Lem - Fiasko.pdf

«Fiäsko» — odyn z kraščych «kosmičnych» romaniv vydatnoho poľśkoho fantasta Stanislava Liema. Na Tytani bezvisty propalo kiľka službovciv, a zhodom — i slavnozvisnyj kosmičnyj navigator Pirx. Za zbihom obstavyn, na Tytan ne za svojeju voleju potrapliaje molodyj pilot Angus Parvis, jakyj včyvsia liotnoji majsternosti u Pirxa. Angus odrazu zhološujeťsia pity na pošuky svoho včytelia. Sprava ce nadzvyčajno ryzykovana, bo vsi znykaly v tajemnyčomu rajoni «depresij» Tytana, de bezlič gejzeriv zatverdiloho hazu vytvoryly chymerni džungli bilosnižnych, krychkych, nemov sklo, «derev» — gigantśkych i nebezpečnych…

Z poľśkoji pereklaly Lesia Voronina ta Dmytro Andruchiv © VSESVIT. — 1990. — №№ 2–5.

— Vy nepohano pryzemlylysia. Kontroler, jakyj skazav ce pilotovi, vže ne dyvyvsia na nioho. Pilot postojav u skafandri, trymajučy pid pachvoju šolom. Todi pidijšov do sklianoji stiny kruhloho zalu z pidkovoju puľtiv poseredyni j počav rozhliadaty kriź neji cylindr svoho korablia, obplavlenoho bilia sopel. Z nych use šče chliupala na beton čorna bliuvotyna. Naviť z takoji vidstani korabeľ vražav svojimy rozmiramy. Druhyj kontroler, kremeznyj, u natiahnutomu na lysyj čerep bereti, počav odmotuvaty plivku iz zapysom, poky plivka vidmotuvalasia, vin kraječkom oka kosuvav na prybuľcia. Kontroler buv u navušnykach, a pered očyma v nioho chaotyčno blymav riad monitoriv. — Ta jakoś uže vyjšlo, — kynuv pilot. Vin udav, ščo neodminno maje spertysia na puľt, aby vidstebnuty važki rukavyci z podvijnymy zastibkamy. Pislia takoho pryzemlennia v nioho j dosi tremtily kolina. — Ščo ce bulo? Korotun z myšačym neholenym oblyččiam, u vytertij škirianij kurtci, stojav bilia vikna j liaskav sebe po kyšeniach, až poky namacav sygarety. — Tymčasova vtrata tiahy, — burknuv pilot, trochy rozhublenyj bajdužoju zustriččiu. — Ale čomu? Vy ne znajete? «Ni», — chotiv odkazaty pilot, ale zmovčav, bo vvažav, ščo mav by znaty. Plivka skinčylasia, jiji kineć lopotiv, obertajučyś razom z barabanom. Vysokyj pidvivsia, zniav navušnyky, lyše teper kyvnuv pilotovi j chrypko vidrekomenduvavsia: — Mene zvaty London. A joho — Gosse. My radi vitaty vas na Tytani. Čoho vypjemo? Kavy čy viski? Molodyj pilot znijakoviv. Vin čuv pro cych liudej, ale nikoly dosi ne bačyv. Buv peven, ščo vysokoho zvaty Gosse, ale pomyliavsia. Rozmirkovujučy pro ce, vin poprosyv kavy. — Jakyj u vas vantaž? Karborundovi holovky? — spytav London, koly vony vtrioch sily do stolyka, ščo vysunuvsia zi stiny.

Na stolyku paruvala kava u skliankach, schožych na menzurky. Gosse zapyv kavoju žovtu pigulku, pereviv podych, rozkašliavś i vysiakavsia z takoju syloju, ščo až sliozy nabihly jomu na oči. — I vyprominiuvači tež pryvezly? — zapytav vin pilota. Toj znovu rozhubyvsia, bo spodivavsia na biľšyj interes do svoho podvyhu, tož tiľky chytnuv holovoju u vidpoviď. Adže ne ščodnia v raketi pid čas posadky znykaje tiaha. Zamisť zvitu pro dostavlenyj vantaž, vin voliv by rozpovisty, jak, ne namahajučyś produvaty sopla, ani zbiľšuvaty holovnu tiahu, vin odrazu ž vymknuv avtomatyku j siv z ručnym upravlinniam, lyše na manevrovych dvyhunach. Fokus, jakoho ne robyv nikoly, chiba ščo na trenažeri. I to davno. Ale tut cikavylysia zovsim inšym. — Pryviz, — lakonično skazav vin i naviť vidčuv zadovolennia, bo ce prozvučalo nepohano. Taka strymanisť pislia perežytoji nebezpeky. — Pryvezly, ale ne tudy, kudy treba, — posmichnuvsia korotun Gosse. Pilot ne zrozumiv — hovoryť vin serjozno čy žartuje. — Jak ce, «ne tudy»?.. Vy ž mene pryjnialy. Virniše, vyklykaly, — popravyvsia vin. — Buly zmušeni. — Ne rozumiju. — Adže vy maly sisty na Graali. — To čomu ž vy mene perechopyly? Jomu zrobylosia hariače, jichnia vymoha pryzemliatysia na Tytani zvučala kategoryčno. Ščopravda, vtračajučy švydkisť, vin perechopyv radiödonesennia pro jakuś avariju, prote malo ščo zrozumiv — zavažaly šumy v eteri. Vin pidlohiv siudy z boku Saturna, ščob joho gravitacijeju pryhasyty švydkisť i cym zaoščadyty palyvo. Otož i ternuvsia korablem ob magnitosferu Tytana tak, ščo až zatriščalo na vsich diäpazonach chvyľ. I odrazu počuv nakaz iz tutešnioho kosmodromu sidaty. Navigator musyť pidkoriatysia nakazam kontroleriv. A ci naviť ne daly jomu skynuty skafandra — vidrazu počaly dopytuvaty. Dumkamy vin šče perebuvav u rubci upravlinnia, j dosi vidčuvav remeni, ščo liuto vpjalysia jomu v pleči j hrudy, koly raketa vdarylasia vže rozčepirenymy lapamy v beton, ta manevrovi dvyhuny ne vyhorily do kincia i, burchajučy vohnem, konvuľsyvne šarpaly veś korpus rakety. — V čomu rič? To de ž ja, vrešti, mav pryzemlytysia? — Vaš dribjazok naležyť Graaliu, — pojasnyv korotun, vytyrajučy nis, počervonilyj od nežyti. — A my perechopyly vas nad orbitoju j vyklykaly siudy, bo nam potriben Killian. Vaš pasažyr. — Killian? — zdyvuvavsia molodyj pilot. — Joho na bortu nemaje. Zi mnoju lyše Sinko, druhyj pilot. Ti dvoje ostovpily. — A de ž Killian? — Zaraz, napevno, vže v Monreali. Joho družyna maje rodyty. Vin vyletiv šče peredi mnoju vantažnym korablem. — Z Marsa? — Jasna rič, a to zvidky? A v čomu sprava? — Kosmičnyj rozhardijaš ničym ne postupajeťsia zemnomu, — zauvažyv London. Vin nabyvav tiutiunom liuľku z takoju syloju, niby chotiv jiji roztovkty. Hnivavsia. I pilot takož. — A v mene spytaty vy ne mohly? — Ta my ž buly pevni, ščo vin letyť z vamy. Tak skazano v ostannij radiögrami. Gosse znovu vyter nosa j zitchnuv. — Startuvaty vy vže odnakovo ne zmožete, — ozvavsia vin urešti. — A Marlin nijak ne dočekajeťsia vyprominiuvačiv. Teper vin use zvalyť na mene.

— Tak u mene že! — Pilot chytnuv holovoju za vikno, de klubočyvsia tuman i temnilo vereteno joho korablia. — Zdajeťsia, šisť štuk. I dva gigadžoulevi. Vony vmyť rozženuť buď-jakyj tuman čy chmaru. — Ne viźmu ž ja jich na pleči j ne potiahnu Marlinovi, — ohryznuvsia Gosse, dedali biľše serdiačyś. Pilota obrazyly nedbaľstvo j svavolia kontroleriv z druhoriadnoho kosmodromu, jaki perechopyly joho pislia trioch tyžniv rejsu, zazdalehiď ne peresvidčyvšyś, čy je na bortu potribnyj jim pasažyr. Teper chaj sami dajuť radu joho vantaževi, podumav vin, ale zmovčav, bo navriad čy zmih by sam vidremontuvaty svoju raketu. — Vam dovedeťsia zalyšytyś tut. Za cymy slovamy London dopyv kavu, pidvivsia z aliuminijevoho stiľcia, velyčeznyj, mov boreć važkoji vahy, j pidijšov do sklianoji stiny. Pejzaž Tytana, mertve šalenstvo hir, nezemni barvy v rudomu merechtinni, temno-rudi chmary, prytysnuti do chrebtiv, pravyly doskonalym tlom dlia postati Londona. Pidloha veži leď vibruvala. «Pevno, staryj transformator», — podumav pilot. Vin tež pidvivsia, ščob ohlianuty svij korabeľ. Toj styrčav vertykaľno, niby majak sered chvyľ tumanu. Poduv vitru rozihnav imlu. Pliam vid perehrivu na soplach uže ne bulo vydno. Može, čerez viddaľ i napivtemriavu, a može, vony prosto ochololy. — Majete tut gamma-defektoskopy? — spytav pilot. Korabeľ buv dlia nioho važlyvišyj za jichni klopoty. Sami v usiomu vynni! — Majemo. Ta ja ne dozvoliu vam pidijty do rakety u zvyčajnomu skafandri, — ozvavsia Gosse. — Hadajete, poškodženo reaktor? — spytav uraženo pilot. — A vy jak hadajete? Malyj Gosse tež pidvivsia j pidijšov do nych. Zi ščilyn u pidlozi vzdovž opuklych šyb povivalo pryjemnym teplom. — Koly ja počav sidaty, temperatura pidstrybuvala ponad normu, prote ličyľnyky Gejgera movčaly. Mabuť, ce prosto ščoś u soplach. Možlyvo, z kamery zhoriannia povytikala keramika. V mene bulo take vražennia, niby ja ščoś hubliu. — Keramika, može, j rozplavylaś, ale buv i radiäcijnyj vykyd, — upevneno movyv Gosse. — Keramika ne plavyťsia, — zavvažyv London. — A ščo ž to za kaliuža? — zdyvuvavsia pilot. Vony stojaly pered podvijnymy šybamy. Pid kormoju j spravdi rozteklasia čorna kaliuža. Pasma tumanu, hnani vitrovijem, ščochvyli obmitaly korpus korablia. — Ščo v reaktori? Važka voda čy natrij? — spytav London. Vin buv vyščyj vid pilota na cilu holovu. Z radiö dolynulo popyskuvannia. Gosse kynuvsia tudy, načepyv navušnyky z laryngofonom i počav stycha z kymoś hovoryty. — Ta kaliuža ne može buty z reaktora, — rozhubleno promovyv pilot. — U reaktori važka voda, čysta mov slioza. A ce — čorne jak diohoť. — Nu, todi, pevno, prorvalo truby ocholodžennia sopla, — zhodyvsia London. — I keramika potriskalasia. Vin hovoryv pro ce, nače pro neznačnu dribnyčku, zovsim ne perejniavšyś avarijeju, jaka uvjaznyla pilota z korablem u cij diri. — Mabuť, vaša pravda… — pidtverdyv pilot. — Najbiľšyj tysk u muftach pry haľmuvanni. Jakščo keramika trisne v odnomu misci, to holovnyj strumiń vymete j reštu. Vse povytikalo z sopla pravoho bortu. London ne ozvavsia. Pilot dodav nevpevneno: — Mabuť, ja siv zanadto blyźko. — Durnyci. Dobre, ščo vy vzahali sily. Pilot čekav, ščo joho pochvaliať, ta London obernuvsia do nioho j uvažno ohlianuv od rozkujovdženoji svitloji čupryny do nih, uzutych u bili čerevyky skafandra.

— Zavtra pošliu technika zrobyty defektoskopiju… Vy pryhlušyly reaktor? — spytav vin nespodivano. — Ni, zovsim vymknuv. Jak dlia remontu, — vidpoviv London. — Ce dobre. Pilot vže zrozumiv, ščo nikomu ne zmože rozpovisty pro svij dvobij z raketoju nad samym kosmodromom. Kava kavoju, ta čy ne povynni hospodari, jaki malo ne sylomić zatiahly joho v hosti, daty jomu kimnatu z vannoju? Vin mrijav pro hariačyj duš. Gosse vse šče buboniv ščoś u mikrofon. London schylyvsia nad nym. Sytuacija bula nepevna. Pilot uže vidčuvav — dumky cych dvoch zajniati čymoś važlyvišym za joho pryhodu j use ce povjazane iz sygnalamy z Graalia. Išče koly vin letiv, to čuv uryvky rozmovy: jšlosia pro mašyny, jaki ne dijšly do miscia pryznačennia. Gosse povernuvsia razom iz krislom, i napnutyj šnur stiah joho navušnyky na šyju. — To de ž toj vaš Sinko? — Na bortu. Ja skazav, ščob vin pereviryv reaktor. London i dali zapytaľno dyvyvsia na svoho kerivnyka. Toj pochytav holovoju j proburmotiv: — Ničoho novoho. — A jichni vertolioty? — Povernulysia. Vydymisť nuľ. — Ty spytav pro jichniu vantažopidjomnisť? — Ne daduť rady. Skiľky važyť gigavyprominiuvač? — zvernuvsia vin do pilota, jakyj prysluchavsia do rozmovy. — Točno ne znaju. Deś, pevno, ton sto. — Ščo vony robliať? — viv svojeji London. — Na koho čekajuť? — Na Killiana, — vidpoviv Gosse j brutaľno vylajavsia. London vytiah zi stinnoji šafy pliašku, pokolotyv jiji, niby pereviriajučy, čy ne dopomože v takij sytuaciji, i znovu postavyv na polyciu. Pilot vyčikuvav, uže ne vidčuvajučy vahy skafandra. — U nas propalo dvoje liudej, — ozvavsia Gosse. — Ne dijšly do Graalia. — Ne dvoje, a troje, — ponuro zaperečyv London. — Misiać tomu, — viv dali Gosse, — my otrymaly transport — novi diglatory. Šisť štuk dlia Graalia. Graaľ ne mih pryjniaty korabli, bo ne vstyh znovu zabetonuvaty kosmodrom. Koly pryzemlyvsia peršyj kontejnerovoz «Achilles» vahoju v devjanosto tysiač tonn, plyty potriskalysia, choč jich pryjniala komisija. Šče dobre, ščo ne perevernuvsia korabeľ. Joho vytiahaly z provalu j perevozyly do ver dvi doby. Terminovo zalyly proval cementom, vyklaly vohnetryvkoju osnovoju i vidkryly port. Ale ci diglatory lyšylysia v nas. Experty vyznaly, ščo perevozyty raketoju jich ne varto, ta j, zreštoju, kapitan «Achillesa» — Ter Leoni. De tam jomu bulo perevozyty devjanostotysiačnyk za sto myľ z Graalia siudy. Take hromaddia! Marlin pryslav dvoch najkraščych vodijiv. Mynuloho tyžnia vony perevezly dvi mašyny do Graalia. Diglatory vže tam praciujuť. A pozavčora ti ž sami liudy povernulysia do nas vertoliotom, ščob zabraty inši mašyny. Vyrušyly na svitanku, vdeń promynuly Velykyj Špyľ i, koly počaly spuskatysia z nioho, zvjazok urvavsia. My vytratyly bahato času, bo suprovodžuvaty mašyny vid Špyliu maje sam Graaľ. Otož vony dumaly, niby vodiji ne vidpovidajuť, tomu ščo opynylyś u našij radiötini. Gosse rozpovidav pro ce spokijno j monotonno. London stojav spynoju do vikna. Pilot sluchav. — Tym samym vertoliotom pryletiv z operatoramy j Pirx. Posadyv svoho «Gullivera» na Graali j chotiv zustritysia zi mnoju. My z nym davno znajomi. Vertolit mav zabraty joho vvečeri, ale ne pryletiv, bo Marlin usi mašyny vyslav na pošuky. Pirx ne chotiv čekaty. Abo ne mih. Mav zavtra startuvaty j chotiv sam buty prysutnij pry perevirci korablia. Otož ja j musyv dozvolyty jomu povernutysia do Graalia odnym z digla-

toriv. Ja vziav z nioho slovo, ščo vin ityme pivdennoju trasoju, chaj dovšoju, ale bez provalyn. Vin dav slovo, ale ne dotrymav joho. Ja bačyv na OPS, jak vin spuskavś u krater! — A ščo ce take — OPS? — ozvavsia pilot. Vin buv blidyj, na čoli v nioho vystupyly krapli potu: vin čekav na vidpoviď. — Orbitaľnyj patruľnyj suputnyk. Prolitaje nad namy ščo visim hodyn, same todi ja otrymav vid nioho zobražennia. Pirx zijšov unyz i znyk. — Pirx? — Pilot popolotniv. — Komandor Pirx? — Tak. Vy z nym znajomi? — Čy my znajomi?! — skryknuv pilot. — Ja prochodyv službu pid joho kerivnyctvom. Služyv u nioho stažerom. Vin pidpysav moho dyploma… Skiľky rokiv Pirx vychodyv žyvyj z najhiršych… — Pilot ne dohovoryv. Joho tipalo. Vin obiruč uchopyv šoloma, niby chotiv požburyty nym u Gosse. — Jak vy dozvolyly jomu jty samomu v diglatori? Jak vy mohly? Adže vin komandor daľnich poliotiv, a ne jakyjś vodij… — Pirx dobre znav ci mašyny, koly vy šče pišky pid stil chodyly, — zaperečyv Gosse. Vin, mabuť, chotiv zachystytysia vid zvynuvačeń. London z kamjanym vyrazom oblyččia pidijšov do monitoriv, pered jakymy z navušnykamy na šyji sydiv Gosse, j vytrusyv u nioho pid nosom popil z liuľky do porožnioho aliuminijevoho baku. Neporozumilo ohlianuvšy liuľku, vin stys jiji z takoju syloju, ščo vona trisnula navpil, vykynuv ulamky, povernuvsia do vikna j zakliak, splivšy ruky za spynoju. — Ja ne mih jomu vidmovyty… — vidhuknuvsia Gosse. Bulo zrozumilo, ščo vin zvertajeťsia do Londona, kotryj, nače ne čujučy joho, dyvyvsia kriź vikno na minlyve klubja rudoho tumanu. Vže tiľky nis rakety vyrynav časom z joho chvyľ. — Gosse, — raptom ozvavsia pilot, — dajte meni mašynu. — Ne dam! — Maju prava operatora tysiačnykiv. Oči Gosse na myť spalachnuly, prote vin povtoryv: — Ne dam. Vy nikoly ne praciuvaly na Tytani. Ne kažučy j slova, pilot počav skydaty skafandr. Vidkrutyv šyrokyj metalevyj komir, povidstibav hačky na plečach, rozpustyv zmijku, siahnuv u pazuchu i vytiah dobre zižmakanyj škirianyj hamaneć. Naplični segmenty rozijšlysia, mov rozrizani. Vin pidstupyv do Gosse i počav po čerzi vykladaty pered nym papery: — Ce z Merkurija. Ja vodyv tam biganta. Japonśka modeľ. Visimsot ton. A oś dozvil na upravlinnia tysiačnykamy. Ja sverdlyv na Antarktydi materykovyj liodovyk švedśkym liodochodom, kriöperatorom. A oś fotokopija dyploma z Grenlandiji: druhe misce u zmahanniach. A ce — z Venery. Pilot kydav papirci ta fotograji, mov kozyrni karty. — Ja buv na Veneri z expedycijeju Cholleja. Oce mij termoped, a ce — moho kolegy, zminnyka. Obydvi modeli nepohani. Tiľky režym klimatyzaciji ne trymavsia. Gosse pidviv na nioho oči. — Ale ž vy pilot? — Perekvalikuvavsia. Same v komandora Pirxa. Služyv na joho «Gulliveri». Spočatku komanduvav buxyrovozom… — Skiľky vam rokiv? — Dvadciať devjať. — Koly ž vy vse ce vstyhly? — Koly zachočeš, to vstyhneš. Zreštoju vodij planetarnych mašyn opanuje buďjakyj novyj typ protiahom hodyny. Ce te ž same, ščo peresisty z mopeda na motocykl. — Pilot zamovk. Mav išče pačku fotograj, ale ne vytiahav jich. Zibravšy z puľta rozkydani papery,

zasunuv jich nazad u haman i schovav do vnutrišnioji kyšeni. Stojav bilia Gosse rozpašilyj, u rozchrystanomu skafandri. Na monitorach odna za odnoju bihly smuhy svitla bez buď-jakoji informaciji. Prymostyvšyś na kruhlomu poručči pid šybamy, London movčky sposterihav ciu scenu. — Nu, prypustimo, ja dav by vam diglator. Prypustimo. Ščo b vy robyly? Pilot usmichnuvsia. Na joho čoli blyščaly krapeľky potu. Na svitlij čupryni vydniv slid vid timjanych podušok šoloma. — Ja vziav by vyprominiuvač i pišov tudy. Gigadžoulevyj, sporiadženyj. Vertolioty Graalia takoho vyprominiuvača ne pidnimuť, a dlia diglatora naviť sto ton — dribjazok. Ja pišov by j rozvidav, ščo tam i do čoho… Marlinu, može, ne varto moročyty sobi holovu pošukamy z povitria. Ja znaju, skiľky tam hematydiv. I tumanu. Z vysoty ničoho ne rozhledyš. — A vy razom z mašynoju odrazu ž pidete na dno. Pilot posmichnuvsia šyrše — až blysnuly bili zuby. Gosse pobačyv, ščo u cioho chlopcia (ce j spravdi buv išče chlopeć — lyše masyvnyj skafandr dodavav jomu rokiv) taki ž oči jak u Pirxa. Može, trochy svitliši. Pilot mružyvsia, čerez te joho pohliad buv mov u velykoho kota, jakyj dyvyťsia na sonce, — beznevynnyj i hostryj vodnočas. — Vin choče vvijty u zapadynu i «trochy rozdyvytysia», — zvernuvsia Gosse do Londona, čy to pytajučy, čy to vystavliajučy na posmich molodoho zuchvaľcia. London ne povoruchnuvś. Gosse pidvivsia, zniav navušnyky, pidijšov do kartografa i, mov štoru, opustyv velyku kartu pivničnoji pivkuli Tytana. Dvi šyroki smuhy zmijilysia na zolotavo-lilovomu tli, porizanomu izolinijamy. — My perebuvajemo oś tut. Po priamij do Graalia sto desiať myľ. Cym starym maršrutom, čornym, sto sorok šisť. Na niomu my vtratyly čotyrioch liudej, šče todi, koly Graaľ betonuvaly i jedynyj posadočnyj majdančyk buv u nas. Todi korystuvalysia pedypuliatoramy na dyzeliach, kerovanych hipergolamy. Jak na miscevi umovy, pohoda stojala čudova. Dvi partiji mašyn dijšly do Graalia bez buď-jakych pryhod. A potim, za odyn deń, znyklo čotyry velykochody. U Velykij Zapadyni. Oś u ciomu zaštrychovanomu kružečku. Znykly bez slidu. — Znaju, — vidkazav pilot. — Ja ce vyvčav. Znaju imena tych liudej. Gosse torknuvsia paľcem toho miscia, v jakomu červonoju farboju bulo nakresleno kružnyj šliach — pivdenniše vid čornoji trasy. — Dorohu prodovžyly, ale nichto ne znav, jak daleko siahaje pidstupna diľnycia. Vidriadyly tudy geologiv. Z takym samym uspichom mohly b vidriadyty j dantystiv: ti tež znajuťsia na dirkach. Na žodnij planeti nemaje ruchomych gejzeriv, a tut je. Oś cia holuba pliama na pivnoči — to More Hinikum. I my, j Graaľ perebuvajemo v hlybyni materyka. Ce hubka. More Hinikum ne zatopliuje zapadyny miž namy i Graalem, bo vse uzberežžia — ce ploskohirja. Geografy tverdyly, ščo cej, tak zvanyj kontynent, podibnyj do baltijśkoho ščyta fenoskandiji. — Vony pomylylyś, — perepynyv joho pilot. Ce počynalo skydatysia na lekciju. Vin postavyv šolom u kutok i, vidkynuvšyś u krisli, sklav ruky, jak zrazkovyj učeń. Ne rozumiv, čoho choče Gosse: oznajomyty joho z maršrutom čy vidhovoryty vid daľšoji podoroži, ale sytuacija jomu podobalasia. — Oto ž bo j vono. Pid skeliamy zaliahaje hidrokarbonova merzlota. Ce paskudstvo vyjavyly pry hlybokomu sverdluvanni. Vična merzlota, ale ne spravžnia, a z vuhlevodnevych polimeriv. Vona ne tane naviť pry nuli gradusiv Ceľsija, a v nas tut nikoly ne buvaje tepliše za minus devjanosto. Vseredyni zapadyny nikudy stupyty čerez stari dochli gejzery. Experty vvažajuť jich zalyškamy vulkaničnoji aktyvnosti. Koly ci gejzery ožyly, do nas zavitaly hosti — fachivci vyščoji kvalikaciji. Za dopomohoju sejsmoakustyky vony hlyboko pid skeliamy vyjavyly nyzku pečer, takych rozhaluženych, jakych svit ne bačyv. Zrobyly speleologičnu expertyzu, bo hynuly liudy, a za nych treba bulo vypla-

čuvaty strachovku. Otož, zreštoju, konsorciüm rozščedryvsia. A todi šče j astronomy dodaly: koly suputnyky Saturna opyniajuťsia miž Tytanom i Soncem, gravitacijnyj pryplyv dosiahaje maxymumu, materykovyj ščyt deformujeťsia i vytyskaje z-pid mantiji magmu. Tytan i dosi maje rozpečene jadro. Magma zastyhaje šče v nadrach, ale pidihrivaje vsiu Orlandiju. More Hinikum — jak voda, bo osnova Orlandiji — jak hubka. Zakorkovani pidzemni ričyšča vidkorkovujuťsia, i todi zjavliajuťsia gejzery. Tysk siahaje tysiači atmosfer. Nikoly ne znaješ, de ce svynstvo vyjde na poverchniu. To vy j spravdi buď-ščo chočete tudy? — Avžež, — tak samo nevymušene vidpoviv pilot. Vin ochoče poklav by nohu na nohu, ta v skafandri ne mih cioho zrobyty. Dobre pamjatav, jak joho tovaryš kolyś pry takij sprobi poletiv škereberť razom zi stolykom. — Vy majete na uvazi Birnamśkyj lis? — utočnyv pilot. — Meni vže bihty čy ja možu z vamy pohovoryty serjozno? Nezvažajučy na kpyny, Gosse viv svojeji: — Nova doroha obijšlasia strašenno doroho. Adže treba bulo prohryzaty cej val lavy — tut same holovnyj vytok Gorgony. Naviť hora Olimp na Marsi, možlyvo, postupajeťsia velyččiu pered Gorgonoju. Dynamit ne brav. Buv tut u nas takyj sobi Harenstin — može, vy čuly pro nioho? — vin proponuvav ne probyvaty val, a vyrubaty v niomu schody. Movliav, ce obijdeťsia deševše. Konvencijeju OON slid zaboronyty dopusk do astronavtyky idiötam. Val Tifona… Korotše kažučy, vydovbavšy tuneľ, zaklaly v nioho speciäľni termojaderni bomby. Gorgona, Tifon… spravžnie ščastia, ščo v hrećkij mitolohiji stiľky bohiv i jichni imena teper možna zapozyčaty. Novu dorohu vidkryly rik tomu. Vona peretynaje najbiľš vysunutu na pivdeń častynu zapadyny. Experty zapevnyly nas, ščo cia doroha bezpečna… Tym časom pidzemni pečery vsiudy — pid usijeju Orlandijeju. Ce jak try čverti Afryky! Ostyhajučy, Tytan kružliav po duže vydovženij orbiti. Nablyžavsia do sfery Roša, v jaku vvijšla syla-sylenna menšych suputnykiv. Saturn peremolov jich i utvoryv kiľcia. Tytan i dali cholonuv i na niomu u perisanturniümi vynykaly velyki buľbašky, jaki v aposaturniümi zamerzaly, a potim zjavylyś osadkovi porody, liodovyky, ščo vkryly ciu puchyrčastu, hubčastu amorfnu skeliu i zipchnuly vhlyb. To nepravda, niby More Hinikum vyplyvaje tiľky pry vidpovidnomu položenni vsich suputnykiv Saturna. Ci vtorhnennia i vyveržennia gejzeriv nemožlyvo peredbačyty. V zahaľnych rysach pro ce znajuť usi, chto tut praciuje: i pereviznyky, j piloty. Choča cia doroha obijšlaś u miľjard, važki mašyny tudy ne možna puskaty. Vsi my, jak kolyś kazaly, perebuvajemo na nebi. Chiba ne pro ce svidčyť sama nazva šachty — Graaľ? Ot tiľky nebo vyjavylosia do bisa dorohe. Možna bulo b hospodariuvaty j krašče. Usi plany splutala buchhalterija. Vyplaty za zahyblych čymali, choča j menši za ti kapitalovkladennia, jaki slid bulo b uhatyty, ščob zmenšyty nebezpeku… Ja vže majže zakinčyv. Možlyvo, tym liudiam poščastyť jakoś vriatuvatysia, naviť jakščo jich zatopylo. Počynajeťsia vidplyv, a bronia diglatora vytrymuje sto atmosfer na diujm. Kysniu vony majuť na trysta hodyn. Marlin vyslav zvyčajni vsiudychody na poduškach i šče dva supervažki — dlia remontu. Choč by ščo vy mohly zrobyty, odnak ne varto ryzykuvaty. Diglator naležyť do najvažčych… — Spodivajuś, vy vže skinčyly, — perebyv joho pilot. — Mene cikavyť odne: vy zhodni? A Killian? Gosse zakašliavsia i siv. — Adže same dlia cioho ja mav joho pryvezty siudy, — dodav pilot. — Chiba ne tak? Gosse potiah za rižok karty, j vona, zašarudivšy, zhornulasia. Potim uziav sygaretu i promovyv, dyvliačyś na vohnyk zapaľnyčky: — Ce joho sprava. Vin znaje miscevisť. A krim toho, pidpysav kontrakt. Ja ne možu zaboronyty operatoram ukladaty uhody z Graalem. A ot u vidstavku podaty možu i mabuť-taky podam. I čchav ja todi na vsich na sviti herojiv. — Vy daste meni mašynu, — spokijno povtoryv pilot. — Ja možu zaraz domovyty-

sia z Graalem. Marlin pidskočyť siudy, dasť rozporiadžennia — j po vsiomu. A vam perepade. Marlinovi odnakovo chto — Killian čy ja. A instrukciji ja znaju napamjať. Škoda času, pane Gosse. Prošu, dajte meni čohoś popojisty, vypyty, a todi obhovorymo detali. Gosse bezporadno hlianuv na Londona. Rozrachovuvav na pidtrymku, ale joho čekalo rozčaruvannia. — Vin pide, — ozvavsia zastupnyk. — Ja pro nioho čuv od toho speleologa, ščo buv ulitku na Graali. Vin takyj samisińkyj, jak i tvij Pirx. Tyško. Ot tiľky liuľky škoda. Idy mytysia, druziako. Duš unyzu. I odrazu ž povertajsia, ščob ne zacholov sup. Vdiačno vsmichnuvšyś do Londona, pilot vyjšov. Vin pidniav svoho biloho šoloma tak rvučko, až jazyčky zmijok na skafandri zabriažčaly. Ledve pilot začynyv za soboju dveri, jak London počav poratysia kolo pidihrivačiv, podzeńkujučy posudom. — Ščo ce dasť? — serdyto spytav Gosse. — Ty tež dobryj! — Zate ty u nas, druziako, žalislyvyj. Naviščo ž dav Pirxovi mašynu? — Ja buv zmušenyj. Vin kliavsia. London povernuvsia do nioho z kastruleju v rukach. — Chlopče, liasny sebe po lobi! «Kliavsia». Jakščo takyj poklianeťsia strybnuty za toboju u vodu, to strybne. A poklianeťsia tiľky dyvytysia, jak ty toneš, to j todi strybne. Nu ščo, ja ne maju raciji? — Raciö i raciönalizm — ce rizni reči, — Gosse šče probuvav boronytysia, ale robyv ce nepevno. — Jak vin može jim dopomohty? — Vidšukaje slidy. Viźme vyprominiuvač. — Oblyš! Krašče ja posluchaju Graaľ, buva vony ščoś znajšly? Do večora bulo šče daleko, ale vže posutenilo, bo chmary osidaly navkolo osvitlenoho hryba veži. London poravsia bilia stolu, a Gosse, smaliačy sygaretu za sygaretoju, sydiv u navušnykach i sluchav porožni balačky bazy Graalia iz vsiudychodamy, kotrych vyslaly na pošuky pislia povernennia vertoliotiv. Vodnočas Gosse dumav pro dvadciatydevjatyričnoho pilota. Čy ne zanadto pokvaplyvo, ne rozibravšyś, toj zminyv kurs i pryzemlyvsia tut? Dyplomovanyj komandyr takoho korablia maje buty nepochytnym i zavziatym. Molodych i zavziatych vabyť nebezpeka. A sam vin, Gosse, jakščo v čomuś i vynen, to lyše v nedohliadi. Treba bulo utočnyty ščodo Killiana, todi korabeľ poletiv by na Graaľ. Bo Gosse, jakyj ne spav dvadciať hodyn, podumky uže pochovav prybuľcia, choč i ne pryznavavsia v ciomu. A jak, vlasne kažučy, joho zvuť? Znav, ale zabuv; pevno, nasuvajeťsia starisť. Gosse dotorknuvsia do livoho monitora, zamyhotily riadky zelenych liter: HELIOS — SUDNO II KLASU DLIA PEREVEZENNIA DRIBNYCH VANTAŽIV PORT PRYPYSKY-VELYKYJ SIRT KOMANDYR-PILOT — ANGUS PARVIS DRUHYJ PILOT — ROMAN SINKO VANTAŽ — ČY TREBA PODATY SPYSOK TOVARIV?

Gosse vymknuv monitor. Uvijšly prybuľci, vdiahneni v svetry i sportyvni štany. Sinko pryvitavsia, chudyj, kučeriavyj i rozhublenyj: vyjavyloś, u reaktori taky stavsia vykyd. Obydva vzialysia za konservovanyj sup. Gosse ne davala spokoju dumka pro te, ščo cej zabijaka, jakomu vin zbyrajeťsia doviryty mašynu, mav by zvatysia ne Parvisom, a Parsifalem, — ce pasuvalo b do Graalia. Odnak bulo ne do žartiv, i Gosse polyšyv hru v anagramy. Pislia korotkoji superečky, ščo ž vony robliať — obidajuť čy večeriajuť (ce nemožlyvo bulo vyznačyty čerez riznyciu času-bortovoho, zemnoho j tytanovoho), — Sinko zjichav unyz, ščob obhovoryty z technikom podrobyci majbutnioji defektoskopiji, jiji treba bulo provesty v kinci tyžnia, koly reaktor ocholone i triščyny v korpusi častkovo zatiahnuťsia. A pilot Angus Parvis razom z Gosse j Londonom sproektuvaly u viľnij čas-

tyni zalu diägramu Tytana. Zobražennia, utvorene gologračnymy proektoramy, tryvymirne, koliorove, z poznačenymy maršrutamy, ochopliuvalo vsiu pivkuliu vid poliusa do tropikiv. Joho možna bulo zbiľšuvaty čy zmenšuvaty, i Parvis oznajomyvsia z usijeju terytorijeju, ščo viddiliala jich vid Graalia. Kimnata dlia hostej bula maleńka, ale zatyšna, z dvopoverchovym ližkom, pochylym pyśmovym stolom, krislom, šafkoju i dušovoju, takoju tisnoju, ščo koly vin namyliuvavsia, to vveś čas byvsia liktiamy ob stiny. Parvis lih na kovdru j počav vyvčaty tovstyj pidručnyk tytanograji, jakyj vziav u Londona. Speršu pošukav u zmisti nazvu «Birnamśkyj lis», odnak jiji ne bulo ni pid literoju «A», ni pid «B». Nauka ciu nazvu zignoruvala. Parvis hortav knyžku, až poky natrapyv na gejzery. Koly viryty avtorovi, ne vse bulo tak, jak rozpoviv Gosse. Zastyhajučy švydše, niž Zemlia j rešta vnutrišnich planet, Tytan schovav u svojich nadrach velyčezni masy stysnutych haziv, jaki napyrajuť u misciach triščyn na osadky starych vulkaniv, a takož na merežu jichnich magmatyčnych žyl, rozhaluženych na sotni kilometriv, i pry pevnij konguraciji synklinalej ta antyklinalej možuť probyvatysia v atmosferu potužnymy fontanamy letkych spoluk. Cia sumiš mistyť dvookys vuhleciu, vin umyť zamerzaje i peretvoriujeťsia na snih, jakyj tovstym šarom ukryvaje rivnyny i horby. Angusovi Parvisu švydko nabryd suchyj naukovyj vyklad. Vin pohasyv svitlo, vkryvsia, zdyvuvavšyś, ščo ni kovdra, ni poduška ne pidlitajuť, bo za misiać nevahomosti zvyk do cioho, — i odrazu zasnuv. Ta ščoś rozbudylo joho tak nespodivano, ščo vin siv u ližku, až todi rozpliuščyv oči, hotovyj kudyś bihty. Angus beztiamno rozzyrnuvsia, poter pidboriddia j zavdiaky ciomu ruchovi zhadav, ščo jomu snylosia. Box. Vin byvsia z profesiönalom, peredčuvajučy porazku, i vpav, nokautovanyj, jak koloda. Sydiv, šyroko rozpliuščyvšy oči, kimnata obertalasia j plyvla v nioho pered očyma, nemov rubka upravlinnia pry rizkomu povoroti. Narešti Angus otiamyvsia povnistiu. Spalachom povernulasia zhadka pro včorašniu avariju, superečku z Gosse, naradu bilia diöramy. Kimnata bula maleńka, mov kajuta na paroplavi. Ce nahadalo jomu ostanni slova Gosse: ščo kolyś vin buv moriakom kytobijnoho sudna… Angus holyvś, obmirkovujučy pryjniate rišennia. Koly b ne Pirx, vin by dobre podumav, perš niž tak bezohliadno domahatysia dozvolu na cej pošuk. Stojačy pid strumeniamy navpereminu to hariačoji, to kryžanoji vody, vin sprobuvav zaspivaty, ale jakoś nevpevneno. Angus rozhubyvsia. Vin rozumiv, ščo vliapavsia v durnu istoriju, jaka zahrožuje ne prosto ryzykom. Strumeni vody byly jomu v pidniate oblyččia, a vin dumav, čy možna šče vidmovytysia. Ale rozumiv, ščo ce nemožlyvo. Tak mih by včynyty chiba šmarkač. Vin dobre vytersia, zastelyv ližko, odiahsia j rušyv na pošuky Gosse. Teper chotilosia jaknajšvydše vziatysia do dila. A šče musyv osvojitysia z neznajomoju modelliu, trochy potrenuvatyś, vidnovyty neobchidni navyčky. Gosse nide ne bulo. Vid kontroľnoji veži dvoma riadamy tiahlysia budivli, zjednani z neju tuneliamy. Kosmodrom buv roztašovanyj tut čerez nedohliad čy zvyčajnu pomylku. Zhidno z poperednioju auskuľtacijeju, provedenoju robotamy, v nadrach cijeji kolyšnioji vulkaničnoji dolyny maly mistytysia rodovyšča korysnych kopalyn. Točniše — ce buv krater staroho vulkana, dno jakoho vypnuly sejsmični korči Tytana. Otož, same siudy v peršu čerhu bulo napravleno liudej i mašyny, jaki j počaly montuvaty schoži na bočky žytlovi prymiščennia dlia personalu. Až tut nadijšla informacija: bukvaľno za kiľka sot myľ zvidsy počynajuťsia nejmovirno bahati i zručni dlia expluataciji uranovi rodovyšča. Holosy kerivnyctva todi rozdilylyś. Odni chotily likviduvaty cej kosmodrom i počaty vse zanovo na pivničnomu schodi, inši zatialysia, dovodiačy, ščo buduvaty slid tiľky tut, bo choča rodovyšče po toj bik zapadyny spravdi roztašovane milko, ale vono malopotužne, a otže j maloproduktyvne. Prychyľnykiv likvidaciji peršoji ploščadky kosmodromu chtoś nazvav «šukačamy sviatoho Graalia», i nazva Graaľ prylypla do rodovyšča. A kosmodrom ne likviduvaly, ale j ne rozšyryly. Pišly na žaliuhidnyj kompromis, vyklykanyj brakom koštiv. Choč ekonomisty dovely, ščo vyhidniše bude zakryty

kosmodrom u staromu krateri, a robotu zoseredyty v odnomu misci — na Graali, peremohla logika momentu. Zreštoju Graaľ dovho ne mih pryjmaty važki korabli, todi jak krater Roembdena (to bulo imja geologa, jakyj joho vidkryv) ne mav vlasnoho remontnoho doku, portaľnych rozvantažuvaľnych kraniv, najnovišoji aparatury. Otož i tryvala neskinčenna superečka, chto komu pidporiadkovanyj i chto ščo z cioho bude maty. Častyna kerivnyctva j dali viryla v rodovyšča uranu pid kraterom, bulo naviť zrobleno kiľka probnych sverdlovyn. Odnak robota jšla mliavo, bo tiľky-no siudy zakydaly choča trochy liudej i techniky, Graaľ odrazu jich perechopliuvav, budivnyctvo znovu zavmyralo, a mašyny spynialysia sered pochmurych schyliv Roembdena. Parvis, jak i rešta «pereviznykiv», ne vtručavsia v konikt, choča j znav u zahaľnych rysach suť spravy. Graaľ use šče domahavsia likvidaciji kosmodromu, osoblyvo pislia toho, jak joho vlasnyj port rozšyryly. Choč by jak tam bulo, Roembden stav u pryhodi, koly dyvo-armatura Graalia počala osidaty. Angus Parvis dotrymuvav dumky, ščo ci neskinčenni čvary majuť skoriše psychologičnyj, a ne nansovyj charakter. Adže vynyklo dva lokaľnych, vorožych odne odnomu patriötyzmy — Roembdena i Graalia, ta pro ce marno bulo hovoryty z tymy, chto praciuvav na Tytani. Tuneli, ščo vely do kontroľnoji veži, nahaduvaly pidzemne misto, i prosto škoda bulo dyvytysia, skiľky tut zmarnovano materiäliv. Odnoho razu, šče koly buv pomičnykom navigatora, Angus sidav na Roembdeni. Ale todi vony tak pospišaly, ščo vin naviť ne vyjšov z korablia, bo stežyv za rozvantaženniam na skladi. Teper jomu prykro bulo dyvytysia na nerozpakovani, ba naviť nerozpečatani kontejnery, sered jakych upiznav i «svoji». Cia pustka tak joho rozdratuvala, ščo vin počav hukaty, jak u lisi, ta tiľky mertva luna zahula jomu u vidpoviď. Vin pidniavsia liftom nahoru. U zali kontroliu poliotiv znajšov Londona, ale j toj ne znav, kudy podivsia Gosse. Nijakych novych povidomleń z Graalia ne nadchodylo. Blymaly monitory, šyrylysia pachošči smaženoji hrudynky: London priažyv jaješniu, kydajučy škaralupy v rakovynu. — U vas tut je jajcia? — zdyvuvavsia pilot. — A ty ž dumav! London vže buv z nym na «ty». — Odyn elektronščyk pryviz siudy klitku z kurmy, mav dotrymuvatysia dijety, bo v nioho bula vyrazka šlunku. Speršu dechto protestuvav — movliav, ničym bude dychaty, vony vse tut prosmerdiať, čym my jich hoduvatymemo. Ta vin zalyšyv dvoch kuročok i pivnia, i teper my naviť zadovoleni. Sviži jaječka — lasošči v cych krajach. Sidaj, Gosse sam znajdeťsia. Angus vidčuv holod. Zapychajučyś jaješneju, vin podumky vypravdovuvavsia, movliav, maje zapastysia kalorijamy pered nastupnoju podorožžiu. Zaderenčav telefon. Gosse vyklykav joho do sebe. Otož Angus podiakuvav Londonovi za vyšukane hoščennia, našvydku dopyv kavu i zjichav poverchom nyžče. Kerivnyka vin znajšov u korydori, vže odiahnutoho v kombinezon. Čas nastav. Angus zbihav do svojeji kimnaty po skafandr. Zvyčno vliz u nioho, zjednav kysnevyj balon iz šlangom, ale, ne vidkrutyvšy klapana, vdiah šolom, — ne buv peven, čy vony vidrazu vyjduť z hermetyčnych prymiščeń. Vantažnym liftom spustylysia do pidzemellia. Tam tež buv sklad, zavalenyj kontejneram., schožymy na jaščyky harmatnych snariadiv. Z nych styrčaly kysnevi balony, niby snariady velykoho kalibru. Sklad buv prostoryj, ale takyj zacharaščenyj, ščo dovodylosia laviruvaty pomiž kontejneramy z riznomovnymy napysamy. Vantaži z usich zemnych kontynentiv. Pilotovi dovelosia čekaty na Gosse: toj pišov perevdiahatysia, i potim Angus ne vraz upiznav joho u važkomu robočomu skafandri, zabrudnenomu mastylom, z pryladom ničnoho bačennia, nasunutym na sklo šoloma. Šliuzovoju kameroju vony vybralysia nazovni. Teper budivlia navysala nad nymy, nahadujučy gigantśkyj hryb iz zasklenym kapeliuchom-dachom. Nahori metušyvsia

London, zatuliajučy zelene merechtinnia monitoriv. Obijšly pidnižžia veži. Vona bula kruhla, bez vikon, jak morśkyj majak sered burchlyvych chvyľ. Gosse rozsunuv pofarbovani zalizni vorota haraža. Stycha zahuly liuminescentni lampy. U porožniomu prymiščenni, bilia zadnioji stiny, poruč iz pidjomnykom stojav vsiudychid, podibnyj do starovynnych amerykanśkych misiacechodiv: lyše rama na kolesach, kermo i zakryta zzadu batareja akumuliatoriv. Gosse vyjichav na ščebinku, ščo nerivne vsteliala nyžnij poverch veži, i zahaľmuvav bilia Angusa. Vony rušyly kriź rudyj tuman do prysadkuvatoji budivli z plaskym dachom. Daleko za chrebtamy hir merechtily stovpy svitla, schoži na promeni zenitnych prožektoriv, choč i ne maly z tijeju starožytnistiu ničoho spiľnoho. Sonce Tytana, osoblyvo u chmarni dni, davalo malo svitla, tož pid čas robit nad Graalem vyvodyly na staciönarnu orbitu velyčezni lehki dzerkala — selektory. Vony koncentruvaly soniačne svitlo na dilianci uranovoji rozrobky. Korysť vid nych bula sumnivnoju. Vzajemovplyv mas Saturna ta joho suputnykiv vyjavyvsia fataľnym: popry zusyllia astroinženeriv, stovpy svitla časom vidchylialyś až do kratera Roembdena. Ce ne tiľky rozvažalo miscevych samitnykiv, ale j prynosylo pevnu korysť. Osoblyvo, koly vyrvanyj z ničnoji temriavy krater pokazuvav usiu svoju hriznu krasu. Obmynajučy vsiudychodom bezformni bryly, Gosse tež pomityv cholodne merechtinnia svitlianych stovpiv i burknuv: — Nachyliajuťsia do nas. Ce nepohano. Za kiľka chvylyn tut možna bude vse bačyty, mov u teatri. — I dodav uže iz neprychovanoju zlistiu: — Nu j molodčaha, cej Marlin! Angus zrozumiv hirku ironiju: ščob osvityty Roembden, treba bulo zanuryty v jehypetśku piťmu Graaľ. Vychodyť, Marlin uže zdyraje personal selektoriv z ližok i nakazuje jim spriamuvaty kosmični dzerkala siudy? Dva svitlovi stovpy pidchodyly ščoraz blyžče, i oś uže zblysnula u jichniomu svitli verchivka schidnoho schylu. Šče odnoju dyvovyžeju Tytana bula nejmovirna prozorisť atmosfery u krateri Roembdena. Ce davalo zmohu tyžniamy myluvatysia žovtym kiľcem Saturna na vkrytomu zirkamy neboschyli. Novačkiv zavždy vražalo, koly nad obrijem schodyv veletenśkyj Saturn, choča vin i buv roztašovanyj u pjať raziv dali, niž Misiać vid Zemli. Z kratera možna bulo bez binoklia rozhledity riznobarvni smuhy na poverchni Saturna j čorni pliamy tinej — jich vidkydav blyźkyj suputnyk pid čas zatemneń. Taka vydymisť bula možlyva zavdiaky pivdennomu vitru, jakyj vdyravsia čerez horlovynu skeľ z takoju šalenoju švydkistiu, ščo stvoriuvav efekt fena. A krim toho, nide na Tytani ne bulo tak teplo, jak u Roembdeni. Mabuť, personal šče ne navčyvsia jak slid upravliaty selektoramy, a može, čerez ohološenu tryvohu ne bulo komu cym zajniatyś, ale zreštoju soniačnyj potik distav kratera. Zrobylosia vydno, jak udeń. Vsiudychid mih by vymknuty fary. Pilot rozhlediv siru betonnu smuhu navkolo svoho «Heliosa». Hen tam, za rivnynoju, kudy vony prostuvaly, nemov skamjanili stovbury fantastyčnych derev, strymily vulkanični čopy, jaki vyrvalysia z triščyn i zastyhly miľjony rokiv tomu. Deformovani perspektyvoju, vony skydalysia na zrujnovanu kolonadu chramu, a jichni ruchlyvi tini zdavalysia strilkamy soniačnych hodynnykiv, ščo pokazujuť šalenyj let času. Vsiudychid promynuv cej častokil. Kotyv nerivno, joho elektryčni motory toneńko schlypuvaly. Plaska budivlia bovvanila šče daleko v napivmoroci, ta vže možna bulo rozriznyty dva čorni kontury, schoži na syluety hotyčnych soboriv, jichnij spravžnij rozmir Angus ocinyv lyše todi, koly razom z Gosse pidijšov do nych. Takych veletiv jomu šče ne dovodylosia bačyty. Vin nikoly ne upravliav diglatoramy, choča j ne pryznavsia u ciomu. Jakby komuś spalo na dumku vbraty take hromaddia v volochatu škuru, — ce buv by vykapanyj King-Kong. Joho proporciji buly ne liudśki, skorše liudynopodibni. Nohy monstra vertykaľno strymily z karkasu, ščob perejty v potužni, nemov tanky, stupni, neruchomo zastyhli u ščebinci osypu. Baštopodibni stehna perechodyly v tazovu opuklisť, a na nij spočyvav metalevyj korpus. Stalevo stysnuti kulaky Angusovi poščastylo rozdyvytysia lyše todi, koly vin zader holovu. Vony

bezvladno zvysaly vzdovž tuluba, nemov opuščeni pidjomni krany. Obydva kolosy buly bezholovi, a te, ščo zdaleku zdalosia bulo nevelyčkymy baštamy, vyjavyloś antenamy, jaki strymily z plečej gigantiv na tli neba. Za peršym diglatorom, malo ne torkajučyś joho broni zihnutym liktem, stojav druhyj, točnisińka joho kopija. Tak, niby chotiv šturchonuty peršoho v bik i znenaćka zavmer. Čerez te, ščo vin stojav trochy dali, poseredyni joho mohutnich hrudej možna bulo pomityty siajuče vikonce — kabinu vodija. — Ce «Kastor», a to «Polux», — vidrekomenduvav veletniv Gosse. Vin kovznuv po gigantach lichtarykom. Svitlo vyluščylo z napivmoroku pancyri nakolinnykiv, zachysni okruhli ščyty tuluba, jaki lysnily, mov čorni tuši kytiv. — Cej bovdur Haarc naviť ne spromihsia zavesty jich do angara, — movyv Gosse. Vin navpomacky šukav u sebe na hrudiach rehuliator mikroklimatu. Viddych leď zatumanyv sklo joho šoloma. — Nasylu vstyh zahaľmuvaty pered cym urvyščem! Pilot zrozumiv, naščo toj Haarc uvipchnuv oboch veletniv u sklianyj prolom i čomu vyrišyv jich tut zalyšyty. Čerez inertnisť masy. Samochidna mašyna, tak samo jak morśkyj korabeľ, pidkoriajeťsia vodijevi to važče, ščo biľša jiji masa. Na kinčyku jazyka v Angusa vže krutylosia zapytannia, skiľky ž važyť diglator, ta vin ne chotiv pokazaty svoho nevihlastva. Otož uziav u Gosse lichtaryk i rušyv navkolo stopy, vodiačy promenem po stali. Jak i spodivavsia, znajšov zavodśku tablyčku, pryhvynčenu narivni očej. Maxymaľna potužnisť dosiahala 14000 kilovat, dopustyma potužnisť perevantažeń dorivniuvala 19000 kilovat, masa spokoju 1680 tonn, bahatodyskovyj reaktor «Tokamak» z teploobminnykom fukolta, hidravličnyj pryvid holovnoji peredači i dyferenciäliv rolsrojsa, šasi švedśkoho vyrobnyctva. Vin spriamuvav snip svitla vhoru, vzdovž «nohy», ta ne mih ochopyty pohliadom uveś korpus. Promiń ledve okreslyv kontur čornych bezholovych plečyśk. Angus obernuvsia do Gosse, ale toj znyk. Pevno, pišov uvimknuty obihrivaľne obladnannia posadočnoho polia, bo nadzemni truby počaly rozporošuvaty ridkyj tuman, ščo nyźko stelyvsia nad zemleju. Blukajučyj snip solektora, mov pjanyj, kovzav po ulohovyni, vyryvajučy z temriavy to kuby skladiv, to hryb kontroľnoji veži iz zelenoju obliamivkoju vlasnoho osvitlennia, to vykrešuvav myttievi spalachy z obledeniloji poverchni viddalenych skeľ, — niby sylkuvavsia zbudyty mertvyj pejzaž, ožyvyty joho svojim ruchom. Vraz promiń povernuvsia, kovznuv po šyrokych betonnych plytach i, pereskočyvšy čerez hryb kontroľnoji veži, častokil stovpiv ta prysadkuvatyj sklad, osvityv pilota. Angus zatulyvsia rukavyceju i švydko zader holovu, ščob, korystujučyś nahodoju, ochopyty pohliadom uveś diglator. Toj zamerechtiv nad nym, nemov dvonohyj, vkrytyj čornoju antykorozijnoju polyvoju, pancernyk, ščo stav dybky. Nače pozuvav pered fotografom u spalachach magniju. Zagratovani nagrudni plyty, kruhla obliamivka stehon, jichni stovpy j pryvodni valy, kruhli zachysni ščyty kolinnych suhlobiv, karkas homilok slipuče vyblyskuvaly, pokazujučy, ščo vony nikoly ne buly v robsti. Angusa ochopyly rsdisť i chvyliuvannia. Horlo jomu styslo, vin kovtnuv slynu i vže v promeniach, ščo viddalialysia, zajšov za spynu veletnia. Zalizna pjata, do jakoji vin nablyzyvsia, speršu vydalaś karykaturoju na liudśku pjatu, ale potim, bilia pidošvy, vhruzloji v kamjane kryšyvo, ce vražennia znyklo. Angus stojav, jak pid portaľnym kranom, kotryj ničoho vže ne zmože pidniaty. Broniovanyj pidbor giganta mih služyty stanynoju hidravličnoho presa. Tarannyj suhlob zatyskaly stryžni, jak hrebni hvynty, a kolino, ščo vypynalosia na vysoti čy ne trypoverchovoho budynku, bulo spravžnim mlynom. Pjastuky veleta, biľši vid exkavatornych kovšiv, zvysaly neruchomo, mov zastyhly za komandoju strunko. Gosse šče ne bulo, ta pilot ne zbyravsia hajatyś. Vin pomityv schody j poruččia, ščo vystupaly z pjaty, j počav pidijmatysia vhoru. Malyj vystup otočuvav nadpjatkovo-homilkovyj suhlob, a vže z nioho po centru zagratovanoji lytky tiahlaś vertykaľna drabynka. Spynatysia jiji ščabliamy bulo ne te ščo važko, ale nezručno. Vona pryvela

joho do liuka, ščo zmiščuvavsia nad pravym stehnom. Ce bulo taky nezručno. Te misce, de joho roztašuvaly speršu, bulo najraciönaľnišym, ale vono služylo džerelom neskinčennych kpyniv, zreštoju veľmy nedoluhych. Ščopravda, proektanty peršych pedypuliatoriv na taki žarty ne zvažaly, ta pizniše maly vziaty ce do uvahy, bo vyjavylosia, ščo znajty kandydativ u vodiji cych mašyn duže važko, jim dopikaly, natiakajučy na misce, jakym vony maly prolazyty vseredynu svojich Atlantiv. Tiľky-no Angus vidkryv liuk, uvimknulysia hirliandy maleńkych liuminescentnych lampočok. Spiraľnymy schidciamy vin distavsia do kabiny. Vona nahaduvala velyku sklianu bočku čy trubu, vmontovanu u hrudy diglatora, ale ne poseredyni, a z livoho boku. Nače inženeram chotilosia rozmistyty liudynu tam, de u žyvoho veletnia mohlo b buty serce. Angus obviv pohliadom osvitlenu kabinu, z polehkistiu vpiznav zvyčni systemy upravlinnia j vidčuv sebe jak udoma. Vin pospichom skynuv šolom, potim skafandr i vvimknuv systemu mikroklimatu, bo lyšyvsia v samomu trykotažnomu svetri i elastyčnych štaniach. A ščob upravliaty cym gigantom, mav rozdiahtysia dohola. Poky kabinu napovniuvalo teple povitria, vin stojav bilia vyhnutoji perednioji šyby i vdyvliavsia vdalečiń. Počynavsia ponuryj deń, bo na Tytani zavždy panuvala niby peredhrozova napivtemriava. Nenače z vikna vysotnoho budynku vin bačyv skeľni rujiny hen tam za kosmodromom — adže opynyvsia na vysoti devjatoho poverchu. Naviť na hryb kontroľnoji veži vin pozyrav zhory. Skiľky siahalo oko, až do hirśkych chrebtiv na vydnokoli, tiľky nis «Heliosa» buv vyščyj za joho diglatora. Kriź bični, tež vyhnuti šyby vin zahlianuv u hlybynu temnoji šachty, slabo osvitlenoji lampamy. V nij bulo povno vsiliakych mechanizmiv, i vona rivnomirno hula j zitchala, niby rozbudžena z letargičnoho snu. U kabini ne bulo žodnych rozpodiľnych puľtiv, važeliv upravlinnia, ekraniv — ničoho, krim odiahu dlia vodija, ščo ležav zižmakanyj na pidlozi, niby porožnia škira z metalevym polyskom, i mozajiky čornych kubykiv, prykriplenych do perednioji šyby. Vony skydalysia na dytiači ciaćky, bo na stinkach tych kubykiv vydnily obrysy maleńkych nižok ta ručok — pravych z pravoho, a livych z livoho boku. Koly kolos ruchavsia i vse u niomu praciuvalo normaľno, ci nevelyčki maliunky horily spokijnym jasno-zelenym svitlom. Pry perebojach barva zminiuvalasia na siro-zelenu, jakščo rozlad buv neznačnyj, i perechodyla u purpurovu v razi serjoznoji avariji. U cij čornij mozajici, podilenij na segmenty, bulo sproektovano vsiu veletenśku mašynu. U teplych strumeniach klimatyzaciji pilot rozdiahsia, zapchav svij trykotažnyj kostium u kutok i počav natiahaty kostium operatora. Elastyčnyj materiäl ochopyv joho bosi stupni, stehna, žyvit, pleči, ohornuv šyju. Stojačy u cij elektronnij zmijinij škuri, Angus staranno, paleć za paľcem, vstromyv doloni v rukavyci. Koly ž vin jedynym ruchom — znyzu vhoru, zatiah zamok-zmijku, dosi čorna mozajika zablymala koliorovymy vohnykamy. Angus kynuv pohliad na schemu, pereviriajučy, čy jich roztašuvannia take ž, jak u serijnych morozochodiv, kotri vin vodyv na Antarktydi. Choča morozochodam bulo daleko do masy diglatora. Vin distav z-pid sklepinnia liamky, schoži na zbruju, pidperezavsia nymy i micno zastebnuv na hrudiach. Koly priažka zaklacnulasia, zbruja, lahidno pružyniačy, pidchopyla joho, tak ščo vin povys, ochoplenyj pid pachvamy, jak u dobre prypasovanomu korseti, i mih viľno ruchaty nohamy. Perekonavšyś, ščo j rukamy ruchaje tak samo lehko, vin pošukav holovnyj vymykač, prostiah ruku sobi za spynu, znajšov važiľ i povernuv do uporu. Vsi vohnyky na kubykach zablyščaly vdviči jaskraviše. I vodnočas vin počuv, jak u hlybyni pid nym zapraciuvaly motory kincivok. Vony praciuvaly na cholostomu chodu, stycha cmokajučy: z šatuniv tudy natikalo zabahato mastyla, jake nakačaly v obertaľni pidšypnyky išče v zemnij ver, ščob zapobihty koroziji. Pyľno vdyvliajučyś vnyz, ščob ne začepytysia za stinu skladu, Angus zrobyv peršyj oberežnyj, maleńkyj krok. U pidkladci joho kostiuma strymily tysiači elektrodiv, všytych hnučkymy spiraľkamy. Prytuleni do gologo tila, vony pryjmaly impuľsy nerviv i

mjaziv, ščob peredavaty jich veletovi. Kožnomu suhlobovi liudśkoho kistiaka vidpovidav zbiľšenyj u tysiaču raziv hermetyčne zamknenyj suhlob mašyny. Tak samo kožnij grupi mjaziv, jaki zhynaly j vyprostuvaly kincivky, vidpovidaly voistynu harmatni cylindry. V nych chodyly poršni, na jakji tyslo mastylo, ščo zakačuvaly nasosy. Ale pro vse ce operator ne musyv ni dumaty, ni znaty. Ruchatysia vin mav tak, niby chodyť po zemli, a rukoju može vziaty buď-jakyj potribnyj predmet. Slid bulo pamjataty tiľky pro dvi rozbižnosti. Po-perše — masštab: odyn liudśkyj krok dorivniuvav dvanadciatymetrovomu krokovi mašyny. Te ž same vidbuvalosia z kožnym ruchom. I choča, zavdiaky nejmovirnij točnosti datčykiv, mašyna mohla za bažanniam vodija pidnesty naviť nalytyj po vincia kelych zi stolu j pidniaty joho na vysotu trynadciatoho poverchu, ne rozchliupnuvšy j kraplyny, i ne rozčavyty sklianu čarku v paľciach-leščatach, ce bula b lyše demonstracija vpravnosti operatora, chyzuvannia majsternistiu. Adže kolos mav pidijmaty ne kelychy, a bahatotonni truboprovody, traversy, kamjani bryly, a koly jomu do leščat-ruk pryjednuvaly speciäľni prystroji, vin robyvsia burovoju vyškoju, buľdozerom, pidjomnym kranom, jakyj pojednuje majže nevyčerpni syly z liudśkoju vpravnistiu. Veletochody staly vtilenniam koncepciji ekzoskeletu, kotryj, jak zovnišnij pidsyliuvač liudśkoho tila, buv vidomyj u bahatioch prototypach dvadciatoho stolittia. Pro cej vynachid zabuly, bo todi na Zemli ne znajšlosia dlia nioho zastosuvannia. Ideju vidrodyly pid čas osvojennia Soniačnoji systemy. Zjavylysia mašyny, prystosovani do umov planet, na jakych vony maly praciuvaty. Otož, choča vahoju ci mašyny riznylysia, ta inertna masa v nych bula skriź odnakova, i v ciomu poliahala druha najïstotniša vidminnisť miž nymy ta liuďmy. Vytryvalisť budiveľnoho materiälu, jak i rušijna syla, majuť svoji meži. Isnujuča inertnisť masy naviť vidmežovuje jich vid usich til, pidvladnych syli tiažinnia. Veletochid ne može robyty švydkych ruchiv, tak, jak ne možna blyskavyčno zupynyty na mori krejser, abo krutyty striloju krana, mov propelerom. Jakby chtoś sprobuvav prorobyty ce z diglatorom, to polamav by jomu kincivky. Tož, aby vberehtysia vid takych avarij, konstruktory vmontuvaly v usi vidhalužennia pryvodiv zapobižnyky, ce blokuvalo buď-jakyj manevr, ščo zahrožuvav avarijeju. Odnak vodij mih vidkliučyty kožen z cych blokiratoriv okremo abo j usi razom, koly potrapliav u bezvychiď. Žertvujučy mašynoju, vin mav pravo vyskočyty z-pid hirśkoho obvalu čy z inšoji chalepy. A jakby i ce joho ne vriatuvalo, mav ostannij šans — uľtium refugium — vitrykator. Liudynu zachyščav zovnišnij pancyr veletochoda, vnutrišni ščyty kabiny, v nij že nad puľtom upravlinnia vidkryvavsia otvir vitrykatora, podibnyj do dzvona. Cej prylad mih myttievo zamorozyty liudynu. Ščopravda, medycyna šče ne vmila ožyvliaty zvitrykovani liudśki tila: žertvy katastrof, jaki zberihalyś u jemkostiach z ridkym azotom, očikuvaly u vičnomu spokoji majbutnioho voskresinnia. Ce vidkladannia likarśkoji dopomohy na nevyznačene majbutnie vydavalosia bahatiom liudiam žachlyvym dezertyrstvom, obiciankoju poriatunku bez buď-jakych garantij. Odnak u medycyni to buv precedent i unikaľnyj, i pošyrenyj vodnočas. Adže perši transplantaciji mavpjačych serdeć smerteľno chvorym liudiam tež vyklykaly podibnu reakciju oburennia j žachu. Zreštoju analiz dumok vodijiv vidnosno cioho pytannia pokazav, jaku malu nadiju pokladajuť vony na vitrykacijnu aparaturu, jichnia profesija bula novoju, a smerť, ščo v nij pryčajilasia, staroju, jak usi liudśki počynannia. Otož i Angus Parvis, peresuvajučyś važkymy krokamy po poverchni Tytana, zovsim ne dumav pro čornu ciamrynu nad holovoju, ščo svitylasia červonoju knopkoju vseredyni prozoroho kovpačka. Z nadmirnoju oberežnistiu vin vybravsia na betonni plyty kosmodroma, ščob vyprobuvaty tam diglator. V tu ž myť do nioho povernulosia znane z davnich-daven vidčuttia, ščo vin odnočasno j nejmovirno lehkyj i važkyj, viľnyj i skutyj, zahajnyj i prudkyj — jedyne, z čym možna bulo porivniaty takyj stan, ce vidčuttia vodolaza, jakoho pidjomna syla vody

pozbavliaje vahy tila, ale seredovyšče skladaje jomu opir to biľšyj, ščo švydše vin choče ruchatyś. Prototypy planetarnych mašyn lamalysia pislia kiľkoch hodyn roboty — vony šče ne maly blokiratoriv ruchlyvosti. U novačka, kotryj zrobyv kiľka krokiv veletochodom, skladalosia vražennia, niby veś fokus dytynno prostyj, i tomu, koly vin chotiv vykonaty proste zavdannia, napryklad, proklasty riad traversiv na stinach budynku, ščo zvodyťsia, to rozvaliuvav stinu i hnuv zaliznu armaturu, perš niž ce dochodylo do joho svidomosti. Ale j mašyna iz zapobižnykamy može pidvesty nevpravnoho vodija. Pročytaty cyfry krajnich navantažeń tak samo prosto, jak perehornuty pidručnyk z lyžnoho sportu, prote nichto šče ne stav majstrom slalomu zavdiaky takomu pidručnykovi. Angus, dobre znajučy tysiačnyky, vidčuv uže pry neznačnomu pryskorenni, ščo pidvladnyj jomu velet maje majže podvijnu masu. Vysiačy u zasklenij kabini, nemov pavuk u chymernij pavutyni, vin odrazu ž pohamuvav ruchy nih i naviť spynyvsia, ščob v upoviľnenomu tempi zajniatysia himnastykoju na misci. Vin perestupav z nohy na nohu, zhynav tulub u boky i lyše pislia cioho kiľka raziv obijšov navkolo svojeji rakety. Serce v nioho bylosia pryskoreno, odnak use jšlo bez pomylok. Pered nym prostiahlasia bezplidna bura dolyna u nyźkych chvyliach tumanu, daleki promeni prožektoriv vyznačaly kordony kosmodromu, a pid kontroľnoju vežeju vydnila maleńka postať Gosse, zdaleku schoža na murašku. Dovkola panuvav tychyj, nenabrydlyvyj šum. Vucha z kožnoju chvylynoju čitkiše rozriznialy vidholosy, rozpiznavaly basove tlo osnovnych dvyhuniv, jake perechodylo u dokirlyve burkotinnia — pry rizkomu haľmuvanni stotonnych nih, ščo vin jich vykydav upered. Vin uže vlovliuvav choraľnyj poklyk hidravliky, bo mastylo bihlo tysiačamy trub u cylindry, ščob poršni mohly rivnomirno pidnimaty, zhynaty j stavyty kožnu nohu, vzutu v tank, na beton. Angus dosluchavsia do delikatnoho pryspivu hiroskopiv, jaki dopomahaly jomu utrymuvaty rivnovahu. Koly odnoho razu sprobuvav vykonaty rizkišyj povorot, velet vyjavyvsia nedostatnio povorotkym dlia možlyvostej motoriv, i choča motory sluchniano revly na vsiu potužnisť, vin zahojdavsia, ta ne vyjšov z-pid kontroliu, bo Angus umyť pomjakšyv povorot, zbiľšyvšy joho radiüs. Potim vin počav bavytysia, pidnimajučy bahatotonni kamjani bryly za krajem betonovanoho majdančyka, j koly v nych vhryzalysia čipki leščata, z bryl vykrešuvalysia iskry, čuvsia skrehit i chruskit. Ng mynulo j hodyny, a vin uže: iövsim osvojiv diglator. Do nioho povernuvsia znajomyj stan, jakyj dosvidčeni operatory zvuť «vrostanniam liudyny u veletochid». Bo kordony miž nym i veletom styralysia, i ruchy veleta stavaly vže joho vlasnymy ruchamy. Ščob skinčyty trenuvannia, Angus zdersia dosyť vysoko na ščebenevyj osyp. Dosiah takoji vpravnosti, ščo po hurkotu bryl, rozčavlenych joho nohamy, vidčuvav, skiľky možna vymahaty vid kolosa, jakoho vže vstyh poliubyty. I lyše todi, jak zijšov do ťmiano osvitlenych smuh kosmodromu, v perepovnenu samovdovolenniam svidomisť holkoju vpjalasia dumka pro majbutniu expedyciju razom z dumkoju pro te, ščo Pirx ta šče dvoje, uvjazneni v takych samych veletniach, ne lyše zastrialy, a j znykly u ciomu neosiažnomu provalli Tytana. Sam ne rozumijučy naniščo, čy to dlia dodatkovoho trenuvannia, čy ščob poproščatyś, obijšov korabeľ, jakym pryletiv siudy, i peremovyvsia slovom z Gosse. Kerivnyk uže stojav bilia Londona — za sklianymy šybamy veži. Angus jich dobre bačyv. Gosse skazav, ščo pro doliu znyklych dosi ničoho ne vidomo. Angus na proščannia vysoko pidnis zaliznu pravyciu. Možlyvo, komuś by cej ruch vydavsia patetyčnym čy naviť blazenśkym, odnak dlia Angusa vin zaminyv usi slova. Zrobyvšy plavnyj povorot nazad, Angus zaklav do jedynoho monitora, rozmiščenoho pid steleju, gologračnyj znimok miscevosti majbutnioho maršrutu, vvimknuv pokažčyk azymutu razom iz proekcijeju šliachu i dvanadciatymetrovymy krokamy rušyv u dorohu. Dva vydy pejzaživ charakterni dlia najblyžčych planet Soniačnoji systemy. Dociľno vporiadkovanyj kožen landšaft Zemli — planety, jaka porodyla žyttia, bo v niomu vse maje svoje pryznačennia. Napevno, tak bulo ne zavždy, odnak miľjardy lit organičnoho

žyttia zrobyly svoju spravu: otož barvy kvitiv isnujuť same dlia toho, ščob pryvabliuvaty komach, a chmary potribni, ščob zrošuvaty doščem lisy j pasovyśka. Kožna forma j kožna rič majuť prynosyty komuś korysť. A taki vočevyď zbytkovi utvorennia, jak liodovyky Antarktydy čy hirśki pasma, ščo stanovliať vyniatok z pravyla, dykyj, choč, može, j harnyj nepotrib, — tež, možlyvo, potribni. Liudyna, jaka bereťsia obihrivaty poliusy abo zminiuvaty tečiji rik, ščob ožyvyty bezvodnu pusteliu, za osvojennia odnych terytorij rozplačujeťsia vtratoju inšych, porušujučy klimatyčnu rivnovahu biösfery, zbalansovanu tiažkoju praceju evoliuciji. Oberihajučy temriavoju pidvodnych istot, a pry potrebi osvitliujučy jichnij ruch liuminescencijeju, ne okeanśki hlybyny prystosovuvalysia do nych, a navpaky: cia temriava vyklykala do žyttia same taki stvorinnia. Na planetach, de šče ne vynyklo žyttia, de lyš u pidzemnomu carstvi, v pečerach i horach, nesmilyvo probyvajeťsia tvorča syla pryrody, ne ujarmlena, ne pidporiadkovana žodnym ciliam, ne obtesana u boroťbi za isnuvannia, vona miľjardy rokiv z bezmežnoju terpliačistiu tvoryť iz krapeľ solianych rozčyniv fantasmahoryčni lisy stalaktytiv i stalagmitiv. Ale taki vidchylennia ne je pomylkoju v planetarnij roboti, choča, zatysnuti kamjanymy sklepinniamy, planety ne možuť pokazaty rozmachu. Tym-to j stvoriujeťsia vražennia, ščo vse te — ne doveršene javyšče pryrody, a lyš inkubacijnyj periöd jiji nastupnych dyvovyž. Vodnočas bezvodni planety, taki jak Mars abo Merkurij, zakručeni v soniačnomu vitri, ščo bezupynno dme, — pusteľni j bezžyvni, bo vsi pidvyščennia tam rozjidaje žar, peretvoriujučy jich na poroch i vypovniujučy nym kraterni čaši. I lyše na planetach, de panuje smerť, vična i spokijna, de ne praciujuť žorna j syta pryrodnoho vidboru, formujučy kožnu rič za zakonamy vyžyvannia, — vidkryvajeťsia prostir dlia hidnych podyvu vytvoriv materiji. Nikoho ne naslidujučy, nikomu ne pidvladna, vona vychodyť, na liudśkyj pohliad, za meži ujavy. Vlasne, same čerez ce fantastyčni krajevydy Tytana tak vrazyly joho peršych doslidnykiv. Liudy ototožniuvaly poriadok iz žyttiam, a bezlad z nudnoju mertvotnistiu. Treba bulo pobuvaty na zovnišnich planetach, ščob zrozumity vsiu chybnisť cioho kategoryčnoho vysnovku. Dyvovyži Tytana, bezpečni j pidstupni vodnočas, vydajuťsia chaotyčnymy rujinamy, jakščo dyvytysia na nych zdaleku. Odnak zovsim inša kartyna postaje, koly zijdeš na poverchniu cijeji planety. Strachitlyvyj cholod. Sonce tut choč i svityť, ta ne hrije, ale ce vyjavylosia ne haľmom, a švydše stymulom tvorennia. Ščopravda, takyj stymul deščo upoviľnyv procesy, ta, možlyvo, same cym vin rozkryv pryrodi pole dlia dijaľnosti. Planeti, de ne vynyklo žyttia, a Sonce ne vyjavylo svojeji rujnivnoji syyly, planeti, spriamovanij u vičnisť, vin dav ton neobchidnyj vymir, ščo stav peredumovoju tvorčosti. Dav jij čas, u jakomu odyn čy dva miľjony rokiv prosto ničoho ne važať. Materiälom tvorennia pryrody tut je ti sami chimični elementy, ščo j na Zemli. Ale na Zemli vony pišly, tak by movyty, v rabstvo biölogičnij evoliuciji, ščob dyvuvaty liudynu doveršenistiu zaplutanych zvjazkiv, jaki pojednujuťsia v organizmy j cili ijerarchiji vydiv. Same tomu vyznano, ščo vysoka skladnisť vlastyva ne kožnij materiji, a lyše žyvij, bo neorganičnyj chaos ne može stvoryty ničoho, krim slipych vulkaničnych korčiv, jaki vyverhajuť potoky lavy j sirčanystyj popil. Kolyś krater Roembdena trisnuv z pivničnoho schodu. Zhodom cijeju triščynoju vypovz liodovyk iz zamerzloho hazu. Šče čerez miľjon rokiv liodovyk ščez, lyšyvšy na pooranij poverchni mineraľni osady, ščo pryvodyly v zachvat krystalograv ta inšych naukovciv. Tut i spravdi bulo na ščo podyvytyś. Pilot Angus, teper uže vodij veletochoda, pobačyv otočenu dalekymy horamy položystu rivnynu. To bulo chymerne vydovyšče. Nad usim prostorom nemov rozkrylysia šliuzy nezemnych muzejiv i mineralogičnych kolekcij, zvidusiudy kaskadom posypalysia kistiaky, reštky davno vidmerlych potvor, nejmovirnych, fantastyčnych. Ulamky istot, jakym čomuś ne dovelosia vziaty učasti v žyttievych kruhovertiach. Angus bačyv veletenśki rebra zakamjanilych pavukiv, jaki sudomno zdavliuvaly v obijmach kryvavo pociaćkovani chymerni žertvy, bačyv ščelepy, ščo sami v sebe vpjalysia kryštalevymy iklamy; tut i tam valialysia chrebci, nače jich

rozhubyly veletenśki dynozavry. Z vysokoji kabiny diglatora bulo čudovo vydno ce šalenstvo pryrody. Meškanci Roembdena nazyvaly ci miscia kladovyščem — krajevyd i spravdi nahaduvav predkovične bojovyšče, cvyntar nejmovirno zbiľšenych struchliavilych kistiakiv. Angus bačyv niby odšlifovani stalevo-siri čerepy gigantśkych počvar. Na nych naviť vydnily iržavijuči reštky suchožyľ, a poruč — rozipjati škury z rajdužnoju šerstiu, jaku lahidno rozčisuvav viter, ukladajučy jiji merechtlyvymy chvyliamy. Hen udalyni majačily zčepleni v smerteľnomu dvoboji zavbiľšky jak bahatopoverchovi budynky kistiaky členystonohych istot. Vid hrančastych dzerkaľnych bryl odkoliuvalysia taki ž slipuči minlyvi rohy, skriź ležaly bezladno rozkydani homilkovi kistky j čerepy brudno-biloho kolioru. Angus use ce bačyv, ale znav, ščo to lyše iliuzija, omana vraženoho boževiľnoju dijsnistiu zoru. Koly b vin dobre pokopyrsavsia v pamjati, to pryhadav by, z jakych same chimičnych spoluk utvoriuvalyś u pryrodi same taki formy, ščo teper, popliamovani hematytamy, zdavalysia zakryvavlenymy kistkamy, abo inši, kotri nabahato pereveršyvšy skromni zemni azbesty, utvoryly rajdužnyj puch najnižnišoho runa. Odnak proanalizuvaty j ocinyty use pobačene za zvyčnymy mirkamy bulo nemožlyvo. I čerez te, ščo tut ničoho nikoly ničomu ne služylo, ščo tut ne praciuvala bezžaľna hiľjotyna evoliuciji, jaka amputuje v kožnoji dyčky te, ščo ne spryjaje rozvytkovi, zavdiaky tomu, ščo pryroda, ne pryborkana ni narodženym neju samoju žyttiam, ani neju ž zaprogramovanoju smertiu, mohla robyty te, ščo chotila, vona pokazuvala vlastyvu jij marnotratnisť, bezdumne hajnuvannia, odvične tvorennia bez mety, potreby j sensu. I cia pravda, ščo povoli zapoloniala sposterihača, bula nezrivnianno zaležniša vid osobystoho vražennia, niby navkolyšnij krajevyd — ce kosmičnyj panoptykum trupnoji mimikriji, niby tut, pid ocym hrozovym neboschylom, i spravdi zibrano ostanky nevidomych istot. Tož treba bulo postavyty z holovy na nohy pryrodne i zdatne jty tiľky v odnomu napriamku myslennia: ce vse nahaduje kistky, rebra, čerepy ta ikla ne tomu, ščo kolyś služylo žyttiu — nikoly ž bo cioho ne bulo, — a kistiaky zemnych istot, jichnia šersť, chitynovi pancyri komach i čerepašky moliuskiv čerez te vidznačajuťsia takoju architektonikoju, symetrijeju, gracijeju, ščo pryroda vmije stvoryty ce takož tam, de ni žyttia, ni vlastyvoji jomu dociľnosti nikoly ne bulo j ne bude. Zanuryvšyś u taki losofśki rozdumy, molodyj pilot až zdryhnuvsia, bo raptom pryhadav, de vin tut uziavsia, v ščo vplutavś i jake maje zavdannia. A joho zalizna podoba, sluchniano pomnožyvšy na tysiaču raziv vahannia svoho vodija, zdryhnulasia, zojknula transmisijamy j zatremtila vsijeju masoju, pryvodiačy Angusa do tiamy i vodnočas prymušujučy zasoromytyś. Vin zoseredyvsia j poprostuvav dali. Speršu Angusovi bulo nezručno stupaty, bo nohy veletochoda, mov parovi moloty, hupaly po imitacijach kistiakiv, odnak sproby laviruvaty miž nymy vyjavylyś i klopitnymy, j marnymy. Angus lyše odnoho razu zavahavsia, koly dorohu jomu perehorodylo osoblyvo velyke nagromadžennia ulamkiv. Šukav obchodu tiľky todi, koly blukaty u cych zavalach i prodyratyś kriź nych stavalo neposyľno naviť joho pokirnomu veletniu. Zreštoju vražennia, niby vin topčeťsia po kistkach i rozčavliuje hory čerepiv, orebrennia kryl i rohy, vidkoleni od lobiv, postupovo znykalo. Inodi Angusovi zdavalosia, niby vin ide po reštkach veletenśkych monstriv, hibrydiv, ščo vynykly vnaslidok schreščennia žyttia z mertvotnistiu, sensu — z bezhluzdiam. Todi vydavalosia, nače vin troščyť irydijevymy čerevykamy veletochoda nejmovirni rozsypy koštovnoho j napivkoštovnoho kaminnia, jake častkovo vkrylosia poludoju vzajemopronykneń i metamorzmiv. Oskiľky ž iz vysoty svojeji kabiny jomu dovodyloś pyľnuvaty, kudy j pid jakym kutom stavyty vežu nohy, cej peršyj etap perechodu buv spoviľnenyj i tryvav dobru hodynu. Zate dav možlyvisť use detaľno rozhledity, j teper joho rozbyrav smich, koly pryhaduvav, jakych zusyľ dokladaly zemni chudožnyky, namahajučyś vyjty za meži liudśkoji, tobto nadilenoji sensom fantaziji.

Jak ti bidolachy borsalyś u vuźkych korydorach svojeji ujavy i jak nedaleko vidchodyly od banaľnosti! Jak sušyly sobi holovy, koly tut na kožnomu akri bujala taka šalena oryginalnisť, kotroji hodi šukaty j na tysiačach kartyn, narodženych u mukach tvorčosti. Prote nemaje v sviti takych dyvovyž, do jakych by liudyna ne pryzvyčajilaś, tož nevdovzi Angus prostuvav kladovyščamy chalkocytiv, spinelej, ametystiv, plahiöklaziv, točniše jichnich dalekych nezemnych rodyčiv tak, niby stupav po zvyčajnij ščebinci. Vin peretvoriuvav jich na sklianyj pyl ne dobrochiť, a vymušeno, bo inkoly taky bulo škoda rujnuvaty osoblyvo prekrasni vytvory vikovičnoji praci pryrody. Odnak usi vony povrostaly odne v odne j pereplelysia takymy neschodymymy chaščamy, až joho počalo chvyliuvaty lyš odne dyvne vidčuttia, ščo cia miscevisť nahaduje son, asocijujeťsia z krajem miraživ, bezumstvom pronyzlyvoji krasy. Z hubiv zryvalysia slova pro te, ščo spliača pryroda vyčarovuje ci prekrasni čudyśka, ci rozburchani marennia prosto tak, ni dlia čoho, aby lyšeń vylyty jich u čitku formu. I same tak, jak uvi sni, vse bačene vydavalosia vodnočas i zovsim čužym, i cilkom svojim, vyklykalo neskinčenni asociäciji, ščo vperto vyslyzaly zi svidomosti, nače buly strašnoju nisenitnyceju. Ale v cij nisenitnyci chovavsia hlybokyj, iliuzorno-rozdvojenyj tonkyj zmist, bo na planeti odvično vse niby z dyvovyžnoju rozmirenistiu tiľky počynaloś, ale nikoly ne mohlo nablyzytysia do kincia, zaveršytyś, navažytysia na nal — tobto vykonaty svoje pryznačennia. Taki dumky vyklykav navkolyšnij krajevyd, i Angus buv pryholomšenyj usim pobačenym ta vlasnymy reexijamy, bo losofśki rozdumy buly jomu zovsim ne vlastyvi. Sonce vže vysilo za spynoju, j teper tiń veletochoda bihla popered nioho. Angusa ochopylo dyvne vidčuttia, bo v ruchach cijeji neokovyrnoji tini, ščo temnila daleko poperedu, projavlialaś i mašynna i vodnočas liudśka pryroda — to buv syluet bezholovoho robota, jakyj chytavsia, mov korabeľ na chvyliach, mav pry ciomu lyše jomu, Angusovi, prytamanni ruchy, ale vykonuvav jich karykaturno. Podibne Angus uže perežyvav, prote dvohodynnyj perechid rozburchav i okrylyv joho ujavu. Vin ne škoduvav za tym, ščo, vidchylyvšyś trochy dužče na zachid, utratyv zvjazok z meškanciamy Roembdena. Vyjty z radiötini mav na trydciatij myli. Otže, lyšalosia vže nebahato. Ta v ciu myť Angus chotiv lyšytysia na samoti, ščob ne čuty stereotypnych zapytań i ne davaty trafaretnych vidpovidej. Na ovydi zjavylyś temni obrysy hir. Speršu Angus naviť ne mih rozibraty — hory ce čy šapky chmar. Angus Parvis prostuvav do Graalia i, nezvažajučy na bujannia fantaziji, žodnoho razu ne povjazav svoje imja z Parsifalem’, — liudyni tak samo važko vyjty zi svojeji rozumovoji identyčnosti, jak i vylizty z vlasnoji škiry, ta najvažče ototožnyty sebe z herojem mitu. Angus uže ne zvertav uvahy na chymernyj pejzaž, tym biľše, ščo navkolyšni dekoraciji planetarnoho anatomičnoho teatru mineraliv bliakly. Angus promynuv ci pidstupni siajuči miscia, ščo jich nemovby chtoś nevydymyj pidsunuv jomu pid nosa z udavanoju bajdužistiu. Z tijeji myti, jak pryjniav rišennia, vin zaboronyv sobi dumaty pro toho, chto štovchnuv joho na cej krok. Ce bulo nevažko. Jak astronavt, vin zvyk podovhu zalyšatysia naodynci z soboju. Kolychavsia razom iz diglatorom, — kolos musyv perechyliatysia to v toj, to v toj bik, — ale ce vidčuttia bulo Angusovi dobre znajome. Prylad pokazuvav majže trydciať myľ na hodynu. Žachni kartyny tanku smerti hadiv i zemnovodnych postupylysia miscem lahidnym skeľnym pahorbam, ukrytym vulkaničnym tufom, dribnišym i lehšym za pisok. Angus mih zbiľšyty švydkisť, ale todi zrosla b zahroza vsiliakych nespodivanok. Poperedu buv bahatohodynnyj marš, i ščodali doroha stavala važčoju. Zazubreni kontury na obriji vže ne maskuvalysia pid chmary. Angus nablyžavsia do nych, a nezhrabna tiń veletochoda strybala poperedu. Pry joho velyčeznij masi mechanični nohy dorivniuvaly tretyni dovžyny korpusa, i koly dovodylosia zbiľšuvaty švydkisť, tobto podovžyty krok, kolos musyv po čerzi vykydaty vpered

kožnu kincivku razom iz stehnom. Ce robylosia zavdiaky persnevydnij osnovi kriplennia nih, svojeridnomu šasi, ščo vykonuvalo roľ stehon. To buv velyčeznyj kovzkyj dysk, jakyj trymav korpus. Otož ruchajučyś, veletochid počynav ne tiľky pochytuvatysia, a j pidstrybuvaty, zatočuvatysia, i krajevyd chytavsia pered očyma vodija, nemov pjanyj. Do bihu taki važki mašyny buly neprydatni. V umovach Tytana dlia nych važkym vvažavsia naviť strybok z vysoty dvoch metriv. Na menšych planetach i na zemnomu Misiaci vony peresuvalysia lehše. Prote konstruktory cych mašyn i ne dbaly pro velyku švydkisť. Veletochody pryznačalysia ne dlia perechodiv, a dlia vykonannia važkych robit. A vminnia peresuvatysia bulo druhoriadnoju vlastyvistiu j robylo ci praciovyti kolosy nezaležnymy. Majže hodynu Angus perežyvav najriznomanitniši vidčuttia: to jomu zdavalosia, ščo vin zastriaje v sklianomu chaosi, to vyrišuvav, ščo azymut nakresleno prosto geniäľno, a to, koly nablyžavsia do čerhovoho nagromadžennia kamjanych bryl, jaki ledve trymalysia na strimkych schylach, vin buv peven — kožen poduv viterciu može spryčynyty hurkitlyvu lavynu. Ta v krytyčnu myť, koly jomu vže zdavalosia, niby vychodu nemaje, zjavliavsia zručnyj prochid i ne dovodyloś ni laviruvaty, ani zadkuvaty z hluchoho kuta. Ščopravda, nevdovzi Angus vyznav, ščo najkraščym vodijem na Tytani bula b zyzooka liudyna, adže dovodylosia prymudriatysia vodnočas ozyraty z vysoty miscevisť i stežyty za myhotlyvym pokažčykom napriamku, ščo tremtiv, mov strilka zvyčajnoho kompasa, na tli pivprozoroji karty. Odnak dosi vse jakoś išlo, naviť nepohano, bo vin pokladavś i na vlasni oči, j na kompas. Vidrizanyj od usioho svitu šumom sylovych agrehativ i rezonansovym dzyžčanniam (vono ne prypynialosia pid čas usioho cioho važkoho perechodu), Angus use-taky bačyv svit Tytana kriź soncezachysni šyby svoho sklianoho prymiščennia. Choč by kudy vin povertav holovu, a vin robyv ce ščorazu, koly bula zmoha, — Angus bačyv nad chvyliamy tumaniv hirśki chrebty, nazubleni vulkanamy, ščo ne prokydalysia dovhi viky. Idučy šerechatoju kryhoju, vin pomičav pliamy hlyboko vmerzlych u neji vulkaničnych bomb i šče jakiś tajemnyči tini, schoži na morśkych zirok čy sprutiv, neruchomych, nače komachy v burštyni. Potim miscevisť zminylasia-vona lyšalasia tak samo hriznoju, ale po-inakšomu. Zdavaloś, planeta perežyla periöd bombarduvań i vybuchiv, jaki slipymy vyverženniamy bazaľtu zdybylysia u vysočiń, ščob zastyhnuty dyko j mertvo. Angus uvijšov do vulkaničnoji uščelyny. Daleki stiny kratera vydavalysia zvidsy čymoś nejmovirnym, pro ščo hodi bulo rozpovisty movoju zemlianyna, syna biľš idyličnoji planety. Akumuliacija mertvotnosti vulkaničnych zhustkiv prosto vražala. Zahublenij u ciomu labirynti liudyni naviť krokujučyj veleteń perestav zdavatysia veletnem. Vin dribniv poriad z cymy zastyhlymy masyvamy lavy. Kolyś kosmičnyj cholod skuvav jich sered kilometrovych vohnespadiv, a poky vony ostyhaly, stikajučy v provallia, roztiah jich u gigantśki priamovysni buruľky — cyklopični kolonady. Sered takoho landšaftu diglator zdavavsia komašynoju, kotra povze popid sklepinniam budivli, pokynutoji veletenśkymy meškanciamy. Odnak spravžni proporciji buly šče raziučiši. Vlasne, v cij dykosti, v ciomu carstvi chaosu, čužomu liudśkym očam, na dumku ne spadalo žodne porivniannia z zemnymy horamy. Tut vyjavlialasia žorstoka krasa pusteli, vyverženoji z planetnych hlybyn i peretvorenoji čužym Soncem z rozpečenoji lavy u kamiń. Čužym, bo Sonce tut ne bulo polumjanym dyskom, jak na Misiaci čy na Zemli, a cholodnym blyskučym cviachom, ubytym u rudyj neboschyl. Vono davalo malo svitla i šče menše tepla. Za stinamy veletochoda bulo minus 90 gradusiv — temperatura napročud lahidna dlia cijeji pory roku. Na vychodi z uščelyny Angus pobačyv zagravu — vona pidijmalasia ščoraz vyšče, až poky ohornula čverť nebokraju, i vin ne vidrazu zrozumiv, ščo ce ne schid Soncia j ne

promiń selektora, a volodar Tytana, otočenyj čyslennymy kiľciamy, žovtyj, jak med, Saturn. Rizkyj kren kabiny, pronyzlyvyj zojk motoriv, na jakyj hiroskopy zreaguvaly švydše, niž vin sam, nahadaly jomu, ščo teper ne čas na spohliadannia. Pokirlyvo schylyvšy oči dodolu, Angus naraz usvidomyv uveś komizm svoho stanovyšča. Vysiačy v zbruji, vin sovav i sipav nohamy, niby dytyna, ščo rozvažajeťsia na hojdalci, ta pry ciomu vidčuvav kožen hromovyj krok diglatora. Dno uščelyny stavalo dedali strimkišym. I choča vin skorotyv krok, mašynnyj viddil spovnyvsia nadsadnym vyttiam turbin. Veletochid opynyvś u hlybokij tini, j poky Angus uvimknuv prožektor, ledve vstyh obmynuty vystup skeli. Inercija majatnykove rozihnanych važeznych kincivok, niby skoriajučyś peršomu zakonovi Ńjutona, tiahla diglator po priamij liniji, choča dovodylosia robyty povorot. Ce pryzvelo do krajnioho perevantažennia dvyhuniv. Usi pokažčyky, jaki dosi svitylysia spokijnym zelenym svitlom, uraz spalachnuly purpurom. Turbiny rozpačlyvo zavyly, vytyskajučy iz sebe vse, na ščo buly zdatni. Generator tachometra holovnoho hiroskopa zablymav — otže, mohly perehority zapobižnyky. Sydiačy u kabini zahrozlyvo nachylenoho diglatora, Angus Parvis oblyvavsia cholodnym potom, ujavliajučy, jak bezhluzdo roztroščyť dovirenu jomu mašynu. Na ščastia, lyše livyj liktiovyj kovpak začepyvsia za skeliu, skrehotnuvšy, mov korabeľ, ščo siv na ryfy. Z-pid stali bryznulo skalkamy j snopamy vykresanych iskor, i veletochid, zdryhajučyś, povernuv sobi rivnovahu. Pilot stripnuv holovoju, radyj, ščo v uščelyni vtratyv zvjazok iz Gosse, bo samodijučyj peredavač pokazav by na monitori vsiu joho pryhodu. Angus vyjšov z hlybokoji tini i podvojiv uvahu. Jomu zrobylosia soromno — sprava bula elementarna j stara, jak svit. Adže zrušyty z miscia okremo teplovoz i zrušyty joho, koly do nioho pryčepleno vervečku vahoniv, — ce absoliutno rizni reči. Vysiačy v zbruji, Angus imituvav maršovyj krok, i kolos buv znovu napročud sluchnianyj. Pilot u šybku bačyv, jak slabkyj poruch joho ruky v tu ž myť staje zmachom kliščuvatoji lapy, a koly vin robyť krok, baštopodibna noha zblyskuje dyskom kolina, vysuvajučyś upered. Angus vidijšov od kosmodromu vže na pjatdesiat visim myľ. Ce vin znav z fotograj, zroblenych suputnykom, i z karty, vykonanoji u masštabi 1:800 (vyvčav jich naperedodni vvečeri), ščo doroha do Graalia podiliajeťsia na try osnovni častyny. Perša ochopliuvala tak zvane «kladovyšče» j vulkaničnu uščelynu, jaku vin ščojno pomynuv. Druhu ščojno pobačyv — to bula vyrva v masyvi zastyhloji lavy, zroblena serijeju termojadernych vybuchiv. Ce buv najbiľšyj masyv zastyhlych vyveržeń orlandśkoho vulkana, i raniše nichto ne mih joho podolaty inakše, niž zderšysia strimkymy schylamy. Jaderni vybuchy vjilysia v sejsmičnyj barjer, ščo doty zatuliav prochid, i rozrizaly joho navpil tak, jak rozihrityj niž rozrizaje šmat masla. Na karti, ščo svitylasia pered Angusom u kabini, ce mižhirja bulo heť obmaliovane znakamy oklyku; vony nahaduvaly, ščo tut ni v jakomu razi ne možna vychodyty z mašyny. Radiäcija pislia termojadernych vybuchiv bula j dosi nebezpečna dlia liudyny, nezachyščenoji pancyrom veletochoda. Vychid z uščelyny viddiliala vid vchodu v mižhirja rivnyna zavdovžky z myliu, heť čorna, nače prytrušena sažeju. Až tut Angus počuv Gosse. Ničoho ne skazav jomu pro te zitknennia zi skeleju, a Gosse povidomyv, ščo po toj bik zvoru Velykoho Špylia, na pivdorozi, radiönahliad za nym zdijsniuvatyme vže Graaľ. I same tam počynalasia tretia, ostannia častyna dorohy čerez zapadynu. Čornyj pyl, ščo vkryvav rivnynu miž dvoma krutoschylamy, oblipyv nohy diglatora za kolina, Angus švydko j upevneno prostuvav u nyźkych klubach kuriavy do majže priamovysnych stin rozkolyny. Vin probravsia do neji kriź ulamky skeľ, oplavlenych žarom vybuchiv. Ci skeli, tverdi mov diämant, rozsypajučyś pid irydijevymy pidošvamy diglatora, rozlitalysia navsibič iz svystom kuľ. Ale dno uščelyny bulo hladeńke, jak stil. Angus opynyvsia miž obsmalenych stin u vyliaskach krokiv. Vin uris u mašynu, jaka movby stala joho vlasnym, zbiľšenym do gigantśkych rozmiriv, tilom. Uvijšov u

