustyty trochy rozčynu. — Choč dvadciať litriv! — skazav Inžener, i oblyččia joho osvityla zla usmiška. — Ne rozumiju! — ozvavsia Likar. — Vony chočuť spustyty rozčyn zbahačenoho uranu, ščob zariadyty vyprominiuvač, — pojasnyv Fizyk. — Uran?! — Likar zblid. — Spodivajusia, vy ne dumajete… — My ničoho ne dumajemo, — vidpoviv Koordynator. — Z tijeji chvylyn, jak ja pobačyv ce, ja vzahali perestav dumaty. Dumaty budemo opislia. A zaraz… — Uvaha! — kryknuv Chimik. Osiajne koleso promčalo povz nych i vže počalo mality, ta raptom zahaľmuvalo j, opysavšy velyku duhu, znovu nablyžalosia do nych. Pjať stvoliv pidnialysia nad poverchneju, maleńki, nače ihraškovi pistoletyky, v porivnianni z kolosom, jakyj svojim slipučym blyskom zatulyv pivneba. Znenaćka dysk zupynyvsia, vibrujučyj zvuk posylyvsia, vidtak oslab, ščoś obertalosia dedali poviľniše, očam liudej naraz vidkryvsia rozložystyj bahatokutnyk, ažurna konstrukcija, jaka počala chylytysia na bik, nemovby ot-ot mala upasty, ale jiji včasno pidperly dvi vykynuti navskosy lapy. Z centraľnoji hondoly, jaka vtratyla dzerkaľnyj blysk, vylizlo ščoś nevelyke, košlate, temne j, blyskavyčno perebyrajučy kincivkamy, zjednanymy skladčastoju pereponkoju, zsunulosia po pochylij dirčatij rejci, ziskočylo na grunt i, prypavšy do nioho, popovzlo do liudej. Majže vodnočas hondola rozkrylasia zrazu na vsi boky, mov čaša kvitky, i velyke blyskuče tilo zjichalo vnyz na čomuś ovaľnomu j tovstomu, ščo momentaľno splaslo j znyklo.

Todi velyčezne stvorinnia, jake pokynulo hondolu, povoli počalo vyprostuvatysia na veś zrist. Liudy vpiznaly joho, choč vono dyvovyžno zminylosia — bulo vkryte blyskučoju, nače sriblo, rečovynoju, ščo obvyvala joho spiraľnymy vytkamy znyzu dohory. Tam, v obliamovanomu čornym otvori, zjavylosia maleńke, plaske oblyččia. Košlata tvaryna, jaka peršoju vyskočyla z kolesa, ščo zupynylosia, povzla do nych sprytno j švydko, ne vidryvajučyś vid gruntu. Lyše teper liudy pomityly, ščo vona tiahla za soboju ščoś schože na velyčeznyj, rozpliuščenyj, nače lopata, chvist. — Ja striliaju, — tycho skazav Inžener i prytys ščoku do pryklada. — Ni! — kryknuv Likar. «Začekaj», — chotiv skazaty Koordynator, ale Inžener uže natysnuv spusk. Vin cilyvsia v tvarynu, jaka povzla do nych, i schybyv; polit elektryčnoho zariadu buv nevydymym, ločulosia tiľky slabke syčannia. Inžener vidpustyv hačok, ale paľcia z nioho ne zniav. Stvorinnia zi sribnym polyskom ne zrušuvalosia z miscia. Naraz vono zrobylo jakyjś ruch i… svysnulo. Prynajmni tak zdalosia liudiam. Vono blyskavyčno vidirvalosia vid zemli j odnym strybkom proletilo metriv iz pjať; pryzemlyvšyś, zibhalosia u velyku kuliu, najižačylosia, dyvno rozpuchlo, lopatystyj chvist rozsunuvsia, stav vertykaľno, rozijšovsia vhoru j na boky, v joho vvihnutij, jak mušlia, poverchni ščoś blido blysnulo j poplyvlo do liudej, niby hnane vitrom. — Vohoń! — zareviv Koordynator. Vohnenna kuľka zavbiľšky z horich plavno hojdalasia v povitri, zvertajučy to v odyn, to v inšyj bik, ale pidplyvala vse blyžče j blyžče — liudy vže čuly jiji syčannia, nače kraplyny vody tanciuvaly na rozpečenij bliasi. Vsi vidrazu ž natysnuly spusky svojich elektrožektoriv.

Stvorinnia, korčačyś, upalo, vijalopodibnyj chvist nakryv joho povnistiu, majže odnočasno vohnennyj horich počalo znosyty vitrom ubik, nemovby vin utratyv raptom keruvannia. Proletivšy na vidstani kiľkanadciatioch krokiv vid liudej, vin znyk z očej. Sribnyj veleteń vyprostavsia šče biľše, nad nym zjavylosia ščoś tonke, i vin počav pidijmatysia po niomu do vidkrytoji hondoly. U nioho z hučnym triskom udaryly zariady. Veleteń perelamavsia navpil i hlucho hepnuvsia ob grunt. Liudy pidchopylysia j pidbihly do nioho. — Uvaha! — znovu zasterežlyvo kryknuv Chimik. Dvoje blyskučych kolis vyrynuly z-pid lisu j pomčaly do pahorbiv. Liudy vpaly dolilyć, hotovi do vsioho, ale tut stalosia ščoś nejmovirne: obydvoje kolis, naviť ne spoviľnyvšy tempu, promčaly dali j znykly za veršynamy pahorbiv. Čerez kiľka sekund počuvsia pryhlušenyj rev; liudy obernulysia: rev dolynav iz haju derev-leheniv. Najblyžče z nych rozkololosia navpil i zvalylosia, vykydajučy kluby pary j machajučy hilliam. — Merščij! Merščij! — zakryčav Koordynator, pidbih do košlatoji tvaryny, lapky jakoji styrčaly z-pid holoho mjasystoho chvosta, ščo nakryvav jich, i, navivšy na neji stvol, za kiľka sekund obernuv jiji na vuhlynu, vidtak čerevykamy porozkydav reštky j utoptav jich u grunt. Inžener i Fizyk stojaly pered sribnoju bryloju pid ažurnym bahatokutnykom, jakyj spyravsia na skisni lapy; Inžener dotorknuvsia do jiji zdutoho horba, ščo, zdavalosia, poviľno ris. — Joho ne možna tak lyšaty! — kryknuv Koordynator, pidbihšy do nych. Vin buv strašenno blidyj. — Taku masu nam ne spopelyty, — burknuv Inžener. — Pobačymo! — vidpoviv kriź zuby Koordynator i vystrelyv z vidstani dvoch krokiv. Dovkola stvola elektrožektora zatremtilo povitria. Sribnyj tulub myttiu vkryvsia čornuvatymy pliamamy, v povitri zakružliala saža, ohydno zapachlo horilym mjasom, Ščoś zabuľkalo. Chimik jakuś myť dyvyvsia na ce zi zblidlym oblyččiam, a todi vidvernuvsia j vidbih ubik. Kibernetyk pišov za nym. Rozriadyvšy svoju zbroju, Koordynator movčky prostiah ruku do Inženerovoho elektrožektora. Počornila tuša zapalasia j rozpliuščylasia, nad neju vyvsia dym, litaly plastivci kiptiavy, buľkannia zminylosia potriskuvanniam, nače horilo polino, a Koordynator use šče natyskav zanimilym paľcem spusk, až poky reštky peretvorylysia na bezformnu kupu popelu. Pidniavšy vhoru stvol elektrožektora, vin strybnuv u popil i počav rozkydaty joho na vsi boky nohamy. — Dopomožiť meni! — chrypko kryknuv tovaryšam. — Ja ne možu, — prostohnav Chimik. Vin stojav iz zapliuščenymy očyma, na čoli v nioho blyščaly kraplyny potu, oboma rukamy vin schopyvsia za horlo, nemovby chotiv sebe zadušyty. Likar micno zcipyv zuby, až vony zaskrehotaly, i strybnuv u hariačyj popil slidom za Koordynatorom. — A ja, dumaješ, možu?! — kryknuv toj. Likar, ne dyvliačyś pid nohy, toptav i toptav. Mabuť, vony maly dosyť kumednyj vyhliad, pidstrybujučy na odnomu misci. Vony vtoptuvaly v grunt nedohorili hrudky, vtyskaly u nioho popil, potim zhribaly grunt z usich bokiv prykladamy elektrožektoriv, poky ne zasypaly ostanni slidy.

— Čym my krašči za nych? — zitchnuv Likar, koly vony na myť zupynylysia, oblyvajučyś potom i važko dychajučy. — Vin na nas napav, — burknuv Inžener, z liuttiu j ohydoju vytyrajučy slidy kiptiavy z loža elektrožektora. — Chodiť siudy! Vsiomu kineć! — kryknuv Koordynator. Tovaryši poviľno nablyzylysia do nych. U povitri plavav rizkyj smorid horiloho, travjanysti lyšajnyky obvuhlylysia u velykomu diämetri. — A ščo z cym? — zapytav Kibernetyk, pokazujučy na ažurnu konstrukciju. Vona zdijmalasia nad nymy na vysotu čotyrioch poverchiv. — Sprobujemo zapustyty, — skazav Koordynator. V Inženera vid podyvu až oči na loba polizly. — Jak? — Uvaha! — kryknuv Likar. Odne za odnym na tli haju zjavylysia troje osiajnych kolis. Liudy vidbihly na kiľka krokiv vid konstrukciji j zaliahly. Koordynator pereviryv stan zariadnyka j čekav, šyroko vperšyś liktiamy u šorstkyj moch. Ale kolesa pomynuly jich i pokotylysia dali. — Pideš zi mnoju? — zapytav Koordynator, kyvajučy Inženerovi na hondolu, jaka vysila za čotyry metry vid poverchni planety. Toj movčky pidbih do konstrukciji, oboma rukamy vchopyvsia za oporu i, vsovujučy v otvory paľci, švydko poliz nahoru. Koordynator podersia slidom za nym. Inžener peršym opynyvsia pid hondoloju, potorkav odyn iz nyžnich vystupiv i ščoś počav tam robyty, — bulo čuty, jak metal dzeńkaje ob metal, — potim pidtiahnuvsia i znyk useredyni. Za chvylynu zvidty vysunulasia joho ruka, Koordynator schopyv jiji, i vony obydva opynylysia nahori. Dosyť dovho ničoho ne dijalosia, narešti pjať rozchylenych peliustok poviľno stulylysia bez najmenšoho zvuku. Liudy vnyzu mymochiť zdryhnulysia j vidstupyly nazad. — Ščo to bula za vohnenna kuľka? — obernuvsia Likar do Fizyka, jakyj ne vidryvav očej vid hondoly. Tam vorušylysia nevyrazni, movby skladeni vdvoje tini. — Schože na maleńku kuliovu blyskavku, — povahavšyś, vidpoviv Fizyk. — Ale ž jiji vypustyla ta tvaryna! — Tak, ja tež bačyv. Može, ce jakeś tutešnie elektryčne… Hliań! Ažurnyj bahatokutnyk nespodivano zdryhnuvsia j zadzveniv, povertajučyś dovkola svojeji vertykaľnoji osi. Vin trochy ne vpav, bo lapy, jaki pidtrymuvaly joho z dvoch bokiv, bezporadno rozjichalysia. V ostanniu myť, koly vin hrizno nachylyvsia, znovu ščoś zadzvenilo, cioho razu hostrym, vysokym zvukom, usia konstrukcija roztanula v osiajnomu obertanni, j slabkyj vitereć obviv tych, ščo sposterihaly za neju. Koleso obertalosia to švydko, to poviľniše, ale ne zrušuvalosia z miscia. Vono zarevlo, jak dvyhun velyčeznoho litaka, kombinezony liudej, ščo stojaly viddalik, zalopotily pid povitrianym strumenem, i vony vidstupyly šče dali: odna, potim druha oporni lapy pidnialysia j znykly v svitlianomu vychori. Raptom, mov vykynute z prašči, velyčezne koleso pomčalo boroznoju, vyskočylo z neji j nespodivano zahaľmuvalo. Vono rylo j vykydalo grunt, strachitlyvo revučy, choč posuvalosia poviľno. Za jakuś chvylynu vono znovu vskočylo v boroznu, pomčalo po nij z karkolomnoju švydkistiu j čerez kiľkanadciať sekund obernulosia na maleńkyj tremtlyvyj vohnyk na schyli pid lisom. Povertajučyś, koleso šče raz vyskočylo z prokladenoji borozny j znovu popovzlo linyvo, movby z natuhoju, otočene bilia osnovy chmarkoju vššduvanoho v povitria peremelenoho gruntu.

Znovu prolunav dzvin, z osiajnoho vychoru vysunulasia tonka ažurna konstrukcija, hondola vidkrylasia, z neji vychylyvsia Koordynator i poklykav: — Pidijmajtesia nahoru! — Ščo? — zdyvuvavsia Chimik, ale Likar myttiu vse zrozumiv. — Pojidemo na cij štukovyni. — A my tam pomistymosia? — zapytav Kibernetyk, trymajučyś za metalevu oporu. Likar tym časom dersia nahoru. — Jakoś pomistymosia, zalaźte! Kiľka dyskiv promčalo popid hajem, ale žoden z nych, zdavalosia, ne zvertav na liudej nijakoji uvahy, V hondoli bulo duže tisno, četvero šče jakoś pomiščalosia, prote dlia šistioch miscia ne bulo, tomu dvom dovelosia liahty nyć na vvihnute dno. Znajomyj hirkuvatyj zapach nepryjemno zaloskotav u nizdri, liudy raptom usvidomyly vse, ščo stalosia, i jichnia žvavisť zhasla. Likar i Chimik ležaly, čerez te vony ničoho ne bačyly. Pid nymy buly vydovženi, zjednani v formi čovna plyty, nad holovamy prolunav pronyzlyvyj svyst, i vony vidčuly, ščo mašyna ruchajeťsia. Majže zrazu plyty dna, na jakych vony ležaly, staly zovsim prozorymy, i z vysoty dvoch poverchiv vony pobačyly rivnynu, movby plyvly nad neju v povitrianij kuli. Dovkola ščoś hulo, Koordynator hariačkovo peremovliavsia z Inženerom; obom jim dovelosia pryjniaty nepryrodni, duže nezručni pozy bilia perepončastoho vystupu v nosi hondoly, ščob keruvaty jiji ruchamy. Čerez kožni kiľka chvylyn vony zminiuvaly odyn odnoho v nejmovirnij tisnoti, i todi Fizykovi j Kibernetykovi dovodylosia majže liahaty na tych, ščo ležaly na dni. — Jakyj pryncyp diji cijeji štukovyny? — zapytav Chimik Inženera, jakyj, zastromyvšy obydvi ruky v hlyboki otvory perepončastoji vypuklosti, utrymuvav koleso na priamij liniji. Koleso švydko ruchalosia boroznoju, prokladenoju sered polia. Z hondoly vzahali ne bulo vydno, jak vono obertajeťsia — zdavalosia, vono plyve v povitri. — Ujavlennia ne maju, — prostohnav Inžener. — U mene sudomyť ruky, tvoja čerha! — I vin vidsunuvsia, zviľniajučy misce Koordynatorovi. Veletenśke revuče koleso zatremtilo, vyskočylo z borozny, rizko zahaľmuvalo j počalo kruto povertaty. Koordynator nasylu zasunuv ruky v otvory sternovoho prystroju, za myť vyviv hihantśku dzyhu z viražu, i jomu vdalosia znovu vskočyty v boroznu. Teper koleso pomčalo švydše. — Čomu cia štukovyna jide tak poviľno poza boroznoju? — znovu zapytav Chimik. Ščob ne vtratyty rivnovahy, vin spyravsia na pleči Inženera; miž joho rozčepirenymy nohamy ležav Likar. — Kažu tobi, ščo ne maju nijakisińkoho ujavlennia pro ce! — vyhuknuv Inžener, masujučy sobi kysti ruk, na jakych červonily kryvavi sadna v tych misciach, ščo ledve vchodyly v otvory sternovoho prystroju. — Rivnovahu vona utrymuje za pryncypom hiroskopa, a biľše ničoho ja ne znaju. Druhe pasmo pahorbiv lyšylosia pozadu. Miscevisť dobre prohliadajeťsia z vysoty — zreštoju, vona bula častkovo znajoma jim z pišoji prohulianky. Dovkola kabiny svystiv leď pomitnyj obid. Borozna raptom počala zminiuvaty napriamok, otož jakščo vony chotily povernutysia do rakety, z neji treba bulo zvertaty vbik. Švydkisť vidrazu vpala, koleso ne robylo teper naviť i dvadciaty kilometriv za hodynu. — Poza boroznoju vony, po suti, bezporadni, pro ce treba pamjataty! — vyhuknuv Inžener, perekryvajučy svyst i derenčannia.

— Zmina! Zmina! — skomanduvav Koordynator. Cioho razu manevr projšov dosyť hladko. Na krutyj schyl vony pidijmalysia duže poviľno, nenabahato švydše, niž do?bryj pišak. Inžener vidšukav u dolyni vyjimku, jaka vela do rivnyny. Koleso vže vjiždžalo pid navysli nad hlynystym zsuvom dereva, jak ruky jomu raptom zvela sudoma. — Chapaj! — pronyzlyvo kryknuv vin i vyrvav ruky z otvoriv. Koordynator kynuvsia majže naoslip, ščob zaminyty joho, veletenśke koleso nachylylosia j nebezpečno nablyzylosia do rudoho urvyšča. Znenaćka ščoś zaskrehotalo, prolunav ohlušlyvyj trisk, svystiačyj mlyn začepyv kronu dereva, v povitri zakružlialy polamani hilky, hondola rizko pidskočyla j z pekeľnym hurkotom perekynulasia na bik. Vyrvane z korinniam derevo zdijnialosia kronoju v nebo, ostannij obert oboda špurnuv joho vnyz, tysiači puzyrčastych lystočkiv z syčanniam polopalysia, nad potroščenoju konstrukcijeju, ščo kuxamy zarylasia v kruču, zdijnialasia chmara biluvatych, schožych na porchavku nasinyn, i vse zatychlo. Vmjatym bokom hondola vperlasia v krutyj schyl. — Ekipaž? — mašynaľno zapytav Koordynator, trusnuvšy holovoju, bo vucha v nioho buly nemovby zakladeni vatoju, — joho syľno ohlušylo. Vin vraženo dyvyvsia na kluby biliastych porošynok, jaki kružlialy dovkola joho oblyččia. — Peršyj, — prostohnav Inžener i počav pidijmatysia z pidlohy. — Druhyj, — dolynuv znyzu holos Fizyka. — Tretij, — ledve vymovyv Chimik, zatyskajučy rot — na pidboriddia jomu stikala krov. — Četvertyj, — skazav Kibernetyk; joho vidkynulo nazad, ale z nym ničoho ne stalosia. — Pja…tyj, — probeľkotiv Likar, jakyj ležav pid usima, na samomu dni hondoly. I raptom usi vybuchnuly jakymś naviženym smichom. Vony ležaly odyn na odnomu, prysypani tovstym šarom loskitlyvych, puchnastych nasinyn, jaki potrapyly do hondoly čerez horišni ščilyny. Inžener syľnymy udaramy namahavsia rozkryty jiji peliustky. Vsi, točniše ti, jaki mohly, jakščo jim dozvolialo misce, vperlysia plečamy, rukamy, spynamy v prohnutu poverchniu. Obšyvka zatremtila, počuvsia slabkyj trisk, ale hondola ne vidčynialasia. — Znovu? — spokijno zapytav Likar, jakyj ležav na dni j ne mih naviť povoruchnutysia. — Nu znajete, meni ce vže nabrydlo! Hej, chto tam — zaraz že zliź iz mene, čuješ? Choča stanovyšče bulo nevesele, vsi dijaly v jakomuś hariačkovomu zbudženni — spiľnymy zusylliamy vyrvaly hrebinčastu ramu speredu j počaly rozmireno byty neju, mov taranom, u verchniu peliustku. Vona hnulasia, vkryvalasia umjatynamy, ale ne piddavalasia. — Z mene vže dosyť, — serdyto burknuv Likar i napružyvsia, sylkujučyś ustaty. V ciu myť pid nym ščoś trisnulo, i vsi posypalysia vnyz, mov styhli hruši. Skotylysia po pjatymetrovomu schylu až na samisińke dno jaru. — Nikomu ničoho ne stalosia? — zapytav Koordynator, veś vymaščenyj hlynoju, i peršyj pidchopyvsia na nohy. — Ni, ale… ale ty veś u krovi, anu pokažysia! — zanepokojeno skazav Likar. U Koordynatora j spravdi bula hlyboko rozsičena škira na holovi, rana dochodyla až do seredyny loba. Likar perevjazav joho, jak zumiv; inši vidbulysia synciamy, a Chimik

spliovuvav krovju — vin prykusyv sobi hubu. Usi šestero rušyly v napriamku rakety, naviť ne ozyrnuvšyś na potroščene koleso.

5 Sonce vže torkalosia obriju, koly vony distalysia do nevelykoho pahorba. Raketa vidkydala dovhu tiń, jaka hubylasia daleko v piskach rivnyny. Pered tym jak uvijty doseredyny, reteľno ohlianuly miscevisť, prote ne znajšly žodnych slidiv, jaki svidčyly b, ščo tut chtoś pobuvav za jichnioji vidsutnosti. Napivavtomat ustyh očystyty bokovi korydory j bibliöteku, perš niž beznadijno zahruz u tovstomu šari plastykovych i sklianych skalok, ščo vstelialy pidlohu laboratoriji. Pislia večeri, jaku vony prokovtnuly prosto-taky blyskavyčno, Likarevi dovelosia zašyty na holovi v Koordynatora ranu, bo vona vse šče ne perestavala krovotočyty. Chimik tym časom ustyh zrobyty analiz vody, začerpnutoji v strumku, j perekonavsia, ščo vona prydatna dlia pyttia, choč mistyť značnu domišku solej zaliza, jaki psujuť smak. — Teper my možemo narešti poradytysia, — zajavyv Koordynator. Usi povsidalysia v bibliöteci na naduvnych poduškach, Koordynator z perevjazanoju holovoju — v centri. — Ščo my znajemo? — počav vin. — My znajemo, ščo planeta naselena rozumnymy istotamy, jakych Inžener nazvav duplexamy. Cia nazva ne vidpovidaje tomu, ščo… ale ce ne tak važlyvo. My zitknulysia z takymy projavamy cyvilizaciji «duplexiv»: po-perše, z avtomatyčnym zavodom, jakyj my vyznaly rozrehuliovanym i pokynutym, — teper ja ne zovsim cioho peven; po-druhe, z dzerkaľnymy kupolamy nevidomoho pryznačennia na pahorbach; po-tretie, zi ščohlamy, jaki vyprominiujuť ščoś, — imovirno, jakyjś vyd energiji, — jichnie pryznačennia nam tež poky ščo nevidome; po-četverte, z jichnimy transportnymy zasobamy, pryčomu odyn iz nych, koly nas atakuvaly, my zachopyly, pryvely v ruch i rozbyly; po-pjate, my bačyly zdaleku jichnie misto, pro jake ne možna skazaty ničoho konkretnoho; po-šoste, napad, pro jakyj ja zhaduvav, vyhliadav tak: «duplex» naćkuvav na nas, nu, skažimo tvarynu, mabuť, naležno vydresyruvanu, vona vystrelyla v nas. čymoś schožym na maleńku kuľkovu blyskavku j keruvala neju na vidstani, poky my ne spalyly jiji žyvcem. Narešti, po-siome, my buly svidkamy toho, jak zasypaly riv-mohylu, povnu mertvych til žyteliv planety. Ce vse — naskiľky ja pryhaduju. Popravte mene abo dopovniť moju rozpoviď, jakščo ja pomylyvsia abo ščoś propustyv. — U pryncypi, vse majže… — ozvavsia Likar. — Za vyniatkom toho, ščo stalosia pozavčora na korabli… — Tvoja pravda. Vyjavylosia, ščo ty mav raciju — te stvorinnia bulo hole. Možlyvo, vono prosto namahalosia deś zachovatysia — i v paničnij uteči zapovzlo v peršyj-lipšyj otvir, a ce buv jakraz tuneľ, ščo viv do seredyny našoji rakety. — Cia hipoteza nastiľky spokuslyva, naskiľky j nebezpečna, — vidpoviv Likar. — My, liudy, rozmirkovujemo j rozumijemo po-zemnomu i čerez te možemo prypustytysia serjoznych pomylok, pryjmajučy čužu vydymisť za svoju istynu, tobto ukladajučy pevni fakty v schemy, pryvezeni z Zemli. Ja absoliutno peven, ščo vsi my siohodni vranci dumaly od. ne j te same: my natknulysia na mohylu žertv nasyľstva, vbyvstva, ale naspravdi ni ja, ni my vsi ne znajemo… — Ty povtoriuješ ce, choča j sam ne viryš… — zbudženo počav Inžener, ale Likar urvav joho: — Mova zaraz ne pro te, v ščo ja viriu. Jakščo vira deś i spravdi javno ne do reči, to same tut, na Edemi. Hipoteza pro «naćkovuvannia» elektryčnoho psa, napryklad… — Tobto jak?

— Ty nazyvaješ ce hipotezoju? Ale ž ce fakt! — majže odnočasno vyhuknuly Chimik i Inžener. — Vy pomyliajeteś. Čomu vin na nas napav? My ničoho pro ce ne znajemo. Možlyvo, svojim vyhliadom my nahadujemo jomu jakychoś tutešnich tarhaniv abo zajciv… A u vas, — darujte, v nas, — cej ahresyvnyj včynok nehajno asocijuvavsia z tym, ščo my bačyly raniše j ščo spravylo na nas take pryholomšlyve vražennia — my vtratyly zdatnisť spokijno mirkuvaty. — A jakby my zberehly jiji j ne vidkryly nehajno strilianynu, naš popil rozvivavsia b zaraz tam, pid liskom, chiba ni? — hnivno vyhuknuv Inžener. Koordynator movčav, perevodiačy pohliad z odnoho na inšoho. — My zrobyly te, ščo povynni buly zrobyty, ale cilkom imovirno, ščo stalosia neporozuminnia — z oboch bokiv… Vam zdajeťsia, ščo vsi kubyky holovolomky vže na misci? A cej zavod, bucimto pokynutyj kiľkasot rokiv tomu j rozrehuliovanyj sam soboju? Jak buty z nym? Kudy podity cej kubyk? Dovho panuvala movčanka. — Ja vvažaju, ščo Likar bahato v čomu maje raciju, — ozvavsia narešti Koordynator. — My znajemo šče duže malo. Sytuacija dlia nas veľmy spryjatlyva. Naskiľky možna sudyty, vony ne znajuť pro nas ničoho, jak ja hadaju, holovnym čynom čerez te, ščo žodna z jichnich dorih, cych borozen, ne prochodyť poblyzu našoji rakety. Odnak važko rozrachovuvaty, ščo takyj stan tryvatyme dovho. Ja chotiv by poprosyty vas zvažyty naše stanovyšče z cijeji točky zoru j vyslovyty svoji propozyciji. — Zaraz my v cij rujini, po suti, bezzachysni. Vystačyť jak slid zašpuntuvaty tuneľ, i my podušymosia tut, mov myši. Same z ohliadu na te, ščo peršoji-lipšoji myti nas možuť vyjavyty, bažano ne hajaty ni chvylyny. I choč hipoteza pro ahresyvnisť «duplexiv» — ce tiľky moja zemna fantazija, — iz zapalom movyv Inžener, — ja vse ž taky ne zdaten mirkuvaty inakše j proponuju, točniše, vymahaju nehajno prystupyty do remontu vsich system i zapusku ahrehativ. — Skiľky, po-tvojemu, ce zabere v nas času? — perebyv joho Likar. Inžener zavahavsia. — Ot bačyš… — stomleno zitchnuv Likar. — Naviščo nam obmaniuvaty samych sebe? Nas vyjavliať raniše, niž my zakinčymo remont, bo, choč ja j ne fachiveć, meni zdajeťsia, ščo myne kiľka dovhych tyžniv… — Na žaľ, ce pravda, — pidtrymav joho Koordynator. — Krim toho, nam dovedeťsia popovnyty zapasy vody, ne kažučy vže pro klopoty, kotrych zavdasť nam cia radiöaktyvna voda, jaka zalyla nyžnij vidsik. Nevidomo takož, čy zmožemo my vyhotovyty vse, ščo nam bude potribne dlia usunennia poškodžeń. — Novoji vylazky nam javno ne mynuty, — pohodyvsia z nym Inžener, — i to, mabuť, ne odnijeji. A vtim, vylazky možna zdijsniuvaty vnoči. Krim toho, chtoś iz nas, — skažimo, dvoje, — povynen postijno perebuvaty v raketi. Ale čomu hovorymo tiľky my? — nespodivano zvernuvsia vin do trioch movčaznych sluchačiv. — U pryncypi, my povynni jaknajïntensyvniše praciuvaty v raketi j vodnočas doslidžuvaty tutešniu cyvilizaciju, — nekvaplyvo movyv Fizyk. — Ci zavdannia značnoju miroju superečať odne odnomu. Kiľkisť nevidomych taka velyka, ščo naviť stratehičnyj rozrachunok tut nebahato dopomože. Odne ne pidliahaje sumnivu: ryzyku, ščo mežuje z katastrofoju, nam ne unyknuty, choč by jakyj my vybraly sposib Dij. — Ja baču, do čoho vy prahnete, — tym samym nyźkym, stomlenym holosom skazav

Likar. — Chočete perekonaty samych sebe, ščo my povynni zdijsniuvaty novi vylazky, majučy zmohu zavdavaty mohutnich, tobto atomnych, udariv. Pevna rič, z metoju samooborony. Oskiľky ce skinčyťsia tym, ščo proty nas povstane vsia planeta, ja ne maju anijakisińkoho bažannia braty učasť u takomu pirrovomu počynanni, jake zalyšyťsia pirrovym, naviť jakščo jim nevidoma atomna energija… A za ce až nijak ne možna poručytysia. Jakoho rodu dvyhun pryvodyv u ruch te koleso? — Ne znaju, — vidpoviv Inžener, — ale ne atomnyj. Cioho ja majže peven. — Za ce «majže» my možemo poplatytysia žyttiam, — skazav Likar i, vidkynuvšyś nazad, zapliuščyv oči j prychylyv holovu do perekošenoji knyžkovoji polyci, usim svojim vyhliadom pidkresliujučy, ščo ne maje nijakisińkoho bažannia pidtrymuvaty dali ciu rozmovu. — Kvadratura kola, — burknuv Kibernetyk. — A ščo jakby my sprobuvaly… vstanovyty kontakt? — nekvaplyvo movyv Chimik. Likar siv rivno i, dyvliačyś na nioho, skazav: — Spasybi tobi. A ja vže spravdi počav poterpaty, ščo cioho nichto ne zapronuje! — Ale ž probuvaty vstanovyty kontakt označaje viddatysia jim u ruky! — vyhuknuv Kibernetyk, pidchopliujučyś z miscia. — Čomu? — bajduže perepytav Likar. — My možemo spočatku ozbrojitysia, naviť atomnymy vyprominiuvačamy, ale ne pidkradatymemosia vnoči do jichnich mist čy zavodiv. — Harazd, harazd… I jak že ty ujavliaješ sobi taku sprobu vstanovlennia kontaktu? — Ehe ž, skažy, — dokynuv Koordynator. — Ja zhoden, ščo my ne povynni jiji forsuvaty, — vidpoviv Likar. — Čym biľše prystrojiv na korabli my vstyhnemo polahodyty, tym, zvisno, krašče. Nam potribna takož zbroja — choč ce j neobovjazkovo povynni buty atomni vyprominiuvači… Potim chtoś zalyšyťsia v raketi, a častyna, — skažimo, troje, — vyrušyť do mista. Dvoje zalyšaťsia zzadu j sposterihatymuť za tretim, jakyj sprobuje vstanovyty kontakt z žyteliamy… — Ty duže detaľno vse produmav. Mabuť, ty vyrišyv i te, chto pide do mista, — lychovisnym holosom skazav Inžener. — Tak. I ce tež. — A ja ne dozvoliu tobi na mojich očach zdijsnyty samohubstvo! — vyhuknuv Inžener i, pidchopyvšyś z miscia, pidskočyv do Likaria. Toj naviť ne pidviv holovy. Inžener veś tremtiv. Tovaryši vperše bačyly joho takym zbudženym. — Jakščo my vže perežyly — vsi! — taku katastrofu, jakščo nam poščastylo vybratysia z cijeji mohyly, na jaku obernulasia naša raketa, jakščo vže my vcilily, nejmovirno ryzykujučy pid čas cych lehkovažnych vylazok, tak nače cia planeta — čuža planeta! — misce dlia pryjemnych prohulianok, to, ja spodivajusia, ne dlia toho, ščob čerez jakiś naviženi fantaziji, čerez majačniu… — Vin až zadychavsia vid hnivu. — Ja znaju, pro ščo ty dumaješ! — kryčav vin, styskajučy kulaky. — Misija liudyny! Humanizm! Liudyna sered zirok! Blahorodstvo! Ty naviženeć! I tvoji idejky tež naviženi! Nichto ne chotiv nas siohodni vbyty! I nichto ne zasypav nijakoji masovoji mohyly! Ščo? Pravda? Ščo? — Inžener nachylyvsia nad Likarem. Toj hlianuv na nioho, j vin zamovk. — Nas chotily vbyty. I cilkom možlyvo, ščo ce bula mohyla zakatovanych, — skazav Likar, i vsi pobačyly, jakych velyčeznych zusyľ koštuvalo jomu zberihaty spokij. — A pity

do mista treba. — Pislia toho, ščo my zrobyly? — zdyvuvavsia Koordynator. Likar zdryhnuvsia. — Tak, — zitchnuv vin. — My spalyly trup… tak. Robiť te, ščo vvažajete pravyľnym. Vyrišujte. Ja… pidkoriajuś. Vin ustav i, perestupyvšy horyzontaľno vidčyneni dveri, vyjšov. Začynyv dveri za soboju. Vsi šče chvylynu dyvylysia jomu vslid, movby spodivajučyś, ščo vin peredumaje j poverneťsia. — Ty daremno tak skypiv, — tycho dokoryv Inženerovi Koordynator. — Ty ž dobre znaješ… — počav toj, ale, hlianuvšy Koordynatorovi u viči, povtoryv išče tychiše: — Tak. Daremno. — Likar maje raciju v odnomu, — skazav Koordynator i popravyv na holovi povjazku. — Te, ščo my vyjavyly na pivnoči, nijak ne zhodžujeťsia z tym, ščo my bačyly na schodi. Misto znachodyťsia vid nas pryblyzno na takij samij vidstani, jak i zavod, — po priamij jakychś trydciať — trydciať pjať kilometriv. — Biľše, — zauvažyv Fizyk. — Možlyvo. Čerez te ja ne dumaju, ščob na pivdni čy na zachodi znachodylysia tak samo blyźko pevni elementy jichnioji cyvilizaciji, bo z cioho vyplyvalo b, ščo my vpaly v samisińkomu centri jakohoś lokaľnoho «pustyšča cyvilizaciji», «porožneči cyvilizaciji» z diämetrom u šistdesiat kilometriv. Ce bulo b nadto dyvno, a otže j nepravdopodibno. Vy zi mnoju zhodni? — Tak, — ni na koho ne dyvliačyś, skazav Inžener. — Tak, — kyvnuv holovoju Chimik i dodav: — Z samoho počatku treba bulo rozmovliaty takoju movoju. — Ja podiliaju dokory Likarevoho sumlinnia, — protiažno movyv Koordynator, — ale joho propozyciju vvažaju najivnoju j nezastosovnoju ščodo našoji sytuaciji. Vona ne toho rivnia. Pravyla1 vstanovlennia kontaktu z čužymy istotamy vam vidomi, prote vony ne peredbačajuť sytuaciji, v jakij opynylysia my — majže bezzbrojni žertvy, meškanci zarytych u grunt ulamkiv, pevna rič, my povynni vidremontuvaty svij korabeľ, ale vodnočas ide zmahannia, chto švydše zbere informaciju — my čy vony. Dosi poperedu buly my. Toho, chto na nas napav, my znyščyly. My ne znajemo, čomu vin ce zrobyv. Može, my j spravdi nahadujemo jakychoś jichnich vorohiv — ce tež treba, v miru možlyvosti, pereviryty. Z ohliadu na te, ščo zapusk korablia v najblyžčomu majbutniomu nereaľnyj, my povynni buty hotovymy do vsioho. Jakščo cyvilizacija, kotra nas otočuje, dosyť vysoko rozvynena, — a ja hadaju, ce same tak, — te, ščo ja zrobyv… ščo zrobyly my; v kraščomu razi tiľky trochy viddalyť moment, koly nas vyjavliať. Otož holovni svoji zusyllia my povynni zaraz zoseredyty na ozbrojenni. — Čy možna ščoś skazaty j meni? — ozvavsia Fizyk. — Kažy. — Ja chotiv by povernutysia do Likarevoji točky zoru. Vona, ja b skazav, perš za vse emociönaľna, odnak za neju stojať takož dejaki arhumenty. Vy vsi znajete Likaria. Meni zdajeťsia, vin ne buv by v zachoplenni vid toho, ščo ja možu skazaty na zachyst joho propozyciji, ale ja vse ž taky skažu. Tak ot: zovsim ne bajduža sytuacija, v jakij vidbudeťsia peršyj kontakt miž namy j nymy. Jakščo vony pryjduť siudy, to pryjduť po… našych slidach. Todi pro kontakt hodi bude j dumaty. Poza vsiakym sumnivom, vony na nas napa-

duť, i my zmušeni budemo borotysia za žyttia. Jakščo ž my pidemo do nych, šans vzajemorozuminnia, choč i nevelykyj, use ž taky isnuvatyme. Otže, z stratehičnoji točky zoru krašče zberehty iniciätyvu j aktyvnisť, nezaležno vid toho, jaki možna vyslovliuvaty z cioho pryvodu mirkuvannia moraľnoho charakteru. — Nu harazd, a jak ce vyhliadatyme na praktyci? — zapytav Inžener. — Na praktyci poky ščo ničoho ne zminyťsia. Nam potribna zbroja, i to jakomoha švydše. Ideťsia pro te, ščob, ozbrojivšyś, my prystupyly do sprob ustanovyty kontakt… Ale ne na doslidženij terytoriji. — Čomu? — zdyvuvavsia Koordynator. — Bo cilkom imovirno, ščo, perš niž my doberemosia do mista, nas prymusiať bytysia. Nemožlyvo vstanovyty kontakt z istotamy, jaki hasajuť u tych dyskach, — ce najhirši umovy, jaki tiľky možna sobi ujavyty. — A zvidky ty znaješ, ščo v inšomu misci nas čekaje ščoś krašče? — Ja cioho ne peven, ale znaju, ščo na pivnoči j na schodi nam šukaty ničoho. Prynajmni poky ščo. — Ce my šče obmirkujemo, — skazav Koordynator. — Ščo dali? — Treba pryvesty v diju Zachysnyka, — skazav Chimik. — Skiľky ž ce zabere času? — obernuvsia Koordynator do Inženera. — Ne možu skazaty. Bez avtomativ my do nioho naviť ne doberemosia. Vin važyť čotyrnadciať tonn. Chaj Kibernetyk skaže. — Ščob joho pereviryty, meni treba dva dni. Jak minimum, — pidkreslyv Kibernetyk ostannie slovo. — Ale speršu ja povynen pryvesty v diju avtomaty. — Za dva dni ty zapustyš usi avtomaty? — z sumnivom perepytav Koordynator. — Nu ščo ty! Dva dni v mene zajme lyše Zachysnyk — pislia toho jak ja zapušču choča b odyn avtomat. Remontnyj. A meni potribnyj išče odyn — vantažnyj. Ščob joho pereviryty, meni treba šče dva dni. I vrachujte, ja ne znaju, čy vzahali vdasťsia joho zapustyty. — A čy ne možna vyjniaty iz Zachysnyka serdečnyk i vstanovyty joho za tymčasovoju broneju tut, na pahorbi, pid zachystom korpusu? — rozpytuvav dali Koordynator, hlianuvšy na Fizyka. Toj pochytav holovoju: — Ni. Kožnyj polius serdečnyka važyť ponad tonnu. Krim toho, my ne protiahnemo jich čerez tuneľ. — Tuneľ možna rozšyryty. — Vony ne prolizuť u liuk. A vid vantažnoho liuka do poverchni pjať metriv, i vin zalytyj vodoju z kormovoji cysterny, jaka dala teču, ty ž znaješ. — Ty pereviryv radiöaktyvnisť cijeji vody? — pocikavyvsia Inžener. — Tak. Stroncij, kaľcij, cerij, izotopy bariju i vse, ščo tiľky chočeš. Jiji ne možna ni spustyty — ce zarazylo b veś grunt u radiüsi čotyriochsot metriv, — ni očystyty, poky v antyradiätorach ne bude spravnych fiľtriv. — A ja ne možu očystyty fiľtry bez mikroavtomata, — dokynuv Inžener. Koordynator, jakyj perevodyv pohliad z odnoho na inšoho, v miru toho, jak vony vyslovliuvaly svoji mirkuvannia, skazav: — Spysok našych «nemožlyvostej» čymalyj, ale ce bajduže. Dobre, ščo my rozhlianuly joho z cioho boku — ja maju na uvazi zbroju. Otže, nam poky ščo zalyšajuťsia vyprominiuvači, tak?

— Jaki ce vyprominiuvači, — z notkamy rozdratuvannia v holosi skazav Inžener. — Ne obmaniujmo samych sebe. Likar zdijniav čerez nych takyj halas, nače my zbyralysia rozpočaty tut atomnu vijnu. Pevna rič, iz nych možna vykydaty zbahačenyj rozčyn, ale daľnisť jichnioji diji ne perevyščuje semysot metriv. Ce ručni polyvaľnyci, ne biľše, do toho ž nebezpečni dlia striľcia, jakščo vin ne maje na sobi broniovanoho skafandra. A broniovanyj skafandr važyť sto trydciať kilogramiv. — Spravdi, v nas na bortu vsi reči strašenno važki, — skazav Koordynator takym tonom, ščo nichto ne zrozumiv, čy vin hluzuje, čy, može, hovoryť cilkom serjozno. — Ty zrobyv cej rozrachunok? — obernuvsia vin do Fizyka. — Zrobyv. Je šče takyj variänt: dva vyprominiuvači, viddaleni odyn vid odnoho ne menš jak na sto metriv, striliajuť tak, ščob obydva vykynuti potoky perechreščuvalyś na cili. Todi z oboch subkrytyčnych potokiv vynykaje nadkrytyčna masa j vidbuvajeťsia lanciuhova reakcija. — Ce dobre dlia rozvahy na polihoni, — zauvažyv Chimik. — Ščo ž do mene, to ja ne ujavliaju sobi takoji točnosti v poliovych umovach. — Vychodyť, u nas nemaje vzahali nijakych atomnych vyprominiuvačiv? — zdyvuvavsia Kibernetyk i podavsia vpered, veś až tipajučyś vid zlosti. — To naviščo ž bula vsia cia dyskusija, superečka, svarka pro te, čy povynni my vyrušaty ozbrojeni do zubiv, čy, navpaky, holiruč? Ja baču, my prosto vedemo z vamy pusti balačky! — Ja zhoden, ščo my bahato čoho robymo ne podumavšy, — tak samo spokijno skazav Koordynator. — Ščo robyly tak dosi, — dodav vin. — Ale dali taku rozkiš my ne možemo sobi dozvolyty. Vse ce ne zovsim tak, jak ty kažeš, — obernuvsia vin do Kibernetyka, — bo isnuje peršyj variänt vykorystannia vyprominiuvačiv — vykyd polovyny jemkosti rezervuara. Todi ciľ vybuchne. Tiľky treba striliaty z nadijnoho ukryttia j zavždy na maxymaľnu vidstań. — Vychodyť, pered tym, jak vidkryty vohoń, treba zakopatysia na metr uhlyb, tak? — Ščonajmenše na pivtora metra, z dvometrovym brustverom, — utočnyv Fizyk. — Nu, ce dobre v pozycijnij vijni. A pid čas vylazky ce ne maje nijakoho sensu, — znevažlyvo skazav Chimik. — Ty zabuvaješ pro naše stanovyšče, — vidparyruvav Koordynator. — Jakščo vynykne neobchidnisť, buď-chto z nas, ozbrojenyj vyprominiuvačem, prykryje vidstup tovaryšiv. — Ščo? Bez metrovych brustveriv? — Jakščo ne vystačyť času, ščob nasypaty jich, to bez. Vony chvylynu pomovčaly. — Skiľky v nas išče prydatnoji dlia vžytku vody? — pocikavyvsia raptom Kibernetyk. — Nepovnych tysiača dvisti litriv. — Ce duže malo. — Duže malo. — A teper prošu podavaty konkretni propozyciji, — ozvavsia Koordynator. Na joho bilij povjazci vystupyla červona pliamka. — Naša meta — vriatuvaty sebe i… žyteliv planety. Zapala hlyboka tyša. Naraz usi holovy povernuly v odyn bik. Z-za stiny dolynula pryhlušena muzyka. Poviľni takty znajomoji vsim melodiji. — Aparat uciliv?.. — zdyvovano prošepotiv Kibernetyk. Jomu nichto ne vidpoviv.

— Ja ždu, — nahadav pro sebe Koordynator. — Nichto ne vnosyť žodnych propozycij? Ščo ž, todi ja pryjmaju rišennia: vylazky naši tryvatymuť. Jakščo vdasťsia vstanovyty kontakt za spryjatlyvych umov, to my zrobymo vse možlyve dlia vzajemorozuminnia. Naš zapas vody nejmovirno malyj. Čerez brak transportnych zasobiv my ne možemo joho popovnyty nehajno. Čerez te nam dovedeťsia rozdilytysia. Polovyna ekipažu praciuvatyme v raketi, a druha polovyna doslidžuvatyme terytoriju. Zavtra rozpočnemo remont vsiudychoda j montuvannia vyprominiuvačiv. Jakščo vstyhnemo, to vže vvečeri zdijsnymo vylazku na kolesach. Chto choče ščoś skazaty? — Ja, — vidhuknuvsia Inžener. Ziščulyvšyś i zatulyvšy oblyččia doloniamy, vin, zdavalosia, dyvyvsia kriź ščilyny miž paľciamy na pidlohu. — Nechaj Likar zalyšyťsia v raketi… — Čomu? — zdyvuvavsia Kibernetyk. Usi zrozumily, do čoho chylyť Inžener. — Vin… ne včynyť ničoho lychoho proty nas… jakščo ty ce maješ na uvazi, — poviľno j oberežno pidbyrajučy slova, skazav Koordynator. Červona pliama na joho povjazci trochy zbiľšylasia. — Ty pomyliaješsia, jakščo hadaješ… — Vin… može, davajte poklyčemo joho siudy? Ja ne choču tak… — Hovory, — skazav Koordynator. — Vy znajete, ščo Likar zrobyv tam… pid tym zavodom. Vin mih zahynuty. — Tak. Ale… vin jedynyj dopomih meni… roztoptaty… — Koordynator ne dokinčyv. — Ce pravda, — pohodyvsia Inžener, ne vidryvajučy doloń vid oblyččia. — Vvažajte, ščo ja ničoho ne skazav. — Chto šče choče vziaty slovo? — zapytav Koordynator, trochy vyprostavšyś, i, torknuvšyś rukoju povjazky, hlianuv na paľci. Muzyka za stinoju vse šče lunala. — Tut čy tam, na miscevosti — nevidomo, de my zustrinemosia z nymy raniše, — prytyšenym holosom skazav Fizyk Inženerovi. — Može, kynemo žerebok? — zapytav Fizyk. — Ce nemožlyvo — lyšatyś zavždy povynni ti, v koho na korabli je robota, tobto fachivci, — rišuče zaperečyv Koordynator, poviľno, jakoś nepevno počav pidvodytyś i raptom zachytavsia. Inžener pidskočyv, pidtrymav joho j zazyrnuv u viči. — Chlopci, — skazav vin, zsunuvšy brovy. Fizyk obniav Koordynatora z druhoho boku. Toj dozvolyv jim pidniaty sebe, rešta tym časom rozkladaly na pidlozi podušky. — Ja ne choču ležaty, — zaprotestuvav Koordynator, ale oči v nioho buly zapliuščeni. — Dopomožiť meni… Diakuju. Ničoho strašnoho, zdajeťsia, rozijšovsia šov. — Zaraz bude tycho, — skazav Chimik i rušyv do dverej. Koordynator šyroko rozpliuščyv oči: — Ni, ni, chaj hraje… Poklykaly Likaria. Vin zminyv povjazku na holovi v Koordynatora, naklav dodatkovi skobky j dav jomu jakiś porošky. Potim usi uklalysia spaty v bibliöteci. Bulo vže majže dvi hodyny noči, koly narešti pohasyly svitlo, i korabeľ porynuv u tyšu.

6 Druhoho dnia vranci Fizyk z Inženerom spustyly z rezervu reaktora čotyry litry zbahačenoho rozčynu uranovych solej. Važka ridyna znachodylasia v svyncevomu kontejneri z kryškoju, jaku pidijmaly ščypciamy z dovhymy ručkamy; kontejner stojav posered očyščenoji vže vid smittia laboratoriji. Fizyk j Inžener praciuvaly v nezhrabno rozdutych plastykovych zachysnych kostiumach i kysnevych maskach pid kapiušonamy. Vony staranno vidmiriuvaly menzurkoju porciji cinnoji ridyny, stežačy za tym, ščob ne prolyty žodnoji krapli, bo lanciuhova reakcija mohla počatysia vže pry čotyrioch kubykach rozčynu. Speciäľno vyduti kapiliarni trubky iz svyncevoho skla pravyly za zariadni prystroji dlia vyprominiuvačiv, jaki bulo zakripleno v štatyvach na stoli. Skinčyvšy robotu, Fizyk ličyľnykom Hejhera pereviryv hermetyčnisť zamkiv kontejnera, povertajučy na vsi boky kožen vyprominiuvač i strušujučy nym; vytoku ne bulo. — Ne triščyť, use v normi, — zadovoleno skazav vin. Broniovani dveri radiöaktyvnoho schovyšča — svynceva plyta na osi — poviľno povertalysia slidom za obertamy ručky. Fizyk j Inžener postavyly vseredynu posudynu z uranom i, koly klannuv zasuv, z polehkistiu zirvaly zi spitnilych oblyč kapiušony razom z maskamy. Reštu dnia vony provovtuzylysia bilia vsiudychoda. Oskiľky dostup do vantažnoho liuka buv perekrytyj radiöaktyvnoju vodoju, vsiudychid dovelosia speršu rozibraty j po častynach vynesty tunelem na poverchniu, poperednio rozšyryty joho v dvoch najvužčych misciach. Vsiudychid majže ne vymahav remontu, choč pered cym vin buv neprydatnyj dlia jizdy, bo pry zupynenomu atomnomu reaktori ne bulo radiöizotopnoji sumiši, jaka, vyrobliajučy strum, pryvodyla v ruch joho elektromotory. Ce bula mašyna, ne biľša za rozkladačku. V nij umiščalosia četvero liudej razom z vodijem, zzadu buv vidkrytyj gratčastyj bahažnyk na dvisti kilogramiv vantažu. Najchytromudriše buly vlaštovani kolesa, diämetr jakych možna bulo rehuliuvaty na chodu, pidkačujučy povitria v speciäľni šyny, vnaslidok čoho vony dosiahly naviť pivtorametrovoji vysoty. Na pryhotuvannia sumiši paľnoho pišlo šisť hodyn, ale cym zajniata bula tiľky odna liudyna, jaka stežyla za robotoju reaktora. Inžener i Koordynator tym časom račkuvaly po pidpalubnych vośmydesiatymetrovych tuneliach, pereviriajučy kabeli miž nosovoju rubkoju j rozpodiľnymy ahrehatamy mašynnoho viddilennia. Na poverchni, pid zachystom rakety, Chimik ulaštuvav ščoś na zrazok pekeľnoji kuchni j varyv u žaromicnych posudynach jakuś maź, kotra buľkala na slabkomu vohni, nače hriaziovyj vulkan. Vin rozčyniav, plavyv i zmišuvav prosijani ulamky plastykiv, vyneseni vidramy z korablia, a viddalik uže čekaly matryci — vin zbyravsia nanovo vidlyty potroščeni rozpodiľni ščyty navihacijnoji rubky. Dratuvavsia sam na sebe j ne chotiv ni z kYcHM balakaty, bo perši vidlyvky vyjavylysia nadto krychkymy. Koordynator, Chimik i Likar maly vyrušyty na pivdeń o pjatij, za try hodyny do nastannia sutinkiv. Jak zavždy, vyjichaty včasno ne vdalosia — tiľky blyźko šostoji vse bulo hotove j ukladene. Na četvertomu sydinni vlaštuvaly vyprominiuvač. Bahažu vzialy jakomoha menše, zate zzadu do bahažnyka prykripyly stolitrovu kanistru na vodu — biľša ne prolizla čerez tuneľ. Inžener, ozbrojivšyś velykym binoklem, pislia obidu vyliz na korpus korablia, jakyj styrčav nad poverchneju planety, i oberežno podersia po niomu vhoru. Ščopravda, raketa

vvihnalasia v grunt pid zovsim nevelykym kutom, ale zavdiaky jiji dovžyni korma z vychlopnymy soplamy vysila nad rivnynoju na vysoti dobrych dvoch poverchiv. Zručno vsivšyś miž konično rozšyrenoju osnovoju verchnioho sopla j prohynom holovnoho korpusu, Inžener kriź binokľ speršu podyvyvsia nazad, potim poviv nym unyz, uzdovž osvitlenoji soncem veletenśkoji truby, de bilia čornoji pašči tuneliu stojaly liudy, ne biľši za žukiv, a vidtak pidnis joho vhoru j ščiľno prytys obydva okuliary do očnych zapadyn. Bahatokratne zbiľšennia tremtilo vid napružennia ruk, otož, ščob zafixuvaty joho, treba bulo vpertysia liktiamy v kolina; ce vyjavylosia ne takoju prostoju spravoju. Do toho ž vin lehko mih poletity zvidsy storčaka. Keramitova poverchnia, bez žodnoji podriapynky, bula taka hladeńka j slyźka, ščo, zdavalosia, jiji vkryvav toneńkyj šar žyru. Inžener upersia profiliovanoju humovoju pidošvoju čerevyka u vypuklisť sopla j počav poviľno vodyty binoklem uzdovž liniji obriju. Rozpečene povitria tremtilo. Inžener majže fizyčno vidčuv tysk soniačnych promeniv na oblyččia, koly hlianuv na pivdeń bez buď-jakoji nadiji ščoś tam pobačyty. Vin duže zradiv, koly Likar ochoče pryjniav Koordynatoriv plan, kotryj usi schvalyly. Vin sam rozpoviv Likarevi pro cej plan. Likar naviť sluchaty ne chotiv pro jakiś vybačennia j obernuv use na žart. Inženera zdyvuvav, naviť biľše — vrazyv chiba kineć jichnioji rozmovy. Vony buly tiľky vdvoch, i jomu vže zdavalosia, ščo jim nema čoho skazaty odyn odnomu, koly toj, nače perebuvajučy v jakijś hlybokij zadumi, raptom torknuvsia joho hrudej: — Ja chotiv tebe pro ščoś zapytaty… aha: čy znaješ ty, jak ustanovyty raketu vertykaľno, koly my jiji vidremontujemo? — Speršu nam dovedeťsia pryvesty v diju vantažni avtomaty j exkavator… — počav Inžener, ale Likar urvav joho: — Ty dobre znaješ, ščo ja ne rozbyrajusia v techničnych detaliach. Skažy meni tiľky, čy ty — ty sam, — znaješ, jak ce zrobyty? — Tebe liakaje cyfra šistnadciať tysiač tonn, ehe ž? Archimed hotovyj buv perevernuty Zemliu, majučy točku opory. My pidkopajemo raketu i… — Daruj — ja pytaju tebe pro zovsim inše. Mene cikavyť ne te, čy tobi vidomi teoretyčni abo praktyčni sposoby vzahali, a čy ty peven, ščo zumiješ ce zrobyty — počekaj! — i čy možeš ty daty meni slovo, ščo, vidpovivšy «tak», skažeš te, ščo dumaješ? Inžener zavahavsia. V jichnij dosyť tumannij prohrami robit zalyšalosia šče dekiľka nejasnych punktiv, ale vin ščorazu perekonuvav sebe, ščo koly nastane čerha same cijeji, najskladnišoji fazy, jakoś bude. Perš niž vin ustyh ščoś vidpovisty, Likar poviľno vziav joho ruku j stysnuv jiji. — Ni, vže ne treba, — movyv vin. — Skažy, Henryku, ty znaješ, čomu tak kryčav na mene? Ni, ni, ja tobi za ce ne dokoriaju! Bo ty takyj samyj jolop, jak i ja, tiľky ne chočeš u ciomu pryznatysia. — Likar usmichnuvsia j raptom stav schožym na svoju studentśku fotografiju, jaku Inžener bačyv u nioho na stoli. — Credo, quia absurdum, 10 — dodav vin. — Ty vyvčav latynu? — Tak, — vidpoviv Inžener. — Ale ja vže vse zabuv. Likar zaklipav očyma, vidpustyv joho ruku j vidijšov ubik, a Inžener zalyšyvsia na misci, jakuś myť išče vidčuvajučy teplo joho paľciv na svojij ruci; vin podumav, ščo Likar chotiv, mabuť, skazaty ščoś zovsim inše, i jakščo dobre zoseredytyś, to možna vidhadaty,

10 Viriu, tomu ščo ce absurd (lat.).

ščo naspravdi mav toj na uvazi, ale joho čomuś raptom ochopyly rozpač i strach. Na ščastia, Koordynator poklykav joho do mašynnoho viddilennia, de bulo stiľky roboty, ščo v nioho ne lyšalosia liudnoji sekundy na rozmirkovuvannia. Teper Inžener pryhaduvav tu scenu j svoji vidčuttia, ale tak, nemovby jomu pro ce chtoś rozpoviv. Ani na krok ne prosunuvsia dali. V binokľ jomu bulo vydno rivnynu, jaka až do samisińkoho blakytnoho obriju zdymalasia plavnymy pahorbamy, pokarbovanymy smuhamy tinej. Učora vvečeri vin spodivavsia, biľše toho, buv peven, ščo jich znajduť i ščo vranci dijdeťsia do bytvy. Ale cioho ne stalosia, i vin uže vkotre vyrišyv ne zvažaty na svoji peredčuttia. Vin prymružyv oči, ščob krašče bačyty rivnynu. V podvijnych linzach vidbyvalysia hrupy strunkych sirych čaš; inodi jich zatulialy chmarky kuriavy, jaku zdijmav viter, — vydno, vin duv tam dosyť syľno, choča tut, na ciomu postu sposterežennia, Inžener zovsim joho ne vidčuvav. Pid linijeju obriju rivnyna postupovo perechodyla v pahorby, ale vin ne mih iz pevnistiu skazaty, čy ce spravdi pahorby, čy, može, tiľky chmary, jaki proplyvajuť nad rivnynoju na vidstani dvanadciaty — pjatnadciaty kilometriv vid nioho, — tam majačily jakiś dovhi temni zhustky, čas vid času ščoś pidnosylosia vhoru j rozplyvalosia, ščezalo, kartyna bula taka nečitka, ščo važko bulo vyriznyty na nij ščoś pevne, — ale v tomu, ščo vin bačyv, bula jakaś nezrozumila rytmičnisť; vin ne znav, ščo ce take, odnak konstatuvav, ščo tam čerez pevni promižky času vidbuvajuťsia jakiś zminy; stežačy za sekundnoju strilkoju j za čerhovym postavanniam iz čohoś tumannoho jakohoś temnoho utvorennia, vin narachuvav visimdesiat šisť sekund. Zachovavšy binokľ u futliar, Inžener rušyv unyz po keramitovych plytach, micno spyrajučyś na vsiu stupniu. Vin zrobyv, može, z desiatok krokiv, koly raptom počuv: za nym chtoś skradajeťsia. Vin tak rvučko obernuvsia, ščo vtratyv rivnovahu, vytiahnuv ruky, zachytavsia i vpav na obšyvku. Perš niž ustyh pidvesty holovu, počuv vyrazno povtorenyj zvuk svoho padinnia. Zhorbyvšyś, Inžener pidvivsia navkolišky. Za jakychoś devjať metriv vid nioho, na samisińkomu kraječku verchnioho sternovoho sopla, sydilo ščoś maleńke zavbiľšky z kišku j uvažno stežylo za nym. Ce zviriatko — vražennia, ščo vin bačyť pered soboju zviriatko, zjavylosia v nioho odrazu — malo blidosire zdute čerevce, a ščo vono sydilo vyprostano, jak biločka, vin bačyv joho skladeni na čerevci lapky — vsi čotyry, z kihtykamy, jaki kumedno schodylysia v samomu centri. Obideć keramitovoho sopla vono obchopliuvalo jakymś blyskučym, žovtavym, schožym na zastyhle žele, vidrostkom, ščo styrčav iz kincia joho tuluba. Sira kruhla košača holivka ne mala ni mordočky, ni očej, ale vsia bula vsypana čornymy blyskučymy biserynkamy, nače podušečka z bezliččiu husto povtykuvanych u neji špyliok. Inžener pidchopyvsia, stupnuv try kroky v bik zviriatka, takyj pryholomšenyj, ščo majže zabuv, de stojiť, i počuv potrijnu lunu, nače vidhomin vlasnoji chody. Vin zrozumiv, ščo ce stvorinniačko vmije imituvaty rizni zvuky, poviľno pidstupyv šče blyžče, mirkujučy, čy ne zniaty z sebe soročku, ščob vykorystaty jiji jak sitku, ale zviriatko raptom pereminylosia. Skladeni na kruhlomu, mov baraban, čerevci lapky zatrepetaly, blyskučyj vidrostok rozhornuvsia, nače velyke vijalo, košača holivka žorstko vytiahlasia na dovhij holij šyji, j stvorinniačko, otočene slabkym oreolom, zdijnialosia v povitria, chvylynu neporušno povysilo nad Inženerom, a todi, nabyrajučy vysotu, viddalylosia po spirali, zrobylo nad nym išče odne kolo j znyklo. Inžener spustyvsia dodolu i jaknajdokladniše rozpoviv tovaryšam pro svoju pryhodu.