temnu hlybiń, taku nespodivanu j neprohliadnu, ščo musyv zasvityty fary. Jichnie rtutne prominnia zmahalosia z klubjam moroku, ščo borsalosia miž stovpamy zvoru, ne puskajučy tudy rude, cholodne, pochmure svitlo neba, ščo jasnilo v brami mižhirja. Za kožnym krokom veletochoda cia svitla pliama robylasia vse biľšoju j biľšoju. Narešti stiny majže zijšlyś, nenače ne bažaly vypuskaty joho veletochid «Polux», namahalysia stysnuty joho nezhrabni pleči v svojich kamjanych obijmach. Prote ce bula iliuzija: obabič mašyny lyšalosia po kiľka metriv. I vse-taky Angus musyv upoviľnyty chid, bo «Polux», nabyrajučy švydkosti, znovu počav zahrozlyvo chytatysia, mov kačka. Ce zumovliuvalosia zakonom pryskorennia — inženeram ne poščastylo pryborkaty joho povnistiu. Ostanni trysta metriv Angusovi dovelosia dertyś krutym schylom, oberežno promacujučy kožen krok. Vin naviť prychyliavsia do samoji šybky, ščob krašče bačyty, kudy stavyty baštopodibni nohy «Poluxa». Angus tak pyľno vdyvliavsia v grunt pid soboju, ščo, raptom pidvivšy holovu, až zastyh vid nespodivanky: dovkola vse tonulo v dyvnomu svitli… Velykyj Špyľ vysočiv nad bilo-rudym okeanom chvyliastych chmar, samotnio strymiv na tli neba, priamovysnyj i čornyj. Angus až teper zrozumiv, čomu dechto nazyvav Špyľ Božym paľcem. Potrochu styšyvšy kroky j zatrymavšyś na zručnij dlia ohliadu miscyni, vin sprobuvav ulovyty v styšenomu spivi turbin holos Graalia, ničoho ne počuv i zachodyvsia vyklykaty Gosse. Odnak i toj ne ozyvavsia. Diglator i dosi perebuvav u radiötini. I todi stalasia dyvna rič. Vzahali radiökontakt iz kosmodromom buv dlia Angusa nepryjemno nadokučlyvym, nemovby zavažav jomu. Mabuť, čerez te, ščo pilot vidčuvav chaj ne v slovach, a v holosi Gosse prychovanu sturbovanisť, a može, j nedoviru. V tij tryvozi bulo bažannia opikuvatysia nym, a cioho Parvis prosto ne znosyv. Teper že, koly vin i spravdi lyšyvsia sam, bo ni liudśkyj holos, ani avtomatyčni impuľsy radiömajaka z Graalia ne dolynaly do nioho v cij bezkrajij bilij pusteli, vin zamisť polehšennia vidčuv sebe nepevno, jak liudyna u palaci dyv, jaka ne maje žodnoho bažannia pokynuty joho, doky ne pobačyť, ščo brama, dosi navstiž vidčynena, sama soboju zamykajeťsia pered neju. Angus vylajav sebe za nepotribnyj nastrij, schožyj na pereliak, i počav schodyty do zaboločenoho schylu moria. Choča j nekrutyj, schyl buv podekudy obledenilyj, i Angus orijentuvavsia prosto na čornyj Velykyj Špyľ, ščo siahav neba i zihnuvsia tak, nemov i spravdi buv paľcem, ščo pidmaniuje do sebe. Raz i vdruhe plyta pidošvy veletochoda sporsnula z tupym skrehotom, skydajučy donyzu hromaddia ulamkiv iz kryžanoho pancyra, ale ce kovzannia ne zahrožuvalo padinniam. Treba bulo tiľky stavyty nohy, vbyvajučy stupni šypamy v zaškarublyj nast, a ce spoviľniuvalo ruch. Veleteń schodyv vyhnutym schylom miž dvoma uščelynamy, vperto hupajučy nohamy tak, ščo až fontany kryžynok obsypaly jomu nakolinnyky j dysky kolin. Angus bačyv ščoraz dali vhlyb dolyny, dno jakoji vže vydnilo kriź tuman. Diglator spuskavsia nyžče j nyžče, a čornyj paleć Velykoho Špylia, vyzyrajučy z-nad moločno-bilych chmar, zdavavsia šče hriznišym. Tak veletochid dosiah zony tych chmar, jaki plyvly rivno j poviľno, mov nevydymoju rikoju. Chmary obijnialy joho stehna, tuman zatulyv kabinu, ale znyk umyť, nače joho zdmuchnuly. Šče kiľka chvylyn Čornyj Paleć bovvaniv nad perystoju bilynoju — jak kamjanyj stovp sered piny i kryhy arktyčnoho okeanu. Potim Paleć znyk, Angus spynyvś i prysluchavsia, bo raptom jomu zdalosia, niby čuje slabkyj uryvčastyj pysk. Povertajučy diglator to livoruč, to pravoruč, vin čekav, ščob cej plaksyvyj spiv, uže cilkom vyraznyj, zazvučav odnakovo v oboch vuchach. Peleng vychodyv z Paľcia, podajučy virnyj napriamok. Angus pišov prosto na nioho. Koly b vidchylyvś, uryvčastyj sygnal stav by holosnišym i tryvožnym. Krokomir pokazav sotu myliu. Biľša častyna dorohy lyšylasia pozadu. Menša, pidstupniša, rozkynulasia pered nym, ohornuta imloju. Važki chmary teper temnily vysoko nad nym, vydymisť

siahala kiľkasot metriv. Anerojid pokazuvav, ščo tut počynajeťsia najbiľša zahlybyna, ale z micnym gruntom. Angus išov, pokladajučyś i na sluch, i na zir, bo stalo vydniše, čerez snih — očevydno, to buv dvookys zamerzloho vuhleciu j angidrydy inšych zastyhlych haziv. Zridka zpid nych vyhliadala morena — slid liodovyka, jakyj utysnuvsia kolyś u rozpadynu vulkaničnoho masyvu, proorav jiji plazujučoju tušeju, skuvav kryhoju skeľni ulamky, a potim, vidstupajučy abo tanučy vid magmy v hlybynach Tytana, lyšyv morenu v chaotyčnomu bezladi. Krajevyd zminyvś, mov zymovoho poludnia. Znyk jedynyj suputnyk «Poluxa» — joho vlasna tiń. Velet stupav upevneno, hruznučy metalevymy čerevykamy v snihu, v dzerkalach zadnioho bačennia Angusovi bulo vydno vlasni slidy, hidni tyranozavra — najbiľšoho z-pomiž dvonohych chyžakiv mezozoju. Za cym slidom Angus pereviriav napriamok. Z pevnoho času joho počalo peresliduvaty nejmovirne vidčuttia, niby vin ne sam u kabini, a za joho spynoju je inša liudyna, vin až čuv jiji dychannia. To bula haliucynacija, ščo vynykla, mabuť, vid perevtomy sluchu monotonnymy radiösygnalamy. Angus ce znav, ale vona tak jomu dopekla, ščo vin zatrymav viddych. Todi «druhyj» protiahlo zitchnuv. Nevže ne haliucynacija, a ščoś inše?.. Pilot zbyvsia z rytmu, kolos zatočyvsia. Ledve vtrymav joho j počav haľmuvaty, až poky zovsim spynyv. «Toj druhyj» perestav dychaty. Nevže ž ce buv vidhomin z mašynnych kolodiaziv diglatora? Stojačy na misci, Angus vdyvliavsia v navkolyšnij prostir, až poky pobačyv na bezmežnych snihovych pokryvalach čornu rysku, znak oklyku, namaliovanyj tuššiu na bilyni horyzontu. Zvidsy hodi bulo rozibraty, čy to taka skelia, čy skupčennia chmar. I choča vin zrodu ne bačyv veletochoda u zymovij obstanovci ta šče j z vidstani myli, joho ochopyla vpevnenisť, ščo to diglator Pirxa. I vin rušyv do nioho, naviť ne zvernuvšy uvahy na sygnal, jakyj rizav vucha dedali syľniše. Angus dodav kroku. Čorna vertykaľna pliama dvojilasia na bilomu tli, bo diglator zdryhavsia vid kožnoho kroku. Čerez kiľkanadciať chvylyn vže možna bulo zrozumity spravžni rozmiry pliamy. Tudy bulo z pivmyli, može, trochy biľše. Teper Angus i sam dyvuvavsia, čomu ne poslav u toj bik radiösygnaliv. Čomuś ne zvažuvavsia. Do sliz udyvliajučyś u postať zaliznoho veleta, Angus pomityv za šybkoju, v serci kolosa, maleńkoho čolovička, jakyj, vysiačy posered kabiny, ruchavsia niby pavučok u pavutynni. Angus išov za nym, i jichni velety lyšaly po sobi dovhi chvosty kuriavy, nače korabli spinenu boroznu vody na mori. Angus nazdohaniav joho, vodnočas ne zvodiačy oka z dorohy poperedu. A tam bulo na ščo podyvytysia. Viddalik klubočylasia zaviriucha, u prosvitach jakoji zblyskuvala šče slipučiša za snih bilyna. To bula zona cholodnych gejzeriv. Todi Angus poklykav toho, za kym hnavsia. Poklykav raz, udruhe, vtretie, ale toj ne vidpoviv, a navpaky — dodav kroku, niby namahajučyś utekty vid svoho riativnyka. Angus peresliduvav utikača, ščoraz biľše rozchytujučy tulub svoho kolosa, vymachujučy joho mohutnimy rukamy, pospišav do zahybeli, bo strilka krokomira tremtila bilia červonoji podilky — 48 myľ na hodynu. Angus dovho kryčav zachryplym vid chvyliuvannia holosom, ta raptom jomu zacipylo, bo čorna postať počala rozšyriatysia, spuchajučy, jiji kontur utratyv čitkisť, i vin bačyv u inšomu diglatori vže ne liudynu, a velyku tiń, jaka rozmyvalaś u bezformnu pliamu, až poky rozvijalasia j znykla. Angus lyše teper zbahnuv, ščo hnavsia sam za soboju. To buv dosyť ridkisnyj, odnak vidomyj i na Zemli, v Aľpach, fenomen pid nazvoju «Pryvyd Brokena». Vlasne vidobražennia na tli jasnych chmar. Vraženyj cym vidkryttiam, pryholomšenyj žorstokym rozčaruvanniam, Angus napružyv usi mjazy, sudomno chapajučy povitria, spalachnuv liuttiu j rozpačem, laden spynytyś vidrazu, bez zatrymky. Ta nutrošči kolosa nače vybuchnuly, joho šarponulo i kynulo vpered. Optymetry chliupnuly červinniu, jak rozpanachani žyly krovju. Diglator

zadvyhtiv usim korpusom, nače korabeľ, ščo naporovsia na pidvodnyj ryf, i počav chylytyś. Jakby Angus ne schamenuvsia j ne pereviv joho na poviľnišyj krok, veletochid zavalyvsia b. Bahatoholosyj protest raptovo perevantaženych agrehativ zaspokojivsia, Angus povysnuv z rozčepirenymy nohamy, dychajučy tak važko, niby sam probih oci važki ostanni myli. Sliozy rozčaruvannia j hnivu stikaly joho rozpašilym oblyččiam. Trochy zaspokojivšyś, vin vyter mjakoju pidkladkoju rukavyci spitnili brovy, tymčasom jak gigantśka lapa veletochoda, povtoriujučy cej joho ruch, pidnialasia vhoru, zatulyla vikno kabiny peredpliččiam i z hurkotom udaryla v vyprominiuvač, roztašovanyj na bezholovych plečach. Angus zabuv vidkliučyty pravyciu z konturu! Cej čerhovyj idiötśkyj včynok ostatočno pryviv joho do tiamy. Angus rozvernuvsia, ščob vlasnym slidom pity nazad, bo zvuky pelenga zovsim rozladnalysia. Musyv staty na dorohu i jty neju, doky bude zmoha, a jakščo joho zaslipyť zaviriucha v zoni gejzeriv, — vin rozhaniatyme jiji vyprominiuvačem. Vrešti Angus vidšukav te misce, de joho zbyla z pantelyku fatamorhana — dzerkalo z chmar ta haziv. A može, vin zduriv šče raniše, koly piddavsia ne na optyčnyj, a na akustyčnyj obman i perestav zistavliaty peleng iz kartoju? Misce, kudy joho zaneslo, vyjavyloś ne duže daleko vid dorohy, za krokomirom — jakychoś devjať myľ. Ale na karti tam ne bulo nijakych gejzeriv — vony tiahlysia dali na pivnič; ce dovodyla rozvidka OPS. Čerez te Marlin i poradyv ity z Roembdena do Graalia kružnym šliachom z pivdnia, bramoju zahlybyny, jaku nikoly dosi ne zatopliuvalo, choča j zasypalo snihom gejzeriv. Marudno, ale bezpečno. V najhiršomu razi zapadynu mohly perehorodyty diuny dvookysovoho snihu, odnak diglator mav dostatniu potužnisť, ščob podolaty naviť pjatymetrovi kučuhury, a koly b zastriav, Graaľ vyslav by buľdozery z dystancijnym upravlinniam, zniavšy jich z robit u šachti. Ale nichto ne znav, de same propaly oti try veletochody. Bo bezperervnyj radiözvjazok ne dijav u zahlybyni, na staromu šliachu. Joho pislia tych katastrof pokynuly. Krim toho, do pivdennoji zapadyny ne dochodyly j korotki chvyli, ta j retransliuvaty jich ne možna bulo — adže Tytan ne maje iönosfery. Dovodylosia vykorystovuvaty satelitarni radiöperedavači, odnak Saturn chvostom svojeji burchlyvoji magnitosfery hlušyv buď-jake vyprominiuvannia, krim lazernoho. Choča lazery Graalia, probyvajučy našaruvannia chmar, dosiahaly patruľnych suputnykiv, odnak ti suputnyky, ne osnaščeni peretvoriuvačamy chvyľ takoho šyrokoho diäpazonu, buly nespromožni perekoduvaty svitlovi impuľsy na radiösygnaly. Mohly, ščopravda, posylaty spalachy v zahlybynu, ta ce, na žaľ, ničoho ne dalo b. Podolaty gejzerovi buri mih tiľky lazer takoji potužnosti, jaka rozplavyla b dzerkala suputnykiv. Vyvedeni na orbity, koly Graaľ išče tiľky rozbudovuvavsia, dzerkala vže zaznaly pevnoji koroziji i pohlynaly nadto bahato promenevoji energiji, choča maly b vidbyvaty jiji na 99 vidsotkiv. U cej klubok nedohliadiv, rozbazariuvannia zasobiv, pospichu, nečitkoji roboty transportu ta zvyčajnoji durosti, prytamannych liudiam skriź, a otže i v kosmosi, odyn po odnomu vtiahlo j oti veletochody, za jakymy j slid zapavsia. Lyšalaś ostannia nadija — na micnyj grunt zapadyny. Ta čy takyj vin tverdyj? Angus nevdovzi mav peresvidčytysia v ciomu. Jakščo vin speršu spodivavsia vyjty na slid svojich poperednykiv, to teper uže vtratyv na ce nadiju. Jšov za azymutom, bo doroha tiahlasia vhoru, až poky vyvela joho z tijeji kuriavy. Livoruč vysočily zanureni v chmary strimčaky davnioji magmy, z jakoji viter poobmitav snih. Angus rozvažlyvo obmynuv ce misce. Pišov kamenolomneju vpoperek obledenilych uščelyn, u kryzi bulo vydno buľbašky nezamerzloho hazu. Koly zalizni stupni raz i vdruhe prolamaly kryžanu škaralupu, zapadajučy v porožnynu, zniavsia takyj hurkit i trisk, jakyj čuje, mabuť, lyše kapitan kryholama, taraniačy poliarni torosy. Perš niž rušyty dali, Angus dbajlyvo ohlianuv nohy veletochoda. Potim šče dovho moročyvsia, poky počuv uryvčastyj zumer odnakovoho tonu. Trochy zhodom sygnal u

pravomu navušnyku zasvystiv, a v livomu zahuv basom. Otož Angus terpliače obertavsia, poky zumery zazvučaly v unison. Poperedu miž nagromadženymy kryžanymy plytamy vidkryvsia dosyť šyrokyj prochid, to bula ne vodiana kryha, a zastyhli vuhlevodni. Dodolu Angus zijšov hrubozernystym suchym ščebenem, ščosyly strymujučy švydkisť, bo tysiača visimsot tonn veletochoda tiahly zi schylu vnyz. Vkryti chmaramy vulkanični stiny kratera rozstupylysia, j pered očyma postala ulohovyna. Vin spodivavsia j tut pobačyty miscynu, zabarvlenu vsima kolioramy rajduhy, ale pobačyv Birnamśkyj lis… Z tisnych otvoriv byla dobra tysiača gejzeriv, vykydajučy v otrujnu atmosferu kypliači strumeni amonijevych rozčyniv. Džerela pid strachitlyvym tyskom vystriliuvaly ridynu v temne nebo, peretvoriujučy joho na kalamutnyj chaos. Angus buv peven — do nioho strumeni ne doberuťsia, experty daly garantiju, tož dumav ne pro ce. Slid bulo abo vidrazu povernutysia do Roembdena, abo prosuvatysia dali, sluchajučy beznevynni zvuky v navušnykach, mov pidstupnyj spiv Odissejevych syren. Brudno-žovti chmary, važki j ledači, rozplyvalysia nad usijeju zapadynoju, aby spadaty dodolu dyvnym lypkym snihom, ščo, zastyhajučy, peretvoriuvavsia na spravžni zarosti Birnamśkoho lisu, chymernoho j voruškoho. Vlasne, ce dyvo lyše z velykoji viddali čymoś nahaduvalo zasypanu snihom pušču. Zapekla hra agresyvnych chimičnych spoluk, jaku veś čas pidžyvliuvaly novi pryplyvy, bo okremi grupy gejzeriv byly bezperestanu v nepohamovne rozmirenomu rytmi. Stvoriuvalyś lamki, movby porcelianovi džungli, ščo siahaly čverťmyľnoji vysoty. Ciomu spryjala j slabka gravitacija. Bili sklysti chašči nakladalyś odna na odnu, a koly nyžni vže ne mohly utrymaty masyvu merežanych rozhalužeń, ščo bez upynu pnulyś u nebo, to osypalysia j zavaliuvalyś iz protiahlym hurkotom, jak vselenśkyj sklad porceliany v chvylynu zemletrusu. Zreštoju, same «porcelianotrusom» chtoś lehkovažno j nazvav ci obvaly birnamśkych lisiv. Pryholomšlyve j vodnočas beznevynne vydovyšče obvalu možna bulo ohlianuty lyše z vertoliota. Otakyj buv lis Tytana; zblyźka vin zdavavsia netryvkoju konstrukcijeju, bilopinnoju j merežyvnoju, prote ne tiľky veletochid, a j liudyna v skafandri mohla prodertysia kriź joho chašči. Ne prosto zahlybytyś u taku lehšu vid pemzy, zastyhlu pinu, čymoś serednim miž skryžaniloju mazziu i merežyvom, spletenym z najtonšych porcelianovych volokon. Nichto ne zmih by ruchatysia tam švydko, a vse ž prosuvavsia b upered, bo toj bezmir nahaduvav spravžniu chmaru z drahlystoji pavutyny usich vidtinkiv biloho — vid perlamutrovo-opalovoho do slipučo-moločnoho. Uvijty do lisu bulo možlyvo, ta nichto ne mih daty garantiji, čy ne perebuvaje same cia častyna lisu vže na meži vytryvalosti j čy ne zavalyťsia vona, chovajučy mandrivnyka pid kiľkasotmetrovym šarom samorujnivnoho sklyva, jake zdajeťsia puchom lyše v malij kiľkosti. Šče raniše, koly Angus perebuvav na traversi j porcelianovyj lis chovavsia za čornym vystupom hirśkoho schylu, zvidty lynulo bile siajevo, nemov provist, ščo zvidty maje zijty sonce. Te svitlo nahaduvalo lelitky, ščo liahajuť na chmary zemnoho Pivničnoho Liodovytoho okeanu, koly korabeľ, jakyj plyve u vidkrytych vodach, nablyžajeťsia do liodovych poliv. Angus išov nazustrič lisu. Vražennia, niby stojiť na korabli abo skoriše sam je tym korablem, pidsyliuvaloś rozmirenym pohojduvanniam zaliznoho veletnia. Poky vin schodyv z krutyzny, siahajučy pohliadom horyzontu, okreslenoho svitloju linijeju, lis iz vysoty zdavavsia rozpleskanoju na poverchni chmaroju, vsia poverchnia jakoji zdymalasia j sipalaś u nezbahnennomu nervovomu tremtinni. Angus išov, a chmara zrostala j zrostala, niby barjer materykovoho liodovyka. Pilot uže bačyv dovhi, pokručeni jazyky, ščo vidchodyly od nioho; mov snihovi lavyny, vony ruchalysia v nejmovirno spoviľnenomu tempi. Lyše todi, koly od snihovych klubkiv joho viddilialo kiľka sot krokiv, Angus

počav rozrizniaty otvory, ščo ziajaly v nych: i velyki, nače vchody do pečer, i mali, mov nory. Vony temnily v spletinni puchnastych haluzok i kryslatoho hillia z napivkalamutnoho, napivbiloho skla. Pid čerevykamy veleta zachriaskotiv ščebiń, hostryj i krychkyj. Radiö na dva holosy zapevnialo, ščo mašyna ruchajeťsia v potribnomu napriamku, tož Angus i jšov, podužčav homin motoriv, ščo zbiľšyly oberty, aby podolaty zrostajučyj opir. Angus čuv skrekotlyve zojkannia chaščiv, jaki rozlamuvav kolinamy i korpusom veletochoda, pozbuvšyś peršoho pereliaku. Teper vin bojavsia lyš odnoho: lehše znajty holku v kopyci sina, niž bodaj odnoho z tych, ščo propaly. V cij huščavyni ne lyšalosia slidiv, bo fontany gejzeriv žyvyly chmaru, kožna vyrva j provalyna zarostaly švydko, mov žyva rana. Angus proklynav nepovtornu krasu, jaka joho otočuvala. Toj, chto nazvav jiji Birnamśkym lisom, zapozyčyvšy nazvu v Šexpira, buv, pevno, estetyčnoju naturoju, ale zaraz v Angusa, jakyj sydiv u diglatori, vynykaly zovsim inši porivniannia. Čerez spletinnia vidomych i nevidomych pryčyn Birnamśkyj lis to vidstupav, to posuvavsia vhlyb zapadyny, šyriačyś na tysiačach, desiatkach tysiač hektariv, a sami gejzery buly dosyť bezpečni, jakščo pomityty jich zdaleku. Lunav hromovyj hurkit gejzeriv, čulosia strachitlyve vyttia, nače v polohovych mukach kryčala sama planeta. Hazy proryvalysia na poverchniu j rozlitalysia vusibič bryzkotlyvym sklyvom, peretvoriujučyś u zastyhli chašči. Lyše zakinčenyj nevdacha mih zvalytysia v otvir gejzera, jakyj miž dvoma vybuchamy na myť zavmyraje. Najlehše bulo obmynaty na bezpečnij dystanciji same ti, ščo vyjavlialy sebe postijnym hurkotom, svystom i dvyhtinniam poverchni. Natomisť nespodivanyj vybuch, naviť ne duže blyźkyj, najčastiše vyklykav gigantśkyj obval. Poviľno stupajučy krok za krokom, Angus malo ne prytyskavsia oblyččiam do broniovanoji šyby. Bačyv moločno-bili zastyhli strumeni-stovbury. Vnyzu vony buly najtovšči, vhori ž rozhalužuvalysia myhotlyvym klubkom. A v zakryžanilych džungliach nyžnioho poverchu rosly novi zarosti, spynajučyś lehkymy jarusamy vhoru, zastyhajučy v skeletopodibni, pavuči pahony, kokony, hnizda, plavuny, džhutyky, ziabra, vyderti z tila ryb, ale vse šče dychajuči, bo vse i vsiudy blymalo, rozpovzalosia, splitalosia, z tovstoji pamorozi snuvalyś tonki holčasti pahony. Vony zhortalysia v suvoji, osidaly, splyvaly j znovu napovzaly odne na odne, bezperervno skrapujučy z nevidomoji vysoty klejkym molokom. Žodne slovo, ščo vynyklo na Zemli, ne mohlo opysaty ciu robotu v bilomu, vidmytomu vid tini, jasnomu movčanni, u cij tyši, kriź jaku proryvavsia šče viddalenyj, ščojno narodženyj hurkit — svidčennia pidzemnoho pryplyvu deś hlyboko v žerlach gejzeriv. Angus zupynyvsia, ščob zbahnuty, zvidky dolynaje cej narostajučyj hurkit, ta vraz pomityv, ščo lis počav utiahaty joho v sebe. Ne pidijšov do nioho, jak lis u «Makbeti», — u cych chaščach niby nizvidky, z absoliutno neruchomoho povitria zrodžuvalyś mikroskopični plastivci snihu, jakyj ne padav z neba, a prosto zjavliavsia na temnych plytach broni diglatora, na zvarnych švach joho plečovych ščytiv. Uže vsia verchnia častyna korpusu bula pryporošena cym snihom, jakyj utračav podibnisť do snihu, bo ne padav zhory, a lypnuv bilym syropom, vypuskav parostky, snuvavsia moločno-voloknystym nyttiam. Angus i ne zohledivsia, jak diglator obris snihovym chutrom, ščo, tiahnučyś tysiačamy pasem, miniačyś na svitli, peretvorylo korpus mašyny na velyčeznu bilu liaľku, chymernu snihovu babu. Angus prymusyv joho leď zdryhnutysia, j uže zastyhli masy snihu z kincivok i nakolinnykiv počaly spadaty vnyz velyčeznymy šmatkamy, a vpavšy, peretvoriuvalysia na kopyci tenditnych skalok. Svitlo vychopliuvalo z chystkoji kypučoji poveni fantasmahoryčni formy i sliplo, choča j ne osvitliuvalo poverchni. Lyše teper Angus ocinyv korysť, jaku davav uvimknenyj vyprominiuvač. Joho pekeľnyj žar vytopliuvav u chaščach tuneľ, jakym prostuvav diglator. To z livoho, to z pravoho boku strumeniv haz, harmatnymy

postrilamy vyryvajučyś iz začeplenych diglatorom chmar. Časom vybuchy zvučaly kanonadoju: ce koly prokydavsia nedalekyj gejzer; vin pliuvavsia v usi boky, a nad nym vyruvav cilyj sultan haziv. Nespodivano snižystyj lis poridšav, utvoriujučy haliavynu pid nevysokym sklepinniam. Poseredyni haliavyny ležav čornyj veleteń, pokazujučy jomu pidošvy zčeplenych stip i zihnutyj na odyn bik korpus. Ce nahaduvalo ulamky korablia, vykynutoho na bereh. Liva ruka veleta styrčala z bilych stovburiv, doloniu zatulyly rozlohi chašči. Pry padinni korpus majže vdavyvś u grunt. Zaliznyj velet ležav zihnutyj, ale nače ne skorenyj do kincia. Bo, krim ukrytych snihom kincivok, uveś korpus joho buv čystyj. Povitria nad nym leď tremtilo, bo z nioho j dosi vychodylo teplo. Angus Parvis prosto očam svojim ne viryv. Stalosia dyvo: zustrič z veletochodom-blyzniukom! Pilot chotiv buv ozvatysia, ta pomityv odnočasno dvi reči: pid povalenym diglatorom šyroko rozteklasia kaliuža masliano-žovtoji ridyny, ščo vytekla z hidravličnych pryvodiv. Otže, diglator poškodženyj, prynajmni častkovo. Perednie sklo kabiny, zaraz take schože na korabeľnyj iliuminator, ziajalo provalom i tiľky z rejok obšyvky styrčaly izoliacijni podušky. Cej otvir, spovnenyj morokom, paruvav, niby velet ne mih vypustyty v ahoniji ostannij viddych. Radisť nespodivanoji zustriči postupylasia miscem žachovi. Šče tiľky oberežno nachyliajučyś nad povalenym diglatorom, Angus uže znav, ščo vseredyni nemaje nikoho. Ta vse ž obnyšporyv nutrošči veletnia prožektorom, pobačyv bezladno zvišeni pryvody j pryčeplenu do nych elektronnu škiru. Ne majučy zmohy nachylytysia nyžče, Angus namahavsia zazyrnuty v usi kutky kabiny. Spodivavsia, ščo vodij, jakyj zaznav avariji j pišov, odiahšy skafandr, zalyšyv jakuś vistku, znak, odnak tam lyše valialasia perekynuta skryńka dlia instrumentiv i kliuči, ščo z neji povypadaly. Angus dovho sylkuvavsia zbahnuty, ščo tut stalosia. Diglatora mih povalyty obval, mohlo zasypaty; sproby vodija vyborsatysia skinčylysia ničym, todi vin vymknuv systemu blokiratoriv, ščo obmežuvaly dopustymu potužnisť, i vnaslidok perehrivu lusnuly mastyloprovody. Šybky v kabini vodij ne rozbyvav, adže viľno mih vyjty lazom u stehni abo avarijnym otvorom na chrebti. Skoriš za vse, šybku vybylo pid čas obvalu, koly veletochid upav horilyć. Na bik vin perevernuvsia, zmahajučyś iz zavalom. Otrujna atmosfera, napovnyvšy kabinu, vbyla b liudynu švydše, niž cholod. Otže, obval ne zachopyv liudynu znenaćka. Koly sklepinčasti chašči obvalylysia zhory na mašynu, vodij, rozumijučy, ščo veletochid nedovho vtrymajeťsia na nohach, vstyh nadiahty skafandr. I cym pereviv diglator na avarijne upravlinnia, bo speršu mav stiahty z sebe elektronnu škiru. Cej diglator ne mav nadpotužnoho vyprominiuvača, otož vodij zrobyv te, ščo charakteryzuvalo joho z najkraščoho boku: vziav instrumenty, perebravsia do mašynnoho zalu j, zbahnuvšy, ščo ne zmože polahodyty hidravliku, bo potriskalosia bahato truboprovodiv i vtraty vyjavylysia nadto velykymy, vidimknuv od reaktora vsi ti peredači, ščo služyly dlia peresuvannia, j uvimknuv reaktor majže na vsiu potužnisť. Vin bačyv, ščo veletochid jomu ne poščastyť uriatuvaty, ale žar atomnoho kotla, ščo vydiliavsia kriź broniovanyj korpus, roztopliuvav zaval. Tak utvorylasia cia pečera iz sklystymy stinamy. Angus pereviryv radiäciju, nablyzyvšy do zadnioji častyny korpusa ličyľnyky Gejgera. Vony odrazu ž holosno zacokotily. Švydkonejtronnyj atomnyj reaktor davno rozplavyvsia vid vlasnoho žaru j uže cholonuv, ale zovni bronia bula šče hariača j radiöaktyvna. Otož neznajomyj Angusovi vodij vyliz kriź rozbyte vikno, pokynuvitiy nepotribni instrumenty, j pišky zahlybyvś u lis. Angus šukav joho slidy v rozlytomu mastyli, ta ne znajšov ničoho. Obijšov metalevyj trup i počav šukaty v stinach ziajučoji pečery dirku, jakoju mohla b vylizty liudyna. Žodnoji takoji dirky ne bulo. Skiľky času mynulo vid momentu katastrofy, Angus ne znav. Znav odne: ti dvoje peršych znykly v lisi try doby tomu, a Pirx — hodyn na dvadciať-trydciať pizniše. Taka mizerna riznycia v časi ne davala zmohy vstanovyty, čy ce veletochid samoho Pirxa, a čy operatoriv z Graalia.

Angus, žyvyj, zakutyj u zalizo, stojav nad perekynutym veletom i spokijno rozmirkovuvav, ščo robyty dali. Deś u ciomu vytoplenomu žarom puchyrevi mav neodminno buty otvir, jakym uriatuvavsia neščaslyvyj vodij, ta, mabuť, pislia vteči otvir zasmoktalo. Porcelianovyj šram mav buty dosyť tonkyj — z diglatora Angus joho ne mih pomityty, tomu, vidkliučyvšyś od veletnia, jaknajšvydše perevdiahsia v skafandr, zbih, hurkočučy schodamy, do stehnovoho liuka, drabynkoju zliz na stupniu j ziskočyv na sklystyj grunt. Vytoplena v obvali pečera naraz vydalasia značno biľšoju, niby vin sam raptovo pomenšav. Angus obijšov pečeru dovkola — majže šistsot krokiv. Nablyžajučy šolom do prozorych misć, jakych, na žaľ, bulo čymalo, vin obstukuvav jich molotkom, prychoplenym na puľti upravlinnia, a todi sprobuvav vydovbaty nišu miž davno zatverdilymy «stovburamy». Poverchnia trisnula, mov skliana, zvidty posypalosia kryšyvo, potim ščoś zahurkotilo, j na nioho obvalylasia chmara lehkoho ščebeniu j krystaličnoho pylu. Angus peresvidčyvsia, ščo vse ce puste, znykloho vodija vin ne znajde, a sam opynyťsia v pastci. Prolom, u jakyj vin zajšov diglatorom do pečery, vže zatiahuvavsia bilymy, zavtovšky jak ruka buruľkamy, vony potrochu tužavily, nahadujučy soliani stovpy. Na ce ne bulo rady. A ščo najhirše, ne bulo času na spokijni rozdumy, adže j sklepinnia osidalo — vono vže majže torkalosia plečej veletochoda, schožoho teper na Atlanta, ščo trymaje na sobi nebesne sklepinnia. Angus i ne zhledivsia, jak znov opynyvsia v kabini, ščo vže potrochu, milimetr za milimetrom, nachylialasia razom iz korpusom, natiah elektronnu škiru i šče jakuś myť povahavsia, čy varto vmykaty vyprominiuvač. Tut u kožnomu včynkovi kryvsia neperedbačenyj ryzyk — rozplavlene sklepinnia mohlo j skrapaty i obvalytyś. Angus prosunuvsia na kiľka krokiv i tut-taky, bilia čornoji kupy polamanoho veletochoda, znajšov misce, zvidky mih uziaty rozhin i z usijeji syly vychopytysia nazovni. Ne dlia toho, ščob hanebno vtekty, a ščob vyrvatysia zi sklystoji hrobnyci. A tam uže pobačyť, ščo robyty dali. Sylova ustanovka zagrala turbinamy. Vid udaru stalevych kulakiv bila stina zahula, triščyny zirčasto rozpovzlysia vhoru j vusibič, i vodnočas hrymnuv hrim. Te, ščo stalosia, vidbulosia tak švydko, ščo Anpus ne vstyh ničoho zrozumity. Vidčuv takyj strachitlyvyj udar zhory, ščo velet, u jakomu vin sydiv, lyše basovyto zojknuv, zatočyvsia, vyletiv kriź vybytyj prolom, nače lystok paperu, i pid lavynoju bryl, ulamkiv, pylu tak raptovo vrizavś u grunt, ščo, nezvažajučy na amortyzaciju, vsi nutrošči Angusa Parvisa pidskočyly do horla. I v toj že čas padinnia bulo nejmovirno poviľne: ulamky, ščo vkryvaly stežku, jakoju vin pryjšov siudy, pidnimalyś, jich bulo vydno v šybku tak, nače ne vin padav, a ta snihova hladiń, na jaku hradom sypalyś ulamky, stavala pered nym dybky. Vin nablyžavsia z vysoty do cijeji bilyny, zahornutoji chmaramy kuriavy, až poky kriź usi špangouty korpusa, vyjuči motory, jichni važeli, zachysni ridyny broni do nioho dijšov ostannij hromovyj udar. Angus ležav osliplyj. Lobove sklo ne trisnulo, odnak uhruzlo u vidvali, masu jakoho vin vidčuvav na sobi, na spyni diglatora. Turbiny vyly vže ne pid nym, a zzadu na cholostych obertach, bo vid perevantažennia sami sebe vymknuly. Na čornomu, mov saža, tli vikna polumjanily vsi pokažčyky. Vony potrochu blidly j sirily, todi staly jasno-zelenymy, odnak ti, ščo buly z livoho boku, odyn za odnym hasly, nemov dotlivajuči žaryny. Angus ležav z livoho boku v pokaličenomu veletochodi. Pokaličenomu, bo ruky j nohy diglatora ne dijaly. Svityvsia lyše kontur joho druhoji segmentnoji polovyny. Sudomno dychajučy, Angus vidčuvav smorid perehoriloho mastyla. Otže, stalosia te, čoho vin bojavsia. Čy zmože napivparalizovanyj diglator bodaj povzty? Angus pereviryv turbiny, vony zagraly v unison, prote sygnalizacija vidrazu ž spalachnula purpurom poperedžennia. Koly obval štovchnuv joho izzadu, veletochid upav

ne dolilyć, a trochy bokom. Hlyboko dychajučy, Angus jaknajpoviľniše, naoslip, uvimknuv vnutrišnie osvitlennia i znajšov avarijnyj interoceptor veletochoda, ščob zrozumity, v jakomu položenni perebuvajuť kincivky j korpus mašyny. Nakreslene cholodnymy linijamy zobražennia zjavylosia vidrazu. Obydvi stalevi nohy zčepylyś, a točniše — schrestylysia, otže, kolinni suhloby trisnuly. Liva stopa zajšla za pravu, odnak i pravoju vin ne zmih naviť povoruchnuty. Mabuť, nohy včepylysia odna v odnu vystupamy, a reštu doveršyv tysk obvalu. Smorid vytikajučoho z hidravliky mastyla dratuvav nizdri dedali nastyrlyviše. Angus išče raz sprobuvav vyborsatysia z zavalu, perekliučyvšy vsiu merežu mastyloprovodu na slabšyj, avarijnyj kontur. Namarne? Uže ščoś rozpečene, slyźke, mjake pidtikalo jomu pid stopy, homilky, stehna. V bilomu svitli lampy nad holovoju, ležačy na šybi kabiny, vin pobačyv mastylo, rozstebnuv zmijku, vyliz iz elektronnoji škiry j, stojačy navkoliškach holyj, vidkryv stinnu šafku, jaka teper bula nad nym. I až zojknuv pid vahoju skafandra, ščo vypav zvidty, vdariajučy joho v hrudy kysnevymy butliamy. Za nymy biloju kuleju poletiv u mastyľnu kaliužu šolom. Trykotažnyj kostium prosiak hidravličnoju ridynoju. Angus bez vahannia vliz u skafandr, vyter mastylo z šoloma, nadiah joho, stiah zastibky i navkaračky popovz kolodiazem, teper uže horyzontaľnym, nače tuneľ, do stehnovoho liuka. I cioho, j avarijnoho liuka na «chrebti» veletochoda vidčynyty ne vdalosia. Nikomu ne vidomo, jak dovho vin šče probuv u kabini, až poky zniav šolom i, ligšy na zalytu mastylom šybu, pidnis ruku do červonoho johnyka, rozbyv nevelyčkyj plastykovyj horbok i ščosyly vtysnuv uhlyb majbuttia vvihnutu knopku vitrykatora. I nichto ne zmože diznatysia, pro ščo vin dumav i ščo vidčuvav, hotujučyś do kryžanoji smerti.

Doktor Herbert sydiv bilia navstiž odčynenoho vikna, zručno vyprostavšy nohy, obhornuti puchnastoju kovdroju, i perehliadav histogramy. Choča nadvori bujav deń, u kimnati panuvaly sutinky. Napivtemriavu posyliuvalo čorne, mov za kiptiužene, sklepinnia z perechreščenych tovstych, prosočenych žyvyceju balok. Pidloha bula vymoščena z velykych, ščiľno pidihnanych doščok, stiny vykladeni z tovstych kolod. Za viknom bovvanily porosli lisom schyly Lovcia Chmar, dali masyv Kratakaľha i strimčak najvyščoji hory, podibnoji do bujvola z oblamanym rohom, jaku indiänci nazvaly v davnynu Kamenem Siajučoho Blaženstva. Nad siroju, vtykanoju kameniuččiam dolynoju, zdijmalysia rozlohi schyly, z pivničnoho boku vkryti kryhoju. Za pivničnym perevalom siajala blakyttiu daleka rivnyna. Hen-hen, u nejmovirnij dalyni zdijmalasia v nebo vuźka smužka dymu — znak dijučoho vulkana. Doktor Herbert porivniuvav znimky j robyv poznačky ručkoju. Žoden šelest ne dolynav do nioho. Vohnyky svičok rivnym polumjam horily v cholodnomu povitri. Jichnie svitlo vydovžuvalo kontury mebliv, zroblenych u staroindiänśkomu styli. Velyke krislo u formi liudśkoji ščelepy vidkydalo na steliu strachitlyvi tini zubatych byleć, ščo zakinčuvalysia zakručenymy iklamy. Nad kaminom škirylyś vyriźbleni z dereva bezoki masky, a stolyk, ščo stojav bilia Herberta, opyravsia na zhornutu v klubok zmiju. Holova jiji spočyvala na kylymi, polyskujučy očyma, svitlo svičok minylosia v červonych napivkoštovnych kaminciach, vstavlenych v očnyci. Zdaleka dolynuv dzvinok. Herbert vidklav znimky, jaki vin vyvčav, i pidvivsia. Kimnata vmyť zminylaś — peretvorylasia na prostoru jidaľniu. Poseredyni zjavyvsia stil, ne vkrytyj skatertynoju. Na čornomu derevi merechtila zelena jašma stolovoho servizu. Kriź rozčyneni dveri vjichav invalidśkyj vizok — takymy korystujuťsia paralityky. U niomu spočyvav ohriadnyj čolovik z mjasystym oblyččiam, na jakomu miž brezklymy ščokamy hubyvsia maleńkyj nosyk. Čolovik buv u škirianij kurtci. Vin čemno kyvnuv Herbertovi. Vodnočas uvijšla chuda, nemov tyčka, dama z čornym volossiam, niby rozrizanym navpil pasmom syvyny. Navproty Herberta raptom zjavyvsia hladkyj prysadkuvatyj sviaščenyk z apoplexyčnym oblyččiam. A koly sluha vže postavyv na stil peršu stravu, do kimnaty, vynuvato pochniupyvšyś, uvijšov syvyj čolovik z rozdvojenym pidboriddiam. Vin zatrymavsia bilia masyvnoho kamina, skladenoho z velykych kameniuk, i jakyjś čas hriv ruky nad vohnem, a todi siv na te misce, ščo vkazav jomu paralizovanyj hospodar. — Vaš brat šče ne povernuvsia z prohulianky, Mondiäne? — zapytala v nioho chuda žinka. — Pevno, sydyť na Zubi Mazumaka j dyvyťsia v naš bik, — vidpoviv hospodar, utysnuvšy vizok u zalyšenyj miž stiľciamy promižok. Vin jiv švydko j z apetytom. Pislia cijeji repliky vsi jily movčky, až poky sluha rozlyv kavu, aromat jakoji zmišavsia iz solodkym dymom sygar. Todi chuda žinka ozvalasia znovu: — Mondiäne, siohodni vy povynni rozpovisty nam, ščo bulo dali u tij istoriji z Okom Mazumaka. — Tak, tak, — pidchopyly vsi. Mondiän Vanteneda nasupyv brovy, spliv ruky na čerevi. Todi obviv pohliadom usich prysutnich, niby zamykajučy kolo sluchačiv. U kamini trisnula, dohoriajučy, drovyna. Chtoś odiklav vydelku, briaznula ložka, j zapala tyša. — Na čomu ja zupynyvsia? — Na tomu, jak don Esteban i Don Hiľjeľmo, počuvšy legendu pro Kratakaľhu, vyrušyly v hory, ščob distatysia do Dolyny Semy Červonych Ozer… — Pid čas usijeji podoroži, — počav Mondiän, zručniše vmostyvšyś u svojemu

vizku, — obydva ispanci ne zustrily nikoho — ni liudyny, ani tvaryny — i lyše zridka čuly kryky orliv, ščo šyrialy nad nymy. Časom uhori prolitav stervjatnyk. Pislia čyslennych sprob jim narešti poščastylo zijty na hirśku stežku Mertvoji ričky. Zvidty vony pobačyly vysoku horu, schožu na konia, ščo stav dybky, zakynuvšy v nebo nezhrabnu holovu. Tuman ohortav joho tonku, tež nemov kinśku, šyju. Otodi-to don Esteban i pryhadav slova staroho indiäncia z dolyny: «Sterežiťsia hryvy Čornoho Konia!» Mandrivnyky počaly radytysia, čy jty jim dali. Jak vy pryhadujete, na peredpličči v dona Hiľjeľmo bulo vytatujovano kartu hirśkoho pasma. Charči jichni pidchodyly do kincia, choča mynav lyše šostyj deń podoroži. Otož vony dojily reštky solonoho vjalenoho mjasa j uhamuvaly sprahu z džereľcia, ščo vytikalo z-pid Odrubanoji Holovy. Prote zorijentuvatysia na miscevosti ne mohly, bo vytatujovana karta vyjavylaś netočna. Pered zachodom soncia tuman počav pidnimatysia vse vyšče j vyšče na chrebet Konia; vony jšly tak švydko, ščo až krov burchala jim u holovach, ale tuman pidnimavsia šče švydše j nazdohnav jich na samisińkij šyji Konia. V tomu misci, de jich ohornuv bilyj savan, hirśka stežka zvužuvalasia i stavala ne šyršoju za deržak mačete. Otož ity tak samo vony vže ne mohly j osidlaly vuźkyj hirśkyj chrebet, jak osidlujuť konia. Tak i ruchalyś, až poky bila voloha temriava stala čornoju. I koly syly zovsim polyšyly jich, chrebet raptom skinčyvsia. Ispanci ne znaly, ščo pid nymy: urvyšče — čy toj spusk u Dolynu Semy Červonych Ozer, pro jakyj rozpoviv staryj indiäneć. Otož vony prosydily cilu nič, pidtrymujučy odyn odnoho plečyma, zihrivajučyś teplom vlasnych til, a ničnyj viter svystiv, kreščučy po chrebti, nemov niž po kameni. Dosyť bulo zadrimaty — j ty poletiv by v bezodniu, otož vony vysydily sim hodyn, ne sklepyvšy očej. Potim zijšlo sonce, rozvijalo imlu, j ispanci pobačyly, ščo urvyšče pid nymy priamovysne, nače mur, ale z viśmoma ustupamy. Tuman u kloččia rvavś ob šyju Konia. Vdalyni čornila Holova Mazumaka, zmišujučyś iz bilymy chmaramy, vhoru zdijmalysia stovpy červonych dymiv. Obdyrajučy ruky do krovi, ispanci spustylysia vuźkym zvorom do ulohovyny — Dolyny Semy Červonych Ozer. Odnak tut Hiľjeľmo ostatočno znesyliv. Don Esteban peršym distavsia skeliastoho ustupu, ščo vysiv nad prirvoju, j poviv tovaryša za ruku. Tak vony j dybaly, až poky natrapyly na osyp, de sily vidpočyty. Sonce vže pidbylosia vysoko vhoru, j Holova Mazumaka počala vypliovuvaty na nych kamjani bryly, ščo, padajučy, vidskakuvaly od ustupiv. Otož jim dovelosia spuskatysia. Koly Holova Konia počala znyzu vydavatysia vže takoju maleńkoju, jak dytiačyj kulačok, vony pobačyly perše Červone Džerelo, spovyte v chmaru rudoho šumovynnia. Todi don Esteban vytiah z-za pazuchy vjazku vydublenych reminciv kolioru akantovoho dereva. Vony buly povjazani čyslennymy vuzlykamy. Don Esteban dovho obmacuvav jich, rozbyrajučy indiänśke pyśmo, až poky vtiamyv, jakoju dorohoju vony majuť ity dali. Poperedu vidkrylasia Dolyna Movčannia, vsijana velyčeznymy brylamy. Ispanci probyralysia miž nymy, obmynajučy hlyboki triščyny. — Šče daleko? — pošepky spytav Hiľjeľmo, bo horlo v nioho heť speklosia j holos siv. Don Esteban dav jomu znak movčaty. Hiľjeľmo neoberežno začepyv kamineć i toj, padajučy, potiah za soboju cilu lavynu. Pid jiji hurkit stiny Dolyny Movčannia zadymily, vkrylysia sribnoju chmaroju i tysiači vapniakovych bryl pokotylysia donyzu. Don Esteban, jakyj same prochodyv pid sklepinčatym navisom, vtiah pryjatelia pid ce prykryttia v tu myť, koly lavyna doletila do nych i, nemov hroza, pokotylasia dali. Donovi Hiľjeľmo distaloś po lobi kamenem, pišla krov. Don Esteban zniav soročku, rozder na smuhy j perevjazav tovaryša. Vrešti, koly dolyna heť zvuzylaś i nebo nad nymy zrobyloś uvšyršky jak rička, vony pobačyly potik, ščo bih kaminniam zovsim bezšumno. Voda bula prozora, mov diämant, i vpadala do pidzemnoho ričyšča. Teper jim treba bulo

uvijty po kolina v bystru kryžanu tečiju. Šalenyj potik pidbyvav jim nohy, odnak nevdovzi voda zvernula, j mandrivnyky opynylysia na kosi suchoho žovtoho pisku pered hrotom z bahaťma otvoramy. Don Hiľjeľmo znesyleno siv i z podyvom zavvažyv, ščo pisok jakoś dyvno vyblyskuje. Vin nabrav žmeniu j prydyvyvsia. Pisok buv nezvyčajno važkyj. Don Hiľjeľmo sprobuvav joho na zub i peresvidčyvsia, ščo ce zoloto. Pryhadavšy slova indiäncia, don Esteban ohlianuv hrot. V odnomu joho kutku ščoś blyščalo, nače vertykaľno zastyhlyj neruchomyj plomiń. Don Esteban pidijšov blyžče, to bula kryštaleva bryla, vidšlifovana vodoju. Nad neju v skeli ziajav otvir, kriź jakyj svitylosia nebo. Formoju bryla nahaduvala velyčeznu, vbytu u grunt domovynu. Zahlianuvšy doseredyny, don Esteban speršu rozhlediv u hlybyni bryly lyš miriädy ruchlyvych vohnykiv, chymerne vyruvannia sribla. Potim jomu zdalosia, ščo navkruhy vse potemnilo, i vin pomityv velyki šmatky berezovoji kory, jaki roztulialysia. Koly j vony ščezly, don Esteban vidčuv, niby chtoś dyvyťsia na nioho iz samoji seredyny kryžanoji bryly. To bulo midne oblyččia, poorane hlybokymy zmorškamy, a oči vuźki, nemov lezo noža. Ščo dovše don Esteban udyvliavsia v nioho, to pomitnišym stavav na bronzovim oblyčči liutyj posmich. Don Esteban z- proklionom udaryv ob brylu styletom, ale vistria bezsylo kovznulo, ne polyšyvšy na bryli j slidu. Prote midne oblyččia, vykryvlene lychovisnym posmichom, znyklo. Don Esteban ne rozpoviv Hiľjeľmo pro te, ŠČO pobačyv, bo v toho, zdavalosia, počynalasia lychomanka. Vony vvijšly do hrota. Hrot rozhalužuvavsia kiľkoma korydoramy, ispanci obraly najšyršyj i, zapalyvšy smoloskypy, jaki maly pry sobi, rušyly vhlyb. V odnomu misci korydore čornoju paščeju vidkryvsia bičnyj chid. Zvidty burchalo rozpečenym povitriam. Ispanciam dovelosia bihcem promynuty te misce. Dali korydor zvužuvavsia: jakyjś promižok naviť musyly propovzty račky. Naraz prosvit zbiľšyvsia. Vony pidvelyś navkolišky. Ostannij smoloskyp dohoriav, i tut vony vidčuly, ščo pid nohamy v nych ščoś rypyť. U merechtlyvomu svitli ispanci pobačyly, ščo stojať na kupi zolotych bryl. Ale j ce šče bulo ne vse. Pobačyvšy Vusta j Oko Mazumaka, vony prahnuly rozdyvytyś i joho Utrobu. Po jakomuś časi don Esteban pošepky skazav tovaryševi, niby ščoś bačyť. Hiľjeľmo marno vyhliadav u nioho z-za pleča. — Ščo ty tam bačyš? — spytav vin v Estebana. Dohoriajučyj smoloskyp uže obpikav Estebanovi paľci. Vydyvo zjavylosia raptovo: stiny nače rozijšlyś, navkolo zapanuvav neprohliadnyj morok, z jakoho smoloskyp vydobuvav červoniasti obrysy hrota. Pľjeľmo bačyv, jak tovaryš rušyv upered, a polumja smoloskypa v joho ruci chytajeťsia, vidkydajučy nazad gigantśki tini. Vraz iz hlybyny hrota vyrynulo velyčezne oblyččia z opuščenymy dodolu očyma. Vono vysilo v povitri. Don Esteban zakryčav. To buv rozpačlyvyj kryk, ale Hiľjeľmo dobre počuv kožne slovo. Joho tovaryš klykav na dopomohu Isusa i joho Matir. A liudy, jak Esteban, mohly prokazaty taki slova, lyše zazyrnuvšy u viči smerti. Koly rozligsia kryk, Hiľjeľmo zatulyv oblyččia rukamy. Potim počuvsia hurkit, spalachnulo polumja, j Hiľjeľmo zneprytomniv… Vidkynuvšyś u krisli, Mondiän Vanteneda movčky dyvyvsia kudyś udalynu, povz tych, ščo sydily navkolo nioho, temnyj na tli vikna, za jakym u spadajučych sutinkach vydnily öletovi zubci hir. — U verchnij tečiji Arahuerity myslyvci, ščo poliuvaly na oleniv-rohačiv, vylovyly tilo biloho čolovika, pryvjazanoho do nadutoji povitriam bizoniačoji škury. Spyna joho bula rozrubana, a rebra vylamani nazad u formi kryl. Bojačyś soldativ Kortesa, indiänci chotily spalyty trup, odnak u jichniomu selyšči same perebuvala kinna estafeta Ponterona, na prizvyśko Odnookyj. Trup zavezly u tabir i tam piznaly dona Hiľjeľmo. A don Esteban propav bezvisty.

— Zvidky ž todi vidoma cia istorija? Zapytannia prolunalo, nenače skrehit. Uvijšov služnyk z kandeliabrom. U merechtlyvomu svitli stalo vydno oblyččia toho, chto pytav — lymonno-žovte, z bezkrovnymy hubamy. Vin čemno usmichavsia. — Na počatku ja perekazuvav rozpoviď staroho indiäncia. Vin zapevniav, niby Mazumak use bačyť svojim Okom. Može, indiäneć ubyrav use ce v šaty mitolohiji, ta zahalom kazav pravdu. To buv počatok šistnadciatoho viku, i evropejci šče zovsim nebahato znaly pro zdatnisť šlifovanoho skla zbiľšuvaty sylu pohliadu. Dva velyčezni hirśki kryštali, vidšlifovani čy to pryrodoju, čy liudśkymy rukamy, stojaly na Holovi Mazumaka i v Hroti Utroby tak, ščo, dyvliačyś v odyn, bulo vydno vse, ščo robyťsia navkolo druhoho. To buv svojeridnyj peryskop, utvorenyj dvoma dzerkaľnymy pryzmamy, viddalenymy odna vid odnoji na trydciať kilometriv. Indiäneć, jakyj stojav na veršyni Holovy, bačyv oboch lychodijiv, ščo zalizly v Utrobu Mazumaka. I, možlyvo, ne tiľky bačyv, a j mih jich znyščyty. Mondiän rvučko vykynuv ruku vpered. U kolo žovtohariačoho svitla na stoli vpala tovsta vjazka reminciv. Škira, vkryta obluplenoju farboju, bula poznačena hlybokymy nadrizamy. Koly vona padala, počuvsia šelest: bula duže stara j vysochla. — Otož, buv chtoś, — zaveršyv svoju rozpoviď Mondiän Vanteneda, — chto stežyv za expedycijeju j potim rozpoviv pro neji. — Vychodyť, vy znajete dorohu do zolotoji pečery? Posmiška Mondiäna stavala dedali bajdužiša, niby tanula razom z hirśkymy verchamy, rozčynialasia u cholodnij ničnij tyši. — Cej budynok, vlasne, j stojiť bilia Vust Mazumaka. Koly tut vymovlialy slovo, Ulohovyna Movčannia povtoriuvala joho mohutnim hurkotom. To buv pryrodnyj kamjanyj hučnomoveć, u tysiaču raziv syľnišyj vid elektryčnoho. — Ta nevže?.. — Sotni lit tomu u dzerkaľnu plytu vlučyla blyskavka j peretvoryla jiji na kupu kvarcu. Ulohovyna Movčannia — ce miscyna, na jaku vychodiať naši vikna. Don Esteban i don Hiľjeľmo distalysia siudy z boku Bramy Vitriv, ale Červoni Džerela vže davno vysochly, a liudśkyj holos ne može zrušuvaty kaminnia. Mabuť, dolyna bula rezonatorom. Pečeru zakryv pidzemnyj poštovch. Tam navysala bryla, vona, mov klyn, rozdiliala stiny uščelyny. Cej klyn zavalylo strusom, uščelynu zasypalo. Ščo stalosia pizniše, koly ispanci namahalysia forsuvaty uščelynu, chto vyklykav kamjanu lavynu na kolonu pichotynciv Kortesa — nevidomo. Hadaju, cioho nichto nikoly ne diznajeťsia. — Ne perebiľšujte, dorohyj Vanteneda. Skeli možna pidirvaty, probyty mašynamy, vodu vykačaty z pidzemeľ — čy ne tak? — ozvavsia hladkyj, prysadkuvatyj panoteć vid kincia stolu. Vin nalyv tonku sygaru z marychuanoju. — Vy hadajete? — Mondiän ne prychovuvav ironiji. — Nemaje takoji syly, jaka b vidkryla Vusta Mazumaka, jakščo Vin cioho ne schoče, — promovyv vin, vidštovchnuvšyś od stolu. Mondiän zrobyv ce tak rvučko, ščo zhasyv dvi svičky. Rešta horila jasnym polumjam, a klaptyky kiptiavy litaly nad nymy, mov dribni nični metelyky. Mondiän prostiah volochatu ruku miž oblyččiamy svojich sluchačiv, schopyv zi stolu vjazku reminciv i znovu rozvernuv vizok na misci z takoju syloju, až zarypila huma kolis. Prysutni pidvelysia i počaly rozchodytysia. Doktor Herbert sydiv, utupyvšyś u myhotlyve polumja svičky. Z vidčynenoho vikna tiahlo procholodoju. Vin zdryhnuvsia vid pronyzlyvoho cholodu, pereviv pohliad na služnyka, jakyj unis i roziklav pered rozžarenymy gratamy kamina važkyj oberemok Drov, upravno rozkydav žar i vyklav nad nym dach iz polin — spravžnij vytvir mystectva. V ciu myť chtoś vidčynyv druhi dveri j proviv rukoju po niši. Dovkola vse znovu zminylosia. Kamin z hruboho kameniu, služnyk bilia kamina, stiľci z riźblenymy spynkamy, kandeliabry, svičky, vikna i hirśka nič za nymy rozplyvlysia v rivnomu ťmianomu svitli. Znyk

i šyrokyj stil iz servizom, i v bilij nevelyčkij zali zi sklepinčastoju hladeńkoju steleju, lyšyvsia sam Herbert na jedynomu stiľci pered kvadratnoju doškoju j nedojidenoju pečeneju v tarilci: tiľky cia častyna stolu vcilila. — Bavyšsia? V takyj moment? Stari rozvahy? — dopytuvavsia prybulyj. Pohasyvšy vydyvo, vin sylkuvavsia skynuty rozdutu prozoru plivku, ščo vkryvala joho volochatyj kombinezon, zastebnutyj až pid šyju. Vrešti prosto rozder plivku, bo ne mih vyviľnyty z neji nohy, vzuti u blyskuči, mov iz metalu, čerevyky. Zižmakavšy, vin odkynuv plivku heť, proviv velykym paľcem po hrudiach, i kombinezon šyroko rozkryvsia. Prybuleć buv molodšyj vid Herberta, nyžčyj, iz soročky bez komira vyhliadala mjazysta šyja. — Zaraz lyše perša hodyna. My domovylysia na druhu, a histogramy ja j tak znaju napamjať. Herbert, trochy rozhublenyj, pidniav pačku znimkiv. Prybuleć rozstebnuv hrubi zastibky čerevykiv, počovhav do metalevoho vystupu, ščo tiahsia vzdovž stin, i duže švydko, niby žongliuvav kolodoju kart, zachodyvsia vyklykaty po čerzi gologračni obrazy v zvorotnomu napriami. Oś promajnula rivnyna z pasmom strimkych vapniakovych verchiv, jaki bilily u misiačnomu svitli, nemov kistiak kažana-vampira, potim zjavylysia zalyti soncem džungli, de sered lian myhotily barvysti metelyky. Zreštoju vynykla piščana pustelia z vysokymy kučuhuramy termitnykiv. Gologračni vydyva zjavlialysia nespodivano, otočuvaly oboch čolovikiv i ‘hak samo nespodivano znykaly, «pereplavlialysia» v inši obrazy. Herbert terpliače čekav, koly joho kolezi nadokučyť cej perehliad. Stojav z pačkoju histogram u ruci j dumkamy buv daleko vid cych vydyv, jakymy, možlyvo, chotiv uhamuvaty vnutrišnij nespokij. — Ščoś zminylosia? — zapytav vin urešti. — Tak? Joho molodyj kolega povernuv zalu joho poperednij asketyčnyj vyhliad, poserjoznišav i jakoś nevpevneno proburmotiv: — Ta ni, ničoho ne zminyloś. Ot tiľky Arago prosyv, ščob my zajšly do nioho pered naradoju. Herbert rozhubleno zaklipav očyma — joho prykro vrazyla cia novyna. — I ščo ty jomu skazav? — Ščo my pryjdemo… Čoho ty tak dyvyšsia? Ne chočeš ity? — Ne chotiv by, ta rozumiju, ščo ty vidmovytysia ne mih. Ale my j bez teologičnych superečok majemo nad čym sušyty holovu. Čoho vin od nas choče? Ščoś kazav? — Ani slova. Vin ne lyše poriadnyj, ale j rozumnyj čolovik. I vmije berehty tajemnyciu. — Otož taktovno nam natiakne, ščo my kanibaly. — Ne verzy durnyć. Zreštoju, my jdemo ne na sud. I na bort jich uzialy dlia toho, ščob ožyvyty. Ce vin tež dobre znaje. — I pro krov znaje? — Ne maju ujavlennia. A chiba ce tak strašno? Transfuziju robyly šče dvisti rokiv tomu. — V joho očach ce bude ne transfuzija, a naruha nad ostankamy — ščonajmenše. — Jim uže j tak ničoho ne dopomože. A transplantaciji stari jak svit. Ja na religijach ne duže rozumijuś, ale v usiakomu razi joho cerkva ne vystupaje proty cioho. A vzahali, zvidky ci sumnivy — pidtrymaje operaciju sviaščenyk čy ni? Komandyr dasť zhodu, i hadaju, ščo biľšisť ekipažu — takož. Arago naviť ne maje prava holosu. Letyť z namy, jak vatikanśkyj apostoľśkyj sposterihač. Jak pasažyr. — Niby vse tak, Viktore. Ale v histogramach vyjavylasia fataľna nespodivanka. Ne možna bulo braty ci ostanky na našu «Evridiku». Ja buv proty. Čomu jich ne vidpravyly na Zemliu? — Ty sam znaješ-tak sklaloś. A krim toho, ja vvažaju, ščo koly chtoś i povynen

braty učasť v ciomu polioti, to v peršu čerhu — vony. — I bahato jim bude z cioho korysti, koly v najkraščomu razi poščastyť reanimuvaty odnoho koštom usich inšych. Viktor Terna vyriačyvsia na Herberta: — Ščo z toboju? Schamenyś! Chiba ž ce naša provyna? Na Tytani ne bulo umov postavyty diägnoz. Tak čy ni? To ščo ž teper balakaty? Ja choču znaty, z čym vrešti maju jty do cioho dominikancia. Tebe ščo — navernuly do viry praščuriv? Ubačaješ u tomu, ščo my zamiriajemosia zrobyty, ščoś pohane? Hrich? Herbert, dosi zovni spokijnyj, zahovoryv, nasylu strymujučy rozdratuvannia: — Ty čudovo znaješ, ščo ja budu vymahaty toho ž samoho, ščo j ty i holovnyj likar, i znaješ moji pohliady. Povernuty do žyttia davno zahyblych — jake v tomu zlo? Zlo poliahaje v tomu, ščo z dvoch pomerlych poščastyť ožyvyty tiľky odnoho i ščo nichto z nas ne zvažyťsia vybraty, koho same slid voskresyty… Škoda času. Chodimo. Choču jaknajskoriše z cym pokinčyty. — Ja mušu perevdiahtysia. Počekaješ? — Ni. Pidu sam. Prychoď tudy, do nioho. Na jakij ce palubi?.. Vony vyjšly razom, ale sily v rizni lifty. Nabravšy potribnyj kod, Herbert ponissia ovaľnym sribnym tunelem. Jajcepodibnyj lift mjako zahaľmuvav, uvihnuta stinka rozijšlasia, mov diäfragma fotoaparata. Pered Herbertom prostiahlysia riady vvihnutych dverej z vysokymy porohamy, jak na starych morśkych korabliach. Vin znajšov dveri pid nomerom 84, z maleńkoju tablyčkoju «R. P. Arago, MA., DP. DA». I poky vidhaduvav, ščo chovajeťsia za literamy «DA». — «Delehat Apostoľśkyj» čy «Doktor Angelikus», — dumka cia bula taka ž bezhluzda, jak i nedorečna, — dveri rozčynylysia. Vin uvijšov do prostoroji kajuty z bahaťma zasklenymy stelažamy, povnymy knyžok. Na dvoch protyležnych stinach vysily kartyny v svitlych ramach, zajmajučy misce vid steli do pidlohy. Z pravoho boku vin upiznav «Derevo Piznannia» Kranacha z Adamom, zmijem i Jevoju, livoruč — «Spokusu sviatoho Antonija» Boscha. Poky Herbert rozhliadav potvor, ščo plyvly nebom cijeji «Spokusy», Kranach provalyvsia za knyžkovi polyci, utvoryvšy prochid, z jakoho vyjšov Arago v bilij sutani. Poky kartyna vertalasia na poperednie misce (vona pravyla za dveri), likar pomityv pozadu dominikancia čornyj chrest na bilomu tli. Vony pryvitalysia, potysnuvšy odyn odnomu ruky, i sily bilia nyźkoho stolyka, bezladno zavalenoho paperamy, diägramamy ta rozhornutymy knyžkamy, z jakych vyhliadaly koliorovi zakladky. Arago mav chude, smahliave oblyččia Z sirymy pronyklyvymy očyma pid majže bilymy brovamy. Zdavalosia, sutana jomu zavelyka. U svojich žylavych rukach piänista vin trymaj zvyčajnyj derevjanyj metr. Herbert zničevja vodyv pohliadom po korinciach knyžok. Ne chotiv ozyvatysia peršym, Čekav na zapytannia, jakych ne bulo. — Doktore Herberte, ja ne zrivniajusia z vamy v znanniach, — narešti ozvavsia dominikaneć. — Odnak možu hovoryty movoju Eskulapa. Perš niž odiahty ci šaty, ja buv psychiätrom. Holovnyj likar oznajomyv mene z danymy… operaciji. Ci dokumenty napysani movoju faľšyvoju j lukavoju. Jakščo braty do uvahy rizni grupy krovi j nesumisnisť tkanyn, to mova može jty lyše pro dvoch liudej. Odnak ožyvyty možna tiľky odnoho. — Abo žodnoho, — vychopylosia v Herberta majže mymovoli. Pevno čerez te, ščo černeć unykav točnoho termina: voskresinnia z mertvych. Dominikaneć uchopyv ce na liotu. — Na moju dumku, obstavyna važlyva, choča dlia vas, napevno, vona ne maje značennia. Dysput na vysokomu teologičnomu rivni bude bezpredmetnyj. Možlyvo, chtoś na mojemu misci skazav by: po-spravžniomu mertva ta liudyna, ščo rozkladajeťsia pislia toho, jak u tili vidbulysia neoborotni zminy. A takych na bortu semero. Ja znaju, jichni

ostanky dovedeťsia potryvožyty i rozumiju neobchidnisť cioho, choča j ne možu daty blahoslovennia. Vid vas, doktore, i vid vašoho tovaryša, jakyj zaraz maje tut zjavytysia, ja chotiv by počuty vidpoviď na odne zapytannia. Choča vy ne zobovjazani vidpovidaty… — Sluchaju vas, — ozvavsia Herbert, vidčuvajučy, jak uveś napružujeťsia. — Vy, pevno, zdohadujeteś, pro ščo jtymeťsia. Pro pryncyp vyboru. — Terna ne skaže vam ničoho, čoho ne skažu ja. My ne možemo zastosuvaty žodnych objektyvnych pryncypiv. I vy — oznajomyvšyś z danymy — tež ce znajete… panotče Arago. — Znaju. Ocinyty šansy — ce ponad liudśki syly. Medykomy, vykonavšy biľjony občysleń, daly šans dvom z-pomiž devjatioch liudej; ce devjanosto devjať vidsotkiv, z vidchylenniam u seredynu kordonu nemynučoji pochybky — jak šans v aľternatyvi. Objektyvnych kryterijiv nemaje, i same tomu ja navažyvsia pocikavytysia vašoju dumkoju. — Pered namy stojať dvi problemy, — z pevnym polehšenniam vidpoviv Herbert. — Jak likari, my razom z holovnym likarem vymahatymemo dosyť istotnych zmin u navigaciji. Čy vy nas pidtrymajete? — Ja ne maju prava holosu. — Tak. Ale vy možete vplynuty… — Na naslidky narady? Ale ž ce zajve. Ja ne dumaju, ščo chtoś može buty proty. Biľšisť proholosuje «za». A v rukach komandyra ostatočne rišennia, i ja b zdyvuvavsia, jakby joho ne znaly likari. — My vymahatymemo biľšych zmin, niž zbyralysia vymahaty speršu. Devjanosto devjať vidsotkiv — nam cioho zamalo. Važlyvo, kožne nastupne misce pislia desiatoji komy. Energetyčni vytraty buduť velyčezni, ta j tryvalisť expedyciji zroste. — Ja pro ce ne znav. A… jaka druha sprava? — Vybir nebižčyka. My absoliutno bezporadni, bo čerez zločynnu chalatnisť, jaku zvjazkivci nazvaly biľš delikatno — «perevantaženniam kanaliv zvjazku», — my ne možemo vstanovyty ni imen, ni fachu, ani biögraj pomerlych. Naspravdi stalosia ščoś biľše, niž proste nedbaľstvo. Beručy na bort ci kontejnery, my ne znaly, ščo j pamjať starych mašyn iz šachty Graalia ta j Roembdena zaznaly pid čas demontažu značnych vtrat. Vidpovidaľni za doliu tych, koho komandyr z našoji zhody vziav na bort, zapevnyly, ščo dani pro zahyblych možna znajty na Zemli. Ot tiľky nevidomo, chto, koly j komu dav take doručennia. Vidomo lyše, ščo vony, tak by movyty, vmyly ruky. — Take trapliajeťsia, koly ščoś robyť bahato liudej, jaki zavažajuť odne odnomu. Ščopravda, ce malo vtišaje… Černeć zamovk, hlianuv Herbertovi v oči j tycho promovyv: — Vy buly proty toho, ščob braty ostanky na naš korabeľ? Herbert neochoče kyvnuv. — U peredstartovomu sumjatti samotnij holos, do toho ž likaria, a ne astronavta, ničoho ne važyv. I jakščo dejaki moji pobojuvannia teper pidtverdylysia, to meni vid cioho ne lehše. — To ščo ž bude? Čym vy keruvatymeteś? Žerebkuvanniam? Herbert nastorožyvsia: — Vybir zaležatyme tiľky vid nas — pislia narady, jakščo naši vymohy buduť vykonani. My šče raz obstežymo trupy, a takož peretrusymo do ostannioji nytočky veś umist vitrykatoriv. — A jaku roľ vidihraje identykacija u vybori reanimovanoho? — Dumaju, nijakoho. My ne bratymemo do uvahy ničoho, ščo ne stosujeťsia medycyny. — Ci liudy, — černeć zvažuvav kožne slovo, hovoriačy nekvapno, niby jšov tonkoju kryhoju, — zahynuly za tragičnych obstavyn. Odni — vykonujučy zvyčajni službovi obovjazky, jak pracivnyky šacht čy fabryk. Inši — jdučy jim na dopomohu. Čy vy prypuskajete taku dyferenciäciju jak kryterij dlia ožyvlennia?

Vidpoviď bula švydka j kategoryčna: — Ni! Stina knyžok rozsunulasia pered nymy, j uvijšov Terna, vybačajučyś za zapiznennia.

Černeć pidvivsia. Vstav i Herbert. — Ja diznavsia pro vse, ščo bulo možna, — skazav Arago. Vin buv vyščyj vid oboch likariv. Za joho spynoju Jeva zvertalasia do Adama, a zmij upovzav na rajśke derevo. — Diakuju vam. Vy pidtverdyly te, ščo ja znav dosi. Mij fach i vaš u čomuś podibni. My nikoho ne sudymo za jichni zasluhy čy provyny, tak samo jak vy nikoho ne riatujete, kerujučyś cym pryncypom. Ne choču vas biľše zatrymuvaty: vam uže čas ity. Pobačymoś na naradi. Likari vyjšly. Herbert kiľkoma slovamy perepoviv Terni zmist rozmovy z apostoľśkym sposterihačem. Podolavšy ideaľno okruhlyj korydor, vony vvijšly do jajcepodibnoho matovo-sribnoho lifta. Liuk šachty rozčynyvś i z važkym zitchanniam pohlynuv bezkolisnoho vizka. V kruhlych viknach zamyhtily vohni palub, jaki vony promynaly. Sydiačy odyn navproty odnoho, vony movčaly. Oboch ne znaty čomu obrazyla ta sentencija, jakoju černeć pidsumuvav jichniu zustrič. Odnak ce vražennia bulo nadto nevyznačene, ščob joho varto bulo analizuvaty, ta šče j pered tym, ščo na nych čekalo. Zal zasidań mistyvsia v pjatomu segmenti «Evridiky». Jakščo dyvytysia na korabeľ zdaleku, vin nahaduvav dovhu bilu husiń z opuklymy segmentamy, ale husiń krylatu, bo z bokiv u neji vystupaly kryla, ščo zakinčuvalysia uzeliažamy hidroturbin. Spliuščenyj nis «Evridiky» otočuvaly kiľcia bahatioch anten, mov vusyky čy žuvaľni mjazy. Kuliasti segmenty, zjednani miž soboju korotkymy cylindramy trydciatymetrovoho diämetru, zčipliuvav i zmicniuvav podvijnyj vnutrišnij kiľ, koly kosmičnyj korabeľ nabyrav švydkisť, išov povnym chodom abo haľmuvav. Dvyhuny, ščo zvalysia hidroturbinamy, po suti buly termojadernymy reaktoramy strumenevopotokovoho typu, a za palyvo jim pravyv rozridženyj vodeń. Taka tiaha vyjavylasia naviť doskonališoju za fotonnu. Viddača jadernoho palyva pry švydkosti, blyźkij do švydkosti svitla, znyžujeťsia, bo levovu častku kinetyčnoji energiji zabyraje polumja viddači, vono marno letyť u porožneču, i tiľky mala častka vyviľnenoji potužnosti peredajeťsia raketi. Do toho ž fotonna tiaha, tobto tiaha svitla, vymahaje navantažennia korablia miľjonamy tonn materiji i antymateriji jak anihiliacijnoho palyva. Natomisť dvyhuny strumenevopotokovi vykorystovujuť jak palyvo mižzorianyj vodeń. Odnak joho vsiudysušči atomy nastiľky rozporošeni v galaktyčnij bezodni, ščo efektyvni lyše ti dvyhuny, švydkisť jakych siahaje 30000 kilometriv na sekundu, a z povnoju viddačeju praciujuť, nablyžajučyś do švydkosti svitla. Tomu takyj korabeľ ne može samostijno ni startuvaty z planet (bo nadto masyvnyj dlia cioho), ni nabraty švydkisť do toho momentu, poky atomy, ščo vlitajuť u propusknyj otvir reaktoriv, skoncentrovujuťsia dostatnio dlia zajmannia. Ziajuči vpuskni tuneli v cej čas letiať iz takoju švydkistiu, ščo najbiľša kosmična porožneča vtyskuje dostatnio vodniu v jichni žerla, ščob u vohnianych kamerach zapalaly štučni soniačni strumeni. Koecijent korysnoji diji zrostaje, i korabeľ, ne obtiaženyj vlasnymy zapasamy palyva, može letity z postijnym pryskorenniam. Pislia majže ričnoho pryskorennia, rivnoho zemnomu tiažinniu, korabeľ nabuvaje majže devjanosto devjať vidsotkiv švydkosti svitla, i koly na joho bortu splyvajuť chvylyny, to na Zemli za cej čas mynajuť desiatky rokiv! «Evridiku» buduvaly na orbiti dovkola Tytana, bo vin mav služyty jiji startovoju platformoju. Bahatobiľjonna masa cioho suputnyka peretvoryla konvenciönaľni termojaderni reaktory na energiju dlia peretvoriuvačiv, a vony v svoju čerhu, jak lazerni puskovi ustanovky, vdaryly potužnymy potokamy energiji v gigantśku kormu «Evridiky», jak porochovi hazy v seredynu harmatnoho stvola. Speršu suputnyk za dopomohoju astroinžsnernych robit dovelosia vyryvaty z joho hustoji atmosfery, a pislia roztoplennia

hir akumuliacijnymy teplovymy udaramy iz suputnykiv odnorazovoho vžytku buduvaty na niomu radiöchimični pidpryjemstva i atomni stanciji na plyti ekvatoriäľnoho kontynentu, jichni zalpy peretvoryly velykyj masyv hirśkych porid, ščo skladajuť koru planety, na lavu, a kriöbalistyčni bomby dopomohly zamorozyty jich, ščob ce červone rozplavlene more zmerzlosia u tverdu, hladku rivnynu štučnoho Moria Herkulaneum. Na dvanadciaty tysiačach kvadratnych myľ joho poverchni vyris lis lazerometiv, spravžnij Herkules expedyciji. U vyrišaľnyj deń i sekundu vin vystrilyv, ščob zipchnuty «Evridiku» zi staciönarnoji orbity. Vydovženyj stovp spresovanoho svitla, spriamovanyj u kormovi dzerkala sudna, potiah joho za meži Soniačnoji systemy. Po miri toho, jak promiń, ščo rozihnav joho, slabšav, korabeľ sam dopomahav sobi vlasnymy boosteramy, po čerzi hubliačy jichni vypaleni batareji vže poza mežamy Plutona. I tiľky tam zapraciuvaly rozziavleni v porožneču dvyhuny. U zvjazku z tym, ščo ci dvyhuny maly praciuvaty vprodovž usijeji podoroži, ruch korablia pryskoriuvavsia rivnomirno, i na niomu panuvalo tiažinnia, ščo vidpovidalo zemnomu. Vono dijalo v napriamku dovhoji visi — j tiľky. Čerez te kožna kuliasta skladova «Evridiky» bula avtonomnoju. Paluby tiahlysia vpoperek korpusu vid bortu do bortu, i jty vhoru — označalo nablyžatysia do nosa, a vnyz — do kormy. Koly vveś korabeľ haľmuvav abo zminiuvav kurs, to viś pryvodu vidchylialasia. Čerez ce stelia mala stavaty stinamy abo prynajmni liahaty na bik. Ščob unyknuty cioho, kožen segment korpusu mistyv u zachysnij obolonci ruchomi kuli jak u pidšypnyku. Hirostatory sluhuvaly dlia toho, ščob na vsi paluby kožnoho segmenta — jich bulo visim — syla viddači zavždy bula skerovana vertykaľno. Pid čas takych manevriv okremi segmenty vidchylialyś od holovnoji kiliovoji osi sudna. Koly treba bulo perejty z odnoho segmenta v inšyj, vidkryvalasia tuneľna systema dodatkovych šliuziv, jaki zvalysia «ravlykamy». Vidčuty jakiś zminy čy brak tiažinnia možna bulo lyše. todi, koly ty ruchavsia liftom. I koly nastav čas peršoji pislia startu «Evridiky» zahaľnoji narady, korabeľ mav za soboju majže rik postijnoho pryskorennia, otož ničoho ne porušuvalo v niomu vstanovlenoho tiažinnia. Dlia zahaľnych zboriv usioho ekipažu buv pryznačenyj pjatyj segment, ščo zvavsia «Parlamentom». Pid opukloju steleju roztašuvavsia ne duže vysokyj amteatri zal z čotyrma riadamy lav i prochodamy miž nymy. Pid jedynoju plaskoju stinoju tiahsia dovhyj stil, vlasne, to buv blok zjednanych miž soboju panelej z monitoramy. Za nym oblyččiam do zalu sydily navigatory z obsluhoju. Specyčnosti expedyciji vidpovidav osoblyvyj sklad kerivnyctva. Poliotom keruvav Bar Horab, za robotu dvyhuniv vidpovidav holovnyj dyspetčer Hargner, zvjazkom zajmavsia radiözyk De Vitt, a na čoli usioho skladu naukovciv, i tych, ščo praciuvaly pid čas podoroži, i tych, ščo maly prystupyty do roboty lyše pislia prybuttia do mety podoroži, stojav polistor Nomura. Koly Herbert i Terna vvijšly na verchniu galereju, narada vže rozpočalasia. Bar Horab ohološuvav vysnovky likariv. Nichto ne zvernuv uvahy na novoprybulych, lyše holovnyj likar Chrus, jakyj sydiv miž komandyrom i holovnym mechanikom, dokirlyvo zviv brovy. Likari ne duže spiznylysia. Sered cilkovytoji tyši z usich bokiv lynuv ehmatyčnyj holos Bara Horaba: — … vymahajuť redukciji tiažinnia do odnijeji desiatoji. Vvažajuť ce konče potribnym dlia ožyvlennia trupiv, jaki spočyvajuť u cholodyľnyku. Ce označaje zmenšennia švydkosti do minimaľnoji. Ja možu ce zrobyty. Ale cym samym usiu programu poliotu bude perekresleno. Dovedeťsia skladaty novu programu. Tu, jaku my zdijsniujemo teper, vykonuvalo pjať nezaležnych grup na Zemli, ščob vykliučyty možlyvisť pomylky. My na ce ne spromožni. Novu programu skladatymuť dvi naši grupy, čerez ce vona bude ne takoju pevnoju, jak poperednia. Ryzyk nevelykyj, ale reaľnyj. Otož ja pytaju u vas, čy povynni my vynesty na holosuvannia vymohu likariv bez obhovorennia, čy pered cym postavyty jim dejaki zapytannia?

tovi.

Biľšisť vyslovylasia za obhovorennia. Chrus sam ne vziav slova, a kyvnuv Herber-

— U slovach komandyra kryjeťsia prychovanyj dokir, — promovyv Herbert, ne pidvodiačyś zi svoho miscia u najvyščomu riadi. — Vin maje buty zvernenyj do tych, chto peredav nam tila, znajdeni na Tytani, ne pocikavyvšyś, u jakomu stani ci tila perebuvajuť. Slid bulo b provesty rozsliduvannia j vyjavyty vynnych. Odnak, choč je sered nas vynni, choč ni — ce sytuaciji ne zminyť. Pered namy stojiť zavdannia ožyvyty liudynu, jaka zberehlasia ne nabahato krašče, niž mumija jehypetśkoho faraona. Ščob pojasnyty ce, ja mušu zvernutysia do istoriji medycyny. Perši sproby vitrykaciji siahajuť išče dvadciatoho stolittia. Stari bahatiji zapovidaly chovaty sebe u ridkomu azoti, spodivajučyś, ščo kolyś jich zmožuť voskresyty. Javnyj nonsens! Zamoroženyj trup možna lyše vidihrity, dlia toho, ščob vin zohnyv. Zhodom navčylysia zamorožuvaty dribni častočky tkanyn, jaječka, spermu i prosti mikroorganizmy. Čym biľše tilo, tym skladniša vitrykacija. Vona označaje blyskavyčne zhuščennia usich ridyn v organizmi, peretvorennia jich u lid, mynajučy fazu krystalizaciji. Adže krystalyky pryzvodiať do neoborotnoho znyščennia tenditnoji budovy klityny. A vitrykacija daje možlyvisť konservuvaty tilo j mozok za častku sekundy. Blyskavyčno nagrity ščoś do buď-jakoji temperatury lehko. Ocholodyty majže do nulia gradusiv za Keľvinom z takoju samoju švydkistiu — nezrivnianno važče. Dzvonovi vitrykatory zahyblych na Tytani buly prymityvni. Pryjmajučy kontejnery do sebe na bort, my ne znaly jichnioji konstrukciji. Tomu stan zamoroženych til vyjavyvsia dlia nas takoju nespodivankoju. — Dlia koho i čomu? — spytav chtoś z peršoho riadu. — Dlia mene, jak psychonika, dlia Terny, jak somatyka, i tak samo, zvyčajno, dlia našoho holovnoho likaria. Čomu? My otrymaly kontejnery bez buď-jakoji specykaciji i schemy vitrykatoriv. My ne znaly, ščo dzvony iz zamoroženymy liuďmy buly častkovo deformovani, zimjati liodovykom i ščo jich tam že vklaly v kapsuly z ridkym helijem, ščob odrazu perevezty do nas na bort. Za čotyrysta hodyn do startu, koly «Herkules» rozhaniav nas, My otrymuvaly podvijnu gravitaciju i lyše pislia cioho zmohly počaty obstežennia kapsul. — Ce bulo try misiaci tomu, kolego Herberte, — ozvavsia toj samyj holos iznyzu. — Tak. Za cej čas my perekonalysia, ščo vsich, napevno, ne zmožemo ožyvyty. Trioch dovelosia vykliučyty vidrazu, bo jichnij mozok buv rozčavlenyj. Z rešty možemo ožyvyty lyše odnoho, choča zahalom do reanimaciji prydatni dva tila. Rič u tim, ščo vsi ci liudy maly v systemi krovoobihu krov. — Spravžniu krov? — zapytav chtoś iz inšoho kincia zalu. — Tak. Erytrocyty, plazma i take inše. Dani vidnosno krovi mistiaťsia v holotekach, ale my ne možemo robyty perelyvannia, adže u nas nemaje krovi. Otož my rozmnožyly erytroblasty, vziati z kistkovoho mozku. Teper krov je. Odnak vynykaje problema vidtorhnennia tkanyn. Do reanimaciji prydatni dva mozky. Ale žyttievoneobchidnych organiv vystačyť lyše dlia odnijeji liudyny. Z cych dvoch možna sklasty odnoho. Inšoho vychodu ja ne baču. — Mozok možna voskresyty j bez tila, — počulosia iz zalu. — My ne zbyrajemosia cioho robyty, — vidpoviv Herbert. — My tut ne dlia toho, ščob provadyty sumnivni experymenty. Na sučasnomu rivni’medycyny vony možuť buty strachitlyvi. Zreštoju, sprava ne u vyznačenniach, a v kompetentnosti. My vtručajemosia v pytannia navigaciji jak likari, a ne jak astronavty. I nichto storonnij ne može nam vkazuvaty, jak čynyty. Tomu ja ne vdavatymuś u podrobyci operaciji. Skažu tiľky, ščo nam dovelosia odvapnuvaty i metalizuvaty kistiak. Zaminyty helijem nadlyšok azotu v tkanynach, kanibalizuvaty vsi trupy zarady odnoho. Ce naša sprava. Ja zobovjazanyj lyše pojasnyty motyvy našych vymoh. My potrebujemo jaknajslabšoji gravitaciji pid čas reanimaciji mozku. Ideaľnoju bula b nevahomisť. Odnak my znajemo, ščo dosiahty jiji ne vdasťsia, jakščo ne vymknuty dvyhuny. Ale ce b ostatočno porušylo programu

poliotu. — Škoda času na ci rozmovy, kolego! — Holovnyj likar ne prychovuvav svoho rozdratuvannia. — Komandyr i vsi, chto tut zibravsia, chočuť znaty, čym vy pojasniujete ciu vymohu. Vin ne skazav «našu vymohu», a «ciu». Vdajučy, ščo ne pomityv cijeji obmovky, — Zreštoju, perekonanyj, ščo vona bula ne vypadkovoju, — Herbert skazav udavano spokijno; — Nejrony u liudśkomu mozku zvyčajno ne diliaťsia. Vony ne rozmnožujuťsia, bo stanovliať materiäl indyviduaľnoji totožnosti, jak pamjať ta inši oznaky, ščo liudy nazyvajuť charakterom, dušeju toščo. Mozok liudej, nitrykovanych takym prymityvnym sposobom, jak na Tytani, zaznav deformaciji. My vže majemo možlyvisť prymusyty susidni nejrony dilytysia, ščob vony rozmnožylysia, zaminiujučy znyščeni, ale cym samym likvidujemo indyviduaľnisť nejroniv, vidnovlenych i zbereženych takym čynom. Dlia toho, ščob uriatuvaty indyviduaľnu totožnisť, slid vykorystaty pry reanimaciji jaknajmenše novoutvorenych nejroniv, bo nastupni pokolinnia — ce jak nejrony-nemovliata — častkovo nezapo-vneni j novi. Naviť za nevahomosti my ne možemo buty cilkom pevni, čy vzahali toj, koho voskrešatymemo, ne zaznaje častkovoji, a to j povnoji amneziji. Jakaś častka pamjati nemynuče hyne pry vitrykaciji, naviť u najdoskonališych kriöstatach, bo tenditni synapsy distajuť travmy na molekuliarnomu rivni. Oś čomu my ne možemo stverdžuvaty, ščo voskresla liudyna bude točnisińko tijeju samoju, jakoju vona bula sotniu rokiv tomu. My lyše tverdymo: ščo slabše bude tiažinnia pid čas reanimaciji mozku, to biľše šansiv matymemo dlia zberežennia indyviduaľnosti. Ja skinčyv. Bar Horab, niby peresyliujučy sebe, hlianuv na holovnoho likaria, jakyj, zdavalosia, zahlybyvsia u vyvčennia paperiv. — Holosuvannia vvažaju zajvym, — promovyv Horab. — Na pravach komandyra ja vymahatymu otrymannia švydkosti na toj čas, jakyj likari vyznajuť neobchidnym dlia operaciji. Prošu vvažaty naradu zakinčenoju. Zalom projšov lehkyj homin. Bar Horab pidvivsia, torknuvś pleča Hargnera, j vony pišly do nyžnioho vychodu iz zalu. Herbert i Terna malo ne bihcem rušyly do verchnioji galereji, poky šče nichto jich ne perestriv. U korydori vony zustrilysia z dominikancem. Toj lyše movčky chytnuv holovoju j rušyv u svij bik. — Ne čekav ja takoho vid Chrusa, — kynuv Terna, sidajučy z Herbertom do kormovoho lifta. — A ot komandyr — o, ce liudyna na svojemu misci! Ja vže vidčuvav, ščo na nas oś-oś nakynuťsia kolegy sporidnenych speciäľnostej, nasampered naši «psychonavty». Ta komandyr vidrizav use ce, jak nožem… Lift uže haľmuvav, vohni, ščo jich vony promynaly, myhotily ščoraz poviľniše. — Daj spokij Chrusovi, — burknuv Herbert. — Koly chočeš znaty, Arago rozmovliav z Horabom pered samoju naradoju. — Zvidky ty znaješ? — Vid Hargnera. Arago buv u Horaba pered rozmovoju z namy. — Ty vvažaješ?.. — Ne vvažaju, ale znaju odne: dominikaneć nam dopomih. — Ale jak teolog. — Ja na ciomu ne znajusia. A ot vin znajeťsia i na medycyni, i na teologiji. Jak pojednaty odne z druhym, ce joho klopit. Chodimo perevdiahatysia, treba šče vse pryhotuvaty j vyznačyty čas. Pered operacijeju Herbert šče raz perečytav nadislanyj z holoteky protokol: najvažči planetarni mašyny spynylysia pid čas roboty, bo jichni optymetry vyjavyly metalevyj predmet, u jakomu mistylasia organična materija. Otož z Birnamśkoho lisu bulo po čerzi vydobuto sim starych veletochodiv, a z nych — šisť trupiv. Dva diglatory ležaly odyn vid odnoho na vidstani jakychoś kiľkasot metriv. Odyn vyjavyvsia porožnij, a v druhomu bula liudyna v dzvonovomu vitrykatori. Exkavatory vośmoho pokolinnia

vhryzlyś u liodovyk. Poruč iz nymy diglator vydavavsia karlykom. Kerivnyctvo robit vyslalo na pošuky inšych žertv krokujuči buryľni ustanovky z vysokočutlyvymy biösensoramy, bo Birnamśka zapadyna pohlynula devjatioch čolovik. Nijakych slidiv liudyny, jaka pokynula svij diglator, znajdeno ne bulo. Obšyvka veletochodiv bula deformovana tyskom kryžanych obvaliv, odnak vitrykatory zberehlysia napročud dobre. Grupa kontroliu laštuvalaś odrazu ž povernuty jich dlia reanimaciji na Zemliu, ale ce označalo, ščo zamoroženi tila dovelosia b tryči piddavaty perevantaženniu: na starti maloho majatnykovoho korablia z Tytana, na starti transportnoji rakety Tytan — Zemlia j pry posadci na Zemliu. Prosvityvšy kontejnery, kontrolery vyjavyly važki uškodžennia usich til, v tomu čysli perelomy čerepiv, otož take skladne transportuvannia bulo vyznane nadto ryzykovanym. Todi komuś spalo na dumku peredaty vitrykatory «Evridici». Vona mala v svojemu rozporiadženni najnovišu reanimacijnu aparaturu, i vodnočas jiji startove pryskorennia malo buty zovsim neznačnym z ohliadu na gigantśku masu korablia. Vynykla problema z identykacijeju zahyblych, jaku ne možna bulo zdijsnyty, ne vidkryvšy vitrykatory. Chrus, holovnyj likar «Evridiky», uzhodyv z kerivnyctvom i štabom SETI, ščo točni dani j imena znajdenych u liodovykach Tytana liudej buduť peredani na korabeľ po radiö z Zemli, bo vyjavylosia, ščo vsi kompjuterni dysky pamjati buly demontovani šče raniše j spočyvaly teper v archivach švejcarśkoho lialu SETI. Do momentu startu kanaly zvjazku buly zabyti, a chtoś dopoviv, ščo ti dani ne duže važlyvi, j «Evridika» pokynula biliatytanovu orbitu raniše, niž likari schamenulysia, ščo informaciji pro zahyblych brakuje. Herbert zvertavś do komandyra, ale ce ničoho ne dalo, bo korabeľ uže nabyrav švydkisť, hnanyj lazeramy «Herkulesa», mov snariad. Na cij puskovij fazi Tytan pryjmav usiu sylu svitlovoji viddači na sebe, i planetology vvažaly, ščo vin može trisnuty. Pobojuvannia ne spravdylysia, odnak pryskorennia jšlo ne tak hladeńko, jak spodivalysia proektanty. Obolonka Tytana vtiahla «Herkules» uhlyb litosfery, vid burchlyvych sejsmičnych chvyľ zadvyhtily osnovy puskovych lazernych ustanovok, i, choča planeta vytrymala cej zemletrus, a virniše tytanotrus, — lazernyj stovp tremtiv i chytavsia. Dovelosia zmenšyty puskovu sylu, perečekaty, poky strusy zhasnuť, až todi znovu navodyty poškodženi lazerni ustanovky na dzerkaľnu kormu korablia. Ce porušylo radiözvjazok, nakopyčylo neperedani včasno vidomosti i, ščo najhirše, Tytan sam zaznav diji vibraciji, bo za dva roky pered cym buv vyštovchnutyj dali vid Saturna j zahaľmovanyj tak, ščob «Herkules» mih uveś čas rozhaniaty «Evridiku» lazernym svitlom. Sotni tysiač starych termojadernych holovok, zahnanych u nadra Tytana, zreštoju znejtralizuvaly j ci kolyvannia, choča j ne obijšlosia bez nebažanych naslidkiv. Oś čomu reanimatory ne mohly vziatysia do dila — adže protiahom kiľkoch tyžniv na «Evridiku» sypalysia udary lazernoho stovpa, jakyj to pociliav, to promachuvavś, i z dzerkaľnoji kormy ci strusy pošyriuvalysia na vveś korpus korablia. Ci trudnošči, povjazani iz sejsmičnymy strusamy Tytana, poškodžennia kiľkoch boošturvaľnych batarej prymusyly vidklasty voskrešennia. Ta bahato chto z učasnykiv poliotu vvažav, ščo povernuty do žyttia znajdenych merciv — sprava majže beznadijna. Z kožnym dnem v umovach uže postijnych perevantažeń i pryskorennia zvjazok iz Zemleju dedali slabšav. Perevahu maly ti radiögramy, jaki vvažalysia neobchidnymy dlia uspišnoho zaveršennia expedyciji. Zreštoju na «Evridiku» vse ž peredaly iz Zemli imena pjatioch zahyblych, jichni fotograji ta biögraji, prote cioho bulo zamalo dlia rozpiznannia. Pid čas vitrykaciji, jaka vidbuvalasia raptovo, lyciovi častyny čerepiv buly roztroščeni. Vtorynni jaderni vybuchy vseredyni kriöteriv zderly z zamoroženych liudej odiah, jakyj vony maly pid skafandramy. Reštky cioho odiahu buly vytysneni kysnem kriź triščyny skafandriv do

azotnych domovyn i peretvorylysia na poroch. Velyś i jakiś rozmovy pro te, čy ne možna bulo b otrymaty z Zemli vidbytky paľciv pomerlych ta maliunok jichnich zubiv, odnak, koly vse ce nadislaly, to plutanyna šče dužče zbiľšylasia. Zreštoju tak nichto i ne diznavsia, ščo pryzvelo do takoho bezladu — čy to postijne supernyctvo miž Graalem i Roembdenom, čy jakiś inši pryčyny. V usiakomu razi, kompjuterni žurnaly robit na Tytani buly netočni, a častyna zbereženych dyskiv pamjati postraždala abo znykla v archivach, ne potrapyvšy do švejcarśkoho lialu. Poščastylo zjasuvaty jedyne: čolovik, ščo mih ožyty na «Evridici», mav kolyś odne z šesty prizvyšč: Anseľ, Navada, Pirx, Kochler, Parvis, Illiuma. Likariam lyšalosia spodivatysia tiľky na-te, ščo, vyjšovšy z pisliareanimacijnoji amneziji, vriatovanyj upiznaje svoje prizvyšče v spysku, jakščo ne zmože pryhadaty joho samostijno. Na ce rozrachovuvaly Chrus i Terna. Herbert, psychotonik, mav ščodo cioho sumnivy. Otož pislia vyznačennia času majbutnioji operaciji Herbert podilyvsia svojimy sumnivamy z komandyrom. Praktyčnyj i rozvažlyvyj Bar Horab vyznav, ščo slid išče raz obstežyty vmist vitrykatoriv, teper uže zviľnenych vid til zahyblych. — Najkrašče z cym uporalyś by kryminalisty, — zauvažyv vin, — ta koly vže jich nemaje v nas na bortu, to vam dopomožuť… — Bar Horab zamovk, povahavšyś, todi prokazav: — Lakatos ta Bjela. Fizyky — ce takož svoho rodu detektyvy, — dodav z usmiškoju Bar Horab. Otož do holovnoji laboratoriji bulo pidniato počornilyj, nemov obpalenyj kriötener, schožyj na cylindryčnyj sarkofah. Joho obchopyly masyvnymy leščatamy, naklaly na zovnišni haky kliuči, i vin počav povoli rozkryvatyś uzdovž, pronyzlyvo skrehočučy. Zpid vidchylenoho vika truny ziajala čorna porožneča. Skafandr buv zibhanyj — adže joho vlasnyk razom iz azotnoju bryloju, v jakij zastyh, oś uže kiľka tyžniv spočyvav u ridkomu heliji. Lakatos i Bjela vytiahly porožnij skafandr i poklaly na nyźkyj metalevyj stil. Ščopravda, skafandr ohlianuly šče todi, koly vytiahaly tilo, odnak ne znajšly ničoho, krim obmerzlych klaptiv tkanyny, zaplutanych u kabeliach klimatyzacijnoho obladnannia. Teper vony vidjednaly vkrytyj pamorozziu skafandr od kiľcia, za jake kripyvsia šolom, i rozporoly vpodovž — až do velykych čerevykiv. Iz sporochniaviloho hančirja vydobuly spiraľni truby j častyny rozbytych kysnevych zmijovykiv, uvažno ohlianuly kožnu dribnyciu pid lupoju. A naostanok Bjela vliz z lichtarykom u rukach do cylindryčnoho kriötenera. Ščob polehšyty joho zavdannia, manipuliator rozrizav broniu j šyroko jiji rozsunuv. Skafandr trisnuv u misciach spajok tam, de rukava zjednuvalysia z obolonkoju korpusu. Ce stalosia čerez te, ščo diglator deformuvavsia pid tyskom Birnamśkoho liodovyka, jakyj uveś čas rozrostavsia i spovzav na veletochid, abo čerez raptovu vitrykaciju. Jakščo vmiščena siudy liudyna mala pry sobi osobysti reči, vony mohly vyletity kriź rozryvy skafandra j razom iz strumeniamy zastyhajučoho azotu ta krovi potrapyty do kontejnera — v moment, koly na joho vidkrytyj pered cym otvir spadalo vystrelene zhory zabralo, kovpak zi speciäľnoji stali, na viky uvjazniujučy toho, chto hynuv u skafandri. Ščob stiahty kovpak iz kontejnera, dovelosia skorystatyś hidravličnymy leščatamy, bo manipuliator vyjavyvsia zaslabkyj. Obydva zyky j likar vidstupyly na kiľka krokiv od platformy, j koly kovpak, podibnyj do holovky velyčeznoho harmatnoho snariadu, zdryhnuvsia j počav spovzaty z verchnioji častyny kontejnera, z-pid vanadijevych leščat poletily velyki ulamky broni. Liudy movčky čekaly kincia operaciji. I lyše koly čorni, mov šlak, perepaleni ulamky perestaly sypatyś, a stiahnutyj z kriötenera dzvin vidkryv svoje porožnie nutro, Lakatos pidniav joho pid sklepinnia čotyryvaželevym manipuliatorom, a Bjela zibravsia šče raz obstežyty kontejner. Ta vsi mymovoli zastyhly, bo, rozpadajučyś uzdovž zvarky,

metalevi plyty zatremtily j poviľno zsunulyś na platformu, niby povtoriujučy vže perežytu kolyś ahoniju. Obceńky z dystancijnym upravlinniam perenesly važkyj kovpak v inšyj kineć zalu i tam opustyly joho, niby polovynku porožnioji bomby, tak oberežno, ščo vin i ne dzeńknuv. Bjela pidijšov do rozterzanoho kontejnera. Vseredyni, niby spalene lystia, temnila zotlila vnutrišnia prokladka. Lakatos dyvyvsia čerez pleče Bjely. Vin nepohano znav istoriju vitrykatoriv. Za časiv Roembdena i Graalia u verchniu častynu vitrykatoriv zakladaly vybuchovi zariady, ščob proces prochodyv jaknajšvydše. Vitrykovanyj speršu mav skynuty šolom, ale zalyšatysia pry ciomu u skafandri. Dlia toho, ščob čerep ne trisnuv od udaru, na ustilci kovpaka naduvalysia podušky. Vony rvalysia j ohortaly zamorožuvanomu holovu, a v rot jomu vstromliavsia konus, kriź jakyj vporskuvavsia ridkyj azot. Pry ciomu, jak pravylo, vylamuvalysia zuby i naviť ščelepy. Najvažlyviše bulo peretiaty vsi zvjazky z mozkom vodnočas, a otže j z osnovoju čerepa, ščo nad pidnebinniam. Pry takij operaciji todišnia medycyna ne mohla unyknuty travm. Fizyky oberežno viddyraly šary prokladky, až poky oholyly metaleve dno kriötenera. Sered spopelilych klaptiv vony natrapyly na jakyjś predmet, vin buv zimjatyj, ale zberih formu maleńkoji knyžečky z obsmalenymy rižečkamy. Napivobvuhlenyj predmet buv takyj krychkyj, ščo vid dotorku rozsypavsia b na popil, otož vony poklaly joho pid sklianyj kovpak, bojačyś poškodyty svojim podychom. — Schožyj na torbynku. Može, naviť z naturaľnoji škiry. Hamaneć? Todi liudy nosyly pry sobi taki reči. A dokumenty robyly najčastiše z celiulozy, pereroblenoji na papir. — Buly j z plastykovych polimeriv, — dokynuv Herbert. — Tak, na vyhliad ne veľmy pryvablyva štuka, — vidkazav zyk. — Celiuloza ne vytryvališa za stari plastyky. Jak vono mohlo potrapyty až siudy? — Ce nevažko ujavyty. — Lakatos nablyzyv odnu do odnoji svoji doloni. — Koly styky zjednalysia, nyžnij dzvin pidskočyv jomu vid nih do hrudej, a verchnia častyna vitrykatora, vystrelena odnočasno z nyžnioju, nakryla jiji. Zariad ne takyj syľnyj, ščob rozčavyty liudynu. Azot zapovnyv skafandr tak, ščo toj trisnuv pid pachvamy, i povitria, ščo vytyskalosia kriź ščilyny, mohlo zderty z nioho vveś odiah… Vybuchova chvylia vid rozirvanych hranat ne raz otak oholiuvala soldativ. — Ščo my z cym robytymemo? Herbert sposterihav za zykamy, jaki speršu napovnyly sklianyj kovpak xujučoju ridynoju, todi vyjnialy vylyvok, v jakomu čorniv pleskatyj klaptyk, schožyj na komachu, zastyhlu v burštyni, j uzialysia do analiziv. Vyjavyly chimikaty, jaki zastosovuvaly kolyś pry drukuvanni banknotiv, organični spoluky, charakterni dlia naturaľnoji škiry, dublenoji j farbovanoji, a takož neznačni slidy sribla. Pevno, to buly reštky fotoznimkiv, bo v ti časy dlia cioho vykorystovuvaly soli sribla. Zminiujučy sylu promeniv, zakripyvšy vyjniatyj z vylyvka klaptyk, zyky zreštoju distaly zaplutanyj palimpsest — ščoś na zrazok bezladno nabranych liter i maleńkych kružečkiv, možlyvo, pečatok. Chromatograf viddilyv slidy druku vid čornyla pyśma, bo, na ščastia, čornylo malo mineraľni domišky. Vse inše zrobyly ľtry mikrotomografa. Rezuľtaty vyjavylysia dosyť skromnymy. Po suti, vony znajšly posvidčennia osoby, prote imeni pročytaty ne zumily, z prizvyšča lyšylaś tiľky perša litera «P». Ce. prizvyšče mohlo maty vid pjaty až do vośmy liter. Na «P» počynalysia prizvyšča dvoch liudej, z jakych vony maly ožyvyty odnoho. Na monitorach vidtvoryly spinogramy usich tych, chto spočyvav teper u ridkomu heliji. Ce prosvičuvannia na vsich rivniach bulo nabahato točniše za renthen i dalo zmohu vyznačyty vik žertv iz točnistiu vid odnoho do desiaty rokiv za dopomohoju doslidžennia kistkovoji tkanyny, suhlobiv i krovonosnych sudyn, bo za žyttia cych liudej medycyna šče ne vmila haľmuvaty procesy, jaki zvalysia sklerozom.

Obydva prydatni do reanimaciji čolovika maly podibnu budovu tila, obydva potrebuvaly plastyčnoji operaciji oblyččia, a vidkladennia solej na rebrach i leď pomitne zavapnennia aorty svidčyly pro te, ščo skoriš za vse jim bulo vid trydciaty do soroka rokiv. Za biögrajamy, v jakych mistylysia j istoriji chvorob, žoden z dvoch kandydativ na ožyvlennia ne perenis operacij, jaki lyšyly b na tili rubci. Likari pro ce znaly, ale pokladalysia na zykiv: prosvičuvannia vykorystovuvalo magnitnyj rezonans atomnych jader v organizmi. Fizyky lyše pochytaly holovamy: jadra stalych elementiv i spravdi dobre zberihajuťsia, ale pry ciomu ne majuť viku. Inša rič koly b maty spravu z izotopamy. Otož zyky znovu zajšly v hluchyj kut. Obydva zahyblych kolyś otrymaly po 100–200 remiv oprominennia. Ohliadaty v riznych ploščynach vnutrišni organy — zaniattia abstraktne. A oś kartyna čornych trupiv, umerzlych v azotnyj lid, osoblyvo vyhliad jichnich rozčavlenych oblyč buv takyj, ščo Herbert chotiv uberehty zykiv vid cioho vydovyšča. V oboch zahyblych buly neuškodženi očni jabluka, i ce zavdavalo medykam dodatkovych klopotiv, bo slipota odnoho iz zahyblych, bezumovno b vyrišyla spravu na korysť toho, chto ne vtratyv zir. Koly zyky pišly, Terna siv na platformu z rozrizanym kriötenerom i sydiv, ne ozyvajučyś, až poky ne počuv Herberta. — Nu to jak? — spytav vin. — Kotroho? — Možna šče prokonsuľtuvatysia z Chrusom… — nevpevneno promovyv Terna. — Naviščo? Terna pidvivsia, vdaryv po klaviäturi, j ekran sluchniano pokazav dva riady zelenych cyfr i odnu červonu pravoruč. Vona zasterežlyvo blymala. Terna vymknuv mašynu, nače ne mih vytrymaty cioho myhotinnia. Vin znovu chotiv torknutysia klaviš, ale Herbert obijniav joho i zatrymav prostiahnenu ruku: — Hodi. Ce ničoho ne dasť. Molodšyj kolega hlianuv jomu v oči. — Može, poradytysia z… — počav vin, ale ne dokazav. — Ne vart. Nichto nam ne dopomože. Chrus… — Ja mav na uvazi ne Chrusa. — Znaju. Ja chotiv skazaty, ščo formaľno rišennia pryjmatyme Chrus, jakščo my zvernemoś do nioho. Bude zmušenyj, jak holovnyj likar, ale ce žaliuhidne chytruvannia. Zreštoju, ty pomityv, jak vin ščez. Ne budemo zvolikaty. Za hodynu… vže menše, Hargner zmenšyť švydkisť. — Herbert vidpustyv Ternu i natysnuv na kontakty švydkoji dopomohy reanimacijnoho zalu. — Pomerlych nemaje, — skazav vin. — Ci pomerli prosto ne isnujuť, tak niby nikoly j ne narodžuvalysia. My nikoho ne vbjemo. Lyše vidnovymo odne žyttia. Podyvysia na ce z takoho boku. — Čudovo, — vidkazav Terna, blysnuvšy očyma. — Ty mudro hovoryš. Ja zhoden z toboju, ale vybyratymeš ty. Bila zmija, obvyta navkolo kelycha, zablyščala na stinnomu tablo. To buv sygnal hotovnosti. — Zhoda, — movyv Herbert. — Za odnijeji umovy. Ce lyšyťsia pomiž namy i nichto ne dovidajeťsia, ščo tut vidbulosia. Nasampered VIN. Rozumiješ? — Rozumiju. — Dobre podumaj. Pislia operaciji vsi ostanky poletiať za bort. Ja zitru vsi dani u holoteci. Ale ty i ja znatymemo, musymo znaty, bo sterty vlasnoji pamjati ne zmožemo. Čy zmožeš ty zabuty? — Ni. — A movčaty? — Tak. — Choč by chto pytav? — Tak.

— Do kincia? Terna zavahavsia. — Posluchaj… ale ž usi znajuť — ty sam skazav na naradi, ščo majemo pravo na vybir… — Ja buv zmušenyj ce zrobyty, Chrus znav, ščo j do čoho. Ale pislia znyščennia danych my zbrešemo, ščo cej čolovik mav objektyvni perevahy, jaki my vyjavyly tut, oce teper. Terna kyvnuv holovoju: — Ja zhoden. — My sklademo protokol. Napyšemo joho razom. Nam dovedeťsia sfaľsykuvaty dva položennia. Ty pidpyšeš? — Tak. Razom iz toboju. Herbert vidkryv stinnu šafu. V nij vysily sribliasti kombinezony z bilymy čerevykamy i sklianymy maskamy dlia oblyččia. Vin vytiah svij kombinezon i počav odiahatyś. Terna zrobyv te same. Posered kruhloho zalu rozsunulysia dveri lifta, jakyj svityvsia zseredyny. Dveri zamknulysia, lift pojichav donyzu, u sporožnilomu zali svitlo trochy pryhaslo, lyše nad siajučymy točkamy tablo blyščala zmija Eskulapa.

Vin povernuvsia do tiamy slipyj i beztilyj. Perši dumky skladalysia ne zi sliv. Počuttia buly nevyrazno-zaplutani. Vin kudyś vidplyvav, provaliuvavsia j znovu vyrynav. Lyše zhodom, vidnajšovšy vnutrišniu movu, spromihsia na zapytannia samomu sobi: ščo mene naliakalo? Ščo ce za temriava? Ščo ce označaje? A koly zdolav cej krok, to zmih podumaty: chto ja? Ščo zi mnoju staloś? Chotiv povoruchnutysia, ščob vidčuty vlasni ruky, nohy, tors, uže znajučy, ščo maje tilo čy prynajmni povynen joho maty. Odnak ničoho joho ne sluchaloś i vin ne zmih povoruchnuty j paľcem. Vin ne znav, čy joho oči rozpliuščeni. Ne vidčuvav ani povik, ani blymannia, napružuvav usi syly, ščob rozpliuščyty oči, j, zdajeťsia, ce jomu poščastylo zrobyty. Prote vin ne pobačyv ničoho, okrim tijeji ž temriavy, ščo j dosi. Ci sproby, ščo vymahaly napružennia vsich syl, znovu povernuly joho do pytannia: chto ž ja? Liudyna? Ce vydalosia sensacijnym vidkryttiam. Pevno, vin prychodyv do Tiamy, bo vidrazu po tomu vnutrišnio usmichnuvsia: chiba to dosiahnennia, otaka vidpoviď? Slova povertalysia povoli, nevidomo zvidky, speršu rozrizneni, bez ladu, tak niby vylovliuvav jich, jak rybok z nevidomoji hlybyny: isnuju; ja isnuju. Ne znaju, de. Ne znaju, čomu ne vidčuvaju svoho tila. Todi počav vidčuvaty svoje oblyččia, huby, zdajeťsia, nis. Mih naviť povorušyty nizdriamy, choča ce vymahalo velyčeznoho napružennia voli. Vytriščav očni jabluka i, zavdiaky logičnomu mirkuvanniu, — a vono povoli povertalosia do nioho, — zmih pryjty do vysnovku: abo ja oslip, abo tut cilkovyta temriava. Temriava asocijuvalasia z niččiu, a nič z velykym prostorom, povnym čystoho j cholodnoho povitria, a vidtak — z dychanniam. Čy ja dychaju? — spytav vin sebe i vsluchavś u morok, takyj schožyj na nebuttia i takyj vid nioho vidminnyj. Jomu vydavalosia, niby vin dychaje, ale ne tak, jak zavždy. Vin ne vorušyv rebramy, žyvotom, spočyvav u nezrozumilomu, niby pidvišenomu stani, a povitria vchodylo v nioho same i same bez buď-jakych zusyľ vychodylo. Inakše dychaty vin ne vmiv. Mav uže oblyččia, leheni, nizdri, huby. Mav oči, ale vony ničoho ne bačyly. Vyrišyv stysnuty kulaky. Dobre pamjatav, ščo v nioho buly ruky i jak jich styskaty. Stysnuv paľci. J ne vidčuv ničoho. I todi joho posiv pereliak, uže cilkom svidomyj, bo v holovi majnulo: pevno, ce paralič. Abo ž ja vtratyv ruky j, napevno, nohy. Ni, ce vydavalosia nejmovirnym: adže vin mav leheni, ce točno, čomu ž ne vidčuvav svoho tila? U joho morok i pereliak naraz uvijšly rozmireni, daleki, hluchi poštovchy. Serce? Vono bylosia! Jak perša zvistka zzovni dolynuly holosy. Sluch povernuvś raptovo, ščopravda, zvuky buly pryhlušeni. Vin usvidomliuvav — rozmovliaje dvoje liudej, bo rozrizniav dva holosy, — odnak ne rozumiv, ščo vony hovoriať. Mova bula znajoma, tiľky slova jakiś nevyrazni, — nemov predmety, na jaki dyvyšsia kriź zapitnile sklo abo kriź tuman. Vin zoseredyvsia, j sluch zahostryvsia; i dyvna rič — same zavdiaky sluchovi vin vyrvavsia za meži zamknenoji svidomosti. Vidtak opynyvsia v jakomuś prostori, de buv nyz, verch i boky. Vin šče vstyh zbahnuty, ščo označaje tiažinnia, a dali znovu zoseredyvś na holosach. Holosy buly čoloviči, odyn vyščyj i tychišyj, druhyj — nyźkyj, baryton, i cia liudyna hovoryla zovsim blyźko. Chto znaje, može, vin zmih by ozvatysia do tych dvoch, jakby zrobyv zusyllia. Odnak speršu chotiv posluchaty — ne tiľky z cikavosti, a čerez te, ščo to bula rozkiš — tak dobre čuty i ščoraz krašče rozumity movu. — Ja b joho šče potrymav u heliji. — Ce buv znovu toj baryton, vin mih naležaty vysokomu kremeznomu čolovikovi.

— A ja ni, — počuvś u vidpoviď viddalenyj i molodšyj holos, tenor. — Čomu? Ce ne zaškodyť. — Podyvyś na joho mozok. Ni, ne caľcarina. Pravyj temporalis. Bačyš? Vin uže čuje nas.

— Amplituda nadto mala, sumnivajuś, čy vin rozumije. — Uže dijuť obydvi lobovi polovynky. Vlasne, ce norma. — Baču. — Včora aľfy šče majže ne bulo. — Čerez gipotermuvannia. Ce normaľno. Rozumije vin nas čy ni — azotu vse šče zabahato. Dodam trochy heliju. Dovha pauza i mjaki kroky. — Zaždy, pohliań… — Ce buv baryton. — Prokynuvś… ale ščo… Rešty vin ne rozčuv, bo ti zahovoryly pošepky. Dumka vže praciuvala čitko. Chto ce hovoryť? Likari. Ja potrapyv u avariju? De? Chto ja? V holovi zrynalo ščoraz biľše zapytań, ale ti j dali šepotilysia. — Dobre, frontaľni bezdohanni… ale z thaliamus ne duže… Vvimkny nyžče… ne možu rozriznyty. Pidkliučy Eskulapa. Abo krašče medykoma… Tak. Vidrehuliuj zobražennia. Jak tam spynnyj mozok? — Majže na nuli. Ce dyvno. — Skoriše dyvno te, ščo ne zovsim na nuli. Pokažy dychaľnyj centr… hm… — Stymuliuvaty? — Ni, ne varto. Vin šče nadychajeťsia sam. Tak spokijniše. Ščoś korotko dzeńknulo. — Vin ne bačyť, — vraženo skazav molodyj holos. — Devjatka v nioho vže v normi. A čy bačyť ščo-nebuď, zaraz my podyvymoś… U cilkovytij tyši počuvsia metalevyj briazkit. Vodnočas u morok uvijšov bliaklyj sireńkyj vidblysk. — Aha! — radisno vyhuknuv baryton. — Ce bulo tiľky na synapsach. Zinyci reaguvaly vže protiahom tyžnia. Zreštoju, — dodav vin tychiše, — vin ne zmože… Nerozbirlyve šepotinnia. — Agnozija? — Ta ščo ty! Bulo b dobre, jakby… Dyvyś na vyšči skladovi… — Pamjať vidnovliujeťsia? — Ne znaju, ne možu skazaty napevno. Ščo z krovju? — U normi. — Serce? — Sorok pjať. — Tysk? — Sto desiať. Može, vže vidkliučyty? — Krašče ne ryzykuvaty. Počekaj! Malyj impuľs u spynnomu mozku… Vin vidčuv, jak u niomu ščoś zdryhnulosia. — Povertajeťsia tonus mjaziv, bačyš? — Ja ne možu dyvytyś odnočasno na miögramy i na mozok. Ruchajeťsia? — Rukamy… nezhrabno. — A teper? Stež za oblyččiam. Klipaje? — Rozpliuščyv oči. Bačyť? — Išče ni. Na skiľky reagujuť zinyci? — Na čotyry liuxy. Peremykaju na šisť. Bačyť? — Ni. Tobto vidčuvaje svitlo. Ce reakcija talamična. Nechaj medykom popravyť elektrody i dasť strum. O, čudovo… Kriź tuman vin pobačyv nad soboju ščoś blido-roževe i siajuče. Vodnočas počuv holos, ščo zatynavsia vid chvyliuvannia: — Ty vriatovanyj. Budeš zdorovyj. Ne namahajsia hovoryty. Jakščo zrozumiv

mene, dviči zapliušč oči. Dviči. Vin dviči klipnuv. — Čudovo. Ja hovorytymu z toboju. Jakščo čohoś ne zrozumiješ — klipny odyn raz. Vin duže staravsia zbahnuty ce blide j roževe, ale marno. — Namahajeťsia rozdyvytysia tebe, — dolynuv tenor. Jak vin zdohadavsia? — Pobačyš i mene, i vse, — movyv povoli baryton. — Musyš buty terpliačyj. Rozumiješ mene? Vin pidtaknuv povikamy. Chotiv ozvatysia, ale v niomu tiľky ščoś zachrypilo. — Ni, ni, — spynyv joho toj samyj holos. — Rozmovliaty zarano. Ne možeš hovoryty, bo dychaješ čerez trubku. Vlasne, j dychaješ ne sam — ce my dychajemo za tebe. Rozumiješ? Čudovo. Teper spy. Koly prokynešsia i vidpočyneš, pobalakajemo. Todi j dovidaješsia pro vse, a zaraz… Viktore, pryspy joho potrochu… harnych tobi sniv… Vin perestav bačyty — jomu zdavalosia, niby svitlo zhaslo v niomu, a ne nad nym. Ne chotiv zasynaty — radše schopyvsia b na nohy. Ale vže j ota temriava, ščo bula v niomu, rozplyvlasia j znykla. Vin bačyv bahato sniv, dyvnych, harnych i takych, jaki ne možna ni zapamjataty, ni perekazaty. Buvav bahaťma liuďmy vodnoraz i perežyvav usi jichni počuttia. Vidchodyv kudyś daleko j povertavsia. Bačyv liudej, piznavav jichni oblyččia, ale ne mih pryhadaty, chto to. Časom u nioho lyšavsia tiľky zir, ničym ne obmeženyj, spovnenyj nevydymoho soncia. Jomu zdavalosia, ščo v cych snach i v bezodniach miž nymy promynajuť viky. Naraz vin prokynuvsia. Vodnočas iz svidomistiu vidčuv svoje tilo. Ležav navznak, spovytyj jakymś puchnastym, mjakym materiälom. Vin napružyv spynni mjazy, j stehnamy projšov nervovyj drož. Nad nym bula blido-zelena plaska stelia, poruč blyščaly jakiś droty i sklianky, ale vin ne mih voruchnuty holovoju — ščoś jiji trymalo. Uzholivja bulo mjake, ale ochopliuvalo holovu až po skroni j elastyčne styskuvalo jiji. Očyma vin povodyv viľno. Za prozoroju stinoju vydnily aparaty, na samomu kraju polia zoru myhtily vohnyky; pevno, vony jakoś stosuvalysia joho, bo koly vin hlybše vdychav povitria, — tak, ščo až rozpyralo hrudy, — vohnyky takož spalachuvaly jaskraviše. A tam, kudy vin uže ne mih siahnuty zorom, roževilo ščoś, kolyvajučyś v odnomanitnomu rytmi, — to buv rytm joho sercia. Vin uže ne mav sumnivu: tak, vin u likarni. Otož, neščaslyvyj vypadok. Jakyj i de? Vin zvodyv brovy, čekav, ščo pojasnennia vyryne z hlybyn pamjati. Darma. Todi zavmer, zapliuščyv oči j skoncentruvav voliu na ciomu pytanni, ale vidpoviď ne nadchodyla. Te, ščo mih by viľno ruchaty nohamy, rukamy, paľciamy, jakby ne spovytok, biľše ne zadovoľnialo joho. Vin sprobuvav kachyknuty, vodyv jazykom po vnutrišnij poverchni zubiv. Vrešti počuv svij vlasnyj holos: — Ja… Ja!.. Holos naležav spravdi jomu, ale vin ne znav, chto vin sam i ne rozumiv, jak ce može buty. Sprobuvav vyviľnytyś iz spovytka, kiľka raziv napružyvšy mjazy. Todi joho ohornula jakaś važka, dyvna, nespodivana sonlyvisť, i vin znovu pohas u sobi, nemov dohoriajučyj vohnyk lampy. Vin ne ličyv dni. Cykl žyttia na korabli buv podilenyj umovno, v zvyčnyj sposib — zemnyj. Udeń na vsich palubach, u korydorach i tuneľnych perechodach miž segmentamy horilo jaskrave svitlo. O desiatij vono počynalo sutenity — zolotava bilyna lynula zi steli j stin, povoli bliakla, vprodovž jakojiś hodyny skriź panuvala blakytna pivtemriava, až poky jaskrave osvitlennia zovsim zhasalo, j tiľky lampočky, ščo tiahlysia poseredyni sklepinnia, pokazuvaly dorohu samotniomu perechožomu. Ciu poru vin liubyv najbiľše. Mih vyvčaty «Evridiku» j udeń-usi prymiščennia buly dostupni, joho zapevnialy, ščo vin nikomu ne zavažaje, avžež, može chodyty, de choče, rozpytuvaty pro vse ščo zamaneťsia. Odnak vin nadavav perevahu ničnym prohuliankam.

Zbadiorenyj rankovym zaniattiam u sportzali, jšov do školy. Vin sam ce tak nazvav. Sidav pered Memnorom i počynav vidnovliuvaty pamjať hroju kartyn i sliv, jaki vyklykaly rizni asociäciji, a vodnočas navčavsia toho, ščo bulo zovsim novym i neznajomym. Pered mašynoju, bezmežno terpliačoju, nespromožnoju vyjavliaty ni podyvu, ni zverchnosti, vin ne počuvav sebe nepovnocinnym. Jakščo čohoś ne vlovliuvav, Memnor udavavsia do obraziv, prostych schem, umilo zastosovuvav dydaktyčni pryjomy, vykorystovujučy archivy inšych mašyn korablia. Holoteka mistyla v archivnomu viddili desiatky tysiač kaset, ale to ne buly plivky-fotograji — vony ne nahaduvaly davnich znimkiv, bo kožna vyklykana kartyna stavala reaľnym otočenniam, a kožne slovo na myť ožyvalo. Jakby vin chotiv, to mih by pobuvaty vseredyni zobraženych gologramoju piramid, hotyčnych soboriv, zamkiv Luary, na suputnykach Marsa, u mistach i lisach, odnak, jakščo vin i robyv ce, to ne z cikavosti, a čerez te, ščo ci vydyva stanovyly važlyvu častynu likuvaľnoji terapiji. Likari namahalysia povodytysia z nym jak iz členom ekipažu, a ne pacijentom. U nioho naviť sklalosia vražennia, niby vony trochy unykajuť joho, bažajuť pidkreslyty, ščo vin ničym ne vidrizniajeťsia od inšych liudej. Do nioho povernulasia zorova pamjať razom iz žyttievym dosvidom, uminniam astronavta j vodija veletochodiv. Ščopravda, kosmični korabli zminylysia ne menše, niž suchodiľni mašyny, i vin buv proty cych liudej mov moriak z epochy vitryľnykiv, jakyj potrapyv v eru pasažyrśkych transokeanśkych veletniv. Ci prohalyny nevažko bulo zapovnyty. Zastarili vidomosti vin onovliuvav. Odnak ščoraz boliučiše usvidomliuvav utratu najbiľšu i, može, bezpovorotnu. Ne mih voskresyty v pamjati žodnoho imeni j prizvyšča, naviť svoho vlasnoho. Joho pamjať niby podilylasia navpil. Te, ščo perežyv kolyś, povernulosia do nioho zbliakle, choča j dokladne, v usich detaliach, jak časom davnia dytiača ihraška, znajdena na horyšči baťkivśkoho domu, povertaje ne lyše spohady, a j emocijnu atmosferu mynulych podij. Jakoś u laboratoriji zykiv parujuča ridyna z dystyliatora, hirkuvatym čadom torknuvšyś nizdriv, v odnu myť vyklykala ščoś biľše, niž prosto kartynu. To bula iliuzija prysutnosti — čitka j vyrazna — na zručnomu posadočnomu poli. Bula nič, vin stojav pid šče ne ochololymy soplamy svojeji ščojno vriatovanoji rakety, vidčuvav toj samyj smorid nitrodymu i buv ščaslyvyj, choča todi ne rozumiv cioho, a osiahnuv až teper, u spohadi. Pacijent ne rozpoviv pro ce doktorovi Herbertu, choča, vlasne, mav by, bo toj vymahav ščorazu prychodyty do nioho v takych vypadkach. Kožen takyj spalach pamjati — ce niby šmatočok, rozčyščenyj sered zavaliv. Otož slid probyvatysia kriź taki otvory, ščob z časom očystyty vsi zasypani stežky u mozku. I to ne z mirkuvań psychoterapiji, a ščob za dopomohoju vidtvorenoji pamjati vidšukaty samoho sebe. Porada bula slušna, raciönaľna, odnak pacijent prychovav vid likaria ciu podiju. Strymanisť, bezperečno, naležala do osnovnych rys joho charakteru. Vin nikoly ne buv schyľnyj do zviriań — ta šče takych intymnych. Zreštoju skazav sobi, ščo koly pryhadaje, chto vin takyj, to ne za dopomohoju niuchu, jak pes. Rozumiv, ščo ce durisť, i choča j na dumci ne mav stavytysia do likariv zverchnio, ale rišennia svoho ne zminyv. Herbert švydko vse zrozumiv. Dav pacijentovi slovo česti, ščo rozmovy z Memnorom ne zapysujuťsia i ščo samomu možna sterty z pamjati mechaničnoho pedahoha zmist kožnoji besidy. Pacijent tak i robyv. Vid mašyny tajemnyć ne mav. Memnor dopomahav jomu vidtvoryty bezlič spohadiv, odnak imen i prizvyšč pacijent pryhadaty tak i ne zmih. I svoho vlasnoho tež. Vrešti spytav pro ce u svoho spivrozmovnyka navprosteć. Toj dovho movčav. Vidnovlennia pamjati, jake nazyvaly trenuvanniam, vidbuvalosia v dosyť dyvno obladnanij kajuti. Tam stojaly staromodni mebli, spravžni muzejni exponaty, vykonani malo ne v barokkovomu styli, pozoločeni kriseľcia z hnutymy nižkamy, kožnu stinu ozdobliuvaly kartyny starych hollandciv. Jich vin sam nazvav sered uliublenych, i zhodom vony zjavylysia v kajuti, niby pryjšly jomu na dopomohu. Kartyny zminiuvalysia kiľka raziv. Polotno, opravlene v riźblenu ramu, zovsim ne bulo polotnom, choča dostemenno vidtvoriuvalo fakturu tkanyny j mazky olijnoji farby.

Memnor pojasnyv, jak zjavliajuťsia ci doveršeni kopiji. Mašynnyj dydaktyk buv nevydymyj dlia učnia. Otož aby pacijent ne rozmovliav z porožnečeju, ne hovoryv do mikrofona čy do stiny, pered joho očyma bulo pohruddia Sokrata, znajome jomu šče z chrestomatiji davniohrećkoji literatury. A može, losoji. Pohruddia z kudlatoju holovoju zdavalosia vyriźblenym z kameniu, prote časom Sokrat blymav i vorušyv hubamy. Učnevi joho hrymasy buly nepryjemni — zdavalysia nesmakom, ta, ne majučy inšoho vychodu, vin musyv terpity. Do toho ž ne chotilosia vzajve turbuvaty Herberta. Zhodom pacijent zvyk do Sokrata j, lyše bažajučy počuty nepryjemnu pravdu, chodyv pered mentorom i hovoryv do nioho, ne dyvliačyś jomu v oblyččia, niby rozmovliav sam iz soboju. Zaraz psevdoSokrat, zdavalosia, vahavsia, niby ne mih znajty vidpovidi na skladne pytannia. — Vidpovim tobi, može, ne tak, jak ty chočeš. Liudyni ne varto znaty heť use pro svij tilesnyj i duchovnyj mechanizm. Cilkovyte piznannia — to meža liudśkych možlyvostej, i liudyna spryjmaje ce to važče, ščo menše zvykla korytysia buď-jakym obmeženniam. Ce po-perše. Po-druhe, imena zberihajuťsia inakše, niž usi inši poniattia, vtileni u slova. Čomu? Bo imena ne skladajuť žodnoji ciľnoji systemy. Adže vony suto umovni. Kožna liudyna jakoś nazyvajeťsia, prote vona mohla b nazyvatysia cilkom inakše i buty pry ciomu tijeju ž samoju. Vlasni imena zaležať vid vypadku i dajuťsia baťkamy. Tut nemaje zakonomirnosti. Koly dozvolyš zrobyty nevelyčke losofśke uzahaľnennia, ja pojasniu tobi, ščo. Isnujuť lyše pevni reči i zvjazky miž nymy. Buty liudynoju — ce te same, ščo buty pevnoju riččiu, nezaležno, žyva vona čy ni. Buty bratom čy synom — ce vže pevna informacija pro rodynni zvjazky. Doslidžujučy nemovlia vsima prystupnymy metodamy, vyjavyvšy v niomu vse, dijdeš do joho spadkovoho kodu, ale imeni ne diznaješsia nikoly. Svit možna piznaty. Natomisť do imeni možna lyše zvyknuty. U zvyčajnomu žytti cijeji riznyci majže ne vidčuvaješ. Odnak toj, chto dviči pryjšov na svit, vidčuvaje ce na sobi. Ne vykliučeno, ščo ty zhadaješ, jak tebe zvaty. Ce može statysia ščomyti. A može ne statysia vzahali. Otož, ja poradyv by tobi prybraty tymčasove imja. V ciomu ne bude ničoho nečesnoho čy faľšyvoho. Ty opynyšsia v sytuaciji vlasnych baťkiv, jaki stojaly nad tvojeju kolyskoju. Vony takož ne znaly pered tym jak pobratysia, jake imja tobi daduť. Nazvavšy tebe, čerez bahato rokiv i prypustyty ne mohly b, ščo ty mih by maty jakeś inše imja, vrodžene, spravžnie, ne te, ščo vony tobi daly. — Ty hovoryš skorše jak Pija, — vidkazav pacijent, sylkujučyś prychovaty, ščo buv prykro vraženyj slovamy pro svoju smerť. Ne rozumiv, čomu vin tak reaguje na dobre znanyj fakt. Vlasne, mav by vidčuvaty nezmirne ščastia voskresloho z mertvych. — Mene chvyliuje ne imja. Znaju, moje prizvyšče počynalosia na P. Vono malo vid čotyrioch do šesty liter. Parvis abo Pirx. Znaju, ščo reštu zahyblych vriatuvaty ne poščastylo. Bulo b krašče, jakby meni ne pokazuvaly toho spysku. — My spodivalysia, ščo ty vpiznaješ… — Ne možu obyraty naoslip. Ja vže kazav tobi pro ce. — Znaju i rozumiju tvoji počuttia. Ty naležyš do liudej, jaki zvertajuť malo uvahy na samych sebe. Pevno, ty buv takym zavždy. Ne chočeš obyraty? — Ni. — A jakščo tobi daduť nove imja? — Ni. — To ščo ž ty zbyraješsia robyty? — Ne znaju. Možlyvo, pacijent počuv by šče jakiś umovliannia j porady, ale vperše, odkoly vidviduvav cej kabinet, vin skorystavsia svojim pravom i ster zmist usich rozmov iz mašynoju. Ta niby j cioho jomu bulo zamalo, torknuvsia knopky j odnym poruchom ruky poslav u nebuttia pohruddia hrećkoho mudrecia. I vidčuv zlovtichu, bezhluzdu, ale hostru — tak niby vbyv, ne vbyvajučy, toho, pered kym buv nadto vidvertym. Za te, ščo toj, buvšy Nikym, tak rozsudlyvo j bezapeliacijno povčav joho j bačyv joho bezporadnisť. To

buv žaliuhidnyj zaminnyk argumentu, i pacijent odrazu ž požalkuvav pro bezhluzdyj včynok: nizaščo zanapastyv beznevynnyj aparat. Odnak, koly rozibratysia, to vin chotiv ne stiľky buty v sviti, skiľky vidčuvaty svit u sobi. Tomu vhamuvav hniv i sorom i postaravsia jakomoha švydše zabuty svoji hryzoty, vziavšyś za spravy važlyviši vid vlasnoho mynuloho. A včytysia bulo čoho. Ostannia najbiľša programa pošuku pozazemnych cyvilizacij, ščo zvalasia CYKLOPOM, pislia kiľkoch rokiv roboty skinčylaś ničym. Takoji dumky buly ti, chto, sluchajučy daleki zirky, spodivalysia počuty zrozumili sygnaly. Zahadka Movčaznoho Vsesvitu, Silientium Universi, pererosla u vyklyk, kynutyj zemnij nauci. Krajnij optymizm žmeńky astrozykiv na meži XX stolittia, zachopyvšy tysiači predstavnykiv inšych nauk, tak samo, jak i dyletantiv, obernuvsia na svoju protyležnisť. Miľjardy, vkladeni v budivnyctvo radiöteleskopiv, poklykanych ľtruvaty vyprominiuvannia miľjoniv zirok i galaktyk, daly, ščopravda, pevnu korysť. Buly zrobleni novi vidkryttia, prote žodne z nych ne pryneslo spodivanoho vidhomonu «Inšoho Rozumu». Teleskopy, rozmiščeni na orbitach, u mižzorianomu prostori, vakuumi, dijsno kiľka raziv pryjnialy strumeni jakychoś chvyľ. Chvyli buly taki neschoži na zvyčajni, ščo zbudyly zhasajuči nadiji. Možlyvo, ce j buly sygnaly pozazemnych cyvilizacij, ale pryjom tryvav nedovho. Možlyvo, navkolosoniačnyj prostir pronyzaly, mov holky, poslannia, zverneni do jakychoś dalekych adresativ. Zapys namahalyś rozšyfruvaty, ale marno. Sygnalizacijnoji sutnosti cych impuľsiv ne poščastylo vyznačyty. Ta j tradycijna oberežnisť prymusyla naukovciv vyznaty ci javyšča plodom zorianoji materiji — vyprominiuvanniam nadžorstkoji radiäciji, vypadkovo skupčenoji tak zvanymy gravitacijnymy linzamy u formy vuźkych pasom čy holok. Osnovne pravylo doslidnykiv Kosmosu vymahalo kvalikuvaty pryrodnym fenomenom use, ščo ne vyjavlialo javno štučnoho pochodžennia. Astrozyka tak prosunulasia upered, ščo v neji bulo dosyť hipotez, jaki točno «pojasniuvaly» kožne pryjniate vyprominennia — nezaležno vid toho, jakoho vono pochodžennia. Skladalasia dosyť paradoxaľna sytuacija: ščo biľšoju kiľkistiu teorij operuvala astrozyka, to važče bulo vyjavyty spravžniu sygnalizaciju. Naprykinci XX storiččia prybičnyky programy CYKLOP sklaly velykyj katalog kryterijiv, za jakymy slid bulo rozrizniaty te, ščo Pryroda može sporodyty j ščo jij neprystupne. Bulo b «kosmičnym dyvom», jakby lystia, opavšy z dereva, uklalosia v litery, slova j rečennia, jake malo b sens, abo kaminci, vykynuti ričkoju na bereh, utvoryly b pravyľni kola čy trykutnyky Evklida. Otož zemni včeni stvoryly nyzku neporušnych zapovidej, ščo jich maly dotrymuvatyś buď-jaki vidpravnyky pozazemnych sygnaliv. Čy ne polovyna cych pravyl bula perekreslena na počatku dvadciať peršoho storiččia. Ne tiľky puľsary ta gravitacijni linzy, ne tiľky mazery hazovych zorianych chmar čy velyčezni masy galaktyčnoho centru vvodyly v omanu sposterihačiv rehuliarnistiu, povtorenniam, osoblyvym poriadkom riznomanitnych impuľsiv. Na misce anuliovanych «vymoh do vidpravnyka» odrazu ž bulo zaprovadženo novi, aby i vony nevdovzi buly vidkynuti. Zvidsy pryjšov pesymizm — ničoho nemaje poza Zemleju ne tiľky v mežach Moločnoho Šliachu, a j u miriädach inšych spiraľnych galaktyk. Podaľšyj rozvytok astronomičnoji nauky do pesymizmu dodav skepsys. Rizni vlastyvosti kosmičnoji energiji j materiji, jaki utvoryly poniattia Antropic Principlie, — tisnoho zvjazku miž tym, jakyj je Vsesvit, i tym, jake je žyttia, — zdavalyś prosto nezaperečnymy. V Kosmosi, de buly liudy, naležalo čekaty narodžennia žyttia i poza Zemleju. Otož čas vid času vynykaly rizni hipotezy, jaki namahalysia pohodyty žyttiedajnisť Kosmosu z joho movčanniam. Žyttia vynykaje na bezliči planet, odnak rozumni istoty narodžujuťsia lyše za vyniatkovoho pojednannia vypadkovych zbihiv. Žyttia vynykaje ne často i rozvyvajeťsia zdebiľšoho v nebilkovych formach — kremnij, napryklad, pokazav bahatstvo zvjazkiv, ščo dorivniuje bahatomanitnistiu spoluk

vuhleciu — ciomu atomnomu zamku bilkiv; evoliucija, ščo započatkuvalasia jak sylikonova, ne sumisna iz sferoju Rozumu abo ž stvoriuje taki formy žyttia, ščo ne majuť ničoho spiľnoho iz liudśkym sposobom myslennia, — tak zapevnialy odni. Heteromorfnyj spalach Rozumu ne može vynykaty lyše na korotkyj čas. Navpaky, žyttia rozvyvajeťsia protiahom miľjardiv rokiv j isnuje, pozbavlene buď-jakoho myslennia. Koly ž čerez sto abo dvisti tysiač rokiv sformujuťsia vyšči organizmy, todi nemynuče počynajeťsia technologičnyj vybuch. Vin ne lyše pryskoriuje j udoskonaliuje zvyčky volodinnia sylamy Pryrody. Cej vybuch rozkydaje cyvilizaciju navsibič, vona rozvyvajeťsia u protyležnych napriamkach i tomu porozumitysia čerez spiľnisť myslennia ne maje zmohy. Takoji spiľnoty ne isnuje vzahali. Ce antropocentryčnyj zabobon, jakyj distavsia nam u spadok vid najdavnišych viruvań ta mitiv. Riznovydiv intelektu može buty duže bahato, i same čerez te, ščo jich bezlič, nebo ne ozyvajeťsia do nas. Ničoho podibnoho, — zaperečuvaly prybičnyky inšych hipotez. Zahadka nabahato prostiša. Evoliucija žyttia, jakščo vže vona porodyť Rozum, čynyť ce serijeju odnorazovych vypadkovostej. Cej Rozum može buty znyščenyj u spovytku buď-jakym zorianym vtorhnenniam. Kosmični vtorhnennia zavždy slipi j stychijni — chiba ž ne dovela paleontologija za dopomohoju galaktograji, cijeji archeologiji Moločnoho Šliachu, skiľky žertv — ostankiv mezozojśkych plazuniv — potribno bulo dlia pojavy ssavciv. A zavdiaky jakomu spletinniu vypadkovostej sformuvalosia henealogične derevo liudyny! Nezvažajučy na ce, Rozum može vyzrity sered tryľjoniv sonć. Može staty na šliach zemnoho typu rozvytku, choča buvaje j tak, ščo cej vyhraš u zorianij lotereji čerez odnu-dvi tysiači rokiv obertajeťsia katastrofoju, bo technologija je prostorom dlia nebezpečnych pastok, i toj, chto u nych potrapyť — najïmovirniše zahyne. Odnak Mysliači istoty zdatni pomityty ciu nebezpeku tiľky todi, koly vže buvaje zapizno unyknuty jiji. Pozbuvšyś religijnych viruvań, podolavšy jichni pizniši zvyrodnili riznovydy, taki jak ideologiji, kotri znadžuvaly liudej zdijsnenniam tymčasovych, skoromynuščych bažań, cyvilizaciji sylkujuťsia zahaľmuvaty svij rozhin, ale ce vže nemožlyvo. Naviť tam, de jich ne rozdyrajuť nijaki vnutrišni antahonizmy. Voskreslyj astronavt mav bahato času na rozdumy, mih stavyty rizni zapytannia j vysluchovuvaty vidpovidi. Vid dumok pro sebe j svit — na Zemli podibni rozdumy zvalysia losojeju, — Mysliači istoty perechodiať do dij, jaki ščorazu perekonujuť jich: nemaje ničoho pevnišoho j nevidvorotnišoho za smerť. Vlasne, smerti vony j zavdiačujuť svojeju pojavoju, bo bez neji ne vidbuvalasia b miľjardnolitnia minlyvisť vydiv, jaki formuvalysia i hynuly. Mysliačych istot porodyla bezlič smertej archejśkoji ery, ery paleozojśkoji, vsich nastupnych geologičnych epoch, i razom zi svojim Rozumom vony otrymujuť garantiju nemynučoji zahybeli. Nevdovzi, vsioho čerez kiľka stoliť pislia cioho diägnozu, Mysliači istoty vidčuly na sobi materynśki metody Natury, kotra je nastiľky ž pidstupnoju, jak i marnotratnoju technologijeju procesiv, jaki vidbuvajuťsia sami po sobi i jaki zastosovuje Pryroda, aby nadaty pole dijaľnosti nastupnym formam žyttia. Taka technologija vyklykaje podyv, poky lyšajeťsia neosiahnenoju dlia tych, chto jiji vidkryv. Odnak i ce ne tryvaje dovho. Obikravšy roslyny, tvaryn, vlasni tila, rozkryvšy jichni sekrety, zminiujučy seredovyšče, tobto sebe, istoty Rozumni ne vdovoľniajuťsia i cijeju vsevladnistiu. Vony vychodiať u Kosmos — i lyše dlia toho, ščob vrešti perekonatysia, jakyj vin jim čužyj i jak neščadno tiažije nad nymy tavro tvarynnoho pochodžennia. Peremihšy j ciu vidčuženisť, vony stajuť jedynym prastarym biölogičnym reliktom useredyni nymy ž samymy zbudovanoji technosfery. Razom iz davnimy zlydniamy, holodom, epidemijamy, bezliččiu starečych neduhiv u nych zjavylasia možlyvisť zviľnytysia vid smertnych til. Cej šans vynyk speršu jak fantasmahoryčne, nejmovirno daleke rozdorižžia, možlyvisť vyboru.

Voskreslyj astronavt znechotia brav do uvahy podibni zahaľni miscia, ščo vidhonyly dosyť ponurym pafosom i jakojuś technokratśkoju eschatologijeju. Chotiv zbahnuty metu cijeji expedyciji, jakščo vže stav jiji mymoviľnym učasnykom. Dopomohla jomu napysana ne tak davno pracia z ekzobiölogiji, v jakij vin znajšov diägramu Ortehy i Nejssla. Cia diägrama pokazuvala evoliuciju psychozojikiv u Kosmosi, jiji osnovnyj napriam i rozhalužennia. Počatok toho napriamu prypadav na rannij technologičnyj vik. U časovomu vymiri vin nedovhyj: vid nioho ne utvoriujuťsia žodni vidhalužennia vprodovž tysiači rokiv miž etapom znariaď mechanistyčnych j informatyvnych. U nastupnomu tysiačolitti informatyka schreščujeťsia z biölogijeju, tvoriačy plyn biölogičnoho pryskorennia. Na cij fazi diägnostyčna vartisť kryvoji graka perechodyť u prognostyčnu i slabšaje. Formu osnovnoho napriamu vyznačyly fakty j teoriji, joho rozmach vypadkovyj uže tiľky v samych teorijach; ščopravda, ci teoriji spyrajuťsia na inši, dosyť virohidni. Krytyčnym rozdorižžiam osnovnoho napriamku je čas, koly konstruktorśkyj talant Mysliačych istot zmahajeťsia iz žyttiespromožnoju potencijeju Pryrody. Peredbačyty, v jakomu napriami rozvyvatymeťsia kožna okrema cyvilizacija, nemožlyvo: ce zumovliujeťsia samym charakterom toho rozdorižžia. Pevna častyna cyvilizaciji može jty v osnovnomu napriami čerez syľne obmežennia choča j dosiažnoji, prote ne zdijsnenoji avtoevoliuciji. Vypadok hranyčnoho biökonservatyzmu v takomu razi staje vyrišaľnym zakonom, zaboronoju z penitenciärnoju sankcijeju, jakij neuchyľno pidkoriajuťsia funkciönaľni spromožnosti, perejniati vid Pryrody. Vynykaje technika, pryznačena dlia poriatunku seredovyšča: jij naležyť ne travmujučy prystosuvaty technosferu do biösfery. Ce zavdannia može buty vykonane, choča j neobovjazkovo; v toj čas cyvilizacija demogračne kolyvajeťsia u samorujnivnij seriji kryz. Može zanepadaty i vidnovliuvatyś bezlič raziv, platiačy za ciu samohubnu inerciju miľjardamy žertv. Vstanovlennia mižzorianych kontaktiv u takyj čas naležyť do najvažlyvišych zavdań. Konservatory, prybičnyky osnovnoho napriamu rozvytku cyvilizaciji, movčať: dlia nych ce očevydno. Biötyčno nekonservatyvnych rišeń isnuje bahato. Pryjniati rišennia zdebiľšoho nevidvorotni. Zvidsy velykyj rozmach starych psychozojikiv. Orteha, Nejssl i Amikar zaprovadyly poniattia «vikna kontaktu». Ce promižok času, v jakomu Mysliači istoty VŽE stojať vysoko v svojich praktyčnych znanniach, odnak ŠČE ne vzialysia do peretvorennia danoji jim vid pryrody Rozumnosti — vidpovidnyka liudśkoho mozku. «Vikno kontaktu» je kosmičnoju myttiu. Vid skipky do hasovoji lampy mynulo 16000 rokiv, od lampy do lazera — sto. Čas nagromadžennia informaciji dlia kroku «skipka — lazer» podibnyj do času dlia kroku, ščo viddiliaje vidkryttia spadkovoho kodu od joho vprovadžennia v pisliaatom nu promyslovisť. Nakopyčennia znań u fazi «vikna kontaktu» expotenciäľni, a na jiji meži — hiperbolični. Vidtynok času dlia porozuminnia naličuje ščonajmenše 1000 zemnych rokiv, optymaľno — vid 1800 do 2500. Poza «viknom» dlia vsich cyvilizacij — čy nedozrilych, čy perezrilych — panuje movčannia. Perši ne volodijuť neobchidnoju dlia zvjazku energijeju, druhi abo vkryti nepronyknoju obolonkoju, abo stvoriujuť agrehaty, jaki zdijsniujuť miž soboju komunikaciju na nadsvitlovomu rivni. Navkolo problemy nadsvitlovoho zvjazku točylysia superečky. Žoden vyd materiji abo energiji ne zdaten dosiahty švydkosti biľšoji vid svitlovoji. Prote, jak tverdyť dechto, cej barjer možna obmynuty za dopomohoju chytroščiv. Prypustimo, puľsar iz vmerzlym u nejtronnu zirku magnitnym polem neseťsia zi švydkistiu, blyźkoju do svitlovoji. Joho vyprominiuvannia opysuje kola navkolo osi puľsara i dostatnio viddaleno prochodyť vidtynky prostoru z nadsvitlovoju švydkistiu. Jakščo na čerhovych vidtynkach obertannia cioho promenia perebuvajuť sposterihači, to vony možuť synchronizuvaty svoji hodynnyky ponad barjerom, vidkrytym Ejnštejnom. Dlia cioho jim treba znaty lyše vidstań miž storonamy trykutnyka «puľsar — sposterihač A — sposterihač V», a takož obertovu švydkisť». morśkoho lichtaria».

Oś ščo diznavsia voskreslyj na «Evridici» astronavt pro kosmični cyvilizaciji v rik, koly zorelit bezperervno naroščuvav švydkisť. I tut astronavt pidijšov do barjera, jakoho ne mih podolaty. Mašynnyj pedahoh ne vyjavyv nevdovolennia obmeženymy zdibnostiamy svoho učnia, nespromožnistiu osiahnuty tajemnyciu syderaľnoji energetyky ta jiji vzajemozvjazkiv z inženernym mystectvom i gravitacijnoju balistykoju. Ci plody ostannich vidkryttiv dopomohly stvoryty programu mandrivky do zirok Harpiji, zakrytych vid astronomiv mynulych vikiv kosmičnoju chmaroju, ščo zvalasia Lantuchom Vuhillia. «Evridika» mala obmynuty cej Lantuch, uvijty do «temporaľnoji prystani» kolapsara, ochreščenoho Hadesom, vyslaty odyn iz svojich segmentiv na rozvidku do planety, ščo zvalasia Kvinta Dzety Harpiji, počekaty povernennia rozvidnyka i dlia toho, ščob povernutysia nazad, vykonaty karkolomnyj manevr pid nazvoju «pasaž kriź retrochronaľnyj periöd». Zavdiaky ciomu manevrovi expedycija mala povernutysia do Soniačnoji systemy čerez visim rokiv pislia startu. Bez cioho «pasažu» povernulasia b čerez dvi tysiači rokiv, a točniše — nikoly. Rozviduvaľnyj segment «Evridiky» mav samostijno podolaty cilyj parsek Z ekipažem, ščo perebuvav zaraz v embriönaľnomu stani. Vitrykuvannia bulo vidkynuto, bo vono garantuvalo tiľky 98 vidsotkiv ožyvlennia myttievo zamoroženych. Astronavt pradavnich raket počuvav sebe pid čas cych lekcij dytynoju, jaka vyvčaje funkciji synchrofazotrona. Čy to Memnor buv nedostatnio dosvidčenym učytelem, čy učnevi brakuvalo zdibnostej. Krim toho, vin usvidomyv, ščo zrobyvsia vidliudnykom i ne bažav dovše buty Robinzonom bilia elektronnoho Pjatnyci. Otož vyrišyv vidvidaty observatoriju, ščo mistylaś u nosovomu segmenti «Evridiky»; chotiv pobačyty zirky. Veletenśkyj zal blymav indykatoramy neznajomoji aparatury. Astronavt marno šukav harmatne žerlo reektora, čy teleskopa, čy bodaj kupol z diäfragmoju dlia vizuaľnoho sposterežennia neba. Sklepinčaste prymiščennia bulo osvitlene dvochjarusnymy hirliandamy lamp. Uzdovž nych tiahlysia vuźki galereji, zjednani kolonamy jakychoś aparativ. Povernuvšyś pislia cioho nevdaloho vizytu do svojeji kajuty, astronavt pomityv na stoli staru pošarpanu knyžku z zapyskoju vid Herberta — toj radyv počytaty ciu knyžku pered snom. Členy ekipažu znaly, ščo likar uziav iz soboju v polit sylu knyžok z fantastyky i viddavav jim perevahu pered jaskravymy holovizijnymy spektakliamy. Vyhliad knyžky schvyliuvav povernenoho do žyttia. Vin znovu tak dovho buv sered zirok, tak dovho ne bačyv knyžok i — ščo hirše — ne mih nablyzytyś do liudej, jaki podaruvaly jomu ciu novu podorož, podaruvavšy nove žyttia. Kajutu, jak vin i prosyv, častkovo obladnaly pid kajutu na morśkomu korabli, a častkovo — jak na vantažnij raketi. Vona zovsim ne nahaduvala pasažyrśku. Ce ne bulo misce tymčasovoho perebuvannia, jak u hoteli, a postijna oselia. Tut vysila naviť dvopoverchova kojka. Na verchniu vin, rozdiahajučyś, klav odiah, a nad uzholivjam nyžnioji povisyv lampočku. Vkryvšy nohy kovdroju, podumky kartajučy sebe, ščo znovu ledariuje, choč, može, j vostannie, voskreslyj astronavt rozhornuv knyžku v misci, poznačenomu Herbertom. Jakuś chvylynu zoseredžuvavsia, aby zrozumity slova, tak podijav na nioho zvyčajnyj čornyj druk. Forma liter, žovtavyj, staryj papir, spravžni paliturky, opuklyj korineć obkladynky zdalysia čymoś nejmovirno svojim, jedynym, zahublenym i vidnajdenym — darma ščo vin nikoly ne buv požyračem literatury. Odnak teper u samomu procesi čytannia astronavt vidkryvav ščoś uročyste, nemovby avtor, jakyj uže davno pomer, dav jomu kolyś obitnyciu i, choč skiľky pereškod jomu dovelosia zdolaty, spravdyv jiji. Astronavt mav dyvnu zvyčku: rozhortav knyžku navmannia j počynav čytaty. Pyśmennykovi ce, pevno, ne duže spodobalosia b. Sam ne znav, čomu tak čynyť. Možlyvo, chotiv uvijty u vyhadanyj svit ne pidhotovlenym vchodom, a vidrazu, znenaćka. Tak zrobyv i teper.

«… Rozpovisty vam? Profesor zhornuv ruky na hrudiach. — Korablem do portu Boma, — počav vin, opuskajučyś u krislo j prypliuščyvšy oči. — Ričkovym rejsovym sudencem do Bangala. Tam počynajuťsia džungli. Potim šisť tyžniv verchy — dovše koni ne vytrymujuť. Naviť muly hynuť. Sonna chvoroba… Buv tam odyn staryj šaman. Nfo Tuabe, — vymovyv ce slovo z francuźkym naholosom na ostanniomu skladi. — Ja pryjichav lovyty metelykiv. Ale vin pokazav meni dorohu… Zamovk na jakuś chvyliu. Rozpliuščyv oči. — Vy znajete, ščo ce označaje — «džungli»? Zvidky vam znaty! Zelene, nesamovyte žyttia. Vse tremtyť, pryčaeno vorušyťsia, v huščavyni syla-sylenna chyžych tvaryn, nebačeni kvity — jak vybuchy barv, — schovani v lypučomu pavutynni komachy, tysiači j tysiači nikym ne klasykovanych vydiv. Ne te, ščo v nas, u Evropi. Ne treba j šukaty. Vnoči namet obsidajuť nični metelyky, zavbiľšky z doloniu, nabrydlyvi, slipi, vony sotniamy padajuť u vohoń. Tini vorušaťsia na polotni nametu. Nehry tremtiať, viter donosyť zusibič hurkit. Zhodom nastaje slabisť, lychomanka. Jakščo vy vže pokydaly konej — dali dovedeťsia jty pišky. U mene bula syrovatka, chijïn, hermanij — use ščo chočeš. Narešti odnoho dnia — žodnoho liku času tam nemaje — počynaješ vidčuvaty, ščo podil na tyžni j uveś kalendar jakyjś neserjoznyj, štučnyj, a jty dali ne možeš. Džungli zakinčujuťsia. Šče odne nehrytianśke selo. Nad samoju ričkoju. Rička ne poznačena na karti, bo tryči na rik znykaje v letiučych piskach. Častyna ričyšča pidzemna. V seli kiľka mazanok z vypalenoji soncem hlyny j mulu. Tam žyve Nfo Tuabe. Vin ne znaje anglijśkoji, bo zvidky jomu znaty. U mene bulo dva perekladači Peršyj perekladav moji slova hovirkoju uzberežžia, a druhyj — z tijeji hovirky movoju bušmeniv. Nad usim pojasom džungliv, od šostoho gradusa šyroty, panuje davnia korolivśka dynastija. Naščadky jehyptian, jak meni zdajeťsia. Vyšči i nabahato kuľturniši za nehriv z Centraľnoji Afryky. Nfo Tuabe naviť nakreslyv meni kartu, poznačyvšy na nij kordony korolivstva. Ja vriatuvav joho syna vid sonnoji chvoroby, vlasne, za ce… Ne rozpliuščujučy očej, profesor poliz do vnutrišnioji kyšeni. Vytiah z notatnyka arkuš paperu, pokreslenyj červonym čornylom. Na niomu zvyvalysia poplutani liniji. — Važko zorijentuvatysia… Tut kinčajuťsia džungli, nače vidrizani nožem. Ce kordon korolivstva. Ja spytav, ščo tam dali. Nfo ne chotiv hovoryty pro ce proty noči. Ja musyv pryjty vdeń. Lyše todi, v tij svojij smerdiučij nori bez vikon… vy sobi ne ujavliajete, jaka tam zaducha… vin rozpoviv meni, ščo dali žyvuť termity. Bili slipi termity, jaki budujuť spravžni mista, jichni volodinnia prostiahajuťsia na dovhi kilometry. Rudi termity vojujuť z bilymy. Prychodiať velykoju žyvoju rikoju čerez džungli. Todi slony vtikajuť zvidty cilymy stadamy, vylamujučy v zarostiach šyroki tuneli. Vtikajuť tyhry. Naviť zmiji. Z ptachiv lyšajuťsia tiľky stervjatnyky. Termity jduť po-riznomu: časom cilyj misiać, udeń i vnoči, iržavym potokom. A koly ščoś trapliajeťsia na jichniomu šliachu — nyščať. Vony dochodiať do kraju džungliv, natrapliajuť na termitnyky, zbudovani bilymy, i počynajeťsia bytva. Nfo Tuabe bačyv jiji raz u žytti. Rudi, peremihšy vartu bilych, vdyrajuťsia do mista. Nikoly ne povertajuťsia. Čomu — nichto ne znaje. Ale nastupnoho roku džungliamy prodyrajuťsia novi polčyśka. Tak bulo za joho baťka, dida i pradida. Tak bulo zavždy. Grunt u misti bilych termitiv rodiučyj. Z davnich-daven nehry namahalysia vykorystovuvaty joho, probuvaly znyščyty vohnem termitnyky. Ale ščorazu prohravaly boroťbu. Posivy znykaly. Liudy stavyly kureni j ohoroži z dereva. Termity dobyralysia do tych chalabud pidzemnymy korydoramy, točyly derevo zseredyny, j sporudy znenaćka padaly vid zvyčajnoho dotorku. Liudy probuvaly buduvaty z hlyny. Todi zamisť termitiv-robitnykiv zjavlialysia termity-soldaty. Oś taki — vin pokazav na stil.

Na stiľnyci ležalo kiľka ridkisnych ekzempliariv gigantśkych termitiv. Dva-try vojiny, veletenśki j niby skaličeni stvorinnia. Tretynu jichnioho tuluba vkryvav rohovyj pancer iz zabralom, ščo zakinčuvalosia ščelepamy. Tonki nižky i čerevce zdavalyś nikčemnymy proty mohutnioho pancera. — U ciomu dlia vas nema ničoho novoho, čy ne tak? Nam vidomo, ščo isnujuť cili terytoriji, de panujuť termity. U Pivdennij Ameryci… Vony majuť dva vydy soldativ, ščoś na zrazok policiji j vijśka. Termitnyky siahajuť vośmy metriv zavvyšky. Zbudovani z pisku ta vydileń — materiälu tverdišoho vid portlendśkoho cementu. Nijaka staľ joho ne bere. Bezoki, bili, mjaki komachy, jichnie plemja žyve kiľkanadciať miľjoniv rokiv. Termitiv doslidžuvaly Pakkard, Šmeľc… Vy rozumijete? Ja vriatuvav šamanśkoho syna, j vzamin za ce… Och, to buv mudreć… Znav, jak viddiačyty bilij liudyni po-carśky. Takyj zovsim syvyj, až popeliastyj nehr, oblyččia — nače maska, zakopčena dymom. Vin skazav meni tak: — Termitnyky tiahnuťsia myliamy, vsia rivnyna vkryta nymy. Jak lis, jak mertvyj lis, odyn bilia odnoho, skamjanili veletenśki stovbury — miž nymy važko Prodertysia. Grunt skriź tverdyj, hlucho hude pid nohamy, vstelenyj perepletenymy tovstymy trubkamy. Ce chidnyky, jakymy bihajuť termity. Chidnyky — z toho ž cementu, ščo j sami termitnyky. Zanuriujuťsia hlyboko pid zemliu, znovu vychodiať na poverchniu, rozhalužujuťsia, perechreščujuťsia, pronykajuť useredynu termitnykiv, u chidnykach je potovščennia, de rozmynajuťsia termity. Tam, u nadrach mista, sered miľjoniv skamjanilych hnizd, u jakych vyruje burchlyve žyttia, je odyn termitnyk, ne schožyj na inši. Nevelykyj, čornyj i zahnutyj. Nfo pokazav velykym čornym paľcem, jakyj vyhliad u toho termitnyka, i dodav: — Tam mistyťsia serce narodu termitiv. Biľše ničoho skazaty ne schotiv. — I vy jomu poviryly? — prošepotiv sluchač. Čorni oči profesora propikaly joho naskriź. — Ja povernuvsia do Boma. Kupyv pjatdesiat kilogramiv dynamitu u funtovych bruskach, taki, jak vykorystovujuť u šachtach. Kupyv kyrky, lopaty, kajla, zastupy- vse neobchidne. Baky sirky, broniovani šlangy, protyhazy, sitky — najkrašči, jaki poščastylo distaty. Kanistry aviäcijnoho benzynu i cilyj arsenal insektycydnych zasobiv, jaki tiľky možna sobi ujavyty. Potim najniav dvanadciatero nosijiv i pojichav u džungli. Profesor pomovčav, todi spytav: — Vy znajete pro experyment Kollengera? Vvažalosia, ščo ce kazka. Ščopravda, vin buv ne fachivcem, a lyš amatorom. Kollenger rozdilyv uveś termitnyk zhory donyzu stalevoju plastynoju tak, ščo obydvi polovyny zovsim ne spolučalysia odna z odnoju. Termitnyk buv molodyj, termity joho šče tiľky sporudžuvaly. Čerez šisť tyžniv Kollenger vytiah plastynu, j vyjavylosia, ščo termity buduvaly novi chody tak, ščo jichni chidnyky z oboch bokiv peretynky jaknajtočniše stykalyś odyn z odnym — ani milimetra vidchylennia po vertykali čy horyzontali. Tak jak liudy budujuť z dvoch bokiv hory tuneľ i zustričajuťsia poseredyni jiji. V jakyj sposib termity porozumilysia kriź metalevu plastynu?.. Potim doslid Hlossa. Takož neperevirenyj. Hloss tverdyv, ščo koly vbyty korolevu termitiv, komachy vidčuvajuť ce v radiüsi kiľkasot metriv i nehajno zbihajuťsia do termitnyka. Profesor znovu zamovk, udyvliajučyś u červonyj žar kamina, nad jakym spalachuvaly j zhasaly leheńki blakytni vohnyky. — Doroha bula nelehka… Speršu vtik providnyk, potim perekladač. Prosto pokydaly reči j povtikaly. Vranci, koly ja prokydavsia v protymoskitnij sitci — movčannia, vyriačeni oči, pereliakani oblyččia i šepit za spynoju. Zreštoju ja počav zvjazuvaty nosijiv na nič, a kineć motuzky obmotuvav navkolo svojeji ruky. Noži pozabyrav, ščob ne mohly pererizaty puta. Čy to vid postijnoho nedosypannia, čy vid soncia v mene počalosia zapalennia očej. Vranci ja ne mih rozklepyty poviky, tak vony sklejuvalysia. A tut šalenilo sonce. Soročka

vid potu stojala lubom, jak nakrochmalena, do šoloma ne možna bulo dotorknutysia paľcem, dulo rušnyci peklo jak rozžarene. My prokladaly dorohu trydciať devjať dniv. Ja ne chotiv ity čerez selo staroho Nfo Tuabe, bo vin prosyv mene pro ce, otož my vyjšly z džungliv znenaćka. Cia pekeľna, zadušlyva huščavyna z lian i lystia, spovnena krykom papuh i mavp, skinčylasia. Skiľky siahalo oko, ležala rivnyna, žovta, jak levjača škura. Na nij sered kaktusiv zdijmalysia konusy j kopyci. Sporudženi naoslip i tomu časom nezhrabni. My zanočuvaly na uzlissi. Nad ranok ja prokynuvsia vid strašnoho holovnoho boliu, bo naperedodni neoberežno zniav buv na myť šolom, a sonce stojalo vysoko. Speka bula taka, ščo povitria obpikalo leheni. Kon7ury predmetiv tremtily, niby pisok palav. Ja rozhlianuvsia. Nehry povtikaly, perehryzšy motuzku. Lyšyvsia tiľky trynadciatyričnyj chlopeć, Uahadu. My rušyly vpered. Udvoch perenosyly svoji reči častynamy na kiľka desiatkiv krokiv, todi povertalysia po reštu. Tak my chodyly tudy-siudy pjať raziv, a sonce peklo nesamovyto. Choč na meni bula bila soročka, na plečach utvorylysia nevyhojni vyrazky. Ja buv zmušenyj spaty dolilyć. Ale vse to dribnyci. Cilyj deń my zahlybliuvalyś u Misto Termitiv. Ne znaju, čy je v sviti ščoś strašniše. Ujaviť sobi: z usich bokiv, poperedu j pozadu kamjani stovpy zavvyšky u try poverchy. Misciamy vony stojaly tak blyźko odyn do odnoho, ščo nasylu možna bulo miž nymy protysnutyś. Neskinčennyj lis šerechatych sirych kolon. A koly my spynialysia, z seredyny dolynav nevyraznyj, bezperervnyj šelest, jakyj inodi perechodyv u stukit. Koly ja prytuliav do stiny ruku, bulo čutno, jak ta stina tremtyť bezperestanu: za neju vdeń i vnoči vyruvalo žyttia. Kiľka raziv my nenarokom rozdavliuvaly chidnyky, pereplutani pid nohamy, mov popeliasti lynvy. Tymy trubčastymy chidnykamy neskinčennymy lavamy lazyly bili komachy. Vidčuvšy nebezpeku, z prolamu tut-taky zjavlialysia rohovi šolomy soldativ, jaki roztynaly povitria nožyciamy ščklepiv i strilialy navsibič lypkoju pekučoju ridynoju. Ja jšov otak naoslip uže druhyj deń, bo ne bulo j movy pro buď-jaku orijentaciju. I raz u raz vydyvliavsia termitnyk, jakyj buv by vyščyj vid inšych; ja šukav toj, pro jakyj meni rozpovidav Nfo Tuabe. Odnak ja bačyv lyše skamjanilyj lis. Džungli za namy zdijmalysia zelenoju stinoju, potim staly blakytnoju linijeju na vydnokoli j vrešti znykly. Zapasy vody kinčalyś. A termitnykam ne bulo kraju. U pidzornu trubu ja bačyv lyše stovpy termitnykiv, ščo zlyvalyś na obriji, jak kolossia pšenyci. Ja zachopliuvavsia svojim junym suputnykom. Ne narikajučy, vin robyv use te, ščo j ja, ne vidajučy, dlia čoho j naščo. Otak my jšly čotyry dni. Ja buv zovsim pjanyj vid soncia. Na nebo ne možna bulo hlianuty — ne dopomahaly j temni okuliary. A navkolo — častokil termitnykiv bez kincia-kraju. Nide ani slidu žyvoji istoty. Siudy naviť stervjatnyky ne zalitaly. Tiľky de-ne-de stojaly samotni kaktusy. Narešti až uvečeri, kovtnuvšy porciju vody, ščo prypadala na toj deń, ja vydersia na verchivku duže vysokoho termitnyka. Hadaju, vin pamjatav časy Cezaria. Ja bez buď-jakoji nadiji rozzyravsia dovkola, až tut pomityv u pidzornu trubu čornu ciatku. Speršu dumav, ščo to zabrudnena linza, ta ja pomyliavsia. Ce j buv otoj termitnyk. Nastupnoho ranku ja vstav šče do schodu soncia j nasylu rozbudyv Uahadu. Ja vyznačyv napriamok za kompasom, i my počaly perenosyty reči. Ja takož zamaliuvav miscevisť. Tym časom termitnyky, — ščopravda trochy nyžči, — tulylysia dedali ščiľniše. Vrešti vony staly takym častokolom, ščo ja vže ne mih prolizty. Malyj nehr išče jakoś protyskavsia, otož ja podavav jomu pakunky, stojačy miž dvoma kolonamy, a sam prolazyv zverchu. Ce tryvalo hodyn pjať. Za cej čas my projšly zo sto metriv. Ja bačyv, ščo v takyj sposib my ničoho ne zrobymo, ale mene ochopyla jakaś lychomanka. Ne v bukvaľnomu rozuminni, choča v mene postijno bula temperatura blyźko

trydciaty. vośmy gradusiv. Tak poznačavsia na meni klimat. Može, zreštoju, ce jakoś vplyvaje j na mozok. Ja vziav pjať funtiv dynamitu v bruskach i pidklav pid termitnyk, jakyj stojav u nas na dorozi. My schovalysia za inšymy, koly ja zapalyv šnur. Vybuch buv pryhlušenyj, vybuchova chvylia pišla vhlyb — až zemlia zadvyhtila. Vid zrujnovanoho termitnyka lyšylosia tiľky velyke čerepja, ščo kyšilo bilymy komachamy. Dosi. my ne zavdavaly škody odni odnym. Teper rozpočalasia bytva. Čerez vyrvu ne možna bulo projty. Desiatky tysiač termitiv vylazyly z vyrvy j sunuly navsibič, obmacujučy kožen klaptyk zemli. Ja rozpalyv sirku, vziav na pleči aparat. Vy znajete toj aparat? Vin nahaduje obpryskuvač, jakym korystujuťsia sadivnyky. Abo vohnemet. Jadučyj dym burchav zi šlanga, jakoho ja trymav u ruci. Ja vdiah protyhaz, druhyj dav chlopcevi. Dav jomu takož speciäľno dlia cioho zamovleni čerevyky — obpleteni metalevoju sitkoju. V takyj sposib nam poščastylo projty. Ja vypuskav strumeni dymu, jakyj rozhaniav termitiv. Ti, ščo ne vidstupaly, hynuly. V odnomu misci ja buv zmušenyj udatysia j do benzynu — lynuv i pidpalyv, utvoryvšy miž namy i termitamy vohnianu zavisu. Lyšalosia šče metriv sto do čornoho termitnyka. Pro son ne bulo j movy. Prysvičujučy sobi lichtarykamy, my sydily bilia rezervuara, jakyj bezperervno burchav dymom. Ščo za nič! Vam dovodylosia prosydity šisť hodyn u protyhazi? Ni? Otož vy sobi ne ujavliajete, ščo ce označaje, — sydity z rozpečenoju humovoju maskoju na oblyčči. Koly ja chotiv kovtnuty povitria j vidtiahav trochy protyhaz, to počynav dušytysia dymom. Tak mynula nič. Chlopeć mij’veś čas tremtiv. Ja bojavsia, čy to ne propasnycia. Narešti počalo rozvydniatyś. Voda kinčalasia. V nas lyšalaś odna-jedyna kanistra, jiji za suvoroji ekonomiji mohlo vystačyty ščonajbiľše na try dni. Slid bulo jaknajšvydše vertatysia… Profesor zamovk, rozpliuščyv oči j hlianuv u kamin. Žar uže zovsim posiriv. Kimnatu ohortalo svitlo lampy: zelene lahidne siajvo niby prosočuvalosia kriź šar’ vody. — Todi my dijšly do čornoho termitnyka. — Profesor pidniav ruku vhoru: — Jak zihnutyj paleć. Otakyj vyhliad mav. Zverchu hladeńkyj, niby vidpolirovanyj. Joho v radiüsi soroka krokiv otočuvaly nyžči termitnyky, i, ščo najdyvovyžniše, — ne vertykaľni, a schyleni do nioho, skazaty b, jak strachovyśka, kotri schylylysia u hrotesknomu ukloni. Ja poskladav usi naši reči v tomu koli j uziavsia do roboty. Ne chotiloś rujnuvaty čornyj termitnyk dynamitom. Termity za namy biľše ne hnalysia. Možna bulo vrešti zirvaty z oblyččia protyhaz. Jaka polehkisť! Kiľka chvylyn u cilomu sviti ne bulo liudyny ščaslyvišoji za mene. Nevymovna rozkiš dychaty na povni hrudy — i cej termitnyk, čornyj, chymerno zihnutyj, ne schožyj ni na ščo dosi bačene. Ja tanciuvav i spivav jak boževiľnyj, darma ščo pit hradom kotyvsia z loba. Mij Uahadu pryholomšeno dyvyvsia na mene. Možlyvo, dumav, ščo ja viddaju šanu čornomu bohovi… Odnak ja švydko otiamyvsia. Pryčyn dlia radosti bulo nebahato: voda kinčalasia, suchoho proviäntu vystačyť ledve na dva dni. Ščopravda, lyšalysia termity. Nehry vvažajuť jich delikatesom. Ale ja ne mih by prymusyty sebe do cioho. Choča holod, zreštoju, ne svij brat… Profesor znovu zamovk, oči joho blyščaly. — Ščob bahato ne hovoryty… ja rozvalyv cej termitnyk… Staryj Nfo Tuabe skazav pravdu. Profesor nachylyvsia vpered, rysy joho oblyččia zahostrylysia. Dali vin hovoryv bez pauz: — Buv tam speršu šar volokon, tonkoho priadyva, nezvyčajno hladeńkoho j micnoho. Vseredyni — komora, otočena ščiľnym šarom termitiv. Ta čy buly ce vzahali termity? Skiľky žyvu, takych ne bačyv. Velyčezni, plaski, mov dolonia, vkryti sribnymy voloskamy, z lijkopodibnymy holivkamy, ščo zakinčuvalysia jakymyś antenamy. Anteny ci torkalysia siroho predmeta, ne biľšoho za mij kulak. Termity buly zovsim neruchomi. Naviť ne namahalysia

boronytyś, lyše čerevcia rivnomirno puľsuvaly. Ale koly ja vidryvav jich od toho siroho predmeta, vidrazu ž hynuly. Rozsypalysia v paľciach, jak zitlile hančirja. Ja ne mav ni času, ni syl use ce obstežyty. Lyše vziav toj predmet, zamknuv joho v stalevu skryńku, j my z Uahadu nehajno vyrušyly nazad. Ne hovorytymu pro te, jak ja dijšov do uzberežžia. My naštovchnulysia na rudych murašok. Ja blahoslovyv tu chvylynu, koly vziav iz soboju kanistru benzynu. Jakby ne vohoń… Ale hodi pro ce… na peršomu pryvali ja uvažno ohlianuv rič, vykradenu z čornoho termitnyka. Koly ja dobre jiji očystyv, to vyjavylasia ideaľnoji formy kulia z rečovyny važkoji, prozoroji jak sklo, ale ta kulia nezrivnianno syľniše zalomliuvala svitlo. A šče tam, u džungliach, ja vyjavyv fenomen, na jakyj speršu ne zvernuv uvahy. Dumav, može, ce meni zdajeťsia. Ale pizniše perekonavsia, ščo ce ne bulo iliuzijeju. Profesor odkynuvsia na spynku krisla j stav majže nevydymyj, schovavšyś u tini z holovoju. Potim nekvaplyvo poviv dali: — Mene peresliduvaly komachy. Metelyky, žuky, pavuky, muchy — vse, ščo tiľky možna sobi ujavyty. Deń i nič vony letily za mnoju chmaroju, ščo bezperestanku hula. A virniše ne za mnoju, a za metalevoju skryńkoju, v jakij ležala kulia. Pid čas podoroži na korabli bulo trochy lehše. Korystujučyś syľnodijučymy zasobamy proty komach, ja pozbavyvsia cijeji chalepy. Novi ne prybuvaly — jich nema u vidkrytomu mori. Ale tiľky-no ja doplyv do franciji, vse počalosia znovu. A najhirše — murašky. Choč by de ja zupyniavsia, za hodynu zjavlialysia murašky. Velyki j maleńki, vony nevidporne tiahlysia do cijeji kuli, zbyralysia na skryńci, vkryvajučy jiji tremtlyvym klubkom, roztynaly, prohryzaly, nyščyly vse, v ščo ja jiji zapakovuvav, davyly odne odnoho, hynuly, vyverhaly kyslotu, sylkujučyś rozjisty neju stalevu skryńku. Profesor zamovk. — Cej samotnij budynok, u jakomu my z vamy sydymo, vsi ti zachody, ščo ja vžyvaju dlia ubezpečennia, — ja robliu čerez te, ščo mene bezupynno pereslidujuť murachy. Vin pidvivsia. — Ja robyv experymenty. Za dopomohoju diämantovych sverdel vidkolov od kuli častočku, ne biľšu za makove zernia. Cej krychitnyj šmatočok vyklykav tu ž samu reakciju: prytiahav murachiv, jak sama kulia. Lyše koly jiji vziaty v tovstyj svyncevyj kožuch, našestia komašni prypyniajeťsia. — Jakeś vyprominiuvannia?.. — zachryplym holosom spytav sluchač. Vin, mov zahipnotyzovanyj, udyvliavsia v leď vydne oblyččia staroho včenoho. — Možlyvo. Ne znaju. — Cia kulia u vas?.. — Tak. Chočete jiji pobačyty? Sluchač zirvavsia na rivni nohy. Profesor propustyv joho peršym u dveriach, povernuvsia do pyśmovoho stolu po kliuči i švydkym krokom pišov nazdohaniaty hostia u temnomu korydori. Vvijšly do tisnoji komirčyny bez vikon. Vona bula porožnia, v kutku stojav velykyj staromodnyj sejf. Slabke svitlo neprykrytoji lampy pid steleju blyščalo syniuvatym svitlom na broniovanych stinach sejfa. Profesor upevnenym ruchom stromyv kliuč u šparku j krutnuv. Počuvsia chruskit zamka, tovsti dveri vidchylylysia. Vin vidstupyv ubik. Sejf buv porožnij…»

Kajuty zykiv buly roztašovani na četvertomu jarusi. Voskreslyj astronavt uže dobre orijentuvavsia na «Evridici», vyvčyv plan usioho zoreliota, takoho ne schožoho na ti, v jakych kolyś litav sam. Ne rozumiv bahatioch nazv i pryznačennia pryladiv kormovoho segmenta, bezliudnoho j odrizanoho vid rešty korpusu potrijnoju peretynkoju. Podibnyj do veletenśkoji husenyci korabeľ uzdovž i vpoperek protynaly tuneli — komunikacijna mereža pid cylindryčne roztiahnutym mistom. U mjazach voskresloho žyla pamjať pro blukannia tisnymy, ovaľnymy čy kruhlymy, nače kolodiazi, korydoramy, v jakych dovodylosia plyvty u stani nevahomosti, čas vid času dopomahajučy sobi, leď vidštovchujučyś od stin, steli j pidlohy, ščob zrobyty potribnyj povorot. A v tovarnych raketach do triumu možna bulo distatyś i prostiše — šachtoju klimatyčnoji produvky. Dosyť bulo vvimknuty kompresor, i ty vže nissia v šumi majže spravžnioho vitru, a nohy, ščo vysily u povitri, vydavalysia nepotribnym rudymentom, z jakym ne vidomo ščo robyty. Vin majže škoduvav, ščo nemaje nevahomosti, jaku kolyś, buvalo, tak proklynav, koly treba bulo ščoś polahodyty, bo zakon Ńjutona taky dobre davavsia vznaky. Dosyť bulo vdaryty molotkom, ne vchopyvšyś dobre za ščoś druhoju rukoju, — j ty letiv po rivnodijučij, kumedno perevertajučyś u povitri. Ale smišno v takych vypadkach bulo lyše tym, chto sposterihav za astronavtom zboku. Lifty — točniše dovhasti bezkolisni kabiny z ovaľnymy viknamy, nastiľky vyhnutymy, ščo vse v nych spotvoriuvalosia, bezšumno ruchalyś, pokazujučy nomery Segmentiv, i blymaly vohnykamy na potribnij zupynci. Pidloha v korydori bula vodnočas šorstka j pružna. Za rohom korydora ščojno znyk pylosos, schožyj na čerepachu, a voskreslyj astronavt prostuvav uzdovž riadu dverej, trochy vyhnutych, jak i stina. Porohy buly okuti middiu; mabuť, tak zamanulosia zemnomu dyzajnerovi. Jakoś inakše ce hodi bulo pojasnyty. Spynyvšyś pered kajutoju Laugera, astronavt umyť vtratyv upevnenisť. Vin šče j dosi ne zmih staty odnym z členiv ekipažu, jichnia pryjazń do nioho, koly stričalyś u kajut-kompaniji, pospišnisť, iz jakoju toj čy toj zaprošuvaly joho do svoho stolu, zdavalysia perebiľšenymy. Ci liudy nemovby vdavaly, ščo vin i spravdi je odnym iz nych i jomu lyše tymčasovo ne dajuť posady. Ščopravda, Lauger zapevnyv joho, ščo vin može praciuvaty v nioho, koly tiľky schoče, ale j cia obicianka čomuś ne dodala pevnosti, a lyše nastorožyla. Zreštoju, Lauger buv ne abychto, a peršyj zyk. I ne tiľky na «Evridici». Astronavt nikoly ne dumav, ščo joho možuť pojniaty sumnivy, jak slid trymatysia z buďkym… Dveri ne maly kliamky, dosyť bulo torknutysia jich pučkamy paľciv — i vony vidčynylysia tak švydko, ščo vin malo ne sachnuvsia, jak dykun od avtomobilia. Velyke prymiščennia vražalo bezladom. Sered stosiv kaset iz plivkamy, plativok, paperiv, atlasiv vysočiv velykyj pyśmovyj stil z vyhnutoju stiľnyceju. V seredyni cijeji duhy mistylosia sydinnia, ščo obertalosia na vsi boky. Za stolom na stini čornilo priamokutne tablo z merechtlyvymy svitliačkamy iskor. Obabič cijeji myhotlyvoji tablyci vysily pidsvičeni fotograji spiraľnych tumannostej, a dali hromadylysia priamovysni opukli stovpopodibni cylindry, často vidkryti, zapovneni perehorodkamy z dyskamy procesoriv. U livomu kutku stojav skisnyj čotyryhrannyj aparat z pidvišenym do nioho stiľčykom. Aparat toj naskriź prošyvav sklepinnia, a zi ščilyny pid binokuliaramy švydkymy strybkamy zmotuvalasia strička jakojiś diägramy, zhortajučyś na pidlozi u suvij. Pidlohu vkryvav potertyj perśkyj kylym iz bliaklym ijerohličnym vizerunkom. Cej kylym ostatočno pryholomšyv astronavta. Cylindr, podibnyj do kolony, znenaćka znyk i za nym vidkryvsia vchid do nastupnoho prymiščennia. Tam stojav Lauger, vbranyj u polotniani štany j svetr, z davno ne

stryženoju holovoju, j usmichavsia po-zmovnyćky j vodnočas beznevynno. Oblyččia v nioho bulo mjasyste, jak u peredčasno postariloji dytyny, i take ž neschože na oblyččia tvorcia vysokych abstre, kcij, jak v Enštejna, koly toj šče praciuvav deś u kontori. — Dobryj deń… — movyv prybulyj. — Zachoď, kolego, zachoď. Ty včasno pryjšov: odnym machom uvijdeš i u zyku, j u metazyku… — Lauger pojasnyv: — U mene panoteć Arago. Astronavt uvijšov za Laugerom do druhoji kajuty, menšoji, z prybranym ližkom i kiľkoma kriseľciamy navkolo stolu. Za stolom sydiv dominikaneć i kriź lupu rozhliadav jakiś plany, a može, kompjuternu kartu planety, bo arkuš toj buv pokreslenyj čyslennymy linijamy. Arago vysunuv šče odne krislo bilia sebe. Sily vsi vtrioch. — Ce Mark. Vy znajete joho, panotče? — spytav Lauger i, ne dajučy jomu vidpovisty, poviv dali: — Ja ujavliaju, skiľky u vas klopotiv, pane Marku. Važko hovoryty po ščyrosti z mašynoju. — Mašyna tut ni do čoho, — zauvažyv dominikaneć iz zvyčnoju ironijeju. — Hovoryť lyše te, ščo v neji zakladeno. — Ce označaje: te, ščo vy v neji vklaly, — utočnyv zyk, uščyplyvo posmichajučyś. — U teorijach zhody nema e, prote tam jiji nikoly j ne bulo. Jdeťsia pro tak zvani «nadvikonni» cyvilizaciji, — pojasnyv vin novomu hostevi. — Ta koly vy vže pryjednalysia do našoji dyskusiji, to ja korotko perekažu vam počatok… Vy vže znajete, ščo davni ujavlennia pro ETI1 vstyhly bahato v čomu zminytysia. Jakščo u galaktyci je naviť miľjon cyvilizacij, jichnie isnuvannia zaznaje takoho časovoho rozporošennia, ščo speršu ne možna porozumitysia z hospodariamy planety, a zhodom staje nemožlyvym jich vidvidaty. Pidchodiašču cyvilizaciju važče vpijmaty, niž metelyka-odnodenku. Tym-to my j šukajemo ne metelykiv, a jichni lyčynky. Vy znajete, ščo vono take — «vikno kontaktu»? — Znaju, — vidpoviv ožyvlenyj astronavt. — Ot i dobre! Peresijavšy dvisti miľjoniv nebesnych til, my vidkryly odynadciať miľjoniv kandydatok. Biľšisť iz nych — to mertvi planety, rešta perebuvaje pid «viknom» abo nad «viknom». Ujavy sobi, — Lauger nespodivano perejšov na ty, — ščo ty zakochavsia u portret šistnadciatyričnoji divčyny i vyrušyv u dorohu, aby osvidčytysia jij u kochanni. Ta, na žaľ, podorož tryvatyme pjatdesiat rokiv. Otož vrešti ty pryletyš do babci abo do pokijnyci. A jakščo posylatymeš svoji liubovni lysty poštoju, to sam postariješ, doky otrymaješ vidpoviď. Ce in nuce2 pervisna koncepcija SETI 3. Ne možna vesty diälog iz bahatovikovymy intervalamy. — Vychodyť, my letymo do lyčynky? — spytav hisť. Vidnedavna joho počaly nazyvaty Markom, i zaraz, — ne znaty čomu, — jomu raptom spalo na dumku, a čy ne pišlo ce vid čencia, kotryj, jak i vin, ne buv členom ekipažu. — My sami ne znajemo, do jakoji mety letymo, — zauvažyv Arago. Zdavalosia, Lauger buv zadovolenyj cymy slovamy. — Možlyvo, — pidtaknuv vin. — Planety, de isnuje žyttia, my rozpiznajemo za skladom atmosfery. Katalog takych planet naličuje bahato tysiač lyše v našij galaktyci. My vidsijaly majže trydciať tysiač tych, ščo podajuť jakiś nadiji. — Nadiji na Rozum? — Koly Rozum išče u peliuškach — vin nepomitnyj. A koly dostyhne, to vylitaje z «vikna». Treba perechopyty joho raniše. Zvidky nam znaty, čy varta meta našoji expedyciji takych zusyľ? My letymo na Kvintu — pjatu planetu Dzety Harpiji. Dejaki dani vseliajuť nadiju… 1 Extraterrestrial Intelligence — pozazemnyj rozum (angł.). 2 Stysło (łat.). 3 CETI — Kontakt z pozazemnym rozumom; SETI — Poszuk pozazemnoho rozumu.

— In dubio pro reo4, — movyv dominikaneć. — A koho vy, panotče, zvynuvačujete? — spytav Lauger, ale znovu ne dočekavsia vidpovidi j poviv dali: — Peršoju kosmičnoju oznakoju Rozumu stalo radiö. Zadovho do pojavy radiöastronomiji. Nu, ne tak to j zadovho, odnak rokiv za sto. Planety, ščo majuť radiöperedavači, možna vyjavyty, koly jichnia potužnisť siahaje za pevnu mežu. Kvinta podaje sygnaly v diäpazoni korotkomu j uľtrakorotkomu, menšomu vid vyprom: nennia jiji Soncia — ce zabahato, jak na mertvu planetu. Jakščo planeta elektronizovana — ci vyprominiuvannia možna vvažaty serednimy, bo vona perebuvaje pid vplyvom soniačnych šumiv. Ale ščoś tam je, ščoś povjazane z radiö, ščoś biliaporohove. Ja maju dokazy. — Odnak nepriami, — znov utočnyv apostoľśkyj poslaneć. — Naviť menše — vsioho odyn nepriamyj dokaz, — zhodyvsia Lauger. — Ale ščo važlyviše, na Kvinti bulo zaxovano punktyrni elektromagnitni spalachy, a odyn zarejestrovano pid čas usioho vyprominiuvannia za dopomohoju spektrometra odnoho orbitera, ščo kružliaje navkolo Marsa. Tam litajuť dva orbitery, jaki doroho obijšlysia Zemli: pislia toho, jak bulo zapysano sygnal, počalasia pidhotovka našoji expedyciji. — To ščo ce bulo — atomni bomby? — spytav čolovik, jakyj vže počav zvykaty do imeni Mark. — Ni. Skoriše ce schože na vstup do planetarnoji inženeriji, bo ti spalachy buly termojaderni, čysti. Jakby na Kvint; cyvilizacija rozvyvalasia tak, jak na Zemli, kvintiany počaly b z uranidiv. I najcikaviše, ščo ci spalachy sposterihalysia tiľky v mežach poliarnoho kola. Tobto v tamtešnij Antarktyci abo Arktyci. V takyj sposib možna roztopliuvaty materykovi liodovyky. Ale riznycia miž namy ta kvintianamy poliahaje ne v ciomu. Jdeťsia pro te, čy my ne zaškodymo jim svojim prybuttiam. Panoteć Arago vvažaje, ščo same tak i može statysia. Ja takoji ž dumky… — A v čomu riznycia miž nym i vamy? — Ja vvažaju, ščo varto ryzyknuty. Piznavaty svit bez buď-jakych zbytkiv nemožlyvo. Zdajeťsia, Mark počynav rozumity suť jichnich rozchodžeń. Vin zabuv, chto vin takyj, ale do nioho povernulasia kolyšnia vpevnenisť u sobi. — Panotče… otož, vychodyť, vy letyte z namy vsupereč svojim perekonanniam? — zvernuvsia vin prosto do sviaščenyka. — Zvyčajno, — vidpoviv Arago. — Cerkva bula proty expedyciji. Tak zvanyj «kontakt» može staty darunkom danajciv. Može vidkryty skryniu Pandory. — Panoteć maje zvyčku charakteryzuvaty našu programu za dopomohoju mitologičnych obraziv, — zasmijavsia Lauger. — «Evridika», «Jupiter», «Ajid», «Cerber»… My j spravdi čymalo nakraly v starodavnich hrekiv. Vlasne, j naš korabeľ mav by zvatyś «Argo», a my — psychonavtamy. My namahatymemosia zavdaty jaknajmenše škody buď-komu. Oś čomu expedycija bude taka zaplutana. — Contra spem spero5… — zitchnuv černeć. — A vtim, — dodav vin, — ja buv by radyj pomylytysia. Lauger, zdavalosia, vže ne čuv joho, dumajučy pro ščoś svoje. — Poky my nablyzymosia do Kvinty, v nych tym časom myne ščonajmenše trysta rokiv, a v nas na korabli lyše rik. Ce označaje, ščo my doberemosia do nych uže todi, koly vony perebuvatymuť u verchnij častyni «vikna». Tiľky b ustyhnuty včasno. Sekundy rozbižnostej u našych manevrach možuť abo nejmovirno zatrymaty, abo pryskoryty naš polit. A ščodo škody… Adže prevelebnyj oteć znaje: stechnizovani cyvilizaciji inertni, choča j ne staciönarni. Inakše kažučy, jich važko zbyty z vyznačenoho kursu. Choč by ščo tam stalosia, my ne spustymosia do nych u roli bohiv z neba. My ne 4 Sumniw traktujeťsia na korysť obwynuwaczenoho (łat.). 5 Bez nadiji spodiwajuś (łat.).