— Ce naviť dobre, — skazav Likar, — a to ja vže dyvuvavsia, čomu tut nemaje nijakych letiučych tvaryn. Chimik nahadav jomu pro «bili kvity» nad strumkom. — Vony skoriše skydalysia na komach, — utočnyv Likar, — na tutešnich… nu… metelykiv. Ale vzahali povitria tut slabo «zaselene» — jakščo na planeti evoliuciönujuť žyvi orhanizmy, vynykaje «biölogičnyj tysk», zavdiaky jakomu povynni buty zapovneni vsi možlyvi seredovyšča, vsi «ekologični niši»… Meni tut duže ne vystačalo ptachiv. — Ce stvorinnia skoriše nahaduvalo… kažana, — skazav Inžener. — Vono bulo vkryte šerstiu. — Možlyvo, — pohodyvsia z nym Likar, jakyj ne duže prahnuv zdobuty monopoliju na biölogični znannia sered rešty členiv ekipažu, i, mabuť, biľše z čemnosti, niž tomu, ščo ce joho spravdi cikavylo, dodav: — Ty kažeš, ščo vono imituvalo chodu? Ce cikavo. Nu ščo ž, u ciomu, pevne, je jakaś prystosuvaľna dociľnisť. — Ne zavadylo b reteľniše vyprobuvaty joho na miscevosti; dumaju, vin ne pidvede, — skazav Koordynator, vylaziačy z-pid vsiudychoda, hotovoho vže vyrušyty v dorohu. Inženera trochy rozčaruvala bajdužisť, z jakoju tovaryši spryjnialy joho vidkryttia, ale vin podumky pryznavsia, ščo joho šče biľše zdyvuvaly nezvyčajni obstavyny zustriči, niž same letiuče zviriatko. Usi trochy bojalysia chvylyny proščannia. Ti, ščo lyšalysia, stojaly pid raketoju j dyvylysia, jak smišna mašyna opysuje dovkola neji ščoraz šyrši kola. Koordynator, jakyj keruvav vsiudychodom, sydiv verchy na peredniomu sydinni. Likar i Chimik vlaštuvalysia pozadu; poruč iz nymy styrčav tiľky tonkyj stvol vyprominiuvača. Nespodivano pidjichavšy zovsim blyźko do rakety, Koordynator kryknuv: — Postarajemoś vernutysia do pivnoči. Do pobačennia! Vin rizko zbiľšyv švydkisť, i za chvylynu vsiudychid znyk za stinoju zolotystoji kuriavy, jaku plavno znosylo na zachid. Vsiudychid, po suti, javliav soboju holyj metalevyj karkas z prozorym dnom, ščob vodij bačyv pereškody, jaki vin dolaje. Elektromotory buly vmontovani v dysky kolis, a dvi rezervni šyny pohojduvalysia vysoko nad prykriplenoju zzadu kanistroju. Poky miscevisť bula rivna, jichaly zi švydkistiu do šistdesiaty kilometriv za hodynu. Raz po raz ozyrajučyś, Likar švydko vtratyv raketu z očej. Motory tycho spivaly, kuriava chvyliamy byla z vysokoho gruntu i, ridijučy, vidplyvala v hlyb stepovoho pejzažu. Nichto dovho ne ozyvavsia; a vtim, plastykove sklo zachyščalo vid vitru tiľky vodija; tož tym, ščo sydily zzadu, viter vijav v oblyččia, i rozmovliaty vony mohly tiľky kryčačy. Miscevisť pidvyščuvalasia, stavala dedali horbystišoju, ostanni siri čaši ščezly, rozkydani daleko po rivnyni poodynoki pliamy pavučych zarostiv lyšylysia pozadu, podekudy stojaly napivusochli dereva-leheni z bezporadno zvyslymy hronamy lystia, jake lyše vriady-hody zdryhalosia vid slabkoho nerytmičnoho puľsu. Vdalyni zjavylysia dovhi borozny, ale obertovych dyskiv nide ne bulo vydno. Kiľka raziv šyny mjako pidskočyly, peretynajučy borozny, z gruntu vyrynaly hostri, bili, jak vysušena kistka, ulamky skeľ, dovhi jazyky osypiv tiahnulysia vid nych do pidnižžia velyčeznoho schylu, na jakyj pidijmavsia vsiudychid, hostryj hravij tryvožno šurchotiv pid kolesamy, uklon zrostav, jichaly vže dosyť poviľno — choč u motoriv buly rezervy potužnosti, Koordynator ne rozvyvav jich na cij važkij miscevosti. Vyšče, miž žovto-burymy hrebeniamy, blyščala jakaś dovha tonka smuha, ščo zdaleku nahaduvala dorohu. Koordynator šče biľše skynuv švydkisť. Poperek schylu, tam, de

krutyzna perechodyla v plato, udalyni styrčaly jakiś nevyrazni predmety j u protyležni boky rozbihalasia hladeńka, vdavlena v grunt, dzerkaľna strička. Torknuvšyś jiji krajky perednimy kolesamy, vsiudychid zupynyvsia. Koordynator zistrybnuv na grunt, torknuvsia dzerkaľnoji poverchni prykladom elektrožektora, potim udaryv po nij syľniše j narešti stav, pidstrybnuv — strička naviť ne zdryhnulasia. — Skiľky my vže projichaly kilometriv? — zapytav Chimik, koly vin znovu siv u mašynu. — Pjatdesiat čotyry, — vidpoviv toj i oberežno rušyv z miscia. Vsiudychid mjako hojdnuvsia, perejichav čerez stričku, — vona nahaduvala ideaľno priamyj kanal, povnyj zamerzloji rtuti, — i, zbiľšujučy švydkisť, pomčav povz ščohly, jaki prolitaly to z livoho, to z pravoho boku j buly uvinčani vibrujučymy povitrianymy vychoramy. Potim bahatoriaddia ščohl plavno povernulo na schid, a vony pojichaly dali priamo — strilka kompasa veś čas pokazuvala točno na literu «S». Plato vyhliadalo ponuro — roslynnisť povoli prohravala bytvu z masamy pisku, ščo joho prynosyv hariačyj, mov iz peči, schidnyj viter; z nyźkych diun styrčaly počornili, tiľky nad samoju poverchneju blido-karminovi zarosti, z jakych osypalysia škiriasti stručky: inodi ščoś popeliaste vorušylosia u vysochlych chaščach, kiľka raziv vyskakuvaly jakiś stvorinnia, malo ne z-pid samisińkych kolis vsiudychoda, ale liudy ne vstyhaly naviť rozhledity jichnich konturiv — z takoju strimkistiu vlitaly vony v huščavynu. Koordynator laviruvav, obmynajučy kupky hustych koliučych kuščiv, odyn raz naviť povernuv nazad, koly prosika, na jaku vony vyjichaly, vperlasia raptom u kupu pisku posered kuščiv; kriź zarosti stavalo ščoraz važče probyvatysia, vidčuvavsia brak vody — biľšisť roslyn, spalenych soncem, pid hariačymy poryvamy vitru vydavaly mertvyj, paperovyj šelest. Vsiudychid kvaplyvo povertav, ruchajučyś uzdovž stin navysloho hillia, z porepanych hron sypavsia žovtiavyj pylok, jakyj pokryv vitrove sklo, kombinezony j naviť oblyččia liudej; z hlybyny zarostiv pašila speka, dychaty stalo zovsim važko. Likar pidvivsia z sydinnia j nachylyvsia vpered; raptom haľma zavyščaly, j mašyna zupynylasia. Poperedu, za kiľka desiatkiv krokiv, rivne, mov stil, plato obryvalosia, kušči tiahlysia až do samoji liniji krutojaru čornoju, z burštynovym polyskom vid soncia ščitkoju. Vdalečyni nad nevydymoju ulohovynoju vstavaly schyly vysokych hir. Koordynator zistrybnuv z mašyny j pidijšov do najblyžčoho kušča z dovhym vittiam, jake mjako rozhojduvalosia na tli neba. — Zjidemo vnyz, — skazav vin, vertajučyś na misce vodija. Vsiudychid oberežno pokotyvsia vpered, znenaćka zader zad, nače ot-ot mav perevernutysia, kanistra zaderenčala, vdariajučyś ob gratky bahažnyka, haľma zasterežlyvo zavyščaly. Koordynator uvimknuv nasos, i kolesa počaly rozbuchaty na očach, nerivnosti krutyzny vidrazu ž staly vidčuvatysia menše. Vsiudychid spuskavsia do chvyliastoji peleny chmar, jaku zseredyny probyvav stovp brunatnoho dymu, cylindryčnyj unyzu j šyškopodibnyj uhori. Vin majže ne rozplyvavsia v povitri j vysoko zdijmavsia nad pahorbamy. Ce vyveržennia, schože na vulkanične, tryvalo vsioho kiľka desiatkiv sekund, a potim stovp dymu z velyčeznoju švydkistiu počav osidaty, chovajučyś miž bilymy chmaramy, poky ne znyk sered nych, usmoktanyj nazad u hihantśku horlianku, jaka pered cym joho vykynula. Vsia dolyna dilylasia na dva jarusy: verchnij, pid soniačnym nebom, i nyžnij, — dalekyj, nevydymyj, zatiahnenyj pelenoju nepronyknych chmar, do jakych, pohojdujučyś i pidstrybujučy, pereryvčasto popyskujučy haľmamy, priamuvav vsiudychid. Prominnia

nyźkoho soncia šče kiľka chvylyn osvitliuvalo daleki, strimki schyly po toj bik, de, movby vyrostajučy z huščavyny burych i fiöletovych zarostiv, vyblyskuvaly prysadkuvati sporudy iz dzerkaľnymy poverchniamy. Dyvytysia na nych bulo majže nemožlyvo — zaslipliuvalo vidbyte soniačne prominnia. Do šaru bilych chmar bulo zovsim blyźko, hranycia urvyšča, poznačena na blakytnomu tli zubčastoju linijeju kuščiv, zalyšylasia vysoko nad nymy; vsiudychid dedali biľše zbavliav švydkisť. Znenaćka liudej ohornuly jakiś tremtlyvi, zadušlyvi vypary, dovkola stalo majže zovsim temno. Koordynator znovu pryhaľmuvav, i teper vony jichaly vže zovsim poviľno. Narešti počalo potrochu rozvydniatysia, točniše ce jichni oči adaptuvalysia do moločnoji napivsutini. Koordynator uvimknuv na sekundu fary, ale vidrazu ž pohasyv jich, bo elektryčne svitlo bezporadno vperlosia v tuman. Za chvylynu tuman rozvijavsia. Stalo cholodniše, povitria bulo nasyčene volohoju. Vsiudychid kotyvsia nabahato polohišym schylom pid nyźko navyslymy chmaramy, jaki tiahnulysia až do burych, čornuvatych i sirych pliam, ščo rozplyvalysia v hlybyni dolyny. Poperedu ščoś ťmiano blyščalo, nemovby v povitri buv rozlytyj šar maslianystoji ridyny; v liudej bulo take vidčuttia, niby na oči jim raptom najšla poluda. Likar i Chimik majže odnočasno pidnesly ruky, ščob proterty jich, ale marno. Z cioho merechtlyvoho blysku naraz vyrynula temna ciatka j poplyvla jim nazustrič. Vsiudychid išov teper po majže rivnij miscevosti, takij hladeńkij, nemovby vona bula štučno vkočena j utrambovana; čorna ciatka rosla, liudy pobačyly, ščo vona kotyťsia na kruhlych balonnych šynach, — ce buv jichnij vsiudychid, joho vidobražennia v jakijś poverchni. Koly zobražennia stalo take velyke, ščo vony vže majže rozriznialy rysy vlasnych oblyč, vono zahojdalosia j znyklo; čerez te misce, de, na jichniu dumku, malo buty nevydyme dzerkalo, vsiudychid projšov, ne zustrivšy žodnoji pereškody, chiba ščo jich na myť obdalo chvyleju slabkoho tepla, nemovby vony projiždžaly povz jakuś nevydymu, hariaču pereponu. Te, ščo na chvylynu bulo zatumanylo jim oči, raptom znyklo. Pid šynamy zachliupalo — vsiudychid vjichav u milke bolotyste ozerce, točniše — v kaliužu; grunt ukryvaly smuhy kalamutnoji vody, vid neji pidijmavsia slabkyj hirkyj čad, nemovby pid neju opynylosia jakeś popelyšče. Tut i tam zdijmalysia horbyky vykynutoho, svitlišoho gruntu, prosiakloho vodoju, po nych tekly strumky, jaki vlyvalysia v kaliužu. Dali, pravobič, temnily jakiś bezformni rujiny, schoži ne tak na reštky muriv, jak na kupy zabrudnenych, zimjatych tkanyn, kotri to zdijmalysia na vysotu kiľkoch metriv, to opuskalysia až do samisińkoji poverchni planety z nepravyľnymy porožnimy čornymy otvoramy. Vsiudychid išov pomiž jam. Toho, ščo bulo v nych, liudy ne bačyly. Koordynator pidjichav do hlynystoho vidvalu nad odnijeju z nych, až uperšyś u nioho perednim kolesom, vyliz z mašyny j, vyderšyś na kupu hlyny, nachylyvsia nad priamokutnym kolodiazem. Pobačyvšy, jak raptom pereminylosia joho oblyččia, Chimik i Likar movčky vyskočyly slidom za nym: pid nohoju v Likaria osunulasia bryla hlyny j chliupnula v boloto. Chimik pidtrymav joho j potiah za soboju. V jami z vertykaľnymy, movby utrambovanymy mašynoju stinkamy ležav horilyć zanurenyj oblyččiam u vodu holyj trup. Nad čornym dzerkalom vody vystupaly tiľky mohutni hrudni mjazy, pomiž jakymy styrčav dytiačyj tors. Troje liudej pidvely holovy, perezyrnulysia j spustylysia z hlynystoho horbyka. Ščorazu, koly vony nastupaly na rychli bryly hlyny, z nych čvyrkala voda. — Nevže na cij planeti nemaje biľš ničoho, krim mohyl? — zitchnuv Chimik.

Vony stojaly bilia vsiudychoda j, zdavalosia, ne znaly, ščo dali robyty. Zblidlyj Koordynator vidvernuvsia j ozyrnuvsia dovkola. Po vsij okolyci tiahnulysia nerivni riady hlynystych horbykiv, trochy viddalik pravoruč sirily kupy bezformnych rujin, sered nych bilila jakaś zmijista linija, po druhyj bik, za pliamamy rozkopanoji hlyny, blyščala pochyla ploščyna, jaka zvužuvalasia dohory j, zdavaloś, bula vidlyta z porystoho metalu, zemlystoho kolioru. Do jiji osnovy zbihalysia zubčasti smuhy, daleko, miž chmaramy vypariv, jaki linyvo proplyvaly vhori, vydnilosia ščoś priamovysne, čorne, schože na stinku velyčeznoho kazana, ale ce vražennia bulo minlyve j nepevne, bo kriź ridki rozryvy tumanu čy pary prohliadaly lyš okremi frahmenty čohoś cilisnoho j vidčuvalosia tiľky, ščo tam stojiť ščoś veletenśke, nemovby vysičene z monolitnoji skeli. Koordynator uže sidav u mašynu, koly do nych dolynulo hlyboke, nače zvidkyś až iz nadr planety, zitchannia, biliastyj tuman livoruč rozijšovsia pid mohutnim poryvom vitru, jakyj vidrazu ž prynis hirkuvatyj, pronyzlyvyj zapach. Tijeji ž myti vony pobačyly, jak do chmar zdijniavsia chymernoji formy dymar, z nioho perevernutym vodospadom byv koryčnevyj stovp stometrovoji, mabuť, tovščyny, rozpliskuvav moloko chmar, jake nespokijno chvyliuvalosia, i znykav. Ce tryvalo, može, chvylynu, potim nastala tyša, znovu prolunav zdavlenyj stohin, poryv vitru, jakyj kujovdyv jim volossia, zminyv napriamok, chmary opustylysia nyžče, vid nych viddilylysia covhi pliumaži j počaly zatiahuvaty čornyj dymar; nezabarom vin majže zovsim schovavsia za nymy. Koordynator podav znak Likarevi j Chimikovi, vony zajnialy svoji miscia, vsiudychid nezhrabno zahojdavsia na brylach hlyny j pidjichav do nastupnoji jamy. Usi troje zazyrnuly na jiji dno. Vona bula porožnia — v nij stojala tiľky čorna voda. Znovu počuvsia dalekyj, pryhlušenyj šum, chmary vydulysia, z vulkaničnoho dymaria vdaryv koryčnevyj hejzer i znovu vsmoktavsia nazad; zapoloneni jizdoju j bezperervnymy zupynkamy, liudy zvertaly ščoraz menše uvahy na ci rivnomirni zminy j na kypinnia chmar ta dymiv useredyni ulohovyny; zabriochani vyšče kolin, vony strybaly v tistopodibni nasypy, derlysia po slyźkych schylach i zazyraly do jam; inodi v kotrijś iz nych pid hrudoju hlyny, začeplenoju čyjejuś nohoju, chliupala voda, vony spuskalysia, sidaly u vsiudychid i jichaly dali. Z visimnadciaty ohlianutych jam mertvi tila vyjavyly u simoch. I dyvna rič — u miru toho, jak vony znachodyly novi trupy, jichnij žach, ohyda, oburennia, zdavalosia, spadaly j povertalasia zdatnisť sposterihaty. Vony pomityly, ščo čym blyžče pidjiždžaly po bolotystomu gruntu do zavisy tumanu, jaka to zatuliala, to vidkryvala čornoho kolosa, tym menše vody stavalo v jamach. Nachylyvšyś nad čerhovym kvadratnym kolodiazem, use dno jakoho zakryvalo zihnute vdvoje tilo, vony pobačyly, ščo vono trochy vidrizniajeťsia vid inšych. Tilo vydalosia jim blidišym i trochy inšoji formy, ale vony ne zmohly pereviryty, čy tak vono naspravdi, j pojichaly dali; nastupni dvi jamy vyjavylysia porožnimy, ta v tretij, uže zovsim suchij, usioho za kiľkasot krokiv vid lopatystoji pochyloji ploščyny, pobačyly mertve tilo, jake ležalo na boci: ručky joho maleńkoho torsa buly rozkydani, j odna z nych bilia samisińkoho kincia bula rozpliuščena na dva tovstych vidrostky. — Ščo ce? — ne svojim holosom probeľkotav Chimik, styskajučy Likareve pleče. — Tobi vydno? — Vydno. — Vin jakyjś inšyj — u nioho nemaje paľciv? — Može, kalictvo, — burknuv Koordynator. Ce prozvučalo neperekonlyvo. Bilia ostannioji jamy pered pochyloju ploščynoju vony zatrymalysia šče raz. Vona

vydalasia zovsim svižoju — hrudočky hlyny poviľno vidryvalysia vid stinok, jaki, zdryhajučyś, osidaly, nemovby chtoś ščojno vyjniav hihantśku lopatu z čotyrykutnoji jamy. — O bože… — prochrypiv Chimik i, blidyj, jak stina, trochy ne vpavšy v jamu, ziskočyv z nasypu. Likar zblyźka zazyrnuv u viči Koordynatorovi j zapytav: — Ty dopomožeš meni vylizty? — Harazd. A ščo ty chočeš robyty? Likar stav navkolišky, spersia rukamy na kraji jamy i oberežno spustyvsia na jiji dno, namahajučyś ne torknutysia, nohamy velyčeznoji tuši, jaka ležala tam. Vin nachylyvsia nad neju, instynktyvno zatrymavšy viddych. Zhory zdavalosia, ščo nyžče hrudnych mjaziv, zrazu ž pid tym miscem, de zi skladok škiry velykoho mjasystoho torsa vysovuvavsia druhyj — u bezporadne tilo bulo zabyto metalevyj steržeń. Zblyźka Likar pobačyv, ščo vony pomylialysia. Z-pid skladok škiry vystupav schožyj na pupok syniuvatyj tonkostinnyj vidrostok, a metalevu trubku, zahnutyj kineć jakoji hubyvsia pid spynoju trupa, bulo vvedeno v cej vidrostok. Likar povorušyv jiji, speršu oberežno, potim potiahnuv syľniše, nachylyvsia šče nyžče j pobačyv, ščo kinčyk trubky, jakyj prosvičuvav kriź natiahnutu na nioho škiru, zjednanyj z neju maleńkymy blyskučymy perlynkamy, nače neperervnym švom. Jakuś chvylynu vin rozmirkovuvav, čy ne vidrizaty trubku razom z vidrostkom, povoli siahnuv rukoju v kyšeniu po niž, use šče ne vyrišyvšy, ščo jomu robyty, ale, vyprostujučyś, hlianuv priamo v spliuščene lyčko, jake nepryrodno vidkynuloś na stinku jamy, j ostovpiv. Tam, de v stvorinnia, jake vin sekciönuvav u raketi, buly nizdri, v cioho bulo odne, šyroko rozpliuščene blakytne oko, jake, zdavaloś, dyvylosia na nioho z movčaznym napruženniam. Vin vidviv oči. «Ščo tam?» — dolynuv do nioho Koordynatoriv holos, vin pobačyv joho holovu, čornu na tli chmar, i zrozumiv, čomu vony ne pomityly cioho zhory: holivka trupa spyralasia na stinku i, ščob hlianuty na neji priamo, treba bulo opynytysia tut, de vin zaraz stojav. — Podaj meni ruku, — skazav vin i, zvivšyś navšpyńky, micno schopyvsia za prostiahnenu Koordynatorovu doloniu. Toj potiahnuv joho, Chimik dopomih, vony pidchopyly joho za komir kombinezona, i vin opynyvsia nahori, veś vymaščenyj hlynoju. Hlianuv na tovaryšiv prymruženymy očyma. — My ničoho ne rozumijemo, — skazav vin. — Čujete? Ničoho. Aničohisińko!!! — I vže tychiše dodav: — Ja vzahali ye ujavliaju sobi sytuaciji, v jakij liudyna ne mohla b ničoho, aničohisińko zrozumity! — Ščo ty tam znajšov? — zapytav Chimik. — Vony spravdi vidrizniajuťsia miž soboju, — povidomyv Likar, vertajučyś z tovaryšamy do vsiudychoda. — V odnych je paľci, a v inšych nemaje. V odnych je nis i nemaje oka, a v inšych je oko, ale nemaje nosa. Odni velyki j temni, a inši blidiši j z deščo korotšym tulubom. Odni… — Nu to j ščo z cioho? — neterpliače urvav joho Chimik. — Liudy tež buvajuť riznych ras, majuť rizni rysy oblyččia, kolir škiry, ščo ž tut nezrozumile? Tut ideťsia pro inše — chto, čomu j naviščo vlaštovuje ci žachlyvi rizanyny? — Ja ne zovsim peven, ščo ce rizanyna, — tycho vidpoviv Likar. Vin stojav, pochylyvšy holovu. Chimik pryholomšeno dyvyvsia na nioho. — Ščo ce maje… ščo ty…

— Ja ničoho ne znaju… — nasylu vymovyv Likar. Vin mechanično, zovsim ne usvidomliujučy cioho, namahavsia vyterty chustynkoju vymaščeni hlynoju ruky. — Ale ja znaju odne, — dodav, raptom vyprostujučyś. — Ja ne možu cioho pojasnyty, prote cia vidminnisť miž nymy ne schoža na vidminnisť miž rasamy v mežach odnoho j toho samoho vydu. Nadto važlyvi oči j nis, zir i niuch. — Na Zemli je murachy, v jakych speciälizacija pišla šče dali. V odnych je oči, v inšych jich nemaje, odni možuť litaty, inši tiľky chodyty, odni vykonujuť funkciji hodivnykiv, inši — vojiniv. Nevže ja povynen čytaty tobi lekciji z biölogiji? Likar znyzav plečyma. — Vse, ščo tut vidbuvajeťsia, ty namahaješsia ubhaty v hotovu, pryvezenu z Zemli schemu, — vidpoviv vin. — Jakščo jakaś detaľ, jakyjś fakt ne vkladajeťsia v neji, ty prosto jich vidkydaješ. Ja ne možu tobi cioho zaraz dovesty, ale ja znaju, prosto znaju, ščo ce ne maje ničoho spiľnoho ni z rasovymy vidminnostiamy, ni zi speciälizovanoju dyferenciäcijeju vydu. Pamjatajete toj ulamok — kineć trubky, holky, jakyj ja znajšov pid čas roztynu? Zvyčajno, my vsi podumaly — i ja tež, — ščo ce stvorinnia vbyto čy prynajmni chotily vbyty. Vono maje vidrostok, prysosku čy ščoś u ciomu rodi, i trubka tudy prosto vstavlena, vvedena doseredyny. Točnisińko, jak liudyni vstavliajuť trubku v dychaľne horlo pry tracgeotomiji. Zvyčajno, ce ne maje ničoho spiľnoho z tracheotomijeju, bo v nioho v ciomu misci prosto nemaje dychaľnoho horla. Ja ne znaju, ščo ce take, j ničoho ne rozumiju, ale prynajmni znaju choča b ce! Likar siv u vsiudychid i zapytav Koordynatora, jakyj obchodyv mašynu z druhoho boku, ščob zajniaty svoje misce: — A ty ščo na ce skažeš? — Ščo treba jichaty dali, — vidpoviv toj i vziavsia za kermo.

7 Sutenilo. Vsiudychid opysav velyku duhu, objiždžajučy pochylu ploščynu; vyjavylosia, ščo ce ne štučna sporuda, a rukav mahmatyčnoji riky, jaka daleko rozlylasia po rivnyni, — jiji velyčezni rozmiry vony osiahnuly zorom tiľky teper. Vona skočuvalasia po schylach z verchnioho jarusu dolyny j zastyhla desiatkamy potriskanych zsuviv ta kaskadiv. Chvyliasta obolonka jakojiś porody, schožoji na metalevyj šlak, ukryvala nyžniu častynu schylu, tiľky nahori, de krutyzna zbiľšuvalasia, z cioho mertvoho potoku styrčaly holi rebra skeľ. Z protyležnoho boku kiľkasotmetrovu uščelynu z vyschlym hlynystym dnom, ukrytym pavutynoju triščyn, zamykav hirśkyj chrebet, piky jakoho hubylysia v chmarach. Kriź rozryvy chmar na niomu vydniv čornuvatyj kožuch roslynnosti. V svyncevych sutinkach večora zastyhla rika z blyskučymy hrebeniamy neporušnych chvyľ nahaduvala velyčeznyj liodovyk. Dolyna vyjavylasia nabahato šyršoju, niž možna bulo prypustyty, dyvliačyś na neji zhory — za uščelynoju vid neji prostiahlosia vidhalužennia, jake velo vzdovž horbkuvatych vystupiv mahmy, pravoruč grunt majže bez nijakoho roslynnoho pokryvu terasnymy skatamy pidijmavsia vhoru; tam blukaly poodynoki siri chmarky. Trochy vyšče, v hlybyni hirśkoho kazana, čerez pevni promižky času ozyvavsia hejzer, zatulenyj teper hirśkym chrebtom, i todi protiažnyj, hluchyj šum vypovniuvav usiu dolynu. Barvy postupovo bliakly, formy vtračaly čitkisť, nemovby jich zalyvala voda. Viddaleky pered vsiudychodom vymaliovuvalysia rudi zlamy čy to muriv, čy to skeliastych schyliv, na jichni chaotyčni nahromadžennia padav mjakyj vidsvit, nenače vid promeniv pryzachidnoho soncia, choč vono bulo zakryte chmaramy. Blyžče, obabič uščelyny, jaka dedali rozšyriuvalasia, pravyľnym dvoriaddiam stojaly veletenśki pochmuri fihury, schoži na paľci abo na vysočenni vuźki balony. Vsiudychid vjichav miž perši z nych uže v sutinkach, jaki pohlybliuvala tiń vysokych sporud. Koordynator uvimknuv fary, j poza dosiahom trioch konusiv svitla vidrazu ž stalo temno, nemovby tam raptovo zapala nič. Kolesa perekočuvalysia čerez lavy zastyhloho šlaku, joho ulamky chruščaly, nače4 sklo, jazyky svitla oblyzuvaly v pivtemriavi stiny rezervuariv čy baloniv, i vony spalachuvaly rtutnym blyskom, ostanni slidy hlyny znykly, vsiudychid kotyvsia po plavnych nerivnostiach zatverdiloji, nače lava, masy, v zahlybynach stojaly milki čorni kaliuži, jaki z šumom rozbryzkuvalysia pid kolesamy. Na tli chmar tonkym pavutynniam vymaliovuvalasia čorna konstrukcija halereji, jaka zjednuvala v povitri dvi sporudy, schoži na palyci j viddaleni odna vid odnoji metriv na sto. U svitli far blysnulo kiľka povalenych nabik mašyn z vypuklymy, dirčastymy dnyščamy, kriź otvory v nych vydnilysia zubci, z jakych zvysalo jakeś zitlile lachmittia. Liudy zupynylysia j perekonalysia, ščo mašyny ci pokynuto vže davno — metalevi plyty vstyhla projisty irža. Povitria stavalo dedali volohišym, z-pomiž veletenśkych baloniv poryvy vitru prynosyly solodkuvatyj smorid i zapach horiloho. Koordynator zmenšyv švydkisť i zvernuv do pidnižžia najblyžčoji palyci. Do neji vela hladeńka, podekudy vyščerblena po krajach plyta, obhorodžena z dvoch bokiv pochylymy ploščynamy z, systemoju žolobkiv; z-pid sporudy bihla rivna, dovha j čorna, mov smola, linija, jaka dedali rozšyriuvalasia, rosla j obertalasia na vchid. Cylindryčna stelia zdijmalasia vhoru j hubylasia tam — usiu jiji bezmirnisť uže nemožlyvo bulo ochopyty pohliadom. Nad temnoju paščeju, jaka vela v nevydymu hlybynu, vystupav skladčastyj i obvyslyj hronopodibnyj navis — zdavalosia, budivnyčyj

zabuv pro nioho j pokynuv joho v nezakinčenomu, neoformlenomu vyhliadi. Vsiudychid vjiždžav uže pid šyrokyj navis. Koordynator zniav nohu z axeleratora, proval ziajav čornotoju, i svitlo far bezporadno hubylosia v niomu, livoruč i pravoruč rozbihalysia šyroki, trochy zahlybleni žoloby, vony vely vhoru veletenśkymy spiraľnymy vytkamy. Vsiudychid majže zupynyvsia, potim počav duže poviľno vjiždžaty na toj žolob, jakyj viv pravoruč. Liudej ohornula neprohliadna piťma, tiľky v snopach svitla nad krajamy žoloba zjavlialysia j znykaly rozchyleni vijalom riady pochylych teleskopičnych ščohl; naraz nad holovamy v nych zahraly vidblysky, jaki bahatokratno množylysia; liudy pidvely oči j pobačyly, ščo vhori majačať chorovody biliastych pryvydiv. Koordynator uvimknuv šyrokokutovyj prožektor, ustanovlenyj bilia kerma, j, zaderšy joho vhoru, poviv nym dovkola; konus svitla, postupovo slabnučy, kovznuv, nače po ščabliach, po bilych priamokutnych formach; vychopleni z moroku, vony spalachuvaly kistianym blyskom i znykaly, slipuče perelyvajučyś tysiačamy dzerkaľnych vidobražeń. — Ce ničoho ne dasť, — prolunav spotvorenyj hučnoju metalevoju lunoju zamknenoho prostoru Koordynatoriv holos. — Stryvajte, v nas že je syhnaľni rakety! Pry slabkomu svitli, jake rozlyvaly nad vsiudychodom uvimkneni fary, Koordynator ziskočyv iz sydinnia, čornoju tinniu nachylyvsia nad krajem žoloba, dzeńknuv jakyjś metalevyj predmet, i vin vyhuknuv: — Dyviťsia ne siudy, a vhoru! — i pidskočyv do mašyny. Majže tijeji samoji myti z pronyzlyvym syčanniam spalachnula mahnezija, j prymarne tremtlyve svitlo vraz rozsunulo temriavu na boky. Žolob pjatymetrovoji šyryny, u jakomu opynyvsia vsiudychid, kinčavsia trochy vyšče, duhoju vchodiačy v hlybynu prozoroho korydora, točniše šachty — tak kruto nabyrala vona vysotu j sribnoju truboju vrizalasia v huščavynu buľbašok, jaki slipuče vyblyskuvaly j navysaly nad nymy, vypovniujučy, mov nezličenni stiľnyky sklianoho vulyka, veś prostir pid sklepinniam. Svitlo raket koncentruvalosia v prozorych stinkach, za jakymy, vseredyni sklianystych stiľnykiv z vypukloju, movby vydutoju obolonkoju, vydnilysia halereji potvornych skeletiv. Ce buly snižno-bili, majže iskrysti, osili na šyroki lopatysti kincivky kistky z vijalom reber, ščo promeniamy vychodyly z ovaľno vydovženoji kistianoji plastyny, i v kožnij takij nezimknutij speredu hrudnij klitci buv tonkyj, napivnachylenyj skeletyk čy to ptacha, čy to mavpočky z bezzubym kruhlym čerepom. Neskinčenni špalery movby pomiščenych u skliani jajcia skeletiv bilily, pidijmajučyś bahatopoverchovymy spiraliamy, vse dali j vyšče, tysiači puzyrčastych stinok posyliuvaly j rozsijuvaly svitlo, tak ščo hodi bulo vidriznyty reaľni formy vid jichnich dzerkaľnych vidobražeń. Liudy, mov zakamjanili, sydily šisť sekund, potim polumja mahneziji zhaslo. V ostanniomu žovtuvatomu spalachu blysnuly čerevcia puzyrčastych skeleć, vidtak zapala piťma. Mynula dobra chvylyna, perš niž liudy pomityly, ščo fary vsiudychoda horiať, jak i do cioho, vpyrajučyś pliamamy svitla u dno sklianych sudyn. Koordynator pidjichav do samoho ustia šachty, v jake žolob perechodyv konusopodibnoju muftoju; zavyščaly haľma, mašyna lehko rozvernulasia j stala poperek schylu; teper jij ne zahrožuvalo, ščo vona skotyťsia vnyz, jakby haľma raptom vidmovyly. Koordynator, Chimik i Likar vyjšly z vsiudychoda. Prozora truba tuneliu vela kruto vhoru, ale, trymajučyś za joho stiny šyroko rozstavlenymy rukamy, možna bulo podolaty nachyl. Zniavšy z kuliovoho hnizda prožektor, Koordynator, Chimik i Likar uvijšly v šachtu, tiahnučy za soboju kabeľ.

Čerez kiľka desiatkiv metriv vony pomityly, ščo šachta spiralliu pronyzuje vsiu seredynu kupola. Prozori kamery roztašovuvalysia po obydva jiji boky, trochy vyšče vvihnutoho dna, po jakomu vony jšly, syľno nachylyvšyś upered. Ce bulo duže stomlyvo, ale nezabarom krutyzna tuneliu zmenšylasia. Vid kožnoho spliuščenoho po bokach puzyria, v tomu misci, de vin utopliuvavsia v stinky inšych, vysovuvalasia horlovyna, zakryta kruhloju, staranno pidihnanoju do otvoru sočevycepodibnoju kryškoju z dymčastoho skla. Liudy jšly dali tunelem, i v ruchlyvomu svitli prožektora proplyvaly kistiani chorovody. Kistky buly riznoji formy. Liudy zbahnuly ce tiľky trochy zhodom, bo susidni skelety majže ničym ne vidriznialysia odyn vid odnoho. Ščob vyjavyty jichniu riznyciu v formi, treba bulo porivniaty ekzempliary z viddalenych odna vid odnoji dilianok velyčeznoji spirali. Ščo vyšče vony pidijmalysia vhoru, to vyrazniše zmykalysia hrudni klitky skeletiv, nyžni kincivky zmenšuvalysia, nemovby jich pohlynala šyroka kistiana plastyna, zate v maleńkych potvor, jaki znachodylysia vseredyni, rosly holovy, čerepy jichni dyvno zduvalysia po bokach, skroni robylysia vypuklymy, vnaslidok čoho v dejakych iz nych bulo movby tria zlytych razom čerepnych sklepinnia — velyke vseredyni i dvoje menšych, vyšče vušnych otvoriv. Posuvhiučyś odyn za odnym, liudy vidmirialy pivtora vytka spirali; raptom jich zupynyv rizkyj ryvok: kabeľ, jakyj zjednuvav prožektor z vsiudychodom, rozmotavsia do kincia. Likar chotiv ity dali, prysvičujučy lichtarykom, ale Koordynator ne dozvolyv. Vid holovnoho tuneliu čerez kožnych kiľkanadciať krokiv vidhaludžuvalysia bokovi, j u ciomu movby vydutomu zi skla labirynti duže lehko možna bulo zabludytysia. Po dorozi nazad sprobuvaly vidkryty odnu, druhu j tretiu kryšky, ale vsi vony zdavalysia splavlenymy v odne cile zi stinkamy prozorych komirok. Dnyšča puzyriv tonkym šarom vysteliav milkyj, biluvatyj pyl, podekudy v niomu vydnilysia nejasni prosvity, schoži na jakiś nezrozumili slidy čy rysunky. Likar, jakyj išov ostannim, ščokrok zupyniavsia bilia vypuklych stinok; vin nijak ne mih zrozumity, jakym čynom pidvišeno ci skelety, ščo jich pidtrymuje; vin chotiv obijty odyn z hronopodibnych «stiľnykiv» bičnym korydorčykom, ale Koordynator kvapyv, i jomu ne zalyšalosia ničoho inšoho, jak vidmovytyś vid podaľšych doslidžeń, tym pače ščo Chimik z prožektorom viddalyvsia vpered i dovkola panuvala temriava, v jakij možna bulo rozhledity chiba ščo slabke poblyskuvannia stinok stiľnykiv. Vony spuskalysia dedali švydše j narešti vyjšly do vsiudychoda. Pislia tuneliu, v jakomu stojala važka zaducha, tut povitria bulo sviže j pryjemne. — Vertajemosia do svojich? — napivzapytlyvo-napivstverdno ozvavsia Chimik. — Šče ni, — vidpoviv Koordynator. Vin rozvernuv mašynu na misci — žolob buv dosyť šyrokyj, — fary velykoju duhoju protnuly blyskučyj morok, vsiudychid zjichav po krutomu schylu i raptom opynyvsia navproty vchodu, jakyj, nače dovhyj nyźkyj ekran, osvitliuvavsia ostannimy vidblyskamy večirnioji zahravy. Koordynator vyrišyv objichaty dovkola cylindryčnu sporudu. Vona vchodyla v grunt koničnym, vypuklym komirom z lytoho metalu; vony ne objichaly naviť jiji polovyny, koly v svitli far blysnuly dovhasti bryly z hostrymy, mov brytva, hraniamy; vklyneni odna v odnu, vony perehorodyly jim dorohu. Koordynator pidniav žerlo prožektora j poviv nym po bokach. Očam joho vidkrylosia zalyte slipučym svitlom koryčnevo-čorne nahromadžennia

spadystych lav u tylu sporudy. Spadajučy z nevydymoho v temriavi schylu, mahma navysala ovaľnoju stinoju, jaku pidtrymuvav hustyj lis kontrforsiv, pochylo ukopanych ščohl ta ažurnych pidpor. Skladne perepletennia cych konstrukcij razom z ruchlyvymy tiniamy vpyralosia systemoju zjednanych miž soboju tovstych dyskiv u front zastyhloji lavy. Hihantśki bryly, ťmiani zverchu i z polyskom čornoho skla na potriskanych bičnych ploščynach to tut, to tam perevysaly čerez ohoroži j rynuly vnyz, zavaliujučy metalevyj častokil ščebenem; same ž čolo mahmatyčnoji lavy, rozbuchajučy, rozsunulo dejaki dysky, vtyslosia miž nych, zihnulo ščohly, podekudy vyrvavšy jich razom z klynovydnymy blokamy osnovy. Kartyna cioho pojedynku z horotvorčymy sylamy planety, jakyj vražav svojeju žorstokistiu, bula taka blyźka j zrozumila liudiam, ščo vony pokynuly ce misce, trochy pidnisšyś duchom. Vsiudychid zdav zadom na viľnyj prostir miž schožymy na palyci kolosamy j pojichav dali v hlyb dolyny. Dyvna aleja bihla rivno, mov strila. Naraz vsiudychid vjichav miž pryzemkuvati, vydovženi, mov chlibni lany, čotyrykutnyky strunkych čaš, točnisińko takych samych, jak ti, ščo rosly na rivnyni dovkola rakety. Zmijevydni zarosti, pronyzuvani svitlom far, zblyskuvaly roževuvatym mjakušem, ščo prohliadav z-pid bolotysto-siroji obolonky. Movby rozbudženi svitlom, vony probuvaly korčytysia, ale ruch cej buv nadto mliavyj, ščob perejty v jakuś rišučišu akciju — tiľky chvylia bezsylych zdryhań perebihala za kiľka metriv vid liudej u konusach svitla far. Koordynator šče raz zupynyv vsiudychid bilia peredostannioji, cylindryčnoji sporudy. Dorohu dali jim perepyniav osyp ulamkiv, jaki podzeńkuvaly pid nohamy; liudy posvityly pered soboju, odnak svitlo lichtarykiv bulo nadto slabkym, otož vony znovu znialy z mašyny prožektor i rušyly z nym upered. Temriavu vypovniuvala važka duchota; zdavalosia, vsiu orhaničnu materiju tut pojily jakiś chimikaliji. Pislia peršych že krokiv liudy po kolina zavjazly u zvalyščach sklovydnych obolonok. Chimik zaplutavsia nohamy v metalevij sitci. Koly vin narešti z neji vyviľnyvsia, z-pid ščebeniu pokazalysia dovhasti žovto-bili ulamky. Pidniatyj uhoru prožektor osvityv ziajučyj prolom u sklepinni, z jakoho zvysaly ketiahy stiľnykiv; dejaki z komirok buly vidkryti, porožni; dovkola valialysia reštky skeletiv. Oberežno stupajučy po chrustkomu osypu, liudy vernulysia do vsiudychoda j pojichaly dali. Pomynuly hrupu sirych zvalyšč u zahlybyni; prožektor osvityv, nove vypynannia na schyli j skisni kontrforsy, jaki pidpyraly cej nevelykyj zsuv i lijkopodibno rozšyriuvav lysia vhori, a vnyzu vpyralysia v grunt hačkuvatymy lapamy; vsiudychid perestav hojdatysia j pidstrybuvaty, mčav hladeńkoju, nače zalytoju betonom poverchneju v bik dalekych vohniv, jaki zlyvalysia v siruvatu pliamu; šliach jim raptom peretnula dovha špalera kolon, za neju vydnila šče odna; cilyj lis kolon pidtrymuvav arkopodibne sklepinnia. Cej svojeridnyj nef buv vidkrytyj z usich bokiv. Trochy nyžče vid toho miscia, de arky pidijmalysia nad kolonamy, mov kryla, ščo zryvajuťsia v polit, bovvanilo ščoś schože na zarodky čy na počatyj novych arok, nerozvynenych, stulenych, mov posklejuvani lystočky. Po schodynkach, dribneńkych, nače zubky, mašyna vjichala miž kolony. V jichnich formach bula jakaś nezvyčajna pravyľnisť, biľš roslynna, niž geometryčna, bo choč usi vony buly miž soboju schoži, važko bulo vidnajty sered nych dvi odnakovi — to tut, to tam dribni zmiščennia proporciji, jakiś vuzluvati potovščennia, vid jakych rozchodylysia krylati ploščyny. Vsiudychid tycho kotyvsia po kamjanij poverchni, dovhi šerengy kolon vidstupaly

nazad razom z lisom tinej, jaki stelylysia horyzontaľno; narešti pozadu zalyšylasia ostannia šerenga, sklepinnia znyklo, i liudy pobačyly pered soboju vže viľnyj prostir; udalyni tliv nyźkyj, ťmianyj vidblysk. Slabo popyskujučy haľmamy, vsiudychid dedali poviľniše jichav po skeliastomu gruntu; Koordynator zupynyv mašynu za metr vid kamjanystoho urvyšča, jake nespodivano vidkrylosia pid nymy. Vnyzu temniv labirynt muriv, jaki hlyboko vvijšly v grunti i buly schoži na starovynni zemni fortyfikaciji. Jichni zubčyky siahaly rivnia majdančyka, na jakomu stojaly liudy. Nače z vysoty ptašynoho letu, zahliadaly vony v čorni uščelyny vulyčok, vuźkych, pokručenych, z priamovysnymy stinamy. V murach vydnilysia temniši, koso nacileni v nebo riady čotyrykutnych otvoriv, iz zakruhlenymy kutamy. Jichni kontury zlyvalysia v monolitnu masu, jaku ne osvitliuvav žoden prominčyk svitla: trochy dali, tam, de zir uže ne mih ničoho rozriznyty, — rozlyvalasia slabka zahrava, a šče dali vohni hustišaly j, zlyvšyś u suciľnu pliamu, povyvaly kaminni hrani neruchomoju zolotystoju imloju. Koordynator pidvivsia j spriamuvav prožektor u hlybynu vulyčky pid murom, na hrebeni jakoho zupynyvsia vsiudychid. Snip svitla vpav na samotniu, veretenystu kolonu, jaka stojala posered muriv, ščo rozchodylysia duhoju, krokiv za sto vid vsiudychoda. Po jiji bokach, iskriačyś, bezšumno stikala voda. Dovkola kolony na trykutnych plytach vydnilysia kupky ričkovoho pisku; trochy viddaleky, na kraju osvitlenoho prostoru, valialasia perekynuta, vidkryta z odnoho boku, plaska posudyna. Liudy vidčuly poviv ničnoho vitru, j tut že znyzu, z vulyčok, dolynuv mertvyj šelest, jakyj vydaje suche badyllia, hnane vitrom po brukivci. — Ce jakeś poselennia… — nekvaplyvo movyv Koordynator, ščoraz dali spriamovujučy promiń prožektora. Vid maleńkoji plošči z kolodiazem rozchodylysia vulyčky z rozšyrenymy vhoru hyrlamy, zatysnuti skošenymy muramy z priamovysnymy vystupamy, ščo nahaduvaly nosy korabliv. Miž dvoma takymy vystupamy mur prohynavsia nazad, ziajučy porožnimy čotyrykutnymy otvoramy. Ce robylo joho schožym na fortečne ukriplennia. Nad otvoramy tiahlysia čornuvati rozmazani smuhy kiptiavy, nemovby tut kolyś liutuvala požeža. Promiń prožektora kovzav v inšyj bik, povz po špyčastych peresičenniach muriv, padav u čornu jamu pidvalu, zazyrav u zavulky. — Zahasy! — raptom nakazav Likar. Koordynator posluchavsia. I tiľky teper, u cilkovytij temriavi, pomityv zminu, ščo stalasia na prostori pered nymy. Prymarna, suciľna zahrava, jaka zalyvala hrebeni dalekych muriv z syluetamy jakychoś trub čy dymariv, ščo vyriznialysia na joho tli, rozpadalasia na okremi ostrivci j slabšala — jiji hasyla chvylia temriavy, ščo nastupala vid centru do peryferiji; šče jakuś chvylynu tlily poodynoki stovpy slabkoho svitla, a vidtak znykly j vony, poviń noči pohlynala riad za riadom kamjanystych uščelyn, až poky zhas ostannij problysk svitla — v mertvomu moroci ne jaskrila vže žodna iskorka. — Vony znajuť pro nas… — ozvavsia Chimik. — Možlyvo, — vidpoviv Likar. — Ale čomu vohni buly tiľky tam? I… vy pomityly, jak vony hasly? Vid centru. Jomu nichto ne vidpoviv. — My ne možemo tudy zjichaty. Jakščo pokynemo mašynu tut, chtoś povynen bilia neji zalyšytysia, — skazav Koordynator.

Chimik i Likar promovčaly. Vony ne bačyly naviť oblyččia odyn odnoho j čuly tiľky slabkyj šum vitru, ščo duv deś uhori. Naraz izzadu, zboku nefa bez stin, dolynuv slabkyj zvuk, schožyj na čyjuś nekvaplyvu oberežnu chodu. Koordynator storožko prysluchavsia, poviľno povertajučy pohašenyj prožektor, i raptom uvimknuv joho. Svitlo vychopylo z temriavy kolony j čorni tini, ščo padaly vid nych. Nide ne vydno bulo ani lialečky. — Nu, to chto? — zapytav vin. Jomu znovu nichto ne vidpoviv. — Značyť, ja, — vyrišyv vin i schopyvsia za kermo. Vsiudychid z uvimknenymy faramy rušyv uzdovž muru. Čerez kiľkasot metriv poperedu očam liudej vidkrylysia schody z nyźkymy maleńkymy prystupkamy, jaki vely vnyz, otočeni kamjanymy skosamy. — Ja zalyšusia tut, — vyrišyv Koordynator. — Skiľky my majemo času? — zapytav Chimik. — Zaraz devjať. Daju vam hodynu. Čerez hodynu vy povynni povernutysia. Možlyvo, vam važko bude znajty dorohu… Čerez sorok chvylyn ja kynu raketu. Šče čerez desiať chvylyn — druhu, nastupnu — čerez pjať chvylyn. Postarajtesia v cej čas buty na jakomuś pidvyščenni, choča zahravu vy pobačyte j znyzu. A zaraz davajte zvirymo naši hodynnyky. Dovkola panuvala tyša, jaku porušuvav tiľky šum vitru. Povitria stavalo dedali cholodnišym. — Vyprominiuvač ne beriť — u cij tisnoti nym odnakovo ne skorystatysia. — Koordynator mymochiť znyžuvav holos, jak i joho suputnyky. — Vystačyť elektrožektoriv. Zreštoju, jdeťsia pro kontakt. Ale ne buď-jakoju cinoju. Ce jasno, pravda ž? — Vin obernuvsia do Likaria. Toj kyvnuv holovoju. Koordynator poviv dali: — Nič — ne najkrašča pora. Može, vy tiľky zorijentujetesia na miscevosti. Ce bulo b najrozumniše. Adže my znovu možemo siudy povernutysia. Trymajtesia razom, zachyščajte spynu odyn odnoho j ne zachoďte v žoden iz zavulkiv. — Jak dovho ty na nas čekatymeš? — zapytav Chimik. Koordynator — vony pobačyly ce u vidblysku svitla, pry jakomu oblyččia joho, zdavalosia, bulo pryporošene popelom — usmichnuvsia. — Do kincia. A teper idiť. Chimik počepyv na šyju remiń elektrožektora, ščob vyviľnyty sobi ruky, j lichtarykom osvityv počatok schodiv. Likar tym časom uže schodyv unyz. Raptom nahori blysnuly bili vohni — ce Koordynator osvitliuvav jim šliach. Nerivnosti kamjanych schidciv zdavalysia zbiľšenymy, povnymy tinej; Chimik i Likar išly dovhym svitlianym korydorom uzdovž stiny, až poky na perechresti pered nymy postala prostora zala — z dvoch bokiv jiji otočuvaly kolony, jaki strymily z muru, movby vyrostajučy z nioho. Verchnij odvirok ukryvav hronopodibnyj horeľjef. Fary dalekoho vsiudychoda kydaly skupe svitlo — pivkruhle vijalo jasnoty — na čornu hlazur pidlohy, stertu bilia poroha, nenače po nij projšly tysiači nih. Likar i Chimik povoli uvijšly do zaly; vorota buly velyčezni, niby zbudovani dlia jakychoś hihantiv; na vnutrišnich murach — ani slidu šviv čy paziv, nemovby cia sporuda bula vysičena z monolitnoji skeli. Zala kinčalasia hluchoju, vvihnutoju stinoju, obabič vydnilysia riady niš, kožna z jakych mala vnyzu hlyboku zapadynu, ščo nahaduvala maleńkyj oslinčyk; nad nym vidkryvavsia j znykav u muri jakyjś otvir, schožyj na vytiažku, — lichtaryky osvityly chiba počatok trykutnoji truby z čornymy, ukrytymy jakojuś polyvoju stinkamy.

Chimik i Likar vyjšly iz zaly j rušyly vzdovž muru, jakyj otočuvav hyrla bokovych vulyčok rehuliarnymy, choč i zahadkovymy bahatostinnymy nachylamy. Čerez kiľka desiatkiv krokiv svitlo, jake suprovodžuvalo jich, zhaslo. Vony zvernuly v odnu z vulyčok, kotra naraz usia pereminylasia — kaminna siryzna otočennia zhasla, nenačebto na neji chtoś dmuchnuv. Chimik ozyrnuvsia — z usich bokiv jich otočuvala piťma: mabuť, Koordynator nahori vymknuv fary, svitlo jakych ščojno padalo až siudy. Vin zviv oči. Neba nad holovoju ne bulo vydno, j vin tiľky zdohaduvavsia pro joho isnuvannia: daleke, cholodne, vono, zdavalosia, tysnulo na joho oblyččia. Kroky hučno vidluniuvaly v tyši. Vulyčka, zatysnuta miž vysokymy muramy, narodžuvala korotku j hluchu lunu. Likar i Chimik, ne zmovliajučyś, pidnialy livi ruky j pišly dali, torkajučyś nymy muru. Vin buv cholodnyj i hladeńkyj, nače sklo. Za chvylynu Likar uvimknuv lichtaryk, bo pered nym zamajačiv zhustok jakychoś temnych pliam: vony opynylysia na nevelyčkij, nače dno kolodiazia, plošči, otočenij muramy j rozčlenovanymy lyše hyrlamy bičnych vulyčok; dvoma riadamy vhoru pidijmalysia vidchyleni nazad i zverneni šybkamy v nebo vikna, čerez ščo jich bulo majže nepomitno znyzu; vodiačy dovkola sebe lichtarykamy, Likar i Chimik raptom pomityly schidci v najvužčij z vulyčok; schidci kruto vely vnyz; vchid na nych zahorodžuvala kamjana balka, ščiľno vpasovana miž muramy. Do neji, jak piskovyj hodynnyk, bula pidvišena temna bočka z rozšyrenym otvorom. Vony vybraly najšyršu vulyčku i vvijšly v jiji hyrlo. Z peršych že krokiv vidčuly, ščo povitria tut ne take, jak na plošči; svitlo lichtaryka, kovznuvšy vhoru, vychopylo z temriavy podiriavlene, nače rešeto, sklepinnia, nemovby chtoś u šari rozkydanoho kaminnia porobyv trykutni otvory. Jšly dovho. Pomynuly vulyčky, perekryti kaminniam, vysoki j prostori, nače halereji, prochodyly pid sklepinniamy, z jakych zvysaly jakiś bezformni čy to dzvony, čy to bočky, bilia verchnich odvirkiv, ukrytych pyšnym roslynnym ornamentom, snuvalosia pavutynnia, zahliadaly do prostorych porožnich zaliv iz bočkuvatymy steliamy j velyčeznymy kruhlymy otvoramy, jaki bulo nahlucho zabyto kruhliakamy, ščo styrčaly z nych, nače zatyčky. Z vulyčok časom uhoru pidijmalysia skisni žoloby z poperečnymy potovščenniamy, nahadujučy soboju oblyti zatužaviloju masoju karkasy drabyn; inodi v oblyččia Likarevi j Chimikovi vijalo teplym povitriam, kiľkasot krokiv vony projšly po majže bilych plytach, potim doroha znovu rozdilylasia, j vony počaly spuskatysia vnyz; mury bulo pidperto važkymy kamjanymy pidporamy, v kožnij z jakych vydnilasia niša, zapovnena zivjalym lystiam; Likar i Chimik spuskalysia ščoraz nyžče pochyloju ploščynoju z dribnymy zubčastymy schidciamy, v svitli lichtarykiv kružliala pyliuka, jaku zbyvaly nohy, po bokach ziajaly vchody do sklepiv z dušnym, zastojanym povitriam, svitlo bezporadno naštovchuvalosia na chaos jakychoś zahadkovych, davno pokynutych predmetiv; naraz doroha počala pidijmatysia vhoru, vony pišly Neju, až poky zhory ne vijnulo podychom vysočyn, ščo znenaćka vidkrylysia pered nymy. Likar i Chimik pomynaly zavulky, halereji, plošči, svitlo lichtarykiv upyralosia v mury, tini pid nohamy, zdavalosia, rozhortaly kryla j porskaly v nych čornymy zhustkamy, klubočylysia j hubylysia u vidkrytych pasažach, bilia vchodiv do jakych na čatach stojaly kolony, ščo vyrostaly z muriv, nachylyvšyś odna do odnoji; mandrivnykiv nevidstupno suprovodžuvala motorošna luna chody. Inodi jim zdavalosia, ščo vony vidčuvajuť poruč sebe čyjuś prysutnisť. Todi vony zupynialysia j, pohasyvšy lichtaryky, tulylysia do muriv. Sercia v nych hučno kalataly. Ščoś

šurchotilo, čalapalo, choda drobylasia na bezformnu lunu, slabšala, nevyrazne burmotinnia, nače pidzemni potoky, nablyžalosia do nych uzdovž muriv, z kolodiaziv, jaki vidkryvalysia v kaminnij niši, inodi razom iz zatchlymy vyparamy dolynav neskinčennyj stohin; ale čy tam i spravdi stohnala jakaś istota, čy ce prosto bula jakaś luna, spotvorena stysnenym prostorom, vyznačyty bulo nemožlyvo. Naši mandrivnyky jšly dali; v nych vynyklo take vidčuttia, niby dovkola v temriavi snujuť jakiś postati, odyn raz vony naviť pomityly vychylene z bičnoho provulka blide pry svitli lichtaryka, chude lyčko, poorane hlybokymy, nače triščyny, zmorškamy, ta koly dijšly do toho miscia, tam nikoho ne bulo, lyše na kaminni valiavsia klapoť zolotystoji, tonkoji, mov papir, foľhy. Likar movčav. Vin znav, ščo cia mandrivka, nebezpečna, biľše toho — nerozumna za takych umov, unoči, — cilkom na joho sumlinni, ščo Koordynator pišov na ryzyk, bo čas pidhaniav, a vin najüpertiše z usich domahavsia sprob ustanovyty kontakt. Desiatky raziv povtoriuvav sobi podumky, ščo vony dijduť tiľky do nastupnoho rohu, a prote jšov dali. Z vysokoji halereji, obliamovanoji postavlenymy odyn na odyn blokamy z neprozoroho skla, — vony tvoryly takož steliu z pidvišenymy v formi hondol dyvnymy konsoliamy čy balkonamy, — za kiľka krokiv pered nymy upav hronopodibnyj stručok. Vony pidnialy joho, vin buv išče teplyj, nače joho ščojno chtoś trymav u ruci. Najprykriše vražala neprohliadna temriava; nide ne blymav žoden vohnyk. U žyteliv cijeji planety napevne buly oči j zir, otož jakščo vony pomityly jichniu pojavu tut, to možna bulo spodivatysia na zustrič z jakojuś storožeju, z čym zavhodno, tiľky ne z takoju hluchoju porožnečeju, bez sumnivu, zaselenoho prostoru — pro ce svidčyly choča b vohni, jaki vony pomityly pered cym zhory. Čym dali tryvala mandrivka, tym biľše vona skydalasia na košmarnyj son; Likar i Chimik prahnuly peredusim svitla— lichtaryky davaly tiľky joho iliuziju, šče dužče pohlybliuvaly dovkolyšnij morok, vychopliujučy z nioho poodynoki, pozbavleni zvjazku z cilym i čerez te nezrozumili frahmenty. Odyn raz do nych dolynulo jakeś čovhannia — take blyźke j vyrazne, ščo vony pobihly na cej zvuk; čovhannia rizko pryskorylosia, vulyčku vypovnyv tupit uteči j honytvy, joho šmatovana luna bylasia sered tisnych muriv, vony mčaly iz zasvičenymy lichtarykamy, siryj vidblysk povz nad nymy po sklepinniu, to opuskajučyś majže do samych holiv, koly vono ponyžuvalosia, to pidbyvajučyś uhoru; sklepinnia plyvlo chvyliamy, nazad bihly čorni provaly bičnych provulkiv; zachekavšyś, Likar i Chimik zupynylysia pislia marnoji honytvy. — A vony nas, buva, ne zamaniujuť? — nasylu vydychnuv Chimik. — Ne mely durnyć! — serdyto burknuv Likar i poviv dovkola lichtarykom. Vony stojaly nad vysochlym kamjanym kolodiazem, mury ziajaly čornymy provalamy, v odnomu z nych majnulo blide, spliuščene lyčko; koly pliama svitla vernulasia, otvir buv porožnij. Vony pišly dali. Pro prysutnisť tych biľše ne treba bulo zdohaduvatysia — vona stavala nesterpnoju, vidčuvalasia na kožnomu kroci. Likar naviť počav uže schyliatysia do dumky, ščo krašče napad, boroťba u cij temriavi, niž uperta, bezhluzda mandrivka, jaka nikudy ne vede. Vin hlianuv na cyferblat svoho hodynnyka. Mynulo vže majže pivhodyny, nezabarom treba povertatysia. Chimik, jakyj vyperedyv joho na kiľka krokiv, raptom pidnis uhoru lichtaryk. U pro-

vali muru joho očam vidkrylasia brama z hostrokutnoju arkoju vhori; obabič vchodu vysočily šyškopodibni kamjani kolony. Prochodiačy povz temnyj proval u muri, vin mašynaľno spriamuvav tudy promiń lichtaryka. Svitlo kovznulo po nyzci niš i vpalo na zastyhli, zhorbleni holi spyny. — Vony tam! — kryknuv vin, instynktyvno zadkujučy. Likar uvijšov u bramu. Chimik svityv zzadu. Holi postati, zbyvšyś pid navyslym dachom, prytyskalysia do muru, nače skamjanili. V peršu myť Likarevi zdalosia, ščo vony mertvi — v svitli lichtaryka zablyščaly vodianysti krapli, jaki skočuvalysia po jichnich spynach. Jakuś myť vin stojav bezporadno, ne znajučy, ščo robyty. — Hej! — skazav vin tycho, vidčuvajučy, ščo vse ce ne maje anijakisińkoho sensu. Deś vysoko po toj bik muru prolunav protiažnyj vibrujučyj svyst. Ob kamjane sklepinnia vdaryvsia bahatoholosyj stohin. Žodna iz skorčenych postatej ne povoruchnulasia; vony tiľky stohnaly tonkymy, protiažnymy holosamy; zate na vulyci zčynyvsia ruch, čuty bulo zvuky dalekych krokiv, kroky perejšly v halop, švydko promajnulo kiľka temnych postatej, luna kotylasia ščoraz dali. Likar vyzyrnuv z bramy — nide nikoho. Joho bezporadnisť zminylasia liutoju zlistiu; vin stojav pid bramoju i, ščob krašče čuty, zahasyv lichtaryka. Z temriavy dedali vyrazniše dokočuvavsia tupit. — Iduť! Likar švydše vidčuv, niž pobačyv, ščo Chimik pidkydaje zbroju, vdaryv po stvolu j pryhnuv joho dodolu. — Ne striliaj! — kryknuv vin. Porožnij zakrut vulyci raptom zarojivsia, v pliamach svitla zastrybaly potvorni horby, vse zaklekotalo, počuvsia šum vid udariv velykych mjakych til, u hlybyni pronosylysia veletenśki, movby krylati tini, vodnočas prolunav veresk, skrehotlyvyj kašeľ, kiľka holosiv nadsadno zarydalo, veletenśka masa zvalylasia pid nohy Chimikovi j piditnula joho; padajučy, vin pobačyv v ostanniu myť obernene v jichnij bik lyčko z bilymy očyma, lichtaryk udaryvsia ob kaminnia, j stalo temno. Chimik rozpačlyvo šaryv dovkola sebe rukamy po brukivci, mov slipeć. — Likariu! Likariu! — kryčav vin, ale holos joho tonuv u chaosi, dovkola meľkaly desiatky til, velyčezni tuluby z maleńkymy ručkamy stykalysia, vdarialysia odyn ob odyn; vin schopyv metalevyj cylindr lichtaryka i vže stojav na nohach, koly mohutnij udar kynuv joho na mur; zvidkyś izhory, nače z hrebenia muru, prolunav svyst, use na myť zavmerlo, vin vidčuv chvyliu tepla, jaka nablyžalasia do nioho, tepla, jake vyprominiuvaly nahriti tila, ščoś štovchnulo joho, vin potočyvsia, zakryčav, vidčuvajučy slyźkyj, ohydnyj dotyk, i z usich bokiv joho raptom otočylo važke sapannia. Vin natysnuv knopku. Lichtaryk spalachnuv. Na kiľka sekund pered nym vyriznylasia duha veletenśkych, horbatych torsiv, na maleńkych lyčkach blyščaly zaslipleni oči, zmorščeni holivky pochytuvalysia, potim holi veletni, pidštovchuvani kymoś zzadu, posunuly na nioho. Vin kryknuv šče raz. Vlasnoho holosu vže ne počuv u chaosi, jakyj zčynyvsia dovkola. Mokri hariači tuši stysnuly joho miž soboju, boliače zdavyly rebra, j vin uže ne vidčuvav pid nohamy gruntu, ne probuvav naviť boronytysia; joho štovchaly kudyś naoslip, tiahnuly, voločyly, joho prosto-taky dušyv smorid syroho, vin konvuľsyvno styskav lichtaryk na svojich hrudiach, ščo osvitliuvav kiľka najblyžčych stvoriń, jaki pryholomšeno dyvylysia na nioho j namahalysia vidsunutysia, ale natovp ne dozvoliav, temriava

bezperervno vyla zachryplymy holosamy, maleńki torsy, vkryti, nače. potom, vodianystoju ridynoju, chovalysia u vypuklostiach hrudnych mjaziv; naraz strachitlyva chvylia, v jakij vin zastriah, hojdnulasia do arky bramy; zdavlenyj z usich bokiv, vin išče pobačyv kriź huščavynu perepletenych ruk i tulubiv blysk vohniu, Likareve oblyččia, pered nym promajnuv joho roztulenyj u kryku rot; za myť cia kartyna znykla, vin zadychavsia vid važkoho smorodu, kružalo svitla lichtaryka strybalo v nioho pid pidboriddiam, vychopliujučy z moroku lyčka, bezoki, beznosi, bezusti, plaski, po-starečomu miškuvati; vsi vony buly mokri, nače oblyti vodoju; z usich bokiv joho štovchaly horby; na myť stalo viľniše, potim joho znovu zdušylo, kynulo spynoju na mur, vin udaryvsia chrebtom ob maleńku kolonu, včepyvsia za neji, namahajučyś z neju zlytysia, ščosyly vpyravsia, borovsia, tiľky ščob utrymatysia na nohach — padinnia dlia nioho označalo b smerť. Narešti vin namacav jakuś kamjanu schodynku, ni, to buv kruhliak, vydersia na nioho j vysoko pidniav lichtaryka. Kartyna bula vražajuča. Vid muru do muru chvyliuvalosia more holiv; zdavliuvani natyskom, ti, ščo stojaly pid nišeju, vdyvlialysia v nioho rozšyrenymy očyma, vin bačyv, z jakymy vidčajdušnymy zusylliamy vony namahalysia viddalytysia vid nioho, robyly sudorožni ruchy, ale ne mohly protystojaty natyskovi holoji masy, jaka sunula vulyčkoju veś čas unyz, vytyskajučy krajnich až na mury; strachitlyvyj veresk ne prypyniavsia. Raptom vin pobačyv Likaria — toj buv bez lichtaryka j posuvavsia, točniše, plyv u natovpi, joho povertalo to oblyččiam, to bokom, vin hubyvsia miž veletenśkymy tilamy, v povitri rozvivalosia jakeś lachmittia. Zatysnuvšy v rukach elektrožektor, Chimik strymuvav, skiľky mih, natysk til, vidčuvav, jak nimijuť joho ruky — mokri, slyźki tuši navaliuvalysia na nioho taranamy, vidskakuvaly, mčaly dali, tlum ridšav, z moroku vyryvalysia novi hrupy, lichtaryk pohas, nepronykna piťma vyruvala, chliupala, stohnala, pih zalyvav jomu oči, vin vtiahuvav u hrudy povitria, jake obpikalo leheni, neprytomniv. Chimik siv na kamjanyj schideć, prytulyvsia spynoju do cholodnych kruhliakiv, chapav rotom povitria j rozrizniav uže okremi kroky, liaskotlyvi strybky, ohlušlyvyj chor povoli viddaliavsia; trymajučyś rukamy za mur, vin pidvivsia. Nohy v nioho buly nače z vaty, vin chotiv poklykaty Likaria, ale ne zmih dobuty z sebe bodaj zvuk. Naraz biluvate siajvo vychopylo z moroku hrebiń protyležnoho muru, i Chimik ne vidrazu usvidomyv, ščo ce, mabuť, Koordynator podaje jim znak mahnijevoju raketoju, ščo čas uže povertatysia. Vin nachylyvsia j počav šukaty lichtaryk, jakoho jomu vybyly z ruk. Bilia samisińkoji poverchni gruntu povitria bulo nasyčene nesterpnym nudotnym smorodom, jakyj dovodyv do bliuvoty. Chimik pidvivsia. Počuv dalekyj kryk. Ce buv holos liudyny. — Likariu! Siudy! Siudy! — zahukav vin. Holos vidpoviv uže deś zovsim blyźko, miž čornymy muramy spalachnuv prominčyk svitla. Likar nablyžavsia do nioho švydko, ale trochy pochytuvavsia, nače pjanyj… — A, — skazav vin, — ty tut, nu j dobre… — I schopyv Chimika za pleče: — Protiahly mene trochy, ale meni vdalosia zabratysia do zaly… Ty zahubyv lichtaryka? — Tak. Likar use šče trymav Chimika za pleče. — Holova krutyťsia, — pojasnyv vin spokijnym holosom, trošky zadychajučyś. — Ta ce ničoho, zaraz projde. — Ščo ce bulo? — pošepky, niby sam sebe, zapytav Chimik. Likar ne vidpoviv. Obydva vsluchalysia v temriavu: v nij vnovu lunaly daleki kroky,

vona bula spovnena šerechiv, kiľka raziv donosyvsia pryhlušenyj vidstanniu stohin. Nebo nad muramy spalachnulo znovu j osvitylo jichni hrebeni; svitlo zatremtilo na vertykaľnych hraniach i, blidnučy, spovzlo vnyz, nače myttievyj schid i zachid soncia. — Chodimo, — skazaly vony odnočasno. Jakby ne rakety, kynuti Koordynatorom, jim, mabuť, ne vdalosia b vernutysia do svitanku. A tak, orijentujučyś na vidblysk zahravy, jaka šče dviči rozhaniala morok kamjanych uščelyn, vony vyznačyly pravyľnyj napriamok ruchu. Dorohoju zustrily kiľkoch utikačiv, jaki, zliakavšyś svitla jichnioho lichtaryka, panično znykly, a odyn raz naštovchnulysia na vže zovsim zacholole tilo, jake ležalo bilia pidnižžia krutych schodiv. Movčky perestupyly čerez nioho. Bulo vže za kiľka chvylyn odynadciať, koly vony znajšly nevelyčku plošču z kamjanym kolodiazem; tiľky-no na neji vpav prominčyk Likarevoho lichtaryka, jak zhory potrijnoju smuhoju siajnuly fary. Koordynator čekav na nych bilia schodiv; koly vony, važko dychajučy, vybihly nahoru, do mašyny, j sily na prystupkach, vin nekvaplyvo vymknuv fary j movčky chodyv siudy j tudy v temriavi, čekajučy, koly vony narešti zmožuť zahovoryty. Koly vony rozpovily jomu pro vse, ščo bačyly, vin tiľky zauvažyv: — Nu harazd. Dobre, ščo cym use obijšlosia. Tut odyn iz nych… Likar i Chimik ničoho ne zrozumily, i tiľky koly vin uvimknuv bokovyj prožektor i povernuv joho nazad, vony rvučko pidchopylysia. Za kiľkanadciať metriv vid vsiudychoda neporušno ležav duplex. Likar peršym opynyvsia bilia nioho. Z prožektora padala šyroka smuha svitla, pry jakomu možna bulo porachuvaty naviť najmenši zahlybnyky v kamjanych plytach. Duplex napivležav, holyj, verchnia častyna joho velykoho torsa bula trochy pidniata. Iz ščilyny miž hrudnymy mjazamy na liudej dyvylosia velyke blido-holube oko — vony bačyly tiľky kraječok spliusnutoho lyčka, mov kriź šparynu nepryčynenych dverej. — Jak vin siudy potrapyv? — tycho zapytav Likar. — Prybih znyzu, za kiľka chvylyn pered vamy. Koly ja puskav rakety, vin utik, potim povernuvsia. — Povernuvsia?! — Na ce same misce. Otak. Vony rozhubleno stojaly nad duplexom. Vin važko dychav, nače pislia tryvaloho bihu. Likar nachylyvsia, ščob pohladyty čy popleskaty veletnia doloneju; toj zatremtiv, na blidij škiri joho hihantśkoho tila vystupyly vodianysti krapli, velyki, nače puchyri. — Vin… nas bojiťsia… — tycho skazav Likar i bezporadno dodav: — Ščo budemo robyty? — Zalyšymo joho j pojidemo. Vže pizno, — vidpoviv Chimik. — Nikudy my ne pojidemo. Posluchajte… — Likar zavahavsia: — Znajete ščo? Davajte trochy posydymo bilia nioho… Duplex ne vorušyvsia. Jakby ne rozmireni ruchy joho dyskopodibnych hrudej, možna bulo b podumaty, ščo vin nežyvyj. Za prykladom Likaria Koordynator i Chimik povsidalysia poruč nioho na kamjanij plyti. Z temriavy dolynaz viddalenyj šum hejzera, časom viter šelestiv u nevydymych zarostiach, poselennia, jake rozkynulosia vnyzu, ohortala neprozirna nič. U povitri inodi proplyvaly klapti ridkoho tumanu, syluet vsiudychoda, jakyj čitko vymaliovuvavsia u vidsvitach far, čornoju dekoracijeju neruchomo zastyh viddalik. Čerez dobrych desiať chvylyn, koly vony vže počaly vtračaty nadiju, duplex raptom zyrknuv na nych kriź ščilyny svoho schovyšča. Vystačylo neoberežnoho ruchu Chimika,

ščob ščilyna znovu stulylasia, ale cioho razu vže nenadovho. Narešti — majže čerez pivhodyny pislia zustriči — veleteń vyprostavsia. Vin mav metriv dva zavvyšky j buv by šče vyščyj, jakby ne nachyliavsia vpered. Koly vin stupav, nyžnia častyna joho bezformnoho tila zminiuvalasia, j zdavalosia, vin može doviľno to vysovuvaty, to vtiahuvaty nohy; naspravdi ž ce tiľky mjazy, styskajučyś dovkola nyžnich kincivok, vyrazniše vydilialysia j stavaly spravnišymy pid čas choďby. Ni Koordynator, ni Chimik dobre ne znaly, jak Likar cioho domihsia, — vin sam potim zapevniav, ščo tež ne znaje, — v usiakomu razi, pislia tryvalych popliskuvań, laskavych žestiv, našiptuvań duplex, jakyj uže zovsim vysunuv iz vnutrišnioji sumky svij ruchlyvyj tors, dozvolyv Likarevi potiahty sebe za toneńku ruku do vsiudychoda. Joho maleńka holova bula nachylena vpered i movby z jakymś najivnym podyvom pohliadala zhory na liudej, jaki stojaly v svitlovomu konusi prožektora. — Nu j ščo ž teper? — zapytav Chimik. — Tut my z nym ne porozumijemosia. — Jak to ščo? — vidpoviv Likar, — Zaberemo joho z soboju. — U tebe vsi klepky v holovi? — Ce j spravdi dalo b nam bahato, — skazav Koordynator, — ale… vin važyť, mabuť, pivtonny! — Nu to j ščo z cioho? Vsiudychid rozrachovanyj na biľše. — Ot tobi j na! Nas troje j sporiadžennia — ce vže biľš jak trysta kilogramiv. Možuť trisnuty resory. — Spravdi? — zdyvuvavsia Likar. — Todi ne treba. Nechaj ide heť. Z cymy slovamy vin pidštovchnuv duplexa v bik schodiv, jaki vely vnyz. Velyčezne stvorinnia, koly vono stojalo bilia nych i osoblyvo koly na nioho padalo svitlo prožektora (jim veś čas zdavalosia, ščo v nioho vidrubana holova j ščo na jiji misci styrčyť inša, čuža, maleńka j abyjak, nadto nyźko posadžena), raptom zibhalosia, nemovby zapalosia samo v sebe, a joho škiru v odnu myť ukryly krapli vodianystoji ridyny, jaki perelyvalysia vsima barvamy veselky. — Nu ščo ty, ne treba, ja prosto požartuvav, chaj jomu bis… — promymryv Likar. Koordynator i Chimik tež buly zdyvovani takoju reakcijeju. Likarevi nasylu vdalosia zaspokojity ce velyčezne stvorinnia. Roztašuvaty u vsiudychodi novoho pasažyra vyjavylosia ne tak prosto. Koordynator vypustyv trochy ne vse povitria z šyn, tak ščo vsiudychid majže siv na kaminnia; pry svitli ručnoho prožektora znialy obydva zadni sydinnia j zakripyly jich na bahažnyku, a na samyj veršečok cijeji piramidy vysadyly šče j vyprominiuvač. Ta duplex ne chotiv zachodyty do mašyny. Likar popliskuvav joho, vmovliav, pidštovchuvav, sam sidav i vyskakuvav, i jakby ne suprovidni obstavyny, vydovyšče ce malo b veľmy kumednyj vyhliad. Davno vže mynulo odynadciať, a jim išče treba bulo ponoči, po skladnij miscevosti, perevažno pidnimajučyś kruto vhoru, podolaty sto kilometriv z lyškom, jaki viddilialy jich vid rakety. Narešti Likarevi vvirvavsia terpeć. Vin schopyv odnu z pidniatych ruk maleńkoho torsa j kryknuv: — Pidštovchniť joho zzadu! Chimik zavahavsia, ale Koordynator syľno vpersia plečem u vyhnutu duhoju spynu duplexa, toj vydav skimlyvyj zvuk i, vtračajučy rivnovahu, odnym strybkom opynyvsia v mašyni. Teper uže sprava pišla švydše. Koordynator napompuvav šyny, vsiudychid, choč i syľno perechylyvsia, prote plavno zrušyv z miscia. Likar zajniav sydinnia pered novym pasažyrom, bo Chimik voliv unyknuty takoho susidstva j viddav perevahu jizdi v dosyť nezručnij pozi — stojačy za spynoju v Koordynatora.

Pry svitli far vony pomynuly anfilady kolon, potim dovhi hladeńki kamjani plyty vyvely jich na aleju «palyć»; na rivnomu vsiudychid rozvynuv velyku švydkisť, jaku znovu vtratyv lyše bilia pidnižžia mahmatyčnoho navisu. Čerez kiľkanadciať chvylyn vin dosiah uže hlynystych horbkiv, jaki otočuvaly kolodiazi z žachlyvym vmistom. Jakyjś čas jichaly po hustij hriaziuci, ščo ohydno chliupala pid šynamy, potim pobačyly vidbytky protektoriv svoho vsiudychoda j pojichaly majže tym samym šliachom, jakym prybuly siudy. Vsiudychid, vykydajučy z-pid kolis fontany vody j hriaziuky, sprytno laviruvav miž horbkamy hlyny, jaki vyrynaly to livoruč, to pravoruč pid slipučym svitlom far. Daleko v temriavi spalachnuv rozmazanyj vohnyk, vin ruchavsia jim nazustrič i zbiľšuvavsia z kožnoju chvylynoju; nezabarom vony rozriznyly vže try okremi vohnyky. Koordynator ne zmenšuvav švydkosti: ce bulo jichnie vlasne vidobražennia. Duplex počav vyjavliaty nespokij, vorušyvsia, pokrektuvav i naviť nebezpečno vtyskuvavsia v kutok, vid čoho mašyna syľno perechylylasia na livyj bik; Likar namahavsia zaspokojity joho holosom — ale bez uspichu; obernuvšyś, vin pobačyv, ščo blidyj syluet stav schožym na zakruhlenu vhori holovu cukru — duplex utiahnuv svij maleńkyj tors i, zdavalosia, perestav dychaty. Tiľky koly jich raptom obdalo hariačoju chvyleju j dzerkaľne vidobražennia znyklo, — ce svidčylo pro te, ščo vony peretnuly zahadkovu liniju, — pasažyr-veleteń zaspokojivsia, zastyh i ne vykazuvav nijakoho chvyliuvannia, choča zaraz, važko pidijmajučyś schylom, jakyj stavav dedali strimkišym, vsiudychid syľno hojdavsia, naviť buxuvav, nakačani kolesa važko terlysia ob nerivnosti gruntu; jichaly dedali poviľniše, zamisť švydkoho drobu šyn čuvsia natužnyj spiv motoriv, kiľka raziv nis mašyny nebezpečno zadyravsia vhoru — vona vže ledve povzla; raptom kolesa počaly spovzaty vnyz, nezvažajučy na te, ščo vony vidčajdušno krutylysia, — pid nymy osunuvsia plast slabo skriplenoho z osnovoju gruntu. Koordynator rizko krutnuv kermo, i vsiudychid zupynyvsia. Koordynator oberežno rozvernuvsia na misci, i vsiudychid počav navskosy zjiždžaty nazad u dolynu. — Ty kudy?! — vyhuknuv Chimik. Poryvy ničnoho vitru kydaly»jim u viči dribneńki krapli, choč došču ne bulo. — Sprobujemo v inšomu misci, — holosno vidpoviv Koordynator. Vony znovu zupynylysia, pliama svitla prožektora popovzla vhoru, postupovo slabnučy, i choč usi troje napružuvaly zir, poperedu majže ničoho ne bulo vydno! Vyrišyly pidijmatysia navmannia; nezabarom nachyl stav takyj krutyj, jak i v tomu misci, de vony spovzly vnyz, ale grunt tut buv suchyj, i vsiudychid tiahnuv dobre; ta ščorazu, koly Koordynator namahavsia rozvernuty joho tak, ščob strilka kompasa pokazuvala na pivnič, vin počynav hrizno zadyraty kapot, majže sidajučy na zadni šyny, i zmušuvav joho dedali biľše vidchyliatysia na zachid. Ce bulo nebažano, bo vynykala nebezpeka, ščo vony vrižuťsia u husti zarosti, jaki vkryvaly majže veś zsuv nahirnoho plato, kudy vony pidijmalysia. Ta inšoho vychodu ne bulo. Svitlo far upyralosia v moroci v nyzku bilych postatej, jaki poviľno pochytuvalysia; za chvylynu vyjavylosia, ščo ce tumanni vypary, j vony znykly tak samo raptovo, jak i zjavylysia; poperedu znovu bula piťma; dychaty stalo važče, pocholodnišalo, po lobovomu sklu j nikelevych trubkach spynok sydiń skočuvalysia krapli skondensovanoji vody, neprozoryj tuman to hustišav, to ridšav, Koordynator keruvav mašynoju naoslip, namahajučyś tiľky veś čas pidijmatysia strimko vhoru. Znenaćka kluby moločnoho tumanu rozijšlysia, vidplyvly nazad, i v jasnomu svitli far liudy pobačyly zdyblenyj horb schylu, a nad nym — čorne nebo z iskorkamy zirok. Usi

troje vidrazu ž vidčuly sebe badioriše. — Jak tam naš pasažyr? — zapytav Koordynator, ne povertajučy holovy. — Zaspokojivsia. Zdajeťsia, spyť, — vidpoviv Likar iz-za Chimikovoji spyny. Schyl, na jakyj vony vjiždžaly, robyvsia dedali krutišym, mašyna nepryjemno balansuvala, peredni kolesa dedali menše sluchalysia vodija, centr vahy nebezpečno zmiščuvavsia nazad. Naraz mašyna zatanciuvala na misci, potim jiji rozvernulo j zneslo na kiľka metriv ubik. — Može, meni sisty na buferi? — z tryvohoju zapytav Likar. — Ne treba, — vidpoviv Koordynator i vypustyv trochy povitria z šyn. Vsiudychid osiv i jakyjś čas tiahnuv trochy krašče, ruchlyvi konusy svitla vže vpyralysia vysoko vhori v nerivnu liniju zarostiv; zarosti dedali nablyžalysia, čornoju ščitkoju styrčaly na samisińkomu kraju navyslych hlynystych zsuviv, ničoho bulo j hadaty, ščob distatysia tudy; odnak povernuty nazad u pošukach kraščoho miscia tež uže ne možna bulo, otož Koordynator veś čas jichav uhoru; znenaćka za kiľkanadciať krokiv vid dvometrovoji kruči mašyna zupynylasia. Momentaľno spraciuvaly haľma, slipuče svitlo far uperlosia v žovtu hlynu, proroslu nytkopodibnymy korinciamy. — Zdajeťsia, pryjichaly! — zitchnuv Chimik i vylajavsia. — Davaj lopatu, — skazav Koordynator. Ziskočyvšy z mašyny, vin vyrizav vistriam lopaty kiľka hlynianych priamokutnykiv, pidklav jich pid zadni kolesa vsiudychoda, a todi počav zdyratysia na krutu stinu. Chimik podavsia za nym. Likar lyšyvsia v mašyni, i jomu bulo čuty, jak vony prodyrajuťsia kriź husti zarosti; pid nohamy v nych triščav sušniak; uhori blysnuv Koordynatoriv lichtaryk, potim zhas i čerez kiľka sekund spalachnuv uže v inšomu misci. — Ce čortzna-ščo! — dolynuv raptom holos Chimika. Ščoś zašelestilo, pliama svitla jakuś myť potanciuvala na odnomu misci j zastyhla. — Ce ryzykovano, — znovu počuvsia holos Chimika. — Astronavtyka i ryzyk neviddiľni, — vidpoviv Koordynator i holosno kryknuv: — Likariu! Nam treba tut trochy rozkopaty cej bereh, dumaju, ščo pislia cioho my zmožemo projichaty. Pyľnuj za našym pasažyrom, ščob ne pereliakavsia! — Harazd! — huknuv u vidpoviď Likar. I obernuvsia do duplexa, jakyj neporušno ziščulyvsia na sydinni. Zhory z šurchotom posypalasia hlyna. — Šče raz! — kryknuv Koordynator.» Civky hrudok znovu zašurchotily po schylu; naraz na hori ščoś hupnulo, trisnulo, j za myť velyčezna bryla gruntu prokotylasia povz samisińkyj vsiudychid, v lobove sklo zabarabanyly dribni hrudočky; vony šče dobru chvylynu šarudily po stinci kruči, choč luna mjakoho perekočuvannia skynutoji bryly davno vže roztanula vnyzu. Likar veś až podavsia vpered, — duplex zovsim ne reahuvav na ci zvuky, — i spriamuvav prožektor ubik. U hlynystomu navisi vynykla šyroka, lijkopodibna vyjimka, v jakij stojav Koordynator j energijno oruduvav lopatoju. Bulo vže daleko za pivnič, koly vony vyjnialy z bahažnyka buxyrnu kotušku, jakori, začepy j, zakripyvšy odyn kineć lynvy miž faramy, druhyj protiahly po vyjimci nahoru v zarosti j tam dviči obkrutyly dovkola jakoria. Potim Likar i Chimik vysily z mašyny, a Koordynator uvimknuv odnočasno motory vsich kolis i perednioho barabana, jakyj, namotujučy na sebe lynvu, metr za metrom vsiudychid vtiahuvav u hlynystu horlovynu. Ne

obijšlosia bez povtornoho rozšyrennia vyjimky, ale čerez pivhodyny jakori j lynvy vže ležaly v bahažnyku, a vsiudychid zi strachitlyvym triskom i chrustom prodyravsia kriź zarosti. Jakyjś čas vin posuvavsia duže poviľno, i tiľky koly husti čahari, na ščastia, suchi j lamki, skinčylysia j ne čynyly nadto velykoho oporu, pomčav z biľšoju švydkistiu. — Polovyna dorohy pozadu! — trochy perehodia kryknuv Likarevi Chimik, jakyj izza Koordynatorovoho pleča uvažno stežyv za spidometrom. Koordynator podumav, ščo vony ne projichaly šče j polovyny — krutyj pidjom prymusyv jich daty haka kilometriv na pjatnadciať; nachylyvšyś majže do samoho skla, vin ne vidryvav očej vid dorohy, točniše vid bezdorižžia, namahajučyś obmynaty velyki pereškody, a menši propuskaty pomiž kolesamy; ta, nezvažajučy na ce, vsiudychid kydalo, triaslo, vid čoho na bahažnyku strašenno hurkotila metaleva kanistra; inodi, na jamach, mašyna pidstrybuvala, a koly znovu opuskalasia na grunt, amortyzatory vsich čotyrioch kolis až syčaly. Vydymisť, odnak, bula nepohana, nespodivanok tež ne bulo nijakych. Raptom na meži rozčynenych u siruvatij imli smuh svitla ščoś promajnulo: vysoka palyčka, druha, tretia, četverta — vyjavylosia, ščo ce buly ščohly. Likar sylkuvavsia pobačyty na tli neba, čy jichni verchivky j dali otočuje tremtlyve povitria, ale bulo nadto temno. Zori nad holovamy spokijno merechtily, veletenśke stvorinnia na zadniomu sydinni ne vorušylosia, tiľky raz, movby stomyvšyś sydity v odnij i tij samij pozi, peresunulosia trochy vbik, umoščujučyś jakomoha zručniše, i cej takyj liudśkyj ruch dyvno schvyliuvav Likaria. Kolesa pereskočyly čerez poperečni borozny. Vsiudychid uže zjiždžav u dolynu po dovhastomu zhorblenomu spusku. Koordynator trochy skynuv švydkisť, za jazykom vapniakovoho osypu v smuhach svitla vže vymaliovuvalysia nastupni borozny, jak raptom z livoho boku dolynuv narostajučyj svyst. Pronyzlyvyj, hluchyj šum — i nevyrazna hihantśka masa peretnula jim šliach, blysnula v svitli far i znykla z očej. Haľma kolis rizko zapyščaly, vsiudychid rvonulo, v oblyččia vijnulo hariačym hirkym vitrom; čerez kiľka sekund počuvsia novyj svyst, i Koordynator pohasyv fary. V temriavi za kiľka krokiv vid nych prolitalo ščoś schože na smerči, odna za odnoju vysoko nad poverchneju planety pronosylysia hondoly, jaki merechtily fosforyčnym svitlom j buly otočeni nevydymymy obertovymy dyskamy; povertajučy, vony lehko nachylialysia pid tym samym kutom. Liudy pošepky rachuvaly: visim, devjať, desiať… Pislia pjatnadciatoji nastala pererva. — Stiľky my šče ne zustričaly, — skazav Likar. Znovu počuvsia jakyjś neznajomyj zvuk, cioho razu vin buv uže nabahato nyžčyj i nablyžavsia trochy poviľniše. Koordynator uvimknuv zadniu peredaču, j vsiudychid počav kotytysia nazad. Vony pidijmalysia vhoru, kolesa slabo šurchotily na vapniakovomu osypi. Ne vstyh Koordynator zahaľmuvaty, jak u temriavi pered nymy z basovytym hudinniam, vid jakoho až zavibruvav kuzov mašyny, proplyv nevyraznyj syluet, tiľky vysoko nad derevamy potemnily zori j zadvyhtiv grunt, nemovby zhory jšla lavyna. Hudučy, mov veletenśka dzyha, povz vsiudychid pronissia novyj pryvyd, za nym šče odyn; hondol vydno ne bulo, tiľky červoniasto svitylysia nepravyľni, zahostreni na zirčastych kinciach kontury jakojiś konstrukciji, ščo poviľno obertalasia v protyležnyj napriamkovi ruchu bik. Znov zrobylosia tycho, tiľky zvidkyś zdaleku dolynalo to stychajuče, to narostajuče hudinnia. — Oce tak kolosy — bačyly?! — skazav Chimik. Koordynator šče trochy počekav, a todi uvimknuv fary, vidpustyv haľma, j vsiudychid pokotyvsia speršu poviľno, potim dedali švydše pomčav unyz. Choč jichaty vzdovž

borozen bulo zručniše, bo vony obmynaly vsi velyki nerivnosti, prote Koordynator vyrišyv ne ryzykuvaty — na nych izzadu mohlo napasty odne z cych prozorych čudovyśk. Lehko krutiačy kermom, vin namahavsia prodovžyty v ujavi maršrut mašyn, jaki jim zustrilysia: vony jšly z pivničnoho zachodu na schid, odnak ce ni pro ščo ne hovorylo — vony povertaly j mohly zrobyty šče bahato takych povorotiv. Vin ničoho ne skazav, ale na duši v nioho bulo tryvožno. Na počatku tretioji v svitli far blysnula dzerkaľna strička. Duplex, na jakoho zustrič u temriavi z hihantśkymy mašynamy ne spravyla anijakisińkoho vražennia, z dejakoho času, vysunuvšy holovu, pyľno rozdyvliavsia dovkola. Koly vsiudychid pidjichav majže do samoho dzerkaľnoho pojasa, veletenśke stvorinnia raptom zakašlialo, zasopilo i, postohnujučy, počalo vyprostovuvatysia, vovtuzytysia, potim perevažylosia na odyn bik, nemovby chotilo vystrybnuty. — Stij! Stij! — kryknuv Koordynatorovi Likar. Toj zahaľmuvav, i vsiudychid zupynyvsia za metr vid stričky. — Ščo stalosia? — Vin choče vtekty! — Čomu? — Ne znaju. Može, čerez ce — pohasy fary. Koordynator posluchavsia. Jak tiľky stalo temno, duplex znovu važko opustyvsia na sydinnia. Vsiudychid rušyv z pohašenymy vohniamy, jakuś chvylynu u čornych plytach obabič nioho vidbyvalosia tiľky svitlo zirok, ale potim kolesa znovu zahojdalysia na mjakomu grunti rivnyny. Vsiudychid mčav dedali švydše, veś joho korpus vibruvav, tremtiv, vapniakovi vystupy z velykymy tiniamy bihly nazad, pisok smuhamy letiv z-pid kolis, cholodne povitria obpikalo leheni, motor huv, šumiv, kaminci strilialy z dzeńkotom u šasi. Chimik ziščulyvsia, namahajučyś schovaty holovu za vitrove sklo. Vsiudychid jichav po rivnomu, švydkisť narostala, poperedu ot-ot mav uže zjavytysia korabeľ. Pered vidjizdom bulo domovleno, ščo toj, chto lyšajeťsia na korabli, počepyť na kormi problyskovyj lichtar, otož vony šukaly myhotlyvyj vohnyk. Čas mynav, vsiudychid trochy spoviľnyv švydkisť, zvernuv na pivničnyj schid, a dovkola, jak i do cioho, rozlyvalasia hlyboka piťma. Koordynator davno vže jichav z blyźkym svitlom, a teper vymknuv i joho, nezvažajučy na te, ščo vsiudychid mih naštovchnutysia na jakuś nevydymu pereškodu. Odyn raz vony pomityly merechtlyvyj vohnyk i pomčaly do nioho z maxymaľnoju švydkistiu, prote vže čerez kiľka chvylyn perekonalysia, ščo ce prosto nyźka zirka. Bulo dvadciať chvylyn na tretiu. — Može, v nych zipsuvavsia lichtar, — ozvavsia Chimik. Jomu nichto ne vidpoviv. Projichaly šče pjať kilometriv i znovu zvernuly; Likar pidvivsia i vpyvsia pohliadom u temnu okolyciu. Mašyna šče dužče zbavyla švydkisť; znenaćka vona rizko pidstrybnula — speršu perednimy, a potim zadnimy kolesamy, — i podolala riv u piščanomu grunti. — Davaj livoruč, — skazav raptom Likar. Koordynator povernuv, i v blyźkomu svitli far pokazalysia nevysoki pahorky; vsiudychid pereskočyv čerez druhu boroznu zavhlybšky v pivmetra, nespodivano usi troje pobačyly nejasnyj spalach i na joho tli vydovženu pochylu tiń, veršečok jakoji na sekundu otočyv oreol. Koly oreol zhas, vony znovu vtratyly tiń z očej. Vsiudychid rizko rvonuv vpe— red i pomčav priamo, novyj spalach lichtaria, zatulenoho kormoju korablia, osvityv

try maleńki postati. Koordynator uvimknuv fary, postati kynulysia do nych, rozmachujučy rukamy. Koordynator skynuv švydkisť i, koly tovaryši rozstupylysia, zahaľmuvav čerez kiľka metriv. Nepodalik strymila raketa. Vony pidjichaly do neji tak, ščo verchnia častyna kormy zatuliala pidvišenyj lichtar. — Pryjichaly?! Vsi?! — kryknuv Inžener. Vin pidskočyv do vsiudychoda, ale vidrazu ž vidsachnuvsia, pobačyvšy četvertu, bezholovu postať, jaka nespokijno zavorušylasia na sydinni. Koordynator obniav odnijeju rukoju Inženera, druhoju Fizyka j stojav tak jakuś sekundu, movby spyrajučyś na nych. Usi pjatero zjurmylysia bilia bokovoho prožektora; Likar ščoś tycho promovliav do duplexa. — U nas vse harazd, — povidomyv Chimik. — A u vas? — Biľš-menš, — vidpoviv Kibernetyk. Vony dovho dyvylysia odyn na odnoho; nichto ničoho ne rozkazuvav. — Budemo dopovidaty čy pidemo spaty? — zapytav Chimik. — Ty možeš spaty? Ce zdorovo! — vyhuknuv Fizyk. — Spaty! O bože! Vony buly tut, rozumijete? — Ja tak i dumav, — skazav Koordynator. — I dijšlosia do… sutyčky? — Ni. A u vas?.. — Tež ni. Ja hadaju… te, ščo vony natknulysia na našu raketu, može vyjavytysia važlyvišym vid toho, ščo pobačyly my. Rozpovidajte. Henryku, može, ty?.. — Vy spijmaly joho?.. — zapytav Inžener. — Ščyro kažučy, vin nas spijmav. Točniše, dozvolyv uziaty sebe dobroviľno. Ta ce cila istorija. Dovha, skladna, choča, na žaľ, my v nij ničoho ne rozumijemo. — Z namy točnisińko tak samo! — vyhuknuv Kibernetyk. — Vony zjavylysia tut pryblyzno čerez hodynu pislia vašoho vidjizdu! Ja vže buv podumav, ščo nam kineć, — pryznavsia vin raptom, znyzyvšy holos. — Vy ne holodni? — zapytav Inžener. — Zdajeťsia, ja zovsim zabuv pro jižu. Likariu! — holosno poklykav Koordynator. — Chody siudy! — Narada? — Likar ziskočyv iz vsiudychoda j pidijšov do tovaryšiv, ale j dali ne spuskav očej iz duplexa, jakyj nespodivano lehkym ruchom splyhnuv unyz i poviľno počapav do liudej. Ta tiľky-no vin torknuvsia meži osvitlenoho kola, jak vidrazu ž pozadkuvav i zastyh na misci. Liudy movčky dyvylysia na veletenśke stvorinnia, jake raptom osunulosia j prypalo do gruntu; šče sekundu jim bulo vydno joho holovu, potim mjazy zimknulysia, zalyšyvšy ščilynu, z jakoji v rozsijanomu svitli far poblyskuvalo blakytne oko. — Otže, vony buly tut? — zapytav Likar, na myť vidirvavšy pohliad vid duplexa. — Tak. Prykotylosia dvadciať pjať kolis, takych samych, jak te, ščo my zachopyly, i čotyry mašyny, nabahato biľši, ne vertykaľni dysky, a movby prozori dzyhy. — My jich zustrily! — vyhuknuv Chimik. — Koly? De? — Deś z hodynu tomu, koly povertalysia siudy! My z nymy trochy ne zitknulysia! I ščo ž vony tut nakojily? — Nebahato, — ozvavsia Inžener. — Prybuly kolonoju, zvidky — ne znajemo, bo

koly my vyjšly na poverchniu, — my vsi same buly v raketi, bukvaľno pjať chvylyn, — vony vže odne za odnym kružlialy dovkola rakety. Prote ne nablyžalysia. My hadaly, ščo ce peredovyj dozor, patruľ, holovna taktyčna rozvidka, vstanovyly pid raketoju vyprominiuvač i čekaly. A vony kružlialy dovkola nas, veś čas u toj samyj bik, ne viddaliajučyś, ale j ne nablyžajučyś. Tak tryvalo, mabuť, hodyny pivtory. Potim zjavylysia ti biľši, ti dzyhy — metriv trydciať zavvyšky. Kolosy! Vony nabahato poviľniši — zdajeťsia, možuť jizdyty tiľky po boroznach, jaki prokladajuť ti, perši. Obertovi dysky zviľnyly jim misce v svojemu kiľci j po čerzi — odna velyka mašyna j odna maleńka — znovu počaly kružliaty. Inodi pryhaľmovuvaly, a odyn raz dvi z nych trochy ne zitknulysia, točniše leď torknulysia odna odnoji; prolunav žachlyvyj trisk, prote z nymy ničoho ne stalosia — vony kružlialy sobi dali: — A vy? — Nu, ščo my — pitnily bilia vyprominiuvača. Pryjemnoho bulo malo. — Viriu, — uročysto skazav Likar, — a dali? — Dali? Speršu ja veś čas dumav, ščo vony ot-ot nas atakujuť, potim — ščo vony tiľky sposterihajuť za namy, ale mene dyvuvav jichnij strij i te, ščo vony ne zupynialysia ani na sekundu, a my ž znajemo: take koleso može krutytysia na misci. Nu, a deś pislia siomoji ja poslav Fizyka po problyskovyj lichtar — joho treba bulo povisyty dlia vas. Ta vy ne zmohly b prorvatysia kriź ciu krylatu stinu — i todi meni vperše spalo na dumku, ščo ce blokada! Nu, ja podumav, ščo, v usiakomu razi, treba sprobuvaty vstanovyty z nymy kontakt — jakščo, zvyčajno, vdasťsia. My vse šče sydily bilia vyprominiuvača j počaly syhnalyty lichtarem — čerhamy, speršu po dva spalachy, potim po try, po čotyry. — Teorema Pifahora? — zapytav Likar, j Inžener marno namahavsia rozdyvytysia pry svitli vysokoho lichtaria, čy toj z nioho ne hluzuje. — Ni, — vidpoviv vin narešti. — Zvyčajnyj riad čysel. — A vony ščo? — zapytav Chimik, jakyj žadibno sluchav. — Jak tobi skazaty, — po suti, ničoho. — Ščo značyť, «po suti»? A «ne po suti»? — Nu, vony vyroblialy rizni štuky, i do našych syhnaliv, i pid čas nych, i opislia, ale ničoho takoho, ščo možna bulo b vytlumačyty jak sprobu vidpovisty nam abo vstanovyty kontakt, my ne pomityly. — A ščo vony robyly? — Kružlialy to švydše, to poviľniše, zblyžalysia miž soboju, v jichnich hondolach ščoś ruchalosia. — A v tych velykych dzyh tež je hondoly? — Ty ž kazav, ščo vy jich bačyly? — Koly my jich zustrily, bulo vže temno. — U nych nemaje nijakych hondol — useredyni vzahali ničoho nemaje. Porožneča. Zate po perymetru tam chodyť, plavaje… nu, krutyťsia ščoś schože na velykyj bak, po krajach vypuklyj, u centri uvihnutyj, a po bokach u nioho cila nyzka rohiv— takych konusopodibnych potovščeń. Absoliutno nepotribnych — jak na mene, zvyčajno. Pro ščo ja hovoryv? Aha, tak ot: ci dzyhy vychodyly inodi za meži kiľcia j minialysia misciamy z menšymy dyskamy. — Jak často ce bulo? — Po-riznomu. V usiakomu razi, nijakoji rehuliarnosti vstanovyty meni ne vdalosia.

Nu, kažu vam — ja fixuvav use, ščo mohlo maty bodaj najmenšyj zvjazok z jichnimy ruchamy, bo spodivavsia choč jakojiś vidpovidi. Vony robyly naviť skladni evoliuciji. Napryklad, zhodom ti velyki pryhaľmuvaly tak, ščo majže zupynylysia, pered kožnoju dzygoju postav menšyj dysk, vony poviľno rušyly do nas, prote projšly nebahato, može, metriv pjatnadciať, velyki dzyhy za nymy, i znovu počaly opysuvaty kola; teper tych kil bulo vže dvoje — vnutrišnie, po jakomu ruchalysia čotyry velyki j čotyry maleńki, i zovnišnie z rešty plaskych dyskiv. Ja vže počav dumaty, ščo zrobyty, aby vy jakomoha švydše vernulysia, ale vony raptom vyšykuvalysia v odyn dovhyj riad i viddalylysia — speršu po spirali, a potim priamo na pivdeń. — Kotra todi mohla buty hodyna? — Počatok dvanadciatoji. — Otže, my zustrily inšych, — obernuvsia Chimik do Koordynatora. — Ne obovjazkovo. Vony mohly deś zatrymatysia. — A teper rozpovidajte vy, — poprosyv Fizyk. — Chaj Likar, — skazav Koordynator. — Harazd. Značyť, tak… — I Likar za kiľka chvylyn rozpoviv pro vsi pryhody, ščo stalysia z nymy, a todi poviv dali: — Zvažte, vse, ščo tut vidbuvajeťsia, častkovo nahaduje nam rizni reči, vidomi z Zemli, ale tiľky častkovo — kiľka kubykiv ščorazu lyšajuťsia zajvymy i nijak ne vkladajuťsia v našu mozajiku. Ce duže charakterno! Ti jichni mašyny zjavylysia tut nenačebto v bojovomu poriadku. Može, ce rozviduvaľnyj patruľ, može, holovnyj dozir armiji, može, počatok blokady? Niby vse potrochu, a v rezuľtati — ničoho konkretno j ničoho ne jasno. Ti hlynysti jamy — zvyčajno, vony buly strachitlyvi, ta ščo vony, vlasne, označaly? Ce vyhliadalo jak mohyly. Potim te poselennia čy jak tam joho nazvaty. Ce bulo vže zovsim nejmovirno! Jakyjś žach. Nu, a skelety? Muzej? Bijnia? Kaplycia? Fabryka biölogičnych exponativ? Vjaznyci? Možna dumaty pro vse, ščo zavhodno, naviť pro koncentracijnyj tabir! Prote my ne zustrily tam nikoho, chto chotiv by nas zatrymaty abo vstanovyty z namy buď-jakyj kontakt — ani natiaku na ce! Mabuť, ce najbiľš nezbahnenne, prynajmni dlia mene. Cyvilizacija planety, bez sumnivu, vysokoho rivnia. Architektura v techničnomu plani duže rozvynena, budivnyctvo takych kupoliv, jak ti, ščo my bačyly — problema daleko ne prosta! A poruč— kamjane poselennia, jake nahaduje seredniovične misto. Dyvovyžne pojednannia rivniv cyvilizaciji! Pry ciomu, vydno, isnuje doskonala systema syhnalizaciji, jakščo vony pohasyly svitlo v ciomu svojemu misti bukvaľno čerez chvylynu pislia našoho prybuttia — a my i ž jichaly duže švydko j nikoho ne pomityly na dorozi… Bez sumnivu, vony nadileni intelektom, a natovp, jakyj nas otočyv, povodyvsia mov otara baraniv, ochoplenych panikoju. Ani slidu jakojiś orhanizaciji… Spočatku vony načebto vtikaly vid nas, potim otočyly, zimjaly nas, vynyk nejmovirnyj chaos, use ce bulo pozbavlene buď-jakoho sensu, prosto jakeś boževillia! Nu j tak u vsiomu. Indyvid, jakoho my vbyly, buv odiahnenyj u jakuś sribliastu foľhu; ti, v natovpi, buly holi, lyše kiľka z nych maly na sobi jakiś sitky čy lachmittia. U toho trupa v jami v škirianyj vidrostok bulo vvedeno trubku — i, ščo najdyvniše, — vin mav oko, jak i cej, kotroho vy zaraz bačyte pered soboju, a inši očej ne maly, zate buly z nosamy; koly ja pro ce dumaju, to počynaju poterpaty, ščo naviť cej duplex, jakoho my pryvezly, nebahato nam zmože dopomohty. My, zvyčajno, postarajemosia z nym porozumityś, ta ja ne duže viriu, ščo ce nam udasťsia… — Veś zibranyj dosi informacijnyj materiäl treba zapysaty i jakoś klasyfikuvaty, — zauvažyv Kibernetyk, — inakše my v niomu potonemo. Mušu skazaty… Likar, mabuť,

maje raciju, ale… Ci skelety… A čy ce napevne buly skelety? I cia istorija z natovpom, jakyj speršu otočyv nas, a potim kynuvsia navtioky… — Skelety ja bačyv tak, jak baču oce tebe. Ce nejmovirno, ale ce pravda. Nu, a natovp… — Chimik rozviv rukamy. — Ce bulo spravžnie boževillia… — dodav vin. — Može, vy rozbudyly vse poselennia, i vony buly prosto pryholomšeni: ujavy sobi, skažimo, hoteľ na Zemli, do jakoho raptom vjiždžaje tutešnie hihantśke koleso. Jasno, ščo tam počalasia b nejmovirna lanika! Chimik uperto chytav holovoju. Likar usmichnuvsia. — Ty tam ne buv, i tobi ce važko pojasnyty. Panika? Prypustymo. A potim, koly vsi vony vže pochovalysia čy povtikaly, koleso vyjiždžaje na vulyciu i todi odyn iz vtikačiv, holyj, jak vyskočyv z ližka, tremtiačy zi strachu, bižyť za cym kolesom i daje načaľnykovi zrozumity, ščo choče pojichaty razom z nym. Tak? — Ale ž vin vas ne prosyv… — Ne prosyv? Zapytaj jich, jakščo ne viryš meni, ščo bulo, koly ja vdav, niby choču joho vidštovchnuty, aby vin vertavsia nazad, do svojich. Hoteľ, kažeš… a ti mohyly, vidkryti, mohyly, povni trupiv? — Liubi moji, vže bez čverti čotyry, — skazav Koordynator, — a zavtra, tobto siohodni, nam možuť nanesty novi vizyty — i vzahali, tut buď-jakoji chvylyny može statysia ščo zavhodno. Mene vže niščo ne zdyvuje! Ščo vy zrobyly v raketi? — obernuvsia vin do Inženera. — Nebahato, bo my majže čotyry hodyny prosydily bilia vyprominiuvača! Perevireno odyn nadprovidnyj elektromozok typu «mikro», radiöaparaturu majže nalahodženo — Kibernetyk rozpovisť tobi pro ce dokladniše. Na žaľ, bahato kaši. — Meni ne vystačaje šistnadciatioch niöbijtantalovych diödiv, — skazav Kibernetyk, — kriötrony cili, ale bez diödiv z mozkom my ničoho ne vdijemo. — A vyjniaty zvidkyś jich ty ne možeš? — Ja vže vyjniav, skiľky mih, — ponad simsot. — Biľš nemaje? — Može, šče lyšylysia v Zachysnykovi, ale do nioho ja ne zmih dobratysia. Vin ležyť na samomu spodi. — Posluchajte, druzi, my ščo, vsiu nič otak prostovbyčymo tut bilia rakety? — Aj spravdi, chodimo vnyz. Stryvajte, a jak že duplex? — I vsiudychid! — Mušu vas zasmutyty: z cijeji chvylyny my povynni vystavliaty postijnu ochoronu, — zajavyv Koordynator. — 3 našoho boku ce bulo prosto bezumstvom, ščo my ne vystavlialy jiji dosi. Perši dvi hodyny, do svitanku, dobroviľno, chto zholosyťsia, a potim… — Ja možu… — vidhuknuvsia Likar. — Ty? Nizaščo v sviti, tiľky chtoś iz nas, — skazav Inžener. — My prynajmni sydily na misci. — A ja sydiv u vsiudychodi. Ja stomyvsia ne biľše, niž ty. — Nu hodi vam. Peršym čerhuvatyme Inžener, potim joho zminyť Likar, — vyrišyv Koordynator. Vin potiahnuvsia, poter zakliakli ruky, pidijšov do vsiudychoda i, vymknuvšy fary, poviľno pidkotyv joho až pid samisińkyj korpus rakety. — A ščo z nym? — Kibernetyk stojav nad duplexom, jakyj neporušno ležav bilia nych.

— Chaj lyšajeťsia tut. Vin, mabuť, spyť. Ne vteče. Inakše iöho b vin z nymy siudy jichav? — kynuv Fizyk. — Ale ž tak ne hodyťsia — treba jakoś zabezpečyty… — počav Chimik ne dokinčyv. Vsi joho tovaryši vže odyn za odnym vchodyly do tuneliu. Vin ozyrnuvsia dovkola, serdyto znyzav plečyma j podavsia slidom za nymy. Inžener roziklav bilia vyprominiuvača naduvni podušky j siv, ale, vidčuvajučy, ščo joho zrazu ž počynaje zmahaty son, ustav i počav rozmireno chodyty tudy j siudy. Pisok tycheńko porypuvav pid čerevykamy. Nebo na schodi posirilo, zori postupovo perestavaly merechtity j blidly. Povitria bulo cholodne j čyste; Inžener sprobuvav vyriznyty v niomu cej čužyj zapach, jakyj zapamjatavsia jomu z peršoho ž vychodu na poverchniu planety, ale vže čomuś ne vidčuvav joho. Bik stvorinnia, jake ležalo trochy dali, rozmireno pidijmavsia j opuskavsia. Naraz Inžener pobačyv dovhi tonki ščupaľci, jaki vypovzly z hrudej duplexa j schopyly joho za nohu. Vin vidčajdušno rvonuvsia vpered, spitknuvsia, trochy ne vpav i rozpliuščyv oči. Vyjavylosia, ščo vin zasnuv na chodu. Svitalo. Pirjisti chmarky zibralysia na schodi v skisnu liniju, movby provedenu odnym velyčeznym mazkom, kineć jiji počav poviľno rozhoriatysia, v bliaklu sirisť neba vlyvalasia blakyť. Ostannia jaskrava zirka rozčynylasia v nij — Inžener stojav oblyččiam do obriju. Chmary z burych zrobylysia bronzovo-zolotymy, vohoń palachkotiv na jichnich krajach, roževa smuha, splavlena z nezapliamovanoju bilynoju, operezala pivneboschylu — plaskyj, movby vypalenyj obrij planety raptom prohnuvsia pid dotykom važkoho červonoho dyska. Ce mohla buty Zemlia. Inženera ochopyla nevymovna, bolisna tuha. — Zmina! — prolunav raptom za joho plečyma hučnyj holos. Inžener zdryhnuvsia. Likar dyvyvsia na nioho j posmichavsia. Inženerovi raptom zachotilosia podiakuvaty jomu za ščoś, ščoś skazaty, — vin sam ne znav ščo, ce bulo ščoś nejmovirno važlyve, ale v nioho ne znajšlosia potribnych sliv, vin trusnuv holovoju, vidpoviv usmiškoju na usmišku j pirnuv u temnyj tuneľ.