šukaly pervisnych kuľtur, i v SETI nemaje astroetnologiv. Arago movčav, dyvliačyś na zyka z-pid leď prymruženych povik. Tretij učasnyk rozmovy vrešti navažyvsia zapytaty: — A čy ce bude dobre? — Ščo same? — zdyvuvavsia Lauger. — Vyznaty neisnujučymy tych, chto ne potrapyv u pole našoho zoru. Take zrivniannia može buty dorečnym lyše z praktyčnoho pohliadu… — Joho možna takož nazvaty «oportunizmom», jakščo ce komuś do vpodoby, — cholodno vidkazav Lauger. — My obraly zavdannia, jake nam do snahy. «Vikno kontaktu» maje empiryčnu ramu, ale vono maje takož i etyčne obgruntuvannia. My ne vvilliemo v holovy pečernych žyteliv mastyla, dystyliovanoho dvadciať druhym stolittiam. Zreštoju, ščo tam pliuralis maiestaticus6. Ja buv odnym iz spivavtoriv programy, i tut ja opynyvsia tomu, ščo pid kontaktom rozumiju obmin znanniamy. Obmin. Ne opiku, ne navjazuvannia meliorystyčnych povčań. — A ščo, koly tam panuje zlo? — raptom spytav Arago. — A čy isnuje universaľne zlo? — podumav uholos Lauger. — Hadaju, isnuje; — Todi treba bulo skazaty «non possumus!7«i zaperečyty programu… — Ja vsioho lyš vykonuvav svij obovjazok. Z cymy slovamy Arago pidvivsia, leď schylyv pered nymy holovu i vyjšov. Rozkynuvšyś u krisli, Lauger nevdovoleno skryvyvsia, popliamkav hubamy, niby vidčuv hirkyj smak, i proburmotiv zaperečlyvo: — Ja šanuju joho za te, ščo vin vyvodyť mene z rivnovahy. Do vsioho pryrobliaje kryľcia. Abo rohy… Nu, dosyť pro ce. Ja ne dlia cioho chotiv vas bačyty. My ladnajemo na Kvintu rozviduvaľnyj korabeľ. Vin maje sisty na planetu. Ce «Hermes». Poletyť devjať abo desiať čolovik. Sklad komandnoji četvirky zatverdženyj. Reštu vybyratymemo holosuvanniam — za fachom. Čy vy b chotily vysunuty svoju kandydaturu? Astronavt speršu ne zrozumiv, pro ščo jdeťsia. — Nu, sisty tam… Joho kynulo v žar. Nedovira i zachvat! Lauger bačyv, jak u nioho zablyščaly oči i, vyperedžajučy joho, utočnyv: — Buty kandydatom — šče ne označaje potrapyty do grupy. Vyrišuvatymuť tut zovsim ne naukovi jakosti. Najvydatnišyj teoretyk cilkom može zakaliaty štany. Potribni liudy neschytni. Jakych ničoho ne zlamaje. Herbert — čudovyj psychotonik, psycholog, znaveć liudśkych duš, ale mužnisť u laboratoriji ne pereviryš. Čy znaješ, chto ty? Astronavt popolotniv: — Ni. — To ja skažu tobi. U Birnamśkomu lisi zahynulo čymalo vodijiv krokujučych mašyn, jich znenaćka zachopylo vyveržennia tamtešnich gejzeriv. To buly fachivci, jaki vykonuvaly doručenu robotu, i žoden z nych ne znav, ščo jde na nemynuču smerť. Dvoje dobroviľno pišlo na jichni rozšuky. Ty odyn iz tych dvoch. — Jak vy možete ce znaty? Doktor Herbert zapevniav mene… — Doktor Herbert ta joho asystent — to korabeľni likari. Vony dobre znajuťsia na medycyni, ale ne na kompjuterach. Vvažaly, ščo majuť zberihaty likarśku tajemnyciu — koly vže ne poščastylo vyjavyty osobu voskrešenoho. «Travmuvannia psychiky» — takyj u nych argument. Na «Evridici» nemaje pidsluchovuvannia, ale je centr iz pamjattiu, jaku ne možna sterty. Dostup do nioho majuť komandyr, peršyj informatyk i ja. Spodivajuś, ty ne skažeš pro ce likariam? 6 Bahatorazowe zwełyczuwannia (łat.). 7 Ne możemo! (łat.).

— Ne skažu. — Ce b jich zasmutylo. Viriu, ščo ty cioho ne zrobyš. — Chiba vony ne zdohadajuťsia, koly… — Ne dumaju. Likari systematyčno pereviriajuť stan zdorovja vsioho našoho ekipažu. Holosuvannia tajemne. Holosuje rada. Z pjaty holosiv ty otrymaješ try. Ja tak hadaju. A kažu tobi ce vže teper tomu, ščo ty povynen serjozno popraciuvaty. Ja znaju: ty pokazav na trenažerach dobru astrozyčnu pidhotovku, ale na rivni vymoh mynuloho stolittia. Jak na ti časy, vona dorivniuje peršij kategoriji, siohodni ž cioho ne dosyť. Protiahom roku ty budeš mižzorianym školiarem. Jakščo vyvčyš urok, to pobačyš kvintian. A teper buvaj, bo v mene syla-sylenna borhiv — treba jich vidrobliaty. Vony pidvelysia razom. Voskreslyj astronavt buv vyščyj za uslavlenoho zyka j molodšyj. Lauger ne poletyť, raptom spalo na dumku astronavtovi. Fizyk dijšov z nym do dverej. Astronavt ne bačyv ni joho, ani vohnykiv, ščo myhotily na čornomu ekrani, ne pamjatav, čy poproščavsia, čy pro ščoś išče hovoryv. Chotiv uvijty do maloji rozdiahaľni, ta pomylkovo vidčynyv ne ti dveri, vhlediv u dzerkali svoje oblyččia j povtoryv: — «Pobačyš kvintian». Otož Mark zasiv za navčannia. Balans statystyčnych pidrachunkiv zahalom buv jasnyj. Žyttia zarodžujeťsia j rozvyvajeťsia na planetach vprodovž miľjardiv rokiv, ale na peršych stadijach vono šče nime. Cyvilizaciji vyrostajuť z cioho žyttia ne dlia toho, aby ščeznuty, a ščob perejty na vyščyj, «ponadliudśkyj» ščabeľ. Čerez te, ščo častota technohennych narodžeń dlia zvyčajnoji spiraľnoji galaktyky zdebiľšoho postijna, cyvilizaciji narodžujuťsia, dostyhajuť i jduť u nebuttia v odnakovomu rytmi. I choča bezperestanku vynykajuť novi, vony znykajuť pislia pevnoho promižku porozuminnia, — inakše kažučy, «vikna kontaktu», — švydše niž možna obminiatysia z nymy sygnalamy. Nimota istot prymityvnych zrozumila. Ale pojasnenniu movčannia vysokorozvynenych istot prysviačeno bezlič hipotez. Z tych prypuščeń možna bulo b uklasty cilu biblioteku, ta Mark lyšyv ci praci bez uvahy. Čytav dali: dlia danoji myti, čy dlia danoho stolittia (z astronomičnoji točky zoru ce rivnoznačno) Zemliu možna vvažaty jedynoju cyvilizacijeju VŽE techničnoju j ŠČE biölogičnoju, ščo isnuje v mežach Moločnoho Šliachu. I tomu nadiji SETI zdavalysia nazavždy pochovanymy. Mynulo pivtora stolittia, poky zjasuvalosia, ščo ce ne tak. Podolaty prostir, ščo viddiliaje odnu zirku vid inšoji, ščob odni Žyvi j Rozumni mohly zustrity Inšych i povernutysia dodomu, — zavdannia nezdijsnenne dlia priamoho poliotu. Koly b naviť astronavty letily zi švydkistiu, blyźkoju do švydkosti svitla, vony b ne pobačyly ni tych, do koho vyrušyly, ani tych, chto lyšyvsia na Zemli. I tut i tam za kiľka rokiv bortovoho času myne ščonajmenše cile stolittia. Ce kategoryčne tverdžennia nauky dalo Cerkvi pryvid dlia takoji reexiji: Toj, Chto stvoryv svit, zrobyv mižzorianu zustrič stvorenych Nym istot chymeroju. Vin postavyv pered nymy pereponu absoliutno porožniu j nevydymu, zdolaty jaku nemožlyvo: bezodniu svoju, a ne liudśku. Tak čy tak, liudśki dijannia jduť zavždy inakše, niž dumka, skerovana do jichnich proroctv. Roztulena bezodnia vyjavylasia nezdolannoju pereponoju. Prote, choča jiji ne možna bulo zdolaty, ale možna bulo obmynuty serijeju speciäľnych manevriv. Userednenyj čas galaktyky jedynyj — vona sama je hodynnykom, jakyj pokazuje svij vik, a otže i čas. Tam, odnak, de panuje najvyšča napruha gravitaciji, galaktyčnyj čas piddajeťsia raptovym zminam. Vin maje meži, bilia jakych spyniajeťsia. Ce sfery Švarcšiľda — čorni obolonky zapalych u sebe zirok. Ci obolonky je horyzontom podij. Predmet, jakyj nablyžajeťsia do nych, počynaje rozplyvatysia v očach viddalenoho sposterihača i znykaje šče raniše, niž torkneťsia poverchni Čornoji Diry, bo čas, ščo joho roztiahaje gravitacija, peresuvaje svitlo vidrazu do infračervonoho spektra, a potim do

ščoraz dovšych elektromagnitnych chvyľ, až poky žoden vidbytyj foton ne poverneťsia do očej toho, chto sposterihaje, bo Čorna Dira vsmoktuje svojim horyzontom kožnu častku i kožen promiń svitla nazavždy. Zreštoju, nablyžajučyś do Čornoji Diry, mandrivnyk bude rozirvanyj razom zi svojim korablem zrostajučoju gravitacijeju. Pryplyvy i vidplyvy tiažinnia roztiahajuť tam buď-jakyj materiäľnyj objekt, peretvoriujučy joho na spravžniu nytku, prodovženniam jakoji je promiń Čornoji Kuli, i bezpovorotno pohlynaje toho, chto v neji pirnuv. Zirku, jaka zapala v sebe, kolapsar, naviť ne možna obletity: pryplyvy j vidplyvy tiažinnia vbjuť mandrivnykiv i rozirvuť jichnij korabeľ. Jakby na misci korablia buv najhustišyj kosmičnyj karlyk, nejtronna zirka, nebesne tilo, ščo skladajeťsia z uvihnanych u nioho atomnych jader, zastyhlych do takoho tverdoho stanu, proty jakoho tverdisť kryci nahaduvatyme hustynu hazu, — ce odnakovo ničoho ne dasť. Kolapsar vtiahne j take nebesne tilo, nemov vereteno, vmyť rozdere i prokovtne, a pro zahyblych nahaduvatymuť lyše dotlivajuči smoloskypy renthenivśkoho vyprominiuvannia v kosmičnyj prostir. Otak raptovo hiľjotynuje prybuľciv kolapsar, utvorenyj iz zirok, kiľkakrat važčych za Sonce. Odnak, jakščo masa Čornoji Diry vyjavyťsia j tysiačosoniačna, tiažinnia bilia jiji horyzontu može buty ne dužče vid zemnoho. Tomu popervach ničoho ne zahrožuvatyme korablevi, ščo tudy potrapyť, i ekipaž, zaplyvajučy pid takyj horyzont, može vzahali ničoho ne pomityty. Ale vin uže nikoly ne vybereťsia z-pid cijeji nevydymoji obolonky. Korabeľ, zasmoktanyj uhlybynu veletenśkoho kolapsara, čerez kiľka dniv abo hodyn (zaležno vid masy pastky) zanuryťsia do jiji centru. Taki teoretyčni modeli gravitacijnych mohyl stvoryla astrozyka kincia XX stolittia. Jak často buvaje v istoriji piznannia, modeľ vyjavylasia nedoskonaloju — zanadto sproščenoju. Speršu jiji skoryguvala kvantova mechanika: adže kožna Čorna Dira vyprominiuje to slabše, ščo biľšoju vona je. Giganty, jaki zazvyčaj styrčať u centri galaktyk, tež kolyś ščeznuť, choč jichnie «kvantove vyparovuvannia» tryvatyme sto miľjardiv rokiv. Vony buduť ostannimy reliktamy kolyšnioji pyšnoty zorianoho Kosmosu. Daľši pidrachunky j modeliuvannia vyjavyly novi vidminnosti Čornych Dir. Koly vidcentrova radiäcija zirky, slabšajučy, vže ne može opyratysia tiažinniu j zirka zapadaje, to ne vidrazu nabyraje formy kuli. U svojemu kolapsi vona tremtyť, nrče kraplia, to rozpleskujučyś dyskom, to roztiahajučyś veretenom. Take kolyvannia tryvaje zovsim nedovho, j častota joho zaležyť vid masy kolapsara. Vin povodyť sebe nače hong, ščo bje sam u sebe. Ale naviť zamovklyj hong možna prymusyty kolyvatyś, udaryvšy v nioho. Tak samo j Čornu Kuliu možna prymusyty znovu kolyvatysia za dopomohoju syderaľnoho inženernoho mystectva. Ščob zmusyty Čornu Kuliu rezonuvaty, treba dobre rozumitysia na cij haluzi nauky i maty v svojemu rozporiadženni neobchidnu potužnisť poriadku 1044 ergiv, vyprominiuvanu v potribnomu napriamku i z potribnoju syloju. Dlia čoho ce potribno? Ščob utvoryty te, čomu astrozyky nadaly nazvu «temporaľna cybulyna». Podibno do toho, jak oserdia cybulyny otočujuť šary mjakoti, jaki na zrizi zdajuťsia kiľciamy spylianoho dereva, kolapsar pry rezonansi otočuje sebe vyhnutym gravitacijeju časom, a virniše — zaplutanym prošarkom časoprostoru. Dlia dalekych sposterihačiv Čorna Dira vibruje, nemov kamerton. Ale dlia toho, chto opynyťsia bilia neji u horyzontali vydozminenoho času, pokazannia galaktyčnoho hodynnyka vtračajuť buď-jake značennia. Otož, jakščo korabeľ dosiahne Čornoji Diry, ščo raz u raz deformuje časoprostir, to može vtrapyty u bradychron i v tij zoni spoviľnenoho času probuty cili roky. Na očach sposterihača, jakyj perebuvaje zzovni, korabeľ znykne, dosiahšy Čornoji Diry, i pislia nevydymoji zupynky u bradychroni vyplyve u dovkolyšnij prostir. Dlia vsich, chto dyvyťsia zdaleku, kolapsar, pryvedenyj u rezonans, vibruje vprodovž sekundy, prybyrajučy formy to dyska, to veretena. Zreštoju, vin uže kolyvavsia tak samo

pid čas svojeji ahoniji, koly buv zapadajučoju v sebe zirkoju, rozčavlenoju vlasnym tiaharem pislia vypalennia jadernych nutroščiv. Dlia korablia, ščo perebuvaje u bradychroni, čas može majže spynytysia. Ale ce šče ne vse. Vibrujučyj kolapsar povodyťsia ne jak ideaľno elastyčnyj mjač, a skoriše, jak povitriana kuľka, ščo nerivnomirno deformujeťsia. Ce — čerez posylennia kvantovych efektiv. Tomu poriad z bradychronamy možuť zjavliatysia retrochrony: strumeni čy riky času, jakyj plyne nazad. Dlia viddalenych sposterihačiv ne isnuje ni perše, ani druhe. Aby skorystatysia z cioho zavmyrannia j povertannia času, treba uvijty v seredynu Čornoji Diry. Programoju peredbačalosia, ščo «Evridika» vykorystaje jak port samotnij kolapsar nad suzirjam Harpiji. Ce potribno bulo dlia vykonannia holovnoho zavdannia expedyciji. Vona musyla nalahodyty kontakt ne z buď-jakoju cyvilizacijeju, ščo perebuvaje na rivni možlyvoho porozuminnia, a z podibnoju do metelyka, jakyj vypurchuje z vikna, — vže tripoče kryľciamy bilia joho verchnioho kraju, same tam joho povynen upijmaty entomolog. Dlia cijeji operaciji potribna bula zatrymka času v takij viddalenosti vid zaselenoji planety, ščob zemni psychonavty vstyhly jiji vidvidaty, poky jiji cyvilizacija ne zijde z osnovnoho napriamu rozvytku Ortehy-Nejssla. Z cijeju metoju expedyciju bulo podileno na try etapy. Pid čas peršoho «Evridika» mala dosiahty kolapsara v suzirji Harpiji, obranoho miscem dlia rozvidky j temporaľnych manevriv. Cej kolapsar veľmy vlučno bulo nazvano Ajidom. Adže poperedu «Evridiky» letiv bezliudnyj veleteń — snariad odnorazovoho vykorystannia «Orfej». Vin buv gravitacijnoju častynoju kosmičnoho korablia, stanovliačy gracer (gravitation amplication by collimated excitation of resonance)8. Za sygnalom «Evridiky» vin mav zmusyty Čornu Diru vibruvaty vidpovidno do častoty jiji vlasnoji amplitudy. Choča «Orfej» buv veletnem u zemnych masštabach, ta proty kolapsara, jakoho mav rozhojdaty, vin buv porošynkoju. Ale «Orfej» mih skorystatysia gravitacijnym rezonansom. Peredajučy Ajidovi svij rozkolychanyj poduv, vin zmušuvav joho stysnutyś i rozslabytyś, i todi čorne peklo, rozziavyvšy pašču, vidkrylo b «Evridici» vchid do Čornoji Diry, aby vona vplyvla u vyry bradychroničnych tečij. Pered cijeju operacijeju naležalo peresvidčytyś, čy Kvinta, viddalena na pjať svitlovych rokiv, uže perebuvaje u rozpovni technologičnoji ery, a todi vyznačyty, koly nastane slušna myť dlia jiji vidvidyn. Pislia vyznačennia času «Evridika» mala utvoryty dlia sebe temporaľnu prystań v Ajidi, rozkolychanomu hraserovym vyprominiuvanniam «Orfeja». Ale joho potužnosti vystačylo b tiľky na odyn postril kohezijnoji gravitaciji (cym postrilom vin sam sebe znyščuje), tož povtoryty operaciju bulo nemožlyvo. Koly b cioho ne poščastylo zrobyty z peršoho razu, — čerez navigacijnu pomylku sered temporaľnych bur, čerez pomylkovi vysnovky ščodo tempiv rozvytku kvintianśkoji cyvilizaciji abo čerez buď-jaku inšu pryčynu, — expedyciji zahrožuvalo äsko. A ce v najkraščomu vypadku označalo povernennia na Zemliu z porožnimy rukamy. Plan cej buv uskladnenyj šče j namirom vykorystaty v Ajidovomu pekli retrochrony — tobto vvijty v zahaľnyj čas usijeji Galaktyky, ščo plyne nazad, ščob expedycija mohla povernutysia do svojeji Soniačnoji systemy lyše čerez kiľkanadciať rokiv pislia startu, nezvažajučy na te, ščo Harpiju viddilialy vid Zemli tysiači parsekiv. Ščopravda, točna data povernennia bula ne vyznačena: za tu častku sekundy, vprodovž jakoji korabeľ perebuvatyme v bradychronach čy retrochronach, viddalik presiv i žoren gravitaciji, mohly mynuty roky j roky, Rozum voskresloho astronavta nijak ne mih osiahty vsioho toho — tut bulo povno superečnostej, holovna z nych taka: «Evridika» maje zavmerty u bezčassi nad kolapsarom, čy, virniše, v časi, inakšomu, niž zahaľnosvitovyj. Rozvidnyky poletiať do Kvinty j povernuťsia nazad: ce zajme ponad 8 Pidsyluwacz grawitaciji szlachom fokusowanoho zbudżennia rezonansu (angł.).

simdesiat tysiač hodyn abo blyźko vośmy rokiv. Kolapsar lyše kiľka chvylyn maje kolyvatysia pid udaramy hrasera, nabuvajučy to formy dyska, to veretena, — tak ce vydavatymeťsia dalekym sposterihačam. Otož, koly rozvidnyky povernuťsia, vony vže ne zastanuť korablia u kolapsarovij prystani. Čorna Dira zadovho do jichnioho povernennia znovu nabere formy neruchomoji kuli. Ale «Hermes», nezvažajučy na ce. maje vidšukaty holovnyj korabeľ u temporaľnomu portu. Jak že vin zmože ce zrobyty, koly ne zastane toho portu, jakyj zjavyťsia, ščob odrazu znyknuty? Jak pohodyty odne z druhym? — Dekotri zyky, — pojasnyv Markovi Lauger, — tverdiať, niby rozumijuť isnuvannia podibnych javyšč, jak, prypustimo, isnuvannia kamenia čy šafy. Naspravdi vony dotrymujuťsia dumky pro vidpovidnisť teoriji rezuľtatam vymiriv. Fizyka, druže mij, ce vuźka stežka, ščo proliahaje kriź bezodniu, nedosiažnu liudśkij ujavi. Ce nabir vidpovidej na pevni pytannia, jaki my stavymo svitovi; svit daje nam vidpovidi za umovy, ščo my ne stavytymemo jomu inšych zapytań, tych, pro jaki volaje zdorovyj hluzd. A ščo ž vono take — zdorovyj hluzd? Ce ščoś take, ščo ohortaje intelekt, jakyj spyrajeťsia na ti ž počuttia, ščo j počuttia mavpy. Cej intelekt bažaje piznavaty svit za pravylamy, sformovanymy joho zemnoju žyttievoju nišeju. Ale svit poza cijeju nišeju, cym inkubatorom mysliačych mavpoliudej, maje cinnosti, jakych ne možna vziaty do ruk, pobačyty, ukusyty, počuty, obstukaty i v takyj sposib pryvlasnyty. Polit «Hermesa» dlia «Evridiky» tryvatyme lyše protiahom tych kiľkoch tyžniv, koly vona perebuvatyme u kolaptyčnomu portu. Dlia ekipažu «Hermesa» polit tryvatyme pryblyzno pivtora roku. Z cioho času — try misiaci na polit do Kvinty, rik perebuvannia na Kvinti i čverť roku na povernennia nazad. Dlia sposterihačiv, jaki ne perebuvajuť ni na «Hermesi», ni na «Evridici», «Hermes» vykonaje svoje zavdannia za devjať rokiv i «Evridika» znykne z jich očej na takyj samyj čas. Vidpovidno do času, jakyj ide na jiji bortu, vona perejde z pjatnyci u subotu, poverneťsia u pjatnyciu, a todi kolapsar vypliune jiji u prostir. Na «Hermesi» čas plyvtyme poviľniše, niž na Zemli, zavdiaky joho švydkosti — blyźkoji do svitlovoji. Čas na «Evridici» jtyme šče poviľniše, a todi polyne nazad zavdiaky jiji manevram: adže vona zijde z bradychronu v retrochron, a zvidty vyskočyť na galaktochrony. Odne slovo, z času gravitacijne roztiahnutoho u čas, obernenyj nazad, a z nioho vyplyne i zustrine «Hermesa» v nezibhanomu časoprostori. Jakščo «Evridika» schybyť u svojich manevrach choča b na sekundu, letiačy u variöchronach, to nikoly ne vidšukaje «Hermesa». V ciomu nemaje žodnoji superečnosti, tak by movyty, z točky zoru svitu. Superečnosti vynykajuť pry zitknenni Rozumu, ščo vynyk u slabkomu zemnomu tiažinni, z javyščamy, jaki zarodylyś v umovach tiažinnia v biľjony raziv biľšoho — i ce najholovniše. Svit ulaštovanyj za universaľnymy pravylamy, ščo zvuťsia Zakonamy Pryrody, ale te same pravylo može projavliatysia z riznoju syloju. Oś, napryklad, dlia toho, chto provalyvś uhlyb Čornoji Diry, prostir nabuvaje vyhliadu času, tomu ščo vin uže ne može povernutysia u niomu nazad, tak samo, jak nemožlyvo ruchatysia nazad u zemnomu časi, tobto povertatysia u mynule. Perežyvannia takoho «vodolaza» nesyla ujavyty, jakščo naviť prypustyty, ščo vin ne zahyne odrazu ž, peretnuvšy horyzont podij. — Popry ce, — skazav Lauger, — ja vvažaju, ščo svit vlaštovano, tak by movyty, dobrozyčlyvo, koly nam ščastyť ovolodity tym, ščo superečyť našym počuttiam. Zreštoju, podumaj sam: dytyna zdatna ovolodity movoju, ne rozumijučy pryncypiv gramatyky, ne znajučy ni syntaxysu, ani vnutrišnich superečnostej movy. Ty mene sponukav do losofstvuvannia. Liudyna prahne osiahty jakiś ostatočni istyny. Ja hadaju, ščo tak samo povodyťsia buď-jakyj smertnyj rozum. A ščo vono take — ostatočna istyna? Ce kineć šliachu, de vže ne isnuje ni tajemnyć, ni nadiji. De ni pro ščo vže ne možna pytaty, bo prozvučaly vsi vidpovidi. Takoho miscia nemaje. Kosmos — to labirynt, zbudovanyj z labiryntiv. U kožnomu vidkryvajeťsia nastupnyj. Tudy, kudy my ne hodni uvijty sami,

my pronykajemo za dopomohoju matematyky. Ladnajemo z neji vizočky dlia peresuvannia neliudśkymy prostoramy svitu. Za dopomohoju matematyky možna konstrujuvaty j pozakosmični svity, nezaležno vid toho, isnujuť vony čy ni. Okrim toho, možna polyšyty matematyku i zmodeliovani z jiji dopomohoju svity, spyrajučyś na viru v boha, uvijty u potojbičnyj svit. Cym zajmajuťsia liudy, podibni do otcia Arago. Riznycia miž mnoju i nym — ce riznycia miž možlyvistiu j spodivanniam. Ja za svojim fachom zajmajusia dosiažnym, vin — tym, na ščo spodivajuťsia, pered čym možna staty lycem do lycia lyše pislia smerti. Ščo ty osiahnuv pislia smerti? Ščo pobačyv? — Ničoho. — Vlasne, u ciomu poliahaje differentia specied9 miž znanniam i viroju. Voskrešeni ničoho ne pobačyly pislia smerti, ale ce, naskiľky ja znaju, ne porušylo dogm viry. Najnoviša eschatologija chrystyjanstva tverdyť, niby voskrešenyj zabuvaje obstavyny perebuvannia u potojbičnomu sviti. Movliav, ce e akt Božestvennoji cenzury, jaka zaboroniaje liudiam tyniatysia z cioho svitu v toj. Koly vže liudyna može prysviatyty svoje žyttia takij elastyčnij viri (dokazom čoho je Arago), to naskiľky ž prostiše pryjniaty za čystu monetu reaľni superečnosti, vyvčyvšy jaki, ty možeš opynytysia sered kvintian. Povir u zyku tak, jak Arago v svoho boha. Choča, na vidminu vid viry, zyka može pomyliatysia. Ty maješ svobodu vyboru. Obdumaj use. A teper idy vže, ja povynen praciuvaty. Nablyžalasia pivnič, a Mark, opynyvšyś u svojij kajuti, ne perestavav dumaty pro Laugera ta čencia. Fizyk na svojemu misci, a oś toj, druhyj? Na ščo vin spodivajeťsia? Na ščo rozrachovuje? Adže ne na misiönerśku dijaľnisť? Čy, može, j spravdi vže vynykla nova haluź teologiji, ščo zajmajeťsia ne liudśkymy daramy i tvorinniamy boha, a panoteć Arago vvažaje sebe jiji predstavnykom? Čomu pid čas rozmovy vin skazav, ščo tam može panuvaty zlo? Lyše teper Mark osiahnuv usiu hlybynu strachu, jakyj mav vidčuvaty černeć. Arago bojavsia ne za sebe, a za svoju viru. Mih stavytysia do Spokuty jak do lasky, ščo neju oščaslyvleno liudstvo i vin, predstavnyk Cerkvy, kotryj bere učasť v expedyciji do neliudśkych istot, kudy ne siahaje joho Jevangelije. Sviaščenyk mih tak dumaty. A čerez te, ščo viryv u božu vsiudysuščisť, viryv i u vsiudysuščsť osobystoho zla, bo dyjavol, jakyj zavodyv Chrysta v spokusu, isnuvav išče pered Blahoslovenniam i Začattiam. Otže, černeć viz iz soboju dogmy, jakymy žyv, zarady toho, ščob narazyty jich na ryzyk buty sprostovanymy? Voskrešenyj pilot zaperečlyvo pochytav holovoju. V Laugera vin mih pytaty pro buď-ščo, ale sviaščenyka pytaty ne navažyvsia b. U Jevangeliji nema ni slova pro te, ščo rozpoviv Lazar pislia voskresinnia z mertvych. Tak samo j vin, Mark, ničym ne može dopomohty panotcevi Arago, choča j povernuvsia z toho svitu. Aby vcility, vira nadala podibnomu voskresinniu inšu, myrśku, tlinnu nazvu, tož ne zaznala vtrat. Zreštoju, vin, Mark, na ciomu ne znavsia, ale zrozumiv nesterpnu samotnisť čencia. Zrozumiv tomu, ščo sam perestav buty samitnykom, bezporadnym i bezdijaľnym, vypadkovo vziatym na bort, neščasnoju žertvoju avariji. Vin počav rozdiahatysia, zbyrajučyś liahty spaty, i prysluchavsia do cilkovytoji tyši, ščo panuvala na korabli. «Evridika» letila na meži svitlovoji švydkosti, a nevdovzi mala reversuvaty tiahu. Todi hodynnyky v usich prymiščenniach pokažuť krytyčnu hodynu, aby ekipaž ustyh uklastysia v ližka navznak i prystebnutysia remeniamy. V cej čas kuli, ščo zjednujuť korpus, vykonajuť vseredyni broniovanych segmentiv povorot na sto visimdesiat gradusiv. Dovkola vse zavyruje, ale chaos i sumjattia tryvatymuť lyše jakuś myť. Pislia cioho vse znovu zastyhne u nezvorušnomu spokoji. A plomiń tiahy, zamisť toho, ščob burchaty navkolo kormy, vytiahneťsia vzdovž nosa vpered. Zvjazok iz 9 Wydowa widmina (łat.).

Zemleju polipšyťsia. Z bahatoričnym zapiznenniam «Evridiku» nazdohaniatymuť visti vid tych, koho členy ekipažu polyšyly vdoma. Do nioho, Marka, takyj lazerovyj lyst ne nadijde, adže na Zemli v nioho nikoho ne zalyšylosia. Odnak zamisť mynuloho v nioho bulo majbutnie, zarady jakoho varto žyty. Peredistorija expedyciji spovnena dramatyčnych zitkneń ta superečok. I choča majže vsi vyznavaly, ščo teoretyčno takyj polit zdijsnyty možna, proekt expedyciji mav bahato protyvnykiv. Šansy na uspich počynannia občysliuvaly v riznyj sposib, i vony buly zovsim mizerni. Perelik faktoriv, jaki mohly tak čy tak spryčynyty zahybeľ expedyciji, skladavsia biľše jak iz tysiači punktiv. Može, same čerez ce expedycija vse-taky vidbulasia. Te, ščo vona ne mala majže nijakoji praktyčnoji korysti, bulo neabyjakym vyklykom — tut-taky znajšlysia dobrovoľci, hotovi vziaty v nij učasť. Poky «Evridika», naroščujučy pryskorennia, polynula u kosmičnyj prostir, vartisť programy zrosla v geometryčnij progresiji — jak, zreštoju, slušno zasterihaly oponenty j krytyky. Ale vkladeni košty maly vže samostijnu sylu i potiahly za soboju novi vydatky, programu lychomanylo ne hirše, niž poverchniu Tytana pislia startu «Evridiky». Zahlyblenyj u čytannia voskreslyj astronavt, nazvanyj Markom, ne zupyniavsia na vsich tych kryzovych sytuacijach, ščo vynykaly v procesi pidhotovky poliotu, budivnyctva korabliv, i na tomu, jak rykošetom vidbyvalysia zemni vady na doli programy: nejakisne obladnannia, korupcijni ta polityčni afery pryčetnych do programy politykiv i promyslovciv. Teper, koly vin uže j tak letiv na bortu «Evridiky», joho ne obchodyly vsi oti koliziji pidhotovčoji fazy. Natomisť Mark serjozno vyvčav istoriju astronavtyky, transsoliarni perelioty j dosiahnennia avtomatyčnymy zondamy Aľfy Centavry. Vin učytuvavsia v donesennia, ščo riasnily prizvyščamy pracivnykiv Graalia ta Roembdena, možlyvo, spodivajučyś piznaty sered nych imena znajomych jomu liudej. Zavdiaky takomu piznavanniu-zhadci vin mih, tak samo, jak rozplutujuť klubok, uchopyvšyś za nytku, dobratysia j do svoho spravžnioho imeni. Inkoly pered snom abo vidrazu pislia probudžennia v nioho buvaly taki chvylyny, koly vin vidčuvav: oś-oś pryhadaje, chto vin je naspravdi. Osoblyvo syľnym bulo ce vidčuttia pislia odnoho snu, v jakomu vin buv sam soboju. Tak mynuv rik; «Evridika» haľmuvala na svitlovomu impuľsi kolapsara, ščo zrostav, nemov spravžnia dirka v nebi, v tomu misci zirok ne bulo. Vin trenuvavś, učyvsia, čytav i vrešti polyšyv sproby pryhadaty svoje imja. Ščopravda, ne zovsim: na javu vin uže buv odnym iz zminnych pilotiv «Hermesa», ale u snach, pro jaki nikomu ne rozpovidav, vse šče zalyšavsia tijeju liudynoju, kotra vvijšla do Birnamśkoho lisu.

«Evridika» vtračala švydkisť, letiačy protiahom kiľkoch hodyn redukovanym chodom po trajektoriji, ščo zveťsia evoľventoju, v bik Bety Harpiji, nevidomoji, tomu ščo vona bula kolapsarom. «Evridika» uže na značnij vidstani peretynala vyhnuti izohravy, pryplyvy j vidplyvy jakych buly šče sterpni j dlia liudej i dlia korablia. Optymaľno vyznačenyj kurs garantuvav bezpeku, odnak navriad čy možna bulo skazaty, ščo polit mynav bezturbotno. Izohravy, liniji, ščo prochodiať kriź točky kosmičnoho prostoru, jakyj maje tu ž samu kryvyznu, zvyvalysia na izolokatorach, mov zmiji v čornomu polumji. U rubci, ščo zvalasia stojanočnoju (vona bula pryznačena dlia upravlinnia korablem lyše v poli vysokozminnych syl tiažinnia), sydily čerhovi, dyvylysia na myhotlyvi monitory, pyly pyvo z bliašanok i rozmovlialy pro rizni durnyci, aby rozvažytyś. Po suti, ci čerhuvannia buly danynoju tradyciji, spadkom klasyčnoji ery astrohaciji. Nichto b naviť ne namahavsia perejty na ručne upravlinnia — žodna liudyna ne mala dostatnio švydkoji reakciji dlia cioho. Cej kolapsar vidkryly dosyť pizno j z velykymy trudnoščamy, bo vin buv samitnykom. Najlehše vidkryvaty ti kolapsary, ščo naležať do podvijnych system i majuť poblyzu «žyvu» zirku: cia zirka svityťsia, kolapsar zryvaje z neji verchni šary atmosfery, jaki letiať po spiraliach, ščo zvužujuťsia, do Čornoji Diry, tobto kolapsara, aby provalytysia u nioho pid suprovid najžorstkišych renthenivśkych spalachiv. Cej polit haziv, ukradenych u tovaryšky, otočuje kolapsar mohutnim šarom akreciji, nebezpečnoji dlia velykych objektiv, a otže j kosmičnych korabliv, U takomu misci ne zmože proletity žoden zorelit, bo jakščo joho j ne vsmokče, to radiäcija znyščyť i liudej, i elektroniku. Samotnij kolapsar bulo vidkryto u suzirji Harpiji zavdiaky zburenniam Aľfy, Gammy j Deľty. Vlučno nazvanyj Ajidom, rivnyj za svojeju masoju čotyriom Sonciam, cej kolapsar vykazav sebe vidsutnistiu spravžnich zirok i skupčenniam zirok nespravžnich, netutešnich, bo buv dlia jichnioho svitla gravitacijnoju linzoju. Joho anihiliacijna obolonka obertalasia na ekvatori zi švydkistiu, rivnoju dvom tretynam švydkosti svitla, syly vidcentrovi i syly Koriölisa vypynaly obolonku. Čerez ce Ajid ne buv ideaľno kruhloju kuleju. Jakščo naviť horyzont podij i lyšavś absoliutno kruhlym, nad nym prolitaly gravitacijni buri, styskajučy i roztyskajučy izohravy. Pryčynu vynyknennia cych bur čy cykloniv pojasniuvaly visim riznych teorij, kožna po-svojemu. Najoryginalniša (choča j ne obovjazkovo najvirohidniša) teorija tverdyla, niby Ajid u hiperprostori stykajeťsia z inšym Kosmosom i toj zajavliaje pro sebe žachlyvymy strusamy «zerniat» kolapsara, joho centru, synguliarnosti, miscia bez miscia i času bez času, de prostorovo-časova kryvyzna dosiahaje neskinčenno velykoho značennia. Teorija «zvorotnoho boku» Ajidovoho jadra, v jakomu roztroščenomu innityzmovi časoprostoru dajuť, odnak, radu transnaľni inženery čužoho Umversum’a10, bula, vlasne kažučy, matematyčnoju fantazijeju astronomiv, spjanilych vid teratopolohiji, najnovišoho i najmolodšoho pravnuka staroji teoriji Kantora. Cej kolapsar naviť zbyralysia nazvaty Kantorom, ta astronom, jakyj vidkryv joho, voliv zvernutysia do mitolohiji. Ni zemnyj štab SETI, ani kerivnykiv poliotu osoblyvo ne turbuvalo te, ščo naspravdi ležyť PID horyzontom podij. Ce pojasniuvalosia mirkuvanniamy nastiľky ž praktyčnymy, naskiľky j očevydnymy. Horyzont vyznačav nezdolannyj rubiž, i, nezvažajučy na te, ščo prychovuvav, vin buv bramoju, jaka vela do nemynučoji zahybeli. Letiačy u vysokomu vakuumi nad Ajidom, «Evridika» vidpovidala neobchidnymy manevramy na kožnu zminu tiažinnia, bjučy z puskovoji ustanovky potokom važkych 10 Wseswit, switobudowa (łat.).

elementiv, syntezovanych cyklom Olimosa z vodniu i dejteriju. Vyverhala miľjardy tonn, chytro povertajučy sobi poperedniu masu, v toj čas koly Ajid, prynevolenyj do takoji vzajemodiji zakonamy zberežennia energiji, postačav korablevi značnu častynu energiji, jaka vyviľnialasia z usioho, ščo vin pohlynav, aby nazavždy pochovaty u svojich nutroščach. «Evridika» čymoś nahaduvala povitrianu kuliu, jaka dlia toho, ščob ne vtratyty vysoty, pozbuvajeťsia miškiv z balastom. Ale porivniannia z aerostatom bulo veľmy pryblyzne — adže žoden sternovyj ne hoden buv z takoju švydkistiu reaguvaty na vsi zminy tiažinnia j upravliaty takoju nebezpečnoju hroju. Bahatosegmentnyj korpus korablia, jakyj skladavsia z kileć, zjednanych miž soboju šarniramy, zdaleku schožyj na gigantśkoho kiľčastoho šovkopriada, ščo biloju komoju zvyvavsia nad hromaddiam Čornoji Diry, mabuď, buv by cikavym vydovyščem dlia storonnioho sposterihača. Ale takoho sposterihača ne bulo i ne mohlo buty, bo vidvažnyj tovaryš «Evridiky» — «Orfej», jakyj povynen buv vidkryty dlia neji vchid u peklo, buv bezliudnyj. Pidtrymujučy postijnyj lazernyj zvjazok iz veletenśkoju lyčynkoju, «Orfej» čekav sygnalu, kotryj mav peretvoryty joho na rezonansovu bombu, ščo zveťsia odnoimpuľsnym hraserom. Podibnyj, choča j u tysiači raziv slabšyj, hraser bulo vyprobuvano v Soniačnij systemi; todi z joho dopomohoju pozbavyly Saturn odnoho z najbiľšych pislia Tytana suputnykiv. Lazernyj zvjazok počav pohiršuvatysia, tomu «Orfej» otrymaj denityvnu programu diji i, sluchniano zamovknuvšy, rozpočav useredyni mašynnoho viddilennia count-dovn11. Pidletiv do kolapsara blyžče, niž «Evridika», i svitlo rozplyvaloś i vyhynalosia, probyvajučyś kriź nedosiažni dlia buď-jakych radiöchvyľ sfery. Poky Ajid terzav navkolyšnij čas i prostir, rozbyvajučy jich na druzky nad svojim rujnivnym horyzontom, «Evridika» zdijsniuvala ostanni sposterežennia Kvinty, pjatoji planety šostoho Soncia Harpiji — osnovnoji mety expedyciji. Orbitni astromaty, vystrileni zazdalehiď u kosmičnyj prostir, kružlialy viddalik kolapsara, utvoriujučy planetoskop z nebuvaloju aperturoju — dvoch astronomičnych odynyć. Zobražennia, a virniše tryvymirna modeľ Kvinty, skoncentruvalosia na ekrani holovizora, jak imlysta, vkryta chmaramy kulia, ščo zavysla v zali observatoriji miž jiji bahatojarusnymy galerejamy. Ščopravda, tudy nichto ne zahliadav. Cej holoskop buv zmontovanyj v observatoriji, bo joho podaruvav expedyciji odyn japonśkyj promysloveć zadlia reklamy, ščob potim podaruvaty taki sami holoskopy j zemnym planetarijam. To bulo efektne vydovyšče/ale astrozyky z toho, vlasne, ne maly nijakoji korysti. Vony pohodylysia vstanovyty joho v observatoriji, bo jichnia aparatura zajmala stiny nosovoho zalu, a planetoskop, rozmiščenyj pid kupolom jak ozdoba, zapovnyv porožniu seredynu zalu. Zobražennia tumannostej ta planet, ščo zjavlialyś u holovizori, prychodyly sposterihaty hosti, aby choč u takyj sposib pobačyty kosmičnyj pejzaž, schovanyj za hluchymy stinamy «Evridiky». Poterpilyj z Tytana astronavt, krim imeni Mark, uže prybrav i prizvyšče — Tempe. Tak zvalasia dolyna, de Orfej vperše zustriv Evridiku. Ce prizvyšče dav jomu Bar-Horab pid čas kondenciäľnoji zustriči z majbutnim ekipažem rozvidky. Vlasne, ce ne vin tak nazvav joho; pid takym imenem ta prizvyščem poterpiľcia z Tytana bulo pryznačeno na posadu druhoho zminnoho pilota «Hermesa», a komandyr povodyvsia tak, niby ničoho ne znav. Lauger takož vidmovyvś od «avtorstva», a virniše — vidbuvsia žartom, movliav, usi odnakovo pidpaly pid vplyv personaživ z hrećkoji mitolohiji. Poky tiažinnia lyšalosia stalym, choča korabeľ utračav švydkisť, Mark Tempe časteńko buvav u Laugera i z cikavistiu dosluchavsia do joho superečok iz Holdom ta Nakamuroju, astrozykamy, jaki dyskutuvaly pro tajemnyciu «nadvikonnych» cyvilizacij. 11 Zworotnyj widlik (angł.).

Tych, ščo vypadaly z osnovnoji liniji diägramy Ortehy-Nejssla. A ščo pro jichniu doliu ne bulo ničoho vidomo, to ce stalo neabyjakym vyklykom dlia ujavy. Zacikavlenych cijeju zahadkoju možna bulo duže umovno podilyty na dvi grupy: odni pojasniuvaly movčannia sociölogijeju, inši — kosmologijeju. Hold, choča j buv zykom, dotrymuvavsia sociölogičnoho pojasnennia tajemnyci, naviť krajniosociölogičnoho, ščo zvalosia sociölizoju. Vchodiačy v epochu technologičnoho pryskorennia, suspiľstvo speršu porušuje svoje žyttieve seredovyšče; zhodom i može, j choče, joho vriatuvaty, ale zusyllia vyjavliajuťsia nedostatnimy i biösferu dovodyťsia zminiuvaty — počasty z dobroji voli, počasty z neobchidnosti — artefaktu. Vynykaje cilkom vydozminene seredovyšče, ale ne štučne v liudśkomu rozuminni cioho te t-minu. Dlia liudej štučnym je te, ščo vony stvoryly sami, a pryrodnym zalyšajeťsia te, ščo vony ne začipaly abo lyše vykorystovuvaly jak vodu v hidroturbinach abo orni zemli. Nad «viknom» cia riznycia znykaje. Bo koly vse staje štučnym, to niščo ne je štučnym. Vyrobnyctvo, rozum, doslidnyćka robota piddajuťsia «peresadci» v use navkolyšnie seredovyšče; elektronika zaminiuje ustanovy, zakonodavči organy, a. lkinistraciju, systemu osvity, ochorony zdorovja; vidmyraje etnične rozmajittia, znykajuť kordony, policija, sudy, universytety, tak samo jak i vjaznyci. Može vynyknuty «druhyj pečernyj vik» — vik suciľnoji nepyśmennosti j nerobstva. Ščob vyžyty, ne treba praciuvaty. Kožen može maty heť use zadarma j robyty vse ščo zamaneťsia. Ce ne obovjazkovo porodžuje stahnaciju: seredovyšče — sluchnianyj opikun, ale lyše doty, doky» v nioho stane syl vydozminiuvatysia za bažanniam rozumnych istot. Može, tak i vidbuvajeťsia progres? Na ce my ne hodni vidpovisty, bo vprodovž istoriji prypysuvaly ideji progresu netotožne značennia. Čy možna nazvaty postupom take stanovyšče, koly speciälizacija rozmežovuje dijaľnisť na bezlič haluzej: piznavaľnu, budivpyču, intelektuaľnu, tvorču, tak ščo kožen fach dedali hlybše zanuriujeťsia v ščoraz vužču dilianku znań? Jakščo mašyny pidrachovujuť use švydše j krašče niž liudy, to naviščo todi ličyty? Jakščo fotosyntetyčni systemy vyrobliajuť jižu riznomanitnišu j požyvnišu, niž seliany, pekari, kuchari, kondytery — naščo obrobliaty zemliu, moloty zerno i vypikaty chlib? ČOMU cyvilizacija u takij sociölizi ne šle v usi nebesni dali recept vlasnoji doskonalosti j procvitannia? Ale naviščo, vlasne, ce robyty, koly vona vzahali vže ne isnuje, jak spiľnota nenasytnych šlunkiv i mizkiv? Postaje takyj sobi veletenśkyj nabir osobystostej, koly vže spravdi važko znajty bodaj odnu osobystisť, jaka zavdalasia b metoju posylaty sygnaly u kosmičnyj prostir pro te, jak dobre jij vedeťsia. Štučne seredovyšče formujeťsia z takoju inženernoju produmanistiu, ščob u jiji umovach ne možna bulo dosiahty vlastyvostej planetarnoji «Osoby». Take seredovyšče — ce NICHTO, ničym ne vidminne vid luhu, lisu, stepu. Tiľky j toho, ščo vono zrostaje, kvitne ne dlia sebe, a dlia kohoś. Dlia jakychoś istot. Čy vony čerez ce durnišajuť i peretvoriujuťsia na tupych darmojidiv, kotri bjuť bajdyky, hrajučyś ciaćkamy, zroblenymy dlia nych planetarnoju opikoju? Ne obovjazkovo. Vse zaležyť vid pohliadu. Ščo dlia odnijeji liudyny prymarne j bezhluzde, dlia inšoji može buty mrijeju žyttia. Osoblyvo nam brakuje mir i ocinok, koly my namahajemosia zrozumity istot inšoho svitu, inšoji epochy, absoliutno vidminnoji vid našoji. Nakamura j Lauger dotrymuvalysia kosmologičnoji hipotezy. Chto Kosmos piznaje, toj u Kosmosi hyne. Ne čerez te, ščo vtračaje tam žyttia — cej aforyzm maj zovsim inše značennia. Astronomija, astrozyka, kosmonavtyka — ce tiľky skromni j neznačni počatky. My sami vže zrobyly nastupnyj krok, opanuvavšy bukvar syderaľnoji inženeriji. Ne jdeťsia takož pro expansiju, pro tak zvanu «udarnu chvyliu Rozumu», jakyj, vyjšovšy za meži svojeji planety j ovolodivšy čužymy, pošyriuje svij vplyv i na inši galaktyky.

Naviščo? Aby dedali ščiľniše zaselyty kosmičnyj prostir? Mova jde ne pro «rozmnožennia i zaselennia», a pro dijaľnisť, jakoji my ne zdatni zrozumity, a otže j vyznačyty jiji značennia. Čy može mavpa zrozumity terzannia kosmogonika? Čy Umversum — ce velykyj mlyneć, a cyvilizacija — dytyna, jaka sylkujeťsia jaknajšvydše toj mlyneć prokovtnuty? Dumka pro kosmični vtorhnennia — ce proekcija agresyvnych vlastyvostej chyžoji napivmavpy. Vona b sama zaliubky zrobyla blyžniomu te, ščo jij ne do vpodoby, i tomu rivniaje Vysoku Cyvilizaciju po sobi. Cili oty galaktyčnych drednoutiv nalitajuť na jakuś bidolašnu maleńku planetku, aby dopastysia do jiji hrošej, diämantiv, šokoladu i, zvisna rič, do harneńkych žinok. Ti žinky potribni jim tak samo, jak nam samyci krokodyliv! To ščo ž robliať ti, kotri perebuvajuť nad «viknom»? Te, čoho my ne možemo zrozumity j vodnočas ne chočemo pohodytysia z tym, ščo jichnia dijaľnisť vyjšla za meži našoho rozuminnia. Oś vam pryklad: my povynni zrobyty dirku v Ajidi, protknuty joho temporaľnu cybulynu, ščob schovatyś u nij. Ale ne treba hratysia v pižmurky! My chočemo zastaty cyvilizaciju, poky vona šče ne vyletila z «vikna». Imovirnisť druhoji takoji expedyciji, jak naša — mizerna. Može, naščadky kolyś i zhadajuť nas nezlym slovom, jak otych argonavtiv, ščo vyrušyly za Zolotym runom. Hargner, buvajučy v Laugera, nazyvav take pojasnennia «cyvilizacij poza mežamy kontaktu» po-svojemu: «rozuminniam čerez nerozuminnia». Ostannim časom vin uže ne mih braty učasti v dyskusijach, bo zorelit nablyžavsia do mety, tož dovodylosia majže postijno sydity v dyspetčerśkij. Mark Tempe znav, ščo joho zvuť jakoś inakše, ta nikomu pro ce ne hovoryv (ne bažajučy vyklykaty pidozru v medykiv). Teper vin vyvčav pered snom sklad ekipažu «Hermesa». Z desiatioch dobre znav lyše Herberta j maleńkoho čorniavoho Nakamuru — čerez Laugera. Pro komandyra, pid čyjeju orudoju mav letity, ne znav majže ničoho. Komandyra zvaly Stirhard, vin buv peršym zastupnykom Bar-Horaba. Druhym joho fachom stala sociödynamična teorija ihor. Kožen učasnyk rozvidky musyv dubliuvaty inšoho člena ekipažu, ščob čerez neščaslyvyj vypa. dok čy chvorobu kotrohoś iz nych ne zirvaty zavdannia. Za technične zabezpečennia poliotu vidpovidav hravistyksyderator Polasar. Mark Tempe ne raz bačyv cioho čudovoho plavcia v basejni «Evridiky», zachopliuvavsia joho atletyčnoju staturoju, koly toj, vykonujučy potrijnyj hvynt, strybav z vyšky. Ta basejn ne buv najkraščym miscem dlia znajomstva z syderaľnoju inženerijeju, otož Mark namahavsia hryzty hranit skladnoji nauky samotužky. Marno. Adže dlia toho, ščob zrozumity bodaj vstup do neji, treba bulo rozumitysia na čyslennych teorijach, jaki rozvyvaly i dopovniuvaly teoriju vidnosnosti. Peršym pilotom stav Harrach. Vysokyj, kremeznyj, rvučkyj, vin takož nepohano znavsia na informatyci i razom z astromatykom Albanom mav opikuvatysia kompjuterom «Hermesa». Čy, jak odnoho razu vyslovyvsia sam kompjuter, ti dvoje liudej buly joho pidopičnymy. Vin naležav do pokolinnia tak zvanych «ostatočnych», bo žodna inša občysliuvaľna mašyna ne mohla maty Je iľšoji rozrachunkovoji potužnosti. Meži takoji potužnosti buly vyznačeni svojimy vlastyvostiamy materiji — takymy, jak stala Planka ta švydkisť svitla. Biľšu rozrachunkovu potužnisť mohly b maty chiba ščo kompjutery, sproektovani teoretykamy, — liuďmy, kotri zajmalysia čystoju matematykoju, vidirvanymy od reaľnoho svitu. Dylema, jaka postaval. a pered konstruktoramy, poliahala v tomu, ščob pojednaty dvi protyležni umovy: amistyty jakomoha biľše nejroniv u jaknajmenšyj objem. Švydkisť ruchu sygnaliv ne može buty biľšoju vid švydkosti reakciji skladovych elementiv kompjutera. U protyležnomu vypadku švydkisť ruchu obmežuje rozrachunkovu švydkisť. Najnoviši datčyky reaguvaly za odnu stomiľjardnu častku sekundy. Maly rozmir atoma. Tomu takyj kompjuter mav u diämetri lyše try santymetry!. Buď-jakyj biľšyj praciuvav by poviľniše.

Ščopravda, kompjuter «Hermesa» zajmav piv kermovoji rubky, ale tut stojala j dopomižna aparatura, ščo v danyj moment ne praciuvala. Natomisť rišennia u krytyčnych sytuacijach, in extremis, blyskavyčno pryjmalo jadro kompjutera, ne biľše vid holubynoho jajcia. Kompjuter cej zvavsia GOD, Generaľ Operationaľ Device12. Dechto vvažav, ščo cia abreviätura ne vypadkova. Na «Hermesi» praciuvalo dva GODy, a na «Evridici» — visimnadciať. Okrim Stirharda, Nakamury, Herberta, Polasara ta Harracha, jakych pryznačyly v rozvidku šče do startu korablia, v nij maly vziaty učasť Arago, jak rezervnyj likar, ščo bulo nespodivankoju (holosuvaly tajemno), Mark Tempe na posadi druhoho pilota, lohistyk Rotmont, a takož dvoje expertiv, obranych z kiľkanadciaty ehzobiölogiv ta inšych sposterihačiv zemnoji rady SETI — Kirsting ta Eľ-Saliam. Ostanni tyžni vsi desiatero žyly v pjatomu segmenti «Evridiky», de mistylasia točna kopija vnutrišnich prymiščeń «Hermesa», dlia toho, ščob krašče poznajomytyś odyn z odnym i z zavdanniam, jake na nych čekalo. Vony ščodnia prohravaly na trenažerach rizni variänty nablyžennia do Kvinty, a takož metody nalahodžennia kontaktu z meškanciamy planety. Tetes, kerivnyk cych trenuvaľnych zaniať, dobriače nadokučyv majbutniomu ekipaževi «Hermesa», prymušujučy šukaty vychid iz najfantastyčnišych sytuacij, koly, napryklad, «Hermes» potrapliav v avariju, a v cej čas na nioho spadala cila zlyva nezrozumilych sygnaliv, ščo imituvaly holosy čužoji planety. Ne znaty čomu, sered členiv ekipažu uvijšlo u zvyčku nazyvaty apostoľśkoho poslancia ne otcem, a doktorom Arago. Markovi zdavalosia, ščo sviaščenyk sam cioho chotiv. Trenuvannia prypynylysia šče do zakinčennia programy pidhotovčych zaniať — Bar-Horab vyklykav do sebe rozvidnykiv, aby povidomyty jim pro ostanni sposterežennia za systemoju Dzety. Z vośmy planet cijeji spokijnoji zirky klasu K čotyry vnutrišni, mali, z masoju Merkurija ta Marsa, pry velykij vulkaničnij aktyvnosti maly mizernu atmosferu. Zdaleku navkolo Dzety kružlialy try hazovi, velykopersni giganty, riadu Jupitera, iz potužnymy j burchlyvymy atmosferamy, jaki perechodyly u vodeń, stysnutyj do metalevoji hustyny. Septa, vdviči važča za Jupiter, vykydala u kosmičnyj prostir biľše energiji, niž oderžuvala vid svoho Soncia: jij nebahato brakuvalo dlia toho, ščob samij staty zirkoju. I tiľky Kvinta, z pivtoraričnym cyklom obertannia navkolo Dzety, holubila, nemov Zemlia. Kriź rozryvy bilych chmar, ščo otočuvaly Kvintu, možna bulo rozdyvytysia kontury okeaniv i materykiv. Sposterežennia z vidstani pjaty svitlovych rokiv bulo nelehko vesty. Rozdiľča zdatnisť optyčnych pryladiv «Evridiky» ne davala zmohy jak slid uporatysia iz cym zavdanniam. Zobražennia, jaki peredavaly vyslani vpered orbitery, vyjavylyś nedostatnio čitkymy. Jakščo dyvytysia na Kvintu z korablia, to vona perebuvala v druhij čverti. Polovyna jiji dysku svitylaś, i same nad nym bulo vyjavleno spektraľni smuhy značnych mas vody j hidroxylu. Tak, vzdovž ekvatora Kvintu operizuvala zmijepodibna smuha nezvyčno zhuščenoji vodianoji pary. Smuha cia tiahlasia vyšče vid atmosfery. Možlyvo, to bulo kryžane kiľce, jake terlosia vnutrišnim krajesm ob verchni šary atmosfery. Jakby cia hipoteza vyjavylaś virnoju, to persteń mav by nevdovzi rozpastyś. Astrozyky ociniuvaly joho masu vid trioch do čotyrioch tryľjoniv tonn. Jakščo persteń utvoryvsia z vody, vziatoji z okeanu, to okean utratyv blyźko 20000 kubičnych kilometriv: ne biľš jak odyn procent vid usioho objema. Koly ž ci javyšča buly ne pryrodnoho, a štučnoho pochodžennia, to duže virohidnym zdavaloś take pojasnennia: meškanci 12 Hołownyj operacijnyj prystrij — bukw. GOD — BOH.

Kvinty zdijsniuvaly roboty, povjazani z ponyženniam rivnia moriv dlia toho, ščob vidkryty šeľfy j zaselyty jich. Otže, operaciju bulo vykonano duže nevdalo. Kryžanyj persteń buv vyvedenyj na nedostatnio vysoku orbitu i mav čerez kiľka rokiv upasty nazad u okean. Za takych masštabiv robit ce bulo nezrozumile i dyvne. Na Kvinti osoblyvo pomitnymy buly švydkoplynni javyšji — šče zahadkoviši vid štučno stvorenoho kryžanoho kiľcia. Nerivnomirnyj elektromagnitnyj šum, jakyj emituvavsia z bahatioch točok planety, za jakyjś čas značno posylyvsia. Tak, nače kvintiany odnočasno pryvely v diju sotni maxvellivśkych radiöperedavačiv. Vodnočas iz cym zroslo vyprominennia infračervonoho spektru z dribnymy spalachamy u centri. To mohly buty veletenśki dzerkala, jaki koncentrujuť soniačne svitlo u sylovych ustanovkach. Odnak nevdovzi vyjavylosia, šče termična komponenta emisiji vyprominiuvannia nevelyka. Spektry spalachiv ne buly povtorenniam spektriv Dzety (tak bulo b, jakby Sonce koncentruvalosia u jakychoś dzerkalach) i ne nahaduvaly spektriv jadernoho vybuchu. Natomisť radiöšum prodovžuvav zrostaty. Vin buv korotko- i seredniochvyliovyj, na bahatioch diäpazonach. Metrove vyprominiuvannia nahaduvalo moduliovane. Ce povidomlennia vyklykalo sensaciju šče j čerez te, ščo chtoś joho pereinakšyv: nibyto vyprominennia spriamovuvaloś, jak radarne; odne slovo, ce označalo, ščo planeta pomityla «Evridiku». Astrozyky sprostuvaly čutku. Žoden radar ne zmih by vyjavyty prysutnisť korablia poblyzu kolapsara. Nezvažajučy na ce, u hodynu Zero na korabli panuvav pidnesenyj nastrij. Poza vsiakym sumnivom, Kvintu naseliala cyvilizacija nastiľky rozvynena technično, ščo zmohla vyjty u Kosmos ne lyše za dopomohoju maleńkych litaľnych aparativ. Vona ovolodila energijeju, jaku mohla skerovuvaty u kosmičnyj prostir. Pryhotuvannia do startu korablia-rozvidnyka velysia na zminenij orbiti, u vidnosno spokijnomu afeliji Ajida. Vščuch pysk pjezoelektryčnych indykatoriv, jakyj suprovodžuvav postijnu zminu napruhy u rangouti i pozdovžnich korpusach. Vodnočas na dosi slipych ekranach spalachnula, navskis pererizavšy prostir, spiraľ Galaktyky; za velykoho bažannia j bahatoji fantaziji, sered biliastych klubočkiv zirok i temnych chmar možna bulo rozriznyty Dzetu Harpiji, jaka ťmiano svitylaś u neruchomomu kosmičnomu pylu. Prostym okom planet jiji ne bulo vydno. Techniky hotuvaly «Hermes» do vidšvartovky. U kormovych triumach ruchalysia pidjomnyky, praciuvaly ancevi truboprovody, jakymy «Evridika» za dopomohoju pomp perekačuvala hipergol do rezervuariv korablia-rozvidnyka. Štab pereviriav systemy tiahy, navigaciji, klimatyzaciji, hotovnisť dynatroniv i za dopomohoju GODa, j paraleľnymy linijamy peredači. Cyfrovi bloky po čerzi dopovidaly pro hotovnisť svojich program, buly perevireni radiölokatorni vyprominiuvači, niby rohy veletenśkoho slymaka vysuvalysia j chovalyś anteny, lunav hustyj bas turbin, ščo nakačuvaly u tuneli nyžnich palub «Hermesa» kyseń. Lože «Hermesa», joho vidkrytyj dok leď vibruvav i, poky tryvala usia cia murašyna metušnia, «Evridika» poviľno povertalasia kormoju u bik Dzety Harpiji, niby harmata, ščo oś-oś mala vystrilyty. Ekipaž «Hermesa» proščavsia z komandyrom i druziamy. Nadto bahato liudej bulo na holovnomu sudni, tož učasnyky kosmičnoji rozvidky ne maly zmohy naviť potysnuty vsim ruky. Potim Bar-Horab razom z tymy, chto mih pokynuty svoji roboči miscia, proviv ekipaž «Hermesa» i spynyvś u mižsegmentnomu cylindri. Za rozvidnykamy začynylysia velyki vorota doku, zamknulysia maleńki osobysti liuky, j «Hermes» počav potrochu vyplyvaty v kosmičnyj prostir kriź puskovyj vidsik «Evridiky». Hidravlika diujm za diujmom vyštovchuvala snižno-bilyj korabeľ-rozvidnyk, adže sto visimdesiat tysiač tonn joho masy, popry nevahomisť, zberihaly inerciju. Techniky «Evridiky» razom z biölogamy Ternoju ta Chrusom uže hotuvaly ekipaž «Hermesa» do bahatoričnoho snu. Son toj buv ne kryžanyj i ne hibernacijnyj: jich piddavaly embriönaciji. Embriönacija niby povertala liudej u toj stan, jakyj vony perežyvaly pered narodženniam, — vony maly perebuvaty v stani, maxymaľno nablyženomu do

embriönaľnoho, do žyttia bez samostijnoho dychannia. Vže perši nesmilyvi kroky v Kosmos vyjavyly, jaka zemna istota — liudyna, jak vona neprystosovana do podolannia mohutnich syl, poliotiv na daleki vidstani protiahom nevelykoho promižku času. Vybuchove pryskorennia rujnuje tilo, osoblyvo leheni, zapovneni povitriam, styskaje hrudnu klitku i paralizuje krovoobih. Zakony pryrody ne možna podolaty, tomu dovelosia prystosovuvaty astronavtiv do nych. Same ce j zdisnyla embriönacija. Nasampered, treba bulo zaminyty krov ridkym nosijem kysniu, ščo mav šče j inši vlastyvosti krovi — vid zdatnosti zhortatysia do imunnych funkcij. Takoju krovozaminnoju ridynoju stav bilyj, jak moloko, onax. Pislia ocholodžennia tila do temperatury, charakternoji dlia tvaryn, ščo zaliahajuť u zymovu spliačku, bulo pryvedeno v diju vroščeni sudyny, taki, jakymy kolyś plid obminiuvavsia krovju z placentoju v loni materi. Serce j dali praciuvalo, ale hazoobmin u leheniach prypyniavsia, adže leheni zapadaly i jich vypovniuvav onax. Koly ni v hrudnij klitci, ni u vnutrišnich organach ne lyšylosia povitria, neprytomnoho astronavta zanuriuvaly v ridynu, taku ž nestyslyvu, jak voda. Tilo vkladalosia v embriönator — dvometrovyj kontejner, schožyj na torpedu. V takych embriönatorach pidtrymuvalasia temperatura, blyźka do nulia, zabezpečuvaloś žyvlennia tila, postačannia kysnem za dopomohoju onaxa, jakyj štučnymy sudynamy nahnitavsia v organizm čerez pup. Liudyna, preparovana takym čynom, mohla bez usiakoji škody vytrymaty velyčeznyj tysk, jak hlybokovodni ryby, ščo jich ne rozčavliuje naviť na hlybyni bahatioch myľ, bo tysk izzovni vrivnovažujeťsia tyskom vnutrišnim. Ridyna embriönatora styskalasia do soteń atmosfer. Kožen takyj kontejner vysiv na majatnykovych pidviskach, zatysnutyj leščatamy. Astronavty, nemov veletenśki lyčynky, spočyvaly u broniovanych kokonach, tak ščob syly pryskorennia j haľmuvannia rivnomirno tysnuly na nych vid hrudej do chrebta. Liudśke tilo, mistiačy 85 vidsotkiv vody j onaxu, vže bezdychanne, ne postupaloś opirnistiu na styskannia vodi. Zavdiaky cym vlastyvostiam možna bulo, ne turbujučyś pro astronavtiv, pidtrymuvaty postijne pryskorennia korablia, u dvadciať raziv biľše vid zemnoho tiažinnia. Za takoho pryskorennia tilo važyť dvi tonny, i vykonuvaty dychaľni ruchy rebramy — to neposyľne zavdannia naviť dlia atleta. Embriönujuči ne dychaly, a meži jichnioji vytryvalosti u mižzorianomu polioti vyznačala tenditna molekuliarna tkanyna. Koly desiať serdeć u povnij embriönaľnij kompresiji bylosia vže lyše kiľka raziv na chvylynu, podaľšu turbotu pro «zakolysanych» astronavtiv perebrav na sebe GOD, a ekipaž «Evridiky» povernuvsia na svij korabeľ. Operatory vidkliučyly kompjutery holovnoho sudna vid aparatury «Hermesa», j, krim mertvych kabeliv (kriź nych uže ne prochodyv strum), obydva korabli ne zvjazuvalo ničoho. «Evridika» vyštovchnula korabeľ-rozvidnyk zi svojeji šyroko vidkrytoji kormy, otočenoji plastynamy rozhornutych fotonovych dzerkal. Z neji vysunulysia stalevi lapy, rvučy, mov nytky, nepotribni teper kabeli j vyštovchujučy korpus «Hermesa» v kosmičnu porožneču. Bortovi dvyhuny rozviduvaľnoho sudna zasvitylysia blidym iönovym vohnem, šče nadto slabeńkym, ščob zrušyty joho z miscia, — taka velyčezna masa ne v zmozi vraz rozvynuty velyku švydkisť. «Evridika» vže vtiahala svoji katapuľty, zamykala kormovi šliuzy, a vsi, chto sposterihav za startom u rubci upravlinnia, polehšeno zitchnuly — GOD počav dijaty z točnistiu do častky sekundy. Hipergolovi boostery «Hermesa», ščo dosi movčaly, daly zalp. Iönovi dvyhuny zapraciuvaly na povnu potužnisť, jichnie prozore blakytne polumja zmišalosia iz slipučym vohnem boosteriv, korpus korablia, ohornutyj tremtlyvym žarom, rivno i lehko polynuv u vičnu nič. U napivtemriavi rubky upravlinnia vidblysk z ekraniv padav na oblyččia liudej, i vony zdavalysia smerteľno blidymy. «Hermes» viddaliavsia vid nych, nabyrajučy švydkisť i vyverhajučy dedali syľniše polumja.

Koly daľnomiry «Evridiky» pokazaly neobchidnu vidstań, na samomu kraji ekrana bulo vydno bezladno tremtiačyj cylindr, ščo do ostannioji chvylyny zjednuvav «Hermes» z «Evridikoju». Teper, vidokremlenyj, vin poletiv u morok, a kormove dzerkalo miliardotonnoho korablia sklaloś, kriź centraľnyj otvir povoli vysunuvsia tupyj konus emitora j zblysnuv — raz, udruhe, vtrete, až poky snip svitla polynuv u bezodniu i vlučyv u «Hermes». V oboch rubkach «Evridiky» prolunav kryk radosti j podyvu — malo chto spodivavsia, ščo vse pide tak hladeńko. Nevdovzi «Hermes» znyk iz vizuaľnych monitoriv. Na ekranach bulo vydno lyše ščoraz menši blyskuči kolečka, niby nevydymyj veleteń palyv sered zirok i puskav z rota kiľcia biloho cyharkovoho dymu. Vrešti ci kiľcia zlylysia v odnu tremku točku — to dzerkalo korablia-rozvidnyka vidbyvalo promiń lazera «Evridiky», nabyrajučy švydkosti. Ne dočekavšyś kincia vydovyšča, Bar-Horab povernuvsia do svojeji kajuty. Poperedu bulo simdesiat devjať hodyn najvažčych syderaľnych operacij — Za dopomohoju gracera «Orfej» musyv utvoryty v gravitacijnych rezonansach temporaľnyj port i vletity v nioho, čy, točniše, zanurytyś. Ce označalo, ščo «Evridika» bude absoliutno vidrizana vid usioho svitu. Nakaz-spalach, vyslanyj «Orfeju», nissia do nioho dvi doby: same v cej čas na Kvinti počalosia ščoś nezrozumile. Do ostannioho momentu, poky prylady jichnioho korablia mohly vesty sposterežennia za vsijeju galaktyčnoju emisijeju v rajoni suzirja Harpiji, spektry Aľfy, Deľty j naviť Dzety buly nezminni — ce davalo zmohu vesty jakisni sposterežennia za Kvintoju. Vyprominiuvannia, ščo dochodylo do «Evridiky» z Kvinty, ľtruvaloś, a ľtraty za dopomohoju kompjuteriv porivniuvaly, nakladaly odyn na odyn i utočniuvaly kaskadni pidsyliuvači. V najbiľšomu vizuaľnomu nablyženni systema Dzety bula menšoju za sirnykovu holivku. Vsia uvaha planetologiv bula, zvisno, zoseredžena na Kvinti, jiji spektr i gologramy buly ne stiľky zobraženniam planety, skiľky kompjuternymy fantazijamy na ciu temu. Džerelom informaciji buv žmutok nerivnomirno rozporošenych po spektru vsich možlyvych vyprominiuvań fotoniv, otož v observatoriji «Evridiky», tak jak kolyś, u dalekomu mynulomu, bilia peršych teleskopiv, ne bulo zhody v holovnomu: ščo vydno naspravdi, a ščo lyše zdajeťsia vydymym. Rozum liudyny, tak samo jak buď-jaka systema, ščo pererobliaje informaciju, ne mih čitko rozmežuvaty javyšča reaľni j ujavni. Sposterežennia uskladniuvalosia Soncem Kvinty, Dzetoju, hazovym chvostom najbiľšoji planety — Septimy, a takož syľnym vyprominiuvanniam zorianoho fonu. Dosi bulo vstanovleno, ščo Kvinta bahato čym nahaduje Zemliu, jiji atmosfera mistyla 29 vidsotkiv kysniu, čymalo vodianoji pary ta blyźko 60 vidsotkiv azotu. Bili poliarni šapky poliusiv zavdiaky vysokij vidbyvnij spromožnosti poverchni buly pomičeni šče z rajonu zemnoho Soncia. Kryžanyj persteń zjavyvsia vže, napevne, pid čas poliotu «Evridiky», abo prynajmni nabuv takych rozmiriv, ščo stav vydymyj. Teper, z nevelykoji vidstani, štučnyj charakter sygnaliv ne vyklykav sumniviv. Rozriady atmosfernych bur ne varto bulo braty do uvahy. Častota radiösygnaliv u diäpazoni korotkych chvyľ na Kvinti bula takoju ž, jak analogične vyprominennia jiji Soncia. Podibne vidbuvalosia j na Zemli, pislia hlobaľnoho pošyrennia telebačennia. Rezuľtaty sposterežeń, provedenych pered zanurenniam «Evridiky» v gravitacijnu prystań, buly cilkovytoju nespodivankoju, otož Bar-Horab sklykav expertiv na naradu, choča j znav, ščo vže ne vstyhne peredaty jiji vysnovky na «Hermes». Vin vynis na obhovorennia lyše odne pytannia — jak švydše daty pojasnennia tomu, ščo vidbuvajeťsia na Kvinti, ta jak vyslaty vidomosti navzdohin korablevi-rozvidnyku. Zakodovanyj šryftom vysokoenergetyčnych kvantiv lyst nazdožene «Hermes», koly joho ekipaž bude neprytomnyj, a otže vidomosti pryjme GOD i peredasť jich astronavtam až pislia reanimaciji, koly vony perebuvatymuť na okolyciach systemy Dzety. Mižzoriane poslannia bulo vyrišeno zašyfruvaty tak, ščob lyše GOD mih joho pročytaty. Oberežnisť bula ne zajvoju:

te, ščo vidbulosia na Kvinti, vyklykalo zanepokojennia. Bulo zarejestrovano seriju korotkych spalachiv nad termosferoju j iönosferoju planety, a takož miž neju ta jiji suputnykom, pryblyzno za dvisti kilometriv vid Kvinty. Spalachy ci sposterihalysia protiahom kiľkanadciaty nanosekund. Spektraľne vony vidpovidaly soniačnomu vyprominiuvanniu z vidsičenym uľtraöletovym ta infračervonym vyprominenniam. Pislia kožnoji seriji takych spalachiv, jaka zajmala kiľka hodyn, na dysku planety, v rajoni tropikiv, z oboch bokiv kryžanoho persnia zjavlialysia temni smuhy. V toj že čas zroslo vyprominiuvannia chvyľ metrovoho poriadku, ščo perevyščuvalo maxymum, jakyj sposterihavsia dosi, i razom z tym slabšalo vyprominiuvannia pivdennoji pivkuli. Jakraz pered počatkom zasidannia bolometr, spriamovanyj u seredynu planety, pokazav raptovyj spad temperatury, poriadku sta visimdesiaty gradusiv za Keľvinom — 3 postupovoju relaxacijeju, Cholodna pliama zachopyla plošču, rivnu Avstraliji, j vodnočas nad pliamoju znyk šlejf chmar, otočujučy jiji z usich bokiv nadzvyčajno jaskravoju obliamivkoju. Poky chmary ne povernulysia i pliama bula vidkrytoju, bolometr lokalizuvav «džerelo cholodu» točkovych rozmiriv u samomu centri. Otož, raptove ocholodžennia pošyriuvaloś iz džerela, pryroda jakoho bula nevidoma, kruhovym frontom. Na velykomu Misiaci Kvinty — na noho temnij pivkuli, vidvernutij od Soncia — zjavyvsia točkovyj spalach, jakyj tremtiv tak, niby ruchavsia nezaležno vid Misiacia. Nenače; nad samoju poverchneju suputnyka č radiüsi odnijeji desiatytysiačnoji sekundy palalo vohnyšče jadernoji plazmy z temperaturoju v miľjony gradusiv za Keľvinu. Na počatku zasidannia cholodna pliama znykla za chmaramy, chmarnisť na Kvinti zrosla, vkryvšy 92 vidsotky poverchni planety. Ne važko ujavyty, jak rozijšlysia dumky fachivciv. Perša hipoteza stverdžuvala, ščo ce serija jadernych vybuchiv, čy ts. vyprobuvaľnych, čy vijśkovych. Jiji možna bulo vidkynuty odrazu, bez obhovorennia. Spalachy za svojim spektrom ne maly ničoho spiľnoho ni z vybuchamy uranid. Iv, ni z termojadernymy reakcijamy. Vyniatkom bula ota plazmatyčna iskra na Misiaci, odnak jiji termojadernyj spektr buv postijnyj. Ce naštovchuvalo na dumku pro vidkrytyj vodnevohelijevyj reaktor u magnitnych leščatach. Dlia jadernykiv pryznačennia takoho reaktora bulo zahadkoju. Spalachy v biliaplanetnomu prostori mohly vynyknuty abo vnaslidok roboty speciäľno nalahodženych lazerš, jaki maly vlučyty v jakyjś metalevyj objekt (možlyvo, v nikelevo-magnetyto’ai meteoryty), abo spryčynialysia zitknenniam til z velykym umistom zaliza, nikeliu j tytanu, pry frontaľnych zitknenniach i švydkostiach poriadku 80–100 kilometriv na sekundu. Odnak ne možna bulo vykliučyty j toho, ščo džerelo spalachiv — dzerkalaperetvoriuvači z pohlynačamy častyny soniačnych chvyľ. Zasidannia peretvorylosia na zapeklu superečku, rozdilyvšy speciälistiv na dva tabory. Odni hovoryly pro rehuliaciju klimatu za dopomohoju nadzvyčajno velykych fotokonvertoriv, pro fotoelektryčni elementy, ščo odnak ne uzhodžuvalosia z najavnistiu džerela, cholodu bilia ekvatory. Najdyvnišymy, odnak, vyjavylysia rezuľtaty analizu vsioho radiöspektru Kvinty za metodom Furje. Slidy buď-jakoji moduliaciji znykly, vodnočas potužnisť peredavačiv zrosla. Radiölokacijna karta planety vkazuvala na sotni peredavačiv biloho šumu, ščo zlyvavsia u bezformni pliamky. Kvinta emituvala cej šum na vsich. diäpazonach chvyľ. Vin označav abo peredavannia sygnaliv tkpu «biloho šumu», abo riznovyd zašyfrovanoho zvjazku, zamaskovanoho vdavanym chaosom, abo štufnyj radiöbezlad. Bar-Horab vymahav nehajnoji vidpovidi na zapytannia, ŠČO slid peredaty na «Hermes» protiahom najblyžčych kiľkanadciaty hodyn — pizniše zvjazok z nym prypynyťsia zovsim. A šče točniše: DO ČOHO povynni buty hotovi rozvidnyky, otže JAK musiať dijaty, opynyvšyś u systemi Dzety? Programa rozvidky bula rozroblena vže davno, ale ne peredbačala ščojno vyjavlenych fenomeniv. Peredbačyty ce bulo absoliutno nemožlyvo. Nichto ne chotiv peršym

braty slovo. Vrešti astromatyk Tujima, predstavnyk doradčoji grupy ZETI, z javnoju neochotoju zajavyv, ščo žodnych konkretnych porad na «Hermes» peredavaty ne treba, natomisť slid peredaty perelik faktiv jichniu hipotetyčnu interpretaciju i poklastysia na rozvažlyvisť samych rozvidnykiv. Bar-Horab chotiv vysluchaty vsi hipotezy, popry jichniu vzajemnu superečlyvisť. — Choč by čym buly vyklykani zminy na Kvinti, jich ne možna spryjmaty jak sygnaly, spriamovani do nas, — skazav Tujima. — Z cym my vsi zhodni. Dechto vvažaje, ščo Kvinta pomityla našu prysutnisť i hotujeťsia, po-svojemu pryjniaty «Hermes». Ce prypuščennia ne spyrajeťsia na reaľni dani. Na moju dumku, ce prosto vyjav nespokoju, abo, prosto kažučy, strachu. Duže staroho, pervisnoho strachu, jakyj porodyv kolyś poniattia kosmičnoho vtorhnennia jak katastrofy. Ja vvažaju podibne pojasnennia cych javyšč bezhluzdym. Bar-Horab zažadav konkretnych dokaziv. A te, čy varto jim bojatysia, čy ni, rozvidnyky vyrišať sami. Jdeťsia pro mechanizm novych javyšč. — Kolegy astrozyky majuť konkretni hipotezy, otož možuť jich predstavyty, vidkazav Tujima, ne zvažajučy na prychovlnu ironiju v slovach komandyra, bo vona bula adresovana ne jomu. — A same? — spytav Bar-Horab. Tujima vkazav na Nistena j Lia-Pire. — Perepady temperatury j aľbedo mohly spryčynytyś vtorhnenniam u systemu Kvinty roju meteorytiv, jaki stykalysia zi štučnymy suputnykamy. Ce mohlo vyklykaty spalachy, — movyv Nisten. — A jak ty pojasniuješ podibnisť spalachiv na poverchni Kvinty zi spektrom Dzety? — Možlyvo, častyna suputnykiv Kvinty — ce kryžani bryly, vidkoleni od zovnišnich krajiv kiľcia. Vony vidbyvajuť soniačne svitlo v naš bik lyše hodi, koly kut padinnia i vidbyttia zbihajeťsia vypadkovo: ce možuť buty bryly nepravyľnoji formy z riznymy obertovymy momentamy. — A ščo vy skažete pro pliamu ineju, — spytav komandyr. — Chto mas prypuščennia ščodo jiji pochodžennia? — Cioho my ne rozumijemo, choča jakyjś virohidnyj mechanizm možna znajty… — Jak hipotezu ad hoc13, — perebyv Tujima. — Ja hovoryv pro ce z chimikamy, — ozvapsia Lauger. — Tam mohly vynyknuty endotermični reakciji. Meni, ščopravda, take pojasnennia ne do vpodoby, choča j isnujuť spoluky, zdatni pohlynaty teplo, vstupajučy v reakciju. Javyšča, jakymy suprovodžujuťsia ci spalachy, prymušujuť šu katy inše pojasnennia — nebezpečniše. — Jake? — spytav Bar-Horab. — Nepryrodne, choča ce j ne obovjazkovo svidčyť pro svidomi diji. Prypustimo, ce može buty velyka avarija na jakychoś veletenśkych cholodyľnych kriötronovych ustanovkach. Podibno do požeži na promyslovomu pidpryjemstvi, tiľky zi znakom minus. Ale meni ce takož zdajeťsia malojmovirnym. Ja ne maju žodnych konkretnych dokaziv, ščob stverdžuvaty ce. A vtim, nichto jich ne maje. Prote, vže sam neznačnyj rozryv u časi miž usima cymy zminamy vkazuje na te, ščo miž nymy je jakyjś zvjazok. — Cinnisť cijeji hipotezy takož minusova, — zauvažyv chtoś iz zykiv. — Ne dumaju. Pryvedennia riadu nevidomych de spiľnoho nevidomoho znamennyka — ce nabutok, a ne vtrata informaciji, — vsmichnuvsia Lauger. — Prošu, prodovžujte, — zvernuvsia do nioho komandyr. Lauger pidvivsia. — Dobre, ja skažu, ščo zmožu. Nemovlia, nesvidomo vsmichajučyś, robyť ce vidpovidno do peredumov, jaki pryvely joho na svit. Podibnych peredumov statystyčnoho 13 Dla cioho; jakraz dla cioho wypadku (łat.).

charakteru isnuje bahato: roževi pliamy, jaki rozrizniajuť joho očeniata, — to liudśki oblyččia, a liudy zazvyčaj pozytyvno reagujuť na u smich maloji dytyny i tak dali. — Do čoho ty vedeš? — Do toho, ščo vse zavždy bazujeťsia na vyznačenych peredumovach, choča, zdebiľšoho, ce spryjmajuť jak samo soboju zrozumile. Dyskusija točyťsia navkolo reaľnych podij, i malojmovirno, ščob vony buly nezaležni odna vid odnoji. Spalachy, chaotyzacija vyprominiuvannia, zminy aľbedo Kvinty, plazma na Misiaci. Zvidky vony vzialysia? Z cyvilizacijnoji dijaľnosti. Čy ce ščoś pojasniuje? Navpaky: zaplutuje, bo my za movčaznoju zhodoju pryjmajemo tezu, ščo zmožemo rozibratyś u dijaľnosti kvintian. Pryhadajte, kolyś Mars vvažaly starym didom, a Veneru — molodyčkoju v porivnianni iz Zemleju: pradidusi našych astronavtiv mymochiť prypustyly, ščo Zemlia taka sama jak Mars i Venera, ot tiľky trochy molodša za peršyj i starša vid druhoji. Zvidsy pišly kanaly Marsa, dyki džungli Venery i take inše, až poky vse ce perejšlo u svit kazok. Hadaju, niščo ne povodyťsia biľš nerozumno, niž Rozum. Na Kvinti može dijaty Rozum, a virniše — Rozumy, neosiažni dlia nas čerez rozmajittia projaviv. — Vijna? Holos dolynuv iz hlybyny zalu. Lauger, i dosi stojačy, viv dali: — Vijna ce ne te poniattia, jake raz i nazavždy vyznačajeťsia jak nyzka objednanych nyščivnych vypadkovostej. Komandyre, ne rozrachovuj na osiajannia. Koly my ne znajemo ni vychidnych danych, ni hranyčnych, to niščo ne zmože peretvoryty nevidome u vidome. «Hermes» vberežemo tiľky todi, koly zaklyčemo pyľnuvaty-Chočeš konkretnišoji porady? Možlyva lyše aľternatyva: abo dijannia rozumnych istot — nerozumni, abo nezrozumili dlia nas, bo ne vmiščujuťsia v kategoriji našoho myslennia. Ale ce lyše moje prypuščennia — ne biľše.

Pered zanurenniam «Evridiky» lokatory vostannie prynesly zvistku pro «Hermes», pokazujučy, jak zakočujeťsia vidtynok velyčeznoji hiperboly na neboschyli, bezperervno jdučy vhoru nad rukavom galaktyčnoji spirali, aby u vysokomu vakuumi letity zi švydkistiu, blyźkoju do svitlovoji. Vrešti, radiövidlunnia počalo nadchodyty vse ridše, a ce označalo, ščo «Hermes» pidpadaje pid reliatyvistyčni efekty i joho bortovyj čas ščoraz biľše rozchodyťsia iz časom «Evridiky». Zvjazok miž korablem-rozvidnykom ta holovnym korablem perervavś ostatočno, koly sygnaly avtomatyčnoho radiöperedavača zbiľšyly dovžynu chvyľ, roztiahlyś u bahatometrovi pasma i oslably tak, ščo ostannij sygnal zaxuvav najčutlyvišyj indykator lyše čerez simdesiat hodyn pislia startu. Ce stalosia todi, jak Ajid, pocilenyj samohubčym «Orfejem», zojknuv gravitacijnym rezonansom i vidkryv temporaľni ščelepy. Choč by ščo malo statysia z korablem-rozvidnykom i zamknutymy v niomu liuďmy, vidteper ce bulo tajemnyceju na bahato rokiv. Dlia tych, chto spav embriönaľnym snom, podibnym do smerti, pozbavlenym usiakych vydiń,! ne hodnyj choča b z jichnioju dopomohoju vidčuvaty plyn času, — polit ne dovšav. Nad bilymy sarkofahamy u tuneli embriönatora kriź broniovane sklo peryskopa svitylasia Aľfa Harpiji, blakytnyj veleteń, vidirvanyj od inšych zirok suzirja asymetryčnym vybuchom, šče koly buv molodym Soncem i ne vrivnovažyvsia pislia jadernoho spalennia svojich nadr. Pislia znyknennia «Evridiky» GOD prystupyv do manevruvannia. Pidniavšyś nad ekliptykoju, «Hermes» kamenem poletiv do Ajida, vraz viddalyvś od zirok, jaki buly metoju jichnioji podoroži, ščob dosiahty jich prostiše, vykorystovujučy gravitaciju giganta. Adže «Hermes» obletiv joho tak, ščo kolapsar dav jomu svojim polem solidnyj rozhin. Nabuvšy majže svitlovoji švydkosti, «Hermes» vysunuv iz bortiv vpuskni otvory strumenevych reaktoriv. Vakuum buv takyj vysokyj, ščo tych atomiv, jaki vtiahalyś u reaktory, ne vystačylo b dlia zapalennia, otož GOD zbudžuvav vodeń uporskuvanniam trytiju, až poky rozpočavsia syntez. Kološnykovi otvory dvyhuniv, dosi čorni, osiajav blysk polumja, ščo puľsuvalo ščoraz syľniše, švydše, jaskraviše, až poky v morok udaryly vohniani stovpy heliju. Lazer «Evridiky» podav korablevi-rozvidnyku menšu dopomohu, niž peredbačalosia proektom, bo odyn iz hipergolovych boosteriv dav pohanu tiahu i kormove dzerkalo vidchylyloś od kursu. A potim «Evridika» ščezla, nemov usmoktana v nebuttia, ale GOD švydko vidnovyv utraty dodatkovoju potužnistiu, vkradenoju u Ajida. Pry 99 vidsotkach švydkosti svitla vakuum u vpusknych otvorach dvyhuniv hustišav, vodniu bulo dostatnio, tryvale pryskorennia vže zbiľšuvalo masu korablia-rozvidnyka dužče, niž joho chid. GOD pidtrymuvav 20 g bez najmenšych vidchyleń, ale konstrukcija, rozrachovana na včetvero biľši perevantažennia, ne postraždala. Žoden žyvyj organizm, biľšyj vid blišky, ne vytrymav by vlasnoji vahy u takomu polioti. Kožna liudyna važyla ponad dvi tonny. Pid takym presom ne možna bulo b povorušyty rebramy, robliačy vdych, i serce rozirvalosia b, nahnitajučy ridynu nabahato važču za ridkyj svyneć. Odnak vony ne dychaly, i jichni sercia vže ne bylysia, choča ci liudy j ne pomerly. Ekipaž spočyvav u tomu ž ridkomu seredovyšči, jake zaminialo jomu krov. Nasosy, zdatni praciuvaty j u stokrat biľšomu tiažinni (zvyčajno, takoho tysku embriönovani vže b ne vytrymaly), perekačuvaly u jichni sudyny onax, a sercia skoročuvalysia raz abo dviči na chvylynu — ne praciuvaly, a lyše pasyvno pryvodylysia v diju pryplyvom žyttiedajnoji štučnoji krovi. U pryznačenyj čas GOD zdijsnyv zminu kursu, j, letiačy priamo do korotacijnoho skupčennia zirok galaktyky, «Hermes» vykynuv čerez otvir u nosi zachysnyj ščyt. Vin vyperedyv korabeľ na kiľka myľ i, niby zavmeršy na cij vidstani, vykonuvav roľ pro-

typromenevoji broni. Jakby cioho zachystu ne bulo, to pry rozvynenij švydkosti kosmične prominnia znyščylo b nadto bahato nejroniv u liudśkych mozkach. Za kormoju vže promenila blakytna Aľfa. V seredyni tuneľnoji paluby, v dovhij kormi «Hermesa» ne zapanuvala, odnak, cilkovyta temriava, bo izoliacijni šary reaktoriv davaly maleseńku teču kvantiv, i bilia stin ževrilo vyprominennia Čerenkova. Cia blida napivtemriava panuvala v pozirnomu bezruchovi, v ideaľnij tyši, j lyše dviči kriź masyvne vikno perehorodky, ščo viddiliala embriönator od verchnioji rubky upravlinnia, siudy pronykly hostri, rizki spalachy. Peršoho razu dosi slipyj kontroľnyj monitor zachysnoho ščyta zblysnuv cholodnoju bilynoju j odrazu ž zhas. Probudyvšyś za terasekundu, GOD oddav vidpovidnyj nakaz. Strum povernuv važiľ, nis korablia vidkryvsia i burchnuv polumjam tak, ščob novyj vystrilenyj ščyt zaminyv rozbytyj, ščo joho kosmičnyj pyl umyť peretvoryv na rozžarenu chmaru atomiv. «Hermes» proletiv kriź soniačnyj fejjerverk, ščo roztiahsia za kormoju dovhym chvostom, i ponissia dali. Čerez kiľka sekund avtomat urivnovažyv bezladne tremtinnia novoho ščyta, ščoraz ridše blymajučy žovtohariačymy kontroľnymy lampočkamy bakbortu i pravoho bortu, niby čornyj kit po-zmovnyćkomu i zaspokijlyvo morhnuv žovtymy očyma do GODa. Potim na korabli vse znovu zavmerlo — až do nastupnoho zitknennia z meteorytnym čy kometnym pylom. Vrešti, cezijevi hodynnyky, blymajučy, podaly umovnyj znak. GODu ne treba bulo dyvytysia na pokažčyky — vony buly joho vlasnymy počuttiamy i vin čytav jichni pokazannia svojim mozkom, jakyj čerez joho trysantymetrovyj rozmir žartuny z «Evridiky» nazyvaly «kuriačym». GOD stežyv za pokazanniamy liumenovoho kontroliu, ščob ne vidchyliatyś od kursu pry zmenšenni tiahy. Pryhlušeni j reversovani dvyhuny počaly haľmuvannia. I cej manevr projšov bezdohanno: orijentyrni zirky na fokatorach naviť ne zdryhnulyś, otož zaprogramovana popravka trajektoriji poliotu ne znadobylasia. V pryncypi zmenšennia blyźkosvitlovoji švydkosti do paraboličnoji, do pryblyzno 80 km/sek., vymahalo prostoho reversuvannia tiahy, až poky vona sama zhasne vid nestači vodnevoho palyva j perejde na haľmuvannia hipergolamy. Prote GOD učasno pryjniav poperedžennia «Evridiky» i, perš niž bratysia do reanimaciji, zminyv programu haľmuvannia. Siajvo vodnevohelijevych sopel tak samo, jak i polumja samozajmystych palyv, lehko bulo rozriznyty, j teper dlia GODa peršym zakonom stala «nadzvyčajno obmežena dovira do «Brativ po Rozumu». Vin ne kopyrsavsia v biblistyci, ne analizuvav svarok miž Kajinom i Avelem, a prosto pryhasyv strumenevopotokovi dvyhuny u tini Junony i vykorystav jiji tiažinnia dlia zmenšennia švydkosti j zminy kursu. Druhe hazove nebesne tilo Dzety dopomohlo jomu perejty na paraboličnu švydkisť, i lyše todi vin pryviv u diju reanimatory. V toj že čas GOD vyslav nazovni avtomaty z dystancijnym upravlinniam, jaki natiahly na sopla kormy i nosu maskuvaľnu aparaturu u vyhliadi elektromagnitnych mixeriv. Z cioho momentu polumja tiahy rozmazalosia: joho radiäcija bula spektraľne rozsijana. Najbiľš delikatnyj etap haľmuvannia vidbuvsia na porozi systemy Junony: GOD zaplanuvav i vykonav joho vpravno, jak hodylosia kompjuterovi ostannioho pokolinnia. Vin prosto prorizav «Hermesom» najvyšči šary atmosfery hazovoho veletnia. Pered korablem utvorylasia poduška rozpečenoji plazmy i, vtračajučy v nij švydkisť, GOD vytysnuv iz klimatyzaciji «Hermesa» vse, na ščo vona bula zdatna, ščob temperatura v embriönatori ne pidnimalasia biľš jak na dva gradusy. Plazmova poduška vmyť znyščyla zachysnyj ščyt, jakyj i tak buv uže nepotriben, i zaminyla joho inšym — vin mav zachyščaty korabeľ vid pylu i ulamkiv komet na planetnych orbitach. «Hermes» zaslipylo u vohnianomu prochodi, ale v tini Junony vin ocholov, i GOD perekonavsia, ščo rozžareni chmary, majže protuberanci, vyklykani haľmivnym manevrom, opadajuť vidpovidno do zakonu Ńjutona na važku planetu. GOD ne lyše zamaskovuvav prysutnisť «Hermesa», a j zamitav usi joho slidy. Korabeľ iz pohašenymy dvyhunamy drejfuvav

u dalekomu afeliji, koly v embriönatori zasvitylyś usi lampy, a holovky medykomiv zavysly nad kontejneramy, hotovi do roboty. Za programoju peršym mav prokynutyś Herbert, ščob, u razi potreby, vkliučytysia v operaciju, jak likar. Odnak ciu poslidovnisť bulo porušeno: biölogičnyj faktor lyšavsia najslabšoju lankoju takych skladnych operacij. Embriönator mistyvsia na serednij palubi i proty korablia zdavavsia mikroskopičnoju škaralupkoju, otočenoju bahaťma šaramy broni, protypromenevoju izoliacijeju z dvoma vychidnymy klapanamy, jaki vely do žytlovych prymiščeń. Centr «Hermesa», zvanyj «mistečkom», zjednuvavsia komunikacijnymy šachtamy z rubkoju upravlinnia, rozdilenoju na dva jarusy. Miž nosovymy perehorodkamy tiahlysia paluby z nyzkoju laboratorij, pryznačenych dlia roboty jak u stani nevahomosti, tak i pry gravitaciji. Resursy potužnosti buly na kormi — v anihiliacijnych kontejnerach, u nedosiažnomu dlia liudej syderaľnomu mašynnomu zali j u kamerach speciäľnoho pryznačennia. Miž zovnišnioju ta vnutrišnioju broneju kormy buly šasi, ščob korabeľ mih pryzemliatysia na planetach i stavaty na vyhnuti členystonohi stalevi balky. Posadci mala pereduvaty perevirka vytryvalosti gruntu, bo na kožnu z veletenśkych lap rakety prypadalo 30000 tonn vahy. Na serednij palubi z pravoho bortu bulo skladeno rozviduvaľni zondy i dopomižne osnaščennia dlia nych, uzdovž bakbortu — avtomaty dlia vnutrišnioho j zovnišnioho obsluhovuvannia, zdatni vesty daleku samostijnu rozvidku, idučy po grunti čy letiačy. Ne brakuvalo sered nych takož i veletochodiv. Koly GOD uvimknuv reanimacijni systemy, na «Hermesi» panuvala spryjatlyva dlia operaciji nevahomisť. Do Herberta povernulyś normaľnyj puľs i temperatura tila, ale vin ne prokydavsia. GOD dokladno obstežyv joho i zavahavsia, choča mav pryjmaty rišennia sam. Vlasne, vin ne vahavsia, a porivniuvav šansy na uspich riznych medyčnych procedur. Možna bulo počaty z reanimaciji komandyra Stirharda abo vytiahty likaria z embriönatora i perenesty joho do operacijnoji. GOD učynyv tak, jak liudyna, kotra, opynyvšyś pered vyborom, pidkydaje monetu. Koly ne vidomo, ščo vybraty, nemaje taktyky, lipšoji za lotereju. Generator vypadkovych velyčyn ukazav na komandyra, j GOD joho posluchavsia. Čerez dvi hodyny Stirhard, išče napivprytomnyj, siv u vidkrytomu embriönatori, rozirvavšy prozoru obolonku, jaka ohortala joho hole tilo. Ozyrnuvšyś navkruhy, vin pošukav očyma Herberta. Reproduktor ščoś jomu skazav. Stirhard povoli zrozumiv, ščo ce mechaničnyj holos i ščo z Herbertom ščoś stalosia. Vin sprobuvav pidvestyś i vdaryvsia holovoju ob kryšku embriönatora — vona bula ne do kincia vidkryta. Na myť Stirhardovi zabylo pamoroky. Peršym zvukom liudśkoji movy, ščo prolunav u systemi Dzety, bula dobirna lajka. Lypka, bila ridyna stikala Stihardu z volossia na oblyččia j hrudy. Vin račky propovz uzdovž usich kontejneriv iz liuďmy až do vidkrytoho u stini liuka. Spersia plečyma na mjaku obbyvku stiny u kutku miž porohom i steleju i, vyteršy moločnu ridynu, ščo lypla do paľciv i povik, okynuv pohliadom uveś cylindryčnyj embriönator. U promižku miž sarkofahamy z pidniatymy kryškamy temnily vže vidkryti prochody do vann. Stirhard prysluchavsia do holosu mašyny. Herbert, jak i rešta, buv žyvyj, ale ne prokydavsia. V ciomu ne bulo ničoho strašnoho: vsi encefalografy i elektrokardiögrafy pokazuvaly normu. — De my? — spytav Stirhard. — Za Junonoju. Polit projšov bez vidchyleń. Čy slid perenesty Herberta do operacijnoji? Stirhard zamyslyvsia. — Ni. Ja sam nym zajmusia. V jakomu stani korabeľ? — U povnij hotovnosti. — Čy nadchodyly radiögramy z «Evridiky»? — Tak. — Jakoji kategoriji važlyvosti? — Peršoji. Podaty zmist?