8 Blyźko polujania pjatero napivholych čolovikiv z šyjamy j oblyččiamy, vkrytymy bronzovoju zasmahoju, ležaly v tini rakety pid jiji bilym čerevom. Dovkola valiavsia posud, častyny pryladiv, pa polotnyšči nametu bulo rozkydano kombinezony, čerevyky, rušnyky, z vidkrytoho termosa jšov zapach svižozvarenoji kavy, velyčeznoju rivnynoju povzly tini chmar, use dychalo spokojem, i jakby ne hole stvorinnia, ščo neporušno ziščulyloś za kiľka krokiv pid korpusom rakety, scena cia cilkom mohla b javliaty soboju jakyjś zemnyj bivuak. — De Inžener? — zapytav Fizyk i, linyvo pidvivšyś na liktiach, podyvyvsia priamo pered soboju. Nezvažajučy na temni okuliary, kupčasta chmara červono palala v joho očach. — Pyše svoju knyžku. — Jaku knyžku? Aha, mabuť, skladaje spysok remontnych robit? — Tak, ce bude hrubeznyj i cikavyj tom, možeš meni poviryty! Fizyk hlianuv na svoho spivrozmovnyka. — U tebe, baču, siohodni harnyj nastrij? Ce dobre. Rana tvoja vže majže zahojilasia, ty znaješ? Na Zemli vona tak švydko, mabuť, ne zatiahlasia b. Koordynator torknuvsia šramu v sebe na lobi j zviv brovy. — Možlyvo. Korabeľ buv steryľnyj, a tutešni bakteriji dlia nas neškidlyvi. Komach tut, zdajeťsia, nemaje zovsim. Ja ne bačyv žodnoji, a vy? — Bili metelyky našoho Likaria, — burknuv Fizyk. Jomu zovsim ne chotilosia hovoryty na takij speci. — Nu, ce tiľky hipoteza. — A ščo tut ne hipoteza? — znyzav plečyma Likar. — Naša prysutnisť, — vidpoviv Chimik. I perevernuvsia horilyć. — Vidverto kažučy, — pryznavsia vin, — ja b uže ne proty zminyty obstanovku… — Ja tež, — dokynuv Likar. — Ty bačyv, jak u nioho počervonila škira, koly vin kiľka chvylyn posydiv na sonci? — zapytav Koordynator. Likar kyvnuv holovoju. — Tak. Ce označaje, ščo vin abo ne buvav dosi na sonci, abo nosyv jakuś odežu, jakuś obolonku, abo… — Abo? — Abo šče ščoś, čoho ja ne znaju… — Nepohano, — ozvavsia Kibernetyk, vidiri avšyś vid svojich notatok. — Henryk obiciaje meni distaty diödy z Zachysnyka. Prypustymo, zavtra ja zakinču ohliad i vse bude harazd. Ce označaje, ščo vvečeri v nas uže praciuvatyme peršyj avtomat! Ja postavliu joho zbyraty reštu; jakščo vin zbere choča b try štuky, to j tak use zrušyť z miscia. Zapustymo vantažnyk, exkavator, potim šče tyždeń, zvedemo storč raketu i… — Stryvaj-no, — urvav joho Chimik, — jak ty ce sobi ujavliaješ: my otak prosto siademo j poletymo… Likar zasmijavsia. — Astronavtyka, do tvoho vidoma, — ce čystyj, ničym ne zapliamovanyj plid liudśkoji cikavosti, — skazav vin. — Čujete? Chimik uže ne choče zvidsy nikudy ruchatysia?

— Ni, bez žartiv, Likariu, ščo z cym duplexom? Adže ty sydiv z nym cilyj deń? — Sydiv. — Nu j ščo? Oblyš narešti ciu svoju tajemnyčisť. Dosyť z nas i toho, ščo dovkola… — Tut nemaje nijakoji tajemnyčosti. Možeš meni poviryty, ščo ja b vid neji ne vidmovyvsia! Vin… nu ščo ž, vin povodyťsia… jak dytyna. Jak rozumovo nedorozvynena dytyna. Vpiznaje mene. Koly ja joho klyču, jde. Koly vidštovchnu, sidaje. Po-svojemu. — Ty buv zatiahnuv joho do mašyny. Jak vin tam povodyvsia? — Jak nemovlia. Joho niščo ne cikavylo. Koly ja prysiv za henerator i vin perestav mene bačyty, to až spitniv zi strachu. Jakščo tiľky ce pit… i jakščo vin označaje strach… — Vin ščo-nebuď hovoryv? Ja čuv, jak vin do tebe ščoś buľkav. — Artykuliovanych zvukiv vin ne vydaje. Ja zapysuvav na stričku j analizuvav častoty. Holos vin čuje, v usiakomu razi, reahuje na nioho. Use ce prosto ne vkladajeťsia meni v holovi… Vin nerišučyj i liaklyvyj, a z podibnych jomu indyvidiv skladajeťsia vse jichnie suspiľstvo, chiba ščo, može, vin odyn… Ale takyj zbih… — Može, vin išče molodyj? Može, vony zrazu takymy velykymy zjavliajuťsia na svit? — O ni, vin ne molodyj. Ce vydno choča b po škiri, po jiji zmorškach i skladkach. Ce duže zahaľni biölogični zakonomirnosti. Krim toho, pidošvy — ci potovščennia, jakymy vin stupaje, — u nioho absoliutno tverdi, zrohovili. Ale, v usiakomu razi, v našomu rozuminni vin ne dytyna. A vtim, unoči, koly my povertalysia siudy, na dejaki reči vin zvertav uvahu raniše, niž my, i reahuvav cilkom svojeridno, napryklad, na te vidobražennia v povitri, pro jake ja vam rozpovidav. Vin bojavsia… Cioho… cioho jichnioho poselennia vin tež bojavsia. Inakše čoho b jomu bulo zvidty vtikaty? — Može, joho vdasťsia čohoś navčyty? Zreštoju vony zbuduvaly zavody, obertovi dysky, tož povynni buty rozumnymy… — skazav Fizyk. — Cej — ni. — Počekaj-no. Znaješ, ščo meni spalo na dumku? — Chimik pidvivsia na rukach i siv, strušujučy piščynky, jaki prylyply jomu do liktiv. — A može, vin… debil? Nedorozvynenyj? Abo… — Aha, ty vvažaješ, ščo tam… ščo ce jichnij prytulok dlia boževiľnych? — skazav Likar i tež siv. — Ty ščo, hluzuješ z mene? — Čoho b ce ja mav iz tebe hluzuvaty? Ce mih buty izoliovanyj kutok, de vony trymajuť svojich chvorych. — I provodiať na nych experymenty, — dokynuv Chimik. — Te, ščo ty bačyv, ty nazyvaješ experymentamy? — vtrutyvsia v jichniu rozmovu Koordynator, jakyj dosi movčav. — Ja ne ociniuju cioho z moraľnoho boku. Ja ne maju na ce prava. Adže my ničoho ne znajemo, — vidpoviv Chimik. — Likar znajšov tam v odnoho z indyvidiv trubku, schožu na tu, jaka styrčala v tili preparovanoho… — Aha. Vychodyť, toj, ščo zaliz u raketu, tež pochodyv zvidty — vin utik i vnoči dobriv až siudy? — A čomu b ni? Chiba take nemožlyve? — A ti skelety? — kynuv Fizyk, vyraz oblyččia jakoho svidčyv pro te, ščo vin duže skeptyčno stavyťsia do Chimikovych arhumentiv. — Nu… ja ne znaju. Može, ce jakaś konservacija abo, može, jich likujuť pokazom, — ja maju na uvazi ščoś schože na psychičnyj šok.

— Zrozumilo. I v nych je svij Frejd, — zironizuvav Likar. — Liubyj mij, krašče oblyš pro ce. I ne hovory, ščo ti skelety — to jakaś rozvaha abo «palac duchiv». Taka veletenśka sporuda… Treba blyskuče znaty chimiju, ščob u ci skliani bloky vplavyty skelety. Može, ce jakeś vyrobnyctvo? Ale čoho? — Te, ščo ty ničoho ne možeš vytysnuty iz cioho duplexa, šče ni pro ščo ne svidčyť, — zauvažyv Fizyk. — Sprobuvav by ty ščo-nebuď dovidatysia pro zemnu cyvilizaciju vid švejcara v mojemu universyteti. — Nedorozvynenyj švejcar? — zapytav Chimik, i vsi rozsmijalysia. Naraz smich urvavsia — nad nymy stojav duplex. Vin vorušyv u povitri vuzluvatymy paľčykamy, a joho plaske lyčko, opuščene vnyz, triaslosia. — Ščo ce z nym?! — vyhuknuv Chimik. — Vin smijeťsia, — skazav Koordynator. Teper usi pomityly, jak zdryhajeťsia maleńkyj tors duplexa, — zdavalosia, vin zachodyvsia vid rehotu. Stvorinnia dribno perebyralo na misci velykymy bezformnymy stupniamy. Pid pohliadom spriamovanych na nioho pjaty par očej vono zavmerlo, obvelo svojim blakytnym okom po čerzi vsich liudej, raptom vtiahnulo tors, ručky j holovu, šče raz zyrknulo kriź ščilynu v mjazach i, počalapavšy na svoje misce, z tychym sopinniam opustylosia na pisok. — Jakščo ce smich… — prošepotiv Fizyk. — Ce tež išče ni pro ščo ne svidčyť. Naviť mavpy smijuťsia. — Začekaj, — skazav Koordynator. Joho oči blyščaly na chudomu, obpečenomu soncem oblyčči. — Prypustymo, ščo v nych isnuje značno biľšyj biölogičnyj rozkyd pryrodženych zdibnostej, niž u nas. Odne slovo, ščo v nych je verstvy… hrupy… kasty tych, jaki praciujuť tvorčo, konstrujujuť, i velyka kiľkisť indyviduumiv, jaki vzahali nezdatni do žodnoji dijaľnosti — ni do čoho. I ščo v zvjazku z cym takych neprydatnych… — Ubyvajuť. Provodiať na nych doslidy. Zjidajuť jich. Ne bijsia, možeš hovoryty vse, ščo tiľky zbrede tobi na dumku, — vidpoviv Likar. — Nichto z tebe ne smijatymeťsia, bo tut use možlyve. Tiľky, na žaľ, ne vse z toho, ščo tuh možlyve, liudyna zdatna zrozumity. — Chvylynku. Jakoji ty dumky pro te, ščo ja tiľky-no skazav? — A skelety? — dokynuv zboku Chimik. — Pislia obidu vyhotovliajuť učbovi pryladdia, — pojasnyv Kibernetyk, skorčyvšy hrymasu. — Jakby ja vyklav tobi vsi teoriji, jaki z učorašnioho dnia propustyv čerez svoju holovu, dumajučy nad cijeju problemoju, — skazav Likar — to vyjšla b knyha, v pjať raziv tovšča za tu, jaku pyše Henryk, choča, mabuť, i ne taka dokladna. Šče chlopčyśkom ja poznajomyvsia zi starym kosmonavtom — vin bačyv biľše planet, niž mav na holovi volossia, — a do lysyny jomu bulo šče daleko. V nioho buly dobri namiry, vin chotiv meni rozpovisty, jak vyhliadaje pejzaž, ne pamjataju vže na jakomu misiaci. «Tam je taki, — kazav vin i rozkydav rukamy, — taki velyki, i v nych je take, i tam otak, a nebo zovsim inše, niž u nas — tak, inše», — veś čas povtoriuvav vin, až poky sam počav smijatysia j machnuv rukoju. Nemožlyvo, ščob chtoś, chto nikoly ne buv u kosmičnomu prostori, rozkazav, jak ty počuvaješsia, koly vysyš u porožneči j pid nohamy v tebe zirky — a ce ž stosujeťsia tiľky zminnych fizyčnych umov! Tut že pered namy cyvilizacija, jaka rozvyvajeťsia ščonajmenše pjatdesiat stoliť. Ščonajmenše! A my chočemo zrozumity jiji za kiľka dniv. — My povynni staratysia dlia cioho z usich syl, bo jakščo ne zrozumijemo, to cina,

jaku dovedeťsia zaplatyty, može buty… nadto vysokoju, — skazav Koordynator. Pomovčavšy, vin dodav: — I ščo ž, po-tvojemu, my povynni robyty? — Te, ščo j dosi, — vidpoviv Likar, — ale šansy naši na uspich ja vvažaju mizernymy, pryblyzno… pryblyzno odyn do čysla rokiv, ščo jich naličuje cyvilizacija Edema… Z tuneliu vysunuvsia Inžener. Pobačyvšy tovaryšiv, jaki vidpočyvaly v šyrokij smuzi tini, nače na pliaži, vin skynuv kombinezon i pidijšov do nych, šukajučy j sobi miscia. Chimik movčky pokazav jomu poruč sebe. — Nu, jak tam u tebe, posuvajeťsia? — zapytav Koordynator. — Tak, u mene hotovi vže majže try četvertych… A vtim, ja ne veś čas praciuvav nad cym, — ja probuvav perehlianuty našu dumku, niby toj peršyj zavod, — na pivnoči, — praciuje tak, jak my ce bačyly, bo vin nikym ne kontroliujeťsia j rozrehuliuvavsia… V čomu rič? Ščo tut smišnoho? Nu, čoho vy rehočete? — Ja vam zaraz ščoś skažu, — ozvavsia Likar. Vin odyn z usich lyšavsia považnym. — Koly naš korabeľ bude hotovyj do startu, sered nas vybuchne bunt. Nichto ne zachoče letity, poky ne dovidajeťsia… Bo jakščo vže naviť teper, zamisť toho ščob u poti čola zakručuvaty hvyntyky… — Vin rozviv rukamy. — To, značyť, vy tež hovoryte pro ce? — zdohadavsia narešti Inžener. — Nu j do čoho ž vy dijšly? — Ni do čoho, a ty? — Ščyro kažučy, ja tež, ale… ja šukav dejaki najzahaľniši j vodnoraz najcharakterniši rysy javyšča, z jakym my zitknulysia, i mene vrazylo, ščo toj avtomatyčnyj zavod ne lyše praciuvav za zamknutym cyklom, ale j praciuvav načebto nedbalo— okremi «hotovi vyroby» riznylysia miž soboju. Pryhadujete? Vsi zhidlyvo zahuly. — Nu, a včora Likar zvernuv uvahu na te, ščo okremi duplexy vidrizniajuťsia odyn vid odnoho dyvnym sposobom: v odnych ne bulo očej, v inšych — nosa, kiľkisť paľciv tež minialasia, te ž same bulo j z koliorom škiry. Vse ce kolyvalosia v pevnych mežach, nemovby to bulo naslidkom vidomoji netočnosti procesu «orhaničnoji» technologiji — tut i tam… — A ce j spravdi cikavo! — vyhuknuv Fizyk, jakyj sluchav, joho z velyčeznoju uvahoju. A Likar dodav: — Tak, narešti ščoś suttieve. A dali? Dali? — obernuvsia vin do Inženera. Ton rozhubleno pochytav holovoju: — Vidverto kažučy, ja ne navažujusia vam pro ce skazaty. Liudyna, koly vona lyšajeťsia na samoti z soboju, vyhaduje vsiliaki… — Ta kažy vse! — kryknuv Chimik, ledve strymujučy svoje oburennia. — Kažy, jakščo vže počav, — pidtrymav joho Kibernetyk. — Ja rozmirkovuvav tak: tam pered namy buv kolovyj proces vyrobnyctva, rujnuvannia i znovu vyrobnyctva. Včora vy tež vidkryly ščoś schože na zavod. A jakščo ce zavod, to vin povynen ščoś vyrobliaty. — Ni, tam ničoho ne bulo, — zaperečyv Chimik. — Okrim skeletiv. Ščopravda, my ohlianuly ne vse… — dodav vin iz sumnivom. — A jakščo cej zavod vyrobliaje… duplexiv? — tycho zapytav Inžener i sered zahaľnoji movčanky poviv dali: — Systema vyrobnyctva bula b analogičnoju — serijnoju,

masovoju, z vidchylenniamy, vyklykanymy, skažimo, ne tak brakom kontroliu, jak svojeridnistiu procesiv, kotri protikajuť tak, ščo v nych vynykajuť pevni vidchylennia vid zaplanovanoji normy, jaki ne piddajuťsia vže keruvanniu. Skelety tež riznylysia miž soboju. — I… ty vvažaješ… ščo vony vbyvajuť tych, koho «pohano zrobleno»?.. — tremtiačym holosom zapytav Chimik. — Zovsim ni! Ja dumaju, ščo ti… tila, jaki vy znajšly, ščo vony vzahali nikoly ne žyly! Ščo syntez udavsia lyše nastiľky, ščob stvoryty orhanizmy z dobre rozvynenymy mjazamy, nadileni vsima vnutrišnimy orhanamy, odnak vidchylennia vid normy bulo take velyke, ščo vony vyjavylysia nezdatnymy do… do funkciönuvannia, a otže vzahali ne ožyly i jich bulo usuneno, vykliučeno z vyrobnyčoho cyklu… — A… toj riv pid mistom — ce ščo? Tež «nehodiašča produkcija»? — zapytav Kibernetyk. — Ne znaju, choča, miž inšym ne vykliučeno j take… — Tak, — pohodyvsia z nym Likar. Vin dyvyvsia na povytu holuboju imloju liniju obriju. — V tomu, ščo ty hovoryš, je ščoś take… ta zlamana trubka, perša j druha… — Može, čerez nych vvodylysia jakiś žyvyľni rečovyny pid čas syntezu. — Ce počasty pojasnylo b i te, čomu duplex, jakoho vy pryvezly, zdajeťsia rozumovo nedorozvynenym, — dokynuv Kibernetyk. — Vin buv stvorenyj zrazu takym «doroslym», ne rozmovliaje, v nioho nemaje nijakoho dosvidu… — E, ni, — zaperečyv Chimik. — Naš duplex use-taky deščo znaje — vin bojavsia ne tiľky povernennia do toho kaminnoho prytulku, ščo zreštoju šče. možna bulo b jakoś zrozumity, ale j dzerkaľnoji smuhy tež. Krim toho, vin deščo znav pro te svitlove vidobražennia, pro tu nevydymu mežu, jaku my peretnuly… — Jakščo dali rozvynuty ciu Henrykovu hipotezu, to vynykaje kartyna, jaku važko pryjniaty, — movyv Koordynator, dyvliačyś na pisok pid nohamy. — Toj peršyj zavod vyrobliaje detali, jaki nichto ne vykorystovuje. A druhyj? Žyvi stvorinnia? Naviščo? Ty dumaješ, ščo vony… tež uvodiaťsia v kolovyj proces? — Perestań! — kryknuv Kibernetyk i zdryhnuvsia. — Spodivajuś, ty ne hovoryš pro ce cilkom serjozno? — Stryvaj, — Chimik siv. — Jakby žyvi povertalysia v retortu, to usunennia nedoskonalych stvoriń, jaki ne piddajuťsia ožyvlenniu, bulo b absoliutno zajvym. Zreštoju, my vzahali ne bačyly slidiv takoho procesu… Zapala raptova tyša. Likar vyprostavsia j okynuv usich uvažnym pohliadom. — Posluchajte mene, — movyv vin, — ničoho ne vdiješ… Ja mušu ce vam skazaty. My vsi opynylysia pid vplyvom «vyrobnyčoji» hipotezy Inženera i teper namahajemosia pidihnaty pid neji vsi fakty. Tak oś: z usioho cioho nezaperečno vyplyvaje odne — my duže blahorodni j najivni liudy… Vsi hlianuly na nioho z neabyjakym podyvom; koly vin poviv dali, podyv cej zris išče biľše: — Vy ščojno namahalysia zmaliuvaty najžachlyvišji reči, na jaki tiľky zdatna vaša fantazija, j stvoryly kartynu, kotru mohla b ujavyty sobi dytyna. Zavod, ščo vyrobliaje žyvi istoty, aby potim jich znyščuvaty… Liubi moji, dijsnisť može vyjavytysia nabahato hiršoju. — Nu znaješ! — vybuchnuv Kibernetyk. — Začekaj! Nechaj hovoryť! — utrutyvsia Inžener. — Čym dovše ja dumaju pro vse te, ščo my perežyly v ciomu selyšči, tym biľše perekonujusia: my bačyly ščoś zovsim inše, niž nam zdavalosia.

— Kažy jasniše. Ščo ž tam take, po-tvojemu, dijalosia? — zapytav Fizyk. — Ja ne znaju, ščo tam dijalosia, zate ja znaju, ja peven, ščo znaju, čoho tam ne dijalosia. — Oce tak zakrutyv! Može, ty narešti oblyšyš hovoryty zahadkamy? — Ja choču skazaty tiľky oś ščo: pislia dovhoho blukannia cym kamjanym labiryntom nas znenaćka otočyv natovp jakyj trochy pomjav nam boky, a potim rozsijavsia i rozbihsia Oskiľky, pidjiždžajučy do selyšča, my pomityly, jak u niomu hasnuť vohni, to, pevna rič, podumaly, ščo ce povjazaš z našym prybuttiam, ščo žyteli vid nas pochovalysia — i šče nas otočyv natovp tych, chto tikav do schovyšč, čy ščoś podibne. Tak oś: u miru možlyvosti ja jaknajdokladniše vidnovyv u pamjati vsiu poslidovnisť podij, use, ščo dijalosia z namy j dovkola nas, i skažu vam: ce bulo ščoś zovsim inše— ščoś take, pered čym rozum zachyščajeťsia, jak pered prypuščenniam pro bezumstvo. — Ty zbyravsia hovoryty prosto, — perebyv joho Fizyk. — A ja j hovoriu prosto. Buď laska, dajeťsia taka sytuacija: na planetu, naselenu rozumnymy istotamy, sidajuť kosmični pryšeľci. Jak, po-vašomu, na ce reahuvatymuť žyteli? Oskiľky nichto ničoho ne vidpoviv, Likar provadyv dali: — Jakby naviť žyteliv cijeji planety bulo stvoreno v retortach čy vony zjavylysia b na svit za šče nezvyčajnišych obstavyn, ja baču tiľky try možlyvych typy povedinky: sproby vstanovlennia kontaktu z prybuľciamy, sproby. napasty na nych abo — panika. Vyjavylosia, odnak, ščo možlyvyj šče j četvertyj typ — cilkovyta bajdužisť! — Ty ž sam kazav, ščo vam trochy rebra ne polamaly, a teper nazyvaješ ce bajdužistiu?! — vyhuknuv Kibernetyk. Oči Chimika, jakyj uvažno sluchav Likaria, raptom spalachnuly blyskom. — Jakby ty opynyvsia na šliachu stada, jake tikaje vid požeži, vono mohlo b povestysia z toboju šče hirše, odnak ce zovsim ne označaje, ščo te stado zvernulo na tebe uvahu, — vidpoviv Likar. — Kažu vam — cej natovp, jakyj zakrutyv nas u svojemu vyri, vzahali nas ne bačyv! Vin ne cikavyvsia namy! Buv ochoplenyj panikoju, zhoden, ale zovsim ne čerez nas. My opynylysia jomu na dorozi absoliutno vypadkovo. Zvisna rič, my z samoho počatku buly pevni, ščo ce čerez nas pohaslo svitlo j nastav toj chaos — use, ščo my tam bačyly. Ale ce nepravda. Use bulo inakše. — Dovedy, — skazav Inžener. — Speršu ja chotiv by počuty, ščo skaže mij suputnyk, — vidpoviv Likar, dyvliačyś na Chimika. Toj sydiv u jakomuś dyvnomu zacipeninni, bezzvučno vorušačy hubamy, nemovby promovliajučy ščoś sam do sebe. Vid nespodivanky Chimik až zdryhnuvsia. — Tak, — movyv vin. — Otže, tak. Tak. Veś čas až do cioho momentu mene ščoś mučylo, ne davalo meni spokoju — ja vidčuvav, ščo tam vynyklo jakeś zrušennia, jakeś neporozuminnia, čy jakby ce skazaty… ščo… ja nemovby čytav pereplutanyj text i nijak ne mih ulovyty, de perestavleno rečeń nia. Teper use stalo dlia mene na svoji miscia. Vse vidbuvalosia same tak, jak rozpovidaje vin. Ja bojusia, ščo my cioho ne dovedemo— ce nemožlyvo dovesty. Treba bulo buty tam, u tomu natovpi. Vony prosto vzahali ne bačyly nas. Za vyniatkom kiľkoch najblyžčych, pevna rič, ale same ti, jaki mene otočyly, ne piddalysia zahaľnij panici — ja skazav by, zovsim navpaky: mij vyhliad dijav na nych naviť trochy protverezlyvo, bo poky vony dyvylysia na mene, ce buly prosto duže zdyvovani,

nadzvyčajno vraženi žyteli planety, jaki pobačyly nevidomych istot. Vony zovsim ne zbyralysia zrobyty meni ščoś pohane — ja naviť pryhaduju, ščo vony dopomahaly meni vybratysia z tlumu, naskiľky ce, zvyčajno, bulo možlyvo. — A jakščo cej natovp chtoś naćkuvav na vas, jakščo vin vykonuvav tiľky roľ nahonyča? — prypustyv Inžener. Chimik zaperečlyvo pochytav holovoju: — Tam ničoho takoho ne bulo — nijakych obertovych dyskiv, nijakoji ozbrojenoji ochorony, nijakoji orhanizaciji — buv cilkovytyj chaos, i ničoho biľše. Tak, — dodav vin, — ja spravdi dyvujusia, ščo tiľky teper zrozumiv ce! Ti, jaki bačyly mene zblyźka, nemovby potrochu prychodyly do tiamy, a jak naviženo povodylysia vsi inši! — Jakščo vse bulo tak, jak vy kažete, — ozvavsia Koordynator, — to ce označaje dosyť dyvnyj zbih obstavyn: čomu vohni pohasly same v toj moment, koly my tudy pryjichaly? — Aha, teorija jmovirnosti, — usmichnuvsia Likar i holosniše dodav: — Ja ne baču v ciomu ničoho nezvyčajnoho i vyslovliuju ne pozbavlene pidstav prypuščennia, ščo taki stany vynykajuť porivniano často. — Jaki stany? — Vseochopliujučoji paniky. — I ščo ž jiji može spryčyniaty? — Nu, skažimo, vidchylennia v procesi rozvytku cyvilizaciji planety, — porušyv zahaľne movčannia Kibernetyk. — Periöd rehresyvnoho rozvytku, skažimo, sproščujučy: cyvilizaciju rozjidaje ščoś na zrazok… sociäľnoho raku… — Ce duže tumanno, — skazav Koordynator. — Zemlia, jak my znajemo, — cilkom peresična planeta. Na nij buly epochy involiuciji, cili cyvilizaciji vynykaly j zanepadaly, ale, integrujučy tysiačolittia, my oderžujemo kartynu uskladnennia žyttia i zmicnennia zasobiv joho zachystu. My nazyvajemo ce prohresom. Prohres vidbuvajeťsia na peresičnych planetach. Ale, zhidno iz zakonamy velykych čysel, isnujuť i statystyčni vidchylennia vid peresičnoho, pozytyvni i nehatyvni. Ne treba vdavatysia do hipotez pro tymčasovu deheneraciju, pro ruch nazad. Možlyvo, chvorob, jaki suprovodžuvaly vynyknennia cyvilizaciji, tut bulo i je značno biľše, niž deś-inde. Možlyvo, my z vamy sily same na zrazok «nehatyvnoho vidchylennia…» — Matematyčnyj demonizm, — burknuv Inžener. — Ale toj zavod taky isnuje, — zauvažyv Fizyk. — Toj, peršyj, ja zhoden; isnuvannia druhoho — hipoteza, jaku ne vdasťsia pidperty žodnymy arhumentamy. — Odne slovo, potribna nova expedycija, — skazav Chimik. — Ščodo cioho v mene ne bulo anijakisińkych sumniviv. Inžener rozzyrnuvsia dovkola. Sonce vže javno schylialosia na zachid, tini na pisku vydovžuvalysia. Povijav lehkyj vitereć. — Može, siohodni?.. — zapytav vin, dyvliačyś na Koordynatora. — Siohodni treba bulo b pojichaty chiba ščo po vodu, — skazav toj i pidvivsia. — Dyskusija projšla duže cikavo, — dodav vin z takym vyrazom oblyččia, nemovby dumav pro ščoś zovsim inše, pidniav svij kombinezon i vidrazu ž kynuv joho — kombinezon rozpiksia na sonci. — Ja hadaju, — poviv vin dali, — ščo nadvečir my prohuliajemosia na kolesach do strumka. My ne povynni uchyliatysia vid vykonannia vyznačenoho planu ni

za jakych umov, chiba ščo nam zahrožuvatyme bezposerednia nebezpeka. — Vin povernuvsia do tovaryšiv, jaki sydily na pisku. Chvylynu pyľno dyvyvsia na nych i narešti poviľno movyv: — Mušu vam skazaty, ščo ja trochy… nespokijnyj. — Čomu? — Meni ne podobajeťsia, ščo nam daly spokij pislia toho pozavčorašnioho vizytu. Nas vyjavyly biľše niž dobu tomu i… ničoho. Tak ne povodyťsia žodne suspiľstvo, na holovu jakomu padaje z neba korabeľ z žyvymy istotamy. — Ce pevnoju miroju pidtverdžuvalo b moje prypuščennia, — zauvažyv Kibernetyk. — Pro «rak», jakyj rozjidaje Edem? Nu, z našoho pohliadu ce bulo b ne najhirše, tiľky… — Ščo? — Ničoho. Davajte zajmemosia narešti Zachysnykom. Skynemo z nioho tu lavynu ulamkiv. Useredyni diödy, mabuť, ucilily.

9 Ponad dvi hodyny dovelosia popraciuvaty členam ekipažu, perš niž vony povynosyly z nyžnioho vidsiku častyny potroščenych avtomativ, spresovanych, pokručenych, spliuščenych do nevpiznannia zapasnych detalej, jaki pry udari vyrvalysia z kripleń i lavynoju pochovaly pid soboju Zachysnyka. Najbiľšyj tiahar pidijmaly malym važelevym pidjomnykom, a vse, ščo ne vdalosia protiahty v dveri, Inžener z Koordynatorom speršu rozbyraly. Dvi broniovani plyty, kotri zaklynylo miž baštočkoju Zachysnyka i jaščykamy zi svyncevymy bruskamy, jakyj prydavyv joho, vony zreštoju porizaly elektryčnoju duhoju, pidvivšy kabeli z rozpodiľnoho ščyta reaktora. Kibernetyk i Fizyk sortuvaly te, ščo vže bulo vydobuto z kupy ulamkiv, jaki žalibno skrehotaly. Častyny, ščo ne piddavalysia remontovi, vony vykydaly v brucht. Chimik svojeju čerhoju sortuvav cej brucht zaležno vid rodu materiälu. Čas vid času, koly treba bulo vynesty jakyjś duže masyvnyj element konstrukciji, vsi kydaly svoju robotu j pospišaly na dopomohu «nosyľnykam». Za kiľka chvylyn do šostoji dostup do spliuščenoho loba Zachysnyka vidkryvsia nastiľky, ščo možna bulo pidijmaty joho verchnij liuk. Kibernetyk peršym zistrybnuv u temne nutro avtomata j za chvylynu poprosyv lampu; jomu spustyly jiji zhory na kabeli. Za chvylynu znyzu, nače z dna kolodiazia, dolynuv joho zdušenyj vyhuk: — Je! Je! — I na myť iz liuka vysunulasia joho holova. — Tiľky sidaj i jiď! Use ustatkuvannia dije!! — Ničoho dyvnoho — adže Zachysnyk dlia toho j isnuje, ščob bahato vytrymaty, — vidpoviv Inžener i veś až zasiajav. — Liubi moji, vže šisť hodyn. Jakščo jichaty po vodu, to ce treba zrobyty zaraz, — skazav Koordynator. — U Kibernetyka j Inženera roboty po horlo, i, ja hadaju, my pojidemo v tomu samomu skladi, ščo j učora. — Ja ne zhoden! — Ty ž sam rozumiješ… — počav Koordynator, ale Inžener ne dav jomu dokinčyty: — Ty možeš te, ščo j ja. Siohodni v raketi zalyšyšsia ty. Vony zasperečalysia. Narešti Koordynator postupyvsia. Do skladu expedyciji vvijšly Inžener, Fizyk i Likar. Ostannioho vmovyty ne vdalosia — vin napolih na svojemu. — Adže j spravdi nevidomo, de nebezpečniše — tut čy tam, jakščo ce dlia tebe tak važlyvo, — skazav vin narešti, rozdratovanyj Inženerovym natyskom, i pidniavsia nahoru po stalevomu trapu. — Kanistry vže na bahažnyku, — skazav Koordynator. — Do strumka ne biľš jak dvadciať kilometriv. Naberete vody — i vidrazu ž nazad, dobre? — Jakščo vdasťsia, my zmotajemosia tudy šče raz, — skazav Inžener. — Todi v nas bude vže čotyrysta litriv. — Nu, ce my šče pobačymo, čy vdasťsia pojichaty vdruhe. Chimik i Kibernetyk chotily vyjty za nymy, ale Inžener zastupyv jim dorohu: — Ni, tiľky bez provodžań, proščań — ce ne maje nijakoho sensu. Buvajte. Odnomu vse odno treba buty nahori, ot chaj vin i jide z namy. — Ce jakraz ja, — skazav Chimik. — Ty ž bačyš, ščo ja bezrobitnyj. Sonce vže torkalosia liniji zachodu. Pereviryvšy pidvisku, liuft kerma j zapas izotopnoji sumiši, Inžener siv poperedu. Tiľky-no Likar pidniavsia v mašynu, duplex, jakyj ležav

pid raketoju, ustav i, vyprostavšyś na veś zrist, počalapav do nych. Vsiudychid rušyv. Velyčezne stvorinnia zastohnalo j kynulosia za nym zi švydkistiu, jaka pryholomšyla Chimika. Likar kryknuv ščoś Inženerovi, i toj zupynyv mašynu. — Nu, čoho ty chočeš? — burknuv Inžener. — Ne bratymemo my ž joho z soboju! Zbenteženyj Likar bezporadno dyvyvsia na veletnia. — Zamkny joho v raketi. Vin pide za toboju, — poradyv Inžener. — Abo usypy joho, — kynuv Fizyk. — Bo jakščo vin poženeťsia za namy, to može pryvabyty šče kohoś. Ce perekonalo Likaria. Vsiudychid poviľno pidjichav do rakety, duplex podavsia za nym svojimy dyvnymy strybkamy, potim Likar nasylu zatiahnuv veletnia v tuneľ. Povernuvsia vin chvylyn čerez pjatnadciať, lychyj i znervovanyj, i povidomyv tovaryšiv: — Ja zamknuv joho v tamburi perevjazočnoji. Tam nemaje skla ani jakychś hostrych predmetiv. Ale ja bojusia, ščo vin narobyť gvaltu. — Nu, nu, — promymryv Inžener. — Ne buď smišnym. Likar chotiv vidpovisty, može, naviť ščoś hostre, ale strymavsia. Vsiudychid znovu rušyv i velykoju duhoju objichav raketu. Chimik machav jim uslid rukoju, naviť koly uže ne bačyv ničoho, krim vysokoho, rozvijanoho pliumažu kuriavy. Potim vin počav rozmireno pochodžaty poblyzu nehlybokoho okopčyka, v jakomu stojav vyprominiuvač. Vin chodyv tak majže dvi hodyny, koly sered strunkych «čaš», jaki vidkydaly dovhi tini, zjavylasia chmarka kuriavy. Jajcepodibnyj, rozbuchlyj červonyj soniačnyj dysk ščojno torknuvsia liniji obriju, na pivnoči syniv pryplyv chmar, zvyčnoho cholodu, jakyj nasuvavsia o cij pori, ne vidčuvalosia — vse šče stojala zaducha. Chimik vybih iz tini rakety j pobačyv vsiudychid, jakyj pidstrybuvav na boroznach, prokladenych obertovymy dyskamy. Mašyna šče ne vstyhla zupynytysia, a vin uže buv bilia neji. Jomu ne dovelosia rozpytuvaty pro naslidky vylazky — vsiudychid važko sydiv na spliuščenych šynach, u vsich kanistrach chliupalasia voda, naviť na viľnomu sydinni stojav povnyj bidon. — Nu, jak zjizdyly? — zapytav Chimik. Inžener zniav temni okuliary j chustynkoju vyter z oblyččia pit i pyliavu. — Z velyčeznym zadovolenniam, — vidpoviv vin. — Nikoho ne zustrily? — Jak zvyčajno, kolesa, ale my obmynuly jich zdaleku — pojichaly po druhyj bik haju, toho, de jamy, pamjataješ? Tam majže zovsim nemaje borozen. Ščopravda, dovelosia trochy pomoročytysia, poky napovnyly kanistry. Ne zaškodyv by jakyjś nasosyk. — My chočemo pojichaty šče raz, — ozvavsia Fizyk. — Speršu treba perelyty vodu. — Ne vart, — machnuv rukoju Fizyk, — tut ležyť stiľky porožnich bidoniv i kanistr, viźmemo inši, a potim perelliemo vse za odnym zachodom, ha? Vin perezyrnuvsia z Inženerom, nemovby vony ščoś zadumaly. Chimik cioho ne pomityv, joho tiľky trochy zdyvuvav takyj pospich. Kvapliačyś, mov na požežu, vony vyvantažyly kanistry j tiľky-no kynuly na bahažnyk porožni — jich bulo ne tak uže j bahato, — vidrazu ž sily i rvonuly z miscia, zdijmajučy kluby kuriavy. Stina kuriavy šče osidala na rivnyni, červonijučy v promeniach pryzachidnoho soncia, koly z tuneliu vyjšov Koordynator. — Šče ne povernulysia? — zapytav vin. — Uže buly, vzialy porožni kanistry j bidony i pojichaly šče raz.

Koordynator skoriše zdyvuvavsia, niž rozserdyvsia: — Jak ce — šče raz? Vin skazav, ščo zaraz zminyť Chimika, j spustyvsia v korabeľ, ščob povidomyty novynu Kibernetykovi, jakyj vovtuzyvsia bilia universaľnoho avtomata, ale z tym važko bulo rozmovliaty. U roti v nioho styrčalo blyźko dvoch desiatkiv tranzystoriv, vin vypliovuvav jich u doloniu, mov kistočky; kiľkasot vydobutych iz porcelitovych nutroščiv provodiv Kibernetyk obvyv sobi dovkola šyji j pryjednuvav jich z takoju švydkistiu, ščo tiľky paľci imyhotily. Inodi vin zastyhav i dobru chvylynu až nače v jakomuś zacipeninni vdyvliavsia u velyku schemu, jaka vysila pered joho nosom. Koordynator povernuvsia na poverchniu, zaminyv Chimika, jakyj pišov hotuvaty dlia vsich večeriu, i, sydiačy bilia vyprominiuvača, korotav čas, robliačy praktyčni notatky na berehach montažnoji knyhy, rozpočatoji Inženerom. Vony dva dni krutyly mizkamy, kudy podity devjanosto tysiač litriv radiöaktyvnoji vody, jaka zalyla veś vidsik nad vantažnym liukom. Ce bulo odne z tych začarovanych kil, z jakoho, zdavaloś, ne bulo vychodu j na jake vony bez kincia naštovchuvalysia — ščob očystyty ciu vodu, treba bulo zapustyty fiľtry, a distatysia do kabelia, jakyj jich žyvyv, možna bulo tiľky čerez zalytyj vodoju vidsik. Na korabli buv naviť vodolaznyj skafandr, ale vin ne zachyščav vid vyprominiuvannia. Prystosovuvaty joho speciäľno j pokryvaty svyncem ne malo nijakoho sensu — rozumniše bulo počekaty, koly zapuščeni avtomaty zmožuť zanurytysia pid vodu. Koordynator sydiv pid kormoju rakety, na jakij z nastanniam temriavy rehuliarno spalachuvav problyskovyj lichtar, i jakomoha švydše namahavsia zapysaty te, ščo spadalo jomu na dumku, bo svitlo horilo vsioho try sekundy. Potim vin sam smijavsia, rozhliadajučy svoji karliučky. Koly vin hlianuv na hodynnyk, bulo vže majže desiať. Vin ustav i počav chodyty tudy j siudy, vyhliadajučy vohni vsiudychoda, ale ničoho ne bačyv — zavažav problyskovyj lichtar. Todi vin trochy viddalyvsia v toj bik, zvidky mala zjavytysia mašyna. Jak zavždy, koly vin lyšavsia na samoti, Koordynator zviv oči na zirky: Moločnyj Šliach kruto zlitav u temriavu. Vid Skorpiöna vin pereviv pohliad livoruč i zdyvovano zupynyvsia — najjaskraviši zirky Kozeroha leď vydnilysia, tonučy v blidomu polumji, nemovby Moločnyj Šliach raptom rozšyryvsia j prokovtnuv jich — a vony ž buly daleko poza joho mežamy. Raptom Koordynator use zrozumiv. Ce bula zahrava, same tam, nad schidnym obrijem. Serce joho zabylosia poviľno j syľno. Do horla pidkotyvsia klubok, ale vidrazu ž propav. Zcipyvšy zuby, Koordynator rušyv dali. Zahrava bula biluvata, nyźka j nerivnomirno pryhasala, ščob čerez jakyjś čas spalachnuty kiľka raziv pidriad. Vin zapliuščyv oči j z nejmovirnym napruženniam usluchavsia v tyšu, prote čuv tiľky šum vlasnoji krovi u vuchach. Teper suzirjiv majže ne bulo vydno; Koordynator neporušno zastyh na misci, vdyvliajučyś u neboschyl, jakyj nalyvavsia kalamutnym svitinniam. Speršu vin chotiv povernutysia do rakety j vymanyty nahoru tovaryšiv — vony mohly b pity do strumka z vyprominiuvačem. Pišky ce zajnialo b u nych ščonajmenše try hodyny. Krim vsiudychoda, v nych buv nevelykyj vertolit, odnak joho zaklynylo u vidsiku miž jaščykamy, zalytomu vodoju: styrčala tiľky verchivka, hvynt pid čas avariji potroščyvsia na šmatky, kabina, mabuť, bula u šče hiršomu stani. Ščopravda, v nych zalyšavsia šče Zachysnyk. Koordynator podumav, ščo vony možuť prosto sisty v nioho, dystancijno vidkryty vantažnyj liuk — joho pryvod umykavsia v mašynnomu viddilenni — i projichaty kriź vodu, jaka zreštoju vyllieťsia, tiľky-no vidkryjeťsia liuk. U Zachysnyku radiäcija jim

ne zahrožuvala b. Ta vin ne buv peven, čy liuk vidkryjeťsia vzahali, ne kažučy vže pro te, ščo robyty potim — veś grunt dovkola rakety obernuvsia b na velyku radiöaktyvnu pliamu. I vse ž taky: jakby znattia, ščo liuk vidkryjeťsia… Koordynator skazav sobi, ščo začekaje šče desiať chvylyn; jakščo do toho času vin ne pobačyť vohniv vsiudychoda, dovedeťsia jichaty. Bulo trynadciať chvylyn na odynadciatu. Vin opustyv ruku z hodynnykom. Zahrava, — tak, vin ne pomyliavsia, — povoli sunula vzdovž obriju, dochodyla vže do Aľfy Fenixa; vhori roževuvata, vnyzu kalamutno-bila smuha povzla na pivnič. Vin znovu hlianuv na cyferblat hodynnyka. Zalyšalosia šče čotyry chvylyny, koly vin raptom pobačyv svitlo far. Spočatku na obriji zablymav vohnyk, zatremtila ziročka, potim svitlo rozdvojilosia, zastrybalo vhoru i vnyz i narešti počalo slipyty ščoraz syľniše — Koordynator čuv uže hučne šurchotinnia kolis. Vsiudychid jichav švydko, ale na vteču ce ne skydalosia — Koordynator znav, ščo z nioho možna vytysnuty biľše, i te, ščo vony ne duže pospišaly, ostatočno joho zaspokojilo. Jak zvyčajno buvaje v takych vypadkach, vin vidčuv pryplyv hnivu. Sam toho ne pomičajučy, vin viddalyvsia vid rakety krokiv na trysta, jakščo ne biľše. Vsiudychid rizko zahaľmuvav, i Likar kryknuv: — Sidaj! Koordynator pidbih, strybnuv bokom na viľne sydinnia, vidsovujučy bidon, i vidčuv, ščo vin porožnij. Hlianuv na tovaryšiv — zovni vse nače bulo harazd. Vin nachylyvsia vpered, torknuvsia stvola vyprominiuvača — stvol buv cholodnyj. Fizyk vidpoviv na joho nime zapytannia pohliadom, jakyj ni pro ščo ne promovliav. Movčky pidjichaly až do samisińkoji rakety. Inžener rizko rozvernuvsia, vidcentrova syla vtysnula Koordynatora v sydinnia, porožni kanistry zaderenčaly, i mašyna zupynylasia bilia samisińkoho vchodu do tuneliu. — Ščo, strumok peresoch? — zapytav vin bajdužym tonom. — My ne zmohly nabraty vody, — vidpoviv Inžener i obernuvsia do nioho na svojemu ruchlyvomu sydinni. — Nam ne vdalosia dojichaty do strumka. — I pokazav rukoju na schid. Z vsiudychoda nichto ne vychodyv. Koordynator zapytlyvo pohliadav to na Fizyka, to na Inženera. — My šče peršoho razu pomityly, ščo tam ščoś zminylosia, — ozvavsia Fizyk, — ale ne znaly, ščo same, j chotily peresvidčytysia. — A jakby vy ne povernulysia, to jaka bula b nam korysť vid takoji vašoji peredbačlyvosti? — kynuv Koordynator, uže ne prychovujučy svojeji liuti. — Nu, davajte, vykladajte vse zrazu, a ne po čajnij ložečci! — Vony tam ščoś robliať uzdovž strumka, pered nym i za nym, dovkola pahorbkiv, u vsich ulohovynach, uzdovž velykych borozen, na protiazi cilych kilometriv, — povidomyv Likar. Inžener kyvnuv holovoju: — Peršoho razu, koly šče bulo vydno, my pomityly tiľky cili chorovody cych veletenśkych dzyh — vony ruchalysia strojem u formi litery V i vykydaly grunt, nemovby kopaly tranšeji. Jak slid my jich rozhledily tiľky po dorozi nazad, z veršyny pahorba, i vony meni ne spodobalysia. — A ščo same tobi v nych ne spodobalosia? — mjako zapytav Koordynator. — Te, ščo vony trykutni j veršyna kožnoho trykutnyka nacilena v naš bik. — Zdorovo! I, ne skazavšy pro ce nikomu ani slovečka, vy pojichaly tudy šče raz? Ty

znaješ, jak nazyvajeťsia taka povedinka? — Može, my j spravdi zrobyly durnyciu, — skazav Inžener, — biľše toho, ja naviť peven, ščo zrobyly jiji, ale my podumaly, ščo koly počnemo tut radytysia, čy jichaty nam udruhe, znovu vynyknuť superečky, chto povynen naražaty na nebezpeku svoje dorohocinne žyttia i tak dali, — i vyrišyly vporatysia z cym švydko sami. Ja rozrachovuvav na te. ščo z nastanniam sutinkiv vony zmušeni buduť jakoś osvityty te misce robit. — Vony vas ne pomityly? — Ja majže peven, ščo ni. V kožnomu razi, nijakych oznak cioho ja ne bačyv — na nas nichto ne napav. — Jak vy jichaly cioho razu? — Majže veś čas veršynamy pahorbiv, točniše, ne samymy veršynamy, a trochy nyžče, ščob vony ne mohly nas pobačyty na tli neba. Pevna rič, bez vohniv. Čerez te my tak dovho ne vertalysia. — Otže, vy vzahali ne zbyralysia nabyraty v kanistry vody i vzialy jich tiľky dlia toho, ščob zbyty z pantelyku Chimika? — Ni, ce ne tak, — utrutyvsia v rozmovu Likar. Vony vse šče sydily u vsiudychodi, i jich to osvitliuvaly spalachy problyskovoho lichtaria, to znovu ohortala temriava. — My chotily pidjichaty do strumka značno dali, z protyležnoho boku, odnak nam ce ne vdalosia. — Čomu? — Bo vony j tam veduť taki sami roboty. Zaraz, tobto z nastanniam temriavy, zalyvajuť u tranšeji jakuś svitnu ridynu — vona davala stiľky svitla, ščo nam use bulo prekrasno vydno. Koordynator hlianuv na Inženera: — Ščo b ce mohlo označaty? Toj znyzav plečyma: — Možlyvo, vony robliať jakiś vidlyvky. Choča, jak na rozplavlenyj metal, ta rečovyna bula nadto ridka. — Čym vony jiji pryvozyly? — Ničym. Klaly ščoś uzdovž borozen; možlyvo, to buv truboprovid, ale z pevnistiu skazaty cioho ne možna. — Ridkyj metal nahnitaly po truboprovodu?! — Kažu tobi, ščo ja bačyv ce v temriavi, u binokľ, pry duže pohanomu osvitlenni — centr kožnoji tranšeji svityťsia, jak rtutnyj paľnyk, a dovkola vse tone v temriavi, A vtim, my ni razu ne pidjiždžaly do nych blyžče, niž na simsot metriv. Problyskovyj lichtar pohas, i vony kiľka chvylyn sydily, ne bačačy odyn odnoho; potim lichtar spalachnuv znovu. — Ja hadaju, joho treba zniaty, — skazav, pidvodiačy oči, Koordynator. — I to nehajno, — dodav vin. Lichtar znovu blysnuv, i vsi pobačyly Chimika, jakyj vylazyv iz tuneliu. — Ščo tam? — zapytav Koordynator. Chimik pidbih do mašyny, joho zasypaly zapytanniamy, a Inžener tym časom spustyvsia u mašynne viddilennia i vymknuv strum. Lichtar blysnuv vostannie, i vse dovkola porynulo v piťmu. Zahrava na obriji, zdavalosia, rozhorilasia tde jaskraviše. Teper vona pomitno zmistylasia na pivdeń.

— Jich tam ťma-ťmenna, — skazav Inžener, jakyj znovu povernuvsia nahoru j stojav bilia rakety, oblyččiam do zahravy. — Tych velykych dzyh? — Ni, duplexiv. Na tli toho svitnoho tista my bačyly jichni syluety — vony duže pospišaly, očevydiačky, cia masa, cholonučy, hustišaje. Vony obkladaly jiji jakymyś gratkamy zzadu i z bokiv. Perednia častyna, tobto bik, povernenyj do nas, lyšyvsia vidkrytym. — Nu j ščo ž dali? Tak i syditymemo sklavšy ruky?.. — zbudženym holosom zahovoryv Chimik. — Ta ni, — vidpoviv Koordynator. — Zaraz zachodymosia pereviriaty vsi systemy Zachysnyka. Vony chvylynu pomovčaly, dyvliačyś na zahravu, jaka kiľka raziv jaskravo spalachnula. — Chočeš spustyty vodu? — ponuro zapytav Inžener. — Poky v ciomu nemaje nahaľnoji potreby, to ni. Ja vže dumav pro ce. Sprobujemo vidkryty liuk. Jakščo kontroľna pokažuť, ščo mechanizm zamka dije, zakryjemo joho znovu i budemo prosto čekaty. Kryška vidijde na jakychś paru milimetriv, u hiršomu razi vnyz vyllieťsia kiľka desiatkiv litriv vody. Taka maleńka radiöaktyvna pliama — ne problema, my damo sobi z neju rady. Zate znatymemo, ščo v buď-jaku chvylynu možemo vyjichaty v Zachysnyku nazovni j matymemo svobodu manevru. — V najhiršomu razi pliama zalyšyťsia, ale vže vid nas, — zauvažyv Chimik. — Cikavo, ščo tobi daduť ci experymenty, jakščo ataka bude atomna? — Keramit vytrymuje do triochsot metriv vid epicentra. — A jakščo vybuch staneťsia za sto metriv? — Zachysnyk vytrymaje joho j za sto metriv, — vidpoviv Koordynator. — Ukopanyj u grunt, — utočnyv Fizyk. — Nu to j ščo? Jakščo treba bude, to vkopajemo. — Jakščo vybuch staneťsia naviť za čotyrysta metriv, liuk zaplavyťsia vid vysokoji temperatury i nazovni nam ne vyjty! My zvarymosia tam, jak raky! — Vse ce pusti balačky. Poky ščo bomby ne padajuť. A vtim, pryznajmosia narešti sami sobi, chaj jomu bis: raketu my ne pokynemo. Cikavo, z čoho ty zbuduješ inšu, jakščo jiji znyščať? Pislia cych Inženerovych sliv usi zamovkly. — Stryvajte, — zmetykuvav raptom Fizyk, — adže Zachysnyk ne komplektnyj! Kibernetyk vyjniav z nioho Diödy. — Tiľky z avtomata navodky. Ale možna cilytyś bez avtomata. A vtim, ty j sam ce znaješ: jakščo striliaty antyprotonamy, to ne bida, jakščo j schybyš — naslidok bude toj samyj… — Posluchajte… ja chotiv zapytaty vas pro odnu rič… — ozvavsia raptom Likar. Usi obernulysia do nioho. — Pro ščo same? — Ničoho osoblyvoho, ja chotiv tiľky zapytaty, ščo robyť duplex… Pislia sekundy movčanky vybuchnuv hučnyj rehit. — Ta ty prosto molodeć! — vyhuknuv Inžener. Nastrij u vsich vidrazu ž zminyvsia, nemovby nebezpeka raptom mynula. — Spyť, — vidpoviv Koordynator. — Prynajmni spav pered vośmoju, koly ja do nioho zazyrav…

— Vin vzahali može majže veś čas spaty, — skazav Likar i pocikavyvsia: — A vin ščoś jiv? — U nas vin ničoho ne choče jisty. Ja ne znaju, ščo vin jisť. Do toho, ščo ja jomu pidsovuvav, vin naviť ne dotorknuvsia. — Tak, u kožnoho svoji klopoty, — zitchnuv Inžener. I vsmichnuvsia v temriavi. — Uvaha! — prolunav iz tuneliu holos. — Uvaha! Uvaha!!! Usi rizko obernulysia. Z tuneliu vylazyla velyka temna postať, mjako dzeńknula j zupynylasia. Za nym zjavyvsia Kibernetyk iz zasvičenym lichtarykom na hrudiach. — Naš peršyj universaľnyj! — vidrekomenduvav vin triümfaľnym holosom. — U čomu rič?.. — zapytav vin, po čerzi ohliadajučy osvitleni oblyččia tovaryšiv. — Ščo stalosia? — Poky ščo ničoho, — vidpoviv Chimik. — Ale može statysia — naviť take, ščo važko sobi ujavyty. — Tobto jak?.. U nas že je avtomat… — bezporadno promymryv Kibernetyk. — Tak? Nu, to skažy jomu, ščo vin uže može počynaty. — Ščo? — Kopaty mohyly!!! Vykryknuvšy ci slova, Chimik rozštovchav usich i švydko znyk u temriavi. Koordynator chvylynu postojav, dyvliačyś jomu vslid, a potim rušyv za nym. — Ščo z nym stalosia? — zapytav pryholomšenyj Kibernetyk, jakyj ničoho ne mih zrozumity. — Šok, — korotko pojasnyv Inžener. — Tam, u tych dolynach na schodi, proty nas ščoś hotujuť. My vyjavyly ce pid čas vylazky. Imovirno, na nas napaduť, ale nevidomo jak. — Napaduť? Kibernetyk use šče perebuvav pid vraženniam svoho uspichu, i te, ščo hovoryv Inžener, zdavalosia, zovsim ne dochodylo do joho svidomosti. Vin rozšyrenymy očyma dyvyvsia na tych, ščo stojaly dovkola, potim obernuvsia do rivnyny. Na tli blido-sribliastoji zahravy vydnilysia dvi postati, jaki poviľno povertalysia. Kibernetyk obernuvsia — pidnosiačyś nad liuďmy, poruč stojav avtomat, neporušnyj, nače vysičenyj iz skeli. — Treba ščoś robyty… — prošepotiv vin, niby sam do sebe. — My chočemo pryvesty v ruch Zachysnyka, — skazav Fizyk. — Čy ce ščoś dasť, čy ni, nevidomo, v usiakomu razi, treba bratysia do roboty. Skažy Koordynatorovi, nechaj pryšle do nas Chimika — my jdemo vnyz. Budemo remontuvaty fiľtry. Avtomat pidjednaje kabeľ. Chodimo, — kyvnuv vin Kibernetykovi. — Nema ničoho hiršoho, jak čekaty sklavšy ruky. Vony spustylysia do tuneliu. Avtomat kiľka sekund postojav, a todi raptom povernuvsia na misci j rušyv slidom za nymy. — Dyvyś, Kibernetyk uže nalahodyv z nym zvorotnyj zvjazok, — ne bez zdyvuvannia v holosi skazav Inžener Likarevi. — Ce nam zaraz duže do reči, — dodav vin, — pošlemo Čornoho pid vodu. Koly vin zanuryťsia, jomu ne možna bude podavaty komandy holosom. — A jak? Po radiö? — zapytav Likar neuvažno, movby tiľky dlia toho, ščob ne prypyniaty rozmovy. Vin stežyv za temnymy postatiamy na tli zahravy — vony znovu povernuly v bik rivnyny. Ce schože bulo na ničnu prohulianku pid zoriamy. — Mikroperedavačem, adže ty znaješ… — počav Inžener, prostežyv za Likarevym pohliadom i provadyv dali tym samym tonom: — Vin uže buv peven, ščo nam udasťsia…

— Tak, — kyvnuv holovoju Likar. — Čerez te tak zaperečuvav proty toho, ščob nadto rano pokynuty Edem… — Ničoho strašnoho… — Inžener uže obernuvsia oblyččiam do lazu v tuneľ. — Ja joho znaju. U nioho vse projde, jakščo počneťsia… — Tak, todi vse projde, — pohodyvsia Likar, idučy slidom za nym. Inžener spoviľnyv chodu j namahavsia zazyrnuty Likarevi u viči, ščob peresvidčytyś, čy toj ne hluzuje, ale ne pobačyv ničoho — v tuneli bulo nadto temno. Chvylyn čerez pjatnadciať Koordynator i Chimik spustylysia v raketu. Pered počatkom robit nahoru vyslaly Čornoho, jakyj nasypav dovkola vychodu z tuneliu dvometrovyj val, utrambuvav joho j ukripyv, a potim znis unyz zalyšeni na poverchni reči. Krim okopanoho vyprominiuvača, tam zalyšyvsia tiľky vsiudychid. Škoda bulo hajaty čas na joho rozbyrannia, a dlia avtomata znajšlasia inša robota. Opivnoči vsi energijno vzialysia do praci. Kibernetyk pereviryv use vnutrišnie ustatkuvannia Zachysnyka, Fizyk j Inžener rehuliuvaly radiäcijnofiľtruvaľnu ustanovku, a Koordynator u zachysnomu kostiumi stojav nad kolodiazem nyžnioho jarusu mašynnoho viddilennia, na dno jakoho pirnuv avtomat i praciuvav pid dvometrovoju tovščeju vody bilia rozhalužennia kabeliv. Vyjavylosia, ščo naviť pislia remontu propuskna spromožnisť fiľtriv zmenšylasia vnaslidok toho, ščo vyjšly z ladu kiľka sekcij; stanovyšče siak-tak vyrivnialosia pislia pryskorennia cyrkuliaciji vody. Jiji očyščennia vidbuvalosia za dosyť-taky prymityvnych umov. Chimik vymiriuvav stupiń radiöaktyvnoho zaražennia, beručy ščo desiať chvylyn proby dlia analizu, bo avtomatyčnyj indykator ne praciuvav, a joho remont zabrav by bahato času, jakoho v nych i tak bulo obmaľ. O tretij hodyni nad ranok usiu vodu praktyčno bulo očyščeno. Cysterna, z jakoji vona vytekla, trisnula v trioch misciach — inercija kynula jiji vpered na ležakach i vdaryla torcem v odyn iz holovnych špangoutiv broni. Zamisť toho ščob jiji zavariuvaty, dlia švydkosti prosto perepompuvaly vodu u verchniu, porožniu cysternu — za normaľnych umov takyj asymetryčnyj rozpodil vantažu buv by nemožlyvyj, ale raketu poky ščo ne laštuvaly v dorohu. Pislia toho jak vidpompuvaly vodu, nyžnij vidsik produly stysnenym povitriam. Na stinach zalyšyvsia šar radiöaktyvnoho osadku, prote na nioho machnuly rukoju — poky ščo nichto ne zbyravsia tudy zachodyty. Vzialysia za najvažlyviše — vidkryttia vantažnoho liuka. Kontroľni lampočky pokazuvaly povnu spravnisť joho zamkovoho mechanizmu, odnak pry peršij že sprobi vin ne zachotiv piddatysia. Chvylynu rozmirkovuvaly nad tym, čy ne pidvyščyty tysk u hidravličnij systemi, prote Inžener vyrišyv, ščo krašče bude ohlianuty liuk izzovni, i vsi pidnialysia na poverchniu. Distatysia do liuka bulo nelehko — vin znachodyvsia v nyžnij častyni korpusu rakety, tobto biľš jak za čotyry metry nad poverchneju planety. Z metalevych ulamkiv našvydku zbuduvaly ryštuvannia; avtomat zvaryv nezhrabnyj, ale micnyj pomist, pry svitli lichtarykiv ta prožektora počaly ohliadaty liuk. Nebo na schodi posirilo, zahravy vže ne bulo vydno, zori poviľno blidly, j po plytach keramitovoji obšyvky korpusu stikaly velyki krapli rosy. — Cikavo, — skazav Fizyk, — mechanizm spravnyj, kryška nače noveńka j maje tiľky odyn nevelyčkyj defektne vidkryvajeťsia. — Ja ne liubliu čudes, — pidtrymav joho Kibernetyk, udaryvšy ručkoju napylka po metalu. Inžener ne skazav ni slova. Vin ledve strymuvav svoju liuť.