— Pro ščo tam ideťsia? — Pro zminu procedury. Perekazaty? — Jakoho obsiahu text? — Try tysiači šistsot šistdesiat sliv. Perekazaty? — Skoročeno. — Ja ne možu skoročuvaty nevidomi. — Skiľky nevidomych? — I ce nevidomo. Stirhard vidštovchnuvś od steli. Letiačy do zeleno-červonoho svitla nad kriöterom Herberta, vin ustyh pomityty v dzerkali prochodu do vanny mjazystyj tors; tors lysniv onaxom, jakyj vytikav krapliamy z obirvanoji j pidvjazanoji pupovyny, mov u velyčeznoho nemovliaty, vymočenoho polohovymy vodamy. — Ščo stalosia? — spytav komandyr. Začepyvšyś bosymy nohamy za kontejner likaria, Stirhard pryklav jomu ruku do hrudej. Serce bylosia rozmireno. Na leď roztulenych hubach biliv lypkyj onax. — Perekažy te, ščo v ciomu povidomlenni točne! — movyv Stirhard do GODa. Hovoriačy ce, vin ustromyv likarevi paľci v rot, zahlianuv u horlo. Vidčuvšy teplo podychu, oberežno torknuvsia pidnebinnia. Herbert zdryhnuvś i rozpliuščyv oči. Vony buly povni sliz, jasnych i čystych, nemov voda. Stirhard vdovoleno podumav pro dijevisť takoji prymityvnoji procedury. Herbert ne probudyvsia, bo zatyskači na joho pupovyni ne buly šče cilkom vidkliučeni. Komandyr natysnuv na kateter, i toj vidskočyv, pryskajučy biloju ridynoju. Pup stulyvsia sam. Stirhard obiruč natysnuv na hrudy neprytomnoho, vidčuvajučy, jak lypnuť do nych doloni. Herbert dyvyvsia na nioho šyroko rozpliuščenymy očyma, nemov zakliak vid podyvu. — Vse v poriadku, — movyv Stirhard. Zdavalosia, Herbert joho ne čuje. — GOD! — Sluchaju. — Ščo stalosia? — Zminy na Kvinti. — Perekažy styslo zmist. — Zmist rozplyvčatyj. — Hovory, ščo znaješ. — Pered zanurenniam buly zaxovani švydkozminni strybky aľbedo, radiövyprominennia dosiahlo triochsot megavat biloho šumu. Na Misiaci tremtyť bila točka, vyznačena, jak plazma u magnitnomu kiľci. — Jaki rekomendaciji? — Oberežna rozvidka. — A šče? — Dijaty na vlasnyj rozsud. — Vidstań od Kvinty? — Miľjard trysta miľjoniv myľ po priamij. — Maskuvannia? — Vykonav. — Mix? — Tak. — Programu zminyv? — Tiľky na etapi nablyžennia. Korabeľ perebuvaje v tini Junony. — Hotovnisť korablia povna? — Povna. Čy slid reanimuvaty ekipaž? — Ni. Viv sposterežennia za Kvintoju?

— Ni. Vtratyv kosmičnu v termosferi Junony. — Nu dobre. Teper movčy i čekaj. — Movču i čekaju. «Cikavyj počatok», — podumav Stirhard, masažujučy hrudy likaria. Toj vdychnuv povitria i povoruchnuvsia. — Ty mene bačyš? — spytav joho holyj komandyr. — Ne hovory. Klipny. Herbert zaklipav i usmichnuvsia. Stirhard oblyvavsia potom, ale ne perestavav masažuvaty. — Diadochokynesis?.. — zaproponuvav Stirhard. Likar zapliuščyv oči i nepevnoju rukoju torknuvsia kinčyka svoho nosa. Potim vony pohlianuly odyn na odnoho j usmichnulysia. Likar zihnuv kolina. — Chočeš vstaty? Ne pospišaj. Ne vidpovidajučy, Herbert vchopyvsia rukamy za kraji svoho loža j pidtiahsia. Ta zamisť toho, ščob pidvestyś, vin zletiv u povitria. — Oberežno — nevahomisť, — nahadav jomu Stirhard. — Pomalu… Herbert ohliadav embriönator, uže cilkom otiamyvšyś. — Jak inši? — spytav vin, odhortajučy volossia, ščo prylyplo do čola. — Reanimacija tryvaje. — Čy ja maju dopomahaty, doktore Herbert? — spytav GOD. — Ne treba, — kyvnuv likar. Vin sam po čerzi pereviryv kontroľni pokažčyky nad sarkofahamy. Torkavsia hrudej, zazyrav u zinyci, doslidžuvav konjunktyvaľni reakciji. Do nioho dolynuv šum vody i exhausteriv z vanny. Stirhard pryjmav duš. Poky likar dijšov do ostannioho, Nakamury, komandyr, vže odiahnenyj u šorty i čornu trykotažnu tenisku, povernuvsia zi svojeji kabiny. — Jak tam? — spytav vin u Herberta. — Usi v normi. U Rotmonta slidy arytmiji. — Lyšajsia bilia nych. Ja. zajmusia poštoju… — JE vidomosti? — Pjatyričnoji davnosti. — Choroši čy pohani? — Nezrozumili. Bar-Horab pors’dyv zminyty programu. Vony ščoś pomityly na Kvinti pered zanurenniam. I na Misiaci. — Ščo ce može buty? Stirhard stojav bilia vchodu. Likar dopomahav Rotmontovi. Troje vže mylyś, inši plavaly dovkola, piznavaly odyn odnoho, rozhliadaly sebe v dzerkali, namahajučyś rozmovliaty. — Hukneš mene, koly vony pryjduť do tiamy. Času v nas dosyť. — 3 cymy slovamy komandyr vidštovchnuvś od liuka, proletiv miž holymy astronavtamy, jak miž bilymy rybamy pid vodoju, j znyk u napriamku rubky upravlinnia. Proanalizuvavšy sytuaciju, Stirhard vyviv korabeľ za ploščynu ekliptyky, projšovšy tiń najslabšym chodom, ščob uperše obstežyty Kvintu. Vona majačila bilia Soncia, nemov serp. Usiu planetu vkryvaly chmary, jiji šum zris do čotyrioch gigavat. Furjeanalizatory ne vyjavyly žodnych moduliacij. «Hermes» uže ohornuvsia v zachysnu obolonku, ščob joho ne možna bulo vyjavyty radiölokacijeju. Stirhard voliv pereborščyty iz zapobižnymy zachodamy, aniž ity na ryzyk. Technična cyvilizacija peredbačala astronomiju, astronomija — čutliavi bolometry, tož naviť asterojid, teplišyj vid vakuuma, mih pryvernuty uvahu. Tomu j do vodianoji pary vin domišav trochy suľdiv, charakternych dlia sejsmičnoho hazu. Ščopravda, asterojidy z dijučymy vulkanamy — to ridkisť, osoblyvo pry takij malij masi, jak masa korablia-rozvidnyka, ale zavbačlyvyj komandyr vy-

slav u kosmičnyj prostir zondy i spriamuvav jich na sebe, aby vpevnytysia, ščo neobchidni dlia daľšoji korekciji poliotu parovi turbiny lyšaťsia majže nepomitnymy naviť pry nablyženni do Kvinty. Chotiv pidijty do neji z boku Misiacia, ščob dokladno jiji doslidyty. Vsi vže zibralysia u bezgravitacijnij rubci upravlinnia. Rubka nahaduvala seredynu velykoho hlobusa z konusopodibnym uchylom, zakrytym stinoju monitoriv, z krislamy, do jakych liudyna prylypala. Dosyť bulo tiľky vchopytysia rukamy za byľce j prytysnutyś do sydinnia, ščob tebe prysmoktalo. Koly ty chotiv ustaty, slid bulo rizko vidipchnutysia. Ce bulo lipše vid remeniv. Otož vony sydily vdesiatioch, nače v malomu proekcijnomu zali, a sorok monitoriv pokazuvaly planetu, kožen v inšomu spektraľnomu diäpazoni. Najbiľšyj centraľnyj monitor mih zdijsniuvaty syntez monochromatyčnych zobražeń, pry potrebi nakladajučy jich odne na odne. V rozryvach chmar, rozihnanych pasatamy j cyklonamy, leď vyriznialysia syľno rozčlenovani kontury materykiv. Siajvo, jake počerhovo ľtruvaly, davalo zmohu bačyty to poverchniu chmarnoho moria, to poverchniu materyka. Vodnočas usi sluchaly monotonnyj vyklad GODa. Vin povtoriuvav ostanniu radiögramu «Evridiky». Bjela prypuskav, ščo, možlyvo, zemletrusamy poškodženo techničnu infrastrukturu kvintian. Lakatos i šče dechto obstojuvaly hipotezu, ščo mala nazvu «naturalistyčnoji». Žyteli planety vykynuly častynu okeaničnych vod u kosmičnyj prostir, ščob zbiľšyty poverchniu suchodolu. Tysk okeanu na joho dno zmenšyvś i vnaslidok cioho porušylasia rivnovaha v litosferi. Napir, jakyj išov izseredyny, vyklykav značne roztriskuvannia najtonšych dilianok okeaničnoho dna. Čerez ce bulo prypyneno podaľšyj vykyd vod u Kosmos. Odne slovo, dijaľnisť planetian vyklykala katastročnyj rykošet. Za inšymy dumkamy, cia hipoteza pomylkova, bo ne pojasniuje bahatioch javyšč. Krim toho, istoty, zdatni provodyty roboty v planetarnomu masštabi, peredbačyly b sejsmični naslidky. Za pidrachunkamy, po analogiji iz zemnymy, kataklizmy v litosferi mohly b ščonajmenše na čverť zmenšyty objem okeanu. Zmenšennia tysku, spryčynene vykydom naviť šesty tryľjoniv tonn vody, hlobaľnych spustošeń zavdaty ne zmohlo b. Kontrhipoteza pryjmala katastrofy «lanciuhovo-dominovoho» typu za nebažanyj efekt experymentiv z pohano opanovanoju gravitalohijeju. Inši prypuščennia stosuvalysia svidomoji destrukciji zastariloji technologičnoji bazy, ščoś na zrazok rujnuvannia, neperedbačeni zminy klimatu pid čas vykydu vod u kosmičnyj prostir abo cyvilizacijnyj chaos nevidomoho pochodžennia. Žodna hipoteza ne zmohla objednaty v sobi vsi pomičeni javyšča tak, ščob utvoryty z nych jedyne cile. Tomu radiögrama, vidpravlena Bar-Horabom pered samym uchodženniam v Ajid, dozvoliala rozvidkmkam buď-jaki samostijni diji, ne beručy do uvahy ustalenych variäntiv programu., jakščo ce bude vyznano za neobchidne.

V afeliji Dzety, viddalik od najbiľšych jiji planet, Stirhard pereviv korabeľ na eliptyčnu orbitu, ščob astrozyk. y mohly provesty perši sposterežennia za Kvintoju. Jak v usich takych systemach, u kosmičnomu prostori plavaly reštky starych komet z vidirvanymy hazovymy chvostamy, pošmatovani na zastyhli ulamky čerez bahatorazove prochodžennia bilia Soncia. Sered cych rozporošenych bryl i zhustkiv pylu GOD pomityv za čotyry tysiači kilometriv objekt, ne schožyj na meteor. Koly joho torknuvsia promiń radiölokatora, to vyjavyvsia metal. Objekt ne mih buty magnitnoju bryloju z velykkm umistom zaliza — buv nadto pravyľnoji formy. Nahaduvav ničnoho metelyka z maleńkym tovstym čerevcem i obrubkamy kryl. Na čotyry gradusy teplišyk vid navkolyšnioho fonu, predmet cej ne obertavsia, jak hodylosia b meteorovi čy ulamkovi jadra komety, a letiv prosto vpered, bez slidiv tiahy. GOD ohlianuv joho v usich spektraľnych smuhach i zreštoju vyjavyv pryčynu takoji stabiľnosti: slabkyj vytik rozridženoho argonu, čerez ce majže nepomitnyj. To mih buty kosmičnyj zond abo malyj korabeľ. — Upijmajemo cioho ničnoho metelyka, — vyrišyv Stirhard. Otož «Hermes» rušyv po trajektoriji vynyščuvača, a za myliu vid objekta vystrilyv prystrojem z čipkymy leščatamy. Leščata šyroko rozkrylysia nad samym chrebtom chymernoho ničnoho metelyka i schopyly joho z bokiv. Inertne stvorinnia povodyloś niby pasyvno, ale za chvyliu joho temperatura zrosla i strumiń hazu, ščo byv izzadu, podužčav. Monitor, jakyj pyľno stežyv za cymy lovamy, zblysnuv znakamy zapytannia. — Uvimknuty energopohlynači? — spytav GOD. — Ni, — vidkazav Stirhard, dyvliačyś na bolometr. Zachoplenyj objekt rozihrivsia do triochsot, čotyriochsot, pjatysot gradusiv za Keľvinom, ale švydkisť majže ne zbiľšylasia. Potim kryva temperatury zadryžala j pišla na spad. Upoliovanyj objekt cholonuv. — Jaka tiaha? — spytav komandyr. Usi v rubci upravlinnia movčaly, perevodiačy pohliad z vizuaľnoho monitora na bičnyj, pozasvitlovoji emisiji. Svityvsia tiľky bolometryčnyj. — Radiöaktyvnisť nuľ? — Nuľ, — zapevnyv komandyra GOD. — Vytik slabšaje. Ščo robyty? — Ničoho. Čekaj. Tak vony letily dovho. — Viźmemo ce na bort? — vrešti zapytav Eľ-Saliam. — Čy, može, speršu prosvitymo? — Ne varto. Vin uže zdychaje — tiaha v nioho spadaje i vin zacholov. GOD, pokažy joho zblyźka. Kriź elektronni oči myslyvcia-pastky vony pobačyly čornyj pancyr u vispi eroziji. — Abordaž? — spytav GOD. — Šče ni. Stukny joho zo dva razy. Ale ne syľno. Iz seredyny dovhorukych leščat vystromyvsia stryžeń. Vin metodyčno byv u zatysnutyj korpus, iz jakoho sypalaś okalyna. — Tam može buty bezudarnyj detonator, — zauvažyv Polasar. — Ja b joho vsetaky prosvityv… — Dobre, — nespodivano pohodyvsia Stirhard. — GOD, prospinografuj joho. Dva veretenopodibni zondy, vystrileni z nosa korablia, nazdohnaly čerevatoho metelyka j poletily rivnobižne z nym. Verchni monitory rubky upravlinnia ožyly, vidtvoriujučy zaplutani smuhy, pasma, tini, a vodnočas iz cym po krajach ekraniv vyskakuvaly atomni symvoly: vuhleciu, vodniu, kremniju, marganciu, chromu; ci stovpčyky zrostaly, až poky Rotmont skazav: — Ce ničoho ne dasť. Joho treba vziaty na bort.

— Ryzykovane, — proburmotiv Nakamura. — Krašče demontuvaty na vidstani. Komandyr spytav u GODa. — Možna, — vidpoviv GOD. — Ce zajme vid pjaty do desiaty hodyn. Počynaty? — Ni. Rozriž jomu pancyr u najtonšomu misci i peredaj zobražennia z seredyny objekta. — Prosverdlyty? — Tak. Do zondiv, ščo otočuvaly zdobyč, pryjednavsia išče odyn. Almazne sverdlo ne bralo. — Tiľky lazer, — vyrišyv GOD. — Ničoho ne vdiješ. Ale — minimaľnyj impuľs, ščob u seredyni ničoho ne rozplavyloś. — Ručytyś ne možna, — vidkazav GOD. — Lazeruvaty? — Oberežno. GOD utiah sverdlo. Na šerechatij poverchni zariachtila bila točka, pišov dym, ‘a koly chmarka dymu rozvijalasia, u vytoplenu probojinu vvijšla holovka teleobjektyva. Stalo vydno obsmaleni truby, ščo vchodyly v opuklu plytu, a vse zobražennia leď tremtilo. Ozvavsia GOD: — Uvaha: zhidno iz spinograjeju v centri objekta roztašovani excytony, a utvory z dvoch virtuaľnych kvazičastynok stysnuly konguracijnyj prostir Fermi. — Dali! — pokvapyv Stirhard. — Tysk u džereli energiji — ponad čotyrysta tysiač atmosfer, abo kvantovi efekty Holenbacha. — Riznovyd bomby? — Ni. Skoriš za vse džerelo rušijnoji sydy. Reaktyvnoju masoju buv argon. Vin uže vyčerpavsia. — Čy bezpečno bude vziaty ce na bort? — Bezpečno. Možna vyznačyty, ščo sukupnisť energiji dorivniuje nuliu. Krim zykiv, nichto ne rozumiv, ščo ce označaje. — Beremo? — spytav Nakamuru komandyr. — GOD znaje lipše, — usmichnuvsia japoneć. — A ty ščo skažeš? Eľ-Saliam, do jakoho bulo zvernene zapytannia, na znak zhody chytnuv holovoju. Otož trofej bulo vtiahnuto do vakuum-kamery na nosi j dlia pevnosti otočeno energopohlynačamy. Ledve skinčyly ciu operaciju, jak GOD povidomyv pro inše Vidkryttia. Vin pomityv objekt značno menšyj vid spijmanoho, vkrytyj obolonkoju, jaka pohlynala promeni radiölokatoriv; vyjavyv joho GOD čerez spinovyj rezonans materiälu, z jakoho buv zroblenyj objekt: to bula sygara masoju v jakychoś pjať tonn. Orbitery znovu poletily do objekta i, rozžaryvšy izoliacijne pokryttia, zderly joho z lyskučoji metalevoji sygary. Sproby vyklykaty joho reakciju skinčylysia ničym: to buv trup, u boci jakoho ziajala vytoplena dirka. Stan obšyvky svidčyv pro te, ščo vona zjavylasia ne duže davno. I ciu zdobyč zavantažyly na korabeľ. Otož lovy projšly lehko. Klopoty počalysia ščojno pry obsteženni i roztyni zdobyči. Perše sudno svojeju dvadciatytonnoju tušeju nahaduvalo veletenśku čerepachu. Joho šerechatyj pancyr buv pobytyj bezliččiu zitkneń z mikrometeorytamy j kosmičnym pylom. Use ce svidčylo pro malo ne stolitnij vik. Joho orbita vychodyla v afelij za krajni planety Dzety. Anatomija solidno broniovanoji čerepachy zbentežyla doslidnykiv. Protokol skladavsia z dvoch častyn. U peršij Nakamura, Rotmont ta Eľ-Saliam podaly schožyj opys obsteženych pryladiv objekta. V druhij dumky pro pryznačennia cych pryladiv istotno rozijšlysia. Polasar, jakyj takož brav učasť v obsteženni, piddav sumnivu prypuščennia zykiv. Cej protokol maje taku ž cinnisť, kazav vin, jak vykonanyj pigmejamy opys jehypetśkoji piramidy. Jednisť dumok u vyznačenni budiveľnoho materiälu až nijak ne pojasniuje

pryznačennia aparata. Cej staryj suputnyk mav osoblyve džerelo energiji. Mistyv batareji pjezoelektrykiv, ščo zariadžalysia za dopomohoju konvertoriv, z jakymy zyky dosi ne stykalysia. Pjezoelektryky, spresovani u bahatokaskadnych leščatach suto mechaničnych pidsyliuvačiv tysku, roztiahajučyś, davaly strum porcijamy, dozovanymy droseľnoju systemoju z fazovoju moduliacijeju, ale mohly takož daty raptovyj i povnyj rozriad, jakby sensory broni zamykaly droseľnyj klapan. Todi vveś strum, obbihajučy dvokotuškovi bobiny, rozirvav by jiji u magnitnomu vybuchu. Miž akumuliatoramy ta obšyvkoju buly mišky čy kyšeni, napovneni šlakom. Tudy tiahlysia napivsklysti žyly iz zatumanenoju dzerkaľnoju seredynoju, možlyvo, rozjideni svitlovody. Nakamura prypuskav, ščo cej mertvyj korabeľ kolyś zaznav perehrivu, jakyj roztopyv u niomu častynu pidvuzliv i znyščyv sensory. Rotmont, odnače, vvažav, ščo rujnuvannia vidbulosia v cholodnomu stani — katalityčne. Tak, niby jakiś mikroparazyty zžuvaly v suputnyku merežu joho spolučeń u perednij častyni., i to duže davno. Vnutrišniu poverchniu broni v kiľka šariv ukryvaly komirky, trochy podibni do bdžolynych stiľnykiv, ale značno dribniši. Lyše chromatogračne poščastylo rozriznyty v jichniomu popeli sylikokysloty, kremnijevyj vidpovidnyk aminovych kyslot iz podvijnoju vodnevoju spolukoju. I same tut dumky včenych ostatočno rozijšlyś. Polasar vvažav ci reštky vnutrišnioju izoliacijeju broni, v toj čas koly Kirsting — promižnoju systemoju miž žyvoju ta mertvoju tkanynamy, plodom technobiölogiji nevidomoho pochodžennia i funkcij. Dovho točylysia superečky. Ekipaž «Hermesa» korystuvavsia danymy, jaki svidčyly pro riveń rozvytku technologiji stolitnioji davnosti. V zahaľnych rysach, teoretyčni osnovy inženernoji nauky kvintian davaly pidstavy pryrivniuvaty jiji do zemnych znań kincia XX stolittia. Vodnočas intujicija, biľše niž rečovi dokazy, pidkazuvala astronavtam, ščo holovnyj napriam rozvytku čužoji zyky vže j sto rokiv tomu vidchylyvś od zemnoho. Ne može buty ni syntetyčnoji virusolohiji, ni technobiötyky bez poperednioho opanuvannia kvantovoji mechaniky, a ta, v svoju čerhu, leď rozvynuvšyś, vede do rozščeplennia j syntezu atomnych jader. U ciu epochu najkraščym džerelom energiji dlia suputnykiv i zondiv, jaki zdijsniujuť kosmični polioty, je atomni mikroreaktory. A v ciomu davniomu suputnyku ne vyjavleno žodnych slidiv radiöaktyvnosti. Chiba ščo kvintiany, pereskočyvšy čerez vybuchovu ta lanciuhovu jadernu energetyku, vidrazu dosiahly nastupnoho etapu — konversiji tiažinnia u kvanty syľnych vzajemovplyviv. Z cym ne uzhodžuvalasia pjezoelektryčna batareja staroho suputnyka. Hirše bulo z inšym, molodšym suputnykom. U niomu vyjavyly batareji minusovoji energiji, jaka vynykaje pry blyźkosvitlovomu ruchovi u poliach tiažinnia velykych planet. Puľsujuča rušijna systema suputnyka porušylasia čerez te, ščo v neji, možlyvo, vlučyv gigadžoulevyj postril sfokusovanoho svitla. Radiöaktyvnosti v niomu takož ne vyjavyly. Vnutrišni pidpory buly z monomolekuliarnoho vuhlevolokna-neabyjakoho dosiahnennia inženernoji statyky. V ucililomu viddilenni, za energetyčnoju kameroju, znajšly roztriskani trubky z nadprovidnymy spolukamy, na žaľ, obirvanymy tam, de, na dumku Polasara, bulo ščoś najcikaviše. Ščo tam mohlo buty? Fizyky vyslovliuvaly prypuščennia, jakych by ne navažylysia robyty za biľš spryjatlyvych obstavyn. Može, ce nyni mertve sudno mistylo v sobi generator nestijkych nadvažkych jader? Anomaloniv? Naviščo? Koly b to bula bezliudna doslidna laboratorija, ce malo b sens. Ale čy bulo sudno laboratorijeju? I čomu rozplavlenyj metal nahaduvav archajičnyj iskrovyj rozriadnyk? A nadprovidnyj niöbijevyj splav vyjavliav u neroztriskanych kanalach porožnyny, vypaleni endotermičnym katalizom. Tak niby jakiś «erovirusy» buly zaneseni tudy strumom čy, skoriše, nadprovidnykamy. Najdyvnišymy vydavalysia mali oseredky rujnuvannia, vyjavleni v oboch suputnykach. Znyščennia stalosia nespodivano j myttievo, ale do nioho ne buly pryčetni žodni zovnišni syly. Najčastiše provody buly nače požovani j perehryzeni. Rotmont, do jakoho

zvernulysia po dopomohu, jak do chimika, vyznav, ščo ce naslidky dijaľnosti bahatomolekuliarnych molekul. Jomu poščastylo čymalo jich izoliuvaty. Vony maly formu asynchronnych kryštalykiv i ne vtratyly selektyvnoji agresyvnosti. Odni atakuvaly vykliučno nadprovidnyky. Rotmont pokazav kolegam pid elektronnym mikroskopom, jak ci nežyvi parazyty vhryzajuťsia v nytky nadprovidnoji spoluky niöbiju, ščo buly jichnim žyvyľnym seredovyščem. Rotmont ne prypuskav, ščob ci «virojidy», jak vin jich nazvav, vynykly vseredyni suputnyka samostijno; Vvažav, ščo aparatura bula zaražena «virojidamy» šče na etapi montažu. Čomu? Dlia experymentu? Ale v takomu razi ne varto bulo zapuskaty suputnyky v kosmičnyj prostir. Otož naprošuvalasia dumka pro sabotaž pid čas budivnyctva cych pryladiv. Prypuščennia bulo, ščopravda, nadto ryzykovane. V takomu razi naležalo šukaty konikt. Rezuľtat zitknennia protyležnych» interesiv? Ale, na dumku dekoho z astronavtiv, cia koncepcija vidhonyla antropo. centryčnym šovinizmom. Čy ne mohla ce j spravdi buty chvoroba aparatury na molekuliarnomu rivni? Ščoś na zrazok raku? Chimik Rotmont vykliučav taku možlyvisť dlia peršoho, staroho suputnyka-čerepachy, jakyj zdavavsia buv dekomu ničnym metelykom. Ščodo druhoho Rotmont ne mih cioho tverdyty z takoju ž pevnistiu. Choča astronavty j ne rozumily pryznačennia oboch kosmičnych aparativ, techničnyj progres, jakyj vidbuvsia v periöd miž budivnyctvom peršoho j druhoho suputnyka, vpadav u viči. Popry ce «erovirusy» znajšly sobi požyvu v oboch aparatach. Dijšovšy cioho vysnovku, Rotmont stojav i dali na snojemu. Mikroelektronne obstežennia prob, uziatych iz suputnykiv, vidbulosia švldko, bo tym zajniavsia analizator pid kontrolem GODa. Jakby ne take pryskorennia, dlia cijeji nekrohistologiji ne vystačylo b i roku. Rezuľtaty svidčyly: pevni elementy vpijmanych pryladiv nabuly svojeridnoho imunitetu na katalityčne travlennia, nače žyvi organizmy. V ujavi astronavtiv uže povstavala kartyna virusnoji vijny, ščo velasia bez soldativ, harmat, bomb; vijny, v jakij osoblyvo točnoju tajemnoju zbrojeju je napivkrystalični psevdofermenty. Ta, jak ce trapliajeťsia nry napolehlyvych doslidženniach, zamisť toho, ščob sproščuvatyś, problema dedali dužče uskladniuvalasia. Fizyky, Rotmont i Kirsting, majže ne vychodyly z holovnoji korabeľnoji laboratoriji. Na mertvych žyvyľnych spolukach rozmnožylosia kiľkanadciať typiv spoluk «zachystu» j «ataky». Vodnočas meža miž tym, ščo bulo integraľnoju častynoju čužoji techniky, j tym, ščo v neji vderlosia dlia rujnuvannia, sterlaś. Kirsting zauvažyv: ce vzahali ne meža v absoliutno objektyvnomu rozuminni. Prypustimo, na Zemli obladnano nadzvyčajno mudryj superkompjuter, jakyj ničoho ne znaje pro žyttievi javyšča, bo joho elektronni praščury vže zabuly, ščo jich zbuduvaly jakiś biölogični istoty. Vin obstežuje liudynu, jaka maje nežyť ta bakteriji v kyškach. Čy najavnisť virusiv u nosi cijeji liudyny je jiji nevidjemnoju pryrodnoju vlastyvistiu, čy ni? Skažimo, liudyna vpala j nabyla sobi na lobi guliu. Gulia — ce pidškirnyj krovovylyv. Poškodženo sudyny. Ale cia gulia može takož buty vyznana za riznovyd amortyzatoriv, utvorenoho dlia kraščoho zachystu čerepnoji korobky pered nastupnym udarom. Chiba take pojasnennia nemožlyve? Dlia kas ce zvučyť smišno, ale jdeťsia ne pro žarty, a pro pozaliudśku piznavaľnu točku zoru. Vysluchavšy posvarenych expertiv, Stirhard tiľky pochytav holovoju j dav jim šče pjať dniv dlia doslidžeń. Ce buv spravžnij udar. Zemna technologija vže pivviku jšla inšymy stežkamy. Tak zvanu «nekroevoliuciju» bulo vyznano neraciönaľnoju. Naviť ne prypuskalosia, ščo kolyś vynykne buď-jake «mašynne vydoutvorennia». Ale nichto ne mih kategoryčno tverdyty, ščo na Kvinti ničoho takoho ne isnuje. Vrešti komandyr uže pytav tiľky pro te, čy slid vyznaty hipotezu koniktu miž kvintianśkymy vyrobnykamy za važlyvu peredumovu dlia rozviduvaľnoji dijaľnosti? Ale v podaľšomu analizi experty ne chotily hovoryty pro žodni peredumovy. Axiöma ne hipoteza, a hipoteza — ne axiöma. Vony vže znaly dostatnio, ščob zrozumity, na jakych chystkych danych bazuvalosia jichnie znannia.

Dodatkovym uskladnenniam bula vidsutnisť i v molodšomu suputnykovi systemy zvjazku, bodaj trochy schožoji na tu, ščo pochodyla z teoriji kincevych avtomativ ta informatyky. Može, «virojidy» zžerly ciu psevdonervovu merežu do rešty? Odnak vid nych povynni buly zalyšytysia slidy. Reštky. Može, i zalyšylyś, ale včeni ne mohly jich vyjavyty. Chiba možna z dopomohoju tranzystornoho ličyľnyka, ščo potrapyv pid hidravličnyj pres, vyvesty teoriju Šanona abo Maskvella? Ostannia narada bula vyniatkovo napružena. Stirhard vidmovyvś od stverdžuvaľnych vyznačeń. Vin pytav tiľky, čy možna vyznačyty, ščo kvintiany opanuvaly syderaľnu inženeriju? Ce dlia nioho bulo najvažlyvišym. «Hermes» povoli drejfuvav u temriavi, a vony blukaly u chaščach nevidomosti. Piloty — Harrach i Tempe — movčky prysluchalysia do obhovorennia. Likari takož ne braly slova. Arago skynuv černečyj, odiah i vže nikoho ne zapytuvav: «A jakščo tam panuje zlo?» Koly Herbert skazav, ščo spodivannia zavždy prohrajuť pry zitknenni z reaľnistiu, Arago zaperečyv. Skiľky perepon vony podolaly dosi, takych, ščo jichni predky u dvadciatomu stolitti vvažaly nezdolannymy! Jak hladeńko mynula podorož, vony bez vtrat perebuly svitlovi roky, «Evridika» točno uvijšla v Ajid, a vony sami dosiahly centru suzirja Harpiji, i vid naselenoji planety jich viddiliajuť dni abo j hodyny. — Panoteć zajmajeťsia psychoterapijeju, — vsmichnuvsia Herbert. Vin i dosi nazyvav tak dominikancia, jomu važko bulo b nazyvaty joho «kolegoju». — Ja kažu pravdu-ničoho poza cym, — vidpoviv Arago. — Ja ne znaju, ščo z namy bude. Take neznannia je našym pryrodnym stanom. — Ja znaju, pro ščo jänoteć dumaje, — impuľsyvne vypalyv Herbert. — Ščo Tvoreć ne chotiv takych expedycij, takoho «spilkuvannia cyvilizacij», i tomu rozdilyv jich bezodniamy. A my ž ne; tiľky zrobyly z rajśkoho jabluka kompot, a vže pyliajemo Derevo Piznannia… — Jakščo vy chočete diznatysia moju dumku — ja do vašych posluh, — ozvavś Arago. — Hadaju, Tvoreć ni v čomu nas ne obmežyv. Ale pry ciomu nevidomo, ščo vyroste zi ščepy Dereva Piznannia… Piloty ne mohly dovidatysia pro daľšyj chid teologičnoji dyskusiji, bo jich vyklykav komandyr i zveliv uziaty kurs na Kvintu. Pislia oznajomlennia z navigacijnoju trajektorijeju vin dodav: — Na bortu panuje nastrij, jakoho ja ne spodivavsia. Bujannia fantaziji povynno maty mežu. Jak vy znajete, vveś čas movyťsia pro nezrozumili konikty, mikromašyny, nanobalistyku, bytvy — ale ž ce tiľky balast uperedžeń, jakyj nas pantelyčyť. Jakščo my j dali tremtitymemo čerez roztyn kiľkoch mertviakiv, to cilkom dezorijentujemoś, i kožen krok vpered zdavatymeťsia nadto ryzykovanym. Ja skazav pro ce naukovciam, kažu j vam. A teper — ščaslyvoji dorohy. Do Septimy možete trymatysia kursu za dopomohoju GODa. Buďte bilia puľta, a čerhuvannia vstanoviť sami. Korabeľ vže dav tiahu, j znovu zjavylosia tiažinnia, choča j slabke. Harrach pišov z Tempe po staru knyžku, vziatu z «Evridiky». Koly vony proščalysia u dveriach kajuty, Harrach, vyščyj na zrist, nachylyvšyś tak, niby mav vidkryty jakuś tajemnyciu, movyv: — Bar-Horab znav, koho pryznačyty komandyrom na «Hermesi». Pravda? Ty zustričav kraščych? — Može, j zustričav, ale ne kraščych. Takych jak vin.

Planetu otočuvalo velyčezne minlyve kiľce z liodovych bryl. Občyslennia, zdijsneni Lakatosom ta Bijeloju pered samisińkym zanurenniam «Evridiky», pidtverdylyś. Rozčlenovane odnijeju velykoju j trioma menšymy triščynamy, ščo vynykly vnaslidok perturbacij, spryčynenych tiažinniam Kvinty, kiľce ne mohlo isnuvaty dovše, niž tysiaču rokiv, bo zbiľšuvaloś u diämetri j vodnočas utračalo masu. Joho zovnišni kraji rozšyriuvalysia pid dijeju vidcentrovych syl, a vnutrišni, tručyś ob atmosferu, kryšylyś i tanuly, tož častyna vod, vykynutych u prostir nevidomym čynom, povertalasia na planetu bezperervnymy doščamy. Važko bulo prypustyty, niby kvintiany svidomo vlaštuvaly sobi cej spravžnij potop. Kiľce, jake spočatku skladalosia z trioch abo čotyrioch tryľjoniv tonn kryhy, ščoroku vtračalo miľjardy tonn. Ce bulo duže dyvno. Porušyvsia klimat usijeji planety. Krim zalyvnych doščiv, velyčezna tiń kiľcia pid čas obertannia navkolo Soncia zatuliala to pivničnu, to pivdennu pivkuli. Vono vidbyvalo soniačne svitlo, ne tiľky znyžujučy seredniu temperaturu planety, ale j porušujučy cyrkuliaciju pasativ v atmosferi. Na prostorach obabič vidkyduvanoji tini šalenily buri j cyklony. Jakščo žyteli Kvinty zmohly ponyzyty riveń okeaniv, to vony, mabuť, volodily dostatnioju energetykoju dlia toho, ščob nadaty vodospadam čy, točniše, vodoliotam Druhu kosmičnu švydkisť i cym samym vymesty kryžani masy z bezposerednioji blyźkosti planety, ščob, roztopleni na sonci, vony bezslidno vyparuvalyś abo u vyhliadi liodovych meteoriv zahubylyś sered asterojidiv. Brak potužnostej zupynyv by proektantiv vid roboty, pryrečenoji na proval. Prognozuvaty krach bulo elementarnym zavdanniam. Otož ne pomylka planetnoji inženeriji, a ščoś inše pereškodylo robotam, rozpočatym bahato rokiv tomu. Takyj vysnovok zdavavsia jedyno možlyvym. Plaskyj dysk iz dirkoju diämetrom pjatnadciať tysiač kilometriv, u jakij perebuvala planeta, v seredynnych pasmach skladavsia z kryžanych bryl, a na zovnišnich krajach — z dribnych, poliaryzovanych krystalykiv liodu, ščo tež, mabuť, bulo naslidkom svidomoho vtručannia. Odne slovo, speršu kiľce pidkorialosia kvintianam. Joho bulo utvoreno v ploščyni ekvatora, ale z vnutrišnioho boku, nad samym

ekvatorom, vono stanovylo chaotyčnu masu. Zahalom kiľce nahaduvalo kosmičnu sporudu, čomuś nezaveršenu. Čomu? Z okeaniv pidijmalysia dva velyki kontynenty j odyn menšyj, zavbiľšky jak try Avstraliji. Cej kontynent buv bilia Pivničnoho poliarnoho kola, čerez ščo rozvidnyky nazvaly joho Norstralijeju. Infralokatory vyjavyly na kontynentach tepliši, ale nesejsmični miscia; mabuť, tam buly velyki energetyčni stanciji. To ne buly ni teplocentrali, jaki praciujuť na nafti čy vuhilli, ni jaderni ustanovky. Nad peršymy bulo b zabrudnene povitria, druhi davaly b radiöaktyvnyj popil. Jak vidomo, na rannij fazi jadernoji energetyky zemliany maly najbiľše moroky z tym popelom. Ale dlia technikiv, zdatnych vykynuty z gravitacijnoji voronky častynu okeaniv, zachoronennia radiöaktyvnoho produktu zhorannia ne stanovylo b žodnych trudnoščiv. I vse ž kryha kiľcia ne pokazala j slidu radiöaktyvnosti. Abo kvintiany vyroblialy inšyj vyd jadernoji energetyky, abo korystuvalysia zovsim ne vidomoju liudiam energetykoju. Jakoju ž same? Za planetoju tiahsia chvist vodianoji pary, jaka pochodyla holovnym čynom iz kiľcia. Zavysnuvšy na staciönarnij orbiti za Sextoju, schožoju na Mars, tiľky značno biľšoho rozmiru, z hustoju atmosferoju, otrujenoju bezperervnymy vykydamy vulkaniv i hazovymy spolukamy ciänu, dlia sposterežennia Kvinty «Hermes» poslav šisť orbiteriv. Vony bezperervno peredavaly rezuľtaty sposterežennia, a GOD skladav z nych detaľnyj portret Kvinty. Najzahadkovišym buv jiji radiöšum. Na velykych materykach bez projaviv fazovoji čy častotnoji moduliaciji praciuvalo ščonajmenše kiľkasot potužnych peredavačiv. Jichnim vyprominiuvanniam buv chaotyčnyj bilyj šum. Anteny poščastylo točno lokalizuvaty: vony emituvaly spriamovano abo izotropne, tak nače kvintiany vyrišyly zakryty sobi vsi kanaly elektromagnitnoho zvjazku — vid najkorotšych chvyľ do kilometrovych. Kvintiany mohly korystuvatyś vykliučno kabeľnym zvjazkom, todi naviščo jim buv potriben cej gigavatnyj šum? Šče dyvnišymy — a «dyvyny» planety ne maly mež — vyjavylysia štučni suputnyky, jich bulo narachovano blyźko miľjona — na vysokych i nyźkych orbitach, na majže kruhovych i na eliptyčnych, z afelijamy, ščo siahaly daleko poza pryrodnyj suputnyk Misiacv. Zondy «Hermesa» vyjavyly takož suputnyky poblyzu sebe, a dekiľka — vsioho za jakychś visim-desiať miľjoniv kilometriv. Vony suttievo vidriznialyś odyn vid odnoho svojimy rozmiramy j masoju. Najbiľši, očevydno, buly porožnysti — mov rozduti u vakuumi nekerovani aerostaty. Častyna Spliuščylasia pislia vytoku haziv. Čerez kožnych kiľka dniv kotryjś iz mertvych suputnykiv zištovchuvavsia z kryžanym kiľcem, i todi vynykalo efektne vydovyšče veselkovych spalachiv, oskiľky soniačne prominnia v chmarach krystaliv liodu piddavaloś dyspersiji. Chmara, ščo vynykla v takyj sposib, poviľno rozsijuvalaś u prostori. Zate dejaki aktyvni suputnyky, ščo ruchalysia po vymušenych orbitach, vymahaly postijnoji korekciji kursu, inši u nezbahnennyj sposib zminiuvaly svoju formu, niby velyčezni suvoji metalevoji foľhy, ale ni ti, ni ti nikoly ne zištovchuvalysia z kiľcem Kvinty. Tryvymirna gologračna karta suputnykiv na peršyj pohliad nahaduvala velyčeznyj rij bdžil, šeršniv ta mikroskopičnych mušok, jakyj kružliav dovkola planety. Ce bahatošarove skupčennia ne bulo chaosom. Z samoho počatku v niomu vdalosia pobačyty prostu zakonomirnisť — suputnyky na blyźkych orbitach často jšly paramy abo trijkamy, a inši, nadto bilia staciönarnoho kola, jakym nebesni tila ruchajuťsia synchronno z poverchneju planety, jšly vid peryheliju do afeliju, mov u gurach tanciu. U miru nadchodžennia danych vymiriv GOD stvoriuvav systemu koordynant — rid sferyčnoji systemy diägram. Vidriznyty «mertvi» suputnyky vid «žyvych», pasyvno drejfujuči vid kerovanych čy samokerovanych, vyjavylosia duže važko, oskiľky ce bula problema bahatioch mikroskopičnych mas, kotri ruchajuťsia v poli tiažinnia velykych mas Kvinty, jiji Misiacia i Soncia. Narešti, staranne obstežennia vyjavylo miriädy ulamkiv raket ta suputnykiv, jaki často padaly na Sonce. Dejaki z nych maly formu torojida, tobto kiľcia, z jakoho styrčaly

nytčasti šypy, najbiľši z nych, kružliajučy miž planetoju ta jiji Misiacem, vyjavlialy pevnu aktyvnisť. Šypy buly dypoľnymy antenamy, i jichnie vyprominiuvannia, vidľtrovane od šumovoho fonu planety, vdalosia vidokremyty jak šum v uľtrakorotkych pozaradiöchvyliach. Častyna cioho šumu prypadala na žorstke renthenivśke vyprominiuvannia, nezdatne dosiahty poverchni Kvinty, bo joho pohlynala atmosfera. Ščodeń do masy oderžanych danych GOD dolučav novu informaciju, j koly Nakamura, Polasar, Rotmont i Stirhard sušyly sobi holovy nad skladnym rebusom, piloty, ne vtručajučyś u naukovi obhovorennia, maly vže vlasnu dumku: Kvinta — planeta inženeriv, oderžymych jakojuś manijeju, a šče točniše, SETI vklav miľjardy v te, ščob vidkryty ciu boževiľnu cyvilizaciju. Ale j vony vidčuly v tomu naviženstvi pevnyj metod. Možlyvo, tam velasia «radiövijna», dovedena do cilkovytoho absurdu: storony vže ničoho ne peredajuť, a namahajuťsia lyše hlušyty odna odnu. Fizyky sylkuvalysia pidtrymaty GODa najkarkolomnišymy hipotezamy. Možlyvo, žyteli Kvinty nastiľky pryncypovo rizniaťsia vid liudej svojeju anatomijeju j ziölogijeju, ščo obrazy j movu jim zaminiujuť jakiś inši, neakustyčni, pozazorovi vidčuttia čy kody? Može, taktyľni? Niuchovi? Percepcijno povjazani z tiažinniam? Može, šum — ce peresylannia energiji, a ne informaciji? Može, informacija bižyť po chvylevodach potokamy, jaki ne možna vyjavyty astrozyčne? Može, ne varto vsima sposobamy ľtruvaty ce niby bezhluzde elektromagnitne revinnia, a provesty pryncypovu reviziju vsijeji analityčnoji programy? GOD vidpovidav zi zvyčnoju bezdušnoju terpliačistiu. Čymalo znajučy pro liudśki emociji, sam vin ne zvidav žodnoji. Jakščo ce — peredača energiji, to povynni isnuvaty pryjmaľni systemy, kotri b davaly pevnyj minimum vytokiv abo vtrat, oskiľky stoprocentna peredača nemožlyva. Ale na planeti ne vydno bulo žodnych ustanovok, zdatnych pryjmaty vidpovidni potužnosti. Častyna energiji, podolavšy atmosferu, jšla do bahatioch orbiteriv. Ale inši peredavači j inši orbitery zahlušuvaly te ciliove vyprominiuvannia, do toho ž u veľmy efektyvnyj sposib. Skladaloś vražennia, movby zahovoryv velyčeznyj natovp, pryčomu hovoryly vsi liudy zrazu j dedali holosniše. Jakby naviť kožen iz nych buv mudreć, rivnodijuča utvoriuvala b dykyj chorovyj veresk. Po-druhe, koly b jakiś liniji služyly dlia zvjazku, vony pry zapovnenni peredavaľnych kanaliv mohly b nahaduvaty bilyj šum, a kvintianśkyj šum vyjavliav cikavu charakterystyku… Ce ne buv «absoliutnyj chaos». Ce bula skorše rivnodijuča protybižnych vyprominiuvań. Dovžynu chvyli kožnyj peredavač vytrymuvav nadzvyčajno točno. Inši peredavači zahlušuvaly joho abo zabyvaly šliachom zmin u fazi amplitudy peredavannia. GOD naočno prodemonstruvav cej stan elektromagnitnych rečej, peresunuvšy radiöspektry v optyčnu sferu. Bilu, spokijnu povniu planety zminylo zobražennia riznobarvnych kolyvań. Koly GOD nadav koherentnym vyprominiuvačam zelenoho kolioru, rele — biloho, a kontrvyhirominiuvačam — purpurovoho, to dysk Kvinty zariabiv od jichnioji vzajemodiji. Rozlytyj purpur ohortav retransliatory, rumjaniačy jichniu bilynu, i vodnočas tudy vlyvalasia zeleń; vynykala pavutyna kolioriv, jaki rozmazuvalysia; inodi odyn iz nych počynav syľno kontrastuvaty, i joho vidrazu ž zatyraly. Tym časom nadijšla informacija vid zondiv, poslanych na dystancijnu rozvidku Misiacia Kvinty. Dva z pjaty zahadkovo znykly v peryseleniji, ne vydymomu z «Hermesa». Za ciu neoberežnisť Stirhard vyčytav Harrachovi: toj ne poslav uslid za dozorom rezervnyj zond, jakyj dozvolyv by provadyty postijnyj nahliad takož u pozamisiačnomu prostori. Odnak try zondy obletily dovkola pryrodnoho suputnyka planety i, nespromožni probyty svojimy sygnalamy hušču šumiv, pereslaly oderžani znimky lazernym kodom. Speršu informaciju bulo tak stysneno, ščo odyn impuľs mistyv tysiaču bitiv u nanosekundi.

Čerez nepovnu chvylynu, protiahom jakoji tryvalo vyprominiuvannia, GOD dopoviv, ščo z aposeleniju v bik patruľnych zondiv startuvaly try kvintianśki orbitery, jakych vin dosi ne pomičav, bo vony buly nadto maleńki. Vyjavyty jich jomu dopomohlo teplo jichnich dvyhuniv, a takož pryskorennia za efektom Doplera. Niščo ne svidčylo pro te, ščo kvintiany vyrišyly perechopyty zemnych dozorciv. A vtim, na ce ne vystačylo b uže j času, bo slipuči ciatky jšly na lobove zitknennia. Komandyr nakazav unyknuty zitknennia. Otož dozir iz trioch zondiv pustyv u chid svoju butaforiju, pliujučy pered soboju velykoju kiľkistiu metalevoji foľhy ta povitrianych kuľ. Ce ne vplynulo na perechopliuvačiv, i todi dozorci vystrelyly chmaru natriju j uporsnuly v neji kyseń. Utvorylasia vohniana chmara. Tiľky-no v nij znykly kvintianśki rakety, dozorci po spirali vyslyznuly z chmary vohniu, odnak ne poletily do korablia, a na povnij švydkosti zitknulyś miž soboju, ščob rozvijatysia dymom. Stirhard stiah na bort korablia vsi sposterežni zondy z jichnich orbitaľnych punktiv, a GOD tym časom demonstruvav dani rozvidky. Na zvorotnij pusteľnij pivkuli Misiacia, porytij krateramy, snuvav tudy-siudy vohnyk zi spektrom jadernoji plazmy. Vin ruchavsia tak švydko, ščo jakby joho ne zatrymuvalo naležno skoncentrovane magnitne pole, to vin vyletiv by v prostir i vidrazu b zhas. Ščo, vlasne, ruchalosia tam miž dvoma starymy krateramy zi švydkistiu šistdesiat kilometriv za sekundu? Ščo ce buv za mandrivnyj plomineć? GOD zapevniav: planeta šče ne vyjavyla «Hermesa», prynajmni niščo ne svidčylo pro ce. GOD xuvav postijnyj šum i potriskuvannia, jake bulo spryčynene vchodženniam suputnykiv v atmosferu, a takož jichnie zitknennia z liodovym dyskom, bo atmosfera Sexty zaminiuvala jomu linzy radiöskopiv. Dumky pro te, ščo robyty dali, rozdilylyś. Povidomliaty kvintian pro svoje prybuttia ne chotilosia. Ne slid bulo vyjavliaty sebe doty, doky poščastyť rozhadaty bodaj odnu z bezliči zahadok. Argonavty rozmirkovuvaly: poslaty bezpilotnyj spusknyj aparat na zvorotnyj bik Misiacia čy krašče posadyty na nioho korabeľ? Pro šansy cijeji aľternatyvy GOD znav rivno stiľky, skiľky j liudy; vidverto kažučy, ničoho. Auskuľtacija, zdijsnena dozorom, davala pidstavy vvažaty Misiać nezaselenym, choč vin i mav atmosferu. U pivtora raza masyvnišyj vid zemnoho, vin, odnak, ne mih jiji utrymaty. Do toho ž novym rebusom vyjavyvsia j sklad atmosfery: inertni hazy argon, krypton i xenon z domiškoju heliju. Bez postijnoho popovnennia cia atmosfera rozsijalasia b uprodovž kiľkoch soteń rokiv. Pro inženernu dijaľnisť na Misiaci šče perekonlyviše svidčyv otoj vohnyk plazmy, odnak sam Misiać movčav; ne mav vin i magnitnoho polia, j Stirhard zvažyvsia na posadku. Jakščo tam i žyly. jakiś istoty, to tiľky v pidzemelliach, hlyboko pid skeliastym pancyrem, podiriavlenym krateramy j kaľderamy. Vylyskuvaly moria zastyhloji lavy, jaki velyčeznymy kolamy rozbihalysia vid najbiľšoho kratera. Stirhard vyrišyv. sidaty, obernuvšy «Hermesa» na kometu. Korpusni kingotony, vidkryti vzdovž bortiv, počaly vypuskaty z rezervuariv pinu; vona opovyla veś korabeľ velykym kokonom z nerivnomirno zatužavilych puchyriv. U cij hubčastij masi «Hermes» strymiv, jak kistočka v plodi. Naviť zblyźka vin skydavsia na dovhastu brylu, vkrytu voronkamy krateriv. Lopnuti puchyri zrobyly joho obolonku schožoju na asterojid, spravikiv bombardovanyj chmaramy pylu j meteorytamy. Šlejf vychlopnych haziv mav prybraty podobu chvosta komety, ščo v miru jiji ruchu do peryheliju vidchyliajeťsia z orbity v afelij. Ciu iliuziju stvoriuvaly deektory tiahy. Ščopravda, detaľnyj spektraľnyj analiz vyjavyv by impuľs i sklad haziv, jakyj ne zustričajeťsia v komet. Ale takoji možlyvosti važko bulo unyknuty. «Hermes» iz hiperboličnoju švydkistiu perejšov vid Sexty do orbity Kvinty — vreštirešt trapliajuťsia, choč i ridko, taki sprytni pozasystemni komety, — pislia dvoch tyžniv navigaciji, zahaľmuvavšy za Misiacem svij strimkyj ruch, vysunuv nazovni manipuliatory z televizijnymy očyma. Iliuzija staroji, poščerblenoji skeli bula prosto-taky čudova

— tiľky pid energijnym udarom psevdovaluny elastyčne vhynalysia, mov povitriana kulia. Samoji posadky prychovaty ne poščastylo. Vchodiačy kormoju v atmosferu Misiacia, «Hermes» vohnem spalyv kožuch svojich sopel, reštu doveršylo tertia ob atmosferu. Z korablia zderlo rozpečenyj kamuiaž, i holyj broniovanyj velet, spresovujučy pid soboju polumja, šisťma rozčepirenymy lapamy stav na grunt, poperednio vyprobuvavšy joho micnisť serijeju snariadiv. Z korablia doščem posypalysia reštky kožucha. Koly cej došč uščuch, liudy ohlianuly miscevisť až do obrijiv. Vid plazmovoho majatnyka jich viddiliav vypuklyj kraj velykoho kratera. Pry tyskovi v čotyrysta hektopaskaliv, jakyj tut isnuvav, dlia povitrianoji rozvidky možna. bulo zastosuvaty vertolioty, i to vidkryto: počynalasia hra za nevidomymy pravylamy, choča j z vidomoju stavkoju. Visim vertoliotiv, rozislanych u tysiačomyľnomu radiüsi, nichto ne začepyv. Z jichnich znimkiv sklalasia karta, jaka ochopliuvala visim tysiač kvadratnych kilometriv. Karta typovoho bezpovitrianoho nebesnoho tila z chaotyčnym rozpysom krateriv, častkovo zapovnenych vulkaničnym tufom. Tiľky na pivničnomu schodi videomagnitofony zaxuvaly vohnianu kuliu, ščo nosylaś nad skeliastym gruntom, roztoplenym u nehlyboku ulohovynu. Cej rajon vertolioty obstežyly povtorno, ščob zrobyty spektraľnyj analiz pid čas poliotu j pislia posadky. Odyn z vertoliotiv navmysne nablyzyly do plazmovoji kuli. Perše niž spalachnuty, aparat ustyh peredaty dokladno jiji temperaturu j sylu vyprominiuvannia poriadku teradžoulia. Jiji žyvylo j spriamovuvalo zminne magnitne pole, jake siahalo 1010 haussiv. Pislia hlybokych zonduvań magnitnoho pidgruntia ulohovyny Stirhard zveliv GODovi sklasty schemu vyjavlenoji tam mereži z vuzlamy, vid jakych hlyboko pid litosferu vely čyslenni vertykaľni šachty. I ne duže zdyvuvavsia, oznajomyvšyś iz podanym vysnovkom. Pryznačennia cijeji gigantśkoji ustanovky bulo nezrozumile, odnak ne vynykalo sumnivu, ščo roboty perervano v povnomu rozpali, i vsi vchody, jaki vely do štrekiv ta šacht, bulo zakryto čy, točniše, zasypano z dopomohoju vybuchiv, pislia toho jak u tuneľ i kolodiaź skynuly vse važke ustatkuvannia. Plazmatyčne mikrosonce žyvyly termoelektryčni peretvoriuvači z dopomohoju systemy magnetovodiv, čerpajučy energiju z hlybyn litosfery, — blyźko 50 kilometriv pid zovnišnioju obolonkoju misiačnoji kory. Choč Stirhard i poslav tudy važki vsiudychody dlia gruntovnišych doslidžeń i dočekavsia jichnioho povernennia, odnak vin zveliv švydko startuvaty. Začarovani rozmiramy «pidzemnoho» energetyčnoho komplexu, zyky radi buly b zalyšytysia tut nadovše, možlyvo, naviť vidkryty zasypani tuneli, ta Stirhard ne dozvolyv. Joho pantelyčyly spijmani suputnyky, bentežylo j budivnyctvo, rozpočate na pustyšči z takym rozmachom; ale šče nezrozumilišym bulo, čomu prypyneno ci roboty. «Nače v paničnij evakuaciji», — podumav vin, odnak zykam ne skazav ničoho. Dumku, jaka raptom siajnula jomu v holovi, zalyšyv pry sobi. Detaľne doslidžennia nevidomoji technologiji bulo marnoju spravoju, jiji fragmenty, jak skalky rozbytoho dzerkala, ne davaly suciľnoho zobražennia. Vony staly nevyraznym naslidkom toho, ščo joho rozbylo. Dylema poliahala ne v znariaddiach cijeji cyvilizaciji, a v nij samij. I same v tu chvylynu, koly Stirhard, usvidomliujučy ce, vidčuv na svojich plečach usiu vahu doručenoho jomu zavdannia, Arago zapytav čerez interkom, čy možna zajty na rozmovu. — Jakščo nenadovho, to možna: menš jak za hodynu my startujemo, — vidpoviv Stirhard, choč i ne mav nijakoho bažannia zaraz rozmovliaty z čencem. Arago zjavyvsia bukvaľno za chvylynu. — Spodivajuś, ja vam ne zavadyv… — Zvyčajno, zavadyly, vaše prepodobije, — vidpoviv Stirhard, ne pidvodiačyś, i pokazav duchovnomu otcevi na krislo. — Odnak, vrachovujučy charakter vašoji… misiji, ja sluchaju. — Ja tut bez vyniatkovych povnovažeń i ne vykonuju žodnoji misiji. Mene prosto

poslano na moje misce, tak samo jak vas na vaše, — spokijno vidpoviv dominikaneć. — Z odnijeju lyše riznyceju: vid mojich rišeń ne zaležyť ničoho. A vid vašych zaležyť use. — Ja pro ce znaju. — Žyteli cijeji planety — vse odno, ščo žyvyj organizm, jakyj možna vsiliako doslidžuvaty, ale jakyj ne možna zapytuvaty pro sens joho isnuvannia. — Meduza na take zapytannia spravdi ne vidpovisť, zate liudyna… Stirhard hlianuv na dominikancia biľš niž zacikavleno, nemovby čekajučy serjoznoji vidpovidi. — Liudyna — tak, ale ne liudstvo. Meduzy ne vidpovidajuť ni za ščo. A kožen z nas vidpovidaje za vse, ščo robyť. — Ja zdohadujuś, ščo maje na uvazi vaše prepodobije. Vy chočete znaty, jake ja pryjniav rišennia. — Tak. — My pidnimemo zaborolo. — Vymahatymete kontaktu? — Tak. — A jakščo vony nespromožni vykonaty ciu vymohu? Stirhard rozdratovano pidvivsia — Arago rozhadav joho prychovanyj namir. Stojačy bilia čencia tak blyźko, ščo majže torkavsia joho kolin, vin tycho zapytav: — Ščo ž nam todi robyty? Arago pidvivsia, vziav joho pravyciu j stysnuv jiji. — Cia sprava v dobrych rukach, — skazav vin i vyjšov.

Pislia startu komandyr spriamuvav novozakamuiovanyj korabeľ na staciönarnu orbitu Misiacia nad pivkuleju, nevydymoju z Kvinty, i po čerzi vyklykav do sebe tovaryšiv, ščob kožnyj pojasnyv jomu, jak vin rozumije novu sytuaciju j ščo zrobyv by na joho misci. Dumky rozijšlyś. Nakamura dotrymuvavsia kosmičnoji hipotezy. Riveń kvintianśkoji technologiji peredbačav vysokyj riveń rozvytku astronomiji. Dzeta zi svojimy planetamy letyť kriź mižplečove rozšyrennia galaktyčnoji spirali j za jakychoś pjať tysiač rokiv nebezpečno nablyzyťsia do Hadesa. Točno vyznačyty krytyčne zblyžennia ne možna, bo tut nerozvjazna problema vzajemnoho vplyvu bahatioch mas. Nekatastročnyj pasaž povz kolapsar, odnak, malojmovirnyj. Cyvilizacija, nad jakoju navysla nebezpeka, namahajeťsia riatuvatysia. Zjavliajuťsia riznomanitni proekty: pereselytyś na Misiać, peretvoryty joho na kerovanu planetu j perenesty v systemu Ety Harpiji, do jakoji vsioho čotyry svitlovych roky. I, ščo najïstotniše, — vona viddaliajeťsia vid kolapsara. Na počatkovij fazi realizaciji cioho proektu resursy nauky j energiji vyjavliajuťsia nedostatnimy. Možlyvo takož, ščo častyna cyvilizaciji, odyn blok deržav, vystupaje za cej proekt, a druhyj čynyť jomu opir. Jak vidomo, experty z riznych haluzej duže ridko dochodiať povnoji zhodyv najskladnišomu. Zjavliajeťsia inšyj proekt — emigracija abo, inakše kažučy, astronomična vteča. Cia koncepcija vyklykaje kryzu: naselennia Kvinty, bezperečno, možna rachuvaty na miľjardy, j dlia budivnyctva otu, zdatnoho zdijsnyty Exodus14 usich iz planetnoji kolysky, ne vystačyť korabeľnych verfej. Jakščo vdatyś do zemnoji analogiji, to okremi deržavy značno vidrizniajuťsia svojim promyslovym potenciälom. Providna grupa buduje kosmičnyj ot dlia sebe, pokynuvšy roboty na Misiaci. Možlyvo, ti, chto praciuje na verfjach, perekonani, ščo riatuvaľni korabli pryznačeni ne dlia nych, i vdajuťsia do sabotažu. Možlyvo, ce vyklykaje represiji, bezporiadky, anarchični incydenty j propagandystśku radiövijnu. Čerez ce j toj proekt zupyneno na počatkovomu etapi, a nezličenna kiľkisť suputnykiv, jaki blukajuť po systemi, — to joho nevdali slidy. Nezvažajučy na te, ščo cia ocinka sytuaciji veľmy hipotetyčna, jiji ne vart zovsim vidkydaty. Tomu treba nehajno vvijty v kontakt iz Kvintoju. Syderaľna inženerija, pereslana kvintianam, može jich uriatuvaty. Polasar, obiznanyj iz koncepcijeju japoncia, bačyv u nij perekručeni fakty, nadumani dlia toho, ščob pidperty nymy prypuščennia pro planetarnu emigraciju. Syderaľna inženerija ne zjavliajeťsia mov hrim z jasnoho neba. Potužnisť, jaku vykorystovuje astonosferyčna ustanovka na Misiaci, na try poriadky riznyťsia vid potužnosti, ščo robyť gravitolohiju dostupnoju dlia promyslovoho zastosuvannia. Krim toho, niščo ne svidčyť, ščo kvintiany vyznaly systemu Ety hostynnoju. Eta čerez kiľka miľjoniv rokiv vytratyť uveś svij vodeń, vnaslidok čoho stane červonym gigantom. I, narešti, Nakamuratak poperestavliav dani ruchu Harpiji j Hadesa v promižku gravitacijnoji nevyznačenosti, ščo jmovirnisť krytyčnoho prochodžennia Dzety poblyzu kolapsara skorotylasia do pjatdesiaty stoliť. Jakščo vrachuvaty perturbaciji, spryčyneni spiraľnymy vidhaluženniamy Galaktyky, to na pasaž čekaje zapiznennia v dvisti z lyškom tysiač rokiv. Povidomlennia pro te, ščo katastrofa nastane čerez dvisti pjatdesiat stoliť, može vyklykaty paniku lyše sered nerozsudlyvych istot. Nauka v peliuškach, — same takoju bula zemna nauka devjatnadciatoho stolittia, — može vyznavaty, ščo jiji progres nablyžajeťsia do meži. Zrila nauka, choča j ne vladna peredbačyty svoji majbutni vidkryttia, 14 Wychid (łat.).

znaje, ščo vony zrostajuť u pokaznykovij progresiji. Z časom za kiľka rokiv možna bude zdobuty značno biľše znań, niž za vsi poperedni tysiačolittia. Nevidomo, ščo vidbuvajeťsia na Kvinti, ale kontakt iz neju treba vstanovyty. Ce ryzykovane ta, razom z tym, neobchidno. Kirsting uvažav «use možlyvym». Vysoka technologija ne vykliučaje religijnych viruvań. Piramidy jehyptian j actekiv takož ne vidkryly b hostiam z inšych svitiv svoho pryznačennia, jak i hotyčni sobory. Znachidky na Misiaci možuť buty produktom jakojiś viry. Kuľt Soncia — ta šče j štučnoho. Vivtar z jadernoji plazmy. Predmet pokloninnia. Symvol mohutnosti abo vlady nad materijeju — j vodnoraz schyzmy, virovidstupnyctva, jeresi. Ne chrestovi pochody, a radiövijny. Elektromagnitne nasyľstvo dlia «konversiji» jeretykiv čy skoriše jichnich informacijnych sakraľnych mašyn: Deus est in Machina15. He možna skazaty, ščo ce bulo jmovirne čy priamodokazove. Symvol viry, tak samo jak i vytvory ideologiji, ne vidkryvajuť svoho sensu pryšeľciam iz čužych krajiv. Fizyka ne znyščuje metazyku. Ščob dijty do jednosti namiriv liudej riznych zemnych kuľtur ta epoch, treba prynajmni znaty: materiäľne buttia nide ne vvažalosia najosnovnišym čynnykom, jakyj zabezpečuje liudśke isnuvannia. Ce prypuščennia možna potraktuvaty jak kurjoz. Peredbačyty, ščo technologija zavždy rozchodyťsia z Sacrum16. Ale technologija zavždy maje supertechnologičnu metu. A koly Sacrum znykaje, prohalynu, jaka vynykaje v kuľturi, ščoś musyť zapovnyty. Kirsting tak pobožno stavyvsia do prychyľnykiv inženeriji, ščo Stirhard ledve dosluchav joho do kincia. Nu, a kontakt? Pevna rič, vin. Kirsting, tež za kontakt. Žoden pilot ne mav iz cioho pryvodu vlasnoji dumky — rozduvannia zahadok z dopomohoju ujavy ne bulo v jichniomu charakteri. Rotmont buv hotovyj obhovoryty technični aspekty kontaktu. I v peršu čerhu, jak uberehty korabeľ vid rojiv kvintianśkych suputnykiv. Vin prypuskav, ščo Kvintu vže vidvidala v mynulomu inša cyvilizacija, ščo ce pohano skinčylosia j ščo kvintiany zrobyly z cioho dlia sebe naležnyj vysnovok — zastrachuvalysia vid vtorhnennia, vyrobyvšy technologiju universaľnoji nedoviry. Tomu jich najperše treba perekonaty v myrnych namirach liudej. Poslaty jim «vitaľni darunky», a koly kvintiany z nymy poznajomliaťsia, čekaty jichnioji reakciji. Eľ-Saliam i Herbert buly takoji samoji dumky. Stirhard učynyv po-svojemu. «Vitaľni darunky» mohly buty tam znyščeni pered posadkoju. Pro ce svidčyla dolia pjatioch dozorciv, poslanych do Misiacia. Čerez te Stirhard vystrelyv velykyj orbiter u bik Soncia, ščob vin, jak dystancijno kerovanyj posol, vručyv Kvinti «virči gramoty». «Posol» slav ci lysty u vyhliadi lazernych sygnaliv, zdatnych probyty šumovu obolonku planety; cym až zanadto jasnym kodom vin pidkazuvav kvintianam, jak vony možuť ustanovyty z nym kontakt. Orbiter bezperervno peredavav ciu programu kiľkasot raziv. U vidpoviď — nime movčannia. Zmist poslannia ščo try tyžni zminiuvaly vsima možlyvymy sposobamy — reakciji nijakoji. Potužnisť promenia bulo zbiľšeno, lazerna holka chodyla po vsij planeti — v infračervonych promeniach, v uľtraöletovych, moduliovana j tak i siak. Planeta ne vidpovidala. Tym časom «Posol» zibrav bahato vidomostej pro zovnišnij vyhliad Kvinty. Na kontynentach pomičeno ahlomeraciji rozmiru velykych zemnych metropolij. Odnak unoči jich niščo ne osvitliuvalo. Ci zirčasti utvorennia z kuščystymy vidhaluženniamy vyjavylyś napivmetalevymy. Od vidhalužeń išly priami liniji, niby komunikacijni arteriji. Odnak po nych niščo ne ruchalosia. Ščo čitkišymy buly zobražennia («Posol» potrochu obertavsia na špyhuna), to biľše sprostovuvalyś prypuščennia zemlian. Vyjavyloś, ščo liniji — ne dorohy j ne truboprovody. Terytorija miž nymy často nahaduvala lisovi masyvy. 15 Boh w maszyni (łat.). 16 Swiatyłyszcze (łat.).

Ci pozirni lisy skladaly bezlič blokiv pravyľnoji formy z rozčepirenym pahinniam, jichnie aľbedo dorivniuvalo majže nulevi: vony pohlynaly ponad 99 vidsotkiv soniačnoho svitla, jake padalo na nych. Čerez te vony skydalyś na fotoreceptory. To, može, Kvinta pohlynula j «virči gramoty», spryjniavšy jich jak energetyčnu požyvu, a ne jak informaciju? Nevydymyj dosi na tli soniačnoho dyska «Posol» poslav use, ščo v niomu bulo zakladene. Infračervonymy promeniamy vin peredavav «gramoty», v sto raziv perevyščujučy radiäciju Soncia. Najvirohidniše — cym kohezijnym svitlom vin vyviv z ladu pohlynači chvyľ, otož jakiś technični bryhady maly b pomityty avariju ta jiji pryčyny. Rano čy pizno fachivci vyščoho rivnia maly b rozpiznaty sygnalizacijnu pryrodu prominnia. Ale znovu mynaly dni za dniamy, a ničoho ne zminiuvalosia. Znimky ničnoji j dennoji pivkuli planety tiľky posylyly jichniu zahadkovisť. Pislia zachodu soncia niščo ne rozsijuvalo temriavu — obydva velyki kontynenty, jaki vyrynuly z okeanu, zi strimkymy, zasniženymy hirśkymy kriažamy, vyblyskuvaly vnoči tiľky pid prymarnym svitlom poliarnoho siajva, prote j ce siajvo, jake peretopliuvalo bezchmarni poliarni liody v prymarne zelene zoloto, ne blukalo de zavhodno, a niby velyčeznoju nevydymoju rukoju bulo spriamovane proty ruchu Kvinty. Ni na vnutrišnich moriach oboch kontynentiv, ni v okeani ne vyjavleno žodnoho korablia; panuvala neporušnisť i na rozhonach priamych linij, jaki strimko peretynaly «lisysti» rivnyny ta nagromadžennia skeliastych chrebtiv; otže, vony ne mohly služyty komunikacijnym ciliam. Z okeanu pivdennoji pivkuli zdijmalysia zhasli vulkany načebto tež nezaselenych archipelagiv, nezličennymy namystynamy rozsypanych po joho bezmežnych vodach. Jedynyj kontynent cijeji pivkuli bilia samoho poliusa buv ukrytyj velyčeznym liodovykom. Z ťmianoho sribla joho vičnych snihiv vyrostaly samotni skeliasti verchy, špyli vośmytysiačnykiv, zakutych u kryžanyj pancyr. U smuzi tropikiv, pid obručem zamerzloho kiľcia, deń i nič šalenily tropični buri, i jichni hromovi rozriady öletovymy rozbryzkamy posyliuvala kryžana ploščyna nebesnoho persnia, ščo, niby dzerkalo, krutyvsia z karkolomnoju švydkistiu. Ne bulo ni slidiv cyvilizacijnoji metušni, ni portovych mist u hyrlach velykych ričok, a hirśki ulohovyny buly vkryti vyhnutoju metalevoju broneju, ščo zovni ničym ne vidriznialaś od pryrodnoji skeli; ne bulo aviäruchu takož bilia otočenych nyźkymy budivliamy hladeńkych betonovanych kosmodromiv, jakych vyjavleno blyźko sotni… Vse ce nesprostovno dovodylo, ščo jakeś vikovične lycho zahnalo kvintian u pidzemellia, zvidky vony musiať sposterihaty za nebesnymy prostoramy j Kosmosom metalevym zorom radiöelektroniky. Termični vymiry vyjavyly v Norstraliji j Hepariji zjednani miž soboju «pidzemnymy» rozhaluženniamy termični pliamy, schoži na pečerni mista. Odnak tonkyj analiz jichnioho vyprominiuvannia movby sprostovuvav ce prypuščennia. Vsi ci pliamy, kožna z jakych siahala soroka myľ u diämetri, vidznačalysia dyvnym hradijentom vyprominiuvanoho tepla: najhariačišym buv centr, a džerelo tepla perebuvalo pid litosferoju na meži z mantijeju. Nevže kvintiany čerpajuť energiju z roztoplenych nadr svojeji planety? Velyčezni, geometryčne pravyľni terytoriji, — jich spočatku bulo spryjniato za siľśkohospodarśki uhiddia, — naspravdi javlialy soboju skupčennia miľjoniv koničnych holovok: mov keramični hryby, vysadženi na desiatkach kilometriv. Peredavaľno-pryjmaľni radarni anteny — zajavyly narešti zyky. Planeta v chmarach, buriach, cyklonach movby navmysne zavmerla j pryčajilasia, začuvšy nevmovkajučyj holos sygnalizaciji, jaka prosyla choč jakoś vidhuknutyś. Sposterežennia, ščo maly vyjavyty slidy istoryčnoho mynuloho, — rujiny mist, jakuś kuľtovu architekturu, sviatylyšča, piramidy, starodavni stolyci, — ne prynesly vartych uvahy rezuľtativ. Jakščo vijna spustošyla planetu abo jakščo liudśki oči ne vmily vsioho toho rozpiznaty, šukajučy zemnych analogij, to mostom, perekynutym ponad cijeju čužistiu, mohla buty tiľky inženerna dijaľnisť kvintian. Otož počaly šukaty ustanovok, pevna rič, gigantśkych, zdatnych vykydaty okeanični vody v kosmičnyj prostir. Roztašuvannia cych ustanovok vdalosia vyrachuvaty. Za napriamkom obertannia

liodovoho kiľcia dovkola ekvatora možna bulo vyznačyty misce planetnych vodometiv. Odnak i tut plany šukačiv rozladnav faktor, jakyj uskladniuvav rozpiznannia cych ustanovok: jich bulo roztašovano na berehach okeanu — v smuzi, nad jakoju obertalosia skute morozom kiľce, ale vid postijnoho tertia kiľcia ob rozridženu atmosferu tam ne vščuchaly buri ta zlyvy, tomu vsi sproby zbahnuty metody, do jakych udalysia inženery Kvinty v mynulomu stolitti, ščob striliaty moriamy u vakuum, skinčylysia krachom. Čyslenni fotograji ekvatoriäľnoji smuhy, choč i zapovnyly vščerť archivy korablia, odnak maly ne biľšu cinnisť, niž pliamy na tablyciach testiv Roršacha. Nezrozumili kontury zirčatych utvoreń, ščo často povtoriuvalyś na kontynentach, liudy mohly tlumačyty jak zavhodno, ne obmežujučy svojeji zemnoji fantaziji. GOD vyjavyvsia bezporadnym proty tysiač cych znimkiv, j astronavty zbahnuly, ščo mašyna, pryznačena dlia nibyto cilkom objektyvnoho analizu informaciji, perebuvaje pid vplyvom zaškarubloho antropocentryzmu. My ničoho ne dovidalysia pro nevidomyj Rozum, zauvažyv Nakamura, natomisť pobačyly, jaki micni uzy rozumovoji sporidnenosti zvjazujuť liudej z kompjuteramy. Nevidoma cyvilizacija, roztašovana trochy ne na vidstani vyprostanoji ruky, nače znuščalasia z bezporadnych doslidnykiv. Pryšeľciam skriź uvyžalysia pidstupni pastky, nemovby dlia kohoś — ale dlia koho? — duže važylo kynuty jim spovnenyj nadiji vyklyk ta šče j u samomu kinci dorohy, bilia mety. Ti, koho mučyla cia dumka, tajilysia z neju, ščob ne zarazyty tovaryšiv poraznyctvom. Pislia semysot hodyn marnoji dyplomatiji Stirhard vidvažyvsia poslaty na Kvintu peršu raketu — «Havryjila». «Posol» dav sygnal pro ce za sorok visim hodyn do startu, povidomliajučy kvintian, ščo cej zond, ne osnaščenyj žodnoju zbrojeju, zdijsnyť posadku na Hepariji — velykomu pivničnomu kontynenti, za sto myľ vid zirčastoji zabudovy; v pusteli z bezpilotnym poslancem heparijci zmožuť porozumityś mašynnoju movoju. Nezvažajučy na te, ščo planeta ne vidpovila j na ce zvernennia, «Havryjila», dvosegmentnu raketu z mikrokompjuterom, jakyj, krim standartnych program kontaktu, buv takož zdatnyj perehliadaty j zminiuvaty jich za neperedbačenych obstavyn, use ž taky bulo vyvedeno na orbitu v aposeleniji. Polasar osnastyv «Havryjila» najkraščym z malych teradžoulevych dvyhuniv, jaki buly na bortu «Hermesa», ščob raketa mohla podolaty čotyrysta tysiač kilometriv za kiľkanadciať chvylyn. Švydkisť šistsot kilometriv za sekundu v apoheji «Havryjil» mav rozvynuty tiľky nad iönosferoju. Fizyky laštuvalysia pidtrymuvaty z nym postijnyj zvjazok za dopomohoju vypuščenych popered nioho zondiv-peredavačiv, ale komandyr vidchylyv cej variänt. Vin chotiv, ščob «Havryjil» dijav avtonomno i pereslav jim dani tiľky pislia mjakoji posadky, pučkom chvyľ, jakyj mohla skoncentruvaty na «Hermes» atmosfera Misiacia. Stirhard uvažav, ščo zavčasne roztašuvannia peredavačiv miž Misiacem, za jakym chovavsia «Hermes», i Kvintoju možuť vyjavyty na planeti, i ce zbiľšyť pidozrilyvisť predstavnykiv paranojičnoji cyvilizaciji. Polit «Havryjila» naodynci pidkresliuvav myrnisť joho misiji. «Hermes» sposterihav cej polit, jakyj vidbyvavsia na dzerkaľnych ekranach «Posla», z pjatychvylynnym zapiznenniam čerez retransliacijnu vidstań. Ideaľno ocholodženyj, dzerkaľnyj — reektor davav čudove zobražennia. «Havryjil» vykonav manevry, jaki unemožlyvliuvaly vyjavlennia bazovoho korablia, i nezabarom zjavyvsia u vyhliadi temnoji holky na tli bilych chmar, ščo otočuvaly planetu. Čerez visim chvylyn liudy bilia monitoriv zacipenily. Zamisť toho, ščob letity do vyznačenoho miscia posadky na Hepariji, «Havryjil» ruchavsia na pivdeń po kryvij zi zrostajučym radiüsom i peredčasno vtračav švydkisť. Pryčynu povorotu vyjavyly vidrazu. Vyšče vid tropičnoji smuhy v napriamku «Havryjila» po matematyčno ideaľnych trajektorijach nablyžalysia čotyry čorni ciatky — dvi zi schodu j dvi z zachodu. Schidni vynyščuvači vže skoročuvaly dystanciju, jaka viddiliala jich vid «Havryjila». Peresliduvanyj počav zminiuvaty svoju formu. Z holky vin obernuvsia na krapynku, otočenu slipučym siajvom. Utratyvšy švydkisť z čotyrystakratnym perevantaženniam, zamisť spuskatyś do planety, vin streľnuv svičkoju

vhoru. Vsi čotyry peresliduvači tež zminyly kurs i počaly schodytyś miž soboju. «Havryjil» udavano neporušne zastyh u centri trapeciji, hrani jakoji tvoryly vynyščuvači. Trapecija malila na očach, tobto vony tež zminyly orbitaľnyj ruch na hiperboličnyj i nablyzylyś odyn do odnoho, siajučy žarom zbiľšenoji tiahy. Stirhardovi kortilo spytaty Rotmonta, jak programista, ščo teper zrobyť «Havryjil», bo, sudiačy iz slipučoho siajva peresliduvačiv, vony volodily velyčeznoju rušijnoju syloju. Vsia pjatirka viddalialaś od planety, rozvynuvšy taku sylu viddači, ščo v bilomu mori chmar pid neju utvorylasia šyroka voronka. V zatemnenij sternovij rubci panuvala movčanka. Nichto z liudej, jaki sposterihaly ce nepovtorne ‘vydovyšče, ne ozyvavsia. Čotyry ciatky nablyžalysia do «Havryjila». Doplerivśkyj viddalemir j akcelerometr vykydav na kraj polia bačennia svoji maleńki červoni cyfry cilymy žmeniamy. Važko bulo stežyty za švydkistiu peresliduvačiv. «Havryjil» počav uže vtračaty perevahu, bo zhajav čas na haľmuvannia j zminy napriamku poliotu, tymčasom jak peresliduvači, zajšovšy jomu z angiv, veś čas naroščuvaly švydkisť. GOD pokazav na monitori prognozovanu točku schodžennia pjatioch trajektorij. Za pokazanniamy viddalemiriv i doplerivśkym. zmiščenniam, vynyščuvači maly nazdohnaty «Havryjila» čerez kiľkanadciať sekund. Kiľkanadciať sekund naviť dlia liudyny, jaka dumaje v miľjard raziv poviľniše, niž kompjutery, čymalo — osoblyvo pry hranyčnij napruzi uvahy. Stirhard i sam ne znav, čy prypustyvsia pomylky, ne osnastyvšy zondy bodaj zachysnoju zbrojeju. Joho ochopyv hniv bezporadnosti. Na «Havryjili» ne bulo naviť avtodestruktyvnoho zariadu. «Česni namiry tež povynni maty meži». Ce bulo vse, ščo vin ustyh podumaty. Kvadrat honytvy zmenšyvsia do rozmiriv maleńkoji litery. Choča vtikač i peresliduvači vže viddalylysia vid planety na cilyj jiji diämetr, vid udaru jichnich tiah zatremtila poverchnia moria pirjistych chmar, i kriź vikno, jake utvorylosia v ciomu mori, pokazalyś okean ta nerivna berehova linija Hepariji. Reštky chmar znykaly u vikni, mov žmutyky cukrovoji vaty na sonci. Temne tlo okeanu pohiršylo vydymisť. Tiľky červoni cyfry viddalemira, ščo vse šče sypalyś na ekran, spoviščaly pro stanovyšče «Havryjila». Peresliduvači otočuvaly joho z čotyrioch bokiv. Vony buly vže poriad. I raptom vikno v chmarach vypnuloś, nemovby planeta zbiľšylasia do veletenśkych rozmiriv, hravimetry vydaly rizkyj trisk, monitory vmyť počervonily j zobražennia vidnovylosia. Lijkuvate vikno bilych chmar znovu zrobylosia maleńke, daleke j absoliutno porožnie. Stirhard spočatku naviť ne zrozumiv, ščo stalosia, j hlianuv na viddalemiry. Vsi vony myhotily červonymy nuliamy. — Dav jim pročuchanky! — zadovolene movyv chtoś, mabuť, Harrach. — Ščo stalosia? — ničoho ne zrozumiv Tempe. Stirhard znav, odnak movčav. Vin buv absoliutno peven, ščo choč i vidnovliuvatyme sproby vstanovyty kontakt, vony švydše zanapastiať korabeľ, aniž domožuťsia uspichu. Zabuvšy vže pro ce perše zitknennia, vin jakuś chvylynu rozmirkovuvav, čy prodovžuvaty skladenu programu, i majže n(. dosluchavsia do zavaľnych holosiv u sternovij rubci. Rotmont namahavsia zjasuvaty, ščo zrobyv «Havryjil», bo plan rozvidky cioho ne peredbačav. Syderaľnym bombarduvanniam vin stysnuv prostir razom z peresliduvačamy. — Ale ž vin ne mav syderatora! — zdyvuvavsia Tempe. — Ne mav, ale mih maty. Adže v nioho buv teratronnyj dvyhun. Vin reversuvav joho korotkym zamykanniam i zavdiaky ciomu vsiu potužnisť pryvodu spriamuvav u svoje nutro. Chytryj triuk. Ce buv poker, jakoho «Havryjil» obernuv na brydž. Pochodyv najsyľnišym kozyrem. Vyščoji masti za gravitacijnyj kolaps nemaje. Čerez te vin ne dav spijmaty sebe… — Stryvaj, — Tempe počav uže zdohaduvatyś, ščo stalosia. — Chiba ce bulo zakladeno v joho programi? — Nu ščo ty! Vin mav teravaty v anihiliacijnomu dvyhuni j povnu avtonomiju. Vin

pišov va banque. Ce mašyna, liubyj mij, a ne liudyna, otže, ce ne bulo samohubstvo. Zhidno z osnovnoju dyrektyvoju, vin mih dozvolyty manipuliuvaty soboju, ale tiľky pislia posadky. — A chiba z nioho ne mohly vyjniaty cej teratron pislia posadky? — zdyvuvavsia Herbert. — Jakym čynom? Uveś kormovyj segment razom z teratronom mav rozplavytyś pid čas prochodžennia atmosfery. Pislia počatku plavlennia statora vnutrišnij tysk rozirvav by poliusy, j razom z mašynnym viddilenniam use rozsypalosia b na poroch. Do toho ž bez buď-jakych slidiv radiöaktyvnosti. Zdijsnyty posadku mav tiľky verchnij nosovyj moduľ dlia družnich besid z hospodariamy planety… — Do bisa taku robotu! — oburyvsia Harrach. — My vvažaly, ščo jichni rakety ne zmožuť rozvynuty podibnoji potužnosti pid čas pryskorennia! «Havryjil» mav proletity kriź jichnij smitnyk suputnykiv, jak kulia kriź rij bdžil, i z hidnistiu sisty. — A čomu vin ne rozplavyv svoho dvyhuna, koly vlaštuvaly honytvu? — zapytav likar. — A čomu kurka ne litaje? Rotmont dav voliu svojemu rozdratuvanniu. — A čym vin mav rozplavyty svij teratron? Adže energiju dlia spalennia kormovoho segmenta vin musyv by braty zzovni — vid tertia ob atmosferu! Tak joho sproektovano. Chiba vy cioho ne znajete? Otož vernimoś do honytvy. Abo vin od nych utik by, na ščo vže zovsim ne bulo nadiji, abo vony nazdohnaly b joho v vakuumi, stiahly b na orbitu j demontuvaly. Jakby vony zdavyly joho tiahu i vin tiľky pislia cioho zrobyv korotke zamykannia, stavsia b vybuch, ale terojid z poliusamy mih by vcility. Cioho ne možna bulo dopustyty, otož vin prydumav čornu diru z podvijnym horyzontom vypadkiv, kolapsom usmoktav u sebe peresliduvačiv, i koly vnutrišnia sfera počala zapadaty, zovnišnia vidchylialasia, bo v ciomu diäpazoni kvantovani efekty rivni gravitacijnym. Prostir zijšovsia — čerez te my pobačyly Kvintu, nače kriź pobiľšuvaľne sklo. — Nevže ce spravdi ne bulo zaprogramovano? Takoji možlyvosti ne peredbačalosia naviť u proekti? — ozvavsia Arago, jakyj dosi movčav. — Spravdi, ne peredbačalosia! Na ščastia, mašyna mala biľše rozumu, niž my! — Rotmont ne prychovuvav, ščo joho dratujuť ci zapytannia. — Mašyna mala buty bezzachysnoju, jak nemovlia! Choč teratron «Havryjila» j ne buv pryznačenyj dlia hipertermičnoho vyrobnyctva kolapsariv zamykanniam, vony lehko zmohly b ce vysnuvaty z samoji konstrukciji. Bez sumnivu zmohly b, oskiľky «Havryjil» dodumavsia do cioho sam protiahom kiľkoch sekund. — Sam? Ce čenceve zapytannia ostatočno vyvelo Rotmonta z rivnovahy. — Sam! Skiľky raziv ja povynen vam ce povtoriuvaty? Adže v nioho buv liuminnyj kompjuter z četvertoju častynoju spromožnosti GODa! Vy, otče, za pjať rokiv ne prydumajete stiľky bitiv, skiľky «Havryjil» zamikrosekundu. Vin ohlianuv sebe, konstatuvav, ščo može zrujnuvaty teratron polem i pry zamykanni poliusiv utvoryťsia monojadernyj syderator. Ščopravda, pry ciomu sam vin rozletyťsia na šmatky, ale vodnočas iz kolapsom… — Ce možna bulo peredbačyty, — zauvažyv Nakamura. — Jakščo ty pideš na prohulianku ja palyceju j na tebe napade skaženyj sobaka, to možna peredbačyty, ščo ty zacidyš joho cijeju palyceju po lobi, — vidpoviv Rotmont. — Ja dyvujuś, ščo my buly taki najivni! V kožnomu razi, vse skinčylosia harazd. Vony prodemonstruvaly svoju hostynnisť, a «Havryjil» zrozumiv jiji. Pevna rič, joho možna bulo osnastyty zvyčajnym samorujnivnym zariadom, odnak komandyr ne zachotiv… — A chiba te, ščo stalosia, krašče? — zapytav Arago. — A chiba ja mih osnastyty joho dvyhunom vid mopeda? Jomu potribna bula potužnisť, i vin jiji distav. A te, ščo teratron svojeju schemoju nahaduje syderator, ne moja

prymcha, a zakony zyky. Pravdu ja kažu čy ni, kolego Nakamura? — Tak, pravdu, — pohodyvsia japoneć. — V usiakomu razi, jim nevidoma ni syderotechnika, ni hravistyka — ručuś holovoju, — dokynuv Rotmont. — A ty zvidky znaješ? — Bo inakše vony b jiji zastosuvaly. Adže z pohliadu syderurgiji veś cej zakopanyj na Misiaci moloch — drantia. Naviščo probyvaty štoľni v magmi j astenosferi, jakščo možna peretvoryty tiažinnia tak, ščob vono davalo makrokvantovi efekty? Jichnia zyka pišla inšym šliachom, ja skazav by naviť — kružnym — i viddalyla jich vid holovnoho kozyria. I ce naše ščastia, bo my prahnemo kontaktu, a ne vijny. — Tak, ale čy ne rozciniať vony te, ščo stalosia, jak vijnu? — Možuť. Jasna rič, možuť! — Čy možete vy bodaj pryblyzno skazaty, de zaraz reštky tych peresliduvačiv, jakych vydmuchnuv «Havryjil»? — obernuvsia Stirhard do zykiv. — Navriad. Chiba ščo kolaps buv veľmy asymetryčnyj… Zapytaju v GODa. Sumnivajuś, ščob hravizory vstyhly točno ce zarejestruvaty… GODe! — Ja čuju, — vidpoviv kompjuter. — Vyjavyty reštky nemožlyvo. Udarna chvylia, spryčynena rozkryttiam zovnišnioji obolonky Kerra, kynula jich u bik afeliju. — A pryblyzno? — Vynykla neoznačenisť na parsek. — Ne može buty! — zdyvuvavsia Polasar. Nakamura tež buv zdyvovanyj. — Ja ne peven, čy doktor Rotmont maje slušnisť, — skazav GOD. — Možlyvo, ja neobjektyvnyj, bo tisniše sporidnenyj z «Havryjilom», aniž doktor Rotmont. Krim toho, ja obmežyv joho avtonomiju za oderžanymy vkazivkamy. — Stupiń sporidnenosti tut ni do čoho. — Komandyr liubyv GODovu kmitlyvisť. — Kažy, ščo znaješ. — Ja prypuskaju, ščo «Havryjil» chotiv tiľky znyknuty. Obernutyś na synguliarnisť. Vin znav, ščo v takyj sposib ni nam, ni jim ne zavdasť nijakoji škody, bo jmovirnisť zitknennia z cijeju synguliarnistiu praktyčno nuliova. Vona maje 10–50 diämetra protona. Švydše zitknuťsia dvi muchy, odna z jakych vyletila z Paryža, a druha — z ŃjuJorka. — Koho ty, vlasne, zachyščaješ? Doktora Rotmonta čy sebe? — Nikoho ne zachyščaju. Choč ja j ne liudyna, ale rozmovliaju z liuďmy. Imena «Hermes» j «Evridika» pochodiať iz Hreciji. Tož nechaj moji slova prozvučať, jak kolyś pid muramy Troji: oskiľky vy ne doviriajete tym, chto zaprogramuvav i poslav «Havryjila», ja klianuś olimpijciamy, ščo vyvert čerez kolaps ne bulo zakladeno v Žoden blok pamjati «Havryjila». Vin oderžav maxymum času na pryjniattia rišennia, tobto nanosekundnisť evrezy vzdovž usich jiji stovburiv, tobto 1032 — take bulo osnovne čyslo joho kombinatornoji množyny. Jak vin skorystavsia cijeju možlyvistiu, ne znaju, zate znaju, skiľky v nioho bulo času na pryjniattia rišennia. Vid trioch do čotyrioch sekund. Zanadto malo… Otož vin opynyvsia pered aľternatyvoju: vse abo ničoho. Jakby ne zamknuv prostir kolapsom, to vybuchnuv by, jak sto termojadernych bomb. Bo vyviľnena pid čas korotkoho zamykannia syla bula b vybuchom. Tut vin pereborščyv u protyležnyj bik, ščo garantuvalo imploziju v synguliarnisť i zaodno vsmoktalo snariady kvintian pid obolonku Kerra. GOD zamovk. Stirhard obviv pohliadom členiv ekipažu. — Harazd, ja beru ce do vidoma. «Havryjil» viddav bohovi dušu. A v tomu, čy vin dav mat Kvinti, my šče peresvidčymoś. Poky ščo lyšajemoś na misci. Chto čerhuje? — Ja, — skazav Tempe. — Harazd. Rešta možuť ity spaty. Na vypadok čoho prošu mene rozbudyty. — GOD ne spyť nikoly, — ozvavsia GOD.

Lyšyvšyś u sternovij rubci naodynci z pohašenymy vohniamy, pilot, mov plaveć u nevydymij vodi, obplyv jiji vzdovž matovych, slipych monitoriv, zdijniavsia pid steliu j, osiajanyj nespodivanoju idejeju, vidštovchnuvsia tak, ščob doletity do holovnoho vizoskopa. — GODe, — nehučno poklykav vin. — Sluchaju. — Pokažy meni šče raz ostanniu fazu honytvy. U pjatykratne spoviľnenomu tempi. — Optyčno? — Optyčno, v infračervonych promeniach, ale tak, ščob zobražennia ne duže rozmazuvalosia. — Ce sprava smaku, — vidpoviv GOD. Tijeji ž myti ekran zasvityvsia. Bilia ramky vyskočyly cyfry viddalemira. Vony meľkaly ne tak blyskavyčno, jak raniše. — Daj sitku na zobražennia. — Sluchaju. Stereometryčne porizane zobražennia vkrylosia bilymy chmaramy. Znenaćka vono zakolyvaloś, nemovby joho zalyvala voda. Liniji geodezyčnoji sitky počaly vyhynatysia. Vidstań miž holkoju «Havryjila» i peresliduvačamy zmenšuvalasia. Čerez upoviľnenisť use dijalosia, mov u kraplyni vody pid mikroskopom, koly do čornoji pylynky zavysi plyvuť komopodibni bacyly. — Dyferenciäľnyj viddalemir Doplera! — skazav pilot. — Evklidiv prostir utračaje svoji vlastyvosti, — vidhuknuvsia GOD, ale vvimknuv dyferenciätor. Vička sitky tremtily j vyhynalyś, ale vin pryblyzno vyznačyv vidstań. Komy buly vid «Havryjila» za kiľkasot metriv. Todi velyčeznyj obšyr planety pid pjatirkoju skupčenych čornych ciatok raptovo počav rozrostatyś, ščob zrazu ž pislia cioho povernutysia do zvyčnoho vyhliadu, ale vsi čorni ciatky znykly. Misce, de vony temnily chvylynu tomu, tremtilo, nače marevo. Potim spalachnulo slipučym purpurom, nače fontan svitnoji krovi, jaka, zblysnuvšy jasno-červonym puchyrem, poburila j zhasla. Chmary, na tysiači myľ rozkydani vybuchom, linyvo klubočylyś nad poverchneju okeanu, temnišoju za kontynentaľnyj bereh na schodi. Vikno ziajalo j dali, rozčynene navstiž, ale porožnie. — Hravimetry! — skazav pilot. — Sluchaju. Zobražennia ne zminylosia, tiľky geodezyčni liniji počaly zvyvatysia poseredyni, mov klubok pereplutanych nytok. — Mikrohraviskopija! GODe, ty ž znaješ, ščo meni treba! — Sluchaju. GOD jak zavždy hovoryv bezbarvnym holosom, odnak pilotovi včulysia notky zuchvaľstva. Nemovby mašyna, jaka pereveršuvala joho svojeju kmitlyvistiu, z pidkreslenoju nechittiu vykonuvala nakazy. Klubok pereplutanych geodezyčnych linij leď pomitno zatremtiv; trem skolychnuv hustu sitku j ščez. Geodezyčna plutanyna počala rozpriamliatyś. Na tli biloji planety z vyrvoju v chmarach, schožoju na velyčezne oko cyklona, znovu zjavylasia priamokutna sitka gravitacijnych koordynant. — «Havryjil» vystrelyv u sebe teravoľtovymy nuklonamy, tak? — zapytav pilot. — Tak. — De vin uziav dodatkovu energiju? Adže v nioho bula nadto mala masa dlia toho, ščob stysnuty vidstań do rozmiriv mikrodirky? — Teratron pry zamykanni dije jak syderator. Ubyraje v sebe energiju zzovni. — Vynykaje decyt? — Tak. — U vyhliadi negatyvnoji energiji? — Tak.