— Stijte, — ozvavsia raptom Koordynator, — a može, sprobujemo davnim, vyprobuvanym pokolinniamy metodom?. — I pidniav vośmykilogramovyj molot, jakyj ležav bilia joho nih na ryštuvanni. — Možna obstukaty kraj liuka, ale tiľky raz, — chvylynu povahavšyś, pohodyvsia Inžener. Vin ne liubyv podibnych «metodiv». Koordynator skosa pozyrnuv na čornyj avtomat, jakyj kutastoju statujeju vymaliovuvavsia v siromu svitli svitanku j pidtrymuvav hruďmy pomist, zvažyv u rukach molot, ne duže syľno rozmachnuvsia i vdaryv. Vin byv rivnomirno, raz za razom, bronia vidpovidala hustym, korotkym zvukom, kožen udar liahav na kiľka santymetriv dali, jomu nezručno bulo byty znyzu vhoru, ale inšoho vychodu v nioho ne bulo. Naraz u seriji rozmirenych zvukiv ščoś zminylosia — zjavyvsia novyj, basovytyj stohin, nemovby pid nymy vidhuknuvsia samyj grunt. Molot povys u Koordynatorovych rukach. Uhori počuvsia protiažnyj, narostajučyj svyst, potim tupyj hurkit, ryštuvannia konvuľsyvno zadryžalo. — Vnyz! — kryknuv Fizyk. Usich nače vitrom zdulo z ryštuvannia; avtomat naviť ne povoruchnuvsia. Nadvori vže majže rozvydnylosia. Rivnyna j nebo buly popeliastoho kolioru. Novyj burkotlyvyj stohin, pronyzlyvyj svyst, zdavalosia, nakryvaje liudej, — use šče stojačy pid zachystom velyčeznoho korpusu rakety, vony instynktyvno ziščulylysia, vtiahnuly holovy v pleči. Za kiľkasot metriv vid nych grunt zletiv vertykaľnym hejzerom, ale suprovidnyj zvuk vyjavyvsia na dyvo slabkym i pryhlušenym. Liudy kynulysia do tuneliu. Avtomat podavsia slidom za nymy. Koordynator j Inžener zatrymalysia pid zachystom brustvera. Veś obrij na schodi reviv hlybynnymy hromamy, hurkit kotyvsia rivnynoju, svyst dužčav, nabyrav syly, i v niomu vže ne možna bulo rozriznyty okremych not, nebo spivalo orhanom, zdavalosia, zhraji nevydymych nadzvukovych litakiv pikiruvaly prosto na nych, use peredpillia vybuchalo korotkymy bryzkamy pisku, gruntu, fontany zdavalysia majže čornymy na svyncevomu tli neba, poverchnia raz za razom zdryhalasia, z brustvera skočuvalysia dribni hrudočky j padaly na dno tuneliu. — Cilkom normaľna cyvilizacija, — dolynuv do nych Fizykiv holos iz hlybyny tuneliu. — Pravda ž? — Veś čas to perelioty, to nedolioty, — promymryv Inžener. Koordynator joho ne počuv, bo povitria vylo bez upynu, fontany pisku bryzkaly navsibič, prote do rakety ne nablyžalysia. Inžener i Koordynator, zanureni po pleči v grunt, postojaly tak kiľka dovhych chvylyn, odnak ničoho ne zminylosia. Hromovi perekoty na obriji zlylysia v odyn protiažnyj, basovytyj, majže nezminnyj hurkit, ale vybuchiv biľše ne bulo čuty: snariady liahaly majže bezhučno, grunt, vykynutyj vybuchom, poviľno opadav. Narešti zovsim rozvydnylosia, j Inžener z Koordynatorom vyrazno pobačyly v točkach popadań nevelyčki horbyky, schoži na krotovyny. — Prynesiť binokľ! — huknuv Koordynator u tuneľ. Čerez chvylynu vin uže trymav binokľ u rukach. Ničoho ne kazav Inženerovi, tiľky ščoraz dužče dyvuvavsia. Speršu vin dumav, ščo artylerija tiľky prystriliujeťsia, ale snariady veś čas liahaly na odnakovij vidstani. Vin vodyv binoklem dovkola j bačyv z usich bokiv fontany vybuchiv — to blyžče, to dali, odnak žoden iz nych ne nablyzyvsia do rakety naviť na dvisti metriv. — Nu ščo tam?! Ne atomni, ha?! — dolynuv do nioho pryhlušenyj kryk iz tuneliu. — Ni! Spokijno! — vidpoviv vin, napružujučy holos. Inžener nachylyvsia majže do

samoho vucha; — Bačyš? Veś čas promachy!! — Baču!! — Nas otočujuť z usich bokiv!!! Koordynator znovu kyvnuv holovoju. Teper Inžener rozhliadav u binokľ peredpillia. Oś-oś malo zijty sonce. Nebo, blide, nače vymyte, nalyvalosia vodianystoju blakyttiu. Na rivnyni niščo ne vorušylosia, krim pliumaživ popadań, jaki kuščystym kiľcem, ščo myttiu rozsypalosia j vidrazu ž vynykalo znovu, niby chymernyj myhotlyvyj žyvoplit, otočuvaly raketu i pahorb, u jakomu vona styrčala. Koordynator raptom vidvažyvsia i vypovz iz tuneliu, trioma strybkamy opynyvsia na veršyni pahorba j, upavšy nyć, hlianuv u protyležnyj vid tuneliu bik. Kartyna bula taka sama: vydovžena duha popadań vyrostala kuščamy dymučych vybuchiv. Chtoś hučno hepnuvsia poruč nioho na vysochlyj grunt. Ce buv Inžener. Vony ležaly bik u bik, sposterihajučy za tym, ščo dijalosia dovkola, i vže majže ne čuly nevpynnoho hromu, jakyj nakočuvavsia zaliznymy chvyliamy z boku obriju, inodi nemovby viddaliajučyś — zvuk vidnosylo vitrom, kotryj rozbudyly perši promeni soncia. — Ce zovsim ne promachy! — kryknuv Inžener. — A ščo?! — Ne znaju. Počekajemo… — Vertajmoś u raketu! Vony zbihly schylom unyz; choč snariady j ne padaly blyźko, odnak bihty pid suprovid jichnioho pronyzlyvoho vyttia j svystu bulo ne duže pryjemno. Odyn za odnym vony zistrybnuty v tuneľ i, zalyšyvšy v niomu avtomat, sami podalysia vseredynu korablia, poklykavšy z soboju tovaryšiv. Do bibliöteky, kudy vony uvijšly, hurkit dolynav slabo, naviť zdryhannia gruntu majže ne vidčuvalosia. — Jak ce zrozumity? Vony chočuť tak nas i trymaty? Zamoryty holodom? — zdyvovano zapytav Fizyk, koly vony rozpovily pro vse, ščo vstyhly pobačyty. — Čorty jich baťka znajuť. Ja duže chotiv by pobačyty zblyźka takyj snariad, — skazav Inžener. — Jakščo vony zrobliať perervu, varto bulo b zbihaty. — Avtomat zbihaje, — cholodno vidpoviv Koordynator. — Avtomat?! — majže prostohnav Kibernetyk. — Ničoho z nym ne staneťsia, ne bijsia. Vony vidčuly duže slabke, ale vse ž ne take, jak raniše, zdryhannia korpusu j perezyrnulysia. — Vlučyly! — kryknuv Chimik, pidchopliujučyś iz miscia. — Perenosiať vohoń?.. — zasumnivavsia Koordynator i metnuvsia u tuneľ. Nahori ničoho načebto ne zminylosia. Obrij reviv, jak i do cioho, ale pid kormoju rakety na osvitlenomu soncem pisku ležalo ščoś čorne, rozbryzkane, nače tut ščojno lopnuv mišok zi šrotom. Koordynator namahavsia znajty misce, de dyvnyj snariad rozbyvsia ob obšyvku, odnak na keramiti ne bulo anijakisińkoho slidu. Perš niž ti, ščo stojaly pozadu, vstyhly joho zatrymaty, vin bihcem kynuvsia do kormy j počav oboma rukamy zapychaty v porožnij futliar vid binoklia oskolky. Vony buly šče tepli. Koordynator povernuvsia zi zdobyččiu, i vsi zrazu nakynulysia na nioho, a najholosniše Chimik: — Ty zboževoliv! Ščo, jak vono radiöaktyvne?! Usi bihcem vernulysia do bibliöteky. Vyjavylosia, ščo oskolky ne radiöaktyvni.

Ličyľnyk impuľsiv, jakyj vony pidnesly do nych, movčav. Vyhliad v oskolkiv buv nezvyčajnyj: ani slidu broni čy jakojiś inšoji tovstoji obolonky snariada — prosto bezlič nadzvyčajno dribnych hrudočok, jaki rozsypajuťsia u paľciach na hrubozernysti metalevi ošurky z maslianystym polyskom. Fizyk podyvyvsia na ci ošurky kriź lupu, zviv brovy, vyjniav iz šafy mikroskop, hlianuv i skryknuv. — Nu? Ščo tam take? — Tovaryši trochy ne syloju vidtiahly joho vid okuliara mikroskopa. — Vony posylajuť nam hodynnyky… — oslablym holosom skazav Chimik, vidirvavšy oko vid mikroskopa. V poli zoru ležaly rozsypani spiraliamy j lanciužkamy desiatky j sotni maleńkych trubok, excentrykiv, pružynok, pohnutych osej. Usi po čerzi peresuvaly stolyk mikroskopa, sypaly pid objektyv novi proby j veś čas bačyly te same. — Ščo ž ce može buty? — vyhuknuv Inžener. Fizyk z rozkujovdženym volossiam bihav po bibliöteci, zupyniavsia, dyvyvsia na tovaryšiv nevydiuščymy očyma j znovu zryvavsia z miscia. — Jakyjś nečuvano skladnyj mechanizm— prosto ščoś strachitlyve. Tut, — Inžener zvažyv na doloni žmeniu metalevoho porochu, — mabuť, miľjardy, jakščo ne biľjony cych trykliatych koliščatok!! Chodimo nahoru, — nespodivano vidvažyvsia vin, — pobačymo, ščo tam dijeťsia. Kanonada tryvala bez buď-jakych zmin. Iz toho momentu, jak avtomat zastupyv na post, vin narachuvav tysiaču sto devjať vybuchiv. — Davajte sprobujemo teper vidkryty liuk, — nahadav raptom Chimik, koly vony povernulysia v raketu. Kibernetyk sydiv nad mikroskopom i porciju za porcijeju rozhliadav oskolky snariada. Koly do nioho zvertalysia, vin ničoho ne vidpovidav. Važko bulo vsydity otak na misci j ničoho ne robyty, otož usi pjatero podalysia do mašynnoho viddilennia. Kontroľni lampočky zamkovoho mechanizmu vse šče horily. Inžener leď torknuvsia ručky, i strilka sluchniano zdryhnulasia — kryška liuka vidijšla. Vin vidrazu ž jiji zakryv j povidomyv: — Buď-jakoji chvylyny my možemo vyjichaty na Zachysnyku. — Kryška može zavysnuty v povitri, — zasterih joho Fizyk. — Puste, do poverchni zalyšyťsia ščonajbiľše pivtora metra. Dlia Zachysnyka ce dribnycia. Podolaje. Odnak poky ščo ne bulo dokonečnoji potreby zalyšaty korabeľ, i vony znovu povernulysia do bibliöteky. Kibernetyk use šče korpiz nad mikroskopom. Zdavalosia, vin perebuvav u jakomuś transi. — Zalyšte joho — može, na ščoś naštovchneťsia, — skazav Likar. — A teper… nam treba čymoś zajniatysia. Ja proponuju prosto remontuvaty korabeľ… Usi poviľno pidvelysia z misć. Bo ščo jim išče zalyšalosia robyty? Pjať čolovik spustylysia v rubku, de j dosi vydnilosia šče najbiľše slidiv rujnuvań. Z puľtom upravlinnia dovelosia dobriače-taky pomoročytysia: tut potribna bula točna, majže juvelirna robota, kožen lanciuh perevirialy speršu u vymknenomu stani, potim pid napruhoju. Koordynator raz po raz pidijmavsia nahoru j movčky povertavsia nazad, joho nichto vže ni pro ščo ne zapytuvav. U rubci, jaka na pjatnadciať metriv zahlybylasia v grunt, vidčuvalasia lehka vibracija. Tak mynuv poludeń. Robota, ne zvažajučy ni na ščo, posuvalasia vpered. Vona

b pišla išče švydše z dopomohoju avtomata, odnak oholiuvaty sposterežnyj punkt bulo nebezpečno. Do peršoji hodyny avtomat narachuvav ponad visim tysiač vybuchiv. Choč nichto ne buv holodnyj, pryhotuvaly obid i pojily, — ščob zberehty syly j zdorovja, jak skazav Likar. Teper iz cym klopotu bulo vže malo — posud myty ne dovodylosia, joho prosto kydaly v pašču posudomyjnoji mašyny. O druhij hodyni dvanadciať chvylyn vibracija raptom prypynylasia. Vsi vidrazu pokynuly robotu j vybihly na poverchniu. Sonce zatuliala chmarka, pered nymy ležala zolotysta rivnyna, dribneńkyj pyl, zbytyj vybuchamy, osidav, panuvala mertva tyša. — Kineć?.. — nevpevneno zapytav Fizyk. Holos joho prozvučav napročud hučno — za ci kiľka hodyn vony zvykly do beznastannoho hurkotu. Ostannij vybuch, zarejestrovanyj avtomatom, mav poriadkovyj nomer desiať tysiač šistsot čotyry. Liudy poviľno vyjšly z tuneliu. Nide ničoho. Tyša. Na vidstani vid dvochsot z lyškom do triochsot metriv dovkola rakety tiahnulasia smuha pereoranoho, peremelenoho gruntu, podekudy okremi vyrvy zlyvalysia v suciľni provaly. Likar vydersia na brustver. — Šče ni, — zupynyv joho Inžener. — Počekajemo. — Skiľky? — Choča b pivhodyny, a krašče hodynu. — Detonatory spoviľnenoji diji? Ale ž tam nemaje vybuchovych zariadiv! — Nevidomo. Chmara spovzla iz soncia, posvitlišalo. Liudy stojaly n rozdyvlialysia na vsi boky — viter majže vščuch, robylosia ščoraz hariačiše. Koordynator peršyj počuv jakyjś šelest. — Ščo ce? — prošepotiv vin. Usi našorošyly vucha. Jim tež zdalosia, niby vony ščoś čujuť. Šelest buv takyj, nemovby viter vorušyv lystiam kukurudzy. Ale dovkola, skiľky siahalo oko, ne bulo ni kuščiv, ni lystia — ničoho, krim kiľcia perekopanoho pisku. Povitria bulo mertve, hariače, daleko nad pahorbamy tremtilo marevo. Šelest ne prypyniavsia. — Ce zvidty?.. — Tak. Vony hovoryly pošepky. Teper šelest dolynav rivnomirno z usich bokiv. — A može, ce peresypajeťsia pisok?.. — Vitru zovsim nemaje… — tycho skazav Chimik. — Ni, ce ne viter. Ce tam, de snariady… — Ja pidu tudy. — Ty ščo, zboževoliv? A jakščo v nych dystancijni detonatory? Chimik zblid. Vin pozadkuvav, nemovby chotiv zistrybnuty v tuneľ. Prote dovkola bulo tak svitlo, vse zastyhlo v takij neporušnosti — joho tovaryši tež stojaly ne vorušačyś, — ščo vin zcipyv zuby, stysnuv kulaky j zalyšyvsia. Šelest, rivnomirnyj, švydkyj, dolynav z usich bokiv. Zhorbleni, napruženi, mov struny, liudy zakamjanily j, zdavalosia, nesvidomo očikuvaly udaru, — ce bulo v tysiaču krat hirše, niž kanonada! Sonce povyslo v zeniti, po rivnyni poviľno povzly tini klubčastych chmar, ščo hromadylysia na plaskych osnovach, schoži na bili ostrovy. Na obriji niščo ne vorušylosia, skriź bula absoliutna porožneča — naviť čorni čaši, palyčky jakych pered cym nevyrazno bovvanily na tli dalekych diun, — naviť vony ščezly!

Liudy pomityly ce lyše teper. — Dyviťsia! — kryknuv raptom Fizyk i vyprostav pered soboju ruku. Ale ce stalosia majže odnočasno — i z usich bokiv. Možna bulo ozyratysia na vsi čotyry storony svitu, i skriź vony bačyly b odne j te same. Zrytyj vyrvamy grunt zdryhnuvsia, skolychnuvsia. Skriź, de vpaly snariady, z nioho vypovzalo ščoś lyskuče na sonci. Majže rivna, schoža na hrebiń linija blyskučych parostkiv, podekudy v čotyry, a podekudy v pjať i šisť riadiv. Vony vyrostaly z gruntu tak švydko, ščo, napružyvšy zir, možna bulo majže pomityty, jak vony biľšajuť. Chtoś vybih iz tuneliu, pomčav, movby ne bačačy jich, upered, do vyhnutoji liniji dzerkaľnych vohnykiv. Ce buv Kibernetyk. Usi zakryčaly j kynulysia za nym. — Ja znaju! — kryčav vin. — Znaju! Vin upav navkolišky pered sklystym bahatoriaddiam parostkiv. Vony vže styrčaly na paleć iz gruntu, a bilia osnovy buly zavtovšky z kulak. Dovkola kožnoho z nych leheńko vorušyvsia pisok, v uhlybyni ščoś hariačkovo tremtilo, kopošylosia, praciuvalo. Zdavalosia, tam vodnočas peresypalysia miľjardy najdribnišych zernynok. — Mechanični žyvčyky! — vyhuknuv Kibernetyk. Vin namahavsia rukamy rozkopaty grunt dovkola najblyžčoho parostka. Ale v nioho ničoho ne vychodylo. Pisok buv hariačyj. Kibernetyk vidsmyknuv ruky. Chtoś metnuvsia po lopaty, za chvylynu vsi hariačkovo zachodylysia kopaty; navsibič poletily hrudky gruntu. Zablyščaly rozčlenovani, dovhi, posplutuvani, nače korinnia, žyly dzerkaľnoji masy. Vona bula tverda, dzvenila pid udaramy lopat, mov metal; koly jama dosiahla metrovoji hlybyny, liudy sprobuvaly vyrvaty ce dyvne utvorennia, ale vono naviť ne voruchnulosia — tak micno zroslosia z inšymy. — Čornyj!!! — Chor holosiv, zdavaloś, vyrvavsia z odnych hrudej. Avtomat pidbih; z-pid nih u nioho bryzkav pisok. — Vyrvy ce! Čipki zachvaty zimknulysia na tovstych, mov čoloviča ruka, dzerkaľnych žylach. Stalevyj tors natužyvsia. Liudy pobačyly, jak stupni avtomata počynajuť poviľno vhruzaty v grunt. Leď čutnyj zvuk, nače bryninnia do kraju napruženoji, vibrujučoji struny, dolynav iz joho korpusu. Vin vyprostuvavsia, hruznučy v pisku. — Vidpusty!!! — kryknuv Inžener. Čornyj važko vytiahnuv z jam stupni j zastyh. Liudy tež stojaly neporušno. Dzerkaľnyj žyvoplit siahav uže majže pivmetrovoji vysoty. Vnyzu, nad samoju poverchneju, vin povoli nalyvavsia temnišym, moločno-holubym koliorom, a verch use šče ris. — Oś tak, — spokijno skazav Koordynator. — Avžež. — Vony chočuť nas zamknuty? Zapala korotka movčanka. — Jak na mene, to ce vse ž taky duže prymityvno; kineć kincem my mohly b zvidsy zaraz vyjty, — movyv Chimik. — Pokynuvšy raketu, — vidpoviv Koordynator. — jichnia rozvidka, mabuť, ohlianula jiji jak slid! Zverniť uvahu — vony prystrilialysia majže točno po tij borozni, jaku proklaly jichni dysky! — Aj spravdi! — Neorhanični žyvčyky, — skazav Kibernetyk. Vin uže zaspokojivsia i obtrušuvav z ruk pisok i hlynu. — Neorhanični zerna — nasinnia, rozumijete? Vony vysadyly jich z

dopomohoju svojeji artyleriji! — Ce ne metal, — skazav Chimik. — Metal Čornyj zihnuv by. Ce ščoś schože na supranit čy keramit iz speciäľnoju obrobkoju, jaka dodaje jim micnosti. — Ba ni, ce zvyčajnisińkyj pisok! — vyhuknuv Kibernetyk. — Ne rozumiješ? Neorhaničnyj metabolizm! Z dopomohoju katalizu vony peretvoriujuť pisok na jakuś vysokomolekuliarnu pochidnu kremniju j oderžujuť z neji žyly, tak samo jak roslyny vytiahujuť z nadr zemli soli. — Ty dumaješ? — zasumnivavsia Chimik i, opustyvšyś navkolišky, torknuvsia blyskučoji poverchni. Potim pidviv holovu j zapytav: — A jakby vony potrapyly na inšyj vyd gruntu? — Use odno prystosuvalysia b. Ja v ciomu vpevnenyj. Čerez te vony taki dyjavoľśky skladni — jichnie zavdannia utvoryty jaknajtverdišu j najopirnišu substanciju z usioho možlyvoho — z toho, ščo vony majuť u svojemu rozporiadženni. — Nu, jakščo tiľky ce, to naš Zachysnyk rozhryze. I ne polamaje sobi zubiv, — usmichnuvsia Inžener. — Chiba vony na nas napaly? — tycho spytav Likar. Usi z podyvom hlianuly na nioho. — A ščo ce, po-tvojemu? Ne napad? — Ni. Ja b skazav, ščo ce švydše sproba zachystytysia. Vony chočuť nas… izoliuvaty. — Nu to j ščo? My povynni sydity j čekaty, poky, jak ti červjaky, ne opynymoś pid kovpakom? — A naviščo vam Zachysnyk? Usi zavahalysia. — Vody v nas uže dostatnio. Raketu, jmovirno, vdasťsia vidremontuvaty protiahom tyžnia. Nu, ščonajbiľše za desiať dniv. Atomni syntezatory počnuť praciuvaty v najblyžči kiľka hodyn. Ja ne dumaju, ščo ce kovpak. Imovirniše, vysoka stina. Perepona, nepodolanna dlia nych, a otže j dlia nas tež. Syntezatory zabezpečať nas charčamy. Nam vid nych ničoho ne treba, a vony… mabuť, vony ne mohly pokazaty nam naočniše, ščo ne bažajuť nas tut bačyty… Vsi sluchaly joho nasupyvšyś, inžener rozzyravsia. Dzerkaľni vistria vže dochodyly jomu do kolin, splitajučyś i zrostajučyś. Šelest teper stav takyj hučnyj, ščo, zdavalosia, zpid zemli vyryvajeťsia hudinnia soteń nevydymych vulykiv. Synie korinnia na dni jamy nabriaklo, stalo tovstennym, majže jak stovbury derev. — Buď laska, pryvedy siudy duplexa, — nespodivano poprosyv Koordynator Likaria. Toj udav, ščo nedočuv. — Zaraz? Siudy? Naviščo? — Ne znaju. Tobto… ja chotiv by, ščob ty joho pryviv. Možeš? Likar kyvnuv holovoju i pišov. Rešta movčky stojaly pid soncem. Za chvylynu v otvori tuneliu zjavyvsia Likar. Holyj veleteń nasylu vypovz slidom za nym i perestrybnuv čerez val; vin zdavavsia žvavym i načebto zadovolenym — trymavsia poriad iz Likarem i tycho buľkav. Naraz joho plaske lyčko zastyhlo, blakytne oko neporušno vtupylosia prosto sebe. Vin zasopiv. Povernuvsia vsim korpusom. Pronyzlyvo zakvylyv. Velykymy strybkamy nablyzyvsia do dzerkaľnoji zahoroži, nemovby chotiv na neji nakynutyś, nezhrabno pidstrybujučy, pomčav uzdovž neji, obbih use kiľce, bezperervno kvyliačy j vydajučy dyvnyj skrypučyj kašeľ, z vidtak metnuvsia do Likaria j počav smykaty vuzluvatymy paľčykamy kombinezon u nioho na hrudiach, driapav elastyčnyj materiäl, zazyrajučy jomu v viči; z nioho lyvsia pit, vin štovchnuv Likaria, vidskočyv, povernuvsia, raptom šče rač

ozyrnuvsia, z nepryjemnym zvukom vtiahnuv maleńkyj tors u velykyj i kynuvsia do čornoho otvoru tuneliu. Liudy šče sekundu bačyly joho spliuščeni stupni, jaki posmykuvalysia, koly vin zapovzav doseredyny. Usi dovho movčaly. — Ty spodivavsia cioho? — zapytav Likar Koordynatora. — Ni., ne znaju. Spravdi. Ja tiľky dumav, ščo… možlyvo… ce jomu znajome. Ja čekav jakojiś reakciji. Naviť nezrozumiloji dlia nas. Ale takoji — ni… — Po-tvojemu, vona dlia nas zrozumila? — promymryv Fizyk. — U pevnomu rozuminni — tak, — vidpoviv Likar. — Vin ce znaje. Abo prynajmni znaje ščoś podibne — i bojiťsia. Dlia nioho ce jakeś strašne, mabuť, smerteľno nebezpečne javyšče. — Ekzekucija… tosiö Edem? — tycho pidkazav Chimik. — Ne znaju. U vsiakomu razi, ce označalo b, ščo vony vykorystovujuť taki «žyvi stiny» ne lyše proty inoplanetian. A vtim, jich možna sadyty j bez artyleriji. — A može, vin bojiťsia vsioho, ščo blyščyť? — ozvavsia Fizyk. — Prosta asociäcija. Ce pojasnylo b takož istoriju z tym dzerkaľnym pojasom. — Ni, ja pokazuvav jomu dzerkalo, i vin ne tiľky ne zliakavsia, ale naviť ne zacikavyvsia nym, — pochytav holovoju Likar. — Otže, vin ne takyj uže j durnyj ani nedorozvynenyj, — zauvažyv Fizyk, jakyj stojav bilia samisińkoji sklianystoji zahoroži, ščo siahala jomu vže do pojasa. — Polochanyj, zajeć i peńka bojiťsia. — Posluchajte, — skazav Koordynator, — meni zdajeťsia, ščo vsi ci naši rozuminnia — pusti balačky. My v hluchomu kuti. Ščo budemo robyty dali? Remont remontom, ce zrozumilo samo soboju, odnak ja chotiv by… — Nova expedycija? — pidkazav Likar. Inžener neveselo vsmichnuvsia: — Ta nevže? Todi ja z toboju. A kudy? Do mista? — Ce označalo b bezsumnivne zitknennia, — švydko vtrutyvsia v rozmovu Likar. — Bo inakše, jak u Zachysnyku, nam ne projichaty. A na tomu ščabli cyvilizaciji, jakoho my zmohly dosiahty spiľnymy zusylliamy, majučy pid rukoju vyprominiuvač antyprotoniv, naviť ne zohledyšsia, jak počneš striliaty. My povynni unykaty vijny za vsiaku cinu. Vijna — ce najhiršyj sposib zbyrannia informaciji pro čužu kuľturu. — Ja zovsim ne dumav pro vijnu, — vidpoviv Koordynator. — Zachysnyk — čudove schovyšče, bo vin duže bahato može vytrymaty. Vse načebto pokazuje na te, ščo naselennia Edema čitko rozšarovane i ščo z tym šarom, jakyj udajeťsia do rozumnych dij, my dosi ne zmohly vstanovyty kontaktu. Ja rozumiju, ščo našu vylazku v bik mista vony potraktujuť jak udar u vidpoviď. Ale my dosi šče ne vyvčyly zachidnyj napriamok. Dvoch liudej cilkom dostatnio, ščob obslužyty mašynu, rešta možuť zalyšytysia j praciuvaty v raketi. — Ty j Inžener? — Neobovjazkovo. Možemo pojichaty z Henrykom, jakščo chočete. — U takomu razi meni potriben chtoś tretij, chtoś takyj, ščo znajomyj iz Zachysnykom, — skazav Inžener. — Chto choče jichaty? Chotily vsi. Koordynator mymochiť usmichnuvsia. — Tiľky-no zmovkajuť harmaty, jich počynaje rozbyraty cikavisť, — prodeklamuvav vin.

— Nu, to pojichaly, — oholosyv Inžener. — Likar, zvyčajno, choče buty z namy jak vtilennia rozvažlyvosti j lahidnosti. Prekrasno. Dobre, ščo ty zalyšaješsia, — obernuvsia vin do Koordynatora. — Ty znaješ čerhovisť robit. Mabuť, postavte vidrazu Čornoho do odnoho z vantažnych avtomativ, ale ne počynajte kopaty pid raketoju, poky my ne povernemoś. Ja chotiv by šče pereviryty statyčni rozrachunky. — Jak vtilennia rozvažlyvosti ja chotiv by zapytaty: jaka meta cijeji vylazky? — pocikavyvsia Likar. — Bo, prokladajučy sobi šliach, my vstupajemo u fazu konfliktu, chočemo my cioho čy ni. — Todi davaj svoji kontrpropozyciji, — skazav Inžener, Dovkola nych tycho, majže melodijno šumiv žyvoplit, jakyj nezabarom mav uže pidniatysia vyšče jichnich holiv. Sonce bilymy j veselkovymy iskramy vyhravalo v joho žylavych spletinniach. — U mene jich nemaje, — pryznavsia Likar. — Podiji bezperervno vyperedžajuť nas, a dosi vsi skladeni zazdalehiď plany, jak pravylo, pidvodyly. Može, zaraz najrozumniše bulo b utrymatysia vid buď-jakych vylazok. Čerez kiľka dniv raketa bude hotova do poliotu; oblitajučy planetu na malij vysoti, my, možlyvo, zmohly b dovidatysia biľše, niž zaraz, do toho ž ne takoju dorohoju cinoju. — Ja dumaju, ty j sam u ce ne viryš, — zaperečyv Inžener. — Jakščo my ne možemo ničoho dovidatysia, vyvčajučy vse z bezposerednioji blyźkosti, to ščo nam dasť polit na zaatmosfernij vysoti? A rozvažlyvisť… bože mij… Jakby liudy buly rozvažlyvymy, to my tut nikoly ne opynylysia b. Bo ščo rozvažlyve može buty v raketach, jaki letiať do zirok? — Demahohija, — burknuv Likar. — Ja znav, ščo ne perekonaju vas, — dodav vin i poviľno pišov uzdovž sklianystoji pereškody. Rešta povernulysia do rakety. — Ne rozrachovuj na sensacijni vidkryttia. Ja prypuskaju, ščo na zachodi rozkynulasia taka sama rivnyna, jak i tut, — skazav Koordynator Inženerovi. — Zvidky ty znaješ? — My ne mohly vpasty jakraz u samisińkomu centri pusteľnoji planety. Na pivnoči — zavod, na schodi — misto, na pivdni — uzhirja z «selyščem» v ulohovyni; najïmovirniše, my sydymo na kraju pusteľnoho jazyka, jakyj rozšyriujeťsia na zachid. — Možlyvo. Pobačymo.

10 Na počatku pjatoji kryška vantažnoho liuka zdryhnulasia j poviľno opustylasia vnyz, niby ščelepa akuly. Vona zastyhla v povitri pochylym pomostom— do poverchni vid jiji kraju brakuvalo trochy biľše, jak metr. Zaderšy holovy, liudy stojaly obabič liuka. V ziajučomu otvori speršu pokazalysia šyroko rozstavleni husenyci, jaki z narostajučym hurčanniam posunuly vpered, nemovby velyčezna mašyna chotila strybnuty v povitria; myť išče bulo vydno siro-žovte dnyšče, ta raptom cej hihant nad liudśkymy holovamy chytnuvsia, rizko perechylyvsia vpered, udaryv oboma husenyciamy ob pochylyj pomist, až zahulo, zjichav po niomu vnyz, perepovz metrovyj zazor, spijmav perednimy trakamy husenyć grunt, rvonuv joho: jakuś doliu sekundy zdavalosia, ščo obydvi stričky profiliovanych plastyn, jaki peremeliuvaly poviľno grunt, zupyniaťsia, ale Zachysnyk smyknuvsia i, pidniavšy svij prypliusnutyj lob, projichav kiľkanadciať metriv po rivnomu j zavmer iz spivučym hurčanniam. — Nu, a teper, liubi moji, — Inžener vysunuv holovu z maleńkoho zadnioho liuka, — chovajtesia v raketu, bo bude hariače, i ne vychoďte deś tak iz pivhodyny. A šče krašče pošliť speršu Čornoho, chaj zamiriaje zalyškovu radiöaktyvnisť. Liuk zakryvsia. Troje liudej uvijšly v tuneľ i zabraly z soboju avtomat. Pašču tuneliu zrazu ž ščiľno zatulyv izseredyny ščyt. Zachysnyk ne ruchavsia — Inžener protyrav ekran, pereviriav pokazannia pryladiv; narešti vin spokijno movyv: — Počynajemo. Korotke j tonke, otočene cylindryčnymy potovščenniamy rylo Zachysnyka poviľno posunulo na zachid. Inžener upijmav u perechrestia čornych nytok spresovanu sklianystu masu žyvoplotu, kynuv pohliad ubik, pereviriajučy položennia trioch dyskiv — biloho, červonoho j holuboho — i natysnuv nohoju pedaľ. Čerez doliu sekundy ekran počorniv, mov na nioho dmuchnuly sažeju, vodnočas povitria z dyvnym zvukom, nače jakyjś veleteń, prytysnuvšyś rotom do gruntu, skazav «umpf!» — udarylo v Zachysnyka tak, ščo vin zachytavsia. Ekran znovu projasniv. Vohnenna chmara rozplyvlasia na vsi boky, povitria dovkola neji zachvyliuvalosia, jak ridke sklo. Dzerkaľnyj žyvoplit na protiazi desiatioch metriv znyk, iz zapadyny z vyvernenymy krajamy, jaki vyšnevo palaly, byla para. Pisok na vidstani dvoch desiatkiv krokiv obernuvsia zverchu na sklo j zaiskryvsia na sonci. Na Zachysnyka posypavsia letiučyj, majže nevahomyj bilyj popil. «Trochy pereborščyv», — podumav Inžener, ale vholos skazav: — Use harazd, jidemo dali. Pryzemkuvatyj korpus zdryhnuvsia j napročud lehko pokotyvsia do prolomu. Leheńko zahojdavsia, projiždžajučy kriź nioho; na dni tužavila kaliuža vohnennoji ridyny— rozplavlenyj kremnezem. «My spravžni varvary, — majnulo Likarevi v holovi. — Ščo ja tut robliu?..» Inžener uziav pravyľnyj napriamok i zbiľšyv švydkisť. Zachysnyk mčav, mov po avtostradi, vnutrišnia mjaka poverchnia husenyć tycho liaskala po vedučych rolykach. Robyly majže šistdesiat kilometriv za hodynu, zovsim ne vidčuvajučy cioho. — Možna vidčynyty? — zapytav Likar. Vin sydiv nyźko v maleńkomu krisli, nad joho plečem blyščav vypuklyj, schožyj na korabeľnyj iliuminator, ekran.

— Zvyčajno, — kyvnuv holovoju Inžener. — Tiľky… Vin uvimknuv kompresor. Iz kryšky bilia osnovy baštočky hostrymy, nače holky, civkamy bryznuv bezbarvnyj rozčyn, zmyvajučy z broni reštky radiöaktyvnoho popelu. Potim posvitlišalo: broniovanyj kovpak vidkryvsia, joho verch zsunuvsia nazad, boky zapalysia v hlyb korpusu — teper liudej zachyščalo vže tiľky tovste, vyhnute dovkola sydiń sklo; čerez vidkrytyj verch do mašyny vvirvavsia viter i rozkujovdyv jim volossia. — Meni čomuś zdajeťsia, ščo Koordynator mav raciju, — promymryv trochy perehodia Chimik. Krajevyd ne zminiuvavsia, vony plyvly čerez more pisku, važka mašyna plavno pohojduvalasia, ruchajučyś poperek zhorblenych, schidčastych diun, veś čas z tijeju samoju švydkistiu. Inžener zbiľšyv haz, ale nymy vidrazu ž počalo kydaty, husenyci pronyzlyvo skrypily, nis mašyny strybav z odnijeji diuny priamo na verchivku inšoji, na myť zaryvavsia v neji, vykydav važki chmary pisku, j kiľka raziv nym sypnulo až useredynu. Pry švydkosti v pjatdesiat kilometriv pidkydannia prypynylosia. Tak vony projichaly dvi z lyškom hodyny. — Mabuť, vin taky mav raciju, — skazav Inžener i trošky zminyv kurs na pivdennyj zachid. Nastupna hodyna jizdy ne prynesla nijakych zmin, i vony šče raz povernuly, ruchajučyś teper uže točno na pivdennyj zachid. Pozadu zalyšylosia sto sorok kilometriv. Kolir pisku potrochu zminiuvavsia — z majže biloho, duže sypkoho, jakyj pidijmavsia za mašynoju dovhym, klublyvym chvostom, vin stav červoniastym i važčym, menše kuriv i, vykynenyj husenyciamy vhoru, zrazu ž opadav. Vidstań miž diunamy zbiľšylasia, vony dedali nyžčaly. Čas vid času meľkaly hilky zasypanych kuščiv. Udalyni zjavylysia nevyrazni, maleńki pliamky — vony ležaly trochy zboku vid napriamku, v jakomu jichav Zachysnyk. Inžener zvernuv do nych. Vony švydko zbiľšuvalysia, i čerez kiľka chvylyn uže možna bulo rozhledity priamovysni plyty, ščo pidijmalysia z pisku, schoži na reštky jakohoś muru čy stin. Inžener pryhaľmuvav i vjichav miž nachyleni, rozjideni iržeju plyty, jaki tvoryly narižni kuty. Velyka kamjana bryla ležala poseredyni j perepyniala dorohu. Zachysnyk zader nis, bez zusyľ podolav pereškodu, i vony opynylysia niby v tisnij vulyčci — kriź ščilyny j prosvity miž dejakymy plytamy vydnilysia j inši rujiny, usi posičeni hlybokymy horyzontaľnymy smuhamy eroziji. Z kamjanych rujin vyjichaly na viľnyj prostir. Znovu zjavylysia diuny, ale vsi vony buly ščiľni, nemovby spresovani, j zovsim ne kurily. Miscevisť povoli zapadala, Zachysnyk spuskavsia polohym schylom, daleko vnyzu bovvanily tupi ocupky skeľ i znovu biliasti kontury rujin. Pochylisť skinčylasia, i Zachysnyk po dnu vsijanoho pliamystymy kruhliakamy jaru vyjichav na protyležnyj schyl, jakyj tiahnuvsia až do samisińkoho obriju, husenyci vže zovsim ne vjazly, grunt buv tverdyj, zjavylysia perši plaski kupy zarostiv, majže čornych derev, tiľky pid nyźkym soncem vony prosvičuvaly vyšnevym koliorom, nemovby jichni lystočky-puchyrci buly napovneni krovju. Šče dali, na pivdennyj zachid, zarosti stavaly vyščymy j de-ne-de peretynaly dorohu; Zachysnyk uperto prodyravsia kriź nych; husenyci hruzly majže do polovyny, ale vin use odno, zdavaloś, ne spoviľniuvav švydkosti; tysiači puchyrciv lopalysia pry ciomu z hluchym, nepryjemnym triskom, z nych bryzkala lypka temna ridyna, jaka rozmazuvalasia po keramitovij obšyvci, i nezabarom veś korpus až po samu baštočku buv zabryzkanyj neju, nače rudo-brunatnoju farboju. Spidometr pokazuvav dvochsotyj kilometr, sonce vže torkalosia zachidnoho obriju,

vydovžena velyčezna tiń mašyny hojdalasia, vyhynalasia j dedali roztiahuvalasia. Znenaćka pid Zachysnykom ščoś rizko zaskrehotalo, vin na sekundu až nače pidniavsia, a todi provalyvsia v ščoś, ščo rozbryzkuvalosia z protiažnym chruskotom. Inžener zahaľmuvav, prote mašyna prokotylasia šče kiľkanadciať metriv, perš niž zupynylasia. V šyrokij, utorovanij sered zarostiv koliji liudy pobačyly rozpliuščeni vahoju Zachysnyka šmatky iržavoji konstrukciji, peremišanoji z potroščenymy reštkamy kuščiv. Pojichaly dali — j znovu naletily, cioho razu odnijeju husenyceju, na zarosli zverchu borodavčastymy kuščamy ulamky rešitok, zihnutych ažurnych važeliv, diriavi metalevi lysty; Zachysnyk peremeliuvav use ce na maleńki šmatky husenyciamy, peremišuvav z ridynoju, jaka sočylasia z polopanych hron, na skrehotlyve misyvo; po jakomuś časi stina zarostiv pidnialasia šče vyšče, ohydnyj skrehit i pysk iržavoho bruchtu prypynylysia, čornuvate badyllia, z borodavčastymy potovščenniamy, jake bylosia ob broniu, raptom rozstupylosia na obydva boky, i Zachysnyk vjichav u hlyb prosiky zavšyršky z kiľkanadciať metriv; po druhyj jiji bik temnila taka sama stina zarostiv, jak ta, kriź jaku vony proderlysia. Inžener rozvernuvsia na misci, i vony pojichaly prosikoju, ščo spuskalasia vnyz; hlynystyj grunt buv utrambovanyj, joho vkryvaly mulysti patioky, jaki svidčyly pro te, ščo kolyś tut tekla voda. Prosika veś čas miniala napriamok, inodi polovyna velyčeznoho, purpurovoho, slipučoho soniačnoho blysku postavala navproty mašyny, inodi vona chovalasia za povorotom, i tiľky kryvavi spalachy probyvalysia kriź čornyľni zarosti, jaki pidijmalysia vhoru na dva-try metry; doroha zvužuvalasia, uklon zrostav; raptom liudy pobačyly veś veletenśkyj dysk soncia na zachodi — pid nymy, na kiľkasot metriv unyzu, rozkynulasia velyčezna barvysta dolyna. U hlybyni jiji palala poverchnia vody, vidbyvajučy červiń soncia. Bereh ozera, nerivnyj, ukrytyj pliamamy čornych zarostiv, buv štučno ukriplenyj, utykanyj mašynamy na šyroko rozstavlenych nohach; blyžče, majže pid samisińkoju kručeju, na kraju jakoji rizko zupynyvsia Zachysnyk, nepravyľnoju mozajikoju vzdovž jasnych smuh rozchodylysia budivli, riady strunkych ščohl zavbiľšky z sirnyčynu; ščohly jaskravo blyščaly; vnyzu panuvav žvavyj ruch, navsibič povzly kolony sirych, biliastych i brunatnych ciatok, vony peremiščuvalysia, podekudy utvoriuvaly koncentryčni skupčennia j znovu rozchodylysia vydovženymy stričečkamy; pry ciomu vsia cia husto zaselena terytorija bezperervno zblyskuvala dribnymy iskorkamy, nemovby meškanci desiatkiv budynkiv nevtomno vidčynialy j začynialy vikna, na jaki padaly soniačni promeni. Likar zachopleno vyhuknuv: — Henryku, tobi poščastylo! Narešti ščoś normaľne, zvyčajne žyttia. I jakyj sposterežnyj punkt!!! Šče ne dokinčyvšy frazu, vin perekynuv nohy čerez borh vidkrytoji baštočky. Inžener zupynyv joho: — Začekaj. Bačyš sonce? Vono zajde čerez jakychś pjať chvylyn, i my vže ničoho ne pobačymo. Treba zniaty vsiu ciu panoramu na plivku i to jakomoha švydše, inakše ne vstyhnemo. Chimik uže vytiahuvav z-pid sydinnia kameru, tovaryši dopomohly jomu švydko nasadyty najbiľšyj teleobjektyv, schožyj na trubu pyščali; pospišajučy, vony kydaly štatyvy prosto na grunt, Inžener tym časom rozmotav buchtu nejlonovoho kanata, zakripyv kineć za kraj baštočky, kynuv motok ponad nosom Zachysnyka j ziskočyv unyz. Likar i Chimik pidnialy štatyvy j pobihly do kraju urvyšča; Inžener nazdohnav jich

z oboma kinciamy kanata v ruci, pidtiahnuv joho j zastrachuvav oboch, pryčepyvšy ji& do pojasiv karabiny. — Šče zvalyteś unyz vid nadmirnoho zachvatu! — skazav vin. Soniačnyj dysk zanuriuvavsia v palajuči vody ozera, koly vony vstanovyly kameru; kvaplyvo zašurchotiv mechanizm podači stričky, i velykyj objektyv zazyrnuv u dolynu. Likar ukliak, pidtrymujučy peredni nižky štatyva, jaki stojaly na samisińkomu kraju urvyšča. Chimik pryklav oko do vizyra j skryvyvsia. — Strašenno slipyť! — kryknuv vin. — Podaj-no blendy! Inžener čymduž pomčav do Zachysnyka, za chvylynu povernuvsia z najbiľšoju zaslinkoju, i vony počaly pokvapno znimaty. Soniačnyj dysk uže napolovynu schovavsia za obrij. Inžener rozmireno vodyv kameroju livoruč i pravoruč; Chimik inodi zupyniav joho, spriamovuvav objektyv na punkt, de v maleńkij ramci vizyra pomičav nadto žvavu cyrkuliaciju pliamok i fihurok, praciuvav transfokatorom, zminiujučy fokusnu vidstań. Likar use šče stojav navkoliškach, kamera tycheńko vurkotila; odna kotuška stričky vže skinčylasia, jiji švydko zaminyly j počaly znimaty na druhu. Vže tiľky maleńkyj šmatočok soniačnoho dyska vydnivsia nad temnoju vodoju, koly objektyv opustyvsia až na samyj nyz, spriamovanyj u točku najžvavišoho ruchu. Likar, nachylyvšyś nad urvyščem, vysiv na natiahnutomu kanati — inakše ne možna bulo b znimaty. Vin bačyv pid soboju ruduvati zmoršky hlynystoji stiny — zalyti ťmianym bahriancem pryzachidnoho soncia, vony kruto spadaly vnyz. Na ostannich metrach druhoji kotušky červonyj dysk, pohas, nebo šče bulo povne svitla, ale rivnynu j ozero vže povyla blakytno-sira tiń — krim spalachiv iskorok, tam ničoho ne bulo vydno. Likar ustav, schopyvšyś za kanat. Kameru nesly vtrioch, oberežno, nače skarb. — Jak, po-tvojemu: ščoś vyjšlo? — zapytav Chimik Inženera. — Prynajmni jakaś častyna. Trochy plivky mohlo zasvitytysia. Perevirymo na korabli. Zreštoju siudy možna zavždy vernutysia. Vony povantažyly kameru, kotušky j štatyvy v mašynu i znovu povernulysia na kraj urvyšča. Tiľky teper pobačyly, ščo na schodi bereh ozera kruto pidijmajeťsia vhoru, perechodiačy u hlybyni v nerivnu skeliastu stinu, na veršečku jakoji vyhravaly roževi vidblysky zachodu. Nad neju vysoko v blakyť, usijanu peršymy zirkamy zdijmalasia kolona buroho dymu — jiji hrybopodibna, rozduta veršyna jakyjś čas neporušno vysila v povitri, a todi osila za hirśkym chrebtom. — A, ta sama dolyna? — vyhuknuv Chimik, obernuvšyś do Likaria. Vony znovu hlianuly vnyz. Chorovody bilych i zelenavych iskor poviľno povzly v rizni boky uzdovž berehiv ozera, povertaly, zlyvalysia v nerivni strumky, podekudy hasly, i natomisť zjavlialysia inši, biľši, postupovo tam dedali temnilo j kiľkisť vohnykiv zrostala. Dovkola spokijno šumily vysoki, zovsim čorni zarosti; liudy neochoče — takyj čudovyj buv cej krajevyd — vidvernulysia, nesučy z soboju obraz ozera, ščo vidbyvaje jaskravi moločni zori. Krokujučy namulystym gruntom prosiky, Likar zapytav Chimika: — Ščo ty bačyv? Toj zbenteženo usmichnuvsia: — Ničoho. Ja vzahali ne dumav pro te, ščo baču — namahavsia tiľky veś čas vytrymuvaty rizkisť, a Henryk tak švydko vodyv kameroju, ščo ja ni v čomu ne mih zorijentuvatysia. — Ničoho, — zaspokojiv joho Inžener i spersia na ochololu broniu Zachysnyka. —

My znimaly dvisti kadriv za sekundu, i vse, ščo tam bulo, pobačymo pislia toho, jak projavymo plivku, a zaraz vertajmosia! — Cilkom idylična prohulianka! — proburmotiv Likar. Usi troje pidnialysia v mašynu. Inžener peresunuv vizyry teleekrana nazad, uvimknuv zadnij chid. Trochy vyšče, tam, de prosika rozšyrylasia, vin rozvernuvsia, i Zachysnyk teper pomčav uže priamo na pivnič. — Vertatysia tijeju samoju dorohoju nemaje sensu, — skazav Inžener. — Ce zajvych sto kilometriv. Poky možna, pojidemo prosikoju j budemo na misci čerez dvi hodyny.

11 Doroha kryvuliala. Uklon trochy zmenšyvsia, stiny zarostiv podekudy zovsim zatyskaly Zachysnyka, badyllia bylosia ob sklo dovkola baštočky, čas vid času na kolina Chimikovi abo Likarevi padav hronystyj stručok. Likar pidnis odyn iz nych do nosa i zdyvovano zauvažyv: — Dosyť pryjemno pachne. Usi troje buly v čudovomu nastroji. Iskryste nebo nabyralo dedali biľšoji reľjefnosti j hlybyny, tlila masyvna bryla Moločnoho Šliachu, lehkyj vitereć zi slabkym šelestom pročisuvav huščavynu; Zachysnyk kotyvsia mjako, vydajučy leď čutne spivuče vurčannia. — Cikava rič — na Edemi zovsim ne vydno ščupaľciv, — zauvažyv Likar. — Usi knyžky, jaki meni dovodylosia čytaty, pysaly pro ščupaľci, ščo zvyvajuťsia j dušať liudej na inšych planetach. — A jichni žyteli majuť po šisť paľciv, — dokynuv Chimik. — Čomuś majže zavždy po šisť. Ty časom ne znaješ čomu? — Šisť — ce mistyčne čyslo, — vidpoviv Likar. — Dviči po try dorivniuje šisť, a buďjakyj fokus povtoriujeťsia tryči. — Perestań verzty nisenitnyci, jakščo ne chočeš, ščob ja zbyvsia z dorohy, — skazav Inžener. Vin nijak ne mih navažytysia uvimknuty fary, choč uže majže ničoho ne bačyv; ale nič bula napročud harna, i vin znav, ščo ce vražennia znykne, tiľky-no vin uvimkne svitlo. Jichaty z radarom jomu tež ne chotilosia — speršu dovelosia b zakryty baštočky. Vin ledve bačyv vlasni ruky, jaki ležaly na kermi; tiľky indykatory j prylady na ščytkach pered nym i nyžče, v hlybyni mašyny, tlily blidym salatovym i roževym svitlom, a strilky atomnych indykatoriv tremtily nižno-oranževymy ziročkamy. — Ty možeš zvjazatysia z raketoju? — zapytav Likar. — Ni, — vidpoviv Inžener. — Tut nemaje zony Hevisajda, točniše vona je, ale diriava, jak reštoju. Pro zvjazok na korotkych chvyliach ničoho j dumaty, a zmontuvaty druhyj peredavač u nas ne bulo času. Ta ty j sam ce dobre znaješ. Nezabarom husenyci zahurkotily, mašyna zahojdalasia. Inžener na myť uvimknuv svitlo j pobačyv, ščo vony jiduť po bilych kruhliakach; vysoko nad zarostiamy zamajačily fantastyčni syluety vapniakovych špyliv. Zachysnyk kotyvsia vysochlym dnom uščelyny. Inženerovi ce ne zovsim spodobalosia, bo vin ne znav, kudy pryvede jich cia doroha, a takych strimkych stin ne vziav by naviť Zachysnyk. Kaminnia stavalo dedali biľše, zarosti rozirvalysia vže na okremi hrupky, jaki čornily pid svitlom far, doroha zvyvalasia — speršu vona vela pid horu, a potim majže vyrivnialasia, skeli po odyn bik staly nyžčymy; narešti vony znykly zovsim, i Zachysnyk opynyvsia na pochylomu luzi, obliamovanomu vhori vapniakovymy zalomamy; vid nych tiahlysia nehlyboki, kamjanysti kanavy. Miž kaminniam bilia samisińkoji poverchni vylosia dovhe, sribliasto-zelene v svitli far, pokručene badyllia. Jichaly vže majže pjatnadciať chvylyn, syľno vidchylyvšyś na pivničnyj schid, i čas bulo vže vertatysia na svij kurs, ale zrobyty ce ne dozvolialo vapniakove pasmo, vzdovž jakoho ruchavsia Zachysnyk. — Nam use ž taky poščastylo, — ni silo ni vpalo skazav Chimik, — my mohly zvalytysia v ozero abo naletity na skeli, i ja sumnivajusia, čy nam udalosia b zvidty vykaraskatysia.