— U jakomu radiüsi? — Z nadsvitlovoju švydkistiu v pozaprostori — «Havryjil» uziav jiji v radiüsi miľjona kilometriv. — Čomu cioho ne vidčuly ni Kvinta, ni Misiać, ni my? — Bo ce kvantova pozyka v promižku Holenbacha. Pojasniuvaty dali? — Neobovjazkovo, — vidpoviv pilot. — Oskiľky kolaps stavsia protiahom miľjonnoji častočky nanosekundy, to vynykly dva koncentryčni horyzonty efektiv RamanaKerra. — Tak, — movyv GOD. Vin ne vmiv dyvuvatyś, odnak pilot vidčuv u ciomu slovi povahu. — Ce označaje, ščo synguliarnosti, jaka zalyšylasia vid «Havryjila», vže nemaje v ciomu sviti. Poličy, ščob perekonatysia, čy ja maju raciju. — Ja vže poličyv, — vidpoviv GOD. — Z imovirnistiu odyn do sta tysiač — synguliarnosti nemaje. — Todi naviščo ty rozpovidav otu baječku pro much? — zapytav pilot. — Imovirnisť use-taky ne nuliova. Za geodezyčnymy ruchamy, kolaps maje syľne heliofuhaľne bokove vypynannia i, zvivšy masy vsich til systemy do točok, možna vyrachuvaty fokus, de vykynulo ti jichni rakety… — Makrotuneľnym efektom. Tak? — Tak. — Rozmazuvannia ne može siahaty rozmiriv parseka. Vono musyť buty korotše. Rachuvaty vmijech? — Umiju. — Otže? — Prokladannia tuneliu vidbuvajeťsia z pevnoju imovirnistiu, a nezaležni jmovirnosti množaťsia. — Perekladimo ce na movu zdorovoho hluzdu. Krim Dzety, v cij systemi naličujeťsia devjať planet. Vynykaje nelinijna systema rivniań, jaka ne piddajeťsia integruvanniu, ale planety perejnialy obertaľnyj moment protosoncia, j masu vsijeji systemy možna perevesty v centr. — Ce duže netočno. — Netočno, ale ne na parsek. — Vy ščo, naležyte do tak zvanych fenomenaľnych rachivnykiv? — zapytav GOD. — Ni. Ja narodyvsia v ti časy, koly rachuvaly j bez kompjuteriv. Inakše kažučy, rachuvaly pryblyzno. Ti z mojich koleg, jaki ne vmily cioho robyty, vmyraly molodymy. Čoho movčyš? — Ne znaju, ščo kazaty. — Skažy, ščo ty — ne nepohrišnyj. — Ja — ne nepohrišnyj. — I ne povynen nazyvaty sebe GOD om. — Ce ne ja tak sebe nazvav. — Naviť žinka ne zdatna perebalakaty kompjutera. GODe, ty povynen vyrachuvaty dystrybuciju jmovirnosti vzdovž cioho tvoho parseka — vona maje buty dvomodaľna. Cej rajon ty naneseš na zorianu kartu i vranci peredasy komandyrovi razom z pojasnenniam, ščo tobi ne chotilosia cioho vyrachovuvaty. — Meni nichto ne nakazuvav. — Ja tobi nakazuju. Zrozumiv? — Tak. Na ciomu nična rozmova v rubci keruvannia zakinčylasia.

Matematyčno nadzvyčajno malojmovirne maje tu osoblyvisť, ščo vono vse ž taky inodi trapliajeťsia. Vid trioch peresliduvačiv, usmoktanych uhlyb stysnenoho prostoru j vykynutych gravitacijnoju relaxacijeju v napriamku afeliju, ne lyšylosia j slidu, odnak četvertoho «Hermes» znajšov i vziav na bort tiľky čerez visim dib. GOD pojasnyv cej spravdi ridkisnyj vypadok vytončenoju versijeju topologičnoho analizu z zastosuvanniam transnaľnych deryvativ ergodyky, ale Nakamura, jakyj dovidavsia vid Stirharda pro ničnu dyskusiju pilota z GODom, zauvažyv: do toho, ščo stalosia naspravdi, zavždy možna pidihnaty rozrachunky sprytnymy pryjomamy, vidomymy kožnomu, chto zajmajeťsia prykladnoju matematykoju. Koly pidjomnyky vtiahuvaly na bort korablia rozporotyj i zimjatyj ostov peresliduvača, Nakamura, prahnučy zadovoľnyty vlasnu cikavisť, spytav pilota, jak toj dijšov takoho čudovoho vysnovku. Tempe zasmijavsia. — Matematyk z mene nikudyšnij. Jakščo ja pro ce j rozmirkovuvav, to ne znaju, čy pravyľno. Ne pryhaduju, chto j koly perekonav mene: jakščo liudyna choče vyznačyty jmovirnisť vlasnoho narodžennia, to, vertajučyś po henealogičnomu derevu do baťkiv, babuś, didusiv, pradidiv, vona oderžyť imovirnisť, dosyť blyźku do nulia. Jakščo ne baťky zustrilysia vypadkovo, to didy. A koly dijdeš do serednioviččia, to bezlik cilkom možlyvych podij, jaki vykliučyly b usi začattia j polohy, neobchidni dlia toho, ščob vona narodylasia, biľša za bezlik usich atomiv u Kosmosi. Inšymy slovamy, kožen z nas ne maje aninajmenšoho sumnivu, ščo vin isnuje, choča cioho nijakoju stochastykoju ne vdalosia b peredbačyty kiľkasot rokiv tomu. — Zvisna rič — ale jake ce maje vidnošennia do efektiv synguliarnosti v promižku Holenbacha? — Ujavlennia ne maju. Mabuť, nijakoho. Na synguliarnostiach ja ne rozumijusia. — Na nych nichto ne rozumijeťsia. Papśkyj predstavnyk, možlyvo, skazav by, ščo ce bulo osiajannia zhory. — Zhory? Navriad. Prosto ja uvažno prydyvyvsia do zahybeli «Havryjila». Ja znav, ščo vin ne chotiv znyščuvaty svojich peresliduvačiv, čerez te robyv use ščo mih, aby ne zatiahty jich pid horyzont Kerra. Ja bačyv — ci vynyščuvači ne jšly ideaľno priamo za «Havryjilom». Jakščo vony vidriznialyś dystancijeju, to mohly vidrizniatyś i doleju. — I na cij pidstavi… Japoneć usmichnuvsia j sobi. — Ne tiľky. Rozrachunkova potužnisť maje svoju mežu. Meža cia nazyvajeťsia limes computibilitatis. GOD stojiť na cij meži. Vin ne čipaje rozrachunkiv, pro jaki jomu vidomo, ščo vony transkompjutabiľni i vin jich ne vhryze. Tomu vin naviť ne probuvav ce zrobyty, a ja mav take ščastia. Ščo kaže zyka pro ščastia? — Te same, ščo j pro oplesky odnijeju rukoju, — vidpoviv japoneć. — Ce dzen? — Tak. A teper prošu za mnoju — vas čekaje vynahoroda za znachidku. U siajvi vohniv, posered zaly, na diuralevij plyti čorniv ostov, schožyj na obvuhlenu rybynu. Sekcija vyjavyla vidomu vže dribnoklitynnu budovu, liuminovi dvyhuny pryvodu značnoji potužnosti j rozplavlenyj prystrij u nosovij častyni. Na dumku Polasara, ce buv lazeromet, ale Nakamura vvažav, ščo ce švydše — osoblyvyj typ svitlovoho vohnehasnyka tiahy, oskiľky jšlosia pro polonennia «Havryjila», a ne pro joho destrukciju. Polasar zaproponuvav vykynuty ci sorokametrovi reštky z korablia, bo vony razom zi spijmanymy raniše zajnialy majže pivzalu. Naviščo obertaty zal na sklad motlochu? Eľ-Saliam zaprotestuvav. Vin chotiv zberehty bodaj odyn ekzempliar, najkrašče — ostannij, choča, koly komandyr zapytav joho, jaka v ciomu potreba, vin ne zmih vystavyty žodnoho raciönaľnoho argumentu. Vyrišuvaty problemu dovelosia Stirhardovi. Vvažajučy, ščo stanovyšče radykaľno zminylosia, vin chotiv počuty vid svojich liudej, jakyj krok vony vvažajuť teper najkraščym. Pislia vykynennia za bort reštok

suputnykiv mala vidbutysia narada. Obydva zyky pišly speršu do Rotmonta, ščob, jak serdyto kynuv Polasar, «pidhotuvaty vstupnu dopoviď i pohlybyty bibliograju». I spravdi, cia trijka prahnula vyrobyty spiľnu pozyciju, bo z momentu zahybeli «Havryjila» sered ekipažu možna bulo pomityty symptomy rozkolu. Važko skazaty, chto peršyj vymovyv slova «demonstracija syly». Harrach vyslovyvsia za taku taktyku vidrazu, Eľ-Saliam — iz zastereženniamy, zyky z Rotmontom buly proty, a Stirhard, choč vin tiľky sluchav, zdavaloś, buv na jichniomu boci. Inši utrymalysia vid obhovorennia. Pid čas narady dumky oboch grup rizko rozijšlysia. Kirsting, mabuť, sam toho ne bažajučy, pidtrymav prychyľnykiv demonstraciji syly. — Nasyľstvo — argument nesprostovnyj, — zajavyv narešti Stirhard. — U mene je try zasterežennia proty p; ijeji strategiji, i kožne z nych — zapytannia. Čy my spravdi majemo perevahu? Čy može takyj šantaž spryjaty vstanovlenniu kontaktu? I čy budemo my hotovi zdijsnyty naši pohrozy, jakščo kvintiany nam ne pidkoriaťsia? Zapytannia rytoryčni. Nichto z nas ne zmože na nych vidpovisty. Naslidky strategiji, jaka spyrajeťsia na demonstraciju syly, važko peredbačyty. Jakščo chtoś dotrymujeťsia inšoji dumky, to nechaj vyslovyťsia. Desiať čolovik u kajuti komandyra vyčikuvaľno perezyralyś. — Ščo stosujeťsia mene j Eľ-Saliama, — ozvavsia Harrach, — to my chočemo, ščob komandyr zaproponuvav svoju aľternatyvu. My nijakoji aľternatyvy ne bačymo. My v bezvychodi. Mabuť, ce vsi rozumijuť. Pohrozy, demonstracija syly, šantaž — ci slova zvučať prosto hydko. Realizovani, vony možuť pryzvesty do katastročnych naslidkiv. Naša perevaha važyť zaraz najmenše. Sprava ne v tomu, volodijemo my cijeju perevahoju čy ni, a v tomu, čy dumatymuť tak vony i čy zdaduťsia nam bez boju. — Boju?.. — lunoju povtoryv černeć. — Sutyčky. Zitknennia. Tak dlia vas, otče, zvučyť krašče? Evfemizmiv treba unykaty. Pohroza syloju, bajduže, jakoho vona rodu, musyť buty reaľna, bo pohrozy, za jakymy ne stojiť šans vykonannia, taktyčno j strategično ničoho ne varti. — Nedomovok slid unykaty, — kyvnuv holovoju Stirhard. — Ščopravda, možlyvyj takož blef… — Ni, — zaprotestuvav Kirsting. — Blef peredbačaje bodaj minimum obiznanosti z pravylamy hry. My ž ne znajemo žodnych pravyl. — Harazd, — pohodyvsia Stirhard. — Prypustimo, my majemo solidnu perevahu j možemo jiji prodemonstruvaty, ne zavdajučy jim bezposerednio nijakoji škody. Ce bula b javna pohroza. Jakščo taki vmovliannia ni do čoho ne pryveduť, Harrach, to, za tvojeju versijeju, my zmušeni budemo daty jim bij, abo, jak minimum, pryjniaty joho j vidbyty. Ce ne duže spryjatlyvi peredumovy porozuminnia. — Spravdi, ne duže, — pidtrymav komandyra Nakamura. — Ce najhirša z vychidnych pozycij, jaki tiľky možna sobi ujavyty. Ale inšoho vychodu č nas nemaje. — Čy možna meni dokynuty slovo? — ozvavsia Arago. — My ne znajemo, čomu vony namahalysia zachopyty «Havryjila». Najïmovirniše, aby zrobyty z nym te same, ščo zrobyly my z dvoma jichnimy suputnykamy poblyzu Junony. A my ne vvažajemo sebe agresoramy. My chotily poznajomytysia z tvorinniamy jichnioji techniky. Vony chotily poznajomytysia z našymy. Ce prosta symetrija. Otož ne treba hovoryty pro pokazovu destrukciju, demonstraciju syly, vijnu. Pomylka — ce ne obovjazkovo zločyn. Ale vona može buty j zločynom. — Tut nemaje nijakoji symetriji, — zaperečyv Kirsting. — Zahalom my poslaly visim miľjoniv bitiv informaciji. My podavaly sygnaly z «Posla» vprodovž biľš jak simdesiaty hodyn na vsich smuhach. My peredaly kody j instrukciji dlia rozšyfruvannia. Poslaly spusknyj aparat bez žodnoho gramu vybuchivky. Ščo stosujeťsia peredanych vidomostej — my povidomyly koordynaty našoji Soniačnoji systemy, zobražennia Zemli, kontur vynyknennia zemnoji biösfery, dani pro antropohenez — cilu encyklopediju. I zyčni stali, pošyreni v usiomu Kosmosi, ščo jich vony povynni dobre znaty.

— Ale pro syderaľnu inženeriju, pro holenbachivśku foraministyku, pro odynyci Hejzenberga tam, mabuť, ne bulo ni slova, pravda ž? — zapytav Rotmont. — I pro naši pryvodni systemy ta gravitacijnu lokaciju, pro veś proekt SETI, pro «Evridiku», pro hraseriv, pro Hadesa… — Ni. Ty najkrašče znaješ, čoho tam ne bulo, bo ty osobysto skladav ciu programu dlia «Posla», — skazav Eľ-Saliam. — Ni pro tabory znyščennia, ni pro svitovi vijny, ani pro vohnyšča j pro vidiom. Adže koly chtoś prychodyť z peršym vizytom, to ne vykladaje vse na stil pro svoji hrichy, pro hrichy baťka, materi j tak dali. Jakby my v zahaľnych rysach i cilkom ščyro povidomyly, ščo vmijemo robyty z planet, biľšych za jichnij Misiać, reči, jaki vmiščajuťsia v zamkovij šparyni, to nyni oteć Arago skazav by, ščo z našoho boku ce buv počatok moraľnoho šantažu. — Proponuju sebe na roľ arbitra, — vtrutyvsia Tempe. — Jakščo kvintiany i ne sydiať u pečerach, ne vykrešujuť vohoń iz kamenia j astronavtyka. v nych — normaľna rič, prynajmni v centri jichnioji systemy, to vony dobre rozumijuť, ščo my prybuly do nych ne na veslach i ne n&ľt;ji vitryľnyku. I same te, ščo my poprostu prybuly z vidstani soteń parsekiv, označaje biľše, niž demonstracija bicepsiv. — Recte. Habet17, — šepnuv Arago. — Tempe maje slušnisť, — pohodyvsia komandyr. — Samoju vže svojeju pojavoju my mohly jich stryvožyty. Osoblyvo, jakščo vony šče ne zdatni do galaktodromiji, ale vže znajuť, jaki potužnosti v nij neobchidni… Až do zapusku «Posla» my vvažaly, niby vony pro nas ničoho ne znajuť. Jakščo pomityly naš «Hermes» nabahato raniše — a my kružliajemo tut uže tretij misiać — to naša movčanka j maskuvannia mohly vyklykaty v nych žach. — Perebiľšuješ, astrohatore, — rozdratovano znyzav plečyma Harrach. — Nitrochy. Ujavy sobi, ščo nad Zemleju tysiača devjatsot pjatdesiatoho čy tysiača devjatsot devjanostoho roku povysly mižgalaktyčni krejsery zavdovžky v myliu. Naviť jakby z nych sypavsia samyj šokolad, vynyklo b nejmovirne sumjathia, perepoloch, polityčni kryzy, panika. Kožna cyvilizacija na stadiji velykoderžavnosti ne može ne maty bezliči vnutrišnich koniktiv. Ne treba nijakoji demonstraciji syly, bo same vže podolannia sta parsekiv je takoju demonstracijeju… — Nu harazd, komandyre. Ščo, po-tvojemu, nam teper treba robyty? Jak my povynni jim dovesty, ščo prybuly z myrnymy j druželiubnymy namiramy? Jak my možemo jich zapevnyty, ščo ničym jim ne zahrožujemo, ščo my — exkursija dobrych skautiv pid opikoju sviaščenyka, koly čotyry jichni najdoskonališi bojovi mašyny, v pjatdesiat raziv važči za našoho archangela, «Havryjil» zdmuchnuv u pozačasovyj prostir, mov ti porošynky? Eľ-Saliam i ja, baču, pomylialysia. Pryjšly hosti z kvitočkamy, v dvori na nych napav hospodariv sobaka, odyn z hostej zamachnuvsia na nioho parasolem i nechotiačy štryknuv hospodarevu titku. Ničoho rozvodytysia pro demonstraciju syly, bo ce vse odno, ščo balakaty pro torišnij snih. Demonstracija vže vidbulasia! — ne bez rozdratuvannia provadyv Harrach, šyroko vsmichajučyś do komandyra j dyvliačyś na čencia. — Asymetrija zovsim ne tam, de vam zdajeťsia, — skazav dominikaneć. — Tym, chto nas ne rozumije, my ne možemo prynesty dobrych novyn. Jangoľśkych namiriv ne možna dovesty, poky ce tiľky namiry. Zamisť cioho možna dovesty ZLO, zavdajučy škody. Ce circulius vitiosus: aby porozumityś, my povynni perekonaty kvintian u našych myroliubnych namirach, a dlia toho, ščob perekonaty jich u našych myroliubnych namirach, z nymy speršu treba porozumitysia… — Jak že vsioho toho, ščo stalosia j ščo šče može statysia, ne vrachovuvaly naši velyki myslyteli, avtory proektu j dyrektory SETI i SETI? — zapytav Tempe, rozliu-

17 Tut: Zwisno, ce same tak (łat.).

tyvšyś. — I teper ce vpalo na nas jak hrim z jasnoho neba? Prosto jakeś nečuvane bezhluzdia! Kajutu vypovniuvaly zapaľni holosy. Stirhard movčav. Vin dumav pro ts, ščo, ne usvidomliujučy vsijeji serjoznosti spravy, v cij bezhluzdij superečci vony dajuť vychid zlosti, nespromožni nalahodyty kontakt iz Kvintoju. Ce bulo naslidkom tryvožnych nočej, marnych spodivań vid doslidžeń Misiacia, buduvannia hipotez, jaki, zamisť daty dostup do neznajomoji cyvilizaciji, rozsypalysia, mov kartkovi budynočky. Odni vidčuvaly sebe čerez ce v tisnomu kiľci nerozvjaznych zahadok, a inšych nadychnula pidozra «tych» u kolektyvnij paranojji. Jakščo na Kvinti j spravdi panuvala paranojja, to v zaraznij formi. Stirhard pomityv: indykator nad joho stolykom bilia ližka v hlybyni kajuty temnyj. Chtoś išov do nioho j perekynuv u rubci keruvannia rubyľnyk, vidrizajučy centraľnyj mozok korablia vid joho kabiny, nemovby bažav unyknuty motorošnoji j logičnoji prysutnosti GODa. Stirhard ne spytav, chto ce zrobyv. Znav, ščo sered ekipažu nemaje bojahuza čy brechuna, jakyj vidpersia b od cioho včynku; ce mohlo buty prosto neusvidomlenym aktom, jak, skažimo, prykryttia vlasnoji nahoty pered storonnimy, instynktyvne j švydše, niž počuttia soromu. Otož komandyr ničoho ne skazav, ale vvimknuv terminaľ i zažadav vid GODa optymaľnoho prognozu rišeń. GOD zasterih, ščo brakuje danych dlia optymizaciji zachodiv. Pidtext — Nemynučyj antropocentryzm. Liudy vyslovliujuťsia pro sebe j pro inšych dobre abo pohano. Te ž same stosujeťsia j jichnioji istoriji. Bahato chto vvažaje jiji nagromadženniam žorstokosti, bezhluzdych zavojuvań, bezhluzdych naviť z pohliadu etyky, bo ni napadnykam, ni žertvam vony ne prynosyly ničoho, krim pliundruvannia kuľtur, zanepadu imperij, na rujinach jakych vyrostaly novi. Odne slovo, bezlič liudej stavyťsia do svojeji istoriji zi znevahoju, ale majže nichto ne vvažaje jiji košmarnym, najstrachitlyvišym z možlyvych psychozojičnych excesiv u vsiomu Vsesviti ne vvažaje Zemliu planetoju vbyvć, jedynym z miľjoniv nebesnych til, zalytym krovju i kryvdoju, jak naslidkamy Rozumu. Zahalom liudy v hlybyni duši nesvidomo, bo nikoly ne vdajuťsia do takych rozdumiv, usiu zemnu istoriju vid paleopitekiv j avstralopitekiv až do sučasnosti vvažajuť «normaľnoju», typovym elementom, ščo nibyto často projavliajeťsia v usiomu kosmičnomu bezmiri. Odnak u ciomu pytanni ničoho šče nevidomo j ne isnuje metodu, jakyj dozvoliav by z informacijnoho nulia vyvesty ščoś biľše, niž nuľ. Diägrama Ortehy-Nejssla pokazuje tiľky serednij čas, jakyj viddiliaje narodžennia protokuľtury vid technologičnoho vybuchu. Kryva diägramy, tak zvana holovna linija psychozojikiv, ne vrachovuje ni biölogičnych, ni sociäľnych, ni kuľturnych, ni polityčnych faktoriv, jaki spiľno formujuť konkretnu istoriju Rozumnych. Na ciu vykliučnisť daje pravo zemnyj dosvid, bo vplyvy riznych viruvań i kuľtur, suspiľnych form j ideologiji, kolonizaciji j dekolonizaciji, rozkvitu j zanepadu zemnych imperij ni v čomu ne porušyly ruchu kryvoji techničnoho zrostannia. Ce — parabolična kryva, bajduža v svojemu rozvytku do vsich pereškod — našesť, epidemij, henocydu, oskiľky technologija, zmicnivšy odyn raz, staje zminnoju, nezaležnoju vid cyvilizatorśkoho pidgruntia, integrovanoju logičnoju kryvoju avtokatalizu. Vydymi v mikroskopičnomu masštabi vidkryttia i vynachody zdijsniuvaly liudy, poodynci abo grupamy, tiľky buchhalterija može vyvesty tvorciv za dužky, bo vynachody porodžujuť vynachody, vidkryttia pryvodiať do novych vidkryttiv, i cej pryskorenyj ruch tvoryť vlasne parabolu, jaka pozirno zlitaje v neskinčennisť. Cia kryva zhynajeťsia zavždy v krytyčnij točci, bo jakščo technologijam expansiji ne pryjduť na dopomohu technologiji poriatunku abo zaminy biösfery, dana cyvilizacija vchodyť u fazu znyščennia jak kryza kryz. Koly stane ničym dychaty, ne bude komu robyty novi vidkryttia j oderžuvaty Nobelivśki premiji. Otže, za danymy kosmologiji j astrozyky, holovna linija Ortehy-Nejssla vrachovuje tiľky hranyčnu nesučisť danoji biösfery, jaka nazyvajeťsia takož jiji hranyčnoju

technologičnoju vantažopidjomnistiu, ale meža nesučosti zaležyť ne vid anatomiji čy suspiľnych form kolektyvnoho žyttia, a vid zyko-chimičnych vlastyvostej planety, jiji ekosferyčnoho roztašuvannia ta inšych kosmičnych faktoriv, vkliučajučy zoriani, galaktyčni vplyvy i tak dali. Tam, de biösfera maje mežu vantažopidjomnosti, holovna linija rozryvajeťsia. Ce označaje, ščo okremi cyvilizaciji zmušeni pryjmaty hlobaľni rišennia z pryvodu svojeji podaľšoji doli, a koly vony ne chočuť čy ne možuť jich pryjniaty zadlia samoporiatunku, to hynuť. Rozryv holovnoji liniji zbihajeťsia z tak zvanoju horišnioju ramoju vikna kontaktu. Cia rama, abo meža, ščo maje nazvu takož barjeru zrostannia, svidčyť pro te, ščo vid suciľnoho stovbura, jakym je holovna linija, vidchodiať vidhalužennia, bo riznomanitni cyvilizaciji v neodnakovyj sposib prodovžujuť svoje daľše isnuvannia. Choč dosi sprava šče ne dijšla do obminu informacijeju z žodnym psychozojikom, z rozrachunkiv vidomo, ščo ne isnuje tiľky odne optymaľne rišennia jak najdoskonališyj vychid z nebezpeky, spryčynenoji poškodženniam biösfery z boku technosfery. Objednana cyvilizacija takož ne maje pered soboju jedynoho šliachu, ščo jaknajkraščym čynom riatuje jiji vid usich nagromadženych dylem ta nebezpek. Nu, a dana sytuacija — to naslidok nepravyľnych dij, vyklykanych vidchylenniam od programy expedyciji. Zhidno z GODom, zrobleno nyzku chybnych krokiv z tijeji prostoji pryčyny, ščo koly jich robyly, vony ne zdavalysia chybnymy, jichnij dosyť-taky fataľnyj balans vyjavyvsia lyše v retrospekciji. Korotše kažučy, «Hermes» bulo vvedeno v paradox Arrova, jakyj poliahaje oś u čomu: toj, chto na ščoś vidvažujeťsia, namahajeťsia realizuvaty konkretni cinnosti, pryčomu kožna z nych veľmy važlyva, ale vony odnakovoju miroju nezdijsnenni. V gabaryti miž maxymaľnym ryzykom i maxymaľnoju oberežnistiu vynykla rivnodijuča, z jakoji nelehko bude vybratyś. GOD ne vvažav, ščo komandyr maje nesty vidpovidaľnisť za bezvychiď, u jakij vony opynylysia, bo vin, komandyr, prahnuv pojednaty ryzyk iz zavbačlyvistiu. Pislia zachoplennia kvintianśkych orbiteriv za Junonoju i vyjavlennia jichnich virojidiv Stirhard upav u nadmirnu oberežnisť — maskuvav korabeľ i ne posylav Kvinti sygnaliv, kotri spoviščaly pro vizyt iz Kosmosu. Cina takoji zavbačlyvosti projavliajeťsia zaraz. Druhoju pomylkoju bulo nadannia «Havryjilovi» nadto velykoji avtonomiji, tobto nadmirnoji samostijnosti. Cej paradox takož vynyk vid zajvoji oberežnosti j chybnoji peredumovy, niby «Havryjil», perevažajučy švydkistiu orbitery čy rakety Kvinty, zdijsnyť posadku, ne davšy sebe perechopyty. Ščob vin mih rozvynuty taku švydkisť, joho osnastyly teratronnym pryvodom. A ščob mih vin pislia posadky naležno reaguvaty na nespodivanu povedinku hospodariv, joho zabezpečyly až nadto rozumnym kompjuterom. Programa SETI peredbačala poslannia peršych lehkych zondiv, ale vid cioho dovelosia vidmovytyś, koly dyplomatyčni radiöoperaciji «Posla» skinčylysia krachom. Choča nichto j ne dumav, ščo «Havryjil» peretvoryť svij pryvodnyj agrehat u syderaľnu jadernu harmatu, ce vse-taky stalosia. Čerez nadmirnu vynachidlyvisť «Havryjilovoho» kompjutera, zamisť vykonaty programu, vsi opynylysia v pastci. Teper uže ne možna bulo posylaty novych zondiv, tak niby ničoho j ne stalosia. Nova sytuacija vymahala novoji taktyky. Dlia jiji obmirkuvannia GODovi znadobyťsia dvadciať hodyn. Na tomu j porišyly. Pislia večirnioho čerhuvannia pilot ne mih zasnuty. Vin vertavsia dumkamy do narady, z jakoji ničoho dlia sebe ne vynis, krim posylenoji vidrazy do GODa. Cej najvyščyj elektronnyj rozum, može, j volodiv prekrasnoju logikoju, prote efekty jiji buly vkraj farysejśki. Vnaslidok dopuščenych pomylok vony vidchylylysia vid programy, ale v ciomu ne zavynyv ni komandyr, ni GOD, ščo vin zumiv duže švydko dovesty. Paradoxy Arrova, bahatyj lychymy naslidkamy kamuiaž unaslidok nadmirnoji pidozrilyvosti kvintian, vyklykanoji «sabotažnyćkoju» hipotezoju pochodžennia virojidiv, teper ce blyskuče doviv GOD… A chto veś čas pryslužuvavsia svojimy poradamy komandyrovi? Pryvjazanyj do ližka, bo na korabli panuvav stan nevahomosti, Tempe zreštoju tak

rozliutyvsia, ščo pro son ne mohlo buty j movy. Todi vin uvimknuv nad uzholivjam indyviduaľnu lampu, vytiah z-pid ližka «Programu korablia «Hermes» i zachodyvsia čytaty. Speršu perehlianuv zahaľni položennia, jaki stosuvalyś Kvinty. Knyžku ciu vydrukuvav kompjuter pered samisińkym startom z «Evridiky», na osnovi zibranych j obroblenych astrozyčnych sposterežeń: kvintiany volodijuť energijeju pryblyzno v 1030 ergiv. Otže, jichnia cyvilizacija perebuvaje na dosyderaľnomu rivni. Holovni džerela energiji — očevydno, termojaderni reakciji zorianoho typu, ale sylovi ustanovky NE vyvedeno v kosmičnyj prostir. Imovirno, jichnia energetyka pislia vyčerpannia vykopnych vydiv palyva, jak i zemna, projšla periöd vykorystannia uranidiv, podaľša expluatacija jakych pislia osvojennia cyklu Bete vyjavylasia nerentabeľnoju. Zdajeťsia malojmovirnym, ščob planeta protiahom ostannich sta rokiv projšla čerez vijny z zastosuvanniam jadernoji zbroji. Cholodna ekvatoriäľna pliama ne mohla buty naslidkom takoji vijny. Postatomna jaderna zyma ohornula b praktyčno vsiu planetu, oskiľky pidniati v stratosferu masy pylu zbiľšujuť aľbedo vsijeji kuli. Pryčyny prypynennia budivnyctva liodovoho kiľcia z okeaničnych vod nevidomi. Tempe propustyv pid paľciamy storinky, povni diägram i tablyć, až poky znajšov rozdil «Riveń cyvilizaciji. Hipotezy». «I. Kvintu rozdyrajuť vnutrišni konikty, značnoju miroju spryčyneni technologičnymy faktoramy. Na taku dumku navodyť najavnisť antahonistyčnych deržav abo inšych agrehacij. Era javnych zbrojnych incydentiv uže mynula j do vaslidku typu «peremožci — peremoženi» ne pryzvela, a poviľno perejšla u fazu tajemnoho vijśkovoho protystojannia». V ciomu misci, vže na bortu «Hermesa», bulo vklejeno vstavku GODovoho avtorstva: «Odyn z argumentiv na korysť kryptovojennoho koniktu — parazyty dvoch suputnykiv Misiacia. Pry cij interpretaciji bloky suprotyvnykiv spivisnujuť u takomu stani, jakyj ne je ni klasyčnym myrom, ni klasyčnoju vijnoju v rozuminni Klauzevica. Krim boroťby na frontach kryptomachičnoho typu, vony obminiujuťsia klimatyčnymy udaramy, vzajemnoju katalityčnoju erozijeju technoprodukujučych potenciäliv. Ce mohlo zirvaty tvorennia liodovoho kiľcia, oskiľky tut potribne bulo zahaľne spivrobitnyctvo». Nastupnyj vysnovok pochodyv znovu z «Evridiky»: «Jakščo isnujuť taki antahonistyčni grupy j vony zmahajuťsia miž soboju neklasyčnym sposobom, to kontakt iz buďjakym kosmičnym pryšeľcem može buty značno utrudnenyj. Apriöri zdobuttia kosmičnoho sojuznyka — malojmovirnyj šans dlia kožnoji iz storin, jakščo jich tiľky dvi. Bo inoplanetiany ne matymuť žodnoji vyhody stavaty v konikti na toj čy toj bik. Kontakt može vidrazu ž vyjavytyś kapsulem, jakyj tycha, postijno tlijuča i vperta kryptomachična vijna oberne na lobove zitknennia oboch storin i syl. Pryklad: chaj na planeti isnujuť bloky A, B j V, jaki vojujuť miž soboju. Jakščo B vstupyť u kontakt iz pryšeľcem, to ce bude vyklykom dlia A i V, jaki vidčujuť dlia sebe velyku nebezpeku. Vony možuť abo atakuvaty pryšeľcia — ščob vin ne zbiľšyv potenciälu B — abo razom atakujuť B. Bo sytuacija stane nestabiľnoju, a v buď-jakij nestabiľnosti dostatnio storonnioho faktora z velykym techničnym potenciälom (takym potenciälom povynen volodity pryšeleć, jakščo vin zumiv zdijsnyty galaktyčnyj strybok) — ščob sprava dijšla do eskalaciji vorožych dij». «2. Kvinta — federacija abo protektorat. Na nij nemaje rivnosyľnych antahonistiv, oskiľky odna velykoderžavna storona pidkoryla vsiu planetu. Take pidkorennia — čy to vnaslidok peremožnoji vijny, čy vnaslidok myrnych dij — takož ne stvoriuje peredumov dlia kontaktu z galaktyčnym pryšeľcem. Ne treba prypysuvaty vseplanetnij deržavi ni demoničnych, ni imperiälistyčnych namiriv ščodo inoplanetian. U namirach zmodeliovanoji v takyj sposib Kvinty — ne znyščennia pryšeľcia, a rozladnannia joho planiv usta-

novyty kontakt — zokrema vysadytyś na planeti. Technologični dary, jakych možna spodivatysia vid pryšeľcia, lehko možuť vyjavytyś daramy zhubnymy. Sproby utrymaty pryšeľcia v posluchu, aby ne porušyv panujučoji sociöpolityčnoji rivnovahy, možuť rykošetom udaryty same po cij rivnovazi. Otož i v takij systemi možlyve nebažannia kontaktu. Ce — spriamovana v Kosmos polityka pid nazvoju PERFIS (Perfect Isoliation 18), za analogijeju do istoryčnoji brytanśkoji spliendid isoliation19. Vysota informacijnych barjeriv kontaktu, jakyj povynen podolaty pryšeleć, neoznačena». «3. Za tverdženniam Hoľhera, Krocha ta jichnich poslidovnykiv, objednana planeta, na jakij nemaje ni peremoženych, ni peremožciv, syľnoji vlady j ponevolenych, tež može ne prahnuty kontaktu. Holovni dylemy takoji cyvilizaciji, jaka schodyť iz liniji Ortehy-Nejssla poblyzu verchnioji zony vikna, zmišujuťsia na styku jiji kuľtury i technologiji. Kuľtura zavždy vidznačajeťsia rehuliatyvnym vidstavanniam stvoriuvanych pravovych i zvyčajevo-etyčnych norm ščodo technologiji v parabolityčnomu pryskorenni. Technologija umožlyvliuje vže te, ščo zaboroniaje kuľturna tradycija. Pryklady: henetyčna inženerija, zastosovuvana do liudynopodibnych istot; rehuliuvannia stati; transplantacija mozku i t. d. Rozhliadanyj u ciomu svitli kontakt iz pryšeľciamy vyjavliaje dvojistisť. Planetarna storona, vidkydajučy kontakt, neobovjazkovo povynna cym samym prypysuvaty pryšeľciam voroži namiry. Pobojuvannia suttieviši. Vvedennia radykaľno novych technologij može destabilizuvaty suspiľni vzajemyny, naslidkiv ne možna peredbačyty. Ce ne. stosujeťsia ni radiö, ni vsich inšych dystancijnych kontaktiv, oskiľky pryjmači sygnaliv možuť na vlasnyj rozsud vykorystaty abo znechtuvaty oderžanu informaciju». Tempe vže stomyvsia, ale son šče ne brav joho. Vin perehornuv kiľka rozdiliv i zachodyvś čytaty ostannij pro proceduru kontaktu. Proekt SETI vrachovuvav, usi podani vyšče trudnošči porozuminnia hostia z potencijnym hospodarem. Otže, expedyciju slid osnastyty speciäľnymy zasobamy zvjazku, a takož avtomatamy, jaki tež bez poperednich perehovoriv povynni pered posadkoju spovistyty pro myrnyj charakter expedyciji. Vstupna procedura — riznovariäntna. Peršym poperedženniam pro prybuttia korablia z Zemli bude posylannia promeniv na zaznačenych u dodatku diäpazonach radiö, teplovych, svitlovych, uľtraöletovych chvyľ, a takož promeniv u korpuskuliarnij smuzi. Vodnočas pry vidsutnosti vidpovidi, a takož pry oderžanni vidpovidi nezrozumiloji, na vsi kontynenty bude poslano spuskni aparaty, čyji navidni sensory naciliaťsia u značni skupčennia zabudov. U knyžci bula takož velyka kiľkisť maliunkiv, schem ta opysiv. Kožen spusknyj aparat mistyv u sobi peredavaľno-pryjmaľne ustatkuvannia, a takož dani pro Zemliu ta jiji žyteliv. Jakby j cej krok ne vyklykav spodivanoji reakciji j ne pospryjav nalahodženniu zvjazku, maly zdijsnyty posadku skynuti z bortu važči zondy, osnaščeni kompjuteramy, zdatnymy davaty pojasnennia, pryvčaty do vizuaľnych, taktyľnych, a takož akustyčnych kodiv. Cia procedura bula nemynuča, oskiľky kožen nastupnyj krok buv prodovženniam poperednioho. Perši spuskni aparaty mistyly indykacijni emitery odnorazovoho vykorystannia, jaki mohlo pryvesty v diju tiľky hrube poškodžennia jichnioho kožucha, spryčynene ne avarijeju čy žorstkoju, posadkoju, a navmysnym bezdyskursyvnym demontažem. Pilotovi duže podobavsia takyj naukovyj sposib vyznačennia sytuaciji, koly jakyjś trohlodyt počne rozbyvaty kreminnoju sokyroju tranzystornoho poslancia liud-

18 Ciłkowyta izolacija (łat.). 19 Błyskucza izolacija (angł.).

stva; «bezdyskursyvnyj demontaž» vidbuvajeťsia I todi, podumav vin, koly zacidyty kohoś tak, ščo vsi joho zuby vylitajuť bez zajvych sliv. Indykatory, vyroščeni z monokrystaliv, vidznačalysia takoju stijkistiu, ščo mohly poslaty sygnal, naviť jakby spusknyj aparat bulo znyščeno za odnu myť, napryklad, vybuchivkoju. Dali programa detaľno znajomyla z modeliamy cych poslanciv, opysuvala zalpy, jakymy jich treba synchronno spriamovuvaty v obrani miscia posadky-ščob žoden kontynent, žoden rajon ne buv postavlenyj u pryvilejovane stanovyšče abo, navpaky, obijdenyj uvahoju i tak dali. Knyžka mistyla takož votum separatum20 grupy expertiv SETI, vyraznykiv krajnioho pesymizmu. Nemaje, zapevnialy vony, nijakych materiäľnych zasobiv, peresylań čy lehkych dlia rozšyfruvannia zapevneń, kotri ne možna bulo b vytlumačyty jak pidstupne prykryttia agresyvnych namiriv. Pryčyna cioho — nemynuča riznycia v technologičnomu rivni. Javyšče, jake v XIX, a nadto v XX stolitti nazyvaly honkoju ozbrojeń, zjavylosia na svit razom z paleopitekom, koly vin zamisť sokyry zastosuvav dovhi stehnovi kistky antylop, troščačy čerepy ne lyše šympanze, adže v kategorijach gastronomiji vin buv kanibal. Odnak koly nauka, maty technologiji, ščo rozvyvalaś švydkymy tempamy, vynykla na perechresti seredzemnomorśkych kuľtur, vojenni uspichy evropejśkych, a potim i pozaevropejśkych deržav, jaki vojuvaly miž soboju, ne zabezpečyly žodnij z nych vyrišaľnoji perevahy nad inšymy. Jedynyj vyniatok iz cioho pravyla — atomna zbroja, prote Spolučeni Štaty utrymuvaly na neji monopoliju lyše neznačnyj čas. Zate technologična prirva miž cyvilizacijamy v Kosmosi maje buty velyčezna. Ba naviť biľše — popadannia na cyvilizaciju, ščo dosiahla takoho rivnia rozvytku, jak zemna, praktyčno nemožlyve. Bulo v ciomu hrubomu tomi šče bahato včenych spekuliacij. Pryšeleć, jakyj choče vidkryty nedorozvynenym hospodariam usi tajemnyci syderaľnoji inženeriji, krašče b uže davav ditiam hratysia hranatamy z vyjniatoju čekoju. Jakščo ž vin NE vidkryje jim svojich znań, to narazyťsia na pidozru v dvolykosti, v bažanni panuvaty nad nymy, ščo tak pohano i tak nedobre. Hlybyna vysnovkiv zdolala narešti čytača, jakyj zavdiaky programi SETI zasnuv micnym snom z knyžkoju v ruci j pry svitli lampočky. Vin išov vuźkoju vulyčkoju, povz osvitleni soncem budynky. Bilia bramy bavylysia dity, pomiž viknamy vysila na švorkach bilyzna. Nerivnyj bruk, ukrytyj smittiam, škirkamy bananiv, ohryzkamy, peretynala stična kanava. Daleko vnyzu očam vidkryvsia port, zabytyj vitryľnykamy, na pliaž linyvo nakočuvalysia dribni chvyľky, miž vytiahnenymy na pisok čovnamy sochly rybaľśki siti, na mori, hladeńkomu až do obriju, blyščala soniačna dorižka. Joho suprovodžuvav važkyj duch smaženoji ryby, seči, oliji, vin ne znav, jak tut opynyvsia. A vtim, ni: vin znav ce duže dobre — adže ce buv Neapoľ, male smahliave divča kryčučy bihlo za chlopcem, jakyj utikav z mjačem, zupyniavsia, vdavav, ščo viddaje jij mjača, a koly vono pidbihalo, znovu vtikav. Inši dity ščoś vyhukuvaly poitalijśkomu, žinka, jaka vychylylasia z vikna, rozpatlana, v ničnij soročci, znimala zi švorky, natiahnenoji nad vulyčkoju, vysochli kombinaciji, spidnyci. Nyžče počynalysia potriskani kamjani schody. Znenaćka vse zdryhnulosia, zalunaly kryky, stiny počaly padaty, vin, mov ukopanyj, stojav u chmarach vapnianoho pylu, zasliplenyj, ščoś zavalylosia pozad nioho, i kryky, lement žinok, hurkit cehly zahlušyv hurkit zemletrusu. Terramoto, terramoto 21 — ci vyhuky potonuly v inšomu hurkoti, jakyj povoli narostav, posypalysia šmatky štukaturky, vin zatulyv rukamy holovu, vidčuv udar v oblyččia j prokynuvsia, ale zemletrus ne prypyniavsia. Strachitlyva syla vdavliuvala joho v postiľ, 20 Okrema dumka (łat.). 21 Zemłetrus (itał.).

vin namahavsia pidchopytyś, ale trymaly zastebnuti remeni, knyžka vdaryla joho v lob i poletila na steliu. Ce buv «Hermes», ne Neapoľ, ale hurkotilo, jak tam, i liahaly stiny, vin čuv, jak usia kajuta chodyť chodorom, lampočka merechtila, vin bačyv rozhornenu knyžku, svetr, rozplastani pid nym na steli, z perekynutych polyć letily rulony ľmiv, ce buv uže ne son, i cej hurkit — tež. Zavyly syreny tryvohy. Svitlo oslablo, vostannie spalachnulo j zhaslo, v kutkach steli, jaka teper bula pidlohoju, zahorilyś avarijni liuminescentni lampy. Vin sylkuvavsia namacaty zastibky remeniv, ščob vidčepytyś, ale marno — na nych tysnulo joho tilo. Ruky nalyvalysia svyncem, krov udaryla v holovu, vin perestav šamotatyś, nym kydalo na vsi boky, iz syloju vtyskuvalo to v remeni, to v ližko. Vin use zrozumiv. Čekav. Nevže kineć? Mynula pivnič, u temnomu prymiščenni ne bulo nikoho. Kirsting usivsia pered zhaslym vizoskopom, prystebnuvsia navpomacky, nače slipyj, znajšov kontakt i zapustyv stričku. V bilyj priamokutnyk ekrana odyn za odnym uchodyly majže čorni homogračni znimky, z klubamy svitlišych kruhlych konturiv. Vony buly schoži na renthenivśki tini, peresuvalysia kadr za kadrom, až poky vin zupyniav stričku. Kirsting perehliadav poverchnevi spinogramy Kvinty. Oberežno krutyv mikrometryčnyj hvynt, vyrivniujučy zobražennia. V centri bulo kuščyste skupčennia, nače atomne jadro, jake rozlitajeťsia pid udarom promenystych ulamkiv. Kirsting peresuvav zobražennia z bezformnoji moločnoji plazmy do jiji rozridženoho kraju. Nichto ne mih napevno skazaty, ščo ce žytlova zabudova, velyčezne misto. Na ciomu kadri buv jiji rozriz, vymaliovanyj nukleonamy elementiv, važčych vid kysniu. Take pošarove prosvitliuvannia astronomičnych objektiv, vidome z davnich-daven, vyjavlialosia efektyvnym tiľky ščodo ochololych u čorni karlyky zirok ta planet. Pry vsij svojij unikaľnosti spinovizija mala meži. Rozpodiľnisť bula nedostatnia, ščob vyriznyty poodynoki kistiaky, naviť jakby vony pereveršuvaly rozmiramy gigantozavriv mezozoju i krejdianoho periödu. I vse ž taky Kirsting sylkuvavsia rozpiznaty skelety kvintianśkych stvoriń. Mabuť, cej bahatomiľjonnyj megapolis naselialy tiľky rozumni istoty, jakščo te poselennia bulo spravdi megapolisom. Kirsting dochodyv do meži rozpodiľnosti j perestupav jiji. Pislia cioho dribneńki fantomy z biliastych tremtiačych volokon rozsypalysia. Ekran merechtiv chaosom zastyhloji hranuliaciji. Todi Kirsting zleheńka, jak tiľky mih, povertav nazad mikrometryčnyj hvynt, i poperednie imlyste zobražennia vertalosia. Vin vybyrav najhostriši spinogramy krytyčnoho merydiäna, nakladav jich odna na odnu, poky vypukli kontury Kvinty vkrylysia nymy, jak cila paka renthenivśkych znimkiv, zroblenych momentaľnoju čerhoju i skladenych dokupy. Psevdomisto ležalo na ekvatori, etnograji buly vykonani vzdovž osi magnitnoho polia Kvinty, po dotyčnij, tam, de atmosfera zakinčuvalasia bilia obolonky planety, otož jakščo ce bula zabudova trydciatymyľnoji dovžyny, to znimky prošyvaly jiji naskriź, niby renthenom, ustanovlenym v odnomu z peredmisť, ščob vin prosvityv usi vulyci, plošči, budynky. Ce davalo nebahato. Toj, chto dyvyťsia na liudśkyj natovp zhory, bačyť jich vertykaľno stysnenymy. Dyvliačyś na nych u vertykaľnij ploščyni, vin pobačyť tiľky najblyžčych, u hyrlach vulyć; prosvitlena jurba postane pered nym chaosom velyčeznoji kiľkosti kistiakiv. Ščopravda, isnuvala možlyvisť vidriznyty budivli vid perechožych. Budivlia ne ruchalasia, otož use, ščo na tysiači spinogram perebuvalo v neporušnosti, usunula ľtracija. Transportni zasoby tež udalosia prybraty retuššiu, jaka likvidovuvala use, ščo ruchalosia švydše, niž piša liudyna. Jakby vin mav pered soboju velyke zemne misto, zi znimkiv znykly b takož budynky, mosty, promyslovi pidpryjemstva, mašyny čy pojizdy, i zostalysia b tiľky tini pe-

rechožych. Peredumovy z takoju syľnoju geo- j antropocentryčnistiu maly nadto sumnivnu vartisť. Nezvažajučy na ce, vin rozrachovuvav na ščaslyvyj vypadok. Kirsting stiľky raziv uže zachodyv unoči do temnoji kimnaty, stiľky raziv perehliadav suvoji znimkiv, ale ne vtračav nadiji na vypadkove vidkryttia, vybyrajučy j nakladajučy odnu na odnu vidpovidni etnograji. Ščob pobačyty bodaj nevyrazno, bodaj u zatumanenych obrysach skelety cych stvoriń. Čy mohly vony buty liudynopodibnymy? Čy naležaly do chrebetnych? Čy buv kaľcij osnovoju jichnich kistiakiv, jak u zemnych chrebetnych? Ekzobiölogija vyznavala jichniu liudynopodibnisť malojmovirnoju, ale cilkom prypuskala osteologičnu podibnisť do zemnych skeletiv z ohliadu na masu planety, otže, na jiji tiažinnia, na sklad atmosfery, jakyj peredbačav najavnisť na planeti roslyn. Pro nych svidčyv viľnyj kyseń, a roslyny, jak vidomo, ne zajmajuťsia astronavtykoju, tym pače — raketobuduvanniam. Kirsting ne spodivavsia vyjavyty liudynopodibnu budovu kistky. Vona vynykla vnaslidok skladnych i zaplutanych šliachiv evoliuciji zemnych vydiv. Zreštoju, naviť dvonohisť i vyprostana postava šče ne pidtverdyly b antropomorzmu. Adže tysiači vykopnych reptylij chodyly na dvoch nohach, i jakby sklasty spinograji stada ihuanodontiv, ščo bižať, u masštabi planety, jich ne možna bulo b vidriznyty vid marafonciv. Čutlyvisť aparatury daleko pereveršyla najsmilyviši ujavlennia baťkiv spinograji. Z dopomohoju kaľcijevoho rezonansu Kirsting mih pobačyty škaralupu kuriačoho jajcia na vidstani sta tysiač kilometriv. Inodi jomu zdavalosia, ščo sered kalamutnych pliam vin bačyť mikroskopični nytočky, jasniši vid tla, jak sfotografovanyj čerez teleskop, zastyhlyj taneć hoľbejnivśkych skeletiv. Jomu zdavalosia, ščo koly posylyty zbiľšennia, to vin pobačyť jich naspravdi j vony perestanuť buty tym, ščo prypysuvav tremtiačym volokonciam, takym sumnivnym i korotkočasnym, nače kanaly, ščo jich bačyly davni astronomy na Marsi, bo duže chotily jich pobačyty. Koly vin nadto dovho vdyvliavsia v skupčennia blidych, zastyhlych iskrynok, stomlenyj zir skoriavsia voli j, zdavaloś, ot-ot pomityť moločni ciatynky čerepiv i tonši vid volosyny kistky chrebetnych stovpiv ta kincivok. Odnak dosyť bulo zaklipaty pekučymy vid napružennia očyma, ščob cia iliuzija znykla. Kirsting vymknuv aparat i pidvivsia. Sklepyvšy v cilkovytij temriavi poviky, vidnovyv v ujavi zobražennia, jake ščojno sposterihav, i znovu v oxamytnij čornoti zafosforescijuvaly dribni kistiaky-pryvydy. Vin, mov nezriačyj, vidpustyv oporu, za jaku trymavsia, j poplyv do rubinovoho vohnyka nad vychodom. Zasliplenyj pislia dovhoho perebuvannia v temriavi, zamisť rušyty do lifta, vin vtysnuvsia u dvernu nišu, vystelenu tovstym pinoplastom, i ce joho vriatuvalo, koly razom z hurkotom joho nastyh gravitacijnyj udar. Nični lampy dennoho svitla zhasly, po vsiomu korydori, ščo obertavsia razom z korablem, spalachnuly avarijni vohni, ale vin cioho vže ne bačyv, bo zneprytomniv. Pislia narady spaty Stirhard ne mih, bo znav, ščo GOD, nezaležno vid variäntiv taktyky, jaki vin prydumaje, postavyť joho pered vyborom, kotryj vestyme do aľternatyvy neperedbačuvanoho ryzyku abo vidstupu. Pid čas dyskusiji Stirhard zberihav udavanu rišučisť, ale koly zalyšyvsia na samoti, vidčuv sebe bezporadnym, jak nikoly do cioho. Jomu dedali važče vdavaloś opyratysia bažanniu zvirytyś na doliu. V odnij iz stinnych šafok kajuty sered joho osobystych dribnyčok ležala starovynna, važka bronzova moneta z prolem Cezaria i pučkom fascij na zvorotnomu boci — pamjatka pro baťka-numizmata. Vidčyniajučy šafku, Stirhard išče ne buv peven, čy doviryť u takyj sposib korabeľ, ekipaž, doliu expedyciji, najbiľšoji v istoriji liudstva, cij moneti, choča vže podumav, ščo liktorśkyj pučok rizok označaje vteču. Bo čym inšym buv by jichnij vidstup, jak ne vtečeju? A stertyj proľ masyvnoho oblyččia — ce te, ščo, možlyvo, bude jichnioju zahybelliu. Vin peremih vnutrišnij opir, vidčyniajučy v pivsutini šafku, i navpomacky distav

z-pomiž perehorodok plaskyj futliar z monetoju. Vyjniavšy jiji, pokrutyv u paľciach. Čy mav vin pravo?.. Kydok v umovach nevahomosti buv nemožlyvyj. Stirhard utysnuv monetu v stalevu skripku, vvimknuv zakriplenyj pid doškoju pyśmovoho stolyka elektromagnit, ščo prytrymuvav fotogramy čy karty z dopomohoju stalevych kubykiv, kotri pravyly jomu za pres-papje. Rozsunuvšy stosy paperiv, stričok, mov maleńkyj chlopeć, krutnuv monetu dzygoju. Vona krutylasia na vistri skripky dedali poviľniše, opysujučy nevelyki kola, j narešti vpala, prytiahnena magnitom, zvorotnym bokom dohory. Vidstup. Ščob sisty, Stirhard schopyvsia za byľce obertovoho krisla j, tiľky-no kombinezon prylyp do spynky, perš niž ustyh usvidomyty, vidčuv strus. Spočatku strus buv neznačnyj, a potim počav narostaty, j narešti veletenśka syla zmela plivky, papery, pres-papje i temno-bronzovu monetu z pyśmovoho stolyka, a joho vtysnula v krislo. Perevantažennia zroslo momentaľno. Poťmarenym zorom, bo krov uže vidlyvala jomu vid očej, Stirhard išče pobačyv svitlo kruhloji nastiľnoji lampy, ščo rozmazuvalosia vid blyskavyčnych kolyvań, počuv, jak pid obšyvkoju stalevych stin hlucho zastohnaly vsi pazy, švy j kriź šum nezakriplenych predmetiv, aparativ, odeži, ščo letily na nioho zusibič, probyvalosia daleke vyttia syren tryvohy. Vražennia bulo take, niby vyly ne membrany, a sam korabeľ, uraženyj u sto visimdesiat tysiač tonn svojeji masy, i jakščo Kirstinga, ščo čuv ce zavyvannia j protiahlyj hrim, zaslipliuvav strachitlyvyj tiahar, jakyj utyskuvav nalyte svyncem tilo v krislo, to Stirhard v ostanniu myť vidčuv polehkisť. Tak. Polehkisť, bo vidstup uže vykliučavsia z hry. Zir povernuvsia do, nioho čerez kiľka sekund, choča strilka hravimetra šče tremtila na červonych ryskach škaly. «Hermes» unyk priamoho popadannia. Vono bulo nemožlyve. Choč by ščo joho atakuvalo, GOD, jakyj postijno buv napohotovi, vidbyv udar, zavdanyj sprytno j nespodivano. Pozbavlenyj času vybraty naležne prykryttia, GOD upav u krajnisť. Val gravitaciji ničym ne možna bulo probyty v ciomu Kosmosi, chiba ščo synguliarnistiu, otož «Hermes» uciliv, ale syla takoho raptovoho udaru u vidpoviď nemynuče dala rykošet i, nače harmata, ščo vidkotylasia pislia postrilu, veś korabeľ v epicentri rozriadu syderatoriv zatremtiv, choč pryjniav lyše nevelyku častočku vypuščenoho v nioho zariadu. Naviť ne namahajučyś pidvestysia, bo tilo vse šče nače perebuvalo pid presom, Stirhard šyroko rozpliuščenymy očyma bačyv, jak velyka strilka, slabo zdryhajučyś, milimetr za milimetrom spovzaje z červonoho sektora kruhloji škaly. Hranyčne napruženi mjazy počaly vže korytyś. Hravimetr ponyzyvsia do čornoji dvijky, i tiľky syreny tryvohy dosi pronyzlyvo vyly na vsich palubach. Vidštovchujučyś oboma rukamy vid byľcia krisla, Stirhard nasylu pidvivsia i, stavšy na nohy, zmušenyj buv, zhorbyvšyś, spertyś doloniamy na kraj stolyka — jak ta mavpa, ščo zvykla dopomahaty svojim noham rukamy. Vin ne mih sobi pojasnyty, zvidky v nioho cijeji chvylyny zjavylasia taka dumka. Sered bezladnoji kupy stričok i kart na pidlozi vin pobačyv baťkivśku monetu, jaka j dali pokazuvala rešku, tobto vidstup. Stirhard usmichnuvsia, bo ce rišennia perebyv uže vyščyj kozyr. Hravimetr pokazuvav odynyciu. Treba bulo pokvapytyś do sternovoji rubky j dovidatyś peredusim pro liudej. Stirhard buv uže bilia dverej, ale raptom povernuvsia, pidniav monetu j poklav jiji v šafku. Nichto ne smiv dovidatyś pro joho chvylynnu slabisť. Slabisť ne vchodyla v kategoriji hry, bo koly brakuje minimaxovych rišeń, to rišeń, kraščych za čysto loterejni, nemaje. Otož vin mih bodaj pered samym soboju vypravdatyś u ciomu včynku, ale ne chotiv. Poseredyni tuneľnoho korydora do nioho povernulasia nevahomisť. Stirhard ne chotiv vijny, ale znav svojich liudej i rozumiv, ščo, krim papśkoho delehata, nichto ne pohodyťsia na vteču.

Rozpiznaty zasoby, zastosovani proty «Hermesa», ne poščastylo, bo, nezaležno vid toho, ščo ce bulo, reštky joho znykly z časoprostoru. GODiv zapys pamjati zachystu pidtverdyv te, ščo zyky prypuskaly. Nacileni na vsi boky optymetry pidmitaly vakuum dovkola «Hermesa» až do zovnišnioho perymetra oborony, vyjavliajučy radarni vidhomony častynok milimetrovoho rozmiru v radiüsi sta tysiač myľ. Udar buv ne promenevyj, inakše vin zalyšyv by spektraľnu smužku. Raptova pojava kiľkoch desiatkiv objektiv nevyraznych obrysiv dovkola «Hermesa», ciloho roju, ščo koncentryčne nissia na korabeľ, do toho ž majže odnočasno, zdavalasia spočatku zahadkoju. Vony zjavylysia na neznačnij vidstani, vid myli do dvoch. Sušačy sobi holovy, ščo b ce mohlo označaty, zyky obmirkuvaly, jak ci objekty zmohly nepomitno pronyknuty kriź systemu reteľnoho zachystu. Možlyvi buly try variänty. Chmary častočok, ne biľšych za bakteriji, mohly stysnutyś u bahatotonni masy, ščo peredbačalo neabyjake vminnia vyrobliaty molekuly, zdatni samostyskatyś i spriamovuvatysia na ciľ potužnoju dyspersijeju. Ščoś na zrazok chmar mikrokrystalykiv, jaki vže vseredyni perymetra, podolavšy liniju zovnišnioji oborony, styskajuťsia v lavynu. Okremi molekuly, skondensovani ne abyjak, a sformovani vlasnoju inercijeju v snariady, povynni buly vidznačatyś nezvyčajno tonkoju budovoju. Za desiať sekund do udaru korabeľni magnometry zarejestruvaly strybok magnitnoho polia dovkola bortiv: v apoheji vono dosiahlo miľjarda hausiv, a za kiľka nanosekund znyzylosia majže do nulia. Proty cioho prypuščennia promovliala vidsutnisť buď-jakoji elektromagnitnoji aktyvnosti raniše. Fizyky ne mohly rozhadaty mechanizmu tvorennia polia takoji intensyvnosti, džerela jakoho, bez poperednioho vyjavlennia, ne zaxuvaly b naviť čutlyvi optymetry. Teoretyčno kriź zachyst mohly pronyknuty dypoli, jakščo jichnia chmara nejtralizuvalasia vzajemnoju orijentacijeju biľjoniv molekul. Ce prypuskalo najavnisť technologiji, jaku dosi na zemli nichto ne proektuvav, a, otže, j ne pereviriav experymentaľne. Druha jmovirnisť — nadzvyčajno abstraktnyj sposib vykorystannia kvantovych efektiv vakuumu. A koly tak, to žodna materiäľna častočka ne pronykla čerez zachysnyj barjer i na vsiomu sferyčnomu peredpilli ne bulo žodnoji molekuly, zyčnyj vakuum mistyť bezlič virtuaľnych častynok, jaki možuť materiälizuvatyś pry impuľsnomu posylanni zavdiaky energiji, dokladenij zzovni. Cej variänt rozhadky ne tiľky prypuskav otočennia korablia najžorstkišym uľtrarenthenivśkym gamma-prominniam, a j vidcentrovu rozriadku, jaka na zrazok kuliastoji chvyli, ščo skoročujeťsia zi švydkistiu svitla, dala same na styku z ochoronoju tuneľnyj efekt: kvanty energiji, vydilenoji dovkola korablia, vytisnyly z vakuumu čymalo adroniv, ščob vony rynuly z usich bokiv na «Hermes». Metod cilkom reaľnyj, choč i vymahaje, odnak, vytončenoji aparatury, z točnoju dyslokacijeju v prostori, a takož jaknajreteľnišoho maskuvannia orbiteriv. Ce zdavalosia malojmovirnym. Tretij variänt prypuskav, zreštoju, zastosuvannia negatyvnoji energiji poza perymetrom oborony. Ale ce vymahalo opanuvannia syderaľnoji energiji j, do toho ž, u jiji makrokvantovomu vyhliadi, z poperednim usmoktuvanniam syly Soncia. Adže sylovi ustanovky, zdatni rozvyvaty neobchidnu potužnisť na planeti, vže pid čas pusku vykryly b sebe: «Hermes» mih zaxuvaty nagrivannia dovkolyšnich rajoniv. Zachoplenyj znenaćka, GOD udavsia do gravitacijnoho zachystu. Vykorystavšy vsiu potužnisť oboch holovnych sylovych ustanovok, jaki buly v joho rozporiadženni, vin otočyv korabeľ torojidaľnymy kiľciamy tiažinnia. Vseredyni cych toriv, niby v centri perechreščenych avtomobiľnych šyn, strymiv «Hermes», i spriamovani v nioho snariady poletily po Švarcšiľdovij kryvij. Kožen materiäľnyj objekt, jakyj potrapliaje na neji, vtra-

čaje vsi svoji zyčni vlastyvosti, za vyniatkom elektryčnoho strumu, obertaľnoho momentu j masy. Korotše — peretvoriujeťsia na bezformnu gravitacijnu mohylu. Oś čomu vid vypuščenych snariadiv ne lyšylosia j slidu. Tory u vyhliadi neprobyvnoho pancyra isnuvaly vsioho kiľkanadciať sekund, ščo koštuvalo korablevi 1021 džouliv energiji. «Hermes» ne spitkala dolia «Havryjila», tobto vin ne znyščyv sebe v moment samozachystu zavdiaky torojidaľnij konguraciji impuľsnych gravitacijnych valiv. Ta oskiľky jich nemožlyvo švydko skoncentruvaty bilia samoho vyprominiuvača, to korabeľ pryjniav blyźko odnijeji stotysiačnoji vyviľnenoji energiji. Vže kiľka dvochsottysiačnych rozčavyly b joho, nače molot-porožniu jaječnu škaralupynu. Liudy vyjšly z cijeji nepryjemnoji sytuaciji cili j neuškodženi. Krim Stirharda j Kirstinga, vsi spaly čy prynajmni ležaly, pryvjazani do ližok, jak Tempe. Korabeľ ne mav bojovoho osnaščennia. Polasar vymahav buď-jakoju cinoju pidniatyś na peryhelij, ščob popovnyty zapasy energiji, vtračenoji pid čas vidbyttia napadu. Dorohoju «Hermes» peretnuv chmaru rozridženoho hazu, vziatu v protuberanci, jaki rozsijuvalysia v soniačnomu vychori, ale sensory poperedyly, ščo na pancyr nalyplo bezlič molekul, jaki joho katalityčne rozjidajuť. Proby vyjavyly jichniu specyčnu virulentnisť, vlastyvu vidomym uže virojidam. Otže, Stirhard zrobyv te, ščo v rozmovi z papśkym delehatom nazvav «zniattiam zaborola». «Hermes» rozsijav chmaru serijeju termičnych udariv, a prylypli do bortiv erovirusy znyščyv u najprostišyj sposib: z cholodyľnykamy, uvimknenymy na vsiu potužnisť, prorvavsia, obertajučyś, jak pečenia na rožni, kriź veršynu soniačnoho protuberancia, ščo rozkynuvsia vsioho za kiľka svitlovych sekund nad fotosferoju, pislia čoho zmenšyv švydkisť do staciönarnoji j, povernuvšyś do Dzety kormoju, vidkryv energovbyrači. Častyna vsmoktuvanoji energiji pidtrymuvala robotu cholodyľnykiv, reštu vbyraly syderaľni agrehaty. U cej čas ekipaž rozdilyvsia na try grupy. Harrach, Polasar i Rotmont spryjnialy pryhodu z chmaroju za druhu ataku kvintian. Kirsting j Eľ-Saliam vytlumačyly jiji ne jak spriamovanyj po nych umysnyj udar, a jak svojeridnu vypadkovisť — nemovby «Hermes» potrapyv na terytoriju, zaminovanu j ozbrojenu zadovho do jichnioho prybuttia. Nakamura zajmav promižnu pozyciju: chmara — to ne pastka, nastavlena na «Hermes» čy na kvintianśki orbitery, a «smitnyk» mikromachičnoji zbroji, zastosovuvanoji z militarystśkoju metoju nad planetoju; na peryhelij jiji zahnav gravitacijnyj drejf Soncia — vsupereč namiram vojujučych storin. Arago movčav. GOD buv zajniatyj programuvanniam strategiji oboronnych, nastupaľnych i pohodžuvaľnych dij. Žodnij iz nych vin ne viddav perevahy: dani dlia optymalizaciji kožnoji procedury buly nadzvyčajno skupi. Herbert uvažav jedynym vychodom vidmovu vid kontaktu, vid demonstraciji syly, ale zberih za soboju pravo učasti v dyskusijach, jaki dedali zahostriuvalyś. Tempe, jakoho vyklykav Stirhard, koly vony popovniuvaly roztračenu energiju, skazav, ščo vin ne expert SETI j ščo ne komanduje korablem. — Tut nichto ne expert — spodivajuś, ty ce pomityv? — vidpoviv Stirhard. — I ja tež. Ta, popry ce, kožen maje jakuś dumku. I ty takož jiji maješ. Ja ne čekaju vid tebe porady — ja choču tiľky počuty tvoju dumku. — GOD znaje krašče za mene, — usmichnuvsia Tempe. — GOD može zaproponuvaty dvadciať taktyk abo j sto. Na biľše vin ne zdatnyj. Ja znaju — tobi vidomo te, ščo vidomo GODovi j našym expertam. U vidstupi ležyť minimum ryzyku. — Nu zvisno ž! — Tempe, jakyj sydiv navproty komandyra, veś čas usmichavsia. — Ščo tut smišnoho? — zapytav Stirhard. — Vy chočete znaty moju osobystu dumku, astrohatore, čy ce nakaz? — Nakaz.

— Jak na mene, to sytuacija nevesela. Ale ja vže znaju vas cilkom dostatnio dlia toho, ščob skazaty, čoho vy ne zrobyte nizaščo. Vy ne vtečete. — Ty cioho peven? — Absoliutno. — Čomu? Jak ty hadaješ: skiľky raziv nas bulo atakovano — raz čy dviči? — Ce ne maje značennia. Tak čy tak vony ne bažajuť kontaktu z namy. Ne maju ujavlennia, ščo šče vony nam pryhotuvaly. — Nebezpečnymy stanuť buď-jaki sproby. — Nu zvisno. — Otže? — Ja ne prychovuju, ščo liubliu nebezpeky. Jakby ne liubyv jich, to vže kiľkasot rokiv ležav by pid mohyľnoju plytoju na Zemli, bo pomer by v ližku, otočenyj zasmučenoju rodynoju. — Inakše kažučy, demonstraciju syly ty vvažaješ dokonečnoju potreboju? — I tak, i ni. Ce krajnisť, jakoji nam ne unyknuty. Prytysnutyj stalevym kubykom, na pyśmovomu stolyku Stirharda ležav stosyk arkušiv z drukovanym textom i z kreslenniam na peršij storinci. Pilot upiznav joho. Hodynu tomu vin oderžav kopiju vid Eľ-Saliama. — Vy vže pročytaly ce? — spytav Tempe. — Ni. — Ni? — zdyvuvavsia vin. — Išče odna hipoteza zykiv. Ja chotiv speršu pohovoryty z toboju. — Buď laska, pročytajte. Zvyčajno, hipoteza. Ale mene vona perekonala. — Možeš ity. Praciu, ozahlavlenu «Systema Dzety jak kosmična sferomachija», pidpysaly Rotmont, Polasar j Eľ-Saliam. «Tutešnia cyvilizacija ne tiľky znyščyla bezdrotovyj zvjazok typu radiö j telebačennia, zapovnyvšy vsiu iönosferu bilym šumom, ščo zabyvaje buďjakyj sygnal. Vona, krim cioho, vkladaje levovu častku zahaľnoji produkciji j energiji u vyrobnyctvo vydiv zbroji, ščo zapovniujuť jiji pozaplanetnyj prostir. Otže, taka cyvilizacija zdajeťsia nemožlyvoju, bo vona — absurdna. Odnak, slid zvažyty, cej stan cyvilizacija sama sobi ne planuvala, vin vynyk postupovo, vnaslidok pohlyblennia koniktu. Za osnovu vyznajemo stanovyšče, za jakoho vijna na bahato frontiv pryzvodyť do totaľnoho znyščennia. Honka ozbrojeń, dosiahnuvšy cijeji krytyčnoji točky, perejšla v Kosmos. Pry ciomu žodna z antahonistyčnych storin ne prahnula peretvoryty vsiu tutešniu Soniačnu systemu na suciľnyj vojennyj placdarm, a prosto namahalasia kontroliuvaty diji suprotyvnyka. Koly sprava dijšla do konfrontaciji v kosmičnomu prostori, niščo vže ne mohlo zupynyty jiji; pro ukladennia myru vže j ne jšlosia. Bo na vypadok takoji boroťby symuliacijnyj analiz za teorijeju ihor pro nenuliovu funkciju vyplaty vyjavliaje: koly nema viry v sylu ukladenoho dohovoru pro rozzbrojennia, to isnuje meža možlyvoho porozuminnia šliachom perehovoriv. I ce tomu, ščo porozuminnia, pry vidsutnosti viry v dobru voliu suprotyvnyka, viry z klasyčnoju nazvoju pacta sunt servanda22, vymahaje vzajemnoho kontroliu ozbrojennia, tobto dopusku na vlasnu terytoriju expertiv suprotyvnoji storony. Prote koly zmahannia v dosiahnenni ščoraz vyščoji bojovoji hotovnosti perechodyť na šliach mikrominiätiuryzaciji, kontroľ bez doviry vtračaje sens. Todi zbrojarni, laboratoriji j arsenaly možna nadijno prychovaty. Za takych umov nemožlyvo dosiahty porozuminnia naviť na minimaľnomu rivni vzajemodoviry (ščo toj, chto vidmovliajeťsia vid zastosuvannia mikrozbroji, tym samym ne stane na šliach porazky). Tym biľše ne možna likviduvaty najavnoho ozbrojennia, spyrajučyś na zapevnennia suprotyvnykiv, 22 Domowłenosti slid wykonuwaty (łat.).

ščo vony čyniať same tak. Postaje zapytannia: čomu zamisť prognozovanoji kolyś na Zemli ery biömilitarnych metodiv boroťby my naštovchnulysia dovkola Kvinty na mertvu sferomachiju? Napevne, tomu, ščo suprotyvnyky vže i v haluzi biölogičnych vydiv zbroji dosiahly potenciälu, zdatnoho znyščyty vsiu biösferu, tak samo jak raniše jiji mih znyščyty strategičnyj obmin jadernymy udaramy. Vnaslidok cioho nichto vže ne zvažyťsia zastosuvaty peršym ni tych, ni tych vydiv zbroji. Ščo ž do kryptomilitarnoji makroaľternatyvy abo zavdavannia psevdostychijnych porazok suprotyvnykovi, čerez manipuliuvannia klimatom abo zemletrusamy, taki diji, možlyvo, j spravdi maly misce, odnače vony nikomu ne daly strategičnoji perevahy, bo toj, chto zdaten vesty prychovanu vijnu sam, zumije j rozpiznaty analogični diji z boku suprotyvnyka». Pislia cioho vstupu avtory podavaly modeľ sferomachiji. Jiji stanovyť sfera z Kvintoju v centri. Pradavni lokaľni vijny pererosly u vijny svitovi, a pislia nych — u hariačkovu honku ozbrojeń na suchodoli, vodi i v povitri. Kraj velykym tradycijnym vijnam poklala atomistyka. Vidtodi zmahannia v umovach myru skladalosia z trioch komponentiv: zasobiv znyščennia, zasobiv zvjazku miž nymy, a takož zasobiv, spriamovanych proty dvoch peršych. Vynyknennia sferomachiji peredbačaje najavnisť operatyvnych štabiv, jaki na progres suprotyvnyka vidpovidajuť techničnym novovvedenniam na anachronizaciju joho arsenaliv ta metodiv jichnioho skoordynovanoho zastosuvannia. Kožen iz cych etapiv maje svoju mežu. Ščorazu, koly antahonisty dosiahajuť jiji, nastaje tymčasova rivnovaha syl. Todi kotraś iz storin namahajeťsia porušyty ciu rivnovahu. Za mežu peredkosmičnoji fazy možna vvažaty stan, u jakomu kožna storona zumije ne tiľky vyznačyty misce roztašuvannia bojovych zasobiv suprotyvnyka, kotri služať abo dlia zavdannia peršoho udaru, abo udaru u vidpoviď, ale j znyščyty jich. Na meži cijeji fazy znyščennia zahrožuje takož hlobaľnym balistyčnym raketam, roztašovanym hlyboko v planetnij kori, mobiľnym puskovym ustanovkam na suchodoli j zachovanym pid tovščeju okeanu — abo na plavučych zasobach, abo na samomu dni. Pry vyroblenij takym čynom rivnovazi vzajemnoho uražennia najčutlyvišoju lankoju staje systema zvjazku, vyvedena v bezpovitrianyj prostir suputnykiv stežennia, a takož zvjazok cych suputnykiv zi štabamy j bojovymy zasobamy. Ščob vyvesty i taku systemu z-pid nespodivanoho udaru, jakyj može rozladnaty jiji abo zaslipyty, utvoriujeťsia systema zvjazku vyščoho orbitaľnoho poriadku. Vnaslidok cioho sferomachija počynaje rozšyriuvatyś, i ščo šyršoju staje, to biľša zahroza znyščennia navysaje nad jiji zvjazkom z nazemnymy štabamy. Štaby namahajuťsia vyjty z-pid cijeji zahrozy. Tak samo’jak morśki ostrovy je nepotopliuvaľnymy aerodromamy v epochu tradycijnych vojen, najblyžča planeta, tobto Misiać, staje neznyščennoju bazoju dlia storony, kotra peršoju joho zachopyť. Oskiľky Misiać lyše odyn, to tiľky-no nym zavolodije kotraś iz storin, druha, ščob zapobihty novomu zrostanniu zahrozy dlia sebe, musyť abo rozrobyty zasoby, jaki perervaly b zvjazok planety z Misiacem, abo syloju vytysnuty z nioho voroha. Jakščo syly tych, chto vtorhajeťsia, i tych, chto zachyščaje Misiać, pryblyzno rivni, nichto ne može povnistiu zachopyty vsiu joho terytoriju. Jmovirno, stalosia same tak: bazy na Misiaci mala tiľky odna storona. Zhodom vona opynylasia v skrutnomu stanovyšči j zmušena bula pokynuty Misiać, a suprotyvnykovi ne stalo snahy joho okupuvaty. Vidstup mih buty vyklykanyj j inšoju pryčynoju — novymy uspichamy voroha v haluzi vyvedennia z ladu zasobiv dystancijnoho zvjazku. Jakščo tak, to Misiać utratyv strategične značennia jak pozaplanetna baza keruvannia operacijamy. Abstraktna modeľ kosmomachiji — bahatofazovyj prostir z krytyčnymy poverchniamy perechodiv iz fazy, jakoji vže dosiahnuto cilkom, u nastupnu fazu. Rozduvajučyś

v astronomičnych masštabach, sferomachija vymahaje vid suprotyvnykiv bezprecedentnych metodiv boroťby. Jedynoju optymaľnoju v strategičnomu plani reakcijeju na zavolodinnia suprotyvnoju storonoju potenciälom vyvedennia z ladu zvjazku operatyvnych štabiv z jichnimy bazamy ta vijśkovymy pidrozdilamy na suchodoli, vodi, v povitri j Kosmosi je nadannia vlasnym vijśkam ta bazam zrostajučoji bojovoji avtonomiji. Vynykaje sytuacija, za jakoji vsi štaby rozumijuť marnisť centralizovanoho keruvannia operacijamy. Vynykaje zapytannia: jak prodovžuvaty nastupaľno-oboronnu strategiju pry vidsutnosti zvjazku z vlasnymy sylamy na planeti i v Kosmosi? Nichto sam sobi kanaliv rozvidky j keruvannia ne perekryvaje. Ce vidbuvajeťsia vnaslidok tak zvanoho efektu dzerkala: kožen robyť svojemu suprotyvnykovi te, ščo samomu nepryjemno, — vyvodyť z ladu joho zvjazok. Nu j oderžuje analogičnu vidplatu. Boroťba za vlučnisť i rujnivnu sylu balistyčnych raket perechodyť u boroťbu za vyžyvannia zasobiv zvjazku. Nagromadžennia zasobiv rujnuvannia zhodom zminiujeťsia «vijnoju zasobiv zvjazku». Bytvy za vyvedennia z ladu i vriatuvannia zasobiv zvjazku reaľni, choč ne pryzvodiať ni do rujnuvannia, ni do kryvavych žertv. Postupovo zapovniujučy radiökanaly šumom, suprotyvnyky vtračajuť kontroľ i nad vlasnymy vijśkovymy pidrozdilamy v misciach dyslokaciji, a takož kontroľ nad ozbrojenniam i bojehotovnistiu voroha. Čy označaje ce, ščo paralizuvannia komandnoji zdatnosti štabiv perenosyť bytvy v Kosmos jak u pole bezperervnych nastupiv i kontrnastupiv samostijnych vijśkovych pidrozdiliv? Čy vchodyť u zavdannia cych častyn avtonomne znyščuvannia vorožych orbiteriv? Až nijak. Prymat boroťby za zvjazok tryvaje dali. Suprotyvnyka treba skriź zaslipyty. Speršu vynykaje nepodolannyj barjer na šliachu lobovoho zitknennia — koly syla zariadiv, balistyčna vlučnisť i potencijnyj efekt oboch storin — smerteľna jaderna zyma — vymahajuť nehajno zakinčyty vijnu. Nespromožni ni na ščo inše, suprotyvnyky znyščujuť navzajem kontroľ nad arsenalom. Usi diäpazony radiöchvyľ hlušaťsia. Na vsich kanalach — suciľnyj šum. Uprodovž dosyť korotkoho peri odu boroťba staje supernyctvom potužnostej hlušyľnych ustanovok iz potužnostiamy rozviduvaľno-komandnoji sygnalizaciji. Ale j cia eskalacija zreštoju zavodyť u bezvychiď. Jakyjś čas rozvyvajeťsia šče mazernyj i lazernyj zvjazky. Ale paradoxaľna rič — vnaslidok zrostannia vyprominiuvaľnych potužnostej elektronna vijna j tut vede do pata: lazer dosyť potužnyj dlia toho, ščob probyty zachyst, iz rozvidnyka obertajeťsia rujnivnykom. Obrazno kažučy, skladajeťsia sytuacija, za jakoji slipyj, opynyvšyś u tumani, dedali žvaviše vymachuje svojim bilym cipočkom: zi znariaddia, jake služyť dlia orijentaciji, cipočok obertajeťsia lomakoju. Peredbačajučy blyźkyj pat, kožna storona praciuje nad vyrobnyctvom takoji zbroji, jaka b rozvynula taktyčnu, a vidtak i strategičnu avtonomiju. Bojovi zasoby zdobuvajuť nezaležnisť vid jichnich tvorciv, operatoriv ta baz komanduvannia. Koly b holovnym zavdanniam zbroji, jaku vže zapuskajuť u Kosmos, bulo znyščennia zbroji voroha, zitknennia v buď-jakij točci sfery stalo b apohejem bataliji, požežeju, ščo pošyrylasia b na samu planetu. Ce pryzvelo b do zahaľnoho obminu udaramy najvyščoji syly, otže, do totaľnoji zahybeli. Tomu ci vydy zbroji ne povynni vstupaty odyn z odnym u raptovi sutyčky. Vony povynni ohološuvaty odyn odnomu šach, a jakščo j znyščuvaty, to pidstupno, jak mikroby, a ne jak bomby. Jichnij mašynnyj rozum namahajeťsia pidkoryty sobi rozum vorožoji zbroji, urazyty jich abo za dopomohoju tak zvanych programnych mikrovirusiv spryčyniaty «dezertyrstvo» čužych orbiteriv, ščo v istoriji Zemli maje dalekyj istoryčnyj analog V osobi janyčariv — ditej, jakych Tureččyna prymušuvala nyščyty jichnich že krevnych.

Podana modeľ sferomachiji duže sproščena. Usi jiji fazy rozrostannia možuť suprovodžuvatyś špyhunśkymy, terorystyčnymy, maskuvaľnymy ta manevruvaľnymy akcijamy z jedynoju metoju: vvesty suprotyvnyka v omanu, oslabyty joho abo naviť znyščyty. Drotianyj zvjazok, a takož elektronni impuľsni zasoby dozvoliajuť voroham zberehty skoncentrovanu štabnu hotovnisť u pevnomu radiüsi, jakoho my ne možemo vyznačyty tym biľše, ščo vin zminiujeťsia pid vplyvom techničnych novovvedeń. U slovnyku našych poniať brakuje vyznačeń dlia sferomachiji kvintianśkoho typu, bo vona ne je ni vijnoju, ni myrom, a permanentnym koniktom, jakyj utiahuje v sebe suprotyvnykiv i vzajemno vysnažuje. Čy možna, takym čynom, vyznaty sferomachiju kosmičnym variäntom materiäľnoji vijny, u jakij prohraje storona, slabša resursamy, energetyčne j z pohliadu vynachidnyctva? Na ce tradycijne zapytannia isnuje netradycijna vidpoviď. Žyteli planety ne majuť u svojemu rozporiadženni ani nevyčerpnych rezerviv korysnych kopalyn, ani nevyčerpnych džerel energiji. Nezvažajučy ni neji ščo, ce nikomu ne garantuje peremohy. Modeľ ostannioji fazy stanovyť soboju prosto zirku. Zirka, jak vidomo, zavdiačuje svoje isnuvannia termojadernym reakcijam peretvorennia vodniu na helij, jaki vidbuvajuťsia v jiji jadri pry miľjonnych temperaturach i velyčeznomu tyskovi. Pislia vyhoriannia vodniu v centri zirka v sylu tiažinnia počynaje styskuvatyś. Ce pidvyščuje temperaturu v seredyni jiji, ščo pryzvodyť do vynyknennia jadernych reakcij vuhleciu. Vodnočas dovkola vnutrišnioho jadra heliju, jake je «popelom» vyhoriloho vodniu, reakcija joho reštok tryvaje dali j cej sferyčnyj vohnianyj front rozhoriajeťsia v zirci ščoraz dužče. Zreštoju dynamična rivnovaha piddajeťsia raptovomu porušenniu, i zirka, vybuchnuvšy, skydaje z sebe zovnišni hazovi obolonky. Otže, podibno do toho, jak u starijučomu Sonci vynykaje sfera, kotra rozšyriujeťsia vnaslidok čerhovoho peretvorennia vodniu v helij, heliju u vuhleć i tak dali, v mižplanetnij sferomachičnij kuli vynykajuť poverchni vidpovidno do osvojuvanych etapiv honky ozbrojeń. U centri, tobto na Kvinti, miž vijśkovymy zjednanniamy kožnoji storony šče isnuje minimum zvjazku. Dijuť i systemy avtonomnych vydiv zbroji, jaki trymajuť suprotyvnykiv pid zahrozoju, jichnia samostijnisť pidliahaje, prote, obmeženniu z boku štabnych programistiv, ščob, vojujučy, vony ne mohly rozpočaty lanciuhovu reakciju, kotra perenesla b polumja vijny na planetu. Odnak programisty dedali aktyvniše zachyščajuťsia na dva boky. Ščo vytončenišu samostijnu zbroju vykydaje suprotyvnyk u prostir, to biľše nastupaľno-oboronnoji suverennosti musyť vin nadavaty svojim bojovym systemam. Jak rozrachunkova, tak i analogova symuliacija sferomachiji pislia vijny, ščo tryvaje dobrych sto rokiv, ne vede do odnoznačnoji rozvjazky. Odnak avtory modeli, spyrajučyś na variänty, rozihrani na kompjuterach, prypuskajuť, ščo isnuje porih obmežennia v programuvanni avtonomiji bojovych zasobiv i ščo vyšče vid toho poroha vydy zbroji z vykliučno samostijnych možuť staty svaviľnymy. Cej obraz viddaliajeťsia od modeli zirky j nablyžajeťsia do modeli pryrodnoji evoliuciji. Avtonomni vydy zbroji — vse odno, ščo nyžči organizmy, nadileni agresyvnistiu u vyhliadi instynktu samozberežennia. Vydy svaviľnoji zbroji — vse odno, ščo vyšči organizmy, jaki staly vynachidlyvymy, i z metykuvatych čy kmitlyvych pidlehlych, jakymy buly dosi, peretvorylyś na iniciätoriv novoji taktyky. Taki vydy zbroji vyzvoliajuťsia zpid oposeredkovanoho kontroliu vyrobnykiv. Hovoriačy, ščo vyrobnyky opyniajuťsia miž dvoma vohniamy, avtory modeli vvažajuť: porazka zahrožuje jak tym, chto strymuje zrostannia’rozumu svojeji zbroji, tak i tym, chto ce zrostannia stymuliuje. Tak čy tak u miru rozrostannia sferomachija vtračaje dynamičnu stabiľnisť i, choč jiji majbutnia dolia ne pidliahaje odnoznačnomu peredbačenniu, vona jde dali interesiv storin, jaki rozpočaly vijnu. Nyni do takoho stanu šče daleko. Spalachy, zaxovani na «Evridici», mohly buty

sutyčkamy vysokoefektyvnych bojovych pidrozdiliv na peryferiji Soniačnoji systemy Dzety. Zitknennia jich na vidstani miľjardiv myľ od Kvinty označaje, ščo spravžni bataliji možuť točytyś na frontach, astronomične viddalenych od planety. Tam vijna može buty vže «hariačoju». Može takož u majbutniomu zrobyty neperedbačeni strybky v hlyb sferomachiji. Vidverto kažučy, nichto z obiznanych iz poklauzevicivśkoju strategijeju vže ne može rozrachovuvaty na peremožnyj nal boroťby. Prote obiznani strategy perebuvajuť u vymušenij pozyciji hravcia, jakyj ne može vstaty z-za stolu, bo vsi svoji kapitaly kynuv u hru. V ciomu, vlasne, j poliahaje pryncyp dzerkala. Kolyś holovne pytannia — chto rozpočav honku — vtratylo buď-jake značennia. Myroliubnisť abo agresyvnisť namiriv vojujučych storin uže ničoho ne važyť. Hra ne obiciaje ničoho dobroho vsim jiji učasnykam i zakinčyťsia ne inakše, jak pirrovoju peremohoju. Jakym za takoho stanu rečej bačyťsia šans kontaktu? Cioho avtory memoriälu ne znajuť. Poky na kosmičnij šachivnyci ruchajuťsia čorni i bili gury analogičnoji syly, vony vzahali ne vdajuťsia do vijny, tiľky odyn odnomu pohrožujuť. Zate cilkom novi j neznajomi pidliahajuť rozvidci bojem. Ce schože na sutyčky, jaki raniše nazyvalysia turniramy. Možlyvo, ne planeta, ne jiji deržavy, štaby, uriady atakuvaly «Hermes», možlyvo, vin stav objektom napadu jak «absoliutno čuže tilo», jak vytvir gigantśkyj, techničnyj i zahadkovyj vodnočas. Ne tak, jak perechožyj, na kotroho napaly bandyty, a jak mikroby, na kotrych nakydajuťsia zachysni limfocyty v seredyni organizmu. Obmežennia honky ozbrojeń nikčemni. Možlyve povernennia zastarilych bojovych orbiteriv na planetu. A dlia zbroji typu virojidiv, mikrominiätiuryzovanych parazytiv, molekul, jaki samozlyvajuťsia j čerpajuť energiju Soncia, potribna velyčezna konstruktorśka vynachidlyvisť, a syrovyny — nebahato. Na zakinčennia Polasar, Rotmont j Eľ-Saliam pidsumuvaly svoji ujavlennia pro Kvintu. Jak vytvir boroťby za hehemoniju, ščo tryvaje vže dobre stolittia, cej štučnyj organizm, sferomachija z simoma miľjardamy myľ u radiüsi, može buty vyznanyj za organizm, kotroho rozjidaje rak. Joho kosmični organy je menš čy biľš zlojakisnymy metastazamy koniktu. I tut vynykaje analogija z žyvym stvorinniam, bo naviť u zarodku cia cilisť nikoly ne bula «zdorovoju», a vže v samomu začatti zaražena antahonizmom zakladenych u nij technologij. Vona pozbavlena buď-jakych «normaľnych tkanyn», i perebuvaty v dynamičnij rivnovazi jij dajuť zmohu protydijuči «novoutvorennia». Ščob utrymuvaty taku specyčnu rivnovahu, vony povynni navzajem rozpiznavaty odna odnu. Jak tiľky deś zjavliajuťsia, sered planet vnutrišnich čy zovnišnich, novi, radykaľno vidminni, vony rozzbrojujuť jich, trymajuť pid zahrozoju abo «konvertujuť» (majeťsia na uvazi jichnie «janyčarśke» zachoplennia) technični «antytila», kotri dbajuť ne pro jakeś likuvannia (bo nemaje koho j komu likuvaty), a pro zberežennia dynamičnoho status quo ante fuit23, abo pata. Jakščo tak, to «Hermes» speršu natrapyv na reštky pradavnich zitkneń, a potim utorhsia v «zaminovanyj prostir», čym vyklykav raptovu ničnu ataku. Jakščo ce j spravdi tak, to vidsutnisť vidpovidi na diji «Posla» cilkom zrozumila. Jakščo vidmova vid kontaktu ne bereťsia do uvahy, to vsi rozrobleni vydy taktyky SETI treba vyznaty neprydatnymy j šukaty inši, taki, ščo obiciajuť pozytyvnyj naslidok. Čy isnuje efektyvna taktyka — avtory sferomachičnoji modeli ne znajuť. Vony vyslovliujuťsia za vychid iz pidhotovlenoji programy j sprobu rozrobyty strategiju, jaka ne maje precedentu. Traktat cej pidpysaly takož Harrach i Kirsting. To čoho ž inšoho možna bulo spodivatysia, krim čerhovoji narady? Choča «Hermes» i popovnyv roztračeni syly, najbezpečnišoju pozycijeju Stirhard vyznav orbitu v peryheliji j manevruvav tak, ščob korabeľ vysiv nad Dzetoju, vykorystovujučy jiji žar dlia vlasnoho ocholodžennia. Oskiľky orbita cia bula vymušena (vona ne bula staciönarnoju 23 Poperednij stan (łat.).

ni ščodo Soncia, ni ščodo Kvinty), to nemynuča velyka tiaha spryčyniala tiažinnia. Idučy z Harrachom na naradu, Tempe skazav, ščo kosmodromija skladajeťsia z katastrof i zasidań, jakych poščastylo unyknuty v ostanniu chvylynu. Nakamura peršyj piddav krytyci modeľ sferomachiji, nezaležnoji vid planety. Bojovi zasoby, može, j ne pidkoriajuťsia jichnim tvorciam zdaleku vid Kvinty, ale operatyvna dijaľnisť štabiv tryvaje, choč i v menšomu radiüsi. Inakše «Havryjil» ne piddavsia b skoordynovanomu oboma storonamy napadu. Okean pivničnoji pivkuli, z biloju šapkoju poliarnoji kryhy, rozdiliav dva kontynenty — zachidnyj, jakoho zemliany nazvaly Norstralija, vdviči biľšyj za Afryku, i schidnyj, Heparija, nazvanyj tak čerez formu rozplastanoji pečinky. Na pidstavi znimkiv, zroblenych pid čas poliotu «Havryjila», jakyj zbyravsia sisty bilia zirčastoho utvorennia na Hepariji, Nakamura vyznačyv misce startu tych čotyrioch kvintianśkych raket: vony startuvaly z tropika, tiľky na protyležnych materykach. Spravdi zatuleni chmaramy, rakety ne vyjavyly sebe typovym polumjam viddači, odnak Nakamura vyznav, ščo jich bulo abo katapuľtovano, abo jichnia tiaha mala neznačnu termičnu skladovu. Nezaležno vid toho, čy rakety bulo katapuľtovano z nezapuščenymy dvyhunamy, čy z cholodnym korpuskuliarnym strumenem, vony rozihrilysia, dolajučy zvukovyj barjer, ščo dozvolylo vyjavyty hariaču častynu jichnich tras i sposobom retropoliaciji vyznačyty misce puskovych ustanovok. Jakščo rakety vyskočyly z chmar majže odnočasno, dvi zi schodu, a dvi z zachodu, to ce svidčyť pro poperedniu synchronizaciju akciji j, otže, pro spivrobitnyctvo štabiv oboch vorohujučych storin. Avtory modeli ne pohodylysia z dumkoju Nakamury. Atmosfera Kvinty husto iskrylasia svitnymy ciatkamy; členy ekipažu vvažaly, ščo ce — kryžyny z kiľcia, jake poviľno drobylosia. Nakamura ž, na jichniu dumku, vvažav ci ciatky za slidy raket. Jakisť zobražeń, oderžanych na korabli, bula švydše poserednia, oskiľky «Hermes» oderžuvav jich zi svojich zondiv, svojeridnych elektronnych očej, a sam chovavsia za Misiacem u peryseleniji. Krim toho, dovkola Kvinty kružlialy tysiači suputnykiv — abo v unison jiji obertannia dovkola osi, abo v protyležnomu napriamku. Napriam ruchu po orbiti ničoho ne hovoryv pro jichnie pochodžennia, bo suprotyvnyky mohly vystreliuvaty svoji bojovi suputnyky korotacijno abo antyrotacijno. Te, ščo suputnyky ne zištovchuvalyś i ne vojuvaly odyn z odnym, utverdžuvalo avtoriv «vidčuženoji sferomachiji» na dumci, ščo vojenna hra lyšajeťsia «cholodnoju» j poliahaje v tomu, ščob trymaty pid zahrozoju, a ne znyščuvaty bojovi zasoby suprotyvnyka. Jakby suputnyky počaly zbyvaty odyn odnoho, to ce svidčylo b, ščo cholodna vijna vstupyla u fazu hariačoji eskalaciji. Otže, orbitery suprotyvnykiv trymaly odyn odnoho pid zahrozoju postijnoho udaru. Ščob zberehty rivnovahu syl, kosmični systemy oboch storin musyly rozpiznavaty odna odnu. Ščo ž do «Havryjila», to vin dlia vsich buv pryšeľcem iz čužoho svitu, čerez te joho j atakovano. Rotmont naočno pojasnyv ciu točku zoru na takomu prykladi: dva psy harčať odyn na odnoho, ščo svidčyť pro jichniu vzajemnu antypatiju, ale tiľky-no zjavliajeťsia zajeć, vony razom kydajuťsia navzdohin za nym. Nezvažajučy na ce, Polasar pidtrymav Nakamuru. Spravdi nevidomo, čy «Havryjila» povynni buly perechopyty rakety odnijeji storony, čy oboch, ale ataka počalasia z točnistiu, jaka svidčyla pro zazdalehiď uzhodženyj plan operaciji. Sygnaly, ščo jich posylav «Posol», bulo poza vsiakym sumnivom pryjniato na planeti, i vidsutnisť vidpovidi ne označala pasyvnosti. Stirhard ne pryjednavsia do žodnoji iz storin. Pytannia, čy «Havryjila» bulo piddano napadu, zaplanovanomu na Kvinti, čy ce zrobyly samostijni orbitery, vin vvažav druhoriadnym. Holovne te, ščo planeta vidmovliaje jim u kontakti, otož jim treba zaraz vyrišyty, čy možna jiji do cioho prymusyty. — Tiľky ne vmovlianniamy, — stverdžuvav Harrach. — I ne realizacijeju pervisnoji programy. Ščo biľše pošlemo spusknych aparativ, to biľše bude sutyčok. Vony prymusiať našych poslanciv oboroniatyś i vidstupyty abo pryjniaty bij. Oskiľky vijna nam

ni do čoho, a vidstup ne vchodyť u plany, to zamisť delikatno žalyty jich i ščypaty, my povynni prodemonstruvaty rišučisť. Z horyloju ne možna ni zapryjaznytysia, ni umyrotvoryty jiji, pomaleńku kusajučy za chvist. — U horyly chvosta nemaje, — zauvažyv Kirsting. — Nu to krokodyla. Ne lovy mene na slovach. Jedyne, ščo nam zalyšylosia, to ce demonstracija syly. Jakščo chtoś maje krašču ideju, prošu vyslovytyś. Nichto iz prysutnich ne ozyvavsia. — U tebe je konkretnyj plan? — zapytav Stirhard Kirstinga. — Tak. Kavitacija Misiacia. Maxymaľnyj efekt pry minimumi škody. Z planety ce pobačať, odnak ne vidčujuť. Ja vže davno pro ce dumav. GOD ščojno vse obrachuvav. Misiać rozpadeťsia, ale joho ulamky zalyšaťsia na orbiti. Centr mas zminy ne začepliať. — Čomu? — pocikavyvsia dominikaneć. — Bo fragmenty obertatymuťsia dovkola Kvinty po tij samij orbiti, ščo j Misiać. Planeta skladaje z nym dvojistu systemu, a oskiľky vona značno važča, to centr obertannia systemy perebuvaje poblyzu neji. Cyfr ja ne pamjataju. U vsiakomu razi, dynamičnyj rozpodil mas ne zminyťsia. — Zminiaťsia gravitacijni pryplyvy i vidplyvy, — utrutyvsia v rozmovu Nakamura. — Ty ce vrachuvav? — Urachuvav GOD. Litosfera naviť ne zdryhneťsia. Ščonajbiľše aktyvizujuťsia nehlyboki sejsmični vohnyšča. Pryplyvy i vidplyvy v okeani stanuť slabšymy. Ce vse. — I jaka ž bude vid cioho korysť? — zapytav Arago. — Ce bude ne tiľky demonstracija syly, a j povidomlennia. Pered cym my pošlemo jim poperedžennia. Pojasnyty dokladniše? — Tiľky korotko, — skazav komandyr. — Ja ne choču, ščob chtoś bačyv u meni čudovyśko, — z nezvorušnym spokojem vidpoviv peršyj pilot. — Išče na samomu počatku my peredaly jim logičnyj rozrachunok, a takož tverdžennia typu «Jakščo A, to B», Jakščo ne A, to V» i tak dali. My zajavymo jim: «Jakščo vy ne vidpoviste na naši sygnaly, my znyščymo vaš Misiać i ce bude perše poperedžennia pro našu rišučisť domohtysia kontaktu». Nu i šče raz use te, pro ščo jim sygnalizuvav «Posol»: movliav, my prybuly z myrnymy namiramy, i jakščo vony perebuvajuť u jakomuś konikti, to my zberežemo v niomu nejtralitet. Oteć Arago može vse ce pročytaty, ce blahoviščennia vysyť u sternovij rubci, i kožen člen ekipažu oderžav okremyj prymirnyk. — Ja čytav, — vidpoviv Arago. — A ščo bude po tomu? — Use zaležatyme vid jichnioji reakciji. — Ty vvažaješ, ščo my povynni vstanovyty jim pevnyj strok? — zapytav Rotmont. — Ce buv by uľtymatum. — Nazyvaj ce jak chočeš. My možemo ne vstanovliuvaty točnoho stroku: vystačyť čitko zajavyty, doky my utrymuvatymemoś vid dij. — Čy je šče jakiś propozyciji, krim vidstupu? — zapytav Stirhard. — Nemaje? Todi chto za proekt Harracha? Polasar, Tempe, Harrach, Eľ-Saliam i Rotmont pidvely ruky. Nakamura zavahavsia, ta zreštoju tež pryjednavsia do nych. — Čy vrachovujete vy te, ščo vony možuť vidpovisty nam dostrokovo, ale ne sygnalamy? — zapytav Stirhard. Usi desiatero sydily dovkola velyčeznoji plyty, ščo, mov stil na odnij nižci, spyralasia na ažurnyj peretyn lanžeroniv, jaki viddilialy verchniu, gravitacijnu sternovu rubku vid navigatorśkoji, a vona zaraz bula porožnia. Tiľky blymannia monitoriv nad roztašovanymy vzdovž stin puľtamy ožyvlialo prostir pid nymy hroju svitla i tini. — Cilkom možlyvo, — ozvavsia Tempe. — Ja ne znajusia na latyni tak dobre, jak oteć Arago. Jakby ja pryletiv siudy tiľky z vlasnoji voli, to ne holosuvav by «za». Ale my tut ne prosto desiať zvyčajnych astronavtiv. Jakščo «Hermes» pislia vsich joho sprob

ustanovyty myrnyj kontakt use-taky bulo piddano napadu, to ce označaje, ščo včyneno napad na Zemliu, bo nas siudy pryslala vona. Čerez te Zemlia maje pravo zajavyty našymy vustamy: Nemo me impune liacessit24.

24 Nichto ne napade na mene bezkarno (łat.).

Syderaľni operaciji, fenomeny astronomičnych rozmiriv, čerez sylu, ščo vyviľniajeťsia v nych, ne dajuť sposterihačevi takych že hlybokych, vražajučych perežyvań, jak poviń čy tajfun. Naviť zvyčajnyj zemletrus, podija dlia Kosmosu uľtramikroskopična, vychodyť uže za spryjniatlyvisť liudśkych organiv čuttia. Spravžnij žach abo zachvat vyklykajuť u nas podiji ni nadto gigantśkoho, ni nadto maloho masštabu. Nichto ne zdaten peresvidčytyś, ščo javliaje soboju zirka, — kamiń čy bryľjant. Najmenša zirka, okean okeaniv vičnoho vohniu, vže z vidstani miľjona kilometriv obertajeťsia na stinu žaru, jaka vychodyť až za horyzonty, a pry nablyženni do neji vtračaje buď-jaku formu, rozpadajučyś na chaotyčni vychory polumja, ščo zaslipliujuť z odnakovoju syloju: tiľky z velykoji daleči cholodniši voronky chromosfery zmenšujuťsia do rozmiriv soniačnych pliam. Zreštoju cia sama zakonomirnisť, ščo zvodyť naniveć perežyvannia jak vidčuttia ohromu, dije sered samych liudej. Možna spivčuvaty mukam pevnoho indyviduuma, rodyny, ale zahybeľ tysiač, tak samo jak i miľjoniv žyteliv — zamknena v čyslach abstrakcija, ekzystenciäľnyj zmist jakoji osiahty nemožlyvo. Čerez te kavitacijne rozbyttia nebesnoho tila, planety čy jiji suputnyka-Misiacia javliaje soboju nadzvyčajno skromne vydovyšče, jake vidbuvajeťsia ne lyše z sonnoju poviľnistiu, ale zavdiaky bezzvučnomu i linyvomu perebihovi zdajeťsia štučnym, udavanym, tym biľše, ščo dlia toho, aby joho pobačyty j pry ciomu ne zahynuty, treba sposterihaty u teleskop abo na ekrani monitora. A syderaľni chirurgy sposterihajuť kosmični vybuchy čerez ľtry, jaki po čerzi nadivajuť na objektyvy aparatury, ščob možna bulo pyľno stežyty za fazamy rozpadu. Čerez te kartyna, jaku vony vybirkovo spryjmajuť u monochromatyčnych smuhach spektra, — to žovta, jak soloma, to červona, jak kinovar, — spravliaje vražennia nevynnoji kalejdoskopičnoji zabavy, a ne strachitlyvoho z liudśkoho pohliadu kataklizmu. Kvinta movčala do hodyny nuľ. Kavitaciju Misiacia maly spryčynyty visimnadciať snariadiv, jaki letily do joho ekvatoriäľnoji poverchni po trajektorijach typu evoľventy. Na žaľ, GOD mav slušnisť, vyvodiačy ciu operaciju z obojmy zachodiv, jaki piddajuťsia točnomu programuvanniu. Jakby vsi bojeholovky vlučyly v obolonku pusteľnoho suputnyka pid odnym i tym samym kutom, jakby, zrobyvšy v niomu tuneľni probojiny, zbihlysia dovkola joho važkoho jadra i jakby z zaprogramovanoju do sekund točnistiu obernuly ce neocholole, napivridynne jadro v haz, ulamky rozkolotoho Misiacia, proty jakych Himalaji — dribni krychty, rozletilysia b po poperednij orbiti, a udarna chvylia raptovo vyviľnenoji syly spryčynyla b tiľky pomirnyj zemletrus i štovchnula b do berehiv kontynentiv seriju dovhych chvyľ cunami. Odnak v operaciju vtrutylasia Kvinta. Try snariady «Hermesa», jaki letily do Misiacia z boku planetnoho dyska, bulo perestrinuto važkymy balistyčnymy raketamy, obernuto na vohniani kluby hazu, ščo j spryčynylosia do peredčasnoho zahoriannia syderaľnych zariadiv. Unaslidok cioho zaplanovana koncentracija vsich udariv u misiačne jadro ne vidbulasia, i ce vyklykalo excentryčnu kavitaciju. Ulamky pivdennoho kontynentu hradom skeliastych mas sypnuly na Kvintu, a rešta — pryblyzno šisť siomych masy pryrodnoho suputnyka — pidnialasia na vyšču orbitu. Ce stalosia čerez te, ščo dokvintianśki syderatory povynni buly vtorhnutyś čerez koru v jadro po spiraliach, tobto štovchaty roztroščenu kuliu do Kvinty, a vidkvintianśki — do Dzety. Oskiľky same ti, ščo maly zachyščaty planetu vid meteornoho hradu, bulo protaraneno, blyźko sta tryľjoniv tonn hirśkych porid po nezličennij kiľkosti eliptyčnych trajektorij upalo na Kvintu. Častyna zhorila v atmosferi, najbiľši ulamky, tryľjony tonn, šyroko rozsijalysia v okeani, a krajni bombarduvaly uzberežžia Norstraliji, U bik planety vlučyv ulamok Misiacia,

mov zariad, vypuščenyj pid hostrym kutom. Čerez dvi sotych sekundy pislia zahoriannia kavitacijnych holovok uveś Misiać ukryvsia žovtavoju chmaroju, takoju hustoju, ščo suputnyk rozrissia, movby rozbuch. Potim vin nekvapom, niby v spoviľnenomu ľmi, počav rozkoliuvatysia na nesymetryčni šmatky, jak apeľsyn, kotryj rozryvajuť nevydymi pazuri, a z triščyn kory dovhymy postrilamy byv jasno-vohnianyj pal, schožyj na soniačnyj. Na vośmij sekundi kavitaciji kluby vohnianych udarnych chvyľ nadaly šmatovanomu Misiacevi formu veletenśkoji neopalymoji kupyny v vakuumi. Slipuče siajvo zaťmarylo najblyžči zirky. V gravitacijnij rubci vsi pokamjanily bilia monitoriv. Čuty bulo tiľky cokit chronometriv, jaki vidličuvaly chid lunoklazmu, a z klubovynnia vohniu vylitaly ohorneni kuriavoju j rozryvajučyś, mov karteč, aľpy, kordiľjery, vezuviji. Narešti cia potvorna chmara, ščo speršu schoža bula na kruhlyj kušč, počala povoli roztiahuvatyś. Ne treba bulo dyvytyś na prylady, ščob zrozumity: čerez kiľka hodyn Misiać počne padaty na planetu. Dobre ce čy pohano — vin vlučyv u’neji viddalik vid liodovoho kiľcia, i tiľky blyźko pivnoči rij ulamkiv, stykajučyś odyn z odnym i spalachujučy fejjerverkom, nad samoju atmosferoju prošyv joho liodovu poverchniu. Tak demonstracija syly obernulasia na kataklizm.

Pislia obidu druhoho dnia Stirhard zaprosyv do sebe Nakamuru ta oboch pilotiv. Zrazu ž pislia katastrofy, zastosuvavšy vsiu sylu manevrovoho agrehata, «Hermes» pidniavsia nad ekliptykoju, ščob unyknuty chmary misiačnych ulamkiv, i vziav paraboličnyj kurs na Sonce. Vodnočas vin vykydav za kormu radiözondy ta transmitery. Vony peredavaly dani, na pidstavi jakych stalo zrozumilo, ščo Kvinta stiahla na sebe vsi ulamky rozbytoho Misiacia, bo zalp balistyčnych raket nastiľky porušyv kavitaciju, ščo udar zrykošetyv planetu. Joho naslidky, za jakymy sposterihaly optyčno, choč korabeľ uže potrojiv vidstań od Kvinty, buly strachitlyvi. Z okeaničnoho epicentre rozbihlysia cunami. Masy vody, pidniatoji na stokratnu vysotu najbiľšych pryplyviv, zalyly peredusim schidne uzberežžia Hepariji j tysiačomyľnym frontom zatopyly jiji velyčeznu rivnynnu terytoriju. Okean rynuv u hlyb suchodolu, utvoriujučy ozera zavbiľšky z more, bo hlyboku plytu litosferyčnoji mantiji Kvinty bulo zimjato, j vody zapovnyly depresiji na poverchni. Vodnočas biľjony tonn vody, vyštovchneni kypučoju paroju nad stratosferu, otočyly suciľnym šarom chmar usiu planetu, i tiľky tonke liodove kiľce blyščalo nad nym na sonci, mov brytva. Stirhard zažadav od Nakamury dopovidi pro rezuľtaty spinoskopiji, jaka ni na sekundu ne pereryvalasia pislia lunoklazmu. Zrazu ž pislia toho, jak lunoklazm zakinčyvsia, Stirhard nakazav vystrelyty z bortu korablia i vyvesty na orbitu Kvinty popered neji i pozad neji najvažči magnetronni agrehaty — spravžni molochy razom iz syderaľnymy žyvyľnykamy, kožen masoju v sim tysiač tonn, j otočyty planetu, aby zachystytysia vid možlyvoji ataky metaľnykiv kohezijnoho tysnennia. Ce buly bombovi hrasery odnorazovoho vykorystannia. Za planom, jakyj vyrobyv štab SETI, vony maly služyty dlia anihiliaciji asterojidiv, jakby «Hermes» zustriv jich dorohoju do Kvinty j čerez svoju svitlovu švydkisť nezdatnyj buv by manevruvaty z metoju obmynannia pereškod, zitknennia z jakymy ne vytrymaly b zachysni ščyty. Perš niž Nakamura vstyh poinformuvaty komandyra pro dani spinoskopiji, toj nespodivano zapytav druhoho pilota, Tempe, zvidky vin znaje starodavnij latynśkyj deviz «Meto te itrype Iäsezziji», jakym zakinčyv nedavniu naradu. Tempe ne pryhaduvav. — Navriad čy ty koly buv lologom. Švydše ty čytav Po. «Barylo Amontiľjado». Tempe rozhubleno pochytav holovoju. — Po? Toho, ščo pysav fantastyčni opovidannia? Chtozna… A vtim, ja ne pryhaduju, ščo čytav… pered Tytanom. Chiba ce tak važlyvo? — Ce my šče pobačymo, ale trochy pizniše. A zaraz prošu rezuľtaty etnograji. Nakamura šče j rota ne vstyh roztulyty, jak Stirhard dokynuv: — Aparaturu tež bulo atakovano? — Dviči. Hrasery znyščyly kiľka desiatkiv raket. Holenbachivśki dyfrakciji perervaly pryjom spinogram bez škody dlia zobražennia. — Zvidky startuvaly ci rakety? — Z bombardovanoho materyka, ale z terytoriji, jaka unykla katastrofy. — A točniše? — Z čotyrioch punktiv hirśkoji systemy, ščo na pjatnadciať gradusiv nyžče vid poliarnoho koda. Puskovi ustanovky roztašovani v hlybyni imitovanych skeľ. Takych ustanovok tam čymalo — až do tropika. Zjomky vyjavyly jich dobru tysiaču. Bezperečno, jich značno biľše, ale najčitkiše vdalosia rozriznyty ti, jaki stojaly perpendykuliarno do impuľsnoho polia. Planeta obertajeťsia, a pole lyšajeťsia neporušnym. Pry bezperervnij spinoskopiji vynyklo b zobražennia, jake ne malo b nijakoji cinnosti, — vse odno, ščo liudyna, kotra krutyťsia pered renthenom na vsi boky, koly jij robliať znimky. Čerez te

my perejšly na momentaľnu tomograju v mikrosekundach. Dosi zibrano kiľkanadciať miľjoniv kadriv. Ja chotiv dočekatyś povnoho obertu Kvinty, a vže todi peredaty vsi stričky GODovi… — Rozumiju, — kyvnuv Stirhard. — GOD išče ne oderžav znimkiv i ne pidsumuvav jich? — Povnistiu — šče. Ja vstyh perehlianuty zvedennia ščohodynnych tomogram. — Vse-taky ce ščoś! Ja sluchaju. — Ja voliv by, ščob vy, astrohatore, sami perehlianuly najčitkiši spinogramy. Slovesnyj opys može buty neobjektyvnyj. Majže vse vydyme na plivci daje pidstavy dlia pevnoji interpretaciji, ale ne dlia točnoho diägnozu. — Harazd. Vony pidvelysia. Nakamura vstromyv dysk u videomagnitofon, i joho monitor zasvityvsia. Ekranom pobihly rozmazani tremtiači smuhy, zyk chvylynu nastrojuvav, zobražennia potemnilo, ale vsi pobačyly kuliastyj spektr iz kruhloju čornoju pliamoju v centri j nerivnomirnym siajvom navkolo. Nakamura peresuvav zobražennia doty, až doky vypukla poverchnia planety Kvinty opynylasia v nyžnij polovyni ekrana. Nad kryvyznoju litosfery, neprohliadno čornoju, tak samo vyhynalasia pasmom biliasta imla, najhustiša vzdovž liniji obriju. To bula atmosfera z mikroskopičnymy klaptykamy chmar. Fizyk nastrojiv spektr, perechodiačy vid lehkych elementiv do ščoraz važčych. Atmosferni hazy znykly, nemovby jich zdmuchnuly, i nepronykna dosi čornota kontynentaľnoji plyty počala projasniuvatyś. Tempe stojav miž Harrachom i komandyrom, utupyvšyś v ekran. Z planetarnoju spinoskopijeju vin poznajomyvsia šče na bortu «Evridiky», ale zastosovanoji z takoju syloju dosi jomu ne dovodyloś bačyty. Nukleoskop astronomičnoji daľnosti brav planetu v čaši magnitnych poliv z napruhoju Haussa, jaka na pikach impuľsiv dorivniuvala magnitosferi mikropuľsara. Planeta prosvitliuvalasia naskriź, i vynykli zobražennia, jaki utvoriuvalysia zavdiaky rezonansovi atomnych spiniv, možna bulo krajaty. abo tomografuvaty zoseredženniam kerovanoho polia na čerhovych šarach nebesnoho tila, počynajučy z poverchnevych i posuvajučyś uhlyb, do ščoraz hariačišych šariv mantiji ta kerna. Tak samo jak mikrotom kraje zastyhli tkanyny, ščob jich možna bulo ohlianuty po čerzi pid mikroskopom, nukleoskop davav zmohu robyty znimky, jaki šar za šarom pokazuvaly vnutrišniu atomnu strukturu nebesnoho tila, nedostupnu ni dlia radiölokaciji, ni dlia nejtronnoho zonduvannia. Dlia radiölokatoriv planeta bula absoliutno neprozora, dlia potokiv nejtryno — prozora až zanadto, čerez te niščo, krim magnitokohezijnoji bahatopoliusnoji spinoskopiji, ne dozvolialo zazyrnuty v hlyb kosmičnych til — ščopravda, tiľky zachololych, takych jak planety ta jichni pryrodni suputnyky. Tempe čymalo načytavsia pro ce. Dystancijno fokusovani magnetyčni potenciäly vyšykovuvaly spiny atomnych jader uzdovž sylovoji liniji, a pislia vymknennia polia jadra prymušuvaly jich braty energiju. Kožen element tablyci Mendeliejeva kolyvavsia todi vlastyvym jomu rezonansom. Zaxovane v receptori zobražennia stavalo termojadernym portretom pererizu, na jakomu sextyľjony atomiv vykonuvaly roľ točok zvyčajnoji poligračnoji drukarśkoji sitky. Pozytyvnym bokom nukleoskopiji velykoji potužnosti bula jiji neškidlyvisť dlia prosvitliuvanych materiäľnych objektiv, a otže, j dlia žyvych istot, a negatyvnym — te, ščo, zastosovujučy taku potužnisť, ne možna prychovaty jiji transliacijnych džerel. Na zamovlennia zykiv GOD vidľtruvav zi znimkiv kožnoji sičnoji ploščyny spinogramy elementiv, osoblyvo prydatnych dlia technologičnoho vykorystannia. Cej vybir spyravsia na jedynu, ale cilkom nadijnu peredumovu, jaka j bula v jichniomu rozporiadženni, a same: analogiju kvintianśkoji i zemnoji technosfery, choča b častkovu. Oś čomu v hlyb kory prosvitlenoho nebesnoho tila vchodyla nevyrazno vymaliovana sitka vanadijevych, chromovych ta platynovych elementiv z grupy važkych, takych jak osmij

ta irydij. Pidpoverchnevi nytky midi navodyly na dumku pro energetyčni kabeli. Spinogramy terytoriji, vraženoji lunoklazmom, vyjavyly chaotyčni mikrovohnyšča spustošeń, a pereriz zirčastoho utvorennia, kotre nazvaly Meduzoju, nahaduvav bezladni rujiny zi slidamy uranidiv. Tam takož vyjavleno kaľcij. Dlia rujin žytlovych budiveľ joho bulo zamalo; osadovych zakamjanilostej grunt ne pokazuvav uzahali, čerez ščo bulo vysunuto prypuščennia, ščo ce miľjonni reštky žyvych istot, piddanych pered smertiu abo pislia smerti radiöaktyvnomu zaraženniu, oskiľky joho izotopom buv velykyj procent kaľciju, a jak vidomo, cej izotop vynykaje lyše v kistiakach oprominenych chrebetnych. Ce vidkryttia, ščopravda, tiľky jak nepriamyj dokaz, pry vsij svojij žorstokosti podavalo j krychtu nadiji. Dosi ne mohly vstanovyty, čy naselennia Kvinty skladajeťsia z žyvych istot, čy, može, ce jakiś nebiölogični avtomaty, spadkojemci zhasloji, kolyś žyvoji cyvilizaciji. Ne vykliučalasia j strachitlyva hipoteza, ščo honku ozbrojeń, jaka znyščyla žyttia razom z joho reštkamy, zahnanymy v schovyšča ta pečery, prodovžujuť jiji mechanični spadkojemci. Same cioho najdužče bojavsia Stirhard pislia peršych sutyčok, choč i ne ašuvav ciu koncepciju. Vin uvažav, ščo možlyvyj takyj chid podij, za jakoho žyvu sylu zastupajuť pry sekuliarnij tryvalosti vojennych dij mašyny — ne tiľky v Kosmosi, v čomu astronavty vže perekonalyś, — ale j na planeti. Bojovi avtomaty, pozbavleni instynktu samozberežennia, pryznačeni dlia smerteľnoji boroťby, nelehko schylylysia b do buď-jakych perehovoriv z kosmičnym pryšeľcem. Ščopravda, instynktom samozberežennia i todi zobovjazani buly b keruvatysia vijśkovi štaby, naviť povnistiu kompjuteryzovani, ale, stavliačy na peršyj plan dyrektyvu zdobuttia perevahy v chodi strategičnych dij, vony takož ne dozvolyly b zvesty sebe do roli parlamenteriv. Zate šans porozuminnia žyvych iz žyvymy buv vyšče vid nulia. Optymizm, jakyj vynyk pislia perehliadu spinogram i možlyvoho rozpiznannia hekatomby, skeletiv, na pidstavi spivvidnošennia kaľciju z joho izotopom, buv, možna skazaty, biľše niž skromnym. Važko bulo b nazvaty joho j dobrym pobažanniam. Koly piloty i komandyr sluchaly Nakamuru, jakyj demonstruvav znimky, komentujučy jich perevažno zdohadamy, — prolunav zumer interkoma. Trubku vziav komandyr: — Stirhard sluchaje. Usi čuly holos toho, chto hovoryv, ale sliv rozibraty ne mohly. Koly holos urvavsia, Stirhard dobru chvylynu movčav. — Harazd. Zaraz? Buď laska. Ja čekaju. — Vin poklav trubku, obernuvsia do prysutnich i skazav: — Ce Arago. — Nam vyjty? — zapytav Tempe. — Ni. Zalyšteś. — I, niby mymochiť, u nioho vychopylosia: — Ce bude ne spoviď. Dominikaneć zajšov u bilomu, choč i ne v sutani: na niomu buv dovhyj svetr, a pro te, ščo vin nosyv na hrudiach chrest, svidčyv temnyj šnurok, jakyj obvyvav jomu šyju. Pobačyvšy, ščo Stirhard ne sam, Arago zupynyvsia na porozi: — Ja ne znav, ščo vy, astrohatore, provodyte naradu… — Sidajte, prepodobnyj otče. Ce ne narada. Čas parlamentśkych zasidań z holosuvanniam zakinčyvsia. — I, movby vidčuvšy, ščo ci joho slova prolunaly nadto bezceremonne, dodav: — Ja ne chotiv cioho. Odnak fakty vpertiši za moji bažannia. Prošu vsich sidaty. Usi sily, bo choč ostanniu frazu vin vymovyv z usmichom, ce buv nakaz. Černeć hotuvavsia do rozmovy vič-na-vič. A možlyvo, joho vrazyla Stirhardova kategoryčnisť. Zdohadujučyś pro pryčyny joho vahannia, astrohator skazav: — C’est lie ton qui fait lia chanson25. Ale ja ne stvoryv cijeji muzyky. Choč probuvav — piänissimo. — Vona skinčylasia na Ijerychonśkych trubach, — vidpoviv černeć. — Ale, može, 25 Suť u toni, a ne w słowach ; bukw.: ton stworiuje pisniu.

dosyť peryfraz. — Nu zvyčajno. Ja ne zbyrajusia hovoryty natiakamy. Hodynu tomu v mene buv Rotmont, i ja znaju zmist rozmovy, ekzehezy. Ni, vvažajmo ce vse-taky rozmovoju, jaku sprovokuvav GOD. Vona stosuvalaś… astrobiölogiji. — Ne tiľky, — zauvažyv dominikaneć. — Znaju. Čerez te ja choču zapytaty, v jakij roli pryjmaju novoho hostia: jak likaria čy jak papśkoho nuncija? — Ja ne nuncij. — Z voli čy bez voli papśkoho prestolu — tak. In partibus indelium26. A može, in partibus daemonis27. Ja kažu ce v zvjazku z pamjatnym vyslovom ne doktora astrobiölogiji, a otcia Arago na bortu «Evridiky», v Bar-Horaba. Ja tam buv, use čuv i zapamjatav. A teper sluchaju. — Ja baču tut ti sami znimky, jaki roztlumačyv meni Rotmont, — promovyv oteć Arago. — Moje vtorhnennia dijsno sprovokuvav GOD. — Kaľcijevoju hipotezoju? — zapytav komandyr. — Tak. Rotmont zapytav u GODa, čy smužka, jaka povtoriujeťsia v spektraľnomu analizi pevnych punktiv, buva, ne izotop kaľciju. GOD ne vykliučyv cioho prypuščennia. — Meni vidomi vsi detali. Jakščo to kistky, to jich miľjony. Hory trupiv. — Krytyčne i misce-velyka ahlomeracija; mabuť, tam kvintiany, — movyv černeć. Vin zdavavsia blidišym, niž zvyčajno. — Navriad, ščob ce buv zviryneć diämetrom u pjatdesiat myľ. Otže, tam dijšlo do henocydu. Kladovyšče žertv — ne najkrašča scena dlia bezprecedentnoji podiji našoji istoriji. Baťky proektu SETI ne stavyly sobi za metu vstanovliuvaty kontakt z Rozumom na bojovyšči, zavalenomu trupamy hospodariv. — Sytuacija nabahato hirša, — vidpoviv Stirhard. — Ja povtoriuju: stalosia ščoś značno hirše, niž katastrofa, vyklykana zbihom nikym ne peredbačenych obstavyn. Ne vykliučeno, ščo ci spektraľni liniji — vid izotopiv skeletnoho kaľciju. My ne vladni vykliučyty ce zi stoprocentnoju pevnistiu. Ja skazav, ščo planeta može uperedyty naš uľtymatum. Čerez krajniu pidozrilyvisť kvintian. Odnak ja ne dopuskav, ščo vony zlovmysne stiahnuť kavitovanyj Misiać na sebe. My staly katamy za maxymoju odnoho italijśkoho jeretyka: «Vid nadmiru česnoty peremahajuť syly pekla». — Jak ja povynen ce zrozumity? — zapytav pryholomšenyj Arago. — Za kanonamy zyky. My poperedyly jich, ščo roztroščymo jichnij Misiać, aby prodemonstruvaty svoju perevahu, j zapevnyly, ščo cia syderaľna operacija ne zavdasť jim nijakoji škody. Jak znavci nebesnoji mechaniky, vony rozumily, ščo minimaľnoju kiľkistiu energiji možna rozbyty planetu, naroščujučy tysk u jiji jadri. Rozumily, ščo tiľky vybuch, točno spriamovanyj u centr Misiacia, ne zminyť orbity joho ulamkiv. Jakby vony perechopyly naši syderatory z soniačnoho boku Misiacia abo z joho čiľnoji storony po dotyčnij do orbity, to roztiahnenu masu bulo b vyštovchnuto na vyšču orbitu. Tiľky perechoplennia našych snariadiv bilia misiačnoji pivkuli, povernenoji do Kvinty, musylo stiahty excentryčni rezuľtaty kavitaciji na samych sebe. — Jak ja možu v ce poviryty? Vy stverdžujete, ščo vony vyrišyly z našoju dopomohoju včynyty samohubstvo? — Ne ja tak stverdžuju, a fakty. Ja vyznaju: v takij interpretaciji jichnia povedinka skydajeťsia na bezumstvo, ale vidtvorenyj chid kataklizmu vyjavliaje oznaky joho raciönaľnosti. My rozpočaly lunoklazm u toj moment, koly v Hepariji schodylo sonce, a v Norstraliji — zachodylo. Balistyčni snariady, skerovani nazustrič našym syderatoram, buly vystreleni z tijeji častyny Hepariji, jaka perebuvala šče za terminatorom, otže, vnoči. Snariadam treba bulo pjať hodyn, ščob dosiahty peryseleniju j zitknutyś z našymy 26 W carynach newirja (łat.). 27 W carynach dyjawolśkych (łat.).

raketamy. Aby my ne zmohly včasno jich znyščyty, kvintiany vyvely snariady na eliptyčnu orbitu, do toho ž taku, ščob spustytysia z neji do Misiacia za jakychoś dvanadciať chvylyn pered lunoklazmom. Dvoch dumok tut buty ne može: jichni snariady čatuvaly na naši, ruchajučyś po sektoru elipsa, najdaľšomu vid Kvinty i najblyžčomu do Misiacia. Usi vony poletily v bik našych kavitatoriv, pozbavlenych prykryttia, oskiľky takoji protydiji my naviť ne prypuskaly. Ja sam u peršu chvylynu podumav, ščo katastrofu spryčynyly jichni chybni rozrachunky. Odnak analiz perebihu podij ce vykliučaje. — Ja cioho ne možu zrozumity, — pochytav holovoju Arago. — Choča… Nevže ce označaje, ščo odna storona namahalasia spriamuvaty rykošetom udar na druhu? — I ce bulo b ne najhirše, — vidpoviv Stirhard. — Z pozyciji generaľnoho štabu pid čas vijny korysnyj i dopustymyj buď-jakyj manevr, jakyj zavdaje udaru suprotyvnykovi. Ta oskiľky vony ne mohly znaty ni syly našych kavitatoriv, ni času, koly nastane lunoklazm, ni počatkovoji švydkosti ulamkiv misiačnoji masy, to musyly rachuvatysia z tym, ščo rozkyd skeľnych. mas ochopyť i jichniu vlasnu terytoriju. Vy zdyvovani, prepodobnyj otče? Ne doviriajete meni? Phisica de motibus coeliestis28 — holovnyj svidok u cij spravi. Pohliańte, buď laska, na ciu sytuaciju z točky zoru štabistiv stolitnioji vijny. Nad Kvintoju zjavyvsia kosmičnyj pryšeleć z myrtovoju hiločkoju, vin prahne serdečnych stosunkiv z tutešnioju cyvilizacijeju i, zamisť vidpovisty atakoju na ataku, namahajeťsia buty pomirkovano poblažlyvym. Ne choče atakuvaty? Todi treba joho do cioho prymusyty! Čy dovidajeťsia naselennia planety, ščo stalosia naspravdi? Piddane kryvavij rozpravi, jak vono zmože zasumnivatyś u tomu, ščo pojasnyť jomu uriad, a same: niby pryšeleć — bezpoščadnyj, bezmežno žorstokyj agresor? Bo chiba vin ne zrujnuvav jichni mista? Chiba ne zbombarduvav u s i kontynenty, rozdrobyvšy z cijeju metoju Misiać? Žertvy z vlasnoho boku? jich bude spysano na rachunok pryšeľcia. Jakščo my staly spivvynuvatciamy, to tiľky vid nadlyšku dobrych namiriv, bo takoho povorotu spravy my ne peredbačaly. Vidstup, pislia toho, ščo stalosia, zalyšyv by na planeti čutku pro našu expedyciju jak sprobu zhubnoho dlia nych vtorhnennia. Čerez te my ne vidstupymo, vaše prepodobije. Stavka cijeji hry vže z samoho počatku bula vysoka. Vony pidnialy jiji tak, ščo prymusyly nas hraty dali… — Kontakt za vsiaku cinu? — zapytav dominikaneć. — Naviť za najvyšču, jaku tiľky my zdatni splatyty. Oskiľky ja zdyvuvav papśkoho delehata, zajavyvšy, ščo na bortu korablia vže mynuv čas demokratyčnoho holosuvannia ta vahań, ja vvažaju, ščo povynen pojasnyty, čomu, beručy na sebe nadzvyčajnu roľ i cym samym cilkovytu vidpovidaľnisť za nas i za nych, dovedu ciu hru do kincia. Jak, povašomu: ja povynen ce zrooyty čy ni? Stirhard pidijšov do stinnoji šafy, vidčynyv jiji j, šukajučy ščoś u perehorodkach, skazav: — Dumka pro nelokaľnu vijnu, vynesenu v Kosmos, zjavylasia v mene pislia toho, jak my za Junonoju spijmaly ostovy raket. I ne tiľky v mene odnoho. Kerujučyś pryncypom primum non nocere29, ja lyšyv tu dumku pry sobi, ščob ne zarazyty komandu poraznyctvom. Z istoriji davnich expedycij, na zrazok Kolumbovych i poliarnych, vidomo, jak lehko izoliovana grupa naviť najkraščych liudej može potrapyty v zahrozlyve stanovyšče pid vplyvom okremoho indyviduuma, osoblyvo jakščo ce chtoś takyj, koho vvažajuť zliplenym iz lipšoho tista, niž rešta. Tomu najhiršu možlyvisť ja obmirkovuvav tiľky z GODom, oś tut je zapysy našych dyskusij. Z vystelenoji korobočky, schožoji na futliar dlia koštovnoho kaminnia, vin vyjniav kiľka krystaliv pamjati j uklav odyn z nych u ščilynu vidtvoriuvana. 28 Fizyka ruchu nebesnych tił (łat.). 29 Nasampered ne szkodyty (łat.).

U kajuti zalunav joho holos, jakomu vidpovidav GOD: «Jak nalahodyty kontakt iz Kvintoju, koly tam isnujuť bloky, ščo vže bahato rokiv vojujuť miž soboju?» «Nazvy mežu vyznačenoho prostoru. Bez počatkovoji charakterystyky jiji ne možna vyrachuvaty strategično». «Slid vychodyty z prypuščennia pro dvoch, a potim trioch suprotyvnykiv iz pryblyzno odnakovym potenciälom, z mežeju znyščennia vsich pry hariačij eskalaciji». «Danych use šče nedostatnio». «Daj minimaxovu ocinku v nečyslovij aproxymaciji». «Velyčyna v aproxymacijach tež ne piddajeťsia vyznačenniu». «I vse ž taky daj meni stochastyčno važkyj paket aľternatyv». «Ce vymahaje dodatkovych peredumov. Vony buduť doviľni j neperekonlyvi». «Znaju. Počynaj». «Dlia dvoch antahonistiv, roztašovanych na protyležnych kontynentach, vyslaty dva peredavači kriź atmosferyčne vikno infračervonoho prominnia z točkovoju hostroju kolimacijeju. Obydva v antyradarnomu kamuiaži, samonavidni na planetni radiöstanciji. Cia taktyka pryjmaje za očevydne vse sumnivne. Z peršoho ž pohliadu. Antahonisty možuť perekryvaty odyn odnoho naležnoju jim terytorijeju po horyzontali i po vertykali». «Jakym čynom?» «Jakščo, napryklad, vony vstupyly v atomnu fazu, ozbrojeni taktykoju vidliakuvannia i kožen brav naselennia suprotyvnyka na mušku, jak založnykiv, pohrozoju napadu abo vidplaty, pislia čoho robyly žorstkišymy zasoby udaru j udaru u vidpoviď, a pislia saturaciji spustylysia v pidzemellia, jichni terytoriji možuť rozmiščuvatyś pid gruntom u vyhliadi hlyboko vydovbanych j ukriplenych poverchiv. Te same može vynykaty j nad atmosferoju». «Nevže expedycija takoho rodu robyť nemožlyvym buď-jakyj kontakt?» «Vona robyť joho nemožlyvym u zaproponovanij taktyci, bo pry podibnomu rozmiščenni kontakt ne maje rozjednanych adresativ». «Vychoď iz peredumovy pro vidsutnisť poseleń, jaki pidkopujuťsia odne pid odne». «De provesty mežu pomiž suprotyvnykamy?» «Na merydiäni seredynoju okeanu». «Ce najprostiše, ale ce bude cilkom doviľno». «Počynaj». «Sluchaju. Ja vychodžu z peredumovy zapuščennia zondiv, vyprominiuvannia sygnaliv, a takož otrymannia pošty. Vony otrymaly pereslani namy kody. Za takoji peredumovy ja oderžuju na minimaxi vylku. Abo poslaty obom storonam toj samyj postulat kontaktu z garantijeju nejtraľnosti hranyčne pravdyvyj, abo vyniatkovo sfaľšyvlenyj». «A može, povidomyty kožnu iz storin, ščo my zvertajemoś odnočasno j do druhoji? Čy, navpaky, zapevnyty, niby my tiľky jiji zaklykajemo do kontaktu?» «Tak». «Podaj navantažennia cijeji vylky ryzykom». «Vidvertisť daje krašči šansy pry nevdalomu adresuvanni i hirši šansy pry nevdalomu adresuvanni. Obman daje biľši šansy pry vdalomu adresuvanni i menši šansy pry vdalomu adresuvanni». «Ale ž ce javna superečnisť». «Tak. Prostir hry ne dozvoliaje skvantuvaty sebe minimaxovo». «Pokažy pryčynu superečnosti». «Blok, jakyj my zapevnymo u vyniatkovosti kontaktu z namy, bude schyľnyj do pozytyvnoji reakciji, za umovy, ščo vin zmože ciu vyniatkovisť pereviryty osobysto, popry naše povidomlennia. Jakščo ž vin vyznaje, ščo suprotyvnyj blok perechopyv naše poslannia, abo, ščo šče hirše, jakščo rozpiznaje lukavstvo našoji hry, šansy porozuminnia znyziaťsia do nulia. Može takož vynyknuty negatyvna jmovirnisť kontaktu».

«Negatyvna?» «Vidmova — ce nuľ. Negatyvnu cinnisť ja prypysuju vidpovidiam, kotri nas dezynformujuť». «Nastavliannia pastky?» «Cilkom možlyvo. Tut vylka rozhalužujeťsia v faktoriäly. Pastku može nastavyty abo odna storona, abo obydvi nezaležno, abo obydvi v korotkočasnomu sojuzi, vyznavšy, ščo koly vony ukladuť tymčasovyj kooperatyvnyj sojuz, aby znyščyty nas abo vidbyty v nas bažannia do kontaktu, to piddaduť sebe menšomu ryzyku, niž koly počnuť domahatyś vyniatkovosti kontaktu z «Hermesom». «A jak zi zhodoju na paraleľnyj kontakt narizno?» «U ciomu variänti v samij uže osnovi ležyť superečnisť. Ščob oderžaty takyj paralelizm, ty jak vidpravnyk povynen cilkom pevno garantuvaty adresatam našu nejtraľnisť. Tobto ty daješ slovo, ščo dotrymaješ svoho slova. Tverdžennia jak samomanevr ne može sebe pidtverdyty. Ce typova antynomija». «Jakoju mirkoju ty vymiriuješ niuansy?» «Vychodžu z tvojeji peredumovy, ščo na planeti je tiľky dvoje hravciv, jaki oholosyly odyn odnomu šach. I z toho, ščo vony napoliahajuť na zakoni minimaxa. Cina hry dlia nych — zberežennia status quo ante fuit, a dlia nas — kontakt čerez vychid iz hluchoho kuta». «A točniše?» «Ce dosyť tryviäľno. Ja vychodžu z isnuvannia dvoch imperij — A i B. Optymaľnyj variänt vylky dlia nas: obydva adresaty vstupajuť z namy v kontakt, i kožen dumaje, ščo maje na nioho vykliučne pravo. Jakščo choč odyn iz nych ne vpevnenyj u vlasnij vyniatkovosti, to cym samym stavyť pid sumniv ce vykliučne pravo. Todi, za zakonom minimaxa, vin vručyť svojemu suprotyvnykovi propozyciju uklasty koaliciju proty nas, bo ne bačyť šansu vstupyty v koaliciju z namy. Ce bezperečno. Znajučy vlasnu istoriju, vony znajuť i zakony svojich koniktiv. Zate zakony našych koniktiv jim nevidomi. Jakščo my podamo buď-jakij iz storin ofert aľjansu, to vin bude nejmovirnyj. Primo30: ofert aľjansu, podanyj namy obom suprotyvnykam, ce absurd. Secundo31: stajučy na bik odnijeji storony my pidtrymujemo jiji. Cym samym nastrojujemo proty neji storonu suprotyvnu, a sami z cioho ne zdobuvajemo ničoho, krim vstupu u vijnu, jaku vony veduť miž soboju. Do podibnoji strategiji kontaktiv može vdatysia tiľky cyvilizacija idiötiv. Ce naviť u mežach metagalaktyky malojmovirne». «Tak. Vony možuť tymčasovo objednatysia proty nas. Jaka hra vynykaje todi?» «Hra za pravylamy, jaki važko peredbačyty. Vony vynykatymuť i zminiuvatymuťsia zaležno vid zmahannia. Čerez te nevidomo, čy funkcija vidplaty mistyť u sobi dodatkovi velyčyny. Hra švydše dasť u pidsumku nuľ, bo žoden iz hravciv, vkliučajučy j nas, ne matyme nijakoho zysku. Vsi zaznajuť zbytkiv». «Ryzyk ne možna zvesty do nulia. Ale de minimum?» «Ja ne maju dostatnich danych». «Davaj bez dostatnich danych». «Oslablennia frustraciji z pryvodu nerozvjaznych zavdań ne ležyť u sferi mojeji rozrachunkovoji spromožnosti. Komandyre, ne vymahaj vid mene nemožlyvoho. Derevce evrezy ne je božym derevom Piznannia». Pislia ostannich GODovych sliv zapala tyša, i Stirhard uklav u vidtvoriuvač druhyj krystalyk, povidomyvšy, ščo ce — uryvok diälogu z GODom zrazu ž pislia lunoklazmu. I spravdi — vsi znovu počuly holos mašyny: «Raniše ryzyk buv tiľky neperedbačuvanyj. Teper vin nabuv syly transnaľnoji, 30 Po-persze (łat.). 31 Po-druhe (łat.).

tobto nezličennoji čyslennosti. Minimax lyšyvsia tiľky u vidstupi». «Čy možemo my prymusyty jich do kapituliaciji?» «Teoretyčno — tak. Napryklad, čerez postupove styskannia technosfery jichnich sutyčok». «Čerez destrukciju vsich bojovych zasobiv u vsiomu prostori Dzety?» «Tak». «Jaki šansy kontaktu za takoji operaciji?» «Minimaľni pry najoptymistyčnišych peredumovach, a same: ščo naše vytračannia syderaľnych potužnostej ityme bez perebojiv; ščo kvintiany zberežuť inertnisť rozziav pry znimanni lušpynnia z jichnioji avtomachičnoji cybulyny v Kosmosi, a takož, ščo, pozbavleni cioho Lušpynnia, vony vstupliať u stahnaciju ozbrojennia. U kategorijach teoriji ihor ce bulo b take ž dyvo, jak i holovnyj vyhraš u lotereju toho, chto ne prydbav žodnoho loterejnoho bileta». «Poznajom nas iz variäntom rozzbrojuvannia jichnioji technosfery bez čudes». «Kryva bude minimum dvosidlova: vony včyniať nam opir abo nastupajučy, abo oboroniajučyś, a može, myrna destrukcija cholodnoji sferomachiji rozpalyť konikt, jakyj postijno tlije na planeti, i vnaslidok cioho my pidštovchnemo jich do totaľnoji vijny». «Čy možna častkovo znyščyty jichniu kosmičnu avtomachiju bez porušennia rivnovahy syl na planeti?» «Možna. Dlia cioho treba vyvodyty z ladu orbitaľni bojovi zasoby abo skoročuvaty kosmičnyj vojennyj potenciäl storin odnakovoju miroju, ščob ne porušyty dynamičnoji rivnovahy syl. Ce možlyve za dvoch umov: koly vyznačymo daľnisť, iz jakoji vony kerujuť svojeju zbrojeju v Kosmosi, tobto radiüs jichnioji komandnoji efektyvnosti; koly vyjavymo bojovi systemy speršu poza cym radiüsom, ščob rozbyty jich, a pislia znyščennia avtomachičnoho perymetra vyvodytymemo ciu cyvilizaciju zi stanu volodinnia sylamy vseredyni sfery, nad jakoju vona šče panuje. In abstracto jiji možna jakojuś miroju oholyty. Ale jakščo my prypustymoś pomylok v identykaciji, chto j čym volodije u vnutrišnij sferi, tobto v prostori jichnich operatyvnych vplyviv, to rozpalymo na planeti konikt, oskiľky oslabymo odnu storonu na korysť druhoji. Cym samym my vyvedemo suprotyvnykiv iz chystkoji rivnovahy honky ozbrojeń u totaľnu vijnu. Komandyre, ty viddaliaješ mene j sebe vid reaľnosti. Adže ty prahneš uspichu?» «Nu zvyčajno». «Ščo vin dlia tebe označaje? Kontakt? Ale v cij vzircevij formi take poniattia uspichu ne je vyznačaľnym. Vin zaležyť ne tiľky vid toho, čy «Hermes» zmože, krim sferomachiji, peremohty vsiu produkciju bojovych zasobiv, jaki bezperervno vykydajuťsia v Kosmos». «Vestymemo nepriamu boroťbu, atakujučy ne jich, a jichniu zbroju. De pevnisť, ščo, vtiahujučy u vijnu novi vydy techniky, vony ne opanujuť ti džerela, kotri žyvliať i nas, a same: džerela syderaľni?» «Vychoď iz peredumovy, ščo vony na take ne zdatni». «Harazd. Krim suputnich faktoriv, takych jak sumnivni technologični komplekty, javno minimaxovi, tobto, za optymizacijnymy rozrachunkamy, logični dlia reakciji kvintian, vyrišaľne značennia majuť faktory irraciönaľni, pro jaki nam ničoho ne vidomo. Odnak my znajemo, jaku vahu maly same ci faktory v zemnij istoriji». Na ciomu zapys rozmovy urvavsia. Ta pislia korotkoji pauzy vsi počuly novyj diälog Stirharda z mašynoju: «Ty proviv symuliaciju organičnych struktur?» «Tak». «V usich hadanych variäntach cych struktur i jichnich koniktiv?» «Tak». «Jaka velyčyna koecijenta riznyci cych struktur dlia našoji hry v porozuminnia? Nazvy interval statystyčnoji vahomosti abo modaľnyj rozpodil uplyvu riznyci na šansy

kontaktu». «Koecijent dorivniuje odynyci». «Dlia vsich komponentiv symuliaciji?» «Tak». «Ce označaje, ščo konstytuciönaľni vidminnosti suprotyvnykiv ne majuť nijakoho značennia?» «Tak. Pryskoriuvana tryvalym koniktom technomachična evoliucija staje zminnoju, nezaležno vid sociäľnoji systemy, bo ciu evoliuciju formuje struktura koniktu, a ne struktura suspiľstva. Rozhliańmo ciu spravu dokladniše: na rannich fazach koniktu konstytuciönaľni vidminnosti poznačajuťsia na taktyci psychologičnoji propagandy, dyplomatiji, dyversiji, špyhunstva i honky ozbrojeń. Podil biudžetiv na vijśkovi j nevijśkovi — funkcija naboru argumentiv, cinnisť jakych zaležyť vid struktury systemy. Zrostajuče prahnennia do perevahy v konikti vrivnovažuje riznyciu v nabori argumentiv. Cym samym vono upodibniuje strategiji suprotyvnykiv. Vynykaje efekt dzerkala. Ne možna schylyty dzerkalo do toho, ščob vono vidbyvalo tiľky rozslableni i viľni pozy, a vsi inši ne vidbyvalo. Koly mežu efektyvnosti rozzbrojennia podolano, daľše zmahannia za perevahu likvidovuje zaležnisť strategiji suprotyvnykiv vid jichnich konstytuciönaľnych vidminnostej. Cia zaležnisť identyčna vplyvovi liudśkoji muskulatury na zapusk balistyčnoji rakety. V dobu paleolitu, v pečernu epochu čy v seredni viky muskuliastišyj suprotyvnyk panuvav nad slabšym. V atomnu epochu raketu može zapustyty dytyna, natysnuvšy potribnu knopku. Kvintiany ne panujuť uže nad obranoju nymy ž samymy strategijeju, navpaky: cia strategija panuje nad nymy. Jakščo vona naštovchnulasia na konstytuciönaľni vidminnosti, to pidporiadkuvala jich sobi až do sproščennia. Jakby cioho ne stalosia, konikt zakinčyvsia b peremohoju odnijeji zi storin. Aktyvnisť sferomachiji ce sprostovuje». «Nazvy optymaľni pravyla boroťby za kontakt pry takomu diägnozi». «Komandni centry planety znajuť, ščo perechoplennia našych kavitatoriv spryčynylo katastrofu. Nichto, krim nych, ne mih zdijsnyty cijeji akciji». «Čy označaje ce, ščo sferomachija pidkoriajeťsia jim u radiüsi, jakyj viddiliaje orbitu Misiacia vid Kvinty?» «Neobovjazkovo. Mežeju operatyvnoji daľnosti jichnioji diji ne može buty kulia z poverchneju, rizko i plavno vidmežovanoju od vidčuženoji sfery». «Čy robyš ty jakyjś vysnovok iz cioho pro osobystyj sklad štabiv?» «Ja rozumiju pidtext. Ideja pro nebiölogični štaby, z jakoju nosyťsia dechto iz členiv ekipažu, a otže, pro mertve nebesne tilo z kompjuteramy, kotri vojujuť pislia zahybeli kvintian, ce absurd. Kompjutery, choč vony j zviľnylysia vid postulativ avtoprezervaciji, dijuť raciönaľno. Ce označaje, ščo vony dotrymujuťsia minimaxu z najdalekosiažnišymy prognostyčnymy vyperedženniamy. Vony možuť vojuvaty doty, doky tryvaje aľternatyva efektyvnosti vijny. Jakščo vynahorodoju jim u kinci hry bude povne znyščennia, to minimax zvodyťsia do nulia. Koncepciju boževiľnych kompjuteriv ja vidkydaju. Zreštoju, spektraľni i spinogramni dani svidčať pro najavnisť žyvych istot». «Harazd. Otže?» «U štabach ne brakuje občysliuvaľnych mašyn, ale tam je j kvintiany. Naslidky lunoklazmu jich ne začepyly: v koniktach takoji tryvalosti j takoho masštabu niščo ne oberihajeťsia reteľniše za štaby. Ty vže znaješ — utraty naselennia dlia organiv vlady ne je argumentom, jakyj prymusyv by jiji pity na kontakt iz namy. «Navedy nezaperečnyj argument». «Otož-bo j vono. Nastav čas nazyvaty reči svojimy imenamy. Nepriamoho natysku zamalo. Ty povynen dijaty navprosteć, komandyre». «Pryhrozyty štabam?» «Tak». «Masovanym udarom?»

«Tak». «Cikavo. Ty vvažaješ ubyvstvo rozumnych istot, jaki povodiaťsia nerozumno, najkraščym sposobom nalahodžennia z nymy kontaktu? Nevže my povynni vysadytyś na ciu planetu jak archeology znyščenoji namy cyvilizaciji?» «Ni. Ty povynen pryhrozyty syderyčnym udarom samij planeti. Kvintiany bačyly, jak rozsypavsia jichnij Misiać». «Ale ž ce bude ble Jakščo my vidnovliujemo vymohu kontaktu, to ne možemo znyščyty svojich potencijnych spivrozmovnykiv. Ne treba maty velykoho rozumu, ščob ce zbahnuty. Pohrozu vony vyznajuť neserjoznoju — i cilkom slušno». «Pohroza ne povynna buty zovsim holoslivna». «Poškodyty kiľce?» «Komandyre, čomu ty ščonoči dyskutuješ z mašynoju zamisť liahty spaty, jakščo sam znaješ, ščo treba zrobyty?» GOD zmovk. Stirhard vstromyv u ščilynu novyj krystalyk. — Buď laska, poterpy, — skazav Stirhard. — Ce vže ostannia rozmova. Blakytna kontroľna lampočka zasvitylasia. Prysutni znovu počuly monotonnyj GODiv holos: «Komandyre, ja možu tebe poraduvaty. Ja pomityv stabiľnisť sferomachiji, extrapoliaciju v majbutnie, do meži prognostyčnoji nadijnosti. Nezaležno vid kiľkosti suprotyvnykiv i radiüsa, na jakyj pošyryťsia vijna, cia cyvilizacija zahyne. Najprostiša modeľ — kartkovyj budynočok. Vin ne može buty jakoji zavhodno vysoty. Kožen z nych, zreštoju, zavaliujeťsia — ce očevydno j bez rozrachunkiv». «Kartkovyj budynočok? A konkretniše?» «Teorija Holenbacha. U progresi nauky nemaje nezaminnych liudej. Jakby ne bulo Planka, Fermi, Lizy Majtner, Ejnštejna, Bora, to atomnu bombu vidkryv by chtoś inšyj. Monopolija, zdobuta amerykanciamy, tryvala nedovho j lusnula. Z dopomohoju jadernych raket suprotyvnyky možuť trymaty odyn odnoho pid zahrozoju vprodovž desiatkiv rokiv. Možuť zmahatyś u jichnij vlučnosti i syli uražannia. Syderologija ne daje takych šansiv. Do vidkryttia termojadernych reakcij, krytyčnoji masy i cyklu Bete vede cila nyzka krokiv. Zate syderaľnu inženeriju zdobuvajuť odnym machom. Do vidkryttia promižku Holenbacha nevidomo ničoho, a pislia nioho — vse. U fazi oborotnosti ozbrojeń, poky možlyvi perehovory miž vijnoju i myrom, toj, chto znajde termojadernyj kozyr, može skorystatyś nym jak najvyščoju mastiu, ale ne obovjazkovo povynen nym pochodyty. U fazi kosmičnoji sferomachiji toj, chto peršyj vidkryje syderologiju, pochodyť kozyrem ne zvolikajučy. Šantažuvaty syderologijeju ne možna. Bezpečni termojaderni reakciji dovho ne možna bulo zdijsnyty čerez termični vtraty plazmy j pohanu stijkisť poliv, jaki jiji koncentrujuť. Uprodovž kiľkoch desiatkiv rokiv progres u cij spravi zdavavsia nemožlyvym. Trudnošči ovolodinnia gravitacijeju podibni tiľky v astronomičnomu masštabi. Ne možna počynaty z maloho: speršu vydilyty z uranovoji rudy izotop z atomnoju masoju 235, potim pryvesty v ruch lanciuhovu reakciju v nadkrytyčnij masi, syntezuvaty plutonij i takym sposobom oderžaty pidryvnyk vodnevych bomb. Vyprobuvaľnym poligonom maje staty nebesne tilo. Fazi syderologiji pereduje faza teratronnych anomaloniv. Čerez te mene vrazylo zachoplennia zykiv tym, ščo zrobyv «Havryjil». Jakby kvintiany joho spijmaly, to pislia demontuvannia zbahnuly b Promižok Holenbacha. «Havryjil» zmušenyj buv rozplavyty sebe teratronom. Ja pryhaduju, ščo proponuvav umontuvaty jomu avtodestrukcijnyj zariad». «Čomu ty ne pojasnyv ce dokladniše?» «Bo ja — ne vseznajko. Ja operuju danymy, jaki vy v mene zakladajete. Tvoji zyky, komandyre, vvažaly, ščo perechopyty «Havryjila» nemožlyvo, bo žoden z objektiv sferomachiji ne rozvynuv naviť desiatoji častky tiahy «Havryjila». U mene buly ščodo cioho sumnivy, ale ne argumenty. Ciu nemožlyvisť vony vzialy zi steli. Z druhoho boku, važko

skazaty, pohano ce čy dobre, ščo mij dalekyj rodyč v osobi «Havryjila» vyjavyv taku blyskuču vynachidlyvisť. Jakby vin dozvolyv sebe vpijmaty, to ničoho bulo b i dumaty pro kontakt: jedyne, ščo nam zalyšylosia b, to ce vybyraty miž vidstupom i syderaľnoju bytvoju z Kvintoju jak suprotyvnykom rivnoji z namy syly. A jakščo vynesty za dužky jichnij syderaľnyj udar u «Hermesa», to my ščoduchu vtikaly b rujinamy sferomachiji. Te, ščo roztroščyť jiji čerez pjatdesiat čy sto rokiv, počalosia b nehajno. Blok, prosvičenyj u haluzi syderologiji «Havryjilom», ne stav by čekaty, koly suprotyvnyk zrivniajeťsia z nym. Vin vyperedyv by joho udarom». «Ce spekuliaciji». «Možlyvo. Ale jich uziato ne zi steli. Ja prypuskaju, ščo chtoś chotiv obernuty Misiać na experymentaľnyj poligon. Vin išče ne znav, ščo žoden plazmotron ne daje syly, jaka dolaje promižok Holenbacha. I choč by chto prohnav joho z Misiacia, vin odnakovo ne mav dostatnioji syly, ščob osisty tam nazavždy. Chtoś oholosyv korolevi šach. Koroľ vyjavyvsia nedoroslym infantom. Ale druhyj blok tež oholosyv šach. Ne znaju, jakij guri. Vynyk pat. Na Misiaci. A poza nym hra tryvala dali». «Čomu raniše ty ne pojasnyv ce v takyj sposib?» «Jakščo teper ty nazvav moji mirkuvannia spekuliacijeju, to pered lunoklazmom nazvav by jich majačneju GODa. Čy bažaješ ty počuty moju versiju zahaľnoji istoriji Kvinty?» «Hovory». «Kliučem, jakyj vidmykaje ciu istoriju v krytyčnomu rozdili, je kiľce. Pry povnomu pryskorenni industriälizaciji planeta nesla na sobi bahato deržav iz syľno rozvynenoju providnoju grupoju, jaka spivrobitnyčala z neju. Sprava dijšla do vychodu v Kosmos i do čerpannia atomnoji energiji. Vodnočas stavsia demogračnyj vybuch u deržavach, promyslove slabše rozvynenych. Zate v nych švydše zrostalo narodonaselennia, tož vony vyrišyly zbiľšyty svoji terytoriji ponyženniam rivnia okeanu. Jedynym sposobom dlia dosiahnennia cioho bulo vykydannia vod v nadatmoefernyy prostir. Meni nevidoma technika, jaku zastosovuvaly dlia cioho. Meni vidomo lyše te, ščo dlia cioho neprydatne. Sotni kubičnych myľ vody ne transportuvaly ni kosmičnymy korabliamy, ni prosto z dopomohoju pomp i vodometiv. Peršyj variänt vymahav neujavlennu masu paľnoho j transportnych suden. Druhyj vzahali nezdijsnennyj, bo poky vykyduvani strumeni, a točniše, perevernuti vodospady oderžať peršu kosmičnu švydkisť, voda vyparujeťsia vid tertia ob atmosferu j poverneťsia nazad. Odnak je čymalo zdijsnennych metodiv. Nazvu odyn iz nych. Treba probyty atmosferu kanalamy blyskavkovych rozriadiv i vslid za kožnym udarom blyskavky, jaka bje z okeaničnoho bereha v termosferu po synergičnij, striliaty vodianoju paroju. Ce veľmy sproščena schema. Možna utvoryty v atmosferi svojeridni elektromagnitni harmaty — u vyhliadi tuneliu impuľsiv, ščo bižať vidcentrove j rozhaniajuť iönizovanu vodianu paru. Možna nadaty vodi dypoľnych netermičnych vlastyvostej. Na Zemli takoju hidroinženerijeju zajmavsia jakyjś Rachman. Vin doviv, ščo možna rozihnaty vodu tiľky do peršoji kosmičnoji švydkosti, vnaslidok čoho dovkola planety počne utvoriuvatyś liodove kiľce; odnak kiľce te ne bude stabiľne, tomu z nastupnoji fazy joho ruch, uže v vakuumi, slid pryskoriuvaty, ščob kiľce obernulosia na centryfuhu j rozihnalosia z druhoju kosmičnoju švydkistiu v časovomu promižku vid dvadciaty do soroka rokiv. Inakše, tobto pry oslablenni vakuumnoji axeleraciji čy prypynenni robit, biľše vody vertatymeťsia na planetu vid tertia ob verchni šary atmosfery, aniž u cej samyj čas vykydajuť vodomety v prostir. Pereličuvaty novi podrobyci nemaje potreby. Dosyť skazaty, ščo vže z borta «Evridiky» konstatovano poviľne vidmyrannia kiľcia dovkola Kvinty i joho spliuščuvannia, vnaslidok čoho rozšyriujeťsia zovnišnie otočennia planety. Ce ne mohlo prynesty korysti nikomu na Kvinti. Vody, jaki povertajuťsia, — ščoś biľše, niž zlyvy: vony spryčyniajuť potop u tropikach, z minlyvym zoseredženniam maxymumu opadiv u ti pory roku, koly planeta svojeju vissiu nachylena vidnosno ekliptyky majže tak samo, jak Zemlia. Serednia rična temperatura znyzylasia na dva gradusy

Keľvina. Liodovyj dysk zatiniuje dennu častynu planety j vidbyvaje soniačne svitlo. Ciu techničnu pomylku cilkom možlyvo bulo b likviduvaty čerez pevnyj čas, odnak niščo ne svidčyť pro taku likvidaciju. Nenadijnisť planetarnoji inženeriji ne može buty pryčynoju prypynennia robit, jiji treba šukaty deś-inde — v polityčnomu rozkoli cyvilizaciji. Pro vychidni umovy nam vidomo tiľky odne: vony spryjaly proektovi, jakyj ne mih buty realizovanyj inakše, niž u hlobaľnij konsolidaciji syl, ščo potim oslabla. Epocha spivrobitnyctva, prynajmni v periöd postupu technologiji, tryvala rokiv sto. Ščo pryzvelo do Vidmovy vid spiľnoho šliachu? Lokaľni vijny? Ekonomični kryzy? Navriad. Rozvytok polityčnych podij, jakyj ne piddajeťsia vyvedenniu zi stanu stahnaciji, možna vlovyty tiľky v modeli, ščo maje nazvu lanciuha Markova. Ce stochastyčnyj proces, jakyj zatyraje vlasni slidy. Z toho, ščo pobačyly b kosmični pryšeľci na Zemli dvadciatoho stolittia, vony v žodnomu razi — ne zvertajučyś do chronik — ne zmohly b šliachom retropoliaciji dijty do chrestovych pochodiv. Otož ciu bilu pliamu ja zapovniu takoju jmovirnistiu: rozrostannia deržav v avangardi bulo nerivnomirne. Zarodok antahonizmu tliv u samomu vže jichniomu spivrobitnyctvi. Zbrojne panuvannia holovnoji sydy na planeti bulo nemožlyve. Slabši braly učasť u hlobaľnomu proekti, a kooperacija zi spravžnioji pereminylasia na vydymu. Antahonizm vyjšov na poverchniu — neobovjazkovo naviť u formi agresiji. Možlyvo, blokiv bulo biľše, try abo čotyry, tiľky dlia ergodyčnoho minimumu vystačyť dvoch-antahonistyčnych. Počalasia honka ozbrojeń. Vona spryčynyla peredusim prypynennia robit, spriamovanych na dysypaciju liodovoho kiľcia v Kosmosi. Vydileni dlia cioho zasoby j rezervy bulo vkladeno v ozbrojennia. Vodnočas rozdroblennia liodovoho kiľcia tak, ščob joho rujnuvannia ne zavdalo škody žyteliam usich kontynentiv, perestalo buty vyhidnym dlia nadderžavy, jaka zrobyla holovnyj vnesok u cej proekt, oskiľky z pozytyvnych naslidkiv podaľšoji roboty skorystavsia b takož suprotyvnyk. Suprotyvnyk rozmirkovuvav i dijav analogičnym čynom. Vidtodi žodna storona ne začipala vže kiľcia. Choč vono kryšylosia na planetu, ale, vtiahneni u vysnažnyćku spiraľ ozbrojeń, vony ne mohly z cym ničoho vdijaty. Eskalacija vynrhda ce zmahannia v kosmičnyj prostir. Takymy mohly buty prolog i peršyj sikt. My prybuly, koly jšla dija nastupna, i, ničoho ne znajučy pro ce, pirnuly v hlyb bahatošarovoji sferomachiji, z beznevynnym Soncem poseredyni». «Povtoriuju zapytannia: čomu ty ne podav cijeji retrospekciji raniše? Nahody dlia cioho ty mav biľše, niž dosyť». «Riznomanitni versiji toho, ščo ja skazav, pošyriujuťsia na korabli, vyslovleni mnoju osobysto čy ni, ale pošyriujuťsia. Žodnoji z nych ne možna dovesty. Meži ujavy ležať daleko poza mežamy teorij tvorčosti. Fragmenty skladnoji mozajiky danych prybuvaly postupovo. Poky jich bulo nebahato, z nych možna bulo sklasty bezlič rebusiv, zapovniujučy ščilyny j prohalyny bezpidstavnoju vyhadkoju, Ja — kombinatoryčna mašyna. Jakby ja obrušyv na vas usi variänty kombinatoryky, jakoju zajmavsia, to vam dovelosia b tyžniamy vysluchuvaty lekciji, povni zasterežeń sumnivnoji virohidnosti. Krim toho, ja oderžuvav rozporiadžennia, superečlyvi z tvojimy nakazamy. Doktor Rotmont domahavsia spinoskopiji Kvinty. Ja pojasnyv jomu, ščo prosvitlennia Kvinty usijeju najavnoju potužnistiu korabeľnych agrehativ ne vdasťsia prychovaty i vnaslidok cioho naši šansy na kontakt zmenšaťsia. Oskiľky vin napoliahav, ja poslav lehki spinoskopy, zdatni do kamuiažu. Ty pro ce znaješ, komandyre. Rotmont plekav nadiji pobačyty te, čoho v takyj sposib pobačyty nemožlyvo. Nadiji joho skinčylysia krachom, ale ne z mojeji vyny. Ja vykonav joho pobažannia, bo ce ne mohlo zavdaty Kvinti škody. Hipotezy, ščo ne pryjmajuťsia jak tramplin dlia reaľnych dij, možuť buty chybni, ale ne zhubni». Blakytnyj vohnyk zhas. Piloty i Nakamura, choča sydily za odnym stolom, tak hamo porynuvšy v krisla, jak Stirhard j Arago, skydalysia na pryvydiv, jaki ne možuť

utrutytyś u rozihruvanu scenu. Zdavalosia, na nych zovsim nichto ne zvertaje uvahy. — Ce bulo pojasnennia, — skazav Stirhard. — Vaše prepodobije, vy nedavno skazaly, niby cia sprava v dobrych rukach. Ja ne tomu ničoho ne vidpoviv, ščo tym, koho chvaliať, hodyťsia movčaty, a tomu, ščo znav, jak po-riznomu rozumijemo my dobro j zlo. Rišennia ja vže pryjniav. Nichto z nas ne može vplynuty na te, ščo bude dali. I ja takož. Ja voliv by ne obrazyty nikoho z prysutnich, odnak čas žorstokych dij — ce čas žorstokoji vidvertosti. Naš druhyj pilot bovknuv durnyciu. My prybuly siudy ne dlia toho, ščob kynuty vyklyk, i ne vdajemoś do pojedynku, ščob zachyščaty Česť Zemli. Jakby ce bulo tak, ja ne pryjniav by na sebe komanduvannia rozvidkoju. Liudyna može osiahty j utrymaty v svojij svidomosti nebahato. Čerez te namir zdijsnyty ščoś grandiözne rozkladajeťsia v jiji holovi na častyny. Čerez te zasoby tak lehko možuť zaslonyty metu j sami staty metoju. Perejmajučy na sebe komanduvannia, ja poprosyv speršu daty meni čas dlia rozdumiv, ščob trochy vidstupyty j zbahnuty vsiu gigantśku masu nejmovirnych zusyľ SETI j SETI. Miľjony robočych hodyn, pracia sudnobudiveľnykiv, polioty do Tytana, narady v zemnych stolyciach, fondy, nagromadženi v bankach — use jak projav nadiji, ščo ne bula deševoju gazetnoju sensacijeju, kolektyvy, jaki rozihruvaly bezlič variäntiv boroťby za kontakt, ščob znajty najnadijnišyj, u vsiakomu razi, najoptymaľnišyj. Ja zvažyv use j usvidomyv, ščo, nezaležno vid toho, de perebuvaju, — na «Evridici» čy na «Hermesi», ja — muraška liudśkoho murašnyka, zablukanoho v bezmežnych prostorach Kosmosu, beru na sebe neposyľne zavdannia, mabuť, neposyľne dlia buď-koho inšoho. Uchylytyś bulo lehše. Dajučy zhodu, ja ne znav, ščo nas žde. Znav lyše, ščo vykonaju svij obovjazok tak, jak toho vymahatymuť obstavyny. Jakby ja znovu počav sklykaty narady, to ne dlia vdoskonalennia našych dij, a dlia toho, ščob skynuty z sebe tiahar. Pereklasty vidpovidaľnisť bodaj počasty na inšych. Ja vyznav, ščo ne maju na ce prava, i vse ž pryjniav rišennia sam-odyn. Nichto vže ne maje vplyvu na te, ščo staneťsia. Ale kožen i dali maje pravo vyslovyty vlasnu dumku. I peredusim vy, vaše prepodobije. — Vy vyrišyly rozdrobyty kryžane kiľce? — Tak. Aparatura vže montujeťsia v kormi. — Vy chočete vidkynuty kiľce vid planety? — Navpaky: tryľjony tonn upaduť na neji. Ulamky buduť nadto velyki dlia toho, ščob roztanuty. Vony vlučať u točky, jaki vvažajuťsia najkrašče zachyščenymy. Krim toho, bude zduto verchni šary atmosfery. Ce zmenšyť atmosfernyj tysk na jakychoś sto bar. Ce bude perestoroha. — Ce bude vbyvstvo. — Mabuť. — Prymus do kontaktu takoju cinoju? — Ni. Kontakt — sprava vže druhoriadna. Ce bude sproba jich uriatuvaty. Polyšeni sami na sebe, vony vvijduť u promižok Holenbacha. Čy vidomi vašomu prepodobiju zakony syderystyky? — Nastiľky, naskiľky vony možuť buty vidomi dyletantovi. Astrohatore, vy vypravdovujete henocyd hipotezoju? I do toho ž ne vlasnoju, a tijeju, jaku vyrobyla mašyna? — U nas nemaje ničoho, krim hipotez. I mašyna tut meni dopomohla. Istotno. Z inšoho džerela meni vidoma idiösynkrazija, jaku vyklykav u Cerkvy Animus in Machina32. — Ja jiji ne vidčuvaju. Navzajem za ce pojasnennia, astrohatore, ja viddiaču vam tym samym. Liudyna často ne pomičaje toho, ščo bačať inši. GOD hovoryv pro unikaciju sposobiv, jakymy vojujuť kvintianśki suprotyvnyky. Vas ce tež stosujeťsia. — Ne rozumiju. — Vy likviduvaly isnujučyj dosi sposib dij, usvidomyvšy, ščo parlamentaryzm slid 32 Duch u maszyni (łat.).

zaminyty jedynovladdiam. Ja ne sumnivajuś u česnosti vašych namiriv, Vy chočete vziaty vsiu vidpovidaľnisť za podaľši diji na sebe. Cym samym vy, zavdiaky efektovi dzerkala, prohraly kvintianam. Nadto žorstokistiu pryjniatych rišeń. Vy chočete vidpovisty udarom na jichnij udar. Oskiľky vony najnadijniše zachystyly svoji štaby, vy chočete najdoškuľniše vdaryty po nych. Cym samym — ja navmysne vžyvaju vaši slova — vy pidporiadkuvaly doteperišniu strukturu stosunkiv miž liuďmy «Hermesa» strukturi strategiji, jaku vyrobliajete. — Cej vysliv naležyť GODovi. — Tym hirše. Ja ne stverdžuju, ščo v dyskusiji mašyna peremohla vas. Ja stverdžuju, ščo vona tež stala dzerkalom, jake pobiľšuje vašu agresyvnisť, spryčynenu rozčaruvanniam. Na oblyčči v Stirharda vperše vidbyvsia podyv. Odnak vin movčav, i černeć provadyv dali: — Vojenni operaciji vymahajuť avtorytarnych štabiv. Do toho ž ničoho novoho na planeti ne stalosia. Ale my ne povynni vkliučatyś u taki diji. — Ja ne dumaju pro vijnu z Kvintoju. Ce insynuacija. — Na žaľ, ce pravda. Vijnu možna vesty i bez ohološennia, i bez zastosuvannia cijeji nazvy. My prybuly siudy ne dlia obminu udaramy, a dlia obminu informacijeju. — Ja ochoče pišov by na takyj obmin, ale jak? — Ce zrozumilo j dytyni. Suvore pravylo vijśkovoji tajemnyci na korabli ne dotrymujeťsia. Ja znaju, ščo v cechach budujuť soniačnyj lazer, jakyj maje obstriliaty planetu. — Ne samu planetu, a kiľce. — I atmosferu, jaka stanovyť žyttievu častynu planety. Soliaryčnyj lazer — solazer — jak kažuť zyky — možna vykorystaty ne dlia rujnuvannia, a dlia peredači informaciji. — My peredavaly jiji vprodovž ne odnijeji sotni hodyn, ale naslidku nijakoho. — Ce spravdi dyvno, ščo same ja baču možlyvisť, jakoji ne bačať fachivci razom z premudroju mašynoju. Sygnaly našoho suputnyka «Posla» vymahaly speciäľnych Prystrojiv dlia pryjomu, anten, dekoderiv… Ja ne znajusia na radiötechnici, ale jakščo Kvintu ochopyla vijna, to vsi tamtešni prystroji, zdatni pryjmaty radiösygnaly, pidliahly militaryzaciji. Čerez te radiösygnaly pryjmajuť generaľni štaby, a ne naselennia Kvinty. Jakščo joho vzahali bulo povidomleno pro naše prybuttia, to tiľky v navedenyj vamy sposib, a same: brechlyvyj i pidstupnyj, ščob my v očach kvintian staly agresoramy. Odne slovo, jichnimy zapeklymy vorohamy. A vy, komandyre, sami obernete ciu brechniu na pravdu z dopomohoju solazera. Stirhard sluchav joho z podyvom — naviť biľše, vin, zdavaloś, utračav nedavniu kategoryčnu vpevnenisť. — Ja pro ce ne podumav… — Bo ce najprostiše. Vy z GODom pidnialysia na takyj vysokyj riveń ranovanosti v teoriji ihor, minimaxu, kvantuvannia vyrišaľnoho prostoru, liudyna j mašyna pryhotuvaly sobi kryla takoho vysokoho letu, ščo z nioho vže ne vydno dzerkaleć, jakymy hrajuťsia dity, puskajučy soniačni zajčyky. Takym dzerkaľcem dlia vsijeji Kvinty može buty solazer. Adže vin davatyme zblysky, jasniši za sonce, jich pobačyť kožen, chto pidvede holovu. — Otče Arago, — movyv Stirhard, nachylyvšyś do čencia čerez stil, — blahoslovenni ubohi duchom, bo jich žde carstvo nebesne. Vy peremohly mene. Ja zaznav porazky, nyščivnišoji, niž GOD — vid našoho pilota… Jak vy pro ce zdohadalysia? — Ja bavyvsia dzerkaľciamy, koly buv malym chlopcem, — usmichnuvsia dominikaneć. — A GOD nikoly ne buv dytynoju. — Jak ideja peredači informaciji, to ce prosto čudovo, — ozvavsia Nakamura. — Ale čy zumijuť vony nam vidpovisty, jakščo zrozumijuť?

— Pered začattiam bulo blahoviščennia, — vidpoviv Arago. — Može, vony j ne zumijuť vidpovisty tak, ščob my jich zrozumily. Tož nechaj prynajmni vony zrozumijuť nas cilkom jasno. Tempe, jakyj dyvyvsia na čencia z neprychovuvanym zachoplenniam, ne zmih biľše movčaty. — Ce spravdi prolunalo jak «evryka!». A chiba v nych nemaje dzerkal? jich že nichto ne konskuje naviť pid čas vijny… Černeć, zdavalosia, ničoho ne čuv. Vin pro ščoś napruženo dumav. Potim tycho, nekvaplyvo movyv: — Maju do vas prochannia. Ja chotiv by obminiatyś kiľkoma slovamy z astrohatorom vič-na-vič; jakščo, vin pohodyťsia, zvyčajno… Vas ce ne obrazyť? — Harazd. My v borhu pered sviatym otcem. Nakamuro, solazer treba bude naležno pererobyty, ščob vin zmih obbihty promenem usiu planetu, a krim problem optyčnych, je šče j informatyčni. Taka sygnalizacija bazujetnsia na pryncypi, ščo pryjmaľnyky perebuvajuť na rivni elementarnoho rozvytku. Koly zyk i piloty vyjšly, Arago pidvivsia. — Prošu vybačyty meni te, ščo ja hovoryv na počatku. Ja buv absoliutno perekonanyj, ščo zastanu vas tut samoho, astrohatore. Ja ne stavliuś nadto optymistyčno do ideji z dzerkaľciamy. Ja takož mih — i naviť zbyravsia — podaty jiji na nyžčomu rivni, jak propozyciju nefachivcia dlia ocinky kompetentnymy znavciamy. Taka sygnalizacija može daty osičku abo perenesty nas iz došču ta pid rynvu. V samomu vže svojemu pryncypi ideja cia antropocentryčna: vy speršu vidčuly oburennia, obrazu, a vže potim polehkisť. — Prypustimo. Ale kudy vy, otče, chylyte? — Ne do vtichy duchovnoji. Ščob opraciuvaty techničnyj aspekt cioho experymentu, vam i vsim inšym dovedeťsia zalučyty do nioho GODa. — Zvisna rič. Vin zrobyť naležni rozrachunky i vse inše. Nu j ščo z cioho? Sklade programu. Zrobyť use, ščo v mežach možlyvoho. Spodivajuś, vy, otče, ne vvažajete, ščo ce advocatus diaboli? — Ni. A ja ne zjavyvsia tut jak doctor angelicus33. Hadaju, meni ne treba perekonuvaty vas, ščo ja chrystyjanyn? Takyj raptovyj povorot rozmovy znovu zdyvuvav Stirharda. — Kudy vy, otče, chylyte? — povtoryv vin. — Do teologiji. Ščob vy mohly mene krašče zrozumity, ja perekladu jiji movoju ne lyše svitśkoju — v mojich ustach ce, po suti, prozvučyť bliuznirśky. Ja vypravdovujuś u duši bezprecedentnoju sytuacijeju. Mova zyka vam blyžča, aniž hermenevtyka religijeznavstva. U perekladi na poniatijnyj aparat zyky heteromorzm sacrum vidpovidaje riznym spektraľnym smužkam materiji, povsiudnoji j odnakovoji u vsiomu sviti. U ciomu porivnianni možna skazaty, ščo, krim spektra til, isnuje spektr viruvań. Vin prostiahajeťsia vid animizmu, totemizmu, politejizmu až do viry v samoho Boha. Zemna smužka mojeji viry — ce rodyna, liudśka i boža vodnočas. Čy vidomo vam pro dyskusiji, ščo veduť v teologiji čerez SETI — osoblyvo vidkoly pošuky Inšych porodyly ciu expedyciju? — Ščyro kažučy, ni. A vy, otče, vvažajete, ščo ja povynen buty z nymy obiznanyj? — Zovsim ni. Odnak ce buv mij obovjazok. Ščodo cioho pozyciji v mojij Cerkvi rozijšlyś. Odni stverdžuvaly, ščo zipsuttia pryrody Stvoriń može buty povsiudnym i taka povsiudnisť vychodyť za zemne poniattia vyrazu katholikos. Ščo možlyvi svity, v jakych do žertvy Spokuty sprava ne dijšla i čerez te vony pryrečeni. Inši — ščo spasinnia jak vybir miž Dobrom i Zlom, dane laskoju, zjavylosia skriź. Superečka cia postavyla pid zahrozu Cerkvu. Organizatory j učasnyky expedyciji buly zajniati svojeju spravoju, 33 Adwokat dyjawoła, angelśkyj doktor — personażi seredniowicznych teołogicznych dysputiw (łat.).

čerez te jich ne dyvuvaly sensaciji, jaki zbiľšuvaly tyraži gazet. Zločynnisť i sex uže nabrydly, a expedycija «Evridiky» mymochiď zbudyla spožyvaćkyj interes. Jak oryginalni i kumedni ihrašky, popry te, ščo credo quia absurdum est34, zdobulo množnyk, kotryj komprometuje joho dosyť efektyvno. Jak marevo nezličennych planet z velyčeznoju kiľkistiu rajśkych jabluk tam, de nemaje jabluń, olyv, jakych naviť syn Božyj ne prokliane, bo tam ne rostuť olyvy, dyvizij pilativ, kotri vmyvajuť ruky v miľjardach posudyn, lisu rozpjať, jurb iüd, masy neporočnych začať istot, čyja ziölogija rozmnožennia ne daje pidstavy na take poniattia, bo vony rozmnožujuťsia kopuliacijeju — odne slovo, pomnožennia Jevangelija na vsi vytky vsich galaktyčnych spiralej robylo naše Credo karykaturnoju parodijeju viry. Zavdiaky cym aryfmetyčnym fokusam Cerkva vtratyla bahato pastvy. Čomu vona ne vtratyla mene? Tomu, ščo chrystyjanstvo vymahaje vid liudyny biľše, niž možna vymahaty. Vono ne vymahaje lyše vidmovy vid žorstokosti, pidlosti j brechni. Vono vymahaje liubovi, skerovanoji do žorstokych liudej, obludnykiv, kativ i tyraniv, i cijeji vymohy niščo ne znyščyť. Prošu ne nadto dyvuvatyś takij katechizaciji na bortu takoho korablia. Mij obovjazok — dyvytyś dali vid rozvidky, jaka maje zjednaty nevidomi odyn odnomu rozumy. Vaši obovjazky — inši. Sprobuju ce pojasnyty. Jakby vy stojaly na vže perepovnenomu riatuvaľnomu čovni, a nyvi j novi potopajuči čiplialysia b za joho borty, vnaslidok čoho čoven mih by perekynutyś i zatonuty, — vy počaly b vidrubuvaty jim ruky. Tak čy ni? — Bojuś, ščo tak. Jakby ne bulo inšoho riatunku. — Same v ciomu j vidminnisť miž namy. Ce označaje, ščo nazad vy ne povernete. — Vaša pravda. Ja rozumiju prytču z čovnom. Ja ne čekatymu, poky vin pide na dno. Ja namahatymuś riatuvaty ciu cyvilizaciju vsima sylamy, jaki v mene je. — A v krajniomu razi — naviť henocydom? — Tak. — Otže, my povernulysia do vychidnoji pozyciji. Meni poščastylo trochy vidstročyty ciu krajnisť. Biľše ničoho. Tak ja kažu? — Tak. — Vy hotovi riatuvaty žyttia odnych, pozbavliajučy joho inšych? — Adže v ciomu j poliahaje sens vašoji prytči, otče Arago. Ja obyraju menše zlo. — Robliačyś ubyvceju? — Ja ne vidkydaju cioho vyznačennia. Možlyvo, ja nikoho ne vriatuju. Zanapašču i nas, i jich. Ale ja ne vmyju ruk. Jakščo my zahynemo, «Evridika» oderžyť povidomlennia pro ce. Pro stan spravy i pro te, ščo ja vidmovyvś od povernennia nazad. — U mojij eschatologiji nemaje maloho zla, — skazav Arago. — Razom z kožnoju vbyvanoju istotoju hyne cilyj svit. Čerez te aryfmetyka robyť etyku nevymirnoju. Nevidvorotne zlo — nevymirne. — Vin pidvivsia. — Ne zabyratymu u vas biľše času. Mabuť, vy chočete prodovžyty rozmovu z liuďmy, jaku ja perervav? — Ni. Ja choču pobuty na samoti.