— Tvoja pravda, — vidpoviv Inžener i dodav: — Stryvajte-no… Dorohu jim perehorodylo ščoś košlate, schože na sitku z dovhymy volosianymy toročkamy. Zachysnyk poviľno pidjichav blyžče j utknuvsia nosom u ciu pereškodu. Inžener plavno natysnuv na axelerator, i dyvna sitka z tychym triskom rozpanachalasia j ščezla, vdavlena u grunt husenyciamy. Fary vychopyly z moroku cilyj lis vysokych čornych syluetiv, schožych na skamjanile vijśko v rozhornenomu stroju; pered nosom mašyny raptom vyrynuv špyčastyj postament, i vona trochy ne najichala na nioho. Spalachnuv velykyj, centraľnyj prožektor, promiń svitla lyznuv čornu kolonu, popovz po nij uhoru. Ce bula hihantśka statuja, v jakij, napružyvšy zir, možna bulo rozpiznaty tors duplexa — tiľky ne velykyj joho tors, a maleńkyj, zbiľšenyj do nebačenych rozmiriv. Duplex stojav, pidniavšy vhoru perechreščeni ruky j leď nachylyvšy plaske, zapale oblyččia z čotyrma symetryčnymy jamkamy, nemovby spohliadav z vysočyny na liudej čotyrma orbitamy. U duplexiv, z jakymy vony dosi stykalysia, buly zovsim inši oblyččia. Vraženi liudy dovho ne mohly vymovyty j slova, potim jazyk svitla spovz iz statuji, kovznuv u hlyb temriavy, naštovchujučyś na inši postamenty; odni z nych buly vysoki, inši nyźki, j na nych vysočily torsy — čorni, pliamysti, podekudy moločno-bili, nemovby vyriźbleni z kosti; vsi oblyččia maly po četvero očej, dejaki buly jakoś dyvno deformovani, nače nabriakli, z velyčeznym valom loba, a šče dali, metriv, mabuť, za dvisti vid toho miscia, de zupynyvsia Zachysnyk, tiahsia mur, z jakoho vhoru styrčaly rozkynuti, perepleteni abo schreščeni ruky nadpryrodnoji velyčyny — usi vony, zdavalosia vkazuvaly na rizni storony zorianoho neba. — Ce… ce ščoś schože na kladovyšče, — skazav Chimik, znyzyvšy holos do šepotu. Likar uže vylazyv na zadniu broniu, Chimik pospišyv za nym. Inžener povernuv konus prožektora v inšyj bik, tudy, de raniše styrčav vapniakovyj barjer, — i zamisť nioho pobačyv ridku špaleru fihur zi zmazanym, nemovby zmytym reľjefom; pohliad bezporadno blukav u ciomu skladnomu perepletenni form, inodi zdavalosia, ščo ot-ot vin pobačyť u nych ščoś znajome, ale potim znovu vse stavalo nezbahnennym.. Chimik i Likar poviľno jšly pomiž statujamy, Inžener prysvičuvav jim iz baštočky. Jomu vže kiľka chvylyn zdavalosia, ščo vin čuje dalekyj plaksyvyj veresk, ale, zachoplenyj nezvyčajnym vydovyščem, ne zvernuv uvahu na ci vidholosy, taki slabki j nevyrazni, ščo važko bulo zrozumity, zvidky vony dolynajuť. Promiń prožektora poplyv nad holovamy v Likaria j Chimika, vyluščujučy vse novi j novi fihury. Naraz zovsim blyźko počulosia otrujne syčannia, pomiž riadamy statuj, poviľno rozpovzajučyś, poplyvly siri kluby, a kriź nych z protiažnym stohonom, kašlem, plačem, skačučy, mčav natovp duplexiv. Nad nymy rozvivalosia jakeś lachmittia, jakiś klapti, vony bihly naoslip, štovchajučyś i nalitajučy odyn na odnoho. Inžener strybnuv na sydinnia, schopyvsia za važiľ, j perše, pro ščo vin u ciu myť podumav, to ce pidjichaty do Likaria j Chimika. Za sto krokiv poperedu, v kinci zarosloji alejky svitlo prožektora vychopylo z temriavy jichni blidi oblyččia, jaki pryholomšeno dyvylysia na postati, ščo mčaly vpered. Ale vin ne mih zrušyty z miscia, bo vtikači ne zvertaly nijakoji uvahy na mašynu, probihaly pid samisińkym jiji nosom, kiľka velykych til upalo, pronyzlyve syčannia lunalo vže zovsim blyźko, — zdavalosia, vono vyryvajeťsia zvidkyś znyzu. Z-pomiž najblyžčych postamentiv, osvitlenych prožektoramy Zachysnyka, za kiľka santymetriv nad gruntom, vypovz kineć hnučkoji truby, z jakoji byv strumiń piny. Bryzkajučy na grunt, pina počynala burchlyvo dymity j zatiahuvala vse dovkola siroju

zaponoju. Koly perša chvylia siroho tumanu ohornula baštočku, Inžener vidčuv, jak tysiači koliučok vpjalysia jomu v leheni. Zasliplenyj, iz zalytym sliźmy oblyččiam, vin hlucho skryknuv i, zadychajučyś, rydajučy vid žachlyvoho boliu, rizko natysnuv na axelerator. Zachysnyk strybnuv upered, nače nym vystrelyly, perekynuv čornu statuju, myttiu vydersia na neji j z rykom perejichav. Inžener zovsim ne mih dychaty, strašnyj biľ lamav joho navpil, odnak baštočky vin ne zakryvav, bo znav, ščo speršu treba zabraty tovaryšiv, i jichav dali; zasliplenymy očyma vin ledve rozrizniav statuji, jaki valylysia z hurkotom i jaki troščyv Zachysnyk; povitria stalo trochy čystišym, vin skoriše počuv, niž pobačyv, jak Chimik i Likar vyskakujuť iz zarostiv i vydyrajuťsia na broniu, chotiv kryknuty: «Zalaźte!» — ale z joho spalenoho horla vyrvavsia tiľky chryp. Tovaryši, zachodiačyś vid kašliu, strybnuly v mašynu. Inžener navpomacky natysnuv važiľ, metalevyj kupol nad nymy zakryvsia, ale tuman, jakyj rozryvav horlo, vse šče vysiv useredyni kabiny. Inžener stohnav, z ostannich syl borovsia z ručkoju stalevoho truboprovodu. Kyseń pid vysokym tyskom z hukom vyrvavsia z reduktora. Inžener vidčuv, jak joho vdarylo v oblyččia, vidčuttia bulo take, nače chtoś zacidyv jomu kulakom mežy oči. Vin ne zvertav na ce uvahy, potonuvšy v žyvyľnomu strumeni; tovaryši, pryskoreno dychajučy, navalylysia jomu na pleči. Fiľtry praciuvaly, kyseń vytyskav iz kabiny otrujnyj tuman; postupovo usi troje prozrily, ale, dychajučy, šče vidčuvaly hostryj biľ u hrudiach, kožen kovtok povitria, zdavalosia, stikav po oholenych ranach tracheji, ta ce vidčuttia švydko mynalo; čerez kiľkanadciať sekund Inžener bačyv uže zovsim dobre. Vin uvimknuv ekran. Miž osnovamy trykutnych postamentiv, u bokovij alejci, do jakoji vin ne dojichav, šče zdryhalosia kiľka rozplastanych til, ale biľšisť uže zovsim ne vorušylysia; perepleteni ručky, maleńki torsy, holovy to znykaly, to zjavlialysia z-za sirych klubiv dymu, jaki mliavo perekočuvalysia. Inžener uvimknuv zovnišnij mikrofon. Počulosia pokašliuvannia j skyhlennia, jake z kožnoju sekundoju slabšalo j viddalialosia, zzadu ščoś zatupotilo, chor rozriznenych, nadirvanych holosiv išče raz zareviv deś bilia spletenych bilych fihur, odnak tam ničoho ne bulo vydno, krim odnomanitnoho perekočuvannia siroho tumanu. Inžener perekonavsia, ščo baštočka zakryta hermetyčno, i, zcipyvšy zuby, peresunuv važeli keruvannia. Zachysnyk povoli rozvertavsia na misci, husenyci skrehotaly na kamjanych ulamkach, try snopy svitla prožektoriv namahalysia probyty chmaru; Inžener poviv mašynu vzdovž rozbytych statuj, šukajučy horlo šypliačoji truby. Vin znajšov jiji po pini, jaka byla vhoru j na boky, za jakychoś desiať metriv, chytka chvylia dymu zalyvala vže pidniati ruky čerhovoji postati. — Ni! — kryknuv Likar. — Ne striliaj! Tam možuť buty žyvi!!! Zapizno. Ekran na myť počorniv, Zachysnyk pidstrybnuv, mozby pidkynutyj strachitlyvym kulakom, i z žachlyvym skrehotom upav; spriamovujuči chvyli, ledve vidirvavšyś od vistria zachovanoho v korpusi heneratora, vidrazu vlučyvšy v te, ščo vykydalo šypliaču pinu, j antyprotonovyj zariad zjednavsia z ekvivalentnoju kiľkistiu materiji. Koly ekran spalachnuv znovu, miž rozkydanymy daleko ulamkamy postamentiv ziajav vohnennyj krater. Inžener naviť ne hlianuv na nioho, a, napružyvšy zir, sylkuvavsia pobačyty, ščo stalosia iz zalyškom truby j kudy vona ščezla. Šče raz rozvernuv mašynu na misci na devjanosto gradusiv i poviľno pojichav uzdovž povalenych vybuchovoju chvyleju statuj. Siryj

tuman dedali ridšav. Zachysnyk pomynuv troje čy četvero rozprostertych, nakrytych lachmittiam til. Inžener pryhaľmuvav livu husenyciu, ščob ne najichaty na najblyžče z nych. Trochy nyžče, v huščavyni, majačyv velyčeznyj neruchomyj syluet. Tam vidkryvalasia vydovžena haliavyna, na jiji kraju sriblom blysnuly postati, jaki tikaly v zarosti; zamisť maleńkych torsiv u nych buly nepryrodno dovhi, vuźki, prypliuščeni z bokiv kovpaky čy šolomy, zakinčuvalysia vhori jakymyś dziobamy. Speredu v Zachysnyka ščoś hlucho hupnulo, ekran potemniv i znovu spalachnuv. Liva fara pohasla. Inžener poviv mašynu temnym uzlissiam, druhym, centraľnym prožektorom vysvityv miž vittiam čyslenni sribni pliamy, za jakymy ščoś počalo dedali švydše krutytysia; na vsi boky poletilo vittia, cili skošeni kušči, j velyčezna masa, jaka obertalasia, peremeliujučy povitria v svitli prožektoriv, metnulasia vbik. Inžener prycilyvsia v samisińkyj centr cioho vychoru j natysnuv na pedaľ. Hluche syľne «umpf!» strusnulo baštočkoju. Jak tiľky zasvityvsia ekran, Inžener povernuv baštočku vbik. Vražennia bulo take, nače ščojno zijšlo sonce. Zachysnyk stojav majže posered haliavyny. Nyžče, de tiľky-no buv haj, pjata častyna obriju obernulasia na bile more vohniu. Zori znykly, povitria hariačkovo tremtilo, na tli cijeji povytoji dymom stiny do Zachysnyka posunula puzata, roziskrena jaskravymy spalachamy kulia. Inžener ne čuv ničoho, krim huhotinnia vohniu. Zachysnyk zdavavsia prytysnutoju do samisińkoji poverchni planety krychtočkoju v porivnianni z cym hromaddiam, jake počalo obertatysia šče švydše j peretvorylosia na vysokyj, mov povitriana hora, smerč, perekreslenyj poseredyni čornym zyhzahom. Inžener uže trymav joho v perechresti prycilu, koly za kiľkasot metriv poperedu pomityv osvitleni zahravoju blidi syluety vtikačiv. — Nu, deržiťsia! — zareviv vin i raptom vidčuv, ščo v horlo jomu vpjalysia sotni hvizdkiv. Prolunav pekeľnyj skrehit, hurkit — Zachysnyk zdryhnuvsia vid zitknennia zi smerčem. Inženerovi na myť zdalosia, ščo baštočka Zachysnyka padaje na nioho. Mašyna zastohnala, zatanciuvala na vsich amortyzatorach, bronia zahula, nače dzvin, zatriščala, movby lopajučyś uzdovž i vpoperek. Ekran na myť potemniv i znovu projasnyvsia. Hurkit ne prypyniavsia — zdavalosia, sotnia pekeľnych molotiv liuto hupaje po verchnij kryšci. Potrochu cej ohlušlyvyj hurkit slabšav, udary dedali stavaly poviľnišymy, kutastyj važiľ šče kiľka raziv zi svystom rozitnuv povitria, i raptom bronia zadryžala vid hluchoho protiažnoho skrehotu metalu, ščo padav na neji, i kiľka «lap», linyvo skoročujučy svoji pavuči suhloby j znovu jich vyprostujučy, liahly pered samisińkym nosom Zachysnyka. Odna z nych išče leď pomitnym ruchom rozmireno barabanyla v broniu, nemovby pohladžujučy jiji; ta narešti j vona zastyhla neporušno. Inžener sprobuvav zrušyty z miscia, prote husenyci lyše na jakiś pivmetra prosunulysia vpered, zaskrehotaly j zaklynylysia. Vin uvimknuv zadnij chid — i Zachysnyk pojichav. Poviľno, oriučy grunt ulamkamy, jaki voloklysia zzadu, mašyna sunulasia, nače rak; narešti jiji vidpustylo, metal dzeńknuv, i zviľnena mašyna rvučko strybnula nazad. Na tli haju, ščo j dosi buv ochoplenyj vohnem, usi troje pobačyly trydciatymetrovoho rozčavlenoho pavuka; kuxa odnoho z važeliv išče konvuľsyvno driapala grunt. Miž dovhymy vuhlastymy kincivkamy vysila rohata kulia; vona bula vidkryta, i z neji vyskakuvaly sribni postati. Inžener mašynaľno pereviryv, čy nemaje kohoś na liniji postrilu, j natysnuv pedaľ. Prolunav hurkit. Nove sonce spalachnulo na haliavci. Ulamky pavuka z vyttiam i svystom

rozletilysia navsibič, u centri zdijniavsia stovp kypliačoji hlyny, pisku, lehkych, mov soloma, plastivciv kiptiavy. Inžener znenaćka vidčuv slabisť, joho zamlojilo, cholodnyj pit kotyvsia v nioho po spyni, jak voda, zalyvav oblyččia. Zanimiloju v odnu myť rukoju vin uchopyvsia za važiľ i raptom počuv Likariv kryk: — Povertaj, čuješ? Povertaj!! Z ochoplenoji vohnem ulohovyny vdaryv červoniastyj dym, nemovby tam, de dosi stojav haj, vybuchnuv vulkan, kypliačyj šlak stikav po schylu, ohortajučy polumjam reštky prymjatych zarostiv. — Ta povertaju, — prošepotiv Inžener, — povertaju… Ale vin ne ruchavsia. Krapli potu vse šče kotylysia po joho oblyčči. — Ščo z toboju? — niby z dalekoji daleči, dolynuv do nioho Likariv holos, vin pobačyv nad soboju joho oblyččia, trusnuv holovoju j šyroko rozpliuščyv oči. — Ščo zi mnoju, pytaješ? Ničoho, ničoho, — promymryv vin. Likar znovu vidkynuvsia nazad. Inžener uvimknuv dvyhun. Zachysnyk zdryhnuvsia, rozvernuvsia na misci j popovz uhoru tijeju samoju dorohoju, jakoju zjichav siudy. Likar i Chimik ničoho ne čuly, bo vsi zvuky tonuly v huhotinni veletenśkoji požeži, jaka šumila, mov okean. Jedyna fara — centraľnyj prožektor vyjšov z ladu pid čas zitknennia — znovu osvityla povaleni, peremišani z mertvymy tilamy statuji. I ti, i ti vkryvav siryj, metaličnyj nalit. Zachysnyk projichav miž ulamkamy dvoch bilych statuj i zvernuv na pivnič. Mov korabeľ, ščo vchodyť u vodu, vin rozitnuv i poklav na boky zarosti, jaki chrustily pid husenyciamy, kiľka blidych syluetiv panično vtekly z smuhy svitla; švydkisť zrosla, mašynu kydalo na nerivnostiach, Inžener važko dychav i dedali micniše styskav ščelepy, ščob podolaty mlisť — pered očyma v nioho j dosi kružlialy plastivci kiptiavy — vse, ščo zalyšylosia vid sribnych fihurok, jaki vystrybuvaly z rohatoji kuli. Poperedu zažovtila hlynysta vyjimka schylu. Zachysnyk zader lob i poliz uhoru; pružne vittia stiobalo po broni, husenyci skrehotaly po čomuś nevydymomu, mašyna mčala dedali švydše, — to vhoru, to vnyz, — peretynala nehlyboki jary, perestrybuvala čerez kruti balky, probyvalasia kriź husti zarosti; nače taran, vona projšla kriź haj pavučych derev, jichni koliuči čerevcia bombarduvaly broniu bezsyľnymy, mjakymy udaramy, z žachlyvym triskom i syčanniam peremeliuvalosia badyllia j hillia. Na zadnich ekranach use šče stojala zahrava požeži. Ale vona postupovo hasla — j narešti vse ohornula suciľna piťma.

12 Čerez hodynu Zachysnyk mčav uže rivnynoju. Stojala čorna zoriana nič, povz mašynu, jaka rivnomirno hula, prolitaly obridkuvati zarosti; narešti znykly ostanni kušči j ne bulo vže ničoho, krim dovhych položystych pahorbiv, jaki, zdavalosia, ožyvaly j chytalysia pid svitlom jedynoji fary. Zachysnyk strimko vychopliuvavsia na nych, nemovby chotiv zletity v povitria, sydinnia mjako pohojduvalysia, svyst husenyć nahaduvav zvuk sverdla, jake liuto vhryzajeťsia v metal, strilky pryladiv horily roževym, oranževym i zelenym svitlom. Inžener, nachylyvšyś až do samoho ekrana, šukav na niomu vohnyk rakety. Te, ščo vony vyjichaly, ne zabezpečyvšy sobi radiözvjazku, vin vvažav teper bezumstvom, choča raniše stavyvsia do cioho cilkom normaľno. Vony pospišaly tak, nemovby šče odna čy dvi hodyny, neobchidni dlia vvedennia v diju druhoho peredavača, vyrišuvaly

pytannia žyttia abo smerti. Koly vin buv uže majže pevnyj, ščo proskočyv u temriavi raketu i jide dali na pivnič, raptom pobačyv jiji, točniše, dyvno rozdutyj svitlovyj puzyr. Zachysnyk povz dedali poviľniše, fara osvityla pochylu stinu, i vona spalachnula sribnym vohnem. Vydovyšče bulo nezvyčajne; koly zasvičuvavsia problyskovyj lichtar, velyčeznyj, nezamknenyj bilia veršyny kupol spalachuvav, perelyvajučyś u sklianystych spletinniach bezliččiu veselok, pomnoženyj nymy blysk daleko osvitliuvav piščani diuny. Ne bažajučy striliaty, Inžener spriamuvav broniovanyj lob mašyny v te misce, de pered cym proklav sobi šliach — ale dzerkaľna stina vže zatiahla j zažyvyla prolom z oboch bokiv, i jedyne, ščo svidčylo pro nioho, bula plyta obernenoho na šlak pisku bilia osnovy stiny. Zachysnyk z chodu počav taranyty stinu vsijeju masoju svojich šistnadciatioch tysiač kilogramiv, až bronia zastohnala. Prote stina ne piddalasia. Inžener poviľno vidkotyv mašynu na dvisti metriv, spriamuvav nytky prycilu jakomoha nyžče j tijeji ž myti, koly svitlianyj kupol vychopyvsia z moroku, švydko natysnuv pedaľ. Ne čekajučy, koly otvir z oplavlenymy krajamy ocholone, vin rušyv upered; baštočka začepylasia veršečkom, ale masa, rozmjakla vid vysokoji temperatury, piddalasia, odnookyj Zachysnyk zazyrnuv u hlyb porožnioho prostoru i, zbavyvšy švydkisť, pidjichav do rakety. jich zustriv lyše Čornyj, jakyj zreštoju vidrazu ž kudyś znyk. Dovelosia čekaty — treba bulo očystyty broniu vid radiöaktyvnoho naliotu j vymiriaty častotu impuľsiv u dovkolyšniomu seredovyšči. Tiľky pislia cioho vony zmohly pokynuty tisnu kabinu mašyny. Spalachnuv lichtar. Koordynator, jakyj peršym vyjšov iz tuneliu, odnym pohliadom okynuv ukrytyj čornymy pliamamy lob Zachysnyka, umjatyny na misci dvoch far, blidi, zapali oblyččia tovaryšiv, jaki povernulysia, i zapytav: — Vy ščo, bylysia? — Tak, — vidpoviv Likar. — Spuskajtesia vnyz. Na poverchni šče nuľ devjať renthena za chvylynu. Tut zalyšyťsia Čornyj. Nichto ne skazav biľše ani slova. Spuskajučyś tunelem do korablia, Inžener pomityv druhyj, trochy menšyj avtomat, jakyj zjednuvav kabeli v perechodi do mašynnoho viddilennia, prote naviť ne zupynyvsia bilia nioho. V bibliöteci horilo svitlo, na malomu stoli stojaly aliuminijevi tarilky, ležaly prybory, poseredyni stojala pliaška vyna. Koordynator, ne sidajučy, skazav: — My vyrišyly vlaštuvaty nevelyke… sviato. Avtomaty pereviryly systemu hravimetryčnoho rozpodilu — vona ne poškodžena… Holovnyj reaktor možna zapuskaty. Jakščo my vyrivniajemo raketu, možna bude startuvaty. A teper rozkazujte vy. Jakuś chvylynu panuvala movčanka. Likar hlianuv na Inženera i, vse raptom zrozumivšy, počav rozpovidaty: — Ty mav raciju. Na zachid spravdi tiahneťsia pustelia. My zrobyly — velykoju duhoju — majže dvisti kilometriv na pivdennyj zachid. Vin rozpoviv, jak vony dojichaly do zaselenoji rivnyny nad ozerom i znialy jiji na plivku, jak, povertajučyś, naštovchnulysia v temriavi na skupčennia statuj, — i raptom zavahavsia. — Ce spravdi bulo schože na kladovyšče abo na vohnyšče jakohoś religijnoho kuľtu. Te, ščo dijalosia potomu, važko peredaty slovamy, bo ja ne peven, ščo ce označalo — ciu

piseńku vy vže čuly. Jurba duplexiv panično tikala; vražennia bulo take, niby vony deś zachovalysia, ale oblava spolochala jich čy zahnala miž ci «nadhrobky»! U vsiakomu razi, možna zrobyty take prypuščennia; biľše ja ne znaju ničoho. Za kiľkasot metriv nyžče, — bo vse ce dijalosia na schyli, — buv nevelykyj haj, i tam chovalysia inši duplexy, schoži na toho sribliastoho, jakoho my vbyly. Za nymy stojala, možlyvo, zamaskovana, odna z obertovych mašyn — velyka dzyha. Ale todi my pro neji šče ne znaly, jak i pro te, ščo ci začajeni v haju duplexy protiahly nad samisińkoju poverchneju hnučku trubu, vyd povitroduvky, z jakoji pid tyskom vylitala otrujna rečovyna, pina, j obertalasia na zavyś čy haz. Jiji možna bude doslidyty, bo vona musyla osisty na fiľtrach, pravda ž? — obernuvsia vin do Inženera. Toj movčky kyvnuv holovoju. — My vylizly z Chimikom, ščob ohlianuty ci statuji, — baštočka bula vidkryta, — j trochy ne zadychnulysia, a najhirše dovelosia Henrykovi, bo perša chvylia hazu vdaryla v Zachysnyka. Koly my vernulysia v baštočku j produly jiji kysnem, Henryk vystrilyv u trubu, točniše, v te misce, de vona pered cym strymila, bo my vže stojaly v hustij chmari. — Antymaterijeju? — zapytav Koordynator sered tyši, jaka raptom zapala v bibliöteci. — Tak. — A ty ne mih zastosuvaty malyj vyprominiuvač? — Mih, ale ne zastosuvav. — My vsi buly… — Likar jakuś sekundu pidbyrav potribne slovo, — zbudženi. My bačyly tych duplexiv, jaki padaly. Vony buly holi. Na nych telipalysia jakiś lachmany; meni naviť zdavalosia, ščo vony buly pošmatovani, nemovby duplexy z kymoś bylysia, ale ja cioho ne peven. Na našych očach vony vsi abo majže vsi zahynuly. Pered cym… my sami trochy ne otrujilysia. Oś jak use ce bulo. Potim Henryk namahavsia znajty prodovžennia truby, jakščo mene ne zradžuje pamjať. Tak? Inžener znovu stverdno chytnuv holovoju. — Takym čynom, my zjichaly vnyz, do haju, j pobačyly tych — sribliastych. Na nych bulo ščoś schože na masky. Možlyvo, to buly povitriani fiľtry. Vony obstrilialy nas, ale čym, ne znaju, j rozbyly nam faru. Vodnočas na nas rušyla cia velyčezna dzyha. Vona chotila napasty na Zachysnyka zboku. V usiakomu razi, vyjichala z kuščiv. I todi… Henryk… dav čerhu. — Po haju? — Tak. — Po tych… sribliastych? — Tak. — I po dzyzi? — Ni. Vona naštovchnulasia na Zachysnyka j rozbylasia. Jasna rič, spalachnula požeža — zarosti vysochly vid termičnoho udaru v moment vybuchu I horily, jak papir. — Ti… probuvaly vas kontratakuvaty? — Ni. — Hnalysia za vamy? — Ne znaju. Dumaju, ščo navriad. Obertovi dysky, mabuť, use ž taky mohly b nas nazdohnaty. — Na tij miscevosti — ni. Tam bezlič balok, jariv, provaľ, ščoś na zrazok zemnoji kory, vapniakovi skeli, terasy, osypy, — pojasnyv Inžener.

— On jak. I potim vy pojichaly priamo siudy? — Majže priamo, z nevelykym lyše vidchylenniam na schid. Kiľka sekund usi movčaly. Koordynator pidviv holovu. — Vbyly… bahatioch? Likar hlianuv na Inženera j, bačačy, ščo toj ne zbyrajeťsia vidpovidaty, skazav: — Bulo temno. Vony… chovalysia v chaščach. Meni zdajeťsia… ja bačyv ščonajmenše dvadciať sribliastych spalachiv naraz. Ale v hlybyni, tobto dali v zarostiach, šče ščoś poblyskuvalo, jich mohlo buty biľše. — Vy pevni, ščo u vas strilialy duplexy, a ne chtoś inšyj? Likar zavahavsia: — Ja kazav, ščo na maleńkych torsach u nych bulo ščoś schože na kovpaky čy šolomy. Ale, sudiačy z form, rozmiriv i sposobu peresuvannia, ce vse-taky buly duplexy. — Čym vony vas obstrilialy? Likar movčav. — Snariady, mabuť, buly ne metalevi, — ozvavsia Inžener. — Zvyčajno, ja kerujusia tiľky vlasnymy vidčuttiamy. Misć popadań ja ne doslidžuvav, naviť ne ohliadav… Jak na mene, to v nych zovsim maleńka probijna syla. — Tak, nevelyka, — pohodyvsia z nym Fizyk. — Fary — ja pobižno ohlianuv jich — švydše vdavleno, niž probyto. — Odna z nych rozbylasia pry zitknenni z dzygoju, — pojasnyv Chimik. — A teper pro statuji… Jak vony vyhliadaly? — zapytav Koordynator. Likar, jak umiv, sprobuvav zmaliuvaty statuji. Koly čerha dijšla do bilych fihur, vin zmovk i za chvylynu dodav, stomleno posmichnuvšyś: — Tut, na žaľ, znovu možna vdatysia tiľky do žestiv… — Četvero očej? Vydatni loby? — povoli povtoryv Koordynator. — Tak. — Ce buly skuľptury? Kamiń? Metal? Lytvo? — Ja ne možu cioho z pevnistiu skazaty. Lytvo, mabuť, ni… Rozmiry nadpryrodni, jakščo mova pro ce… A takož dejaka… deformacija1 zmina proporcij, ščoś schože na… — Vin zavahavsia. — Na ščo? — Na oblahorodžuvannia, — nerišuče movyv Likar. — Ale ce tiľky moje osobyste vražennia. Zreštoju, my ohliadaly jich nedovho, a potim stiľky vidbulosia podij… I, jasna rič, znovu je grunt dlia poverchovych analogij. Kladovyšče. Neščasni peresliduvani. Policejśka oblava. Motopompa z otrujnym hazom. Policija v protyhazach. Ja navmysne vžyvaju taku terminologiju, bo spravdi mohlo zdatysia, ščo bulo same tak, ale my cioho ne znajemo. Odni žyteli planety vbyvaly na našych očach inšych. Ce fakt, po-mojemu, nezaperečnyj. Tiľky chto koho? Čy ce buly točnisińko taki sami istoty, čy, može, vony čymoś vidriznialysia miž soboju… — A jakščo vidriznialysia, todi vse jasno? — zapytav Kibernetyk. — Ni. Ale… ja dumav i pro takyj variänt. Vyznaju, ščo z našoji točky zoru vin strachitlyvyj. Jakvidomo, liudyna duže suvoro zasudžuje kanibalizm. Odnak zjisty pečeniu z mavpy vže vzahali ne vvažajeťsia čymoś strašnym v očach našych moralistiv. A ščo koly biölogična evoliucija prochodyla tut tak, ščo riznycia v zovnišnosti miž istotamy, jaki zalyšylysia na tvarynnomu rivni rozvytku, nabahato menša, niž miž liudynoju i liudynopo-

dibnoju mavpoju? My mohly… v takomu razi buty svidkamy… nu, skažimo… poliuvannia. — A toj riv pid mistom? — zasumnivavsia Inžener. — Ce tež… myslyvśki trofeji, tak? Mene dyvujuť tvoji advokatśki vyverty, Likariu! — Poky my ne majemo pevnosti… — U nas je šče plivka, — urvav joho Chimik. — Ne znaju čomu, ale dosi nam spravdi ne vdalosia pobačyty normaľne, zvyčne žyttia na cij planeti. A te, ščo my znajemo, — ce, vlasne, jakraz ščoś budenne, prynajmni v mene sklalosia take vražennia… — Tobto jak? Vy ničoho ne bačyly? — zdyvuvavsia Fizyk. — Ni, my nadto pospišaly, ščob vykorystaty ostannie svitlo dnia. Vidstań bula čymala — ponad visimsot metriv, a može, j biľše, — ale my pryvezly dvi kotušky plivky, zniatoji teleobjektyvom. Kotra hodyna? Šče nemaje j dvanadciaty! jiji možna zaraz projavyty. — Doručy ce Čornomu, — skazav Koordynator. — Abo druhomu avtomatu… Likariu, Inženere, ja baču, vas ce neabyjak zacikavylo; ščopravda, v nas roboty po horlo, ale… — Nevže kontakty vysokorozvynenych cyvilizacij povynni kinčatysia same takym sposobom? — vyhuknuv Likar. — Meni duže chotilosia b počuty vidpoviď na ce moje zapytannia… Koordynator pochytav holovoju, pidvivsia j zabrav zi stolyka pliašku z vynom. — Schovajemo jiji do inšoji okaziji, — skazav vin. Koly Fizyk j Inžener vyjšly ohlianuty Zachysnyka, a Chimik vyrišyv na vsiak vypadok prostežyty za projavlenniam plivky, Koordynator uziav Likaria pid ruku i, pidijšovšy z nym do perekošenych bibliötečnych polyć, skazav prytyšenym holosom: — Posluchaj, a ne može takoho buty, ščo ce vy svojeju nespodivanoju pojavoju spryčynyly tu paničnu vteču… i ščo same vas, a ne tych utikačiv probuvaly zupynyty? Likar hlianuv na nioho okruhlenymy vid podyvu očyma. — Znaješ, ce meni vzahali ne spadalo na dumku, — pryznavsia vin. I, zamyslyvšyś, jakuś myť pomovčav. — Ne znaju, — narešti zahovoryv vin. — Mabuť-taky, ni… Chiba ščo ce buv nevdalyj napad, jakyj zrazu ž obernuvsia proty dekoho z nych. Zvyčajno, — dodav vin, vyprostujučyś, — use ce možna vytlumačyty zovsim inakše. Tak, teper ja ce vyrazno baču. Skažimo, tak: my vjichaly na jakuś terytoriju, kotra ochoronialasia. Ti, ščo tikaly, buly, prypustymo, pilihrymy, mandrivnyky čy ščoś podibne. Storoža, jaka ochoroniala ciu terytoriju, pidtiahla zbroju — ciu trubu — miž statujamy, v tu chvylynu, koly Zachysnyk zupynyvsia. Ale perša chvylia hazu čomuś javno bula spriamovana na tych, ščo tikaly, a ne na nas… Harazd, prypustymo, ščo z jichnioho pohliadu ce buv neščasnyj vypadok. Todi — tak. Mohlo buty same tak. — Otže, ty cioho ne vykliučaješ? — Ni, ne vykliučaju. I znaješ, čym dovše ja dumaju, tym biľše cia versija zdajeťsia meni takoju ž pravomirnoju, jak i naša perša. Adže vony cilkom mohly vystavyty čyslenni posty v okolyci, koly rozneslasia zvistka pro našu pojavu. Koly my buly v tij dolyni, vony šče ničoho ne znaly, i čerez te my ne natknulysia tam na ozbrojenych… Adže toho samoho večora bilia rakety vperše zjavylysia obertovi dysky. — Naša bida v tomu, ščo my dosi ne natknulysia choča b na jakiś slidy jichnioji informacijnoji mereži, — ozvavsia z hlybyny kajuty Kibernetyk. — Telegraf, radiö, lyst, zafixovani dokumenty — ščoś u ciomu rodi… Kožna cyvilizacija stvoriuje technični zasoby takoho rodu i z jichnioju dopomohoju zberihaje svoju istoriju j dosvid. Cia, napevne, tež.

Jakby my mohly potrapyty do mista! — Na Zachysnyku — možna, — vidpoviv, obernuvšyś do nioho, Koordynator. — Ale vynykla b sutyčka. Ni jiji perebihu, ni naslidkiv peredbačyty nemožlyvo — hadaju, ty ce usvidomliuješ? — Nu, jakby my mohly zustritysia z jakymś jichnim rozumnym fachivcem, technikom… — Jak ce nam zrobyty? Vyrušyty na poliuvannia? — zapytav Likar. — Ba, koly b ja znav jak! Na Zemli vse zdajeťsia duže prosto — my prybuvajemo na planetu z cilym oberemkom interkomunikatoriv, elektronnych mozkiv dlia perekladu, na pisku maliujemo trykutnyky Pifahora, obminiujemosia suveniramy… — Perestań rozkazuvaty nam kazočky, čuješ? — urvav joho Inžener, jakyj raptom vyris na porozi. — Chodiť. Plivku vže projavleno. Vony vyrišyly podyvytysia jiji v laboratoriji, bo ce bulo najdovše z usich prymiščeń na korabli. Koly vony vvijšly tudy, plivka, vže zafixovana, ale šče mokra, krutylasia v barabani, kriź jakyj produvalosia hariače povitria. Z nioho vona jšla priamo na bobinu proekcijnoho aparata. Koordynator siv bilia nioho, ščob maty zmohu buď-jakoji chvylyny zupynyty zobražennia čy povernuty joho na ekrani nazad; usi zajnialy miscia, j avtomat pohasyv svitlo. Perši metry buly zovsim zasvičeni — kiľka raziv promajnuly frahmenty poverchni ozera, potim zjavylasia naberežna. Vona bula ukriplena, v kiľkoch misciach u vodu spuskalysia dovhi pochyli ploščyny, nad jakymy zdijmalysia rozčepireni vyšky, zjednani ažurnymy stričkamy. Zobražennia na myť rozplyvlosia, a koly znovu možna bulo rozdyvytysia detali, vsi pobačyly, ščo bilia veršyny kožnoji vyšky po dva pjatylopatevych propelery krutylysia v protyležni boky. Vony krutylysia duže poviľno, oskiľky zjomka velasia z velykym pryskorenniam. Po pochylych ploščynach, jaki spuskalysia v hlybynu ozera, ruchalysia jakiś predmety, nenače prytopleni u vodi, ale rozdyvytysia jichni kontury bulo nemožlyvo. Do toho ž usi vony ruchalysia nejmovirno poviľno. Koordynator povernuv nazad kiľkanadciať metriv plivky j pustyv jiji znovu — vže značno švydše. Predmety, jaki spuskalysia vzdovž tonkych, rozmazanych, nače tovsti vibrujuči struny, smuh, promajnuly teper švydko i vletily u vodu; na poverchni ozera rozijšlysia kola. Na samomu berezi, spynoju do aparata, stojav duplex; z bočkuvatoho prystroju, nad jakym styrčav tonkyj prut, ščo zakinčuvavsia rozmazanoju pliamoju, vystupala tiľky verchnia častyna joho velykoho torsa. Naberežna znykla. Teper ekran peretynaly plaski, nače korobky, predmety, nasadženi na ažurni kolony. Na jichnich veršečkach stojaly čyslenni bočkuvati prystroji, schoži na toj, u jakomu stojav duplex na prystani. Vsi vony buly porožni, dejaki linyvo ruchalysia po dva, po try v toj samyj bik, zupynialysia j povertalysia nazad. Zobražennia poviľno peremiščalosia. Zjavylysia čyslenni vohnyky, jaki zdavalysia čornymy pliamamy. Plivka bula perederžana, i, ščo najhirše, dovkola pliam rozplyvalysia mutni oreoly. Z-za cych tumannych kružaleć prohliadaly maleńki, zniati zhory fihurky. Duplexy chodyly paramy v rizni boky, jichni maleńki torsy buly obvyti čymoś puchnastym, tak ščo styrčaly tiľky holivky, ale nedostatnia čitkisť zobražennia ne dozvoliala rozdyvytysia rysy jichnich oblyč. Potim na ekran vyplyvla jakaś velyčezna masa, ščo rozmireno pidijmalasia j opadala. Vona stikala v bik nyžnioho kutka ekrana, nače spinenyj syrop, po nij na eliptyčnych osnovach chodyly desiatky duplexiv; zdavalosia, v svojich maleńkych ručkach vony trymaly jakiś znariaddia j torkalysia cijeji masy, rozrivniuvaly jiji čy zhribaly. Čas vid času masa

zdymalasia špyčastym bilia veršyny pahorbom, zvidty vyskakuvalo ščoś na zrazok siroji čaši. Zobražennia zmišuvalosia, ale ruchlyva masa j dali zapovniuvala soboju veś ekran; detali prostupaly z raziučoju čitkistiu, v centri zjavylasia hrupa strunkych čaš, jaki movby vyrostaly na pevnij vidstani odna vid odnoji, bilia kožnoji z nych stojaly dvoje abo troje duplexiv. Vony nachylialy do nych svoji lyčka, myť stojaly neporušno, a todi vyprostuvalysia; ce povtoriuvalosia znovu j znovu. Koordynator šče raz peremotav plivku nazad, a vidtak pustyv jiji švydše — teper duplexy nemovby ciluvaly vnutrišni stinky čaš. Na zadniomu plani, na jakyj liudy raniše ne zvernuly uvahy, stojaly inši duplexy z utiahnutymy do polovyny maleńkymy torsamy j nemovby sposterihaly za dijamy peršych. Zobražennia znovu peremistylosia. Teper vydno bulo tiľky samisińkyj kraj masy, obliamovanyj temnoju linijeju, poruč ruchalysia obertovi dysky, nabahato menši za tych, z jakymy nedavno zustričalysia liudy. Dysky obertalysia poviľno, strybkamy — možna bulo pomityty ryvky jichnich ažurnych pidojm — ce buv efekt zjomky. Postupovo ruch na ekrani žvavišav, choča čerez spoviľnennia zjomky vin, zdavalosia, prochodyv nemovby v duže hustomu, nepovitrianomu seredovyšči. Zjavylosia te, ščo Fizyk, Inžener i Likar pryjnialy tam, na rivnyni, za «centr mista». Ce bula husta mereža rivčakiv, jakymy vriznobič ruchalysia nezvyčajni bočkuvati prystroji. Na kožnomu z nych, tisno prytulyvšyś odyn do odnoho, stojalo vid dvoch do pjaty duplexiv. Perevažno vony jichaly po troje. Zdavalosia, jichni maleńki torsy operizuje ščoś take, ščo perechodyť na zovnišnij bik «bočky», ale ce mih buty prosto vidblysk. Tini pid pryzachidnym soncem duže vydovžylysia j zavažaly rozdyvytysia detali. Ponad schožymy na rivčaky mahistraliamy buly perekynuti zhrabni ažurni mistočky. Na cych mistočkach podekudy krutylysia na misci velyčezni dzygy, potim jichnie obertannia znovu rozpalosia na seriju skladnych obertovo-vyprostuvaľnych ruchiv, nemovby členysti kincivky vychopliuvaly z povitria ščoś nevydyme. Odna dzyha znenaćka zupynylasia, i todi z neji počaly vychodyty fihurky, vkryti jakojuś blyskučoju rečovynoju. Strička bula čorno-bila, otož skazaty z pevnistiu, čy ce sriblo, čy ščoś inše, bulo važko. Same v tu sekundu, koly vychodyv tretij duplex, tiahnučy za soboju jakyjś nezrozumilyj predmet, zobražennia peremistylosia. Čerez seredynu ekrana bih teper tovstyj kanat; vin znachodyvsia nabahato blyžče do objektyva, aniž te, ščo bulo na zadniomu plani. Cej kanat — a može, truboprovid? — lehko pohojduvavsia, obtiaženyj vuźkoju syharoju, z jakoji sypalosia ščoś take, ščo perelyvalosia, nače chmara lystia; ale ci predmety, mabuť, buly dosyť-taky važki, bo vony ne kružlialy, a padaly dodolu, nače važky; vnyzu, na vvihnutomu majdančyku, bahaťma riadamy vyšykuvalysia duplexy, j vid jichnich ručok do poverchni letily bezperervno dribni iskorky — ce bulo vže zovsim nezrozumile, bo chmara predmetiv, jaki sypalysia zhory, nemovby kudyś znykala, ne dolitajučy do tych, ščo stojaly vnyzu. Zobražennia poviľno peremiščalosia; bilia samisińkoho kraju ekrana neporušno ležalo dvoje duplexiv, tretij nablyžavsia do nych; obydva duplexy poviľno pidvelysia. Odyn iz nych pochytuvavsia; joho maleńkyj tors buv schovanyj, i vin skydavsia na holovu cukru, Koordynator peremotav plivku nazad, znovu pustyv jiji, a koly na ekrani zjavylysia ležači duplexy, zupynyv proektor, sprobuvav zrobyty zobražennia čitkišym, a vidtak pidijšov do ekrana z velykym zbiľšuvaľnym sklom. Kriź nioho vin pobačyv tiľky velyki pliamy, jaki rozplyvalysia. Ekran pohas — perša plivka zakinčylasia. Počatok druhoji zafixuvav tu samu kartynu, tiľky trochy zmiščenu j temnišu — mabuť, svitlo oslablo j ce ne vdalosia vže kompensuvaty naviť povnistiu vidkrytoju diäfrahmoju. Dvoje duplexiv poviľno vidchodyly,

tretij yapivležav. Čerez ekran protiahlysia tremtlyvi smuhy, objektyv ruchavsia tak švydko, ščo ničoho ne bulo vydno; potim u poli zoru zjavylasia velyka sitka z pjatykutnymy vičkamy, v kožnomu z jakych stojalo po odnomu duplexovi j tiľky v nebahatioch po dvoje. Pid cijeju sitkoju tremtila druha, rozmazana; liudy zrazu zrozumily, ščo perša sitka — reaľna, a druha — jiji tiń, jaka padala na grunt, hladeńkyj, nemovby vykladenyj jakymyś plytamy, schožymy na betonni. Duplexy, ščo stojaly u vičkach sitky, maly na sobi pyšne, temne vbrannia, jake robylo jich nabahato ohriadnišymy. Majže vsi vony vykonuvaly odnakovi ruchy — jichni maleńki torsy, zakryti čymoś napivprozorym, povoli nachylialysia v rizni boky; cia svojeridna himnastyka vykonuvalasia nadzvyčajno poviľno. Zobražennia zatremtilo, perekosylosia, kiľka sekund znovu bulo pohano vydno; stavalo dedali temniše, promajnuv samisińkyj kraječok sitky, rozvišanoji na lynvach; odna z nych kinčalasia bilia velykoho, zastyhloho navskosy dyska. Dali možna bulo sposterihaty takyj samyj «vulyčnyj ruch», jakyj vony vže bačyly na peršij plivci: u rizni boky povzly bočkuvati predmety z duplexamy. Kamera znovu najichala na sitku, cioho razu vže z druhoho boku, potim trochy vidsunulasia, zjavylysia piši duplexy, zniati v skisnomu prominni nadvečirnioho soncia; perevaliujučyś, mov kačky, vony chodyly paramy; dali zjavyvsia Cilyj natovp, rozdilenyj poseredyni dovhym vuźkym prochodom. Po niomu na jakychoś koliščatach povz tros i znykav za krajem kadru; tros tiahnuv ščoś dovhe, ščo slipylo jaskravymy spalachamy j schože bulo na dovhastyj, hranovanyj krystal abo obkladenu dzerkaľnymy plastynamy kolodu; predmet cej perevaliuvavsia z boku na bik i vidkydav vid sebe zajčyky na tych, ščo stojaly; predmet na myť zupynyvsia, stav prozorym, i vsi raptom pobačyly v niomu ležaču fihurku. Prolunav čyjś pryhlušenyj kryk. Koordynator povernuv plivku nazad, peremotav jiji j, koly na ekrani znovu zjavyvsia dovhastyj predmet, zupynyv proektor. Usi pidijšly do samisińkoho ekrana. Tam, otočena riadamy duplexiv, posered porožnioho prochodu ležala liudyna. Zapanuvala mertva tyša. — Zdajeťsia, my vse-taky zboževolijemo, — prolunav u temriavi čyjś holos. — Ba ni, — speršu dodyvymosia ce do kincia, — vidpoviv Koordynator. Usi povernulysia na svoji miscia, strička znovu poplyvla, zobražennia zdryhnulosia, ožylo. Vuźkoju vulyčkoju v natovpi odna za odnoju projiždžaly dovhasti, schoži na domovyny, bryly, ale vony buly nakryti čymoś svitlym, ščo zvysalo až do samoji poverchni j voločylosia po nij, nače tovsta tkanyna. Zobražennia zmistylosia, j na ekrani zjavyvsia pustyr, jakyj z odnoho boku vpyravsia v pochylyj mur; pid nym styrčaly kupy kuščiv, uzdovž borozny, jaka bihla čerez veś ekran, dybav samotnij duplex; naraz, niby čohoś zliakavšyś, vin sachnuvsia vbik i poviľnym velyčeznym strybkom zletiv u povitria; uzdovž borozny prokotylasia dzyha, ščoś slipuče blysnulo, j ekran nemovby zatiahlo tumanom; koly tuman rozijšovsia, duplex neporušno ležav na boci. Joho tilo raptom stalo majže čornym. Use ce zanuriuvalosia v temriavu, jaka dedali hustišala; zdavalosia, duplex zdryhnuvsia, popovz, na ekrani zametušylysia temni smuhy, potim vin spalachnuv bilym svitlom. Na ciomu plivka zakinčylasia. Koly uvimknuly svitlo, Chimik zabrav kotušku j pišov zrobyty zbiľšeni fotografy z vidibranych kadriv. Rešta zalyšylysia v laboratoriji. — Nu, a teper sprobujemo vse ce jakoś interpretuvaty, — ozvavsia Likar. — Ja zrazu možu daty dvoje, naviť troje riznych tlumačeń. — Ty neodminno chočeš dovesty nas do vidčaju? — raptom rozserdyvšyś, kynuv In-

žener. — Jakby ty buv serjozno vziavsia za fiziölogiju duplexa, perš za vse fiziölogiju orhaniv čuttiv, to my, napevne, znaly b siohodni vže nabahato biľše! — Koly ja mih cym zajniatysia? — zdyvuvavsia Likar. — Kolehy! — pidvyščyv holos Koordynator. — Schože, ščo tut počynajeťsia zasidannia Kosmologičnoho instytutu! Pevna rič, nas usich šokuvala cia liudśka statuja, — a ce, bez sumnivu, bula statuja, neruchoma kopija, zalyta, jak zdajeťsia, v jakuś masu. Cilkom imovirno, ščo čerez svoju informacijnu merežu vony rozislaly naši zobražennia u vsi naseleni punkty, de na pidstavi oderžanych danych bulo vyhotovleno liudynopodibni liaľky. — Zvidky vony vzialy naši portrety? — zapytav Likar. — Zvidky? Dva dni tomu vony dobrych kiľka hodyn krutylysia dovkola rakety j mohly zdijsnyty jaknajdokladniši sposterežennia. — A naviščo jim robyty taki «portrety»? — Z naukovoju čy religijnoju metoju, — cioho my, mabuť, ne vyrišymo, choč by chtozna-jak dovho dyskutuvaly. V kožnomu razi, ce ne jakyjś nepojasnennyj fenomen. My bačyly, očevydno, ne duže velykyj centr, de veduťsia roboty, mabuť, jakohoś vyrobnyčoho charakteru. Možlyvo, my sposterihaly takož jichni rozvahy, može, funkciönuvannia jichnioho «mystectva», zvyčajnyj sobi «vulyčnyj ruch», potim praciu na prystani j bilia tych predmetiv, ščo sypalysia — ščopravda, ne duže zrozumilu. — Dosyť čitke vyznačennia, — zironizuvav upertyj Likar, — Tam bulo šče ščoś na zrazok «scen z armijśkoho žyttia» — v nas čymalo pidstav dlia vysnovku, ščo odiahneni v sribni «mundyry» duplexy — vojiny. Ot tiľky kineć sceny nejasnyj: ce mohlo buty, zvyčajno, jakeś pokarannia indyvida, ščo, huliajučy šliachom, pryznačenym dlia dzyh, porušyv ustanovlenyj v nych zakon. — Ekzekucija na misci, jak štraf za nepravyľnyj perechid vulyci — ce, mabuť, žorstoko, tobi ne zdajeťsia? — zapytav Likar. — Čomu ty namahaješsia obernuty vse na nonsens? — Tomu, ščo ja j dali vvažaju: my pobačyly rivno stiľky, skiľky mohly b pobačyty slipi. — Chto šče choče vyslovytysia? — zapytav Koordynator. — Tiľky, prošu vas, ne v antagonistyčnomu kredo. — Ja, — ozvavsia Fizyk. — Schože na te, ščo duplexy peresuvajuťsia pišky tiľky u vyniatkovych vypadkach; pro ce zreštoju svidčať jichni velyki rozmiry j dysproporcija kincivok, osoblyvo ruk, do masy tila. Meni zdajeťsia, ščo sproby zmaliuvaty možlyve evoliucijne derevo, jake dalo takych sformovanych indyvidiv, buly b veľmy povčaľnymy. Vy vsi pomityly jichniu žvavu žestykuliaciju. Tak ot: cymy svojimy ručkamy žoden z nych ne pidijmav jakohoś tiaharia, ničoho ne nis, ne volik za soboju, a taki kartyny v zemnomu misti cilkom normaľni. To, može, ti ruky jim služať dlia zovsim inšych cilej? — Dlia jakych same? — z cikavistiu zapytav Likar. — Ne znaju, ce tvoja sfera. V usiakomu razi, tut je nad čym popraciuvaty. Možlyvo, my nadto pokvapylysia zrozumity architektoniku jichnioho suspiľstva — zamisť toho ščob uziatysia za sumlinne vyvčennia okremych joho cehlyn. — Ce pravda, — prytaknuv Likar. — Ruky — tak, ce, bez sumnivu, duže važlyva problema. Evoliucijne derevo tež. My naviť ne znajemo, čy vony ssavci. Protiahom kiľkoch dniv ja mih by vidpovisty na taki zapytannia, ale bojusia, ščo ne zmožu zjasuvaty toho, ščo mene v usiomu ciomu vydovyšči najbiľše vrazylo. — A same? — zapytav Inžener.

— Ja ne bačyv žodnoho samotnioho pišochoda. Žodnoho. Vy ne zvernuly na ce uvahy? — Ta… buv odyn… u samomu kinci, — vidpoviv Fizyk. — Otož-bo j vono. Nichto dovho ne ozyvavsia. — Treba šče raz podyvytysia cej fiľm, — nekvaplyvo movyv Koordynator. — Meni zdajeťsia, ščo Likar maje raciju. Samotnich pišochodiv ne bulo — vony peresuvalysia jak minimum paramy. Choča na samomu počatku… Tak! Odyn taky stojav na prystani. — Sydiv u tomu konusopodibnomu prystroji, — utočnyv Likar. — U dyskach vony tež sydiať po odnomu. Ja hovoryv pro pišochodiv. Tiľky pro pišochodiv. — Jich bulo nebahato. — Kiľka soteń napevno. Ujavy sobi vulyciu zemnoho mista z vysoty ptašynoho letu. Procent samotnich pišochodiv, bez sumnivu, bude velykyj. U dejaki hodyny jich naviť biľšisť, a tut jich nemaje vzahali. — Ščo ce mohlo b označaty? — zapytav Inžener. — Daruj, — pochytav holovoju Likar, — ale zaraz pytaju ja. — Odyn samotnij duplex pryjichav z vamy, — skazav Inžener. — A tobi vidomi obstavyny, za jakych ce stalosia? Inžener ne vidpoviv. — Posluchajte, kolehy, — vtrutyvsia Koordynator, — taka dyskusija vidrazu obertajeťsia na pustu balačku. My ne vely tam systematyčnych doslidžeń, bo my ne naukovodoslidna expedycija — v nas buly inši klopoty typu «boroťba za isnuvannia». Treba obmirkuvaty plany podaľšych našych dij. Zavtra počne praciuvaty exkavator — ce vže napevne. Vsioho v nas bude dva avtomaty, dva napivavtomaty, exkavator i Zachysnyk, jakyj pry dotrymanni neobchidnoji oberežnosti tež može dopomohty vytiahty raketu. Ne znaju, čy vidomyj vam plan, jakyj my sklaly z Inženerom. Pervisna ideja bazuvalasia na tomu, ščob perevesty raketu v horyzontaľne položennia, a vidtak postavyty jiji vertykaľno, pidijmajučy korpus i pidtrymujučy joho utrambovanym gruntom. Cej metod vykorystovuvaly šče budivnyči piramid. Otož teper my chočemo rozbyty naš «sklianyj mur» na šmatky potribnych rozmiriv i zbuduvaty z nych systemu ryštuvannia. Materiälu vystačyť, i my vže znajemo, ščo ciu rečovynu možna plavyty j zvariuvaty pry vysokij temperaturi. Realizacija cioho proektu, pry vykorystanni budiveľnoho materiälu, jakyj nam nechotiačy postačyly žyteli Edema, dozvolyť nam radykaľno skorotyty veś proces. Ne vykliučeno, ščo čerez try dni my zmožemo startuvaty. Počekajte, — skazav vin, pobačyvšy, ščo vsi prysutni zavorušylysia, — v zvjazku z cym ja choču vas zapytaty: čy budemo my startuvaty? — Tak, — vidpoviv Fizyk. — Ni! — majže odnočasno vidhuknuvsia Chimik. — Šče ni, — kynuv Kibernetyk. Zapala korotka tyša. Ni Inžener, ni Likar išče ne vyslovylysia. — Ja hadaju, ščo treba letity, — zajavyv narešti Likar. Usi vraženo hlianuly na nioho. Koly movčanka zatiahlasia, vin zahovoryv, nemovby vid nioho čekaly jakychoś osoblyvych pojasneń: — Raniše ja mirkuvav inakše. Ale jdeťsia pro cinu. Prosto pro cinu. Bez sumnivu, my mohly b išče bahato čoho dovidatysia, prote zdobuttia cijeji informaciji može obijtysia nadto doroho. Dlia oboch storin. Pislia toho, ščo stalosia, myrni sproby porozuminnia,

vstanovlennia kontaktu ja vvažaju nereaľnymy. Krim toho, ščo my tut odyn odnomu nahovoryly, kožen, mabuť, chotiv vin cioho čy ni, zmaliuvav jakuś vlasnu koncepciju cioho svitu. V mene tež bula taka koncepcija. Meni zdavalosia, ščo tut vidbuvajuťsia žachlyvi reči j ščo v zvjazku z cym my povynni vtrutytysia. Poky my buly robinzonamy j perenosyly kožen ulamok vlasnymy rukamy, ja ničoho pro ce ne hovoryv. Ja chotiv počekaty, poky dovidajusia biľše j my matymemo v svojemu rozporiadženni technični zasoby. Tak ot: teper ja pryznajusia, ščo biľše ne baču perekonlyvych pidstav, jaki prymusyly b mene vidmovytysia vid mojeji koncepciji Edema, ale buď-jake vtručannia na zachyst toho, ščo my vvažajemo dobrym i spravedlyvym, buď-jaka podibna sproba skinčyťsia, najïmovirniše, tak samo, jak naša siohodnišnia expedycija — zastosuvanniam anihiliatora. Pevna rič, my zavždy znajdemo vypravdannia, ščo ce bula vymušena oborona i tak dali, ale zamisť dopomohy my prynesemo znyščennia. Teper vy znajete biľš-menš use. — Jakby my krašče rozbyralysia v tomu, ščo dijeťsia tut naspravdi… — zitchnuv Chimik. Inžener pochytav holovoju: — Todi napevne vyjavylosia b, ščo kožna iz storin po-svojemu v čomuś prava. — Nu j ščo z toho, ščo vbyvci «po-svojemu» buly b pravi? — zapytav Chimik. — Nas cikavyla b ne jichnia pravota, a vriatuvannia žertv. — Ale ščo my možemo jim podaruvaty, krim anihiliatora Zachysnyka? Prypustymo, my obernemo pivplanety na zharyšče, ščob zupynyty ci jichni jakiś karaľni akciji, ce nezrozumile «vyrobnyctvo», oblavy, otrujennia, — a ščo dali? — Vidpoviď na ce zapytannia my znaly b, jakby maly biľše vidomostej, — uperto pravyv svojeji Chimik. — Ce ne tak prosto, — vtrutyvsia v superečku Koordynator. — Use, ščo tut dijeťsia, — odna z lanok tryvaloho istoryčnoho procesu. Dumka pro dopomohu vyplyvaje z perekonannia, ščo tutešnie suspiľstvo dilyťsia na «dobrych» i «pohanych». — Zovsim ni, — urvav joho Chimik. — Krašče skažy: na peresliduvanych i peresliduvačiv. Ce ne odne j te same. — Harazd. Ujavy sobi, ščo jakaś vysokorozvynena rasa prybuvaje na Zemliu kiľkasot rokiv tomu, pid čas religijnych vojen, i choče vtrutytysia v konflikt na boci slabkych. Spyrajučyś na svoju sylu, vona zaboroniaje spaliuvaty jeretykiv, peresliduvaty inovirciv toščo. I ty dumaješ, jim udalosia b pošyryty na Zemli svij raciönalizm? Adže majže vse liudstvo bulo todi virujučym, tož jim dovelosia b vynyščyty joho do ostannioji liudyny, j vony zalyšylysia b sami zi svojimy raciönalistyčnymy idejamy. — To ščo, tyčspravdi vvažaješ, ščo nijaka dopomoha nemožlyva?! — oburyvsia Chimik. Koordynator dovho dyvyvsia na nioho, perš niž vidpovisty. — Dopomoha? Bože mij, ščo označaje dopomoha? Vse, ščo tut vidbuvajeťsia, ščo my tut bačymo, — ce plody pevno» suspiľnoji formaciji. Nam dovelosia b jiji zlamaty j stvoryty novu, krašču, — a jak nam ce zrobyty? Adže ce istoty z inšoju, niž u nas, fiziölogijeju, psychologijeju, istorijeju. Ty ne možeš tut utilyty v žyttia modeľ našoji cyvilizaciji. Dlia cioho tobi dovelosia b zaproponuvaty plan inšoji, jaka funkciönuvala b naviť pislia našoho vidliotu… Pevna rič, ja vže davno prypuskav, ščo dechto z vas nosyťsia z takymy idejamy, jak Inžener i Chimik. Dumaju, ščo j Likar tež ce pomityv, bo vin lyv cholodnu vodu na vohoń riznych analogij zemnoho pochodžennia — tak čy ni? — Tak, — pidtverdyv Likar. — Ja poterpav, ščo v napadi blahorodstva vy zachočete

navesty tut «lad», a v perekladi na movu praktyky ce označalo b teror. — Ale, možlyvo, peresliduvani znajuť, jak chočuť žyty, tiľky vony šče nadto slabki, ščob zdijsnyty ce, — zauvažyv Chimik. — I jakby my choča b uriatuvaly žyttia jakijś hrupi rokovanych, to j cioho bulo b uže bahato… — My vže vriatuvaly odnoho, — neterpliače vidpoviv Koordynator. — Može, ty znaješ, ščo robyty z nym dali? Jomu vidpovila movčanka. — Jakščo ne pomyliajusia, Likar tež za start? — skazav Koordynator. — Harazd. Oskiľky ja tež, to, vychodyť, biľšisť. Vin zmovk, pryholomšeno vyriačyvšy oči. Vin jedynyj sydiv oblyččiam do dverej — do pročynenych dverej. U cilkovytij tyši — z temriavy dolynalo tiľky leď čutne chliupannia vody — vsi obernulysia, stežačy za joho pohliadom. U vidčynenych dveriach stojav duplex. — Jak vin tut… — počav Fizyk, i slova zavmerly v nioho na hubach. Vin zrozumiv svoju pomylku. Ce buv ne jichnij duplex. Toj sydiv zamknenyj u perevjazočnij. Na porozi stojav veletenśkyj smahliavyj indyvid z nyźko nachylenym maleńkym torsom, majže torkajučyś holovoju odvirka. Vin buv zakutanyj u zemlystoho kolioru tkanynu, jaka mjako strumila zhory vnyz, otočujučy maleńkyj tors čymoś schožym na komir, dovkola jakoho obvyvavsia tovstyj motok zelenoho provodu. Kriź rozriz na boci v tkanyni vydnivsia šyrokyj pojas z metalevym polyskom, jakyj ščiľno pryliahav do tila. Duplex neporušno stojav na porozi. Joho zmorščene plaske oblyččia z dvoma velykymy blakytnymy očyma zakryvala prozora lijkopodibna maska, jaka rozšyriuvalasia donyzu. Z neji vychodyly tonki siri smužky, jaki bahato raziv obvyvaly maleńkyj tors i buly navchrest zastebnuti speredu, de utvoriuvalosia ščoś schože na hnizdečko, u jakomu spočyvaly joho v takyj samyj sposib zabyntovani ruky. Tiľky vuzluvati paľci viľno zvysaly vnyz, torkajučyś kinčykamy odni odnych. Vsi zacipenily. Duplex nachylyvsia šče nyžče, protiažno kachyknuv i poviľno stupnuv upered. — Jak vin siudy uvijšov?.. Adže Čornyj u tuneli… — prošepotiv Chimik. Duplex poviľno pozadkuvav. Vin vyjšov, chvylynu postojav u pivtemriavi korydora j znovu vvijšov do laboratoriji, točniše prosunuv tiľky holovu pid samisińkym odvirkom. — Vin pytaje, čy možna uvijty… — pošepky skazav Inžener. I zahorlav: — Buď laska! Prosymo! Vin pidvivsia i vidstupyv do protyležnoji stiny; vsi pišly slidom za nym; duplex dyvyvsia na sporožnilu seredynu prymiščennia z nezvorušnym vyrazom oblyččia. Potim poviľno rozzyrnuvsia dovkola. Koordynator pidijšov do ekrana, smyknuv za steržeń, i koly tkanyna zašelestila j zhornulasia, vidkryvšy došku, skazav: — Rozstupiťsia. Vin uziav šmatok krejdy, namaliuvav maleńke kružaľce, dovkola nioho nakreslyv elips, zovni biľšyj, šče odyn i šče — vsioho čotyry. Na kožnomu z elipsiv vin pomistyv maleńke kružaľce, pidijšov do veletnia, jakyj stojav posered kajuty, i tyćnuv u joho vuzluvati paľci krejdu. Duplex nezhrabno vziav jiji, hlianuv na neji, vidtak na došku j poviľno pidijšov do stiny. Jomu dovelosia nachylyty svij maleńkyj tors, jakyj koso styrčav iz komira, ščob perevjazanoju rukoju dotiahtysia do došky. Vsi dyvylysia na nioho, zatamuvavšy podych.

Vin vidšukav tretie vid centra kružaľce na elipsi j z zusylliam, nezhrabno stuknuv po niomu kiľka raziv, a potim išče maznuv tak, ščo majže zapovnyv joho rozkryšenoju krejdoju. Koordynator chytnuv holovoju. Vsi polehšeno zitchnuly. — Edem, — skazav Koordynator. I tyćnuv u krejdiane kružaľce. — Edem, — povtoryv vin. Duplex z javnym zacikavlenniam prydyvliavsia do joho rota. Vidtak kašlianuv. — Edem , — nadzvyčajno čitko j poviľno prokazav Koordynator. Duplex kašlianuv kiľka raziv. — Vin ne rozmovliaje, — obernuvsia Koordynator do tovaryšiv. — Ce napevne. Vony stojaly odyn navproty odnoho, ne znajučy, ščo robyty dali. Raptom duplex povoruchnuvsia, vpustyv krejdu, i vona vdarylasia ob pidlohu. Počuvsia trisk, niby chtoś rozstebnuv blyskavku. Zemlysta tkanyna rozijšlasia, nemovby jiji rozporoly zhory donyzu, i vsi pobačyly šyrokyj zolotystyj pojas, jakyj pryliahav do bokiv duplexa. Kineć pojasa rozhornuvsia j zašelestiv, nače metaleva foľha. Maleńkyj tors duplexa nachylyvsia, niby chotiv vyskočyty z tila, sklavsia majže vdvoje, i duplex schopyv paľčykamy kineć foľhy. Vona rozhornulasia v dovhe polotnyšče, jake vin trymav pered soboju, nemovby proponujučy liudiam. Koordynator i Inžener odnočasno prostiahly do neji ruky. Obydva zdryhnulysia, Inžener slabo skryknuv. Duplex udav podyv, kiľka raziv kašlianuv; prozora zavisa na joho lyčku zahojdalasia. — Elektryčnyj zariad, ale ne nadto syľnyj, — pojasnyv Koordynator tovaryšam i znovu vziavsia za kraj foľhy. Duplex vidpustyv jiji. Liudy reteľno ohlianuly pry svitli jiji zolotystu poverchniu — vona bula zovsim hladeńka j čysta. Koordynator navmannia torknuvsia paľcem jakohoś miscia j znovu vidčuv lehkyj elektryčnyj udar. — Ščo ce?! — burknuv Fizyk i, prysunuvšyś, počav vodyty rukoju po foľzi; skriź joho byly v paľci elektryčni zariady. — Dajte grafitovyj porošok! Vin tam, na šafi! — kryknuv tovaryšam.

Fizyk rozstelyv foľhu na stoli, ne zvertajučy uvahy na te, ščo mjazy joho ruk nepryjemno tremtiať vid murašynych pokoliuvań, staranno posypav jiji poroškom, jakyj jomu podav Kibernetyk, zduv zajvyj. Na zolotystij poverchni zalyšylysia chaotyčno rozsypani maleńki čorni ciatky. — Jaščirka! — vyhuknuv raptom Koordynator. — Aľfa Lebedia! — Lira! — Cefej! Vony obernulysia do duplexa, jakyj spokijno dyvyvsia na nych. V jichnich očach svityvsia triümf. — Zoriana karta! — pidsumuvav Inžener. — Atož. — Nu, narešti! — Koordynator šyroko usmichnuvsia. Duplex kašlianuv. — U nych elektryčne pyśmo? — Ta načebto. — Jak zberihajuťsia zariady? — Ne znaju. Može, ce elektret. — U nych povynen buty elektryčnyj orhan čuttiv! — Možlyvo. — Spokijno, kolehy! Treba dijaty systematyčno! — skazav Koordynator. — Iz čoho počnemo? — Namaliuj jomu, zvidky my.

— Aj spravdi!. Koordynator švydko vyter došku, narysuvav zirky Centavra, zavahavsia, ščob jakomoha točniše zrobyty proekciju z pamjati j tak, jakoju ujavlialasia cia oblasť Galaktyky z Edema; postavyv žyrnu krapku, jaka označala Siriüs, dodav išče kiľkanadciať menšych zirok i na tli Velykoji Vedmedyci namaliuvav chrestyk, jakyj označav Sonce, vidtak po čerzi torknuvsia rukoju svojich hrudej, potim hrudej usich tovaryšiv, obviv rukoju vse prymiščennia j znovu tyćnuv krejdoju v chrestyk. Duplex kašlianuv, uziav vid Koordynatora krejdu, natužno pryblyzne svij maleńkyj tors do došky j trioma udaramy dopovnyv Koordynatoriv rysunok — proekcijamy Aľfy Orla i podvijnoji systemy Prociöna. — Astronom!!! — vyhuknuv Fizyk. I vže trochy tychiše dodav: — Koleha… — Cilkom možlyvo! — prypustyv Koordynator. — A teper pidemo dali! I vony počaly maliuvaty. Planeta Edem — i šliach korablia. Korabeľ vchodyť u hazovyj chvist planety. Zitknennia (ne bulo vpevnenosti, čy rysunok dosyť dobre pojasniuje obstavyny katastrofy, ale poky ščo vony ničoho ne mohly zrobyty). Raketa vhruzaje v grunt (rysunok javliav soboju profiľ pahorba z raketoju, ščo zastriahla v niomu). Dali ruchatysia bulo vže važko. Na ciomu zupynylysia. Duplex rozhliadav rysunky j kašliav. Nablyžav lyčko do došky j znovu viddaliav joho. Potim pidijšov do stolu. Z zelenoji obliamivky komira vytiah toneńkyj hnučkyj provid, nachylyvsia j z nejmovirnoju švydkistiu počav vodyty nym po zolotystij foľzi. Ce tryvalo kiľka chvylyn. Potim vin vidstupyv vid stolu. Foľhu posypaly grafitom. I tut stalasia duže dyvna rič. Šče todi, jak iz foľhy zdmuchnuly zajvyj porošok, schema počala ožyvaty. Liudy speršu pobačyly velyku pivsferu, vseredyni jakoji stojala pochyla kolona. Potim zjavylasia maleńka pliamka, jaka povzla do kraju pivsfery. Vona stavala dedali biľšoju. Vony vpiznaly syluet schematyčno j netočno zobraženoho Zachysnyka. Častyna boku pivsfery znykla. Kriź vynyklyj otvir Zachysnyk vjichav doseredyny. Vse ščezlo — foľhu vkryvav rivnomirno rozsypanyj grafitovyj porošok. Raptom vin zibravsia v zorianu kartu. Na jiji tli zjavylasia nakydana dovhymy štrychamy postať duplexa. Duplex, jakyj stojav u liudej za plečyma, zakašliav. — Ce vin, — skazav Koordynator. Karta ščezla, vydno bulo tiľky duplexa. Potim ščezla joho postať i znovu zjavylasia karta. Ce povtorylosia čotyry razy. I znovu grafitovyj porošok ulihsia tak, nemovby pidkoriavsia jakomuś nevydymomu podmuchovi, u kontur pivsfery z otvorom zboku. Maleńkyj syluet duplexa, jakyj, zdavalosia, povz, prytyskajučyś do gruntu, do vidkrytoho boku pivsfery. Vin pronyk u jiji seredynu. Pivsfera roztanula. Pochyla kolona rakety zbiľšylasia. Speredu, pid korpusom, vydnivsia vidkrytyj vystup. Duplex vyprostavsia pid nym, vydersia nahoru j znyk u raketi. Grafitovyj porošok rozsypavsia j ležav chaotyčnymy kupkamy. Peredavannia informaciji skinčylosia. — Oś jak vin distavsia do nas — čerez vantažnyj liuk! — vyhuknuv Inžener. — A my tež rozziavy — pokynuly joho vidkrytym!!! — Stryvaj, ty znaješ, ščo spalo meni na dumku? — ozvavsia raptom Likar. — Možlyvo, vony ne stiľky chotily zamknuty nas za cym murom, skiľky pozbavyty možlyvosti svojich, — nu, skažimo, svojich učenych, — nalahodyty z namy kontakt! — Aj spravdi! Vsi obernulysia do duplexa. Vin kachyknuv. — Nu, hodi, — skazav Koordynator. — Duže pryjemna, ehm, tovaryśka zustrič, ale

nas čekajuť daleko važlyviši spravy! Z partyzanščynoju pokinčeno. Treba bratysia za spravu systematyčno. Počnemo, mabuť, z matematyky. Cym zajmeťsia Fizyk. Matematyka — zvyčajno, metamatematyka tež. Teorija materiji. Atomistyka, energetyka. Dali — teorija informaciji, informacijni systemy. Sposoby peredavannia, zberihannia. Vodnočas i frazotvorči zvjazky, funkciji frazy. Hramatyčna schema, semantyka. Vidpovidnisť poniať. Typy zastosovuvanych logik. Mova. Slovnyk. Use ce stosujeťsia tebe, — obernuvsia vin do Kibernetyka. — Nu, a koly v nas bude takyj zjednuvaľnyj mistok, nastane čerha dlia vsioho inšoho. Metabolizm, sposoby žyvlennia, typ vyrobnyctva, formy suspiľnych zvjazkiv, reakciji, navyčky, rozpodil, hrupovi konflikty i tak dali. Z cym my vže tak ne pospišatymemo. Poky ščo, — vin zvernuvsia do Kibernetyka j Fizyka, — počynajte vy. Treba bude vidpovidno prystosuvaty kaľkuliator. Pevna rič, možete vziaty na pidmohu fiľmy, je bibliöteka, beriť use, ščo bude treba. — Dlia počatku joho možna povodyty po korabli, — skazav Inžener. — Ščo ty dumaješ iz cioho pryvodu? Ce može jomu bahato čoho pojasnyty, a krim toho, vin znatyme, ščo my vid nioho ničoho ne prychovujemo. — Osoblyvo važlyve druhe, — pohodyvsia z nym Koordynator. — Ta… poky my ne možemo z nym porozumitysia, ne puskajte joho do perevjazočnoji. Ja bojusia jakohoś neporozuminnia. A zaraz davajte obijdemo korabeľ. Kotra vže hodyna? Bulo try hodyny noči.

13 Obchid rakety tryvav dosyť dovho. Duplex osoblyvo cikavyvsia atomnym reaktorom j avtomatamy. Inžener kreslyv jomu bezlič eskiziv — tiľky v mašynnomu viddilenni na ce pišlo čotyry bloknoty. Avtomat vyklykav u hostia javnyj interes. Vin dokladno ohlianuv mikroSitku j neabyjak zdyvuvavsia, pobačyvšy, ščo vsia vona zanurena v rezervuar, jakyj ocholodžujeťsia ridkym helijem. Ce buv kriötronnyj mozok nadprovidnoho typu dlia nadzvyčajno švydkych reakcij. Ale, mabuť, vin ulovyv, z jakoju metoju ocholodžujeťsia mozok, bo duže dovho pokašliuvav i, z velykym zadovolenniam vyvčav eskizy, jaki jomu kreslyv Kibernetyk. Zdavalosia, z pytannia pro elektryčni schemy vony zmožuť porozumitysia švydše, aniž iz pryvodu toho, jakym žestom čy symvolom poznačyty naviť najprostiši slova. O pjatij hodyni, nad ranok Chimik, Koordynator j Inžener pišly spaty; na postu v tuneli, pislia toho jak zakryly vantažnyj liuk, zalyšyvsia Čornyj; rešta razom z duplexom podalysia do bibliöteky. — Znajete ščo? — skazav Fizyk, koly vony prochodyly povz laboratoriju. — Davajte pokažemo jomu šče tablyciu Mendeliejeva. Tam je schematyčni zobražennia atomiv. Vony vvijšly doseredyny. Fizyk počav kopyrsatysia v kupi paperiv pid šafkoju, i v ciu myť ščoś zacokalo. Fizyk vykydav iz kutka šelestki zhortky j ničoho ne počuv, ale Likar veś našorošyvsia. — Ščo ce? — zapytav vin. Fizyk vyprostavsia j, tež počuvšy cokit, hlianuv na tovaryšiv pereliakanymy očyma. — Ce Hejher, tam… stijte! Deś vytik… Vin pidskočyv do ličyľnyka. Duplex use šče stojav neporušno j vodyv očyma po pryladach. Naraz vin nablyzyvsia do stolu, j ličyľnyk zacokotiv dovhymy čerhamy, nače barabanščyk, ščo vybyvaje protiažnyj drib. — Ce vin! — kryknuv Fizyk, obiruč schopyv metalevyj cylindr i spriamuvav joho na veletnia. Ličyľnyk až zavibruvav. — Radiöaktyvnyj? Vin? Ščo ce označaje? — zapytav pryholomšenyj Kibernetyk. Likar zblid. Vin pidijšov do stolu, hlianuv na tremtlyvyj indykator, uziav iz Fizykovych ruk metalevyj cylindr i počav vodyty nym u povitri dovkola duplexa. Drib slabšav tym vyrazniše, čym vyšče pidijmav vin ličyľnyk. Koly vin opustyv joho do tovstennych, nezhrabnych nih prybuľcia, membrana až zarevla. Na škali aparata spalachnuv červonyj vohnyk. — Radiöaktyvne zaražennia… — probeľkotiv narešti Fizyk. Zdyvovanyj duplex perevodyv oči z odnoho na inšoho, nitrochy ne zanepokojenyj nezrozumiloju dlia nioho operacijeju. — Vin potrapyv siudy čerez otvir u muri, jakyj propalyv Zachysnyk, — tycho skazav Likar. — Tam radiöaktyvna pliama… I vin projšov po nij… — Ne nablyžajtesia do nioho! — kryknuv Fizyk. — Vin vyprominiuje ščonajmenše milirenthen za sekundu! Začekaj — joho treba jakoś… Jakščo my zahornemo joho v keramitovu foľhu, možna bude ryzyknuty… — Ale ž, čoloviče, tut ideťsia zovsim ne pro nas! — pidvyščyv holos Likar. — Tut ideťsia pro nioho! Jak dovho vin mih tam perebuvaty? Skiľky oderžav rentheniv?

— N… ne znaju. Zvidky ja ce možu znaty… — Fizyk veś čas dyvyvsia na strekotlyvyj ličyľnyk. — Ty povynen ščoś zrobyty! Acetatna vanna, abrazija epidermisu… Dyviťsia, vin… vin ničoho ne rozumije! Likar movčky vybih iz laboratoriji j za chvylynu povernuvsia z aptečkoju peršoji protyradiäcijnoji dopomohy. Duplex speršu niby chotiv opertysia nezrozumilym proceduram, ale potim dozvolyv robyty z soboju vse, ščo treba. — Nadiń rukavyci! — kryknuv Fizyk Likarevi, jakyj holymy rukamy torkavsia duplexovoji škiry. — Rozbudyty reštu? — nevpevneno zapytav Kibernetyk, jakyj stojav pid stinoju, opustyvšy ruky. Likar švydko natiahuvav važki rukavyci. — Naviščo? — skazav vin i nyźko nachylyvsia nad duplexom. — Poky ščo ničoho… Erytema zjavyťsia čerez jakychś desiať — dvanadciať hodyn, jakščo… — Jakby my mohly z nym porozumitysia, — burknuv Fizyk. — Perelyvannia krovi, tiľky jak? Zvidky? — Likar dyvyvsia pered soboju nevydiuščymy očyma. — Toj, druhyj! — raptom vyhuknuv vin, ale tut že zavahavsia j dodav uže tychiše: — Ni, ne možna… dovelosia b speršu doslidyty krov oboch na ahliutynaciju — može vyjavytysia, ščo v nych rizni hrupy… — Posluchaj, — Fizyk vidviv joho nabik, — spravy duže kepśki. Ja bojusia… nu, ty rozumiješ? Vin, mabuť, projšov po radiöaktyvnij pliami, tiľky-no spala temperatura: v zoni mikroanihiliacijnoji reakciji zavždy utvoriujeťsia bahato radiöizotopiv. Rubidij, stroncij, itrij i vse inše. Ridkozemeľni elementy. Poky ščo vin ničoho ne vidčuvaje, najraniše zavtra — tak ja dumaju. Čy je v joho krovi bili tiľcia? — Je, odnak vony majuť zovsim inšyj vyhliad, niž liudśki. — Usi klityny, jaki ščedro rozmnožujuťsia, zavždy vražajuťsia odnakovo, nezaležno vid vydu. U nioho povynna buty trochy biľša opirnisť, niž u liudyny, ale… — Ty zvidky znaješ? — Bo normaľna radiöaktyvnisť gruntu tut majže vdviči vyšča, niž na Zemli, otže, vony do pevnoji miry možuť buty do neji prystosovani. Tvoji antybiötyky tut, zvyčajno, bezsyli? — Tak, bezsyli; tut, mabuť, isnujuť zovsim inši bakteriji… — Tak ja i dumav. Znaješ ščo? My povynni perš za vse jakoś porozumitysia z nym… Vypytaty jakomoha biľše. Reakcija nastane ščonajraniše čerez kiľka hodyn… — A! — Likar švydko hlianuv na Fizyka j opustyv oči. Vony stojaly za pjať krokiv vid duplexa, jakyj napivležav pid stinoju j ne spuskav z nych svojich blido-holubych očej. — Vytiahnuty z nioho jakomoha biľše, perš niž vin… pomre? — Ja ne dumaju pro ce takym čynom, — vidpoviv Fizyk, namahajučyś zberehty spokij. — Ja prypuskaju, ščo vin povodytymeťsia, jak liudyna. Psychičnu zdatnisť vin zberihatyme šče dekiľka hodyn, a potim nastane apatija, — ta ty j sam ce dobre znaješ… Na joho misci kožen iz nas dumav by peredusim pro vykonannia zavdannia! Likar znyzav plečyma, hlianuv na nioho spidloba j raptom usmichnuvsia: — Kožen iz nas, kažeš? Tak, možlyvo, znajučy, ščo stalosia. Ale vin postraždav čerez nas. Z našoji vyny. — Nu to j ščo z cioho? Nevže dlia tebe važlyva jakaś spokuta? Ne buď smišnym!! Fizykove oblyččia vkrylosia červonymy pliamamy.

— Ni, — skazav Likar. — Ja z toboju ne zhoden. Rozumiješ? Ce, — vin pokazav na duplexa, — chvoryj, a ce, — vin tyćnuv paľcem u svoji hrudy, — likar. I vsim, krim likaria, tut zaraz ničoho robyty. — Ty tak vvažaješ? — hlucho zapytav Fizyk. — Ale ž ce ne naša provyna, ščo… — Nepravda! Vin oprominyvsia, bo jšov po slidu Zachysnyka! Ta dosyť uže pro ce. Ja povynen uziaty v nioho krov. Likar pidijšov do duplexa iz šprycem u ruci. Jakuś sekundu postojav nad nym, niby vahajučyś, potim povernuvsia do stolu pb druhyj špryc. Na obydva nasadyv holky, vyjniati z hamma-sterylizatora. — Dopomožy meni, — obernuvsia vin do Kibernetyka. I nablyzyvsia do duplexa. Na joho očach oholyv svoju ruku, Kibernetyk uviv holku jomu u venu, vtiahnuv trochy krovi j vidstupyv nazad; todi Likar uziav druhyj špryc i, torkajučyś škiry duplexa, znajšov sudynu, hlianuv jomu v viči j ustromyv u neji holku. Kibernetyk stojav nad nymy. Duplex naviť ne zdryhnuvsia. Joho jasno-rubinova krov zapovnyla sklianyj cylindr špryca. Likar sprytno vyjniav holku, prytysnuv kryvavliaču ranku tamponom vaty i vyjšov, vysoko trymajučy špryc u ruci. Fizyk i Kibernetyk perezyrnulysia. Kibernetyk išče chvylynu potrymav u ruci špryc iz Likarevoju krovju, a potim poklav joho na stil. — Ščo ž teper? — zapytav vin. — Vin mih by nam use rozpovisty! — Fizyk nemovby perebuvav u hariačci. — A cej, cej… — I vin raptom hlianuv Kibernetykovi u viči. — Može, jich rozbudyty? — povtoryv toj. — Ce ničoho ne dasť. Likar skaže jim te same, ščo j meni. Je tiľky odna možlyvisť — vin… povynen sam vyrišyty. Jakby vin zachotiv… Likar ne zmože jomu zaboronyty. — Vin? — Kibernetyk zdyvovano hlianuv na nioho. — Nu harazd… Ale jak vin ce vyrišyť? Vin že ničoho ne znaje, a my ne možemo jomu rozkazaty! — Šče j jak možemo, — cholodno skazav Fizyk, dyvliačyś na sklianyj cylindr z krovju, jakyj ležav bilia sterylizatora. — U nas je chvylyn pjatnadciať času, poky Likar poličyť joho erytrocyty. Davaj siudy došku! — Ale ž ce ne maje nijakoho… — Davaj došku! — kryknuv Fizyk i zachodyvsia zbyraty z pidlohy šmatočky krejdy. Kibernetyk zniav iz stiny došku, j vony razom postavyly jiji navproty duplexa. — Malo krejdy! Prynesy z bibliöteky koliorovu! Koly Kibernetyk vyjšov, Fizyk schopyv peršyj-lipšyj šmatok krejdy j počav švydko maliuvaty velyku pivsferu, v jakij znachodylasia raketa. Vidčuvajučy na sobi neporušnyj pohliad blido-holubych očej, vin maliuvav dedali švydše. A koly zakinčuvav, to obertavsia do duplexa, napruženo dyvyvsia jomu v viči, tyciav paľcem u došku, vytyrav jiji hubkoju j rysuvav znovu. Stina pivsfery — cila. Stina pivsfery — i pered neju Zachysnyk. Rylo Zachysnyka — i zariad, ščo vylitaje z nioho. Vin znajšov šmatočok fiöletovoji krejdy, zaštrychuvav neju častynu stiny pered Zachysnykom, paľciamy rozter krejdu, vnaslidok čoho vynyk otvir, otočenyj fiöletovym patiokom. Syluet duplexa. Fizyk pidijšov do ležačoho prybuľcia, torknuvsia joho torsa, a vidtak vernuvsia do došky, stuknuv krejdoju po namaliovanij fihurci, ster use hubkoju, až voda čvyrknula na pidlohu, šče raz kvaplyvo namaliuvav hrubo obvedenyj fiöletovym otvir u stini, a v niomu — duplexa j ster use dovkola. Na došci zalyšyvsia tiľky kontur velykoji postati. Stojačy tak, ščob duplex mih bačyty kožen joho

ruch, Fizyk zachodyvsia povoli vtyraty rozkryšenu na poroch fiöletovu krejdu v nohy vyprostanoji fihury. Obernuvsia. Maleńkyj duplexiv tors, jakyj pered cym spočyvav na humovij podušci, kotru naduv Likar, povoli pidvivsia, joho zmorščene mavpjače lyčko z rozumnymy očyma vidvernulosia vid došky i vtupylosia v Fizyka, nemovby movčky pro ščoś joho zapytuvalo. Todi Fizyk kyvnuv holovoju, schopyv bliašanku, paru zachysnych rukavyć i strimko vybih z laboratoriji. V tuneli vin trochy ne zitknuvsia z avtomatom, jakyj, upiznavšiji joho, prytysnuvsia do stinky. Fizyk vyskočyv na poverchniu i, natiahujučy na bihu rukavyci, navmannia pomčav do vypalenoho Zachysnykom otvoru v stini. Pered nehlybokoju vyrvoju vpav navkolišky i kvaplyvo počav vyryvaty z gruntu šmatky zahuskloho pisku, jakyj napivrozplavyvsia vid žaru, j kydaty joho v bliašanku. Potim pidchopyvsia j znovu bihcem povernuvsia čerez tuneľ do rakety. V laboratoriji chtoś stojav — Fizyk zažmuryv zaslipleni oči — ce buv Kibernetyk. — De Likar? — Išče ne povernuvsia. — Vidijdy. Krašče siaď pid stinoju. Jak Fizyk i spodivavsia, napivrozplavlenyj pisok buv blido-fiöletovoho vidtinku — vin nedarma vybrav krejdu same cioho kolioru. Koly vin uvijšov, duplex povernuv do nioho svoje oblyččia — vin javno joho čekav. Fizyk vysypav na pidlohu pered doškoju vse, ščo bulo v bliašanci. — Ty zboževoliv! — kryknuv, schopliujučyś z miscia, Kibernetyk. Ličyľnyk, perestavlenyj na protyležnyj kineć stolu, prokynuvsia j kvaplyvo zacokav. — Pomovč! Ne zavažaj! U Fizykovomu holosi bulo stiľky liuti, ščo Kibernetyk neporušno zastyh pid stinoju. Fizyk kynuv pohliad na cyferblat hodynnyka: mynulo vže dvanadciať chvylyn. Ośoś mav povernutysia Likar. Vin nachylyvsia, pokazav na leď pomitni fiöletovi ščerbynky napivrozplavlenoho pisku. Nabrav žmeniu zereneć i, roztulyvšy doloniu, pryklav jich do toho miscia, de buly zobraženi zamazani fiöletovoju krejdoju nohy fihury duplexa. Rozter kiľka piščanych krycht po rysunku, hlianuv u viči duplexovi, strusnuv reštky pylu na pidlohu, vidstupyv u hlyb zalu, potim rišuče pišov upered, nemovby vyrušyv kudyś daleko, vstupyv u centr fiöletovoji pliamy, chvylynu postojav, a todi zapliuščyv oči j, rozslabyvšy mjazy, poviľno vpav. Tilo joho hlucho vdarylosia ob pidlohu. Poležavšy tak kiľka sekund, vin raptom pidchopyvsia, pidbih do stolu, schopyv ličyľnyk Hejhera i, trymajučy joho pered soboju, nače lichtar, pidijšov do došky. Jak tiľky roztrub čornoho cylindra nablyzyvsia do narysovanych krejdoju nih, prolunav raptovyj, tryvožnyj drib. Fizyk kiľka raziv nablyžav ličyľnyk do došky j vidvodyv joho nazad, povtoriujučy efekt dlia duplexa, jakyj pyľno stežyv za nym, potim poviľno povernuvsia do nioho j počav nablyžaty roztrub ličyľnyka do joho oholenych stip. Ličyľnyk zavurkotiv. Duplex vydav slabkyj zvuk, nemovby čymoś pochlynuvsia. Kiľka sekund, jaki vydalysia Fizykovi vičnistiu, vin dyvyvsia jomu v viči bezdonnym blidym pohliadom. Potim — po čolu v Fizyka pokotylysia krapli potu — duplex raptom rozslabyv tors, zapliuščyv oči j bezsylo vidkynuvsia na uzholivja, vodnočas dyvno vyprostujučy vuzluvati paľčyky oboch svojich ruk. Jakuś chvylynu vin ležav tak, nače mertvyj, a todi raptom rozpliuščyv oči, siv i vpjavsia pohliadom u Fizykove oblyččia.

Toj kyvnuv holovoju, vidnis aparat na stil, vidštovchnuv nohoju došku j hlucho kynuv Kibernetykovi: — Vin zrozumiv. — Ščo zrozumiv?.. — probeľkotav toj, pryholomšenyj cijeju nimoju scenoju. — Ščo povynen pomerty. Uvijšov Likar, hlianuv na došku, na rozsypani sklianysti ulamky, na tovaryšiv. — Ščo tut dijeťsia? — zapytav vin. — Ščo ce vse označaje?! — povtoryv iz hnivom. — Ničoho osoblyvoho. U tebe vže dvoje pacijentiv, — bajduže vidpoviv Fizyk, a koly Likar pryholomšeno hlianuv na nioho, vziav zi stolu ličyľnyk i spriamuvav joho roztrub na vlasne tilo. Ličyľnyk pronyzlyvo zastrekotiv — u materiäl kombinezona nabyvsia radiöaktyvnyj pyl. Likareve oblyččia počervonilo. Sekundu vin stojav neporušno j, zdavalosia, ot-ot pošpuryť ob pidlohu šprycem, jakyj trymav u ruci. Ta postupovo krov vidrynula jomu vid oblyččia. — Tak? — skazav vin. — Harazd. Chodimo. Jak tiľky vony vyjšly, Kibernetyk vidrazu ž nakynuv zachysnyj chalat i počav kvaplyvo prybyraty radiöaktyvni krychty. Vin vyviv iz stinnoji šafy napivavtomatyčnyj očysnyk i pustyv joho pidčyščaty pliamu. Duplex nezvorušlyvo dyvyvsia na joho metušniu, kiľka raziv slabo pokašliav. Chvylyn čerez desiať Fizyk povernuvsia razom z Likarem — na niomu buv polotnianyj kostium, šyju j ruky vkryvaly tovsti zavoji bynta. — Vže, — majže veselo skazav vin Kibernetykovi. — Ničoho strašnoho — peršyj stupiń, a može, j toho nemaje. Likar i Kibernetyk zachodylysia pidvodyty duplexa, jakyj, zrozumivšy, čoho vony vid nioho chočuť, ustav i sluchniano vyjšov z laboratoriji. — I naviščo vse ce bulo? — znyzav plečyma Kibernetyk. Vin nervovo chodyv iz kutka v kutok, tyciajučy u vsi ščilyny čornu mordočku ličyľnyka Hejhera. Cokannia to posyliuvalosia, to znovu stychalo. — Pobačyš, — spokijno vidpoviv Fizyk. — Jakščo holova v nioho na misci — pobačyš. — Čomu ty ne nadiv zachysnyj kostium? Žaľ bulo chvylyny času? — Ja povynen buv prodemonstruvaty ce jakomoha prostiše, — skazav Fizyk. — Jakomoha pryrodniše, bez žodnych «domišok», rozumiješ? Vony zamovkly. Strilka stinnoho hodynnyka poviľno peresuvalasia. Narešti Kibernetyka počav zmahaty son. Fizyk, manipuliujučy paľciamy, jaki styrčaly z byntiv, nezhrabno zakuryv syharetu. Vvijšov Likar u zabrudnenomu chalati, liuto pidskočyv do Fizyka: — Ce ty! Ty! Ščo ty z nym zrobyv?! — A v čomu rič? — pidviv holovu Fizyk. — Vin ne choče ležaty! Nasylu dozvolyv perevjazaty sebe, veś čas ustaje j lize v dveri. O, vin uže tut… — tychiše dodav Likar. Duplex uvijšov, nezhrabno nakuľhujučy. Po pidlozi za nym tiahnuvsia kineć bynta. — Ty ne možeš likuvaty joho sylomić, — cholodno skazav Fizyk, kynuv syharetu na pidlohu j, rozdušyvšy jiji čerevykom, obernuvsia do Kibernetyka: — Nu ščo, viźmemo kaľkuliator z navihacijnoji, ha? U nioho maxymaľna daľnisť extrapoliaciji. Toj zdryhnuvsia, raptom prokynuvšyś, pidchopyvsia na rivni, chvylynu dyvyvsia na nioho kalamutnym pohliadom, a todi švydko vyjšov, zalyšyvšy dveri vidčynenymy. Likar

stojav posered laboratoriji, zasunuvšy v kyšeni chalata kulaky. Počuvšiji slabke čovhannia, vin obernuvsia, hlianuv na veletnia, jakyj poviľno nablyžavsia do nioho, j zitchnuv. — Uže znaješ? — zapytav vin. — Uže znaješ, tak? Duplex kašlianuv. Inši troje spaly cilyj deń i prokynulysia, koly vže sutenilo. Vony vvijšly do bibliöteky, očam jichnim vidkrylasia žachlyva kartyna. Stoly, pidloha, vsi viľni krisla buly zavaleni kupamy knyžok, atlasiv, rozhornenych aľbomiv, sotni skreslenych arkušiv valialysia na pidlozi, mišma z knyžkamy ležaly častyny pryladiv, koliorovi hraviury, bliašanky konserviv, tarilky, optyčne sklo, aryfmometry, kotušky, do stiny bula prychylena doška, z jakoji stikala voda, zmišana z krejdianym pylom, hrubyj šar zasochloho vapniakovoho porošku vkryvav paľci, rukavy i naviť kolina Fizyka, Kibernetyka j Likaria. Vony sydily navproty duplexa, zarosli, z počervonilymy očyma, j pyly kavu z velykych kuchliv. Poseredyni, tam, de raniše stojav stil, vysočiv karkas velykoho elektronnoho kaľkuliatora. — Jak spravy? — zapytav Koordynator, vyrisšy raptom na porozi. — Prekrasno. My vže unifikuvaly tysiaču šistsot poniať, — vidpoviv Kibernetyk. Likar ustav. Na niomu šče j dosi buv bilyj chalat. — Vony mene do cioho prymusyly, — zitchnuv vin i pokazav na duplexa: — Duplex oprominyvsia. — Oprominyvsia?! — Koordynator perestupyv porih. — Tobto jak? — Vin projšov po radiöaktyvnij pliami v prolomi stiny, — pojasnyv Fizyk i, vidstavyvšy kuchoľ z nedopytoju kavoju, opustyvsia navkolišky bilia aparata. — U nioho vže na desiať procentiv bilych tileć menše, niž bulo sim hodyn tomu, — skazav Likar. — Hiälinova deheneracija — zovsim jak u liudyny. Ja chotiv joho izoliuvaty, jomu potribnyj spokij, ale vin ne choče ležaty, bo Fizyk skazav jomu, ščo ce vse odno vže ne dopomože. — Ce pravda? — obernuvsia Koordynator do Fizyka. Toj, ne vidryvajučyś vid aparata, movčky kyvnuv. — I vin uže pryrečenyj?.. — zapytav Inžener. Likar znyzav plečyma. — Ne znaju! Jakby ce bula liudyna, ja skazav by, ščo v nioho trydciať šansiv iz sta. Ale ce ne liudyna. Vin stav trochy apatyčnym. Ta ce, možlyvo, vid utomy j bezsonnia. Jakby ja mih joho izoliuvaty… — A naviščo? Adže ty j tak robyš z nym use, ščo chočeš, — skazav Fizyk, ne povertajučy holovy. Vin i dali kopyrsavsia v aparati zabyntovanymy rukamy. — A z toboju ščo stalosia? — zapytav Koordynator. — Ja pojasniuvav jomu, jakym čynom vin oprominyvsia. — Tak dokladno ce jomu pojasniuvav?! — kryknuv Inžener. — Musyv. Chvylynu panuvala movčanka. — Stalosia te, ščo stalosia, — poviľno prokazav Koordynator. — Dobre ce čy pohano, ale ce tak. Ščo ž teper? Ščo vy vže zjasuvaly? — Čymalo, — zahovoryv Kibernetyk. — Vin opanuvav uže masu našych symvoliv — holovnym čynom matematyčnych. Teorija informaciji, možna skazaty, vže pozadu. Najhirše z elektryčnym pyśmom: bez speciäľnoho aparata my ne zmožemo navčytysia joho čytaty, a v nas nemaje ni takoho aparata, ni času, ščob joho zmontuvaty. Pamjatajete ti

trubky, jaki styrčaly z jichnich til? Ce zvyčajnisińki prystroji dlia pyśma! Koly duplex zjavliajeťsia na svit, jomu vidrazu ž ustavliajuť taku trubku — jak u nas kolyś prokoliuvaly vucha divčatkam… Z oboch bokiv velykoho tila v nych je elektryčni orhany, čerez te tulub takyj masyvnyj! Ce ščoś na zrazok mozku j vodnočas plazmatyčnoji batareji, jaka peredaje zariady bezposerednio pyšučomu «kanalovi». Bilia nioho kanal kinčajeťsia providkamy na «komiri», ale ce u vsich po-riznomu. Pysaty vony, zvyčajno, povynni včytysia. Cia operacija, jaka praktykujeťsia vže tysiači rokiv, — tiľky pidhotovčyj krok. — Otže, vin. spravdi ne rozmovliaje? — zapytav Chimik. — Rozmovliaje! Toj kašeľ, jakyj vy čuly, i je joho movoju. Odne «kachy» — ce cile rečennia, vymovlene z velykoju švydkistiu. My zapysaly joho na plivku — vono rozkladajeťsia na spektr častot. — On jak? Vychodyť, ce mova, jaka bazujeťsia na pryncypi častotnoji moduliaciji zvukovych kolyvań? — Skoriše šumiv. Vona bezzvučna. Zvukamy vony vyražajuť chiba svoji počuttia, emocijni stany. — A ci elektryčni orhany — nevže ce jichnia zbroja? — Ne znaju. Ta my možemo joho zapytaty. Kibernetyk nachylyvsia, vytiah z-pomiž paperiv velykyj maliunok, na jakomu bulo zobraženo vertykaľnyj rozriz duplexa, pokazav na dvoje vydovženych sehmentnych utvoreń u joho seredyni i, nablyzyvšy rot do mikrofona, zapytav: — Zbroja? Reproduktor, ustanovlenyj z inšoho boku, navproty duplexa, zastrekotiv. Duplex, jakyj trochy pidnis svij maleńkyj tors, koly zajšly novi liudy, jakuś myť ne vorušyvsia, potim zakašliav. — Zbroja — ni, — zaskrypiv reproduktor. — Čyslenni oberty planety — kolyś — zbroja. Duplex kašlianuv. — Orhan-rudyment — biölogičnoji — evoliuciji — vtorynna — adaptacija — cyvilizacija, — mertvo, bez nijakoji intonaciji proskrypiv reproduktor. — Nu, nu, — burknuv Inžener. Chimik sluchav, zapliuščyvšy oči. — Otže, taky spravdi! — vychopylosia v Koordynatora. Ta vin tut že opanuvav sebe j zapytav: — Ščo javliaje soboju jichnia nauka? — Z našoji točky zoru, vona dosyť-taky dyvna, — skazav Fizyk i pidvivsia z kolin. — Nijak ne možu usunuty ce kliate skrypinnia, — obernuvsia vin do Kibernetyka. — Solidni znannia v haluzi klasyčnoji fizyky. Optyka, elektryka, mechanika v specyfičnomu pojednanni z chimijeju — ščoś na zrazok mechanochimiji. Tam u nych duže cikavi dosiahnennia. — Nu?! — Chimik veś až podavsia vpered. — Podrobyci potim. U nas vse zafixovane, zaspokijsia. Vid cych vychidnych pozycij my pišly v inšyj bik — do teoriji informaciji. Ale jiji vyvčennia v nych poza speciäľnymy centramy zaboroneno. Najhirše vyhliadaje jichnia atomistyka, osoblyvo jaderna chimija. — Stryvaj — jak to zaboroneno? — zdyvuvavsia Inžener. — Prosto ne dozvoliajeťsia vesty taki doslidžennia — i kraj. — Chto ž jich zaboroniaje? — Ce skladne pytannia, i my šče malo ščo tut rozumijemo, — vtrutyvsia Likar. — Najhirše my poky ščo orijentujemosia v jichnij suspiľnij dynamici.

— Meni zdajeťsia, ščo dlia jadernych doslidžeń jim ne vystačaje stymuliv, — zauvažyv Fizyk. — Vony šče ne vidčuvajuť energetyčnoho deficytu. — Davajte speršu zakinčymo z odnym! Jak že vse-taky stojiť sprava z tymy zaboronenymy doslidženniamy? — Sidajte, budemo rozpytuvaty dali, — skazav Kibernetyk. Koordynator nablyzyv oblyččia do mikrofona, ale Kibernetyk zupynyv joho: — Počekaj. Usia trudnisť u tomu, ščo čym skladniša konstrukcija rečennia, tym biľše v kaľkuliatora rozsypajeťsia hramatyka. Krim toho, meni zdajeťsia, ščo analizator zvukiv nedostatnio selektyvnyj. My často otrymujemo poprostu rebusy; a vtim, vy pobačyte ce j sami. — Na planeti vas… bahato? — poviľno j vyrazno zapytav Fizyk. — Jaka dynamična struktura? Vas bahato… na planeti? Reproduktor dviči klacnuv i zupynyvsia. Duplex dosyť dovho ne vidpovidav. Potim chrypko zakašliav. — Dynamična struktura — podvijna. Zvjazok — podvijnyj, — zaburmotiv reproduktor. — Suspiľstvo — kerovane — centralizovano — vsia planeta. — Prekrasno! — vyhuknuv Inžener. Jak i dvoje inšych novych učasnykiv rozmovy, vin buv duže zbudženyj. Fizyk, Likar i Kibernetyk, može, čerez utomu, sydily neporušno, z bajdužymy oblyččiamy. — Chto keruje suspiľstvom? Chto na veršyni — odyn indyvid čy hrupa? — zapytav Koordynator, nachyliajučyś do mikrofona. Reproduktor zatriščav, potim protiažno zahuv, i na paneli pryladu kiľka raziv blymnuv červonyj indykator. — Tak zapytuvaty ne možna, — kvaplyvo pojasnyv Kibernetyk. — «Na veršyni» — ce perenosne značennia, i jomu nemaje vidpovidnyka v slovnyku kaľkuliatora. Začekaj, ja sprobuju sam. — I vin nachylyvsia vpered: — Jak bahato vas pravyť suspiľstvom? Odyn? Kiľka? Velyke čyslo? Reproduktor švydko zastrekotiv. — A chiba pravlinnia — ce ne perenosne značennia? — zapytav Koordynator. Kibernetyk pochytav holovoju. — Ce termin zi sfery teoriji informaciji, — ustyh vin vidpovisty, perš niž duplex zakašliav i reproduktor počav rozmireno vykydaty: — Odyn — kiľka — bahato — pravlinnia — nevidomo. Nevidomo, — povtoryv vin. — Tobto jak nevidomo? Ščo ce označaje? — zapytav zdyvovanyj Koordynator. — Zaraz dovidajemosia. Nevidomo tobi — čy nevidomo — nikomu — na planeti? — skazav vin u mikrofon. Duplex vidpoviv, i kaľkuliator znovu vykynuv u reproduktor: — Zvjazok — dynamičnyj — podvijnyj. Vidomo — odne— isnuje. Vidomo — druhe — ni. — Ničoho ne rozumiju! — Koordynator hlianuv na tovaryšiv. — A vy? — Počekaj, — skazav Kibernetyk, vdyvliajučyś u duplexa, jakyj poviľno šče raz nablyzyv oblyččia do svoho mikrofona j dviči kašlianuv. Kaľkuliator počav perekladaty: — Bahato obertiv planety — kolyś — upravlinnia centralizovane — rozpodilene. Pauza. Odyn duplex — odne upravlinnia. Pauza. Sto trynadciať obertiv planety — tak. Pauza. Sto odynadciatyj obert planety — odyn duplex — pravlinnia — smerť. Pauza. Inšyj

odyn — upravlinnia — smerť. Pauza. Odyn — odyn — smerť. Pauza. Potim — odyn duplex — upravlinnia — nevidomo — chto. Vidomo — centraľne — upravlinnia. Pauza. Nevidomo — chto — upravlinnia. Pauza. — Tak, ce spravdi rebus, — zitchnuv Koordynator. — I ščo vy z cym robyte? — Ce zovsim ne rebus, — vidpoviv Kibernetyk. — Vin skazav, ščo do sto trynadciatoho roku, rachujučy vid siohodnišnioho dnia, v nych buv centraľnyj uriad, jakyj skladavsia z kiľkoch indyviduumiv. «Upravlinnia centralizovane, rozpodilene». Potim nastalo pravlinnia odynočok — ščoś na zrazok monarchiji čy tyraniji. V sto dvadciatomu i sto odynadciatomu rokach — vony ličať vid siohodnišnioho dnia, teper u nych nuliovyj rik, — vidbulysia jakiś burchlyvi dvircevi perevoroty. Četvero volodariv zminylysia protiahom dvoch rokiv, jichnie pravlinnia kinčalosia smertiu, jasna rič, ne pryrodnoju. Potim zjavyvsia novyj pravyteľ, ale jim nevidomo, chto ce buv. Vony znaly, ščo vin isnuje, ale chto konkretno, — ce bula tajemnycia. — Anonimnyj volodar? — zdyvuvavsia Inžener. — Mabuť. Sprobujemo dovidatysia biľše. — I vin znovu obernuvsia do mikrofona: — Teper vidomo, ščo odyn indyvid pravyť suspiľstvom, ale nevidomo, chto ce, tak? — zapytav vin. Kaľkuliator nerozbirlyvo zachrypiv, duplex vidkašliavsia, nače myť povahavsia, potiv znovu kiľka raziv kašlianuv, i reproduktor vidpoviv: — Ni. Ne tak. Pauza. Šistdesiat obertiv planety — vidomo, odyn duplex— centraľne upravlinnia. Pauza. Potim vidomo — žoden. Pauza. Nichto. Nichto — centraľne upravlinnia. Tak vidomo. Nichto — upravlinnia. Pauza. — Teper i ja vže ničoho ne rozumiju, — pryznavsia Fizyk. Kibernetyk sydiv, schylyvšyś nad pryladom i prykusyvšy hubu. — Stryvajte. Zahaľna informacija taka, ščo nemaje centraľnoji vlady? Tak? — zapytav vin u mikrofon. — A reaľnisť taka, ščo centraľna vlada isnuje. Tak? Kaľkuliator peremovliavsia z duplexom, vydajučy strekotlyvi zvuky. Vsi čekaly, povernuvšy holovy do reproduktora. — Taka pravda. Tak. Pauza. Chto informacija — je centraľne upravlinnia, toj — je, nemaje. Chto informacija taka — toj je, nemaje. Toj — kolyś je — potim nemaje. Usi movčky perezyrnulysia. — Chto hovoryť, ščo isnuje vlada, sam perestaje isnuvaty. Tak vin skazav? — napivholosno zapytav Inžener. Kibernetyk poviľno kyvnuv holovoju. — Ale ž ce nemožlyvo! — vyhuknuv Inžener. — Adže vlada povynna maty svoju rezydenciju, vona povynna vydavaty ukazy, zakony, povynni isnuvaty jiji vykonavči orhany, ijerarchično nyžči, armija — adže my zustričalysia z jichnimy ozbrojenymy… Fizyk poklav ruku jomu na pleče. Inžener zmovk. Duplex išče jakuś chvylynu pokašliuvav. Zelene oko kaľkuliatora švydko zatrepetalo, vin veś zahuv. Reproduktor zahovoryv: — Informacija — podvijna. Pauza. Odna informacija chto — toj je. Pauza. Druha informacija — chto — toj kolyś je, potim nemaje. Pauza. — Isnuje informacija, jaka blokujeťsia? — zapytav u mikrofon Fizyk. — Tak? Chto stavyť zapytannia z haluzi cijeji informaciji — tomu zahrožuje smerť, tak? Znovu po toj bik pryladu počulysia skryp reproduktora j pokašliuvannia duplexa.

— Ni. Ne tak. Pauza, — vidpoviv kaľkuliator svojim bajdužym holosom. Vin rozmireno vidokremliuvav slova odne vid odnoho. — Chto kolyś je, potim nemaje — toj ne smerť. Pauza. Usi zitchnuly. — Otže, ne pokarannia smertiu? — vyhuknuv Inžener. — Zapytaj joho, ščo vony robliať z takymy? — poprosyv vin Kibernetyka. — Bojusia, ščo cioho ne vdasťsia zrobyty, — vidpoviv Kibernetyk, ta Koordynator j Inžener napoliahaly na svojemu, i todi vin zdavsia: — Harazd. Jak chočete. Ale ja ne vidpovidaju za rezuľtat. Ščo čekaje toho, chto rozpovsiudžuje blokovanu informaciju? — zapytav vin u mikrofon. Chryplyvyj diälog kaľkuliatora z duplexom, jakyj bezvladno ležav na pidlozi, tryvav dosyť dovho. Narešti reproduktor zahovoryv: — Toj, chto taka informacija inkorporovanyj samokerovana hrupa nevidomyj stupiń imovirnisť deheneracija meža. Pauza. Kumuliatyvnyj efekt brak terminu adaptacija taka neobchidnisť boroťba spoviľnennia syly potenciäl brak terminu pauza. Nevelyka kiľkisť obertiv planety smerť pauza. — Ščo vin skazav? — obernulysia do Kibernetyka Chimik, Koordynator j Inžener. Toj znyzav plečyma: — Ujavlennia ne maju. Ja vam kazav, ščo ce beznadijno. Nadto skladna problema. Upered treba posuvatysia postupovo. Ja zdohadujusia, ščo doli takoho indyvida ne pozazdryš. Joho čekaje peredčasna smerť, ostannie rečennia bulo dosyť nedvoznačne, ale jakyj mechanizm usioho cioho procesu, ja ne znaju. Jakiś samokerovani hrupy. Jasna rič, iz pryvodu cioho možna buduvaty rizni hipotezy, ale doviľnych kombinacij z mene, mabuť, dovoli. — Harazd, — skazav Inžener, — todi zapytaj joho pro toj zavod na pivnoči. — Vže zapytuvaly, — vidpoviv Fizyk. — Ce tež duže skladna sprava. Ščodo cioho v nas taka teorija… — Čomu teorija!? Chiba vin ne vidpoviv vam vyrazno?! — vtrutyvsia Koordynator. — Ni, bo ce tež torkajeťsia javyšč vyščoho poriadku» Ščo ž do samoho zavodu, to joho pokynuly v toj periöd, koly vin povynen buv rozpočaty davaty produkciju. Ce my znajemo absoliutno točno. Važče zjasuvaty pryčyny, čomu ce stalosia. Rokiv pjatdesiat tomu vony uchvalyly plan biölogičnoji rekonstrukciji. Perebudova funkciji tila — a može, j formy, — ce temna istorija. Majže vse naselennia planety protiahom kiľkoch rokiv bulo piddane seriji operacij. Išlosia, jak meni zdajeťsia, pro perebudovu ne stiľky todišnioho pokolinnia, skiľky nastupnych, čerez skerovani mutaciji heneratyvnych klityn. Tak my ce sobi pojasniujemo. V haluzi biölogiji porozuminnia — duže skladna sprava. — Jakoju mala buty cia perebudova? V jakomu napriamku? — zapytav Koordynator. — Cioho zjasuvaty nam ne vdalosia, — vidpoviv Fizyk. — Nu, deščo my vse ž taky znajemo, — ne pohodyvsia z nym Kibernetyk. — Biölogija, zokrema vyvčennia žyttievych procesiv, na vidminu vid inšych haluzej nauky, nosyť u nych svojeridnyj, tak by movyty, doktrynerśkyj charakter. — Vychodiačy z toho, ščo jichni viruvannia — ce skoriše systema vymoh i pravyl, jaki stosujuťsia nedovhoho žyttia, systema, pozbavlena transcedentaľnych elementiv. — A vony nikoly ne viryly v jakohoś tvorcia? — zapytav Koordynator. — Nevidomo. Zrozumij, taki abstraktni poniattia, jak vira, boh, moraľ, duša, vzahali nemožlyvo unifikuvaty v mežach kaľkuliatora. My zmušeni zadavaty bezlič konkretnych

zapytań i z ciloji masy vidpovidej, neporozumiń, častkovoho perekryttia značeń namahajemosia lyše vyvesty osmyslenu j uzahaľnenu extrapoliaciju. Po-mojemu, te, ščo Likar nazyvaje religijeju, — prosto tradycija, istoryčno našarovani zvyčaji, rytualy. — Ale ščo spiľnoho može maty religija čy tradycija z biölogičnymy doslidženniamy? — zapytav Inžener. — Same cioho my j ne zmohly zjasuvaty. Ta zvjazok, v usiakomu razi, isnuje, i to cilkom očevydnyj. — Može, jšlosia pro te, ščo vony namahalysia prystosuvaty dejaki biölogični fakty do svojich viruvań čy zaboboniv? — Ni, tut jakaś značno skladniša istorija. — Vernimosia do suti spravy, — skazav Koordynator. — Jaki buly naslidky vtilennia v žyttia toho biölogičnoho planu? — A taki, ščo na svit počaly zjavliatysia indyvidy z neodnakovoju kiľkistiu očej abo j zovsim bezoki, nezdatni do žyttia, spotvoreni, beznosi, a takož velyka kiľkisť psychično nepovnocinnych. — Ach! Naš duplex i ti, inši! — Tak. Mabuť, teorija, na jaku vony spyralysia, vyjavylasia chybnoju. Vprodovž kiľkanadciatioch rokiv zjavylysia tysiači skaličenych, deformovanych mutantiv — tragični plody cioho experymentu vony požynajuť šče j siohodni. — Vid cioho planu vony, zvyčajno, vidmovylysia? — My naviť ne zapytuvaly pro ce, — pryznavsia Kibernetyk. I obernuvsia do mikrofona: — Plan biölogičnoji rekonstrukciji — čy isnuje vin šče j dosi? Jake joho majbutnie? Kaľkuliator, poskrypujučy, jakuś chvylynu nemovby sperečavsia z duplexom, jakyj vydavav slabke pokašliuvannia. — Može, jomu nedobre? — tycho zapytav Koordynator Likaria. — Ni, jomu krašče, niž ja spodivavsia. Vin stomlenyj, ale dosi nizaščo ne chotiv vyjty zvidsy. Ja naviť perelyvannia krovi ne možu jomu zrobyty, bo krov našoho duplexa, očevydno, osadyť joho červoni tiľcia… — Css! — cyknuv Fizyk. Reproduktor zachrypiv: — Plan — je, nemaje. Pauza. Teper — plan kolyś — ne buv. Pauza. Teper — mutaciji — chvoroba. Pauza. Informacija pravdyva — plan buv — teper nemaje. — Ne vlovyv, — pryznavsia Inžener. — Vin kaže, ščo nyni zaperečujeťsia isnuvannia cioho planu — bucimto joho vzahali nikoly ne isnuvalo, a mutaciji bucimto — vyd chvoroby. Naspravdi plan bulo vprovadženo v žyttia, a potim joho vidkynuly, ne bažajučy vyznaty pered zahalom svojeji porazky. — Chto? — Cia jichnia nibyto neisnujuča vlada. — Stryvajte, — zdyvuvavsia Inžener, — jak že ce? Z toho času, jak perestav isnuvaty ostannij anonimnyj volodar, u nych počalosia ščoś na zrazok «epochy anarchiji», tak? Chto ž todi vprovadžuvav u žyttia cej plan? — Ty ž čuv sam. Joho nichto ne vprovadžuvav — nijakoho planu ne bulo. U vsiakomu razi, tak nyni povsiudno stverdžujuť. — Nu harazd, ale todi, pjatdesiat čy skiľkyś tam rokiv tomu? — Todi stverdžuvaly ščoś zovsim inše. — Ni, ce nemožlyvo zbahnuty!

— Čomu? Ty dobre znaješ, ščo j u nas, na Zemli, isnujuť pevni javyšča, pro jaki ne zavedeno hovoryty pryliudno, choča pro nych usim vidomo. Napryklad, u sferi tovaryśkoho žyttia, jake bulo b nemožlyve bez pevnoji dozy prykydiv. Te, ščo v nas ne je vyznačaľnym, a druhoriadnym, u nych — holovnyj faktor. — Use ce strašenno zaplutane j malojmovirne, — zitchnuv Inžener. — A jake vidnošennia do cioho maje toj zavod na pivnoči? — Vin povynen buv vyrobliaty jakuś produkciju, povjazanu z vtilenniam cioho planu v žyttia, — može, aparaturu dlia operacij abo objekty, jaki jim samym ne buly potribni, ale jaki nibyto mohly znadobytysia majbutnim «rekonstrujovanym» pokolinniam. Ta ce tiľky moji zdohady, — z prytyskom movyv Kibernetyk, — a ščo vony naspravdi zbyralysia tam vyrobliaty, nam nevidomo. — Takych zavodiv, mabuť, povynno bulo buty biľše? — Zavodiv, pochidnych biölogičnoho planu, kiľkisť mala— čy velyka? Jak bahato? — zapytav Kibernetyk. Duplex vidkašliavsia, i kaľkuliator majže zrazu ž vidpoviv: — Nevidomo. Zavody — jmovirno bahato. Pauza. Informacija — žodnych zavodiv. — Ce, odnak, jakeś suspiľstvo… strachitlyve! — vyhuknuv Inžener. — Čomu? Ty ščo, nikoly ne čuv pro vijśkovu tajemnyciu abo ščoś podibne? — Jaka energija ruchaje ci zavody? — obernuvsia Inžener do Kibernetyka, ale skazav ce tak blyźko vid mikrofona, ščo kaľkuliator vidrazu ž pereklav joho zapytannia. Reproduktor chvylynu pohuv, a todi prodeklamuvav: — Neorhan termin vidsutnij biö biö pauza entropija konstanta biö systema. — Rešta sliv potonula v narostajučomu hudinni. Na paneli spalachnulo červone svitlo. — Prohalyny v slovnyku, — pojasnyv Kibernetyk. — Davaj uvimknemo joho polivalentno, — zaproponuvav Fizyk. — Naviščo? Ščob vin počav bazikaty, jak šyzofrenik? — Može, vdasťsia biľše zrozumity. — Pro ščo mova? — pocikavyvsia Likar. — Vin choče zmenšyty selektyvnisť kaľkuliatora, — pojasnyv Kibernetyk. — Koly spektr značeń jakohoś slova nedostatnio hostryj, kaľkuliator vidpovidaje, ščo termin vidsutnij. Jakščo ja vvimknu joho polivalentno, vin udasťsia do kontaminaciji — stvoriuvatyme slovesni hibrydy, jakych nemaje v žodnij liudśkij movi. — V takyj sposib my nablyzymosia do joho movy, — napoliahav na svojemu Fizyk. — Buď laska. Možemo sprobuvaty. Kibernetyk peremknuv šteker. Koordynator hlianuv na duplexa, jakyj ležav iz zapliuščenymy očyma. Likar pidijšov do nioho, kiľka chvylyn ohliadav joho i, ne skazavšy ni slova, povernuvsia na svoje misce. Koordynator skazav u mikrofon: — Na pivdeń vid cioho miscia— tut — je dolyna. Tam — velyki budivli, v budivliach skelety, dovkola, v grunti — mohyly. Ščo ce? — Začekaj, mohyly ničoho ne označajuť. Kibernetyk prytiahnuv do sebe hnučku stijku mikrofona. — Na pivdni — architekturna konstrukcija, bilia neji — v otvorach u grunti — mertvi tila. Mertvi duplexy. Ščo ce označaje? Cioho razu kaľkuliator trochy dovše obminiuvavsia z duplexom skrehotlyvymy

zvukamy. Liudy pomityly, ščo mašyna vperše movby sama vid sebe zapytuvala pro ščoś šče raz, narešti zvernenyj do nych reproduktor monotonno povidomyv: — Duplex — fizyčna pracia — ni. Pauza. Elektryčnyj orhan — pracia — tak, ale axeleroinvoliucija — deheneracija — zlovžyvannia. Pauza. Pivdeń — ce ekzemplifikacija samokerovanoji prokrustyky. Pauza. Suspiľna izoliacija — ne syla, ne prymus. Pauza. Dobroviľnisť. Pauza. Mikroadaptacija hrupy — centrosamotiah i produkcija tak ni. Pauza. — Nu ščo, zadovolenyj? — Kibernetyk serdyto hlianuv na Fizyka. — «Centrosamotiah», «antysmerť», «biösočamykannia». Ja tobi ščo kazav? Buď laska, maješ. Teper roby ščoś iz cym. — Ne hariačkuj, — skazav Fizyk. — Ce maje ščoś spiľne z prymusovoju praceju. — Nepravda. Vin skazav «ne syla, ne prymus», «dobroviľnisť». — Nu, todi zapytajemo šče raz. — Fizyk pidtiahnuv do sebe mikrofon. — Nezrozumilo, — skazav vin. — Skažy — duže prosto — ščo na pivdni v dolyni? Kolonija? Hrupa zasudženych? Izoliacija? Vyrobnyctvo? Jake vyrobnyctvo? Chto vyrobliaje? Ščo? I naviščo? Z jakoju metoju? Kaľkuliator znovu peremovliavsia z duplexom chvylyn iz pjať, a todi zahovoryv: — Izolomikrohrupa — dobroviľnisť — interzčeplennia — prymus — ni. Pauza. Kožen duplex — protyhra — izolomikrohrupa. Pauza. Holovnyj zvjazok — centraľnyj samotiah. Pauza. Zvjazok — hnivysť. Pauza. Chto vyna — toj pokarannia. Pauza. Chto pokarannia — toj izolomikrohrupa — dobroviľnisť. Pauza. Ščo take izolomikrohrupa? Pauza. Interzvjazky zvorotni; napivindyviduaľni — zčeplennia — hnivysť — samociľ — hnivysť — samociľ. Pauza. Sociöpsychocyrkuliacija — vnutrišnia antysmerť. Pauza. — Stijte! — kryknuv Kibernetyk, bačačy, ščo inši nespokijno zavorušylysia. — Ščo ce označaje — «samociľ?» Jaka ciľ? — Samoci…linnia, — proburkotiv kaľkuliator, jakyj cioho razu vzahali ne zvernuvsia do duplexa. — Aha! Instynkt samozberežennia! — vyhuknuv Fizyk, a kaľkuliator kvaplyvo pojasnyv: — Instynkt samozberežennia. Tak. Tak. — Ty chočeš skazaty, ščo rozumiješ, pro ščo vij hovoryť?! — pidchopyvsia z miscia Inžener. — Ne znaju, čy rozumiju, ale zdohadujusia, — mova jde pro jakyjś riznovyd jichnioji systemy pokarań. Očevydno, ce jakiś mikrosuspiľstva, avtonomni hrupy, kotri, tak by movyty, navzajem trymajuť odni odnych u postijnomu strachu. — Tobto jak? Bez ochorony? Bez nahliadačiv? — Tak. Adže vin skazav cilkom vyrazno, ščo nijakoho prymusu ne isnuje. — Ce nemožlyvo! — Čomu ž? Ujavy sobi dvoch liudej: v odnoho je sirnyky, a v druhoho korobka. Vony možuť nenavydity odyn odnoho, ale vohoń vykrešuť tiľky razom. Hnivysť — ce hniv i nenavysť čy ščoś blyźke do cioho. Tomu kooperacija v hrupi vynykaje zavdiaky zvorotnym zvjazkam, jak u mojemu prykladi, ale, zvisna rič, ne tak prosto! Prymus narodžujeťsia jakoś sam soboju — joho stvoriuje vnutrišnie stanovyšče hrupy. — Nu harazd, ale ščo vony tam robliať? Ščo vony tam robliať? Chto ležyť u tych mohylach? I čomu? — Ty čuv, ščo skazav kaľkuliator? «Prokrustyka»! Očevydiačky, ce pochidne vid

prokrustovoho loža. — Durnyci! Zvidky duplex čuv pro Proskrusta?! — Kaľkuliator, a ne duplex! Vin vyšukuje najblyžči poniattia vidpovidno do rezonansu v semantyčnomu spektri! Tam, u cych hrupach, zaprovadženo vysnažlyvu praciu. Možlyvo, vona ne maje nijakoji mety j nijakoho sensu — vin skazav «produkcija tak ni» — otže, vony ščoś produkujuť, povynni ce robyty, bo ce taka pokara. — Čomu povynni? Chto jich do cioho prymušuje, jakščo tam nemaje nijakoji ochorony?! — Jakyj že ty vpertyj! Z pryvodu tijeji produkciji ja, može, j pomyliajusia, ale prymus vyplyvaje z sytuaciji. Ty ščo, nikoly ne čuv pro prymusovi sytuaciji? Skažimo, na potopajučomu korabli variäntiv vyboru poriatunku duže malo — može, pid nohamy v nych use žyttia paluba takoho korablia?.. Oskiľky fizyčna pracia, a nadto pracia vysnažlyva, zavdaje jim škody, to tut vidbuvajeťsia jakeś «biözamykannia», skažimo, v mežach elektryčnoho orhana. — Vin skazav «biösociözamykannia». Ce, mabuť, ščoś inše. — Ale ščoś blyźke do cioho. V hrupi isnuje zčeplennia — vzajemne prytiahannia, tobto hrupa čomuś polyšena sama na sebe, izoliovana vid suspiľstva. — Ce duže tumanno. Ščo ž vony tam use-taky robliať? — Nu jak že ja možu ce tobi skazaty jasniše? Ja znaju stiľky ž, jak i ty. Adže neporozuminnia j zmiščennia značeń nakladajuťsia odne na odne — ne tiľky z našoho boku, ale točnisińko tak samo j miž kaľkuliatorom i duplexom — z druhoho! Može, v nych isnuje speciäľna naukova dyscyplina — «prokrustyka», teorija dynamiky takych hrup! Vony zazdalehiď planujuť typ dij, konfliktiv i vzajemnych prytiahań u jiji sferi, funkciji rozpodileni j zaplanovani tak, ščob utvorylasia svojeridna rivnovaha, obmin, cyrkuliacija hnivu, strachu, nenavysti, ščob ci počuttia zliutovuvaly jich i vodnoraz ščob vony ne mohly znajty spiľnoji movy z kymoś poza hrupoju… — Ce tvoji vlasni variäciji na temu šyzofreničnoji majačni kaľkuliatora, ale zovsim ne pojasnennia! — vyhuknuv Chimik. — Vin strašenno stomlenyj, — skazav Likar. — Šče odne-dvoje zapytań, ne biľše. Chto choče jich zadaty? — Buď laska, možeš zajniaty moje misce. Može, v tebe pide krašče. Jakuś chvylynu panuvala tyša. — Ja, — ozvavsia narešti Koordynator. — Zvidky ty dovidavsia pro nas? — kynuv u mikrofon. — Informacija — meteoryt — korabeľ, — vidpoviv za chvylynu kaľkuliator, obminiavšyś kiľkoma korotkymy, chrypkymy zvukamy z duplexom. — Korabeľ — inšoji planety — kosmične vyprominiuvannia — deheneracija istot. Pauza. Spryčyniajuť smerť. Pauza. Sklianysta izoliacija z metoju likvidaciji. Pauza. Observatorija. Pauza. Hurkit. Zdijsnyv — pelenguvannia — napriamok zvuku — džerelo hurkotu — fokus popadań raketa. Pauza. Pišov, koly nič. Pauza. Čekav — Zachysnyk vidkryv inkapsuliaciju. Vvijšov. Tut. Pauza. — Oholosyly, ščo vpav korabeľ z jakymyś čudovyśkamy, ehe ž? — zapytav Inžener. — Tak. Ščo my deheneruvaly pid vplyvom kosmičnoho vyprominiuvannia. I ščo vony majuť namir zamknuty nas, otočyty cijeju sklianystoju masoju. Za zvukom vin zapelenguvav napriam obstrilu, vyznačyv ciľ i takym čynom znajšov nas. — Ty ne bojavsia čudovyśk? — kynuv Koordynator u mikrofon.

— «Ne bojavsia» — ce ničoho ne označaje. Chvylynku, jake tam bulo slovo? Aha, hnivysť. Može, vin tak pereklade. Kibernetyk povtoryv svoje zapytannia chymernym žarhonom kaľkuliatora. — Tak, — majže vidrazu ž vidpoviv reproduktor. — Tak. Ale — šans — odyn na miľjon obertiv planety. — Ce zrozumilo. Kožen iz nas pišov by, — kyvnuv holovoju Fizyk. — Ty chočeš zalyšytysia z namy? My — vylikujemo tebe. Smerti ne bude, — poviľno skazav Likar. — Ty zalyšyšsia u nas? — Ni, — vidpoviv reproduktor. — Ty chočeš pity? Chočeš povernutysia — do svojich? — Povernennia — ni, — vidpoviv reproduktor. Liudy perezyrnulysia. — Ty spravdi ne pomreš! My tebe spravdi vylikujemo! — vyhuknuv Likar. — Skažy, ščo ty chočeš zrobyty, koly budeš zdorovyj? Kaľkuliator zaskrypiv, duplex vidpoviv odnym zvukom, takym korotkym, ščo joho ledve bulo čuty. — Nuľ, — movby vahajučyś, vidpoviv reproduktor. I za chvylynu dodav, niby ne zovsim buv upevnenyj, ščo joho pravyľno zrozumily: — Nuľ. Nuľ. — Ne choče zalyšatysia, povertatysia — tež, — burknuv Chimik. — Može, vin… majačyť? Usi hlianuly na duplexa. Joho blido-holubi oči zastyhlo vtupylysia v nych. Sered zapaloji raptom tyši bulo čuty joho poviľne, hluche dychannia. — Dosyť, — skazav Likar, pidvodiačyś. — Vyjdiť usi. — A ty? — Zaraz pryjdu. Ja dviči pryjmav psychedryn i možu z nym išče chvylynku posydity. Koly liudy pidvelysia j rušyly do dverej, maleńkyj tors duplexa, jakyj dosi niby pidtrymuvala jakaś nevydyma opora, nespodivano zlamavsia — oči joho zapliuščylysia, holova bezsylo zakynulasia nazad. — Posluchajte, dosi veś čas rozpytuvaly tiľky my, a čomu vin ni pro ščo ne zapytav nas? — schamenuvsia v korydori Inžener. — Čomu ž, raniše j vin pytav, — vidpoviv Kibernetyk. — Pro vidnosyny, jaki panujuť na Zemli, pro našu istoriju, pro rozvytok astronavtyky — šče za jakojiś pivhodyny do toho, jak vy pryjšly, vin hovoryv značno biľše. — Mabuť, i spravdi duže oslab. — Napevne. Vin distav velyku dozu oprominennia, podorož čerez pusteliu, mabuť, dobriače stomyla joho, tym pače ščo vin uže ne molodyj. — Jak dovho vony žyvuť? — Blyźko šistdesiatioch obertiv planety, tobto trochy menše šistdesiatioch našych rokiv. Edem obertajeťsia dovkola Soncia švydše, niž Zemlia. — Jak vony žyvliaťsia? — Dosyť svojeridno. Zdajeťsia, evoliucija prochodyla tut inakše, niž na Zemli. Vony možuť bezposerednio zasvojuvaty dejaki neorhanični rečovyny. — Ce spravdi svojeridno, — skazav Inžener. — Aha, grunt, jakyj vynis toj, peršyj! — raptom zdohadavsia Chimik. Vony zupynylysia. — Tak, ale v takyj sposib vony žyvylysia tysiačolittia tomu. Teper, za normaľnych

umov, tak nichto ne čynyť. Ci tonki čaši na rivnyni — ščoś na zrazok jichnich «akumuliatoriv produktiv». — Nevže ce j spravdi žyvi stvorinnia? — Ne znaju. V usiakomu razi, vony vybirkovo vytiahujuť z hlybyny gruntu rečovyny, jaki služať duplexam za požyvu, i nakopyčujuť jich u «čaši». Jich bahato, j vony riznych vydiv. — Tak, napevne, duplexy zmušeni jich rozvodyty čy, točniše, obrobliaty, — skazav Chimik. — Na pivdni my bačyly cili plantaciji cych «čaš». Ale čoho toj, ščo zabravsia v raketu, kopyrsavsia v hlyni? — Bo pislia zachodu soncia čaši vtiahujuťsia pid grunt. — Ale ž hlyny vse odno bulo skriź biľš, niž dosyť, a vin vybrav akurat tu, ščo v raketi. — Može, tomu, ščo vona bula rozpušena, a vin — holodnyj. My ne hovoryly pro ce z našym… astronomom. Možlyvo, toj duplex i spravdi vtik z dolyny na pivdni… — Liubi moji, jdiť uže spaty, — obernuvsia Koordynator do Fizyka j Kibernetyka, — a my zajmemosia dilom. Skoro dvanadciať. — Dvanadciať noči? — Nu zvyčajno. Ja baču, ty vže zovsim zhubyv lik časovi? — Nu, za takych umov… Pozadu zalunaly čyjiś kroky. Z bibliöteky vyjšov Likar. Usi zapytlyvo hlianuly na nioho. — Spyť, — skazav vin. — Ale spravy joho kepśki. Koly vy vyjšly, ja vže buv naviť podumav… — Vin ne dokinčyv. — Ty z nym biľše ne rozmovliav? — Rozmovliav. Tobto… rozumijete, meni zdalosia, ščo ce vže kineć, i ja zapytav joho, čy ne zmohly b my dlia nych ščoś zrobyty. Dlia vsich. — Nu j ščo ž vin tobi vidpoviv? — Nuľ, — poviľno povtoryv Likar, i vsim raptom zdalosia, ščo vony čujuť mertvyj holos kaľkuliatora. — Idiť uže spaty, — skazav Koordynator pislia nevelykoji pauzy. — Ale ja šče choču skorystatysia tym, ščo my tut usi razom, i zapytaty vas: budemo startuvaty čy ni? — Tak, — šdpoviv Inžener. — Tak, — majže vodnočas vymovyly Fizyk i Chimik. — Tak, — pryjednavsia do nych Kibernetyk. — A ty? Movčyš? U taku chvylynu? — obernuvsia Koordynator do Likaria. — Ja rozmirkovuju. Rozumijete, meni šče nikoly ne bulo tak cikavo… — Rozumiju, tebe cikavylo, jak jim možna dopomohty. Ale teper ty vže znaješ, ščo… — Ni. Ne znaju, — tycho skazav Likar.

14 Čerez hodynu po vidkynutij kryšci vantažnoho liuka zjichav Zachysnyk. Inžener zupynyv joho za dvisti metriv vid sklianystoji stiny, jaka schodylasia vhori, nače nedobudovane sklepinnia, i vziavsia do roboty. Piťma hihantśkymy strybkamy tikala v hlyb pusteli. Jaskraviši za sonce, hrymuči batohy roztynaly dzerkaľnu stinu, plyty, jaki sočylysia žarom, padaly na grunt, bilyj dym klubočyvsia nad piskom. Inžener zalyšav šmatky budiveľnoho materiälu, ščob vony ocholonuly, j dali šmahav anihiliatorom, vyrubujučy u sklepinni vikna, z jakych stikaly vohnenni civky. V kalamutnij, napivprozorij obolonci vynykaly nyzky čotyrykutnych dirok, i v nych blyskaly krynyci zorianoho neba. Dym klubamy stelyvsia po pisku, v žylach sklianystoho kolosa ščoś postohnuvalo, triščalo, ulamky zatiahuvalo temnym žarom; narešti Zachysnyk pidjichav zadom do rakety. Inžener z vidstani vymiriuvav radiöaktyvnisť ulamkiv. Ličyľnyky zasterežlyvo huly. — Nam dovelosia b čekaty ščonajmenše čotyry doby, — konstatuvav Koordynator, — ale my pustymo tudy Čornoho j očyščuvačiv. — Tak, radiöaktyvnisť velyka tiľky na poverchni. Syľnyj strumiń pisku pid tyskom dasť jij rady. A ulamky treba zibraty v odnomu misci j zakopaty. — Možna b povantažyty jich u vidstijnyk na kormi. — Koordynator zamysleno dyvyvsia na vyšnevyj vidblysk rujin, ochoplenych vohnem. — Ty tak hadaješ? Naviščo? — zdyvuvavsia Inžener. — Nam ce ničoho ne dasť, tiľky zajvyj balast. — Ja voliv by ne zalyšaty tut svojich radiöaktyvnych slidiv… Vony ne znajuť atomnoji energiji, j krašče, ščob vony jiji j ne znaly. — Može, ty j maješ raciju, — burknuv Inžener. — Edem… — dodav vin za chvylynu, — Znaješ, peredi mnoju počynaje vymaliovuvatysia jakaś kartyna. Pislia toho, ščo rozpoviv duplex, cej astronom, točniše… kaľkuliator… Vona žachlyva… — Tak, — poviľno kyvnuv holovoju Koordynator. — Jakeś hranyčne, poslidovne zlovžyvannia teorijeju informaciji, až volossia dyba staje. Vyjavliajeťsia, vona može buty znariaddiam tortur, nabahato strachitlyvišych, niž usi fizyčni muky, ty ce rozumiješ? Selekcija, haľmuvannia, blokuvannia informaciji — v takyj sposib i spravdi možna kuľtyvuvaty jakuś geometryčno točnu, žachlyvu «prokrustyku», jak skazav kaľkuliator. — Jak ty hadaješ, vony… vin ce rozumije? — Tobto jak? A, ty maješ na uvazi, čy vvažaje vin takyj stan normaľnym? Nu, v pevnomu rozuminni, mabuť, tak, bo ničoho inšoho vin ne znaje. Choča vin posylavsia na jichniu davniu istoriju — tyraniv, speršu zvyčajnych, potim «anonimnych», — otže, vin volodije masštabom dlia porivniaj, nia. Tak, bez sumnivu, bo jakby jomu ne bulo z čym porivniuvaty, to vin ne zumiv by nam pro vse ce rozpovisty. — Jakščo apeliuvannia do tyraniji daje jomu zmohu zhadaty pro «krašči časy», to… diakuju… — I vse ž taky. Ce do pevnoji miry logičnyj šliach rozvytku. Jakomuś čerhovomu tyranovi, vydno, siajnula dumka, ščo osobysta anonimnisť pry isnujučij systemi upravlinnia bude vyhidnišoju. Suspiľstvo, ne majučy zmohy skoncentruvaty opir, spriamuvaty svoji voroži počuttia na konkretnu osobu, staje jakojuś miroju moraľno rozzbrojenym. — Ach, on jak ty ce rozumiješ? Bezlykyj tyran, tak? — Možlyvo, ce chybna analogija, ale po jakomuś časi, koly sklalysia teoretyčni osnovy cijeji jichnioji «prokrustyky», chtoś iz joho nastupnykiv pišov išče dali, likviduvav

— ne naspravdi, zvyčajno — naviť svoje «inkohnito», skasuvav samoho sebe, samu systemu pravlinnia. Pevna rič, tiľky v sferi poniať, sliv, publičnych vyslovliuvań… — Ale čomu tut nemaje nijakych vyzvoľnych ruchiv? Cioho ja ne možu zrozumity! Naviť jakščo vony karajuť svojich «zločynciv», pomiščajučy jich v avtonomni, izoliovani hrupy, to pry vidsutnosti buď-jakoji ochorony, nahliadu, zovnišnioho nasyľstva možlyvi indyviduaľni vteči, ba naviť orhanizovanyj opir. — Ščob mohla vynyknuty orhanizacija, dlia cioho povynni isnuvaty zasoby vzajemorozuminnia. — Koordynator vysunuv čerez laz baštočky vičko ličyľnyka Hejhera, trisk jakoho, zdavalosia, potrochu vtychav. — Zverny uvahu: pevni javyšča u nych vzahali ne pozbavleni nazvy čy zvjazku z inšymy, ale i nazvy, i zvjazky, jaki vydajuťsia za spravžni, — ce masky. Spotvorennia, vyklykani mutacijamy, nazyvajuťsia epidemijeju jakojiś chvoroby; te ž same, mabuť, vidbuvajeťsia j z usim inšym. Ščob pidkoryty svit, joho spočatku treba nazvaty. Bez znannia, bez zbroji, bez orhanizaciji, vidrizani vid inšych edemciv, vony nebahato možuť zrobyty. — Tak, — pohodyvsia z nym Inžener, — ale… ta scena na kladovyšči, toj riv pid mistom svidčať, možlyvo, pro te, ščo poriadok tut use ž taky ne takyj doskonalyj, jak cioho chotilosia b nevidomomu volodarevi. A te, jak zliakavsia naš duplex sklianystoji stiny, pamjataješ? Vydno, ne vse tut išče jde hladeńko. Ličyľnyk Hejhera nad holovamy v nych cokav dedali linyviše. Ulamky pid stinoju, jaka otočuvala korabeľ, potemnily, tiľky grunt išče dymiv, i u vysokomu stovpi vibrujučoho povitria dyvno pohojduvalysia zirky. — My vyrišyly startuvaty, — provadyv dali Inžener, — a my ž mohly b krašče piznaty jichniu movu. Zrozumity, jak dije cia jichnia prokliata vlada, jaka vdaje, ščo naspravdi ne isnuje. I… daty jim zbroju… — Komu? Tym neščasnym, schožym na našoho duplexa? I ty dav by jomu v ruky anihiliatora? Nu znaješ… — Dlia počynu my mohly b sami… — Znyščyty ciu vladu, ehe ž? — spokijno pidkazav Koordynator. — Inakše kažučy, vyzvolyty jich sylomić. — Jakščo inšoho sposobu nemaje, to… — Po-perše, ce ne liudy. Ty ne povynen zabuvaty, ščo kineć kincem rozmovliaješ z kaľkuliatorom i ščo duplexa rozumiješ ostiľky, oskiľky joho rozumije sam kaľkuliator. Po-druhe, nichto jim toho, ščo v nych je, ne nakydav. Prynajmni nichto iz kosmosu. Vony sami… — Mirkujučy tak, ty pohodžuješsia na vse. Na vse! — vyhuknuv Inžener. — A jak ty chočeš, ščob ja mirkuvav? Chiba naselennia planety — ce dytyna, jaka zajšla v hluchyj kut, zvidky jiji možna vyvesty za ručku? Jakby ce bulo tak prosto, bože mij! HenrykuI vyzvolennia počalosia b iz toho, ščo nam dovelosia b ubyvaty, i čym zapeklišoju bula b boroťba, tym menše my zamysliuvalysia b pid čas dij, ubyvajučy vže zreštoju tiľky dlia toho, ščob vidkryty sobi šliach dlia vidstupu abo dorohu dlia kontrataky, vbyvajučy vsich, chto stane pered Zachysnykom, — ty dobre znaješ, jak ce lehko! — Znaju, — burknuv Inžener. — A vtim, — dodav vin, — išče ničoho nevidomo. Bez sumnivu, vony stežať za namy, i ci vikna, jaki my povidčynialy v jichnij «nepronyknij» obolonci, jim napevno ne spodobajuťsia. Dumaju, ščo teper my možemo čekaty novoji sproby. — Tak, cilkom možlyvo, — pohodyvsia z nym Koordynator. — Ja naviť dumaju, čy

ne vystavyty nam jakiś daleki posty. Elektronni oči j vucha. — Ce zabralo b čymalo času j pohlynulo b masu materiäliv, jakych u nas i tak obmaľ. — I pro ce ja dumav, čerez te j vahajusia… — Dva rentheny za sekundu. Vže možna vysylaty avtomaty. — Harazd. Zachysnyka krašče pidniaty nahoru, v raketu — pro vsiak vypadok. Popoludni nebo zatiahlosia chmaramy, i vperše vidtodi, jak liudy prybuly na ciu planetu, posijav teplyj došč. Dzerkaľna stina potemnila, po jiji vypuklostiach z šumom zbihaly dribni civky. Avtomaty praciuvaly nevtomno, piščani strumeni, jaki vyryvalysia z puľsomotoriv, skrehotaly j syčaly na poverchni vyrizanych plyt, oskolky sklianystoji masy zlitaly v povitria, došč obernuv pisok na ridke boloto. Čornyj čerez vantažnyj liuk zatiahnuv do rakety kontejnery, povni radiöaktyvnych ulamkiv, druhyj avtomat ličyľnykom Hejhera pereviriav hermetyčnisť kryšok. Potim obydvi mašyny volokly vže očyščeni plyty na miscia, vkazani Inženerom, de v fontanach slipučych iskor, vykyduvanych zvariuvaľnymy aparatamy, velyki bryly rozmjakšuvalysia v polumji duhy, skripliuvalysia odna z odnoju j utvoriuvaly osnovu majbutnioho pomostu. Nezabarom zjasuvalosia, ščo budiveľnoho materiälu ne vystačyť — i pislia cilodennoji praci, pered smerkom, Zachysnyk znovu vypovz iz rakety j zupynyvsia navproty podiriavlenych stin. Vydovyšče bulo pekeľne. Došč ne perestavav, postupovo perechodiačy v zlyvu. Nepravyľni kvadratni soncia spalachuvaly v temriavi slipučym svitlom, hurkit jadernych vybuchiv zmišuvavsia z tupym potriskuvanniam ochoplenych polumjam bryl sklianystoji masy, koly vony, padajučy, zaryvalysia v grunt, uhoru strilialy husti kluby dymu j pary, kaliuži doščovoji vody vyparovuvalysia z pronyzlyvym svystom, došč zakypav u povitri, ne dolitajučy do gruntu, vysoko vhori miriädamy neruchomych roževych, zelenych i žovtych veselok spalachuvaly blyskavyci vybuchiv. Zachysnyk, čornyj, nače vyrubanyj z vuhiľnoji lavy, osiajanyj cymy spalachamy, vidstupav, poviľno povertavsia na misci, pidijmajučy tupe rylo, i znovu vse dovkola striasaly hromy j blyskavyci. — Ce naviť dobre! — zakryčav Inžener Koordynatorovi v samisińke vucho. — Može, jich vidstrašyť taka kanonada j vony daduť nam spokij! Nam potribno šče ščonajmenše dva dni! Joho oblyččia, zalyte potom, — u baštočci bulo hariače, jak u pičci, — zdavalosia rtutnoju maskoju. Koly vony pišly spočyvaty, avtomaty znovu vyjšly nahoru j huly až do ranku, voločačy za soboju šlangy piščanych pomp, hurkotily plytamy sklianystoji masy; dovkola zvariuvaľnych aparativ slipučoju j nadzvyčajno čystoju blakyttiu vyblyskuvav j iskryvsia došč; vantažnyj liuk kovtav novi kontejnery z ulamkamy — parabolična konstrukcija zrazu ž za kormoju rakety poviľno rosla, tymčasom jak vantažnyj avtomat j exkavator praciuvaly pid jiji čerevom, liuto vhryzajučyś u schyl pahorba. Koly liudy prokynulysia na svitanku, častynu sklianystoho budiveľnoho materiälu bulo vže vykorystano na kriplennia štoľni. — Ce bula nepohana dumka, — skazav Koordynator, koly vsi zibralysia v navihacijnij; na stoli valialysia suvoji techničnych kresleń. — Spravdi-bo: jakby my počaly zabyraty pidpory, stelia mohla b raptovo zavalytysia pid tiaharem rakety, i vona ne tiľky vpala b na poverchniu, a šče j rozdavyla b avtomaty — vony ne vstyhly b vyjty z tranšeji. — A čy vystačyť nam potim energiji na polit? — zapytav Kibernetyk uže z poroha. — Na desiať poliotiv. Jakščo vynykne potreba, my zmožemo anihiliuvaty, ulamky, jaki ležať u vidstijnyku, choča v ciomu, mabuť, ne bude potreby. My vvedemo v štoľni

nahrivaľni šlangy j zmožemo točno rehuliuvaty temperaturu; koly vona dosiahne točky plavlennia sklianystoji masy, pidpory počnuť poviľno osidaty. Jakščo vony plavytymuťsia nadto švydko, my v buď-jaku chvylynu zmožemo vporsnuty do štoľni porciju ridkoho povitria. Takym čynom do večora my vytiahnemo raketu z gruntu. Nu, a potim zvedemo jiji vertykaľno… — Ce vže bude nastupnyj etap, — skazav Inžener. O vośmij hodyni ranku chmary rozijšlysia i zasiajalo sonce. Velyčeznyj cylindr korablia, ščo dosi bezporadno styrčav iz schylu pahorba, zdryhnuvsia. Inžener pyľno stežyv za cym ruchom — z dopomohoju teodolita vin vymiriuvav poviľne opuskannia kormy. Nis korablia buv uže hlyboko pidkopanyj, porožneču, ščo utvorylasia na misci vyjniatoji hlyny, zapovnyv lis sklianych stovpiv. Inžener stojav na značnij vidstani vid rakety, majže bilia samisińkoji stiny, — podiriavlena riadamy otvoriv, vona nahaduvala rujiny jakohoś vydutoho iz skla Kolizeju. Liudy j duplexy pokynuly korabeľ. U jakyjś moment Inžener pobačyv postať Likaria, kotryj nablyžavsia zdaleku, obchodiačy raketu zzadu velykoju duhoju, ale ce ne zafixuvalosia v joho svidomosti — vin buv nadto zapolonenyj sposterihanniam za aparaturoju. Tiahar rakety trymaly teper na sobi tiľky tonkyj šar gruntu i systemy pidpor, ščo dedali rozmjakaly. Visimnadciať tovstennych trosiv bihly vid kormovych muft do hakiv, uplavlenych v najmasyvniši rujiny stiny. Inžener blahoslovyv ciu stinu — bez neji avtomaty opuskaly b i zvodyly raketu prynajmni v čotyry razy dovše. Po vsij mereži kabeliv, jaki zvyvalysia v pisku, strum plyv do nahrivaľnych trub, pokladenych u štoľni. Jiji hyrlo, jake dobre bulo vydno zrazu ž pid tym miscem, de korpus rakety uvihnavsia v schyl, slabo dymilo. Žovto-siri chmary linyvo povzly nad nevysochlym šče pislia ničnoho došču gruntom. Korma rakety opuskalasia dribnymy ryvkamy; koly vona počynala osidaty trochy rizkiše, Inžener zsovuvav zatyskač pryladu, i todi z čotyrioch šlangiv, jaki vely do štoľni, byv potik ridkoho povitria j otvir z hurkotom vyryhav brudno-bili chmary. Znenaćka, koly rozpočaly čerhovu fazu rozplavliuvannia sklianystoho kriplennia štoľni, veś korpus rakety sudorožno zatremtiv, i, perš niž Inžener ustyh povernuty zatyskač, biľš jak stometrovyj cylindr iz protiažnym stohonom nachylyvsia, korma opysala duhu, za doliu sekundy proletila čotyry metry; vodnočas nis korablia vyrvavsia zi schylu. Vykynuvšy vhoru kupu pisku j merheliu, keramitovyj hihant zastyh, prytysnuvšy soboju kabeli j metalevi šlangy; odyn iz nych trisnuv, i z nioho z vyttiam bryznuv hejzer kondensovanoho povitria. — Ležyť! Ležyť!!! — zakryčav Inžener, a koly otiamyvsia, to pobačyv poruč sebe Likaria. — Ščo? Ščo? — povtoriuvav vin, movby ohluchnuvšy, j nijak ne mih zrozumity, ščo toj jomu hovoryť. — Zdajeťsia, my vertajemosia… dodomu, — skazav Likar. Inžener movčav. — Vin žytyme, — dodav Likar. — Chto? Pro koho ty hovoryš? A… — Inžener raptom use zrozumiv i, šče raz pohlianuvšy na raketu, perekonavsia, ščo vona vže ležyť, vyzvolena z polonu planety. — I ščo?.. Poletyť z namy? — zapytav vin, rušyvšy do rakety. Jomu kortilo jakomoha švydše ohlianuty nosovu obšyvku. — Ni, — vidpoviv Likar.

Vin projšov kiľka krokiv za Inženerom, a todi, movby peredumavšy, zupynyvsia. Pocholodnišalo — fontan ridkoho hazu vse šče byv iz rozčavlenoji truby. Na poverchni korpusu rakety zjavylysia dribni fihurky — odna z nych znykla, čerez kiľka chvylyn vyrujučyj stovp hazu osiv, jakyjś čas išče bryzkala pina, vid jakoji kryžanilo povitria. Nespodivano zapala dyvovyžna tyša. Likar rozzyrnuvsia, movby zdyvuvavšyś, jak vin siudy potrapyv, i poviľno rušyv upered. Raketa stojala vertykaľno — bila, biliša vid osiajanych soncem chmar, sered jakych, zdavalosia, vže plyv jiji dalekyj zahostrenyj veršečok. Mynulo try dni tiažkoji praci. Vse bulo vže povantaženo. Velykyj paraboličnyj pandus zi zvarenych ulamkiv stiny, jaka mala zamknuty liudej, tiahnuvsia vzdovž schylu pahorba. Na vysoti visimdesiatioch metriv nad poverchneju planety u vidkrytomu liuci stojalo četvero členiv ekipažu. Vony dyvylysia vnyz. Tam, na buro-žovtij plaskij poverchni, vydnilysia dvi dribneńki postati, odna trochy svitliša vid druhoji. Liudy dyvylysia zhory, jak ti stojať neporušno za kiľka desiatkiv metriv vid diuzovych kileć, ščo plavno rozšyriuvalysia, mov veletenśki kolony. — Čomu vony ce jduť heť? — neterpliače zapytav Fizyk. — My ne zmožemo startuvaty. — Vony nikudy ne piduť, — skazav Likar. — Tobto jak? Vin ne choče, ščob my vidlitaly? Likar znav, ščo. ce označaje, ale movčav. Sonce stojalo vysoko. Z zachodu plyvly kupčasti chmary. Z vidkrytoho liuka, nače z vikna striľčastoji veži, ščo nespodivano vyrosla posered pusteli, vydnilysia pivdenni hory, poholubili, zlyti z chmaramy veršyny, velyka zachidna pustelia — na sotni kilometriv rozkynulysia smuhy zalytych soncem diun i fiöletove chutro lisiv, jaki vkryvaly schidni pahorby. Bezmežnyj prostir ležav pid blakytnym nebom z maleńkym, slipučym soncem u zeniti. Merežyvnym karkasom tiahlosia vnyzu kiľce stiny — tiń rakety peresuvalasia po niomu, mov strilka soniačnoho hodynnyka tytaniv, i vže nablyžalasia do dvoch maleńkych postatej. Raptom zi schodu dokotyvsia hrim, protiažnym svystom vidhuknulosia povitria, j nehasnuče v prominni soncia polumja blysnulo z čornoho kupola vybuchu. — Oho! Ce ščoś nove, — skazav Inžener. Novyj udar hromu. Vyttia nevydymoho snariada strimko nablyžalosia, liudej nakryv konus pekeľnoho svystu, zdavalosia, ščo začepylo nis rakety — za kiľka desiatkiv metriv vid neji grunt ochnuv i pidstrybnuv uhoru. Liudy vidčuly, jak vona zachytalasia. — Ekipaž! — skomanduvav Koordynator. — Po misciach! — Ale ž vony!.. — hnivno vyhuknuv Chimik, išče raz hlianuvšy vnyz. Liuk zahriuknuvsia. V rubci ne bulo čuty revinnia dvyhuniv. Na ekranach zadnioho ohliadu po pisku zastrybaly vohnenni kušči. Dvi svitli ciatky vse šče neporušno stojaly bilia pidnižžia rakety. — Zastebnuty remeni! — nakazav Koordynator. — Hotovi? — Hotovi, — vidhuknulysia pjatero členiv ekipažu. — Dvanadciať hodyn sim chvylyn. Na start! Pusk! — Vmykaju reaktor, — skazav Inžener. — Je krytyčna, — dopoviv Fizyk. — Cyrkuliacija normaľna, — skazav Chimik. — Hravymetr na osi, — skazav Kibernetyk.

Likar, vysiačy v krisli miž uvihnutoju steleju j vykladenoju pinoplastom pidlohoju, dyvyvsia na zadnij ekran. — Stojať? — zapytav Koordynator, i vsi hlianuly na nioho — ce slovo ne stosuvalosia rytualu startu. — Stojať, — vidpoviv Likar. Raketa, začeplena chvyleju blyźkoho vybuchu, zdryhnulasia. — Start! — holosno skomanduvav Koordynator. Inžener z mertvym oblyččiam uvimknuv pryvod. Ničoho ne bulo čuty, krim duže slabkych dalekych vybuchiv, nemovby vony vidbuvalysia v inšomu sviti, jakyj ne maje z nymy ničoho spiľnoho. Poviľno narostav tychyj, pronyzlyvyj svyst — use, zdavalosia, rozčynialosia v niomu, rozplyvalosia, mjako pohojdujučyś; liudy provaliuvalysia v obijmy nezdolannoji syly. — Stojimo na vohni, — dopoviv Inžener. Ce označalo, ščo raketa vidirvalasia vid gruntu j vykydaje rivno stiľky vohnennych haziv, skiľky treba, ščob urivnovažyty vlasnu vahu. — Normaľna synerhična, — skazav Koordynator. — Vychodymo za normaľnu, — dopoviv Kibernetyk, i vsi nejlonovi trosy zatremtily, jak struny. Lapy amortyzatoriv vysunulysia z poršniv i poviľno popovzly nazad. — Kyseń! — instynktyvno kryknuv Likar, nemovby raptom prosnuvšyś, i sam zakusyv elastyčnyj mundštuk. Čerez dvanadciať chvylyn raketa vyjšla za meži atmosfery. Ne zmenšujučy švydkosti, vona po vytkach rozmotuvanoji spirali vchodyla v zorianu čornotu. Simsot sorok vohnykiv indykatoriv, kontroľnych lamp, pryladovych škal bezšumno puľsuvalo v rubci. Liudy povidstibaly remeni j pokydaly karabiny na pidlohu. Vony pidchodyly do rozpodiľnych puľtiv, trochy nedovirlyvo klaly na nych doloni, perevirialy, čy ne hrijuťsia deś truboprovody, čy ne čuty syčannia zamykań, pidozrilyvo vtiahuvaly v nizdri povitria, čy nemaje v niomu zapachu horiloho, zahliadaly v ekrany, zčytuvaly pokazannia astrodezyčnych kaľkuliatoriv — use bulo take, jak malo buty; povitria čyste, temperatura normaľna, rozpodiľnyj ščyt praciuvav, movbia nikoly j ne obertavsia na kupu ulamkiv. U navihacijnij rubci nad kartamy schylylysia Inžener i Koordynator. Zoriani karty buly biľši, niž stil, na jakomu ležaly; vony zvysaly na pidlohu, ne raz nadryvalysia; davno vže movylosia pro te, ščo v navihacijnij potriben biľšyj stil, bo vsi topčuťsia po kartach. Ale stil i dosi buv toj samyj. — Bačyv Edem? — zapytav Inžener. Koordynator vytriščyv na nioho oči: — Tobto jak? — Zaraz. Pohliań. Koordynator obernuvsia. Na ekrani, hasiačy blyźki zori, palala velyčeznaopalova kraplia. — Prekrasna planeta, — skazav Inžener. — My čerez te j zvernuly z kursu, ščo vona taka prekrasna. My chotily tiľky proletity nad neju. — Tak, — pidchopyv Koordynator. — Chotily tiľky proletity… — Vyniatkovyj blysk. Inši planety ne taki prozoro-čysti. Naša Zemlia, prymirom, prosto holuba. Vony vse šče dyvylysia na ekran.

— Zalyšylysia tam? — tycho spytav Koordynator. — Tak. Vin sam tak zachotiv. — Ty dumaješ? — Ja peven. Vin voliv, ščob ce zrobyly my, a ne vony… Ce bulo vse, ščo my mohly dlia nioho zrobyty. Jakyjś čas usi movčaly. Edem postupovo daleniv. — Jaka prekrasna planeta, — skazav Koordynator. — Ale… znaješ… Z teoriji jmovirnosti vyplyvaje, ščo buvajuť išče prekrasniši. ____________

NASAMPERED — ZROZUMITY… Navriad čy je potreba šyroko predstavliaty Stanisława Lema. Vin davno zavojuvav vsesvitniu vidomisť jak odyn z najvydatń šych fantastiv našych dniv. I naviť raniše, niž u sebe na baťkivščyni, distav šyroke vyznannia čyslennych liubyteliv naukovo-fantastyčnoji literatury v našij krajini. Lem-fantast debiutuvav romanom «Astronavty». Prymara veletenśkoho čornoho hryba vse šče navysala nad planetoju, popil Chirosimy j Nahasaki, jaki zaznaly atomnoho udaru, stukav u miľjony liudśkych serdeć. Perenisšy diju romanu v 2003 rik, Lem vidpravyv na Veneru expedyciju zemlian, kotri pobačyly ciu planetu takoju, v jaku mohla b peretvorytysia Zemlia, jakby jij vypala atomna vijna. Vid vysokoji cyvilizaciji na Veneri ne lyšylosia ničoho, krim rujin, i tiľky skorbotnyj slid — dva syluety na stini — svidčyv pro rozumne žyttia, jake kolyś tam isnuvalo. «Vsiu poverchniu polohoho schylu vkryvaly dribni puchyri sklopodibnoji masy, jaka zastyhla v moment kypinnia. My zvernuly uvahu, ščo v dvoch misciach stina bula hladeńkoju i leď uvihnutoju. V prominniach potužnoho lichtaria, napravlenoho tak, ščob svitlo padalo majže paraleľno poverchni, na hladeńkomu tli prostupaly dva stertych syluety, zahostrenych uhoru, nače tini u vysokych kapturach. Odyn syľno nachyliavsia vpered, niby padajučy, druhyj skociurbyvsia, nemovby prysivšy i vtiahnuvšy holovu v pleči». Cej išče ne doskonalyj roman molodoho poľśkoho pyśmennyka pryvernuv do sebe uvahu ne lyše zlobodennistiu i polityčnym pafosom, a j zavydnoju zdatnistiu avtora tak modeliuvaty neznane v usich joho suto hipotetyčnych častkovostiach i detaliach, ščo vono nabuvalo dyvovyžnoji, majže vidčutnoji reaľnosti. Prote tvorčyj potenciäl Lema projavyvsia trochy pizniše. Prychyľnyky joho talantu — az kožnoju novoju knyhoju pyśmennyka jich stavalo dedali biľše — ne perestavaly dyvuvatysia bahatohrannosti joho interesiv i naukovij erudyciji, jaki davaly jomu zmohu pysaty tvory nastiľky riznomanitni za žanrovymy oznakamy, ščo važko bulo poviryty v jichniu avtorśku identyčnisť. Davajte pryhadajemo. «Mahellanova chmara» — sociäľno-fantastyčnyj roman pro doli liudstva v dalekomu majbutniomu, jakyj poriad z «Tumannistiu Andromedy» I. Jefremova naležyť do čysla komunistyčnych utopij, choča cej termin i ne zovsim točnyj. Cykl romaniv — «Edem», «Soliaris», «Povernennia iz zirok», «Neperemoženyj». Jich možna pidvesty pid umovni rubryky «Liudyna i pryroda», «Liudyna i technika». Parodijno-satyryčni «Ščodennyky Jona Tychoho» i «Kazky robotiv». Serija opovidań ta povistej pro kosmoliotčyka Pirxa, v jakych usebičnomu, skrupulioznomu doslidženniu piddajeťsia charakter liudyny, joho fizyčni j duchovni možlyvosti, jaki rozkryvajuťsia u zitknenniach z nezvyčajnym. «Diälogy» j «Suma technologij» — serjozni filosofśko-sociölogični doslidžennia pro vplyv nauky j techniky na liudstvo teperišnie i majbutnie. Narešti, novyj joho roman-traktat «Holos neba» — takyj sobi hibryd; tut učenyj i chudožnyk to zapeklo sperečajuťsia, to myrno spivrobitnyčajuť odyn z odnym. Jakščo vyznačyty naukovu fantastyku jak syntez naukovoho i chudožnioho bačennia svitu v joho neskinčennych časovych zminach, to knyhy Lema ne tiľky pidtverdžujuť take vyznačennia, ale i jaskravo joho iliustrujuť.

Sfera interesiv pyśmennyka nadzvyčajno šyroka. V neji vchodiať pytannia filosofiji j sociölogiji, fizyka i kibernetyka, astronomija i biölogija, medycyna j teorija informaciji, psychologija i chimija polimeriv… Stala aforyzmom vidpoviď Lema na zapytannia, postavlene jomu pid čas zustriči zi studentamy Leningradśkoho universytetu, — čy stežyť vin za naukovo-populiarnoju literaturoju. Usmichnuvšyś, pyśmennyk skazav: «Meni nikoly čytaty naukovo-populiarni knyžky, tomu ščo veś čas ide na oznajomlennia z peršodžerelamy». I ce ne bulo koketuvanniam. Zustričajučyś z biölogamy, Lem i sam vidčuvav sebe biölogom, a z kibernetykamy hovoryv jak fachiveć, jakyj navriad čy postupajeťsia znanniamy pered adeptamy cijeji nauky. Dva joho romany — «Edem» i «Soliaris», jaki skladajuť cej zbirnyk, je dvoma variäntamy hipotetyčnoji zustriči liudej z nosijamy inoplanetnoho rozumu. Ale tut slid zrobyty nevelykyj vidstup. U svitovij naukovo-fantastyčnij literaturi protydijuť dvi točky zoru na «brativ po rozumu», z jakymy liudstvu, možlyvo, dovedeťsia zustritysia na odnomu z ostrivciv žyttia u Vsesviti. Odni stverdžujuť, ščo vysokorozumna istota bude neodminno schoža na liudynu. Ciu točku zoru najperekonlyviše obgruntuvaly vidomyj radianśkyj pyśmennyk-fantast i vyznačnyj paleontolog Ivan Jefremov ta anglijśkyj astrofizyk Fred Chojl. Vony vvažajuť, ščo v procesi evoliuciji, jakyj tryvaje sotni miľjoniv rokiv, z orhaničnoji materiji stvorylasia narešti najdoskonališa (najdociľniša) forma dlia vmistu vysokoorhanizovanoho rozumu. I forma cia — liudyna. Otže, na planetach z umovamy, pryblyzno schožymy iz zemnymy (z kysnem v atmosferi, ne nadto viddalenoju vidstanniu do zirky odnakovoho iz soncem klasu, pevnoju syloju vahy toščo), nosiji rozumu povynni buty schožymy na liudej. Pravda, v odnomu iz svojich fantastyčnych romaniv Chojl nadilyv najvyščym rozumom… veletenśku čornu chmaru, jaka zreštoju dosyť ochoče vstupaje v kontakt z učenymy Zemli. Druha točka zoru polemizuje z antropocentryzmom. Vona dopuskaje rozumne žyttia i na planetnych systemach podvijnych zirok, i na planetach-hihantach typu Jupitera z nejmovirnoju hravitacijeju, metanovymy vychodamy i zamerzlymy okeanamy amiäku. Rozumne žyttia, jake vynyklo ne na kysnevij, a na ftorovij, helijovij, a to j kremnijovij osnovi, bezmežno bahatomanitne, u formach fantasmahoryčnych, inodi prosto nezbahnennych dlia nas. Rozumni dereva, mysliača plisniava, virusy, jaki piznajuť dovkolyšnij svit i vidčuvajuť sebe častynoju cioho svitu, toščo. Stanisław Lem dotrymujeťsia same cijeji točky zoru. Vin naseliaje planety, na jaki stupaje noha zemlianyna, ščo doslidžuje dalekyj kosmos, pravda, ne plisniavoju i mysliačymy hrybamy, ale stvorinniamy nadmiru nezvyčajnymy. U «Neperemoženomu», prymirom, ekipaž zorianoho korablia, jakyj prybuv na planetu Rehis-III u suzirji Liry, zitknuvsia z nezbahnennym fenomenom: čyslenni roji jakychoś metalevych komach vstupajuť u bij z ozbrojenymy do zubiv zemlianamy. Ale bytva pozbavlena sensu, bo na šliachu liudej stojať ne vorože nastrojeni rozumni istoty, a metalevi komachy, vsioho lyš kibernetyčni prystroji, kincevyj rezuľtat tryvaloji evoliuciji robotiv, zakynutych na planetu nevidomymy prybuľciamy miľjony rokiv tomu. A na planeti Soliaris vid obriju do obriju poviľno perekočuje važki buri chvyli okean. Vin — jedynyj «meškaneć» planety, jaka vže bahato rokiv je objektom doslidžeń zemnych učenych. Okean — vysokoorhanizovana plazma, zdatna ne tiľky stabilizuvaty orbitu Soli-

arisa, ščo obertajeťsia navkolo dvoch sonć — červonoho i blakytnoho, — ale j vidtvoriuvaty na svojij poverchni riznomanitni zemni obrazy, vydobuti z pamjati liudej, kotri postijno perebuvajuť na stanciji. Otže, na Rehisi-III porodžennia mertvoji mašynnoji cyvilizaciji — kibernetyčni komachy, a na Soliarisi — mysliačyj okean. I šče odna naselena planeta modeliujeťsia nevyčerpnoju ujavoju pyśmennyka. Planeta, jaka zdalia schoža na dyvovyžnu opalovu krapliu, — Edem. Jaki ž vony, rozumni istoty, ščo naseliajuť cej svit, spovnenyj tajemnyć i nespodivanok? Ce vže ne Okean i ne Čorna chmara. U edemcia jasno-rubinova krov z bilymy j červonymy krovjanymy tiľciamy, para holubych očej, kincivky, ščo viddaleno schoži na ruky dytyny, holosovi zvjazky, jaki vydobuvajuť ščoś podibne do uryvčastoho kašliu. Ale fiziölogična struktura joho zovsim vidminna vid liudśkoji. Edemeć — duplex. Maleńke holovne tiľce vmiščene v kolosaľnu brylu ploti, schožu na hrudku cukru. Vin bez sumnivu vysokorozumna istota, choč psychika joho nastiľky ž riznyťsia z liudśkoju, jak i zovnišnisť. Tut ne možna ne vidznačyty bahatiuščoji ujavy pyśmennyka i joho dyvovyžnoho vminnia pysaty realistyčno dostovirni detalizovani kartyny vyhadanoho nym svitu. «Dereva-leheni», jaki dychajuť kožne v svojemu rytmi; hnučki roslyny, husto zavišani velykymy, zavbiľšky jak liudśka holova, puchnastymy kuliamy, kotri pry nablyženni liudej zdijmajuťsia vhoru i poviľno vidplyvajuť; siro-zelenyj moch, ščo vkryvaje rivnynu; spliuščene červone sonce, jake povze do neboschylu… Šče dyvovyžnišoju zdajeťsia cyvilizacija edemciv. Zamisť dorih— žoloby, schoži na lotky cyklopičnoho keheľbanu. Nymy z boževiľnoju švydkistiu mčať, vyblyskujučy na sonci, majže prozori klubky i dvadciatymetrovi blakytni dysky. Na pahorbach obertajuťsia kupoly. Prozori stiny-plivky otočujuť sporudy, jaki, očevydno, vykonujuť funkciji zavodiv i fabryk. Vse ce vyblyskuje nezvyčajnymy barvamy, vydiliaje neznajomi zapachy, tryvožyť sluch zemlian dyvnymy zvukamy-posvystamy. Atmosfera, nasyčena kysnem, čudova voda v kryštalevo-prozorych strumkach, pomirne teplo — takyj cej svit, jakyj porodyv zreštoju vysoku cyvilizaciju… Otže, z meškanciamy Edemu možlyvyj kontakt? I može statysia, liudy znajduť tut ideaľno orhanizovane suspiľstvo, zahaľne ščastia i takym čynom vypravdajeťsia nazva, jaku vony daly cij prekrasnij planeti?! Ale ščo označajuť smerdiuči rovy, zavaleni trupamy duplexiv, jaki rozkladajuťsia? Čomu vodiji dyskopodibnych mašyn taki ahresyvni, ščo liudiam dovodyťsia zastosovuvaty zbroju? I čomu perša bezposerednia zustrič zemlian z duplexamy pryzvodyť do paničnoji stychijnoji vteči edemciv? Usi sproby liudej vstanovyty kontakt z duplexamy skinčylysia nevdačeju. Na šliachu kontaktu vysočyť stina vzajemonerozuminnia, šče nepronykniša, niž ta, sklopodibna, jakoju edemci vidhorodyly čužozemnyj zorelit vid svoho svitu. Tiľky nezadovho do startu vynykaje ščoś schože na vzajemorozuminnia: edemśkyj astronom dobroviľno prychodyť do prybuľciv. Nym ruchaje žadoba piznannia nevidomoho. Vin prychodyť, ščob uznaty j zahynuty. Tak, zahynuty za jakymyś nezrozumilymy liudiam zakonamy, ščo isnujuť na Edemi. Ce, mabuť, najblyskučiši storinky v romani. Napruženo bjeťsia dumka zemnych učenych i edemcia, kotri z dvoch bokiv namahajuťsia podolaty barjer nesumisnosti. Vidbuvajeťsia ščoś na zrazok diälogu, jakyj vedeťsia čerez mašynnoho poserednyka — kaľkuliatora. Dodatkovyj zasib spilkuvannia — maliunky. Zemnym učenym, jaki opynylysia na planeti Edem, naležyť zrozumity, ščo čuže —

ne je bezhluzdiam, a čymoś pryncypovo novym, ščo ne vkladajeťsia v zvyčni zemni ujavlennia, ce plid rozumu, ale čužoho, dosvid davnioji cyvilizaciji, kotra ne maje ničoho spiľnoho z liudśkoju, A koly take rozuminnia prychodyť, liudy zmušeni zrobyty dva sumnych vysnovky. Po-perše, planeta, po-rajśky prekrasna zdalia, zblyźka nahaduje dantove peklo, vona nasyčena žachamy. Prote čitko ujavyty sobi ci žachy, zrozumity pryčyny, ščo jich porodyly, liudy poky ščo nespromožni, Po-druhe, zrozumivšy tiľky te, ščo procesy, jaki vidbuvajuťsia na Edemi, dlia nych nezbahnenni, členy ekipažu zoreliota pryjmajuť nelehke dlia sebe rišennia: vidmovytyś vid buď-jakoho vtručannia na zachyst toho, ščo z pohliadu liudej je spravedlyvistiu, I zemnyj zorelit pokydaje Edem. U peredmovi do rosijśkoho vydannia «Soliarisa» Stanisław Lem pysav: «…Zustrič z Nevidomym maje porodyty cilu nyzku problem piznavaľnoji pryrody, pryrody filosofśkoji, psychologičnoji i moraľnoji. Rozvjazannia cych problem syloju, napryklad, jakymoś bombarduvanniam nevidomoji planety, zvisno, ničoho ne daje. Ce prosto znyščennia javyšča, a ne koncentracija zusyľ dlia toho, ščob joho zrozumity. Liudy, jaki potrapyly v ce Nevidome, musytymuť postaratysia zrozumity joho, osiahnuty. Možlyvo, ce vdasťsia ne zrazu, možlyvo, znadobyťsia bahato praci, žertv, možlyvo, jich čekaje bahato neporozumiń, naviť porazok. Ale ce vže inše pytannia». Cia teza, pokladena v osnovu «Edemu», rozvyvaje roman S. Lema «Soliaris». U niomu barvy Nevidomoho šče biľše zhuščeni. Jakščo na Edemi liudy zustričajuťsia z istotamy rozumnymy, chaj ne schožymy na liudynu, ale bodaj u čomuś sporidnenymy jij za biölogičnoju strukturoju (krov, zir, mova, sluch toščo), to na Soliarisi vony majuť spravu z Okeanom — mysliačoju substancijeju. I oś uže desiatky rokiv praciuje naukova stancija zemlian, ščo namahajuťsia vyvčyty pryrodu, a potim i vstupyty v kontakt z jedynym, ale bez sumnivu rozumnym meškancem cijeji zahadkovoji planety. Odnak liudstvo dedali biľše tryvožyť pytannia: chto dosiahnuv biľšych uspichiv u vyvčenni odne odnoho — včeni Zemli čy Okean? Schože na te, ščo Okeanovi nabahato lehše osiahnuty pryrodu liudyny, aniž liudyni — pryrodu Okeanu. A na moment prybuttia na stanciju Soliaris psychologa Keľvina, vid osoby jakoho vedeťsia rozpoviď. Okean pidhotuvav liudiam šče odyn siurpryz… Na stanciji zjavylysia «hosti». U Gibariana v hostiach velyčezna moloda nehrytianka. Z-za dverej laboratoriji Sartoriüsa dolitaje dytiačyj holos i tupotinnia bosych nih. Chtoś vidviduje i Snauta. A do Keľvina, jakyj ščojno pryletiv iz Zemli, prychodyť Heri — joho kochana, ščo naklala na sebe ruky desiať rokiv tomu. I ce ne fantomy, ne beztilesni pryvydy! «Hosti» dychajuť, rozmovliajuť, cilujuťsia. U nych je vse, krim pamjati pro mynule. Vynykajuť tragični sytuaciji. Gibarian kinčaje žyttia samohubstvom. Startoriüs blyźkyj do boževillia. Ščo ž do Keľvina, to nym volodijuť superečlyvi počuttia. Vin i bojiťsia novoji Heri, usvidomliujučy, ščo ce vsioho lyš modeľ divčyny, jaku vin liubyť, prote j ne može (a zhodom uže j ne choče) strymaty svoji počuttia. U niomu zarodžujeťsia liubov do novoji Heri. U najbiľš značnomu, najvydatnišomu za chudožnioju majsternistiu romani Lema — «Soliarisi» — najsyľniši i najvyrazniši storinky prysviačenoho «hostiam» i jichnim stosunkam z trioma osnovnymy personažamy — Keľvinom, Snautom i Sartoriüsom. Vyjavliajeťsia, Okean zdaten ne lyše stabilizuvaty orbitu Soliarisa, jakyj obertajeťsia dovkola dvoch sonć.

Teper vin, pronykajučy v tajnyky pidsvidomoji sfery liudśkoho mozku, nadajučy materiäľnoji formy, «lipyť» žyvi obrazy, ščo vrizajuťsia v pamjať učenych. I vin staje mymoviľnym «vykryvačem» temnych storin liudśkoji duši. Ale jakyj že vin — dobryj, zlyj čy bajdužyj? Ni te, ni druhe, ni tretie. Liudyna šče ne može joho osiahnuty. Odnače jak dovho vin lyšyťsia nezbahnennym? Pislia toho jak anihiliator, skonstrujovanyj Sartoriüsom, znyščuje vsich «hostej» i sered nych Heri, ščo dobroviľno pišla na zahybeľ, Snaut i Sartoriüs mrijuť lyše pro te, ščob švydše pokynuty Soliaris. A ot Keľvin, jakyj perežyv tragediju povernennia i vtraty kochanoji liudyny, vyrišuje lyšytysia na Soliarisi. Vin lyšajeťsia, ščob sprobuvaty zrozumity. Tragedija nerozuminnia — osnovna dumka romanu, zdijsnena pyśmennykom z vyniatkovoju majsternistiu, zasobamy najtonšoho analizu počuttiv svojich herojiv, hlybokych psychologičnych charakterystyk. U zhadanij avtorśkij peredmovi Lem takym čynom vyznačyv «nadzavdannia» romanu: «„Soliaris” mav buty (ja skorystajuś terminologijeju točnych nauk) modelliu zustriči liudstva na joho dorozi do zirok z javyščem nevidomym i nezrozumilym. Ja chotiv skazaty cijeju povistiu, ščo v kosmosi nas napevne pidsterihajuť nespodivanky, ščo nemožlyvo vse peredbačyty j zaplanuvaty zazdalehiď, ščo cioho «zorianoho pyroha» ne možna pokuštuvaty inakše, niž vidkusyvšy vid nioho. I zovsim nevidomo, ščo z cioho usioho vyjde». Skeptyky, mabuť, vyhuknuť: «Doroha do zirok! Zustrič z nevidomym! Znovu pryhody v kosmosi. Och, ci fantasty! I koly tiľky vony spustiaťsia na našu hrišnu Zemliu?!» A tym časom na Zemli, u vysokohirnij Biurakanśkij radiöobservatoriji, najbiľši astronomy, fizyky, biölogy z bahatioch krajin svitu zbyrajuťsia na sympoziümy i vsebično obhovoriujuť pytannia pro kontakt z inoplanetnymy cyvilizacijamy. Palko sperečajuťsia i prychodiať do odnostajnoji dumky: tak, sproby vstanovyty takyj zvjazok neobchidno prodovžuvaty, vykorystovujučy dlia cioho veś arsenal techničnych zasobiv, potužnisť jakych zbiľšujeťsia z kožnym rokom. Vid rezoliuciji, pryjniatij u veresni 1971 roku na Biurakanśkomu sympoziümi, nevažko prostiahnuty nytku do «Edema» j «Soliarisa». Lema. I duže micnu nytku, bo liudstvo vmije ne lyše mrijaty, ale j zdijsniuvaty svoji mriji. V laboratorijach vyvčajeťsia grunt, dostavlenyj z Misiacia, a na orbiti Marsa obertajuťsia ne tiľky Fobos i Dejmos, ale j štučni suputnyky — avtomatyčni stanciji, jaki startuvaly z kosmodromiv Zemli. Siohodni my lyše na porozi kosmosu. Ale zavtra my joho perestupymo. V. Dmytrevśkyj.

ZMIST Soliaris. Roman Edem. Roman Nasampered — zrozumity. Pisliamova V. Dmytrevśkoho