34 Wiriu, bo ce bezhłuzdo (łat.).

Perehorodky, ščo zvyčajno rozdilialy obydva cechy v kormovij častyni «Hermesa», bulo zniato, jichni stalevi stiny vvijšly v centraľnu častynu korablia i tiľky šyroki temni loža chytnych pidšypnykiv svidčyly pro te, de dosi vony buly. Velyčeznyj interjer nahaduvav teper pokynutyj angar. Poverchiv za dvadciať nad ložamy vtiahnenych perehorodok, nedaleko vid vypukloji steli, niby dvi bili mušky, ščo sily na lonžeroni, jakyj viv upoperek vid pravoho borta do bakborta, vysily piloty, Harrach i Tempe, na začepach svojich pasiv, ščob jakymś syľnišym povivom jich ne zdulo v nevahomosti. Čerez te ne možna bulo z pevnistiu skazaty, ščo vony dyvliaťsia vnyz, choč jim tak i zdavalosia. V bezliudnomu gigantśkomu nutri korablia tryvala rozmirena, švydka, nevpynna pracia. Vyblyskujučy emalliu, žovti, holubi, čorni avtomaty, popereminne perevodiačy čipki važeli vbik i vpered, synchronno, niby riady himnastiv, siahaly pozad sebe, do inšych, jaki podavaly jim u ščypciach montažni detali. Vony montuvaly solazer. Ce bula hratčasto-ažurna konstrukcija zavbiľšky v minonoseć. Napivhotovyj karkas skydavsia na skladenyj, spiraľno vyhnutyj parasoľ veleta, zamisť tkanyny obtiahnenyj segmentamy dzerkaľnych lusok, jaki nachodyly odna na odnu. Zavdiaky ciomu vin asocijuvavsia takož z dopotopnoju rybynoju čy z jakojuś vymerloju morśkoju reptylijeju, kistiak jakoji skladajuť mašyny zamisť paleontologiv. U viddalenij vid pilotiv perednij častyni, tam, de tulub kolosa mav by maty holovu, iskrylysia tysiači civok syniavoho dymu — na kiľciach jakoria spalachuvalo lazerne zvariuvannia. Solazer, zaproektovanyj jak fotonomet, ščo praciuje na soniačnij energiji, bulo peretvoreno na dzerkaľce dlia puskannia svitlianych zajčykiv. Ščopravda, teradžoulevych. Joho koncepcija narodylasia z pobojuvannia zykiv, ščo povtorne zastosuvannia syderaľnoji technologiji z veľmy svojeridnymy efektamy, ne lyše gravitacijnymy, dasť planeti nebažani rekomendaciji: navede jiji majstriv zbroji na slid, jakyj nablyžaje do promižku Holenbacha. Čerez te, zamisť udatysia do džerel cioho promižku, vyrišyly vdatysia do techniky, vže trochy zastariloji, — radiäcijnych transformatoriv. Zavysnuvšy pered soniačnym dyskom, solazer povynen buv rozhornutyś vijalom, obernenymy do Soncia receptoramy vbyraty joho chaotyčne, vsediäpazonne vyprominiuvannia i styskuvaty v monochromatyčnyj taran. Majže polovyna vbyranoji energiji služyla solazerovi dlia ocholodžennia, bez jakoho vin momentaľno vyparuvavsia b vid soniačnoho palu. Ale efektyvnoji potužnosti vystačylo na te, ščob stovp zvjaznoho svitla z diämetrom u dvisti metriv na vychodi vyprominiuvača j nemynučym potrojenym rozsijuvanniam bilia orbity Kvinty mih krajaty jiji obolonku, nače nagrityj niž maslo. Pid cym dalekosiažnym vohnianym vistriam desiatykilometrova tovšča okeaničnych vod rozverzlasia b až do dna. Tysk okropu, ščo rynuv by z usich bokiv u bezodniu, ne zavdav by svitlovomu meču nijakoji škody. Kriź klubok kypučoho okeanu, v porivnianni z jakymy hryb termojadernoho vybuchu — niščo, solazer mih protnuty pidokeaničnu plytu, litosferu j pronyknuty v hlyb Kvinty na čverť jiji radiüsa. Takoji katastrofy nichto ne planuvav. Solazer povynen buv lehko torknutyś liodovoho kiľcia i termosfery planety. Oskiľky vidmovylysia j vid cioho, to vyjavylosia, ščo pererobyty svitlovu batareju na sygnalizator bude zovsim nevažko. Eľ-Saliam i Nakamura chotily koštom najmenšoji perebudovy rozvjazaty dva zavdannia zrazu. Treba bulo dijty do vsich možlyvych adresativ odnočasno i jaknajëfektyvniše. Takyj kontakt, choč i odnostoronnij, vychodyv iz tijeji očevydnoji peredumovy, ščo planetu naseliajuť istoty, obdarovani zorom, a takož dostatnim intelektom, ščob zrozumity zmist poslannia. Perša umova ne zaležala od vidpravnykiv. Vony ne zmohly b obdaruvaty očyma

istot, jakby ti jich ne maly. Druha umova vymahala neabyjakoji vynachidlyvosti, holovnym čynom tomu, ščo vlasti Kvinty, mabuť, ne chotily bezposerednioho kontaktu kosmičnych pryšeľciv z naselenniam. Čerez te sygnalizacija mala vpasty svitlianym doščem na vsi kontynenty planety, probyvajučy hustu zaponu jiji chmar. Pry Ciomu suciľna chmarnisť bula korysna, oskiľky svitlianych holok, jaki prošyvaly jiji, nichto, chto mav choč krychtu rozumu, ne spryjniav by za soniačne prominnia. Najvažčym vydavalaś forma poslannia. Navčaty abetky, posylaty jak paroli čysla, universaľni stali zyčni materiji bulo b nonsensom. Solazer stojav u cechu kormy, hotovyj do startu, odnak u dorohu ne vyrušav. Fizyky, informatyky, ekzobiölogy zajšly v hluchyj kut. U nych bulo vse, krim programy. Samozjasuvaľnych kodiv ne isnuvalo. Mova jšla pro barvy veselky: pochmuri koliory öletovych vidtinkiv, centraľna smuha — jasniša, zeleń — ce roslyny, bujne žyttia, červiń pojednujeťsia z agresijeju — pevna rič, tiľky v liudej. A kodu u vyhliadi riadu sygnaľnych odynyć, kotri ščoś označajuť, zi smuh spektra ne skladeš. Todi druhyj pilot zaproponuvav svij variänt. Movliav, treba rozpovisty kvintianam kanku. Obernuty vkryte chmaramy nebo na ekran. Vysvitlyty na niomu seriju kartyn. Nad kožnym kontynentom. Jak požartuvav pizniše prysutnij pry. ciomu Aparo, obstupuerunt crimes35. Speciälisty j spravdi ostovpily. — A technično ce možlyvo? — zapytav Tempe. — Technično — tak. Ale ščo ce dasť? Vystava na nebi? Čoho? — Kazka — povtoryv pilot. — Idiötyzm, — rozserdyvsia Kirsting, jakyj dvadciať rokiv žyttia prysviatyv vyvčenniu kosmolingvistyky. — Može, maliunkamy ty j spravdi zmih by pokazaty ščoś pigmejam abo av&ľt; indijśkym tubiľciam. Usi liudśki rasy i kuľtury majuť spiľni rysy. A na Kvinti liudej nemaje. — Puste. Tam isnuje technična cyvilizacija, i vony vže vojujuť u Kosmosi. Ce označaje, ščo raniše u nych bula cyvilizacija paleolitu. Vony vže naviť todi vojuvaly. J epochy liodovykiv tež buly na cij planeti. Koly šče ne sporudžuvaly ni budynkiv, ni vihvamiv, a, mabuť, žyly v pečerach. Na stinach maliuvaly znaky plodiučosti j zviriv, na jakych poliuvaly, ščob ce pryneslo jim lovećke ščastia. Ce bulo čaklunstvo. Aby kazky. Ale pro te, ščo ce kazky, vony dovidalysia čerez kiľka tysiač rokiv vid erudovanych muživ. Takych, jak doktor Kirsting. Doktore, chočeš zaklastysia zi mnoju, ščo vony znajuť, ščo take kazka? Nakamura ne mih uže strymaty smichu. Inši tež, krim Kirstinga. Odnak cej ekzobiölog i kosmolingvish v odnij osobi ne naležav do tych, chto vperto zachyščaje vlasni pozyciji. — Chto joho znaje… — zavahavsia vin. — Jakščo cia ideja spravdi ne idiötśka, to vona — geniäľna. Prypustimo, my spravdi pokažemo jim kazku. Ale jaku? — O, to vže ne mij klopit. Ja ne paleoetnolog. Ščo ž do samoji ideji, to ce spalo na dumku ne tiľky meni. Doktor Herbert išče na «Evridici» dav meni tom fantastyčnych opovidań. Ja inkoly hortaju joho. Mabuť, ciu ideju ja zapozyčyv zvidty… — Paleoetnograja?.. — vholos rozmirkovuvav Kirsting. — Ja chiba pryblyzno znajomyj z neju. A vy? Fachivcia takoho proliu na bortu ne vyjavylosia. — Može, GOD?.. — ozvavsia japoneć. — Pro vsiak vypadok varto pošukaty v joho pamjati tiľky, mabuť, ne kazku. Ce maje buty mit. A šče točniše, spiľnyj element, motyv, prysutnij u najdavnišych mitach. — Z dopysemnoji ery? — Nu zvyčajno. — Tak. Iz samych počatkiv jichnioji protokuľtury, — zdavsia Kirsting. Vin naviť 35 Wsi zawmerły (łat.).

zapalyvsia cijeju idejeju, ale joho tut že pojnialy sumnivy: — Stryvajte. A čy ne povynni my objavytyś jim v obrazi bohiv? Aparo zaprotestuvav. — Ce bude duže važžko zrobyty same tomu, ščo my majemo prodemonstruvaty jim ne našu perevahu i ne sebe samych. Ideťsia pro ideju dobra. Pro dobru ideju. U vsiakomu razi ja same jiji vkladajuv propozyciju našiuho pilota, bo kazky, jak pravylo, zakinčujuťsia peremohoju dobra. Tak počalysia rozdumy pro te, jaki spiľni rysy možuť maty Zemlia i Kvinta; jaki osoblyvosti tamtešnioho žyttievoho seredovyšča, a takož roslyn i tvaryn, ščo vynykly v niomu: zhaduvaly legendy, mity, perekazy, rytuaľni obriady j zvyčaji, ščob vyokremyty z nych najdavniši, z sensom, ne vtračenym uprodovž nastupnych istoryčnych epoch. U peršij grupi imovirnych invariäntiv opynylysia: dvostatevisť, najpovniše vyražena u chrebetnych, požyva tvaryn, a otže, j istot rozumnych na suši; čerhuvannia noči i dnia, značyť, Misiacia i Soncia, a takož teplych i cholodnych pir roku; travojidni j mjasojidni jak peredumova vynyknennia tvaryn, jakych pojidajuť, i tvaryn, jaki pojidajuť inšych zdobyč i chyžaky, oskiľky povsiudnisť vehetariänstva možna vvažaty veľmy sumnivnoju Jakščo tak, to vže v protokuľturi zjavliajuťsia lovy, Kanibalizm, poliuvannia na stvoriń soho vydu v eoliti čy paleoliti-javyšče možlyve, choč ne obovjazkovo nemynuče; tak čy tak myslyvstvo — svojeridna počatkova škola, bo poriad iz teorijeju evoliuciji vono spryjaje rozvytkovi rozumu. Vidkryttia stadiji mavpoliudej, tvaryn-prymativ, zustrilo svoho času rišučyj opir, bulo kvalikovane jak naklepnyctvo na liudstvo, jak mizantropična vyhadky propovidnykiv pryrodnoji evoliuciji, šče obrazlyviša za prohološuvanu nymy sporidnenisť liudej i mavp. Odnak archeologija pidtverdyla ciu hipotezu, zibravšy nesprostovni dokazy na jiji korysť. Ščopravda, mjasojidstvo ne vede vsich chyžakiv do pojavy v nych rozumu — take možlyve tiľky pry zbihovi bahatioch nezvyčajnych obstavyn. Chyžym reptylijam epochy mezozoju bulo daleko do rozumu, i niščo ne svidčyť pro te, ščo jakby jich ne znyščyla katastrofa na rubeži krejdianoho i triäsovoho periödiv, spryčynena gigantśkym meteorytom, kotryj rozirvav lanciuh žyvlennia hlobaľnym ocholodženniam klimatu, najholovniši na toj čas reptyliji dosiahly b liudynopodibnoho intelektu. Ale najavnisť rozumnych istot na Kvinti ne vyklykala žodnoho sumnivu. Čy vony rozvynulysia z reptylij, čy, može, z vydu, jakyj na Zemli ne vynyk, osoblyvych debativ ne vyklykalo. Važlyvym buv typ jichnioho rozmnožennia. Ale jakščo kvintiany ne naležaly ni do placentarnych ssavciv, ni do sumčastych, to jichniu dvostatevisť dovodyla henetyka: zhidno z neju biölogična evoliucija viddaje peršisť rozmnoženniu v cij formi. Čysto biölogična informacija zachovana v generatyvnych klitynach 1 ne vidkryvaje šansiv kuľturohenezu, bo spryjaje vynyknenniu vydovych zmin u tempi, jakyj vymiriujeťsia miľjonamy rokiv. Axeleracija rozvytku mozku vymahaje skoročennia instynktiv, uspadkovanych biölogično, na korysť znań, zdobutych vid baťkiv. Stvorinnia, jake, prychodiačy na svit, zavdiaky henetyčno pryrodženomu zaprogramuvanniu znaje «vse abo majže vse», ščo neobchidne dlia žyttia, može blyskuče davaty sobi radu, ale ne čdatne radykaľno vydozminiuvaty žyttievu taktyku. A chto na ce ne zdatnyj, toho ne možna vvažaty rozumnym. Otže, na počatku j tut bula dvostatevisť, bulo bez sumnivu myslyvstvo j dovkola cych peršych plodiv rozrostalasia protokuľtura. Takyj jiji dvolankovyj počatok i sercevyna. A čym vin vidbyvajeťsia j projavliajeťsia u protoku ľturi? Uvahoju, zvernenoju na ni lanky: vykorystannia stati i vykorystannia loviv. Pered vynyknenniam pyśma, pered rozvytkom nezviriačych sposobiv zastosuvannia tila ta sprytnosti, jakoji vymahaje myslyvstvo, perenosyť reaľne žyttia v zobražennia; ce šče ne symvoly, a mahične zao-

chočuvannia Pryrody, ščob vona dala myslyvciam bažane; vizerunky, jaki možna maliuvaty; vyriźbleni na kameni podoby toho, ščo možna j ščo chočeťsia vyriźbyty. I tak dali. Vidštovchnuvšyś vid cych peredumov, GOD vykonav postavlene zavdannia — prystosuvaty do statevych i lovećkych zusyľ skoncentrovanyj u poslidovnosti obraziv mit, čy švydše legendu, peredaču, vydovyšče, z aktoramy: soncem, tanciamy na tli veselok, poklonamy; ale ce buv epilog; spočatku bula boroťba. Koho? Nevyraznych, prote hordo vyprostanych istot. Takych samych. Napad i boroťba, jaki zakinčylysia spiľnym tancem. Solazer povtoriuvav cej «planetarnyj spektakľ» u kiľkoch variäntach protiahom trioch dib, z korotkymy perervamy, kotri označaly kineć i počatok, i z takoju sfokusovanoju kolimacijeju, ščob vin zjavliavsia na pochmuromu nebi planety v mežach zoru abo z obmeženniam do plošči chmarovych ekraniv nad kožnym kontynentom unoči i vdeń. Harrach i Polasar skeptycyzmu svoho ne zminyly. Prypustimo, kvintiany pobačať ce vydovyšče i naviť zrozumijuť. Nu j ščo z cioho? Chiba my ne rozbyly na druzky jichnij Misiać? Ce buv kudy sumnišyj spektakľ, ale biľš promovystyj. Ta prypustimo, ščo vony vytlumačať ce jak myrnyj žest. Chto? Naselennia? Chiba dumka naselennia vzahali maje jakeś značennia pid čas stolitnioji kosmičnoji vijny? Chiba na Zemli peremahaly pacysty? Ščo vony možuť zrobyty, ščob bodaj pysnuty, ne pered namy, a choča b pered svojimy volodariamy? Sprobuj perekonaty ditej, ščo vijna — ce beka. Ščo z cioho vyjde? Tym časom zamisť zadovolennia vid svojeji ideji Tempe vidčuv tryvohu, jaka paralizuvala joho. Ščob strusnuty jiji z sebe, vin pišov trochy prohuliatyś. «Hermes» buv, po suti, bezliudnym gigantom — žytlova častyna razom zi sternovymy rubkamy i laboratorijamy zoseredžuvalasia v jadri, ne biľšomu za šestypoverchovyj budynok. Tam, krim dyspetčerśkoji, buly likarniani prymiščennia, malyj zal dlia narad, de nichto šče ni razu ne zbyravsia, pid nym kajut-kompanija z avtomatyčnymy plytamy, ‘a dali rekreacijni viddily, trenažna, kupaľnyj basejn, napovniuvanyj tiľky todi, koly ce dozvoliav korabeľ, idučy tiahoju dostatnioji syly, ščob voda ne zlitala v povitria krapliamy. Buv tut i napivovaľnyj amteatr, vin tež pryznačavsia dlia rozvah i vydovyšč, choč i v niomu nikoly ne bulo žyvoji duši. Ci vyhody, pro jaki tak sumlinno podbaly budivnyky, vyjavylysia pjatym kolesom u vozi. Bo komu b spalo na dumku dyvytyś tut najvyhadlyviši gologračni vystavy? Dlia ekipažu cia centraľna častyna korablia niby ne isnuvala vzahali — možlyvo, jiji ignoruvaly čerez te, ščo z ohliadu na ostanni podiji vona vže kiľka misiaciv prosto vsich dratuvala. Proekcijnyj i kupaľnyj zaly zavdiaky architekturnij vynachidlyvosti, tak samo jak i viddilennia rozvah (u niomu ne brakuvalo ni baru, ni paviľjoniv, jak u luna-parku maleńkoho mistečka), maly pidtrymuvaty v nych iliuziju zemnoho žyttia, ale tut, stverdžuvav Herbert, proektuvaľnyky zabuly spytaty porady v psychologiv. Čerez te cia iliuzija spryjmalasia jak lycemirstvo, i Tempe, vyrušyvšy na prohulianku, pišov u zovsim inšyj bik. Miž miscem perebuvannia rozvidnykiv i zovnišnim pancyrem korablia na vsi boky tiahnuvsia prostir, podilenyj uzdovž bortovych i kiliovych lonžeroniv ta balok perehorodkamy, z bezliččiu vymknenych i dijučych agrehativ. Uvijty siudy možna bulo čerez liuky v oboch kinciach paluby, jaki hermetyčne zakryvalysia, bilia kormy — za sanitarnymy prymiščenniamy, a na nosi — z korydora verchnioji sternovoji rubky. Vchid u hlyb kormy perekryvaly nahlucho začyneni j navchrest zablokovani vorota z napysamy, na jakych postijno horilo zasterežne červone svitlo, bo tam u nedostupnych dlia liudej kamerach perebuvaly v udavanomu zacipeninni syderaľni peretvoriuvači, kolosy, nače v legendarnij hrobnyci Mahometa, pidvišeni v porožneči na nevydymych magnitnych poduškach. Odnak možna bulo podatysia za nosovu perehorodku — i Tempe spriamuvav tudy svoju chodu. Jomu dovelosia projty čerez sternovu rubku, de vin zastav Harracha za zaniattiam, jake za inšych obstavyn rozsmišylo b joho: Harrach, jakyj čerhuvav, vyrišyv napytysia soku z bliašanky, nadto energijno vidkryv jiji j teper, plyvučy navskosy

do steli, nazdohaniav žovtu kuliu apeľsynovoho soku, jaka mjako chvyliuvalasia, mov velyka myľna buľka, — z solomynkoju v roti, ščob usmoktaty jiji, perš niž vona obillie jomu oblyččia. Vidčynyvšy dveri, Tempe zupynyvsia, ščob strumiń povitria ne rozsijav kuliu soku na tysiaču kraplyn, začekav, poky Harrach ščaslyvo zaveršyv svoje poliuvannia, i tiľky pislia cioho, vpravno vidštovchnuvšyś, poletiv v obranomu napriamku. Zvyčna koordynacija ruchiv u nevahomosti rozladnujeťsia, ale Tempe švydko zhadav davnij dosvid. Teper jomu ne treba bulo zamysliuvatysia nad tym, na jaku šyrynu rozčepiryty nohy, niby aľpinist u skeliastij rozkolyni, ščob vidkrutyty obydva zamkovi, hvyntovi machovyky liuka. Neobiznanyj iz cijeju spravoju, mabuť, sam perekynuvsia b, sylkujučyś vidkrutyty machovyky zi spyciamy, schoži na ti, jaki zastosovujuť u bankivśkych sejfach. Tempe švydko zamknuv liuk za soboju, bo choč nosovi perehorodky j zapovniuvalo povitria, vono ne vidsvižuvalosia j prosiaklo hirkuvatymy vyparamy chimikativ, mov na promyslovomu kombinati. Poperedu vidkryvsia prostir, jakyj zvužuvavsia vdalyni j buv ťmiano osvitlenyj dovhymy linijamy liuminescentnych lamp, z podvijnymy rešitčastymy rozpirkamy bilia bortovych stin, i Tempe ne pospišajučy pirnuv tudy. Pomynav, zvykajučy do hirkoty v roti j horli, oxydovani tila turbin, kompresoriv, termogravitory, z jichnimy galerejkamy, gankamy, drabynkamy, sprytno obplyvajučy velyčezni, tovstostinni truboprovody, jak arkovi prolioty bilia rezervuariv vody, heliju, kysniu, z rozložystymy anciamy v kiľciach hvyntiv, i prysiv na odnomu z nych, nače muška. Vin i spravdi buv muškoju v nutroščach stalevoho kyta. Kožen rezervuar perevyščuvav tut kostioľnu vežu. Stara liuminescentna lampa rivnomirno merechtila, i v ciomu merechtlyvomu svitli oxydovani vypuklosti rezervuariv to temnily, to jasnišaly, nače opyleni sriblom. Vin tut dobre orijentuvavsia. Vid perehorodok iz zapasnymy rezervuaramy poplyv tudy, de v masyvnij izoliaciji centraľnoho jarusu v siajvi vlasnych lamp blyščaly nukleospinovi bloky, pidvišeni do portaľnych kraniv, z zakuporenymy otvoramy. Naraz povijalo rizkym cholodom, i vin pobačyv ukryti inejem helijevody kriötronnych system. Moroz buv takyj micnyj, ščo Tempe zavbačlyvo schopyvsia za najblyžčyj trymač, aby ne torknutyś cych trub, bo myttiu prymerz by do nych, mov muška v pavutynni. Tut ne bulo čoho robyty, čerez ce Tempe počuvav sebe, jak na prohulianci. Pochmura bezliudnisť svidčyla pro mohutnisť korablia j vyklykala pidsvidome zachoplennia. U donnych triumach stojaly samochidni exkavatory, važki i lehki spuskni aparaty, dali riadamy — kontejnery: zeleni, bili, holubi dlia instrumentaľnoho cechu, dlia remontnych avtomativ, a bilia samoho nosa — dva velykochody z gigantśkymy obertovymy kovpakamy zamisť holiv. Vypadkovo, a može, j navmysne, Tempe potrapyv pid syľnyj strumiń povitria, vyštovchuvanoho z termičnych ventyliacijnych syt, i joho vidneslo do bakbortovych špangoutiv vnutrišnioji broni, zavbiľšky z mostovi prohony, ale vin umilo skorystavsia nadanoju švydkistiu j vidštovchnuvś od nych. Nače strybun iz tramplina, poletiv holovoju vpered, ruchajučyś spoviľnenymy obertamy navskosy, do poruččia krytoji lystovym metalom nosovoji galereji. Vin liubyv ce misce. Sivšy na poruččia, točniše, pidtiahtyś do nioho oboma rukamy, vin pobačyv pered soboju miľjon kubičnych metriv korabeľnych nosovych triumiv: vysoko v hlybyni horily try zeleni vohnyky nad liukom, kriź jakyj uvijšov siudy. Pid nym — u vsiakomu razi pid nohamy, ščo, jak zavždy v nevahomosti, zdavalysia čymoś absoliutno zajvym, na platformach, prykriplenych do bremsbergiv, zaraz pidniatych — stojaly litaľni samokerovani aparaty na povitrianij podušci, bula tam i truba katapuľty, schoža na žerlo harmaty nejmovirnoho kalibru. Ta tiľky-no Tempe spynyvsia, jak joho ohornula ta sama tryvoha, točniše, počuttia nezrozumiloji marnoty, jake narynulo na nioho nevidomo zvidky. Ščo ce? Nepevnisť? Strach? Čoho ž jomu bojatysia? Vin naviť ne mih pozbutysia,

mabuť, šče nikoly ne zviduvanoho vidčuttia vnutrišnioho bezsyllia. Vin i dali bačyv pered soboju ce hromaddia, jake neslo joho maleńkoju častočkoju svojeji mohuti čerez vičnu bezodniu, povne syly, jaka puľsuvala v reaktorach žarom, biľšym za soniačnyj. Use dovkola bulo dlia nioho Zemleju, kotra poslala joho do zirok, tut bula ridna planeta, jiji rozum, zhuslyj v energiju, vziatu vid zir, a ne v salonnych chramach iz jichnim bezhluzdym zatyškom i komfortom, pryhotovlenym dlia liaklyvych chlopciv. Tempe vidčuvav za plečyma čotyryšarovyj pancyr, peredilenyj energojemkymy kameramy, zapovnenymy materiälom, jakyj pry udari stavav tverdym, mov almaz, i plavyvsia v osoblyvyj sposib, oskiľky cia substancija mala vlastyvisť samozakuporiuvatyś, bo korabeľ, niby organizm, mertvyj i žyvyj vodnočas, mav zaprogramovanu zdatnisť do regeneraciji. I naraz, niby v jakomuś osiajanni, Tempe znajšov potribne slovo dlia označennia toho vidčuttia, ščo joho ochopylo: vidčaj. Deś za hodynu vin pišov do Herberta, čyja kajuta, vidokremlena vid inšych, mistylaś u kinci druhoho mižpalubnoho prostoru. Likar vybrav jiji, mabuť, tomu, ščo vona bula. taka prostora j mala vikno na vsiu stinu, jake vychodylo na oranžereju. Tam rosly tiľky rizni mochy, trava j vovči jahody, a obabič hidroponnoho basejnu zelenily siruvati, volochati kuli kaktusiv. Derev tut ne bulo zovsim, tiľky kušči liščyny, vittia jakoji mohlo pid čas poliotu vytrymaty velyki perevantažennia. Herbert cinuvav ciu zeleń za viknom i nazyvav jiji svojim sadom. Z korydora možna bulo vvijty tudy j huliaty dorižkamy sered rabatok, ščopravda, ne bez gravitaciji, do toho ž nedavnij strus, vyklykanyj ničnym napadom, spryčynyv tam čymali spustošennia. Tempe i Harrach riatuvaly pislia nioho vse, ščo šče možna bulo vriatuvaty. Zhidno z rišenniam, pryjniatym pid čas pidhotovky expedyciji expertamy SETI, GOD sposterihav za povedinkoju vsich liudej na palubi «Hermesa», ščob vyznačyty jichnij psychičnyj stan, ščo ni dlia koho ne bulo tajemnyceju. Išlosia pro te, čy pid vplyvom dovhotryvaloho stresu, jakomu vony piddavatymuťsia, polyšeni vykliučno sami na sebe, ne vynyknuť vidchylennia vid duševnoji normy u formach, typovych dlia psychodynamiky grup, rokamy vidrizanych od zvyčajnoho rodynnoho ta suspiľnoho seredovyšča. U podibnij izoliaciji može zaznaty vidchyleń naviť indyviduaľnisť, jaka dosi bula vrivnovažena j stijka do duševnych travm, frustracija perechodyť u depresiju abo v agresyvnisť, a ti, z kym take vidbuvajeťsia, majže nikoly cioho ne usvidomliujuť. Najavnisť na bortu korablia likaria, tež obiznanoho z psychologijeju ta rozladamy liudśkoji psychiky, ne garantuje rozpiznannia patologičnych symptomiv, bo medyk tež može piddatyś stresam, zhubnym naviť dlia najstijkišoho charakteru. Adže likari tež liudy. Zate mašynna programa vidznačajeťsia nepochytnistiu, otže, vona bude efektyvna, jak objektyvnyj diägnostyk i nezvorušnyj sposterihač, choč by naviť stalasia katastrofa i veś korabeľ zahynuv. Ščopravda, cia zabezpeka rozvidnykiv od kolektyvnoho duševnoho schybnennia nesla v sobi zahrozu prosto-taky nepodolannoji superečnosti. Ale GODovi dovodyloś buty vodnočas pidlehlym i načaľnykom komandy, vykonuvaty nakazy j stežyty za duševnym stanom rozporiadnykiv. Cym samym joho bulo zvedeno v rang sluchnianoho znariaddia j apodyktyčnoho načaľnyka. Z-pid postijnoho GODovoho kontroliu ne vykliučavsia naviť komandyr. Zakovyka bula v tomu, ščo svidomisť nahliadu, meta jakoho poliahala u včasnomu vyjavlenni duševnych travm, sama bula svojeridnoju travmoju. Odnak nichto ne znav na ce likiv. Jakby GOD vykonuvav svoju funkciju poza vidomom liudej, jomu dovelosia b vyjavyty ce, povidomliajučy jich pro konstatovanu aberaciju, vnaslidok čoho joho povidomlennia iz psychoterapiji obernulosia b na šok. Tomu ce začarovane kolo vdalosia rozirvaty tiľky šliachom perechreščennia vzajemnoji vidpovidaľnosti liudej i kompjutera. GOD perekazuvav svoji diägnozy peredusim komandyrovi j Herbertovi, koly vvažav ce za neobchidne, lyšajučyś pasyvnym poradnykom. Jasna rič, nichto ne schvalyv cioho kompromisu z entuziäzmom, ale nichto, razom

z dušeznavčymy mašynamy ne znajšov kraščoho vychodu z cijeji dylemy. GOD, kompjuter ostannioho pokolinnia, ne mih piddavatyś emocijam jak pidnesenyj do najvyščoho stupenia extrakt raciönaľnych dij. Pozbavlenyj buď-jakych počuttiv čy instynktu samozberežennia, vin ne buv elektronne zbiľšenym liudśkym mozkom, ne mav žodnoji z rys., jaki nazyvalyś osobystymy, charakterologičnymy, ne mav i žodnych prystrastej, chiba ščo prahnennia do zdobuttia maxymumu informaciji, ale ni v jakomu razi ne vlady. Perši vynachidnyky mašyn, ščo dopomahaly ne mjazam, a dumci, piddalysia buly iliuziji, kotra odnych pryvabliuvala, a inšych, navpaky, žachala: niby vony tak zbiľšujuť rozum mertvych avtomativ, vnaslidok čoho ti zhodom upodibniaťsia do liudyny, a potim jiji j pereveršať. Znadobylosia sto z hakom rokiv, aby jichni nastupnyky peresvidčylysia, ščo baťkiv informatyky j kibernetyky zapolonyla bula antropocentryčna iliuzija, oskiľky liudśkyj mozok — ce duša mašyny, jaka ne je mašynoju. Tvoriačy nerozryvnu jednisť iz tilom, mozok vodnočas sluhuje jomu, a vono svojeju čerhoju obsluhovuje joho. Tož jakby chtoś zachotiv nadaty avtomatovi takoji liudśkoji podoby, ščob vin ničym ne vidrizniavś intelektom vid liudyny, to, pry vsij joho doskonalosti, ce vyjavylosia b absurdom. U miru vdoskonalennia nastupni pokolinnia mašyn spravdi vyjavliatymuťsia dedali podibnišymy do liudej i vodnoraz vid nych bude dedali menše korysti. Jedynoju istotnoju riznyceju miž liudynoju, narodženoju vid baťka ta materi, j ideaľno humanizovanoju mašynoju zalyšyťsia tiľky budiveľnyj materiäl, u peršomu vypadku žyvyj, a v druhomu — mertvyj. Avtomat z liudśkoju podoboju bude samotiamuščyj, ale j tak samo nenadijnyj, uščerbnyj i pidvladnyj emocijnym orijentacijam, jak i liudyna. Z pohliadu majsternoho nasliduvannia plodiv pryrodnoji evoliuciji, uvinčanoji antropohenezysom, ce bude čudove inženerne dosiahnennia j vodnočas curiosum, z jakym nevidomo, ščo robyty. Ce buv by stvorenyj z nebiölogičnoho materiälu svitlovyj faľsykat žyvoji istoty typu chrebetnych, klasu ssavciv, rodyny prymativ, žyvorodnych, dvonohych, z mozkom iz dvoch pivkuľ, bo same šliachom cijeji symetriji u formuvanni chrebetnych tvaryn pišla evoliucija na Zemli. Nevidomo tiľky, jaku vyhodu vid takoho geniäľnoho plahiätu zdobulo b liudstvo. Ce bulo b ščoś podibne do toho, zauvažyv odyn istoryk nauky, jakby zavdiaky kolosaľnym kapitalovkladenniam i teoretyčnym praciam poščastylo zbuduvaty fabryku, ščo produkuje špynat abo artyšoky, zdatni do fotosyntezu, jak usi roslyny, i vzahali ni v čomu ne vidminni vid spravžnioho špynatu ta artyšokiv, krim odnoho — vony nejistivni. Takyj špynat možna bulo b pokazuvaty na vystavkach 1 chvalytysia joho syntezom, ale ne možna bulo b jisty, otož usiu praciu bulo b zvedeno do absurdu. Perši proektanty i propovidnyky «štučnoho intelektu» sami, lyboń, ne znaly jak slid, kudy jduť i na ščo spodivajuťsia. Čy dlia nych važlyvo te, ščob z mašynoju možna bulo rozmovliaty tak, jak iz mudroju čy bodaj peresičnoju liudynoju? Ce možlyvo, j cioho spravdi bulo vže dosiahneniji, koly liudstvo narachovuvalo čotyrnadciať miľjardiv j ostannioju dokonečnoju potreboju stalo stvorennia mašyn, podibnych intelektom do liudej. Kopotko kažučy, kompjuternyj rozum dedali rizkiše rozchodyvsia z liudśkym, spryjav liudśkomu, dopovniuvav Joho, prodovžuvav, dopomahav rozvjazuvaty zavdannia, neposyľni dlia liudyny, i same čerez ce ne nasliduvav joho j ne povtoriuvav. Šliachy jichni rozijšlyś ostatočno. Mašynu zaprogramovano tak, ščob nichto, vtomu čysli j sam tvoreć, ne i mohly vidriznyty jiji v intelektuaľnomu kontakti vid domohospodarky čy profesora mižnarodnoho prava. Vona — jichnij imitator, efekt totožnosti tryvatyme doty, poky chtoś sprobuje zvabyty tu «žinku» j maty z neju ditej, a toho «profesora» — zaprosyty na snidanok. Jakščo jomu vdasťsia maty z neju ditej, a z nym posnidaty, to ce vže ostatočno dovede likvidaciju riznyci miž pryrodnym i štučnym. Ale ščo z cioho? Čy možna z dopomohoju syderaľnoji inženeriji stvoriuvaty syntetyčni zirky, jaki do najmenšych detalej totožni z kosmičnymy? Možna. Nevidomo tiľky, naviščo. Istoryky kibernetyky vyznaly, ščo jiji

prarodyčam svityla nadija rzhadaty tajemnyciu svidomosti. Kineć tij nadiji poklaly zdobutky seredyny XXI stolittia, koly kompjuter trydciatoho pokolinnia, nadzvyčajno balakučyj, inteligengnyj, čarujučy svojeju liudianistiu žyvych spivrozmovnykiv, zaly gav jich, čy znajuť vony, ščo take svidomisť u tomu rozuminni, jake vony vkladdiuť u ce vyznačennia. Bo vin, movliav, ne znaje. Ce buv kompjuter, zdatnyj do zadanoho samoprogramuvjinnia, i, zviľnyvšyś iz zadanych jomu dyrektyv, jak dytyna z peliušok, vin rozvynu» u sobi zdatnisť imituvaty liudej tak, ščo vony ne zmohly joho vže «demaskunaly» jak mašynu, kotra imituje liudynu, choča ne je neju. Odnak ce ni na volosok ne projasniuvalo tajemnyciu svidomosti, oskiľky mašyna znala v ciomu pyiänni rivno stiľky, skiľky znaly liudy. A vtim, chiba mohlo buty inakše? Vony vže maly pered soboju kincevyj rezuľtat programy, jaka «avtoantropizuťsia» i jaka vnaslidok cioho znaje pro svidomisť stiľky, skiľky j vony. Vydatnyj zyk, prysutnij na tij dyskusiji, zauvažyv: te, ščo, možltvo, j dumaje tak samo, jak liudyna, znaje pro mechanizm vlaknoho myslennia stiľky, skiľky j liudyna, tobto ničoho. Čy to zi zlosti, čy ščob zmjakipšy jichni; rozčaruvannnia, vin skazav rozčarovanym triümfatoram, ščo podibni trudnošči perežyvaly včeni joho fachu, koly sto rokiv tomu vyrišyly buly pryperty materiju do stiny tak, ščob vona pryznalasia: molekuliarna vona za svoeiö pryrodoju čy chvyliova. Materija, na žaľ, vyjavylasia pidstupnpoju, biľše toho — prosto-tazky zločynno pidstupnoju, — zatumanyla svoju vidpoviď pojasnenniamy, movliav, vona — i taka, i taka, a v perechresnomu vohni nastupnych doslidiv ostatočno zbyly jich z pantelyku, bo ščo biľše vony pro neji doviduvalysia, to menšše ce uzhodžuvaloś ne lyše zi zdorovym hluzdom, ale j z logikoju. Zreštoju dovelosia prystaty na jijich pokajannia: molekuly počasty je chvyliamy, a chvyli — molekulamy, absoliutnyj vakuum — daleko ne absoliutnyj, bo v niomu povno virtuaľnych molekul, jaki vdajuťy., niby jich nemaje; energija zdatna buty negatyvnoju i vnaslidok cioho može buty menše energiji, niž nuľ; mezony v promižku Hajzenberirhivśkoji nevyznačennosti vdajuťsia do chytrych triukiv, lamajučy sviaščenni zakony povedinky, do toho ž tak švydko, ščo na ciomu svynstvi nichto jich ne spijmie. Rič u tomu, zaspokojuvav jich toj vydatnyj zyk, laureat Nobelivśkoji premiji, ščo na zapytannia pro svoju «ostatočnu suť» svit vidmovliajeťsia daty «ostatočni» vidpovidi. Nezvažajučy na te, ščo gravitacijeju možna vže oruduvaty, niby palyceju, nichto j dali ne znaje «suti» gravitaciji. Tož ničoho dyvnoho, ščo mašyna po vodyťsia tak, nače vona nadilena svidomistiu ale dlia toho, ščob zjasuvaty, ščo vona v neji taka ž, jak i v liudyny, jij, liudyni treba bulo b samij obernutyś na ciu mašynu. V nauci neobchidna strymannisť do zapytannia, jakych ne možna stavyty ni sobi, ni svitovi, a toj, chto jich use-taky stavyť, schožyj na toho, chto maje pretenziji do dzerkala, ščo vono povtoriuje kožen joho ruch, ale ne choče pojasnyty, jake voliciönaľne džerelo joho ruchiv. Nezvažajučy na ce, my korystujemoś dzerkalamy, kvantovoju mechanikoju, syderologijeju j kompjuteramy z neabyjakoju vyhodoju dlia sebe. Tempe ne raz zachodyv do Herberta na taki rozmovy, ščo točylysia dovkola blyźkoji jim spravy — stavlennia do GODa. Cioho razu vin vidvidav likaria z suto osobystym, boliučym pytanniam: Tempe ne buv schyľnyj do zviriań naviť pered liudynoju, jaka povernula jomu žyttia — a može, same pered neju, koly zavdiačuvav jij duže bahato. Jak pravylo, v prysutnosti Herberta vin trymav jazyk za zubamy — osterihavsia hovoryty vidtodi, jak dovidavsia na «Evridici» vid Laugera pro tajemnyciu oboch likariv: počuttia provyny, jake jich ne polyšalo. Ne rozpač štovchnuv Tempe na vizyt, a te, ščo ce počuttia pryjšlo nevidomo zvidky, znenaćka, mov chvoroba, i vin utratyv pevnisť, čy može j dali vykonuvaty svoji obovjazky. Ne mav prava cioho prychovuvaty. Jak doroho obijšlosia jomu ce rišennia, vin zrozumiv tiľky todi, koly vidčynyv dveri: pobačyvšy porožniu kajutu, vidčuv polehkisť. Choč korabeľ išov bez tiahy j na joho bortu

panuvala nevahomisť, komandyr nakazav usim pryhotuvatyś do možlyvoho buď-jakoji chvylyny gravitacijnoho strybka, a osobysti reči pozamykaty u stinnych šafach. Nezvažajučy na ce, vin pobačyv u kajuti strašnyj bezlad: knyžky, papery, stosy znimkiv buly rozkydani vsupereč takij vlastyvij Herbertovi akuratnosti, blyźkij do pedantyzmu. Tempe pobačyv likaria kriź vikno na vsiu stinu; stojačy navkoliškach u svojemu sadu za sklom, Herbert nadivav plastykovi kovpaky na kaktusy. Vychodyť, vin iz cioho počav rekomendovanu pidhotovku? Tempe proletiv korydorom do oranžereji j burknuv ščoś na znak vitannia. Likar, ne obertajučyś, vidčepyv pojas, jakyj prytyskav joho kolina do zemli — spravžnioji zemli, — i tak samo, jak hisť, pidniavsia v povitria. Na protyležnomu boci pochyloju sitkoju vylysia roslyny z dribnymy, puchnastymy lystočkamy. Tempe vže ne raz chotiv zapytaty, jak nazyvajuťsia ci vytki roslyny, — vin zovsim ne znavsia na botanici, — ale vse jakoś zabuvav. Likar, ničoho ne kažučy, kynuv lopatku, jaku trymav u ruci, tak, ščo vona vvihnalasia v hazon, i skorystavsia impuľsom, jakoho nadav sobi, ščob potiahty za ruku pilota. Obydva poplyvly v kutok, de v liščynovij huščavyni, nače v aľtanci, stojaly pleteni krisla z prystibnymy remeniamy. Koly vony sily j Tempe zavahavsia, z čoho počaty, likar skazav, ščo vže čekav na nioho. Ničoho dyvnoho; «GOD dyvyťsia na vsich». Dani pro duševnyj stan oderžujuť ne bezposerednio vid mašyny, ščob unyknuty syndromu Hixa — počuttia cilkovytoji zaležnosti vid holovnoho bortovoho kompjutera. Ce počuttia može spryčynytysia do toho, čomu povynen zapobihty psychiätryčnyj nahliad, a same: do maniji peresliduvannia ta inšoji paranojidaľnoji majačni. Okrim psychonikiv, nichto ne znaje, jakoju miroju kožna liudyna «duševno prozora» dlia programy stežennia pid nazvoju duchu Eskulapa v mašyni. Nemaje ničoho prostišoho, niž dovidatyś pro ce i peresvidčytyś, odnak ustanovleno, ščo naviť psychoniky pohano perenosiať taki odkrovennia, koly jim hovoriať pro nych samych, i tym hirše ce vplyvaje na moraľ komandy pid čas dalekych poliotiv. GOD, jak usiakyj kompjuter, ne buv zaprogramovanyj tak, ščob u niomu mih zjavytyś bodaj slid jakojiś indyviduaľnosti, v niomu vid liudyny bulo ne biľše, niž u termometri, jakyj miriaje jij temperaturu, ale vyznačennia temperatury tila ne vyklykaje takych zachysnych reexiv, jak vymiriuvannia duševnoho stanu. Niščo nam take ne blyźke i my ničoho tak ne namahajemoś prychovaty vid otočennia, jak najïntymniši počuvannia vlasnoho «ja», poky raptom vyjavyťsia, ščo aparat, šče mertvišyj za jehypetśku mumiju, vmije naskriź prosvityty ce «ja» z usima joho zakamarkamy. Dlia dyletantiv ce schože na čytannia dumok. Pro telepatiju tut ne može buty j movy — prosto mašyna znaje kožnoho dovirenoho jiji opici krašče, niž vin sam sebe razom z dvadciaťma psychologamy. Spyrajučyś na vykonani pered startom doslidžennia, vona stvoriuje sobi parametryčnu systemu, jaka modeliuje duševnu normu kožnoho člena komandy j operuje neju jak formuloju rozmirnosti; do toho ž vona zavdiaky sensoram svojich terminalej povsiudna na korabli i, mabuť, najbiľše dovidujeťsia pro svojich pidopičnych, koly vony spliať: za rytmom dychannia, ruchom očnych jabluk, ba naviť chimičnym skladom potu, bo kožen pitnije v nepovtornyj sposib, i v porivnianni z oľfaktometrom kompjutera naviť najkraščyj hončak ničoho ne vartyj. Adže pes, krim niuchu, ne maje diägnostyčnoji vyučky. I ce tak, bo kompjutery vže vščent rozbyly likariv, tak samo jak i šachistiv, i my vykorystovujemo jich u roli pomičnykiv, a ne doktoriv medycyny, bo liudy vyklykajuť u liudej biľše doviry, niž avtomaty. Odne slovo, Herbert hovoryv bez pospichu, roztyrajučy v pučkach zirvanyj z liščynovoji hiločky lystok, GOD taktovno suprovodžuvav joho pid čas «prohulianok» i vbačyv u nych oznaky kryzy. — Jakoji šče kryzy? — ne strymavsia pilot. — Tak vin nazyvaje sumnivy v dociľnosti našoji sizifovoji praci. — Sumnivy v tomu, ščo v nas nemaje šansu na kontakt?.. — Jak psychiätr, GOD ne cikavyťsia šansamy kontaktu, tiľky značenniam, jakoho

my jomu nadajemo. Za joho vysnovkom, ty vže sam ne viryš ni v reaľnisť svojeji ideji, tijeji, z «kazkoju», ni v sens porozuminnia z Kvintoju — naviť jakby do cioho spravdi dijšlo. Ščo ty na ce skažeš? Pilota ohornula strašenna apatija. — Vin nas čuje? — Nu zvyčajno. Ta ty ne chvyliujsia. Adže tobi j tak bulo vidome vse te, pro ščo ja rozpoviv. Ni — stryvaj, poky ščo pomovč. Ty znav i vodnočas ne znav, bo ne chotiv cioho znaty. Ce typova reakcija samozachystu. Ty ne vyniatok, liubyj mij. Jakoś ty zapytuvav mene, šče na «Evridici», naviščo vse ce i čy ne možna vid cioho vidmovytyś. Pryhaduješ? — Tak. — Ot bačyš. Ja pojasnyv tobi, ščo, za statystykoju, expedyciji z postijnym psychičnym kontrolem majuť biľše šansiv na uspich, niž ti, jaki takoho kontroliu pozbavleni. Ja naviť pokazuvav tobi ciu statystyku. Argument nezaperečnyj, otož ty vdavsia. do jedynoho vychodu, do jakoho vdajuťsia vsi: sprobuvav pro ce zabuty. A jak z diägnozom? Vin slušnyj?.. — Slušnyj, — vidpoviv pilot j oboma rukamy vziavsia za remiń na hrudiach. Liščyna tycheńko šumila nad nymy pid lahidnymy povivamy viterciu. Štučnoho. — Ja ne znaju, jak vin mih, ale ce ne tak važlyvo. Tak, ce pravda. Ja ne pamjataju, vidkoly nošusia z cym… Ja… ne maju zvyčky myslyty slovamy. Slova dlia mene jakiś… nadto poviľni… a orijentuvatyś ja povynen švydko… mabuť, ce davnia zvyčka, šče z časiv do «Evridiky»… Ale ničoho ne vdiješ: jakščo treba… My bjemoś holovamy ob stinu. Može, probjemo jiji… a ščo z cioho? Pro ščo my možemo z nymy hovoryty? Ščo vony možuť nam skazaty? Tak, teper ja perekonanyj, ščo cej triuk iz kazkoju spav meni na dumku jak vyvert. Ščob zatiahty hru… Nadiji nema nijakoji. Ce švydše vteča vid reaľnosti. Sproba pity vpered, stojačy na misci… Vin zmovk, marno dobyrajučy potribni slova. Liščyna obvivala jich svižistiu. Pilot roztulyv rot, ale ničoho ne skazav. — A jakščo vony daduť zhodu na posadku odnoho rozvidnyka, ty poletyš? — zapytav pislia dovhoji pauzy likar. « — Nu zvyčajnoji — vychopylosia v pilota, potim vin dodav iz podyvom: — A jak že inakše?.. Adže zarady cioho my j prybuly siudy. — Ce može buty pastka… — tycho skazav Herbert, nemovby chotiv prychovaty ci slova vid povsiudnoho GODa. Tak prynajmni zdalosia pilotovi, ale vin tut že vyrišyv, ščo ce nonsens, i v blyskavyčnij nastupnij reexiji konstatuvav vlasnu anormaľnisť: vin prypysav GODovi zlo, a jakščo ne zlo, to prynajmni ščoś schože na vorožisť. Tak nače jichnimy vorohamy buly ne lyše kvintiany, ale j vlasnyj kompjuter. — Ce može buty pastka, — povtoryv Tempe, niby zapiznila luna. — Mabuť, tvoja pravda… — I ty poletyš, nezvažajučy ni na ščo?.. — Jakščo Stirhard dasť meni cej šans. Movy pro ce šče ne bulo. Jakščo vony vzahali vidhuknuťsia, to peršymy vysadiaťsia avtomaty. Za programoju. — Za našoju programoju, — pohodyvsia Herbert. — Ale v nych bude svoja programa. Tobi ne zdajeťsia? — Nu zvyčajno. Dlia zustriči peršoji liudyny vony vystavliať ditej iz kvitamy j prosteliať červonyj kylym. Avtomativ ne začepliať. Ce bulo b spravžnim bezhluzdiam-z jichnioho pohliadu. Nas zachočuť uziaty v sak… — Ty tak dumaješ i vse odno chočeš poletity? U pilota zatremtily huby. Vin usmichnuvsia. — Doktore, ja ne prychyľnyk mučenyctva, ale ty plutaješ dvi reči: te, ščo ja dumaju, z zadumom tych, chto j z jakoju metoju nas siudy pryslav. Ne lyčyť sperečatyś iz komandyrom, koly viv kartaje tebe za nisenitnyci. Skažy, doktore, jak ty hadaješ: koly ja ne povernusia, vin poprosyť sviaščenyka pomolytysia za moju dušu? Ručuś holovoju, viv

zrobyť ciu durnyciu. Herbert vraženo dyvyvsia na joho projasnile oblyččia. — Ce bula b pomsta — ne tiľky strachitlyva, ale j bezhluzda. Kontrudarom vin tebe ne voskresyť, a nas use-taky poslano siudy ne dlia toho, ščob znyščyty čužu cyvilizaciju. Jak ty uzhodžuješ odne z odnym? Pilot perestav usmichatyś. — Ja bojahuz, bo ne navažuvavsia pryznatyś naviť samomu sobi, ščo vže ne viriu v možlyvisť kontaktu. Ale ne nastiľky, ščob uchyliatyś vid doručenoho zavdannia. Stirhard maje svoje zavdannia, i vin tež vid nioho ne vidmovyťsia. — Ty sam vvažaješ ce zavdannia nezdijsnennym. — Tiľky tomu, ščo vychodžu z peredumovy: my povynni vvijty v kontakt iz kvintianamy, a ne vojuvaty. Vony nam vidmovyly — po-svojemu. Napadom. I ne raz. Taka vperta vidmova — tež svojeridne porozuminnia, vyraz voli. Jakby Hades pohlynuv «Evridiku», Stirhard napevne ne namahavsia b rozirvaty joho za ce na šmatky. Inša sprava Kvinta. My stukajemo do nych u dveri, bo tak zachotila Zemlia. Jakščo vony nam ne vidčyniať, my ci dveri vysadymo. Možlyvo, za nymy ne znajdemo ničoho z toho, na ščo spodivalysia, vyrušajučy siudy z Zemli. Same cioho ja najbiľše bojusia. Ale my vysadymo ci dveri, bo inakše ne vykonajemo voliu Zemli. Ty kažeš, doktore, ščo ce bulo b žachlyvo i bezhluzdo? Tvoja pravda. My oderžaly zavdannia. Teper vono zdajeťsia nam nezdijsnennym. Jakby liudy, počynajučy z pečernoji epochy, robyly tiľky te, ščo jim zdavalosia zdijsnennym, vony j dosi sydily b u pečerach. — Otže, ty vse-taky šče maješ nadiju? — Ne znaju. Ja znaju odne: koly vynykne potreba, ja dijatymu naviť bez nadij na uspich. — Vin zbentežyvsia j zmovk. — Ty vytiahnuv iz mene te, pro ščo ne zavedeno hovoryty, doktore… točniše, ja sam nedorečno zahovoryv pro ce Nemo me impune liacessit u komandyra, a vin cilkom slušno pokartav mene, bo je obovjazky, jakymy nikoly ne chvaliaťsia, ale jaki treba vykonuvaty. Ščo skazav tobi GOD pro mene? Depresija? Klaustrofobija? Syndrom fataľnosti? — Ni. Ce vže zastarili terminy. Tobi vidomo, ščo take grupovyj syndrom Hixa? — Ja tiľky poniuchav joho — na «Evridici». Tanatolija? Ni, ce zveťsia jakoś inakše — ščoś na zrazok smerteľnoho vidčaju, ehe ž? — Ščoś podibne. Poniattia dosyť skladne j šyroke… — Vin vyznav mene neprydatnym do… — GOD ne može nikoho vidstoronyty od vykonannia obovjazkiv. I tobi ce, spodivajuś, vidomo. Vin može chiba dyskvalikuvaty svojim diägnozom, ale ne biľše. Rišennia pryjmaje komandyr pislia pohodžennia zi mnyju, a jakby chtoś iz nas upav u psychoz, komanduvannia može perebraty na sebe buď-chto z rešty členiv ekipažu. Pro psychoz movy poky ščo nemaje. Ja tiľky voliv by, ščob ty ne duže kvapyvsia z cijeju vysadkoju… Pilot vidstebnuv remiń, trochy zdijniavsia vhoru i, ščob štučnyj lehit ne vidnis joho vbik, schopyvsia za liščynovu hilku. — Doktore… ty pomyliaješsia razom z GODom. Strumiń povitria tak syľno štovchav joho, ščo kušč počav vyhynatyś na vsi boky. Ščob ne vyrvaty joho z korinniam, pilot pustyvsia hilky j poletiv do dverej. — Lauger šče na «Evridici» skazav meni: «Ty pobačyš kvintian» — i ja poletiv… Korabeľ zdryhnuvsia. Tempe pomityv ce vidrazu — stina oranžereji raptovo rušyla na nioho. Vin, nače kit, ščo padaje, vyvernuvsia v povitri, ščob pomjakšyty udar, zsunuvsia po stini na grunt, jakyj davav micnu oporu dlia nih. Za inercijeju pryblyzno vyznačyv sylu tiahy. Vona bula ne nadto velyka. Vydno, ščoś stalosia. Korydor buv porožnij, syreny movčaly, tiľky z usich bokiv dolynav holos GODa: «Usim zajniaty svoji miscia. Kvinta vidpovila. Usim zajniaty svoji miscia. Kvinta vidpovila…»

Ne čekajučy Herberta, Tempe strybnuv u najblyžčyj lift. Lift pidijmavsia cilu vičnisť, paluby, jaki vin pomynav, kydaly na nioho svitlo, pidloha tysnula dedali vidčutniše. «Hermes» u pryskorenni vže pereveršuvav zemne tiažinnia, ale, mabuť, ne biľše, jak na piv-odynyci. U horišnij sternovij rubci, porynuvšy v gravitacijni hlyboki sydinnia z pidniatymy uzholivjamy, sydily Harrach, Rotmont, Nakamura j Polasar, a Stirhard, micno speršyś na poručeń holovnoho monitora, jak usi inši, dyvyvsia na zeleni slova, ščo bihly na vsiu šyrynu ekrana: … GARANTUJEMO VAM BEZPEKU NA NAŠIJ NEJTRAĽNIJ TERYTORIJI KRAPKA 46 GRADUS ŠYROTY STO TRYDCIAŤ DEVJATOJI DOVHOTY KOSMODROM NAŠ PORUČ VAŠOJI SITKY MERKATORA KRAPKA MY SUVERENNI NEJTRAĽNI KRAPKA POVIDOMLENI SUSIDNI STORONY SCHVALYLY PRYBUTTIA VAŠYCH ZONDIV BEZ POPEREDNICH UMOV KRAPKA POVIDOMTE NEODYMOVYM LAZEROM TERMIN PRYBUTTIA VAŠOHO POSLANCIA ZHIDNO Z ČASOM JAKYJ VYZNAČAJEŤ SIA ODNYM OBERTOM PLANETY V BINARNOMU ČYSLENNI KRAPKA ČEKAJEMO KRAPKA LASKAVO PROSYMO KRAPKA.

Stirhard šče raz propustyv ce povidomlennia na ekrani monitora dlia Herberta j čencia, tiľky-no vony zjavylysia. Potim siv u svoje krislo j zvernuvsia do prysutnich: — My otrymaly vidpoviď kiľka chvylyn tomu z vyščenazvanoho punktu spalachamy soniačnoho spektra. Kolego Nakamura — ce bulo dzerkalo? — Cilkom možlyvo. Svitlo nezvjazne — čerez vikno v chmarach. Jakščo ce zvyčajne dzerkalo, to rozmirom prynajmni v kiľka hektariv. — Cikavo. A solazer pryjniav ci spalachy? — Ni. Vony buly spriamovani na nas. — Duže cikavo. Jaku kutovu velyčynu maje zaraz «Hermes», koly na nioho dyvytysia z planety? — Kiľka sotych sekundy duhy. — Šče cikaviše. Svitlo ne bulo kolimovane? — Bulo, ale slabo. — Jak uvihnutym dzerkalom? — Abo nyzkoju plaskych, vidpovidno rozstavlenych na velykij terytoriji. — Vychodyť, vony znaly, de nas šukaty. Ale jak dovidalyś pro ce? Usi movčaly. — Prošu vas vyslovyty svoju dumku. — Nas mohly pomityty, koly my zapustyly solazer, — skazav Eľ-Saliam. Tempe dosi joho ne bačyv: zyk ozvavsia z nyžnioji sternovoji rubky. — Ce stalosia sorok hodyn tomu, j pislia cioho my jšly bez tiahy, — zaperečyv Polasar. — Poky ščo oblyšmo pro ce. Chto viryť u jichniu blahorodnisť? Nichto? Duže dyvno. — Nadto harno, ščob buty pravdoju, — počuv Tempe holos zhory: na galereji stojav Kirsting. — Ščopravda, z inšoho boku — jakščo ce pastka, to ne nastiľky prymityvna. — Pobačymo… Komandyr pidvivsia. «Hermes» išov tak rivno, ščo vsi hravimetry pokazuvaly odynyciu, nemovby korabeľ stojav u zemnomu doci. — Prošu uvahy. Kolega Polasar pidkliučyv do GODa programnyj blok SH. EľSaliam vymkne solazer i zamaskuje joho. De Rotmont? Harazd — ty pryhotuješ dva važki spuskni aparaty. Piloty i doktor Nakamura zalyšaťsia v sternovij rubci, a ja pidu pryjmu duš i zrazu ž povernusia. Aha! Harrach, Tempe, perevirte, čy vse, ščo ne liubyť desiaty g, jak slid zakriplene. Bez moho dozvolu nikomu ne zachodyty do navigatorśkoji. Vse.

Stirhard obijšov puľty i, bačačy, ščo svoji miscia zalyšyly tiľky piloty, kynuv vid dverej: — Likariv prošu zajniaty svoji roboči miscia. Za chvylynu sternova rubka sporožnila. Harrach peresiv i, zabihavšy paľciamy po klaviäturi, počav perehliadaty na svitnych schemach interceptoriv stan usich agrehativ od nosa až do kormy. Pobačyvšy, ščo vin jomu nepotribnyj, Tempe pidijšov do japoncia, jakyj same perehliadav spektry kvintianśkych sygnaľnych spalachiv, i zapytav, ščo označaje «blok SH». Harrach i sobi nastavyv vucho, bo tež dosi ničoho pro nioho ne čuv. Nakamura vidirvav oči vid binokuliariv i melancholijno pokyvav holovoju… — Oteć Arago bude duže zasmučenyj. — Perechodymo na vojennyj stan? Ščo označaje «SH»? — dopytuvavsia Tempe. — Vmist kiliovoho triumu ni dlia koho vže ne tajemnycia, panove. — Toho zamknenoho? To, vychodyť, tam nemaje nijakych velykochodiv? — Ni. Tam siurpryz dlia vsich. Naviť dlia GODa. Krim komandyra j mojeji skromnoji osoby. — Pobačyvšy podyv na oblyčči v pilotiv, japoneć dodav: — Štab SETI vyznav ce za dociľne, panove. Vsi vy projšly imitacijnyj trening vysadky poodynci. Cym samym kožen iz vas može opynytyś u stanovyšči, mjako kažučy, založnyka. — A GOD? — Ce mašyna. Kompjutery ostannioho pokolinnia tež ne zastrachovani vid zlomu, naviť dystancijnoho, i z nych možuť vytrusyty veś umist program. — Ale ž kiľka osoblyvych blokiv pamjati ne možuť zajmaty cilyj trium? — Tam nemaje nijakych blokiv. Tam «Hermes». Svojeridnyj maket. Bezdohanno imitovanyj. Dlia prymanky. — A dodatkovi programy?.. Japoneć zitchnuv. — Ce symvoly, duže davni. Blyžči dlia vas, aniž dlia mene. S — Sodom, a H — Homorra. Duže nepryjemni — osoblyvo dlia papśkoho delehata. Ja jomu spivčuvaju.

Zvyčajno, koly korabeľ išov svojim chodom, na bortu čy choča b u kajut-kompaniji nastrij u vsich polipšuvavsia, bo možna bulo bodaj pid čas jidy zabuty pro hordijiv vuzol, jakyj dedali tuhiše zatiahuvavsia. Vže sam toj fakt, ščo vony sidaly za stoly, ščo možna bulo normaľno nasypaty v tarilky jušku, a v sklianky nalyvaty pyvo, podavaty odyn odnomu siľ, ložečkoju cukru pidsolodžuvaty kavu, zviľniav liudej od nemynučych dij u stani nevahomosti, bo, jak bulo skazano vže tysiaču raziv, nevahomisť zviľniaje vid put gravitaciji i je cilkovytoju svobodoju, jaka ne tiľky pobut liudyny, ale j kožen ruch jiji tila robyť kumednym. Neuvažnyj astronavt jak pravylo veś u synciach, u guliach, odeža joho oblyta riznymy napojamy, vin plavaje po kajuti za paperamy, jaki rozlitajuťsia na vsi boky, a jakščo opynyťsia u velykomu prymiščenni, bez «reaktyvnych materiäliv», to staje bezporadnišym vid nemovliaty, bo nijak ne vyračkuje zi stanu zavysnennia v povitri. Zabuďkam dlia poriatunku z takoho skrutnoho stanu dovodylosia zastosovuvaty naručni hodynnyky, a koly cioho vyjavlialosia zamalo, to j kurtky ta svetry, bo zakony ńjutonivśkoji mechaniky projavlialy tut usiu svoju žorstokisť: jakščo na tilo v stani neporušnosti ne dije žodna syla, to joho niščo ne pryvede v ruch, krim zakonu diji j protydiji. U toj čas, koly jomu šče chotilosia žartuvaty, Harrach jakoś skazav, ščo na orbiti doskonale vbyvstvo možna včynyty duže lehko, i vin sumnivajeťsia, čy buď-jakyj sud mih by zasudyty vbyvciu, bo dosyť namovyty pryrečenoho rozdiahtysia pered kupanniam i daty jomu lehkoho ščyhlia, jak vin zavysne miž stinamy j steleju i korčytymeťsia tam, až poky pomre z holodu. A trybunalovi možna pojasnyty, ščo ty pišov po rušnyka j zabuv povernutyś. Te, ščo ty ne prynis rušnyka, — zovsim ne zločyn, a jak vidomo — nullium crimen sine liege36: karne pravo čomuś ne peredbačaje nevahomosti v jiji kryminaľnych naslidkach. Pislia toho, jak bulo viddano novi rozporiadžennia, ščo, na dumku Tempe, ohološuvaly «vojennyj stan», nastrij naviť pid čas večirnioji pidžyvy ne polipšyvsia nitrochy. Chtoś mih by podumaty, ščo kajut-kompanija — ce monastyrśka trapezna z suvorymy pravylamy movčannia, jily, ne duže znajučy, ščo jidiať, pereklavšy vsiu vidpovidaľnisť za naslidky na šlunky, bo sami perevariuvaly te, ščo jim povidomyv pislia obidu Stirhard. Vin vyklav plan operaciji j hovoryv tak tycho, ščo joho ledve bulo čuty. Chto joho znav, toj rozumiv, ščo cej nezvorušnyj spokij svidčyť pro liuť. — Ce zaprošennia — pastka. Jakščo ja pomyliajusia, čoho duže chotiv by, pislia. nioho nastane kontakt. Odnak ja ne baču žodnych pidstav dlia optymizmu. Najavnisť na planeti deržavy, jaka dotrymuje nejtralitetu u vijni z kosmičnoju sferomachijeju, ščo tryvaje vže minimum sto rokiv, cilkom reaľna, ale nemožlyvo, ščob vona pryjniala kosmičnoho hostia bez zhody deržav, jaki vojujuť miž soboju. Za povidomlenniam, ci deržavy vyslovyly svoju zhodu. Ja sprobuvav ujavyty sobi, ščo my — odyn iz generaľnych štabiv Kvinty, i vidpovisty na zapytannia, jak reaguvaty na vidozvu, zvernenu čerez pryšeľcia do vsioho naselennia. Takyj štab znaje vže čymalo pro potenciäl pryšeľcia. Znaje, ščo ne zmože likviduvaty joho v prostori, bo vže namahavsia ce zrobyty dostupnymy jomu sposobamy — choča, možlyvo, šče ne vsima. Znaje, ščo pryšeleć, ščyro kažučy, ne agresyvnyj, choča namahavsia domohtyś kontaktu demonstracijeju syly, ale zastosuvav jiji proty bezliudnoho Misiacia, choča j značno menšoju zatratoju zasobiv mih doškuľno vdaryty v liodove kiľce, jakomu vže j tak nebahato brakuje do rozpadu. Znaje bezperečno takož te, ščo koly ne vin sam čy, možlyvo, v korotkočasnomu aľjansi z suprotyvnykamy, to v usiakomu razi Kvinta-holovnyj vynuvateć lunoklazmu z kata-

36 Nema zakonu — nema złoczynu (łat.).

stročnymy naslidkamy; ja pidkresliuju: vin znaje ce napevne, bo ne možna vesty vojennych dij u kosmičnomu masštabi bez vysokokvalikovanych naukovciv. Novi štabni znannia možna zdobuty tiľky na pidstavi nepriamych dokaziv. Zadovho do opanuvannia gravitacijeju piznajuť jiji vlastyvosti až do hranyčnych u vyhliadi kolapsiv Čornych Dirok. Sposib, jakym my vidbyly jichnij ničnyj napad, buv dlia nych nespodivankoju. Ta jakščo v nych je varti čohoś zyky, to vony zrozumijuť, ščo gravitacijna oborona dlia korablia na planeti samohubna tak samo, jak i nastup. Na pidstavi reliatyvistyky ne možna vyvesty taku konguraciju polia ščiľnoho tiažinnia, ščob korabeľ, jakyj vyprominiuje ce pole, ne znyščyv sebe razom z planetoju. Ja zbyrajusia poslaty dva spuskni aparaty u vkazanyj rajon i prypuskaju, ščo vony ne naraziaťsia tam na aninajmenšu nebezpeku. Jakščo kvintiany chočuť zamanyty «Hermes» na planetu, to naši poslanci povernuťsia. Vony ne možuť povernutysia z ničym; dlia nych tam ščoś uže bude inscenovano, ščob vyklykaty v nas doviru j zacikavlennia. Hostynni kvintiany daduť nam nazdohad, ščo spravžnij kontakt — ce zustrič žyvych istot iz žyvymy istotamy, a ne z mašynamy. Ce važko zaperečyty. Tož jakščo podiji rozvyvatymuťsia pryblyzno tak, jak ja skazav, «Hermes» zdijsnyť posadku, j todi staneťsia ostatočna rozvjazka. Povernuvšy z planety spuskni aparaty, — na bort my jich ne bratymemo, bo pislia vsioho, ščo stalosia, ja voliju sto raziv perestrachuvatysia, aniž raz projavyty neoberežnisť, — my povidomymo jich pro posadku. Perechodžu do detalej operaciji. Pislia zapusku aparativ my na serednij švydkosti poletymo vid Kvinty v bik Sexty. Obydvi planety korysni dlia nas — vony pryblyzno odnakovo protystojať ščodo Soncia. Naši zondy vže doslidyly Sextu. I my znajemo, ščo ce — bezpovitriane nebesne tilo z vysokoju sejsmičnistiu j čerez te neprydatne ni dlia kolonizaciji, ni dlia rozmiščennia na nij vijśkovych baz. Značno biľšu zahrozu, niž voroh, dlia nych stanovyla b sama planeta. My vvijdemo v tiń Sexty, a «Hermes», jakyj u cej čas vyjde z-za neji, ničym ne vidrizniatymeťsia zdaleku vid našoho korablia. Inša rič zblyźka, ale ja prypuskaju, ščo vony napevno ne čynytymuť jomu pereškody až do vchodu v atmosferu. Z pohliadu syderystyky vony mohly b atakuvaty joho vže v iönosferi, ale ja ne viriu, ščo vony ce zrobliať. Korabeľ pislia mjakoji, normaľnoji posadky bude dlia nych nabahato cinnišoju zdobyččiu, niž korabeľ rozbytyj, a takož bude menše hotovyj do agresyvnych dij, niž korabeľ, jakyj robyť posadku kormoju vnyz na stovpi vohniu j zavdiaky ciomu maje šansy na manevruvannia abo j uteču. Cej «Hermes» posylatyme j pryjmatyme radiösygnaly, bude osnaščenyj sylovoju ustanovkoju, jaka zrobyť možlyvoju posadku, ščopravda, tiľky odnorazovu. Žodnoho bezposerednioho zvjazku z namy vin ne matyme. Ja zakinčuju: naša vidpoviď zaležatyme vid toho, jak joho tam zustrinuť. — Sodom i Homorra? — zapytav narešti Arago. Stirhard dobru chvylynu dyvyvsia na čencia, a potim vidpoviv z neprychovuvanym rozdratuvanniam: — My ne perestupymo Sviatoho pyśma, vaše prepodobije. My zvernemoś tiľky do peršoho vydannia. Nove vtratylo svoju aktuaľnisť, bo my vže ne raz pidstavlialy ščoku. Novoji dyskusiji ne bude. Vona bezpredmetna, oskiľky ne my vybyrajemo miž Starym i Novym zavitom, a vony. Solazer uže perebudovano? Eľ-Saliam ce pidtverdyv. A GOD praciuje za programoju «SH»? Harazd. Teper obhovorimo pytannia pro spusknyj aparat. Cym zajmuťsia kolegy Rotmont i Nakamura. Ale pislia večeri. Nichto ne bačyv startu spusknych aparativ; zapuščeni opivnoči pid kontrolem avtomativ, vony poletily do Kvinty, a «Hermes» zabezpečyv jim tyly j kontroliuvav pryskorennia až do svitanku: dosiahnennia Sexty, do jakoji bulo 70 miľjoniv kilometriv, vymahalo majže visimdesiat hodyn liotu pry hiperboličnij švydkosti. V elektronnych laboratorijach rozpočalosia vyrobnyctvo dosi ne zastosovuvanych v rozvidci dyspertiv — «dyspersijnych dyversantiv», jakych nazyvaly šče bdžolynymy očyma. Ce buly miľjonni roji mikroskopičnych krystalykiv; rozsijani v miľjoni kubičnych myľ vakuumu bilia

Sexty, vony povynni buly obernutysia na zir «Hermesa». Rozsijuvani vslid za korablem, vony tvoryly joho nevydymi, dalekozori oči. Na Zemli ci krystalyky služyly apikograji; kožen krystalyk, menšyj za piščynku, prozora holočka, buv ekvivalentom odnoho ommatidium, palyčky bdžolynoho oka, rozsijanoho na tysiači myľ. «Hermes» tiahnuv za soboju cej vydiuščyj chvist, ščob zajty za Sextu i z-za neji stežyty za doleju svojich kompjuternych poslanciv. Vodnočas, podolavšy pevnyj vidtynok orbity, korabeľ vykynuv televizijni zondy z viddačeju, ščo suprovodžuvalasia vybuchom polumja, — svoji «ocijni oči», kotri mohly, ba naviť biľše — povynni buly, pomityty kvintian. U sternovij rubci čerhuvav Tempe. Hvrrach zastav joho zi staroju gazetoju v rukach; gazeta vyklykala v nioho spravžniu liuť, i vin ne stav prychovuvaty cioho vid tovaryša. Gazeta pochodyla z tych časiv, koly na Zemli točylysia liuti superečky z pryvodu učasti žinok v expedyciji. Speršu vin pročytav vstup, prysviačenyj rodynnomu žyttiu, jake maje znajty zakonne misce v expedyciji, razom z obrazamy. Jich kydaly predstavnyci za vsich časiv kryvdženoji žinočoji stati na adresu SETI, kotru zachopyla čoloviča maja. Oś čomu Harrach rozliutyvsia, až laden buv pošmatuvaty gazetu. Tempe, smijučyś, prytrymav joho za ruku — ščo ne kažy, ce buv rarytet, varta povahy pamjatka v suzirji Harpiji, kotra nevidomo jak potrapyla v Harrachiv bagaž. U vsiakomu razi vin tak stverdžuvav. Tempe ž buv inšoji dumky, ale zberihav jiji pry sobi. Harrachovi z joho burchlyvym temperamentom taki statti buly potribni dlia toho, ščob verhaty v nych hromamy. Idiötyzm, ščo prohliadav z vymoh cijeji rivnopravnosti, buv nastiľky očevydnyj, ščo jomu ne varto bulo vdiliaty j krychty uvahy. Žinky — otže, družyny, materi, otže, dity, jasla, dytiačyj sadok. Koly vony letily z zariadženymy syderatoramy, na bortu korablia pry vsij svojij mohuti veľmy nikčemnomu u porivnianni z neznajomoju cyvilizacijeju, jaka zachopyla jich vykyduvanoju v Kosmos uprodovž stoliť sferomachijeju. Cili moria drukarśkoji farby bulo vylyto z cioho pryvodu. Musuľmany posylaly na front dvanadciatyričnych chlopciv, ale ne ditej u kolyskach. Harrach strašenno škoduvav, ščo ne može zaraz tut, bez svidkiv vypovisty avtorci cijeji majačni vse, ščo vin pro neji dumaje, a Tempe znovu siv do puľtu keruvannia j to zviriav na monitorach kurs ta kontury serpa Sexty, ščo biľšav na očach, to pozyrav na Harracha, jakyj use šče vitijstvuvav pered jedynym sluchačem, i ne perebyvav joho — ne chotiv pidkladaty drov u bahattia, tym pače ščo vony buly tut ne sami: GOD stežyv za nymy i v sternovij rubci. Tempe ne rozumivsia na strukturi kompjuteriv nastiľky, aby maty pevnisť, ščo mašyna, choča vona j kmitlyva, rozumna ta pamjatka, ale pozbavlena j krychty indyviduaľnosti. Jomu malo bulo zapevniań pidručnykiv i fachivciv, vin voliv sam u ciomu peresvidčytyś, ale ne znav jak. A krim toho, joho chvyliuvaly serjozniši problemy. Čy Nakamura j spravdi spivčuvav otcevi Arago? Tempe vsypalo morozom na samu dumku pro te, ščo vin tež mih by opynytyś u škuri papśkoho delehata. Tym časom Arago, za doručenniam komandyra, rozmirkovuvav z Herbertom pro te, čy možuť kvintiany rozpiznaty biölogični rysy liudej, ohliadajučy zbudovani nymy spuskni aparaty. Choč jich bulo reteľno sterylizovano pered vidpravkoju do planety, ščob na jichnij poverchni ne zalyšylosia žodnoji klitynky epidermisu paľciv, žodnoji bakteriji, jakych ne može zovsim pozbutyś liudśkyj organizm. Choč ce buly avtomaty, zbudovani bez učasti liudej, a jichni energetyčni žyvyľnyky j aparatura, zdatna obminiuvatyś informacijeju, vidpovidaly zemnij technici visimdesiatyričnoji davnosti, Stirhard ne zbyravsia pryjmaty na bort elektronnych poslanciv, koly vony povernuťsia. Vin vvažav ce nadto ryzykovanym. Adže vže perši stari produkty cijeji cyvilizaciji, spijmani «Hermesom», zasvidčyly dyvovyžnu majsternisť kvintian u haluzi parazytarnoji inženeriji. Otož spuskni aparaty, krim vidomostej, nastiľky vahomych, naskiľky j beznevynnych, mohly prynesty jim zahybeľ — ne u vyhliadi mikrobiv, jaki jich nehajno atakujuť, ale v vyhliadi virusiv čy uľtravirusiv z dovhym periödom prychovanoji diji. Čerez te vin zapytav likariv i Kirstinga pro nadijni zapobižni zasoby.

Bucimto nejtraľna deržava, jaka vyslovyla svoju zhodu na pryjniattia spusknych aparativ, pid čas podaľšych perehovoriv poperedyla, ščo aparaty ne povynni pidtrymuvaty zvjazku z «Hermesom», bo taku umovu vystavyly «susidni storony». Oś čomu planeta, pohlynuvšy svojeju atmosferoju obydva zondy, otočyla sebe posylenoju šumovoju obolonkoju na vsich diäpazonach chvyľ. Jakby zemliany osnastyly poslanciv lazeramy, zdatnymy probyty ciu šumovu obolonku, to porušyly b vystavlenu umovu; vony zrobyly b ce tym vidvertiše, jakby «Hermes» počav koloty moria chmar i radiöchaosu žalamy lazeriv. Tož ne zalyšalosia ničoho inšoho, jak stežyty za Kvintoju iz-za Sexty chmaramy gologračnych očok. Operaciju bulo tak synchronizovano, ščob obydva aparaty poviľno spuskalysia po neboschylu j opynylysia nad Kvintoju, koly «Hermes» uvijde v tiń Sexty. Usi zibralysia v sternovij rubci j čekaly krytyčnoji hodyny. Planeta zapovniuvala holovnyj monitor vid ramy do ramy, z dobre vydymymy rojamy bojovych suputnykiv, jaki čornymy ciatkamy snuvaly nad jiji povytym bilymy chmaramy dyskom. Ščob sposterihaty vchodžennia oboch raket v atmosferu, do jichnioho hipergolevoho pryvodu domišaly natrij i technecij; peršyj nadavav jichniomu reaktyvnomu polumju jaskravo-žovtoho blysku, druhyj vyrizniav jich svojeju spektraľnoju smužkoju — joho brakuvalo u spektri tutešnioho Soncia j kvintianśkych orbiteriv. Jak tiľky vony pirnuly v chmary, vohniani nytky, ščo utvoriuvalyś vid jichnioho tertia ob povitria i viddači haľmovych prystrojiv, počaly rozmazuvatyś: todi miľjardy očok, rozvijani nepomitnoju hryvoju na miľjon myľ za kiľvaterom «Hermesa», skoncentruvaly uvahu vzdovž dotyčnoji v točci zaplanovanoji vysadky. I nedarma: osidajučy na tverdomu grunti z intervalom u kiľka sekund, obydva aparaty povidomyly pro zakinčennia podoroži podvijnym, zazdalehiď zmoduliovanym myttievym spalachom natriju. Cym samym operacija vstupyla v nastupnu fazu. Dno «Hermesa» rozkrylosia na dva boky, nače velyčezni sklepinčasti vorota, i pidijmači vyštovchnuly iz «Sezamu» v vakuum velyčeznyj metalevyj cylindr, pryznačenyj dlia laboratornoho karantynu zondiv. Harrach, zdavalosia, buv duže zadovolenyj. Oskiľky inši schvalyly taktyku Stirharda, usi praciuvaly družno, choč i bez entuziäzmu: ne bulo čoho radity. Zate peršyj pilot naviť ne prychovuvav svoho zloradstva z pryvodu toho, ščo cij vojovnyčij planetnij bestiji vony teper skrutiať vjazy. Vin prosto-taky ne mih diždatyś povernennia spusknych aparativ, do toho ž z najstrašnišoju zarazoju, tak nače v zadumi expedyciji ležala žorstoka konfrontacija syl. Sluchajučy joho odkrovennia, neschyľnyj do balačok Tempe dumav pro te, jaki same psychični zminy Harracha xuje GOD, i prostotaky vidčuv sorom za svoho kolegu, oskiľky buvaly taki chvylyny, koly vin sam ne zmih by skazaty, ščo volije: ščob liutyj hniv, jakyj ochopyv uveś ekipaž, vyjavyvsia bezpidstavnym čy ščob kvintiany zmusyly jich, zemlian, pryjniaty najhirše z usich možlyvych rišeń. Tak, vin tež uže bačyv u cij cyvilizaciji voroha, žorstoke zlo, jake samoju svojeju suttiu vypravdovuje jichni diji. Niščo vže ne bulo povyte tajemnyceju. Solazer, vymknenyj i zamaskovanyj, zariadžavsia soniačnoju energijeju ne dlia posylannia sygnaliv, a dlia lazernych udariv. Čerez 48 hodyn gologračna chmara povidomyla, ščo poslanci vertajuťsia. Spuskni aparaty povynni buly ozvatyś v uľtrakorotkij smuzi poza orbitoju, jakoju kružlialy reštky Misiacia: vyrazno počav sygnalizuvaty tiľky odyn. Druhyj peredavav nezrozumilu mišanynu kodiv. Stirhard rozdilyv liudej na try grupy: pilotam doručyv vyvesty imitovanoho «Hermesa» na trajektoriju do peryheliju, zykam — pryjniaty spuskni aparaty v cylindryčnu kameru, viddalenu na kiľka desiatkiv myľ vid «Hermesa», a likariam i Kirstingovi — piddaty jich biölogičnij auskuľtaciji, jakščo druha grupa vvažatyme ce dopustymym. Nezvažajučy na ce, ekipaž dobre orijentuvavsia v zahaľnij sytuaciji. Stežačy za porožnim gigantom, jakyj nekvaplyvo vyrušyv u podorož, choč na joho korpusi šče iskrylysia vohnyky avtomatyčnych zvariuvaľnych aparativ, Harrach i Tempe pidtrymuvaly

čerez interkom postijnyj zvjazok z grupoju Nakamury, jaka očikuvala na spuskni aparaty. Polasar ne vykliučav avariji v peredavači, jakyj pliv usiliaki nisenitnyci; Harrach biľše schyliavsia do dumky, ščo ce robota kvintian. Vin poprostu chotiv, ščob pidstup kvintian vyjavyvsia jakomoha švydše i ščob stav jim lazernoju kistkoju u horli. Tempe movčav, rozmirkovujučy pro te, čy taka ozloblena liudyna šče može vykonuvaty vidpovidaľnu funkciju peršoho sternovoho. Vydno, ščo mohla, jakščo GOD ne dopoviv komandyrovi pro Harrachiv stan. A može, vsi vže poboževolily? Karantynnyj cylindr, uveś zalytyj svitlom prožektoriv, jaki kružlialy dovkola nioho, pryjniav u svoju rozziavlenu pašču spuskni aparaty. Na centraľnomu vuzli kontroliu zyky pislia poperednioho ohliadu ne mohly dijty spiľnoji dumky, čy odyn iz nych stav žertvoju vypadkovoho poškodžennia, čy, navpaky, zumysnoho. Harracha ce duže rozhnivalo, bo vin dobre znav: ce robota kvintian! Ta za hodynu zjasuvalosia, ščo pid čas zitknennia z jakymś nevelykym meteorytnym oskolkom abo ulamkom metalu zond utratyv častynu anteny j nosovoho vyprominiuvača. Take zitknennia bulo cilkom možlyve. Na porožniomu blyzniukovi «Hermesa», jakyj viddaliavsia vid nych, merechtily v piťmi ostanni zvariuvaľni švy. Vže možna bulo vvimknuty joho tiahu, ale piloty čekaly nakazu komandyra. Odnak toj ne ozyvavsia, bo, v svoju čerhu, čekav danych expertyzy: v jakomu stani povernulysia spuskni aparaty, jaki pryvezly novyny? Ce bulo liast but not lieast37. Novyny vyjavylyś nespodivanymy, a spuskni aparaty — jakščo ne zvažaty, odnak, na vypadok, ščo, mabuť, ne mav priamoho vidnošennia do spravy, — cili j nezaraženi. Počuvšy pro ce, Harrach ne strymavsia j vyhuknuv: — Jaka pidstupnisť! — Zreštoju, naviť u Sodomi buv jakyjś Lot, — zauvažyv Tempe. Jomu strašenno kortilo počuty sensaciju, jaku čomuś dovho prychovuvaly vid sternovoji rubky. Nakamura zhlianuvsia nad pilotamy j pojasnyv jim rezuľtaty rozvidky, peredani z vakuumnoji kamery poza mežamy korablia. Sensacija počynalasia z kazky — tijeji samoji, jaku pereslav planeti solazer. Potim dovhoju serijeju na ekrani monitora bihly krajevydy: mabuť, to buly zapovidnyky, ne začepleni cyvilizacijeju. Morśki uzberežžia, chvyli, jaki zhasaly na pisku, červonyj zachid soncia v nyźkych chmarach, lisovi masyvy z nabahato temnišoju, niž zemna, zelenniu; veletenśki krony dejakych derev buly majže temno-syni. Na ciomu tli, jake veś čas zminiuvalosia, zajasnily litery: PYTANNIA PRYJNIATTIA VAŠOHO RAKETNOHO SNARIADA MASOJU DO 300000 METRYČNYCH TONN VYRIŠENE POZYTYVNO ZA UMOVY GARANTIJI VAŠOJI PASYVNOSTI J DOBROJI VOLI KRAPKA KOSMODROM KRAPKA

Z hustoji zelenoji imly vyrynula velyčezna ploščyna, vydyma z pidnebessia… Vona nahaduvala zastyhlu matovu rtuť. Dyvovyžnymy holkamy stojaly na nij z rivnomirnymy intervalamy, mov gury na šachivnyci, stalagmity, bezdohanno bili, kinčasti, j rosly na očach. Tak, rosly, a točniše, vysuvalysia vhoru, kožen ohornenyj bilia pidnižžia prozirčastoju zolotavoju sitkoju. Narešti vse zavmerlo. Na tli dalekoho neboschylu, zovsim bezchmarnoho, letily ptachy — kožen z čotyrma viľno rozprostertymy krylamy. Mabuť, ci ptachy buly veletenśki. Vony tiahlysia, nače žuravli, ščo pokydajuť cholodni kraji. Vnyzu, bilia pidnižžia stalagmitiv, — a oči liudśki počaly vže rozpiznavaty v nych rakety, — rojilasia koliorova j temna dribnota — cili chmary, jaki vlyvalysia v korabli 37 Ostannie, ta ne mensz ważływe (angł.).

šyrokymy pochylymy ploščynamy. Usi členy ekipažu šyroko rozkryvaly oči, napružuvaly zir, ščob pobačyty narešti, jakyj vyhliad u kvintian, ale rezuľtat buv takyj samyj, koly b prybuleć iz Neptuna sprobuvav rozdyvytysia liudej na zapovnenomu olimpijśkomu stadiöni z vidstani v myliu. Strokatyj natovp uveś čas jurmyvsia bilia pochylych ploščyn i vlyvavsia, ričkamy v slipučo-bili, jak snih, korabli. Na jichnich korpusach vertykaľnymy riadamy nezrozumilych ijerohliv blyščaly napysy. Natovp uže poridšav, i zemliany čekaly nemynučoho startu cijeji biloji otyliji, ale vona z velyčavoju poviľnistiu počala zanuriuvatyś u «rtuť». Zolotavo-bronzovi prozirčasti siti spadaly z korpusiv, nemov zitlili, utvoriujučy nepravyľni kola. Vže tiľky bili nosy styrčaly nad ozerom «rtuti», ta narešti j vony opustylysia v červonyj morok šacht, i ne jakiś tam liuky čy vorota zimknulysia nad nymy — a cia sama pomatovila «rtuť». Ekran sporožniv, potim iz-za bereha povoli vypovzla bahatonižka, javno mechanične, a ne žyve stvorinnia, z plaskym skošenym pyskom. Z nioho byly fontany jasnožovtoji ridyny, rozlyvajučyś i buľkajučy, jak okrip, i koly ridyna vsia vykypila, «rtuť» zrobylasia čorna, mov bitum. Bahatonižka vyhnulasia duhoju, tak ščo jiji seredni nohy povysly v povitri, obernulasia prosto do astronavtiv, jaki dyvylysia na neji, j rozpliuščyla četvero očej. Može, to buly vikna? Abo reektory? Ni, vse-taky vony skydalysia na velyki rybjači, kruhli, zdyvovani oči z vuźkym obramlenniam metalevoji rajdužnoji obolonky i čornuvatymy, blyskučymy zinyciamy. Cej mechaničnyj zasib peresuvannia, zdavalosia, stežyť za liuďmy z tryvožnoju zadumoju. Nemovby dyvyvsia na nych čotyrma zinyciamy, jaki buly vže ne kruhli, a zvužuvalysia, nače v kota, i vodnočas useredyni v nych ščoś zhasalo, merechtilo blakytnym svitlom. Potim bahatonižka znovu prypala do čornoho gruntu j, hojdajučyś na vsi boky, pidtiupcem znykla z polia zoru. Ptachiv u nebi vže ne bulo-tam jasnily tiľky napysy: CE NAŠ KOSMODROM ZGODNI NA VAŠE PRYBUTTIA ČEKAJTE PRODOVŽENNIA KRAPKA

I spravdi — prodovžennia zjavylosia, speršu u vyhliadi buri z blyskavkamy, zlyvy, jaka skisnymy potokamy zalyvala kaskadni budivli, zjednani miž soboju bezliččiu viädukiv. Dyvne misto pid zalyvnym doščem — voda strumila po ovaľnych dachach, byla z gorguľ bilia pidnižžia mostiv, ale ce vse-taky buly ne mosty, a švydše tuneli z eliptyčnymy viknamy, vseredyni jakych merechtily smuhy svitla. Nadzemnyj transport? Nide ani žyvoji duši. Oskiľky budivli buly kaskadni, movby vylyti z metalu piramidy toľtekiv, vulyć tam, po suti, ne bulo. Ne možna bulo vyznačyty j mež mista — jakščo ce bulo misto, — došč lyv, hnanyj šparkym vitrom, po gigantśkych budivliach perekočuvalysia sribliasti chvyli zlyvy, blyskavky byly bez hromu, z piramidaľnych sporud voda spadala dosyť dyvno: jiji zbyraly žolobky, schoži na rynvy, ale tak vysoko zaderti, ščo strumeni vody zlitaly v povitria j zmišuvalysia z nevščuchajučym doščem. Raptom odna z blyskavok perelamalasia j stužavila vohnystymy slovamy: BURI NA NAŠIJ PLANETI — ČASTE JAVYŠČE KRAPKA

Zobražennia posirilo j zhaslo. Z brudnoji siryzny prostupyly nevyrazni kontury. U hlybyni dryžala amaľhama vohniu j chmar čy dymu. Horamy ležaly ulamky velyčeznych konstrukcij. Na peršomu plani vydnily rivni riady biliastych pliam, schožych na holych, rozšmatovanych, vymaščenych bahnom stvoriń. Nad cym kladovyščem kolioru zaliza zajasnily litery: CE MISTO ZNYŠČYV VAŠ LUNOKLAZM KRAPKA

Napys propav, a teleobjektyv dali mandruvav rujinamy, pokazujučy pobiľšeni nezbahnenni sporudy. Odna, obnesena nadzvyčajno tovstym ukriplenniam iz metalu, trisnula, v centri — tut teleobjektyv zrobyv najizd — znov rozšarpani reštky z nezbahnennoju formoju, schoži na liudśki trupy, koly jich vytiahujuť z bratśkych mohyl, — zemlysti, vže napolovynu zitlili. A v raptovomu vidkoti znov zjavylosia bezmežne rujnovyše z hlybokymy kotlovanamy, i v nych, nače tupokryli komachy, vjidalysia v ščebiń chobotamy smuhasto-červoni prysadkuvati štovchači, posuvajučyś uperto, nad sylu, bjučy v centr alebastrovo-moločnoho rozkolotoho frontonu, obpalenoho požežeju. Narešti j cia stina vpala, i kuriava, zdijmajučyś rudym klubjam, zapovnyla uveś ekran. Kiľka chvylyn u sternovij rubci čulosia tiľky pryskorene dychannia i cokit sekundomira. Potim ekran znovu zajasniv. Zjavylasia dyvna diädema z kryštaliu, prozoroho, mov slioza; diädema bula rozmirom biľša za liudśkyj čerep, mala nižky, ščo riachtily, mov bryľjanty, v diädemi tremtiv upajanyj, kompaktnyj, u formi dodekaedra, blido-roževyj špineľ. Nad nym svityvsia napys: UVINČANNIA KRAPKA KINEĆ

Ale ce šče ne buv kineć: u halohennomu slipučomu svitli na polohomu hirśkomu uzbičči prostupyly čorni bezholovi rakopodibni istoty, mov čereda chudoby na aľpijśkomu luzi. Oko marno sylkuvalosia rozpiznaty, ščo ce take — velyki čerepachy čy gigantśki žuky. Teleobjektyv pidniavsia, popovz po dedali strimkišij skeliastij stini z čornymy otvoramy hrotiv i pečer, z jakych vytikala, mabuť, ne voda, a ridke kryšyvo, brunatno-žovta bliuvotyna. Vidtak po öletovomu tli, jake mjako chvyliuvalosia, pobihly slova: SCHVALIUJEMO VAŠE PRYBUTTIA KORABLEM DO 300000 METRYČNYCH TONN MASY SPOKOJU KRAPKA NA ZOBRAŽENOMU KOSMODROMI AA035 KRAPKA POVIDOMTE TERMIN GARANTUJEMO VAM MYR ZABUTTIA ZHIDNO Z VAŠOJU CYLINDRYČNOJU PROEKCIJEJU MERKATORA MERYDIÄN 135 PARALEĽ 48 ČEKAJEMO VAŠOHO SYGNALU POVIDOMLENNIA PRYBUTTIA KRAPKA KRAPKA KRAPKA KRAPKA KRAPKA KRAPKA KRAPKA

Monitor zhas, i sternovu rubku zalylo denne svitlo. Druhyj pilot, strašenno blidyj, prytysnuvšy ruky do hrudej, use šče dyvyvsia na porožnij ekran. Harrach borovsia sam iz soboju: pit hradom kotyvsia jomu z loba j osidav na hustych svitlych brovach. — Ce… ce šantaž… — probeľkotav vin. — Na nas zvaliujuť provynu za ce… tam… Tempe zdryhnuvsia, niby raptom prokynuvšyś zi snu. — A znaješ, — tycho movyv vin, — ce vse-taky pravda… Chiba nas chtoś siudy zaprošuvav?.. My prybuly v moment, koly jichnie neščastia dosiahlo kuľminaciji, ščob išče zbiľšyty joho. — Oblyš! — burknuv Harrach. — Chočeš pokajatyś, to jdy do svoho sviaščenyka, a mene ne perekonuj. Ce ne tiľky šantaž… ce pidstupnisť. O, ja vže baču, nas chočuť spijmaty na hačok! Opamjatajsia, čoloviče, našoji provyny tut nemaje — ce vse vony… — Opamjatajsia sam! — Tempe pidvivsia, bo biľše ne mih spokijno vsydity na misci. — Nezaležno vid toho, jak skinčyťsia cia hra, zroblenoho vže ne zminyš. Kontakt Rozumiv, bože mijï Jakščo vže ty dokonče musyš kohoś proklynaty, to proklynaj SETI i SETI, a takož sebe za te, ščo tobi schotilosia staty «psychonavtom». A šče krašče stuly pysok. Ce najrozumniše, ščo ty možeš zrobyty. Pislia obidu «Sezam» razom zi spusknymy aparatamy pidnialy na korabeľ. Arago zažadav, ščob Stirhard proviv spiľnu naradu z pryvodu toho, ščo robyty dali. Stirhard kategoryčno vidmovyvsia. Nijakych narad i zasidań až do zakinčennia programy. Imi-

tovanyj «Hermes», kerovanyj lazerom gamma, znyk za vypuklistiu Sexty j povnym chodom rušyv do Kvinty, obminiujučyś z neju umovlenymy paroliamy i vidzyvamy. Tempe pislia čerhuvannia vyrišyv zustrityś iz komandyrom; toj vidmovyvsia — vin ne pryjmav nikoho, začynyvšyś u svojij kajuti. Pilot zjichav u seredniu častynu korablia — jomu zabraklo vidvahy pity do čencia. Povernuvšy z pivdorohy, vin zapytav čerez interkom, de Herbert, bo v kabini joho ne bulo. Herbert vyjavyvsia v kajut-kompaniji razom z Kirstingom i Nakamuroju. Korabeľ manevruvav, ščob rozvynuty malu tiahu; vony vse šče zalyšalysia v tini, j na nych dijala syla slabkoho tiažinnia. Pobačyvšy, ščo tovaryši jidiať, Tempe zhadav, ščo z samoho svitanku ne mav i risky v roti. Vin movčky siv bilia nych, naklav sobi na tarilku pečeni z rysom, ale koly štryknuv mjaso vydelkoju, jomu vperše v žytti stalo hydko vid cych siruvatych volokoneć. Odnak treba bulo ščoś izjisty, otož, vykynuvšy v kuchonnyj exhauster use, ščo bulo na tarilci, vin uziav z avtomata vže pidihritu vitaminnu sumiš. Aby choč čymoś napchaty šlunok. Do nioho nichto ne ozyvavsia, i tiľky koly vin kynuv tarilku j stolovyj prybor u myjku, Nakamura, skupo vsmichnuvšyś, pidklykav joho do sebe kyvkom holovy. Tempe siv navproty japoncia, jakyj vyter huby paperovoju servetkoju, j začekav, poky vyjde Kirsting. Zalyšyvšyś utrioch iz Herbertom, zvyčno perechylyvšy nabik holovu z hladeńko pryčesanym čornym volossiam, Nakamura očikuvaľno hlianuv na pilota. Toj znyzav plečyma — movliav, jomu ničoho skazaty. Absoliutno ničoho. — Koly my vidvertajemoś od svitu, svit ne znykaje, — nespodivano ozvavsia Nakamura. — De je dumka, tam je i žorstokisť. Vony zavždy chodiať u pari. Z cym treba pohodytyś, jakščo ne možna zminyty. — A čomu komandyr nikoho ne puskaje do sebe? — vychopylosia v pilota. — Ce joho dobra volia, — nezvorušno vidpoviv japoneć. — Komandyr, jak i kožen z nas, povynen zberihaty tverdisť voli. Naviť todi, koly vin sam. Doktor Herbert straždaje, pilot Tempe straždaje, a ja ne straždaju. Pro otcia Arago ja naviť ne zhaduju. — Tobto jak… vy ne straždajete?.. — ne zrozumiv joho Tempe. — Ja ne maju na ce prava, — spokijno pojasnyv Nakamura. — Sučasna zyka vymahaje takoji ujavy, jaka ne vidstupaje ni pered čym. Ce ne moja zasluha — ce dar mojich predkiv. Ja ne prorok i ne jasnovydeć. Ja bezžaľnyj, koly treba buty bezžaľnym, Inakše tež ne mih by jisty mjasa. Chtoś kolyś skazav; «Nemo me impune liacescit», Čy, može, jomu teper soromno za ci slova? Pilot zblid: — Ni. — Ce dobre, — vidpoviv Nakamura j zvernuvsia do Herberta: — Vaš druh i kolega Harrach vlaštovuje spektakli. Z maskoju velykoho hnivu na oblyčči, jak demony v japonśkomu teatri kabuki. Na nych ne možna ni hnivatyś, ni vpadaty v rozpač, ni spivčuvaty jim, ni mstytyś. I teper vy vže sami znajete, čomu. Čy, može, ja pomyliajuś? — Ni, — vidpoviv Tempe. — My ne majemo na ce prava. — Otož-bo. Rozmovu zakinčeno. Čerez trydciať… — Nakamura hlianuv na hodynnyk, — čerez trydciať sim hodyn «Hermes» zdijsnyť posadku. Chto todi čerhuvatyme? — My vdvoch. Tak skazano v nakazi. — Vy budete ne sami. Nakamura vstav, uklonyvsia jim i vyjšov. U porožnij kajut-kompaniji tycho šumila myjka i povivalo z kondyciönera. Pilot hlianuv na likaria, jakyj, obchopyvšy holovu rukamy, neporušne dyvyvsia prosto sebe nevydiuščymy očyma. Tempe zalyšyv joho v kajut-kompaniji, ne peremovyvšyś iz nym ani slovom, jim i spravdi ne bulo pro ščo hovoryty. Posadka «Hermesa» projšla nadzvyčajno efektno. Sidajučy v obranu točku planety, vin pachnuv takym kormovym vohnem, ščo joho siajvo, perenošuvane nezličennymy

miriädamy očok, jaki vybihly daleko v vakuum, rozpečenoju holkoju vvijšlo v moločnu tovšču chmar, šmatujučy jich na roževe blyskuče klubovynnia, i pirnuv u ce vikno, v ciu propalenu polumjam diru. Klapti vysokych, klubčasto-pirjistych chmar počaly skručuvatysia spiralliu j zatiahuvaty vyrvu v chmarnomu pokrytti Kvinty, ale šče ne vstyhly povnistiu zatiahty jiji, jak čerez rozryvy miž nymy probyvsia žovtyj vidblysk. Čerez devjať chvylyn — stiľky času potribno sygnalovi, jakyj letiv zi švydkistiu svitla, aby podolaty vidstań, ščo viddiliala jich vid planety, — ozvavsia zvernenyj do Sexty peredavač imitovanoho «Hermesa» — vperše i vostannie. Chmary šče raz rozstupylysia v tomu misci, ale vže poviľniše i mjakše; a po sternovij rubci, zapovnenij liuďmy, prokotylosia ščoś schože na korotke, prytamovane zitchannia. Stirhard, za plečyma v jakoho siajav bezdohanno bilyj, velykyj dysk Kvinty, vyklykav GODa. — Daj meni rezuľtaty analizu vybuchu. — U mene je tiľky spektr vyprominiuvannia. — Nazvy pryčynu vybuchu na pidstavi cioho spektra. — Vona bude ne zovsim točna. — Znaju. Hovory. — Sluchaju. Čerez čotyry sekundy pislia pohašennia vlasnoji tiahy stryžneve oserdia reaktora rozirvalo joho. Pererachuvaty variänty pryčyn? — Davaj. — Peršyj variänt: u kormu vdaryv strumiń nejtroniv z takym intervalom švydkych i poviľnych, ščob vony zmohly probyty veś kožuch reaktora. Nezvažajučy na vymknennia, reaktor zapraciuvav, jak umnožuvač, i v plutoniji vidbulasia exponenciäľna lanciuhova reakcija. Druhyj variänt: kormu probyv kumuliatyvnyj zariad z cholodnoju anomalonovoju holovkoju. Obgruntuvaty priörytet peršoho variänta? — Davaj. — Ataka balistyčnoho typu zbyla b uveś korabeľ. Nejtronnyj udar mih znyščyty tiľky sylovu ustanovku, za umovy, ščo na bortu perebuvajuť biölogični stvorinnIai i cym samym vony vidokremleni od sylovoji ustanovky nyzkoju radiäcijno stijkych pereborok. Pokazaty spektr? — Ni. Pomovč. Stirhard tiľky teper pomityv, ščo stojiť u bilomu siajvi Kvinty, nače v oreoli. Ne zvertajučy na ce uvahy, vin vymknuv zobražennia i chvylynu movčav, niby obmirkovuvav slova mašyny. — Chtoś choče vyslovytyś? Nakamura zviv brovy j movyv poviľno, spovnenym šanoblyvoho spivčuttia tonom: — Ja schyliajuś do peršoji hipotezy. Korabeľ mav utratyty potužnisť, a liudy — vyjty z cijeji ataky žyvymy. Poranenymy, ale žyvymy. Vid trupiv ne bahato dovidaješsia. — Chto inšoji dumky? — zapytav komandyr. Usi movčaly, vraženi ne tak tym, ščo stalosia j ščo vony tut počuly, jak vyrazom Stirhardovoho oblyččia. Nasylu roztuliajučy rota, nemovby joho schopyv tryzm, vin skazav: — Nu, holubčyky, propovidnyky prymyrennia i myloserdcia, ozviťsia, dajte nam i jim šans poriatunku. Perekonajte mene, ščo my povynni povernuty nazad i prynesty Zemli skromnu vtichu, ščo isnujuť svity, šče hirši vid našoho. A jich pryrekty na samoznyščennia. Na čas cych perekonuvań ja skladaju z sebe komandyrśki obovjazky. Ja — onuk norveźkoho rybalky, prostak, jakyj pereveršyv SVOJI možlyvosti. Ja vysluchaju buď-jaki argumenty, a takož obrazy, jakščo chtoś vyznaje jich dorečnymy. Te, ščo ja tut počuju, bude sterte z pamjati GODa. Ja sluchaju. — Ce ne vyjav pokory, ce — hluzuvannia. Symvolične skladennia z sebe komandyrśkych obovjazkiv ne može zminyty sytuaciji. — Arago, nemovby bažajučy, ščob joho bulo krašče čuty, stupnuv krok upered i obernuvsia do prysutnich. — Ta jakščo kožen

do kincia povynen čynyty tak, jak jomu pidkazuje vlasne sumlinnia, nezaležno čy ce bude drama, a čy tragifars, bo vin sam ne postavyv išče pjesu žyttia i ne vyvčyv, jak aktor, roľ, ja zajavliaju: vbyvstvom my nikoho j ničoho ne vriatujemo. Pid maskoju «Hermesa» chovavsia pidstup, a pid maskoju prahnennia do kontaktu buď-jakoju cinoju chovajeťsia ne bažannia piznannia, a mstyvisť. Choč by ščo ty zrobyv, — jakščo ne poverneš nazad, — ce bude äsko. — A chiba povernennia ne äsko? — Ni, — vidpoviv Arago. — Ty, bezperečno, znaješ, jakoho doškuľnoho udaru možeš jim zavdaty. Ale na ciomu tvoja pevnisť vyčerpujeťsia. — Ce pravda. Vy skinčyly, otče? Chto šče choče skazaty? — Ja, — ozvavsia Harrach. — Jakščo ty zachočeš povernuty nazad, komandyre, to ja zrobliu vse možlyve, aby ciomu zapobihty. Tiľky zakuvavšy mene v kajdany, ty zavadyš meni v ciomu. Ja znaju, za diägnozom GODa ja vže nenormaľnyj. Ščo ž, nechaj. Ale nenormaľnymy staly tut usi bez vyniatku. My zrobyly vse, ščo bulo v našych sylach, aby perekonaty jich: z našoho boku jim niščo ne zahrožuje; my dozvolyly atakuvaty sebe vprodovž čotyrioch misiaciv, uvodyty v omanu, zvabliuvaty, duryty, i jakščo oteć Arago reprezentuje tut Rym, to nechaj vin zhadaje, ščo skazav Spasyteľ Matvijevi: «Ne dumajte, ščo ja pryjšov poslaty spokij na zemliu; ne pryjšov ja poslaty spokij, a meč». I ščo… ta ja vže j tak zanadto rozbazikavsia. Budemo holosuvaty? — Ni. Z momentu jichnioho rozčaruvannia mynulo vže pjať hodyn, otže, my ne možemo biľše zvolikaty. Eľ-Saliam, tobi doručajeťsia pryvesty v diju solazer. — Bez poperedžennia? — Pislia pochoronu vono vže ni do čoho. Skiľky tobi treba času? — Dviči po šistnadciať chvylyn na paroľ i vidzyv, plius navedennia. Čerez dvadciať chvylyn vin zmože žalyty. — Nechaj žalyť. — Za programoju? — Tak, uprodovž ciloji hodyny. — Nakamura, ty pozyčyš nam svoji oči. Chto ne choče na ce dyvytyś, može jty sobi. Dobre zachovanyj u chmarach poroškovoho maskuvannia, jake siajalo zavdiaky spryčynenomu Dzetoju vyprominiuvanniu, solazer vidkryv vohoń o peršij hodyni noči, tobto z tryhodynnym zapiznenniam, bo Stirhard zažadav gruntovnoji kolimaciji, a cym samym — udaru v kiľce po dotyčnij tam, de jim nalaštuvaly pastku. Čerez te dovelosia čekaty, poky planeta zrobyť povnyj obert dovkola svojeji osi. Visimnadciať teradžouliv vystrelyly špahoju svitla. Strybok fotometriv pidtverdyv, ščo nevydymyj u porožniomu prostori niž soniačnoji frezy kovznuv zboku i, nacilenyj u kraj kiľcia, zirvav joho zovnišnij pruh. Zobražennia, hluche i nime, choč joho mohla b zatulyty dolonia, pokazalo vsiu sylu, vidibranu v Soncia, koly vona rozriadylasia v udari tverdišoho za staľ svitla ob tysiačomyľne liodove kružalo. Sam centr udaru pobačyly speršu u vyhliadi blyskučoji vyrvy, z jakoji bilymy klubamy burchala churdelycia v merechtinni dyvovyžnych, vyhnutych veselok. Liodove kiľce kypilo j, vyparovujučyś, tijeji ž myti zamerzalo j rozsijuvalosia v čornomu vakuumi poza hornom, utvoriujučy vuaľ, ščo dovhymy smuhamy tiahlasia za planetoju. Vuaľ zachodyla za dysk, bo lazer žalyv u napriamku, protyležnomu do obertiv planety. Stirhard zveliv udaryty v blyskučyj dysk kiľcia tak, ščob vyvesty joho z dynamičnoji rivnovahy. Skondensovanoji v solazeri syly vystačylo na sim chvylyn teradžoulevoho rizannia. — Dostatnio, — zajavyv GOD. I spravdi: zovnišnie kiľce vže triskalosia, a u vnutrišniomu, viddilenomu vid nioho šestysotmyľnoju ščilynoju, vyruvaly turbulenciji, vyklykani rozcentruvanniam. Koly liodove pole, zmetene v pivmorok, hryvastymy chmaramy siahnulo za dennu pivkuliu j znyklo v tini noči, obrij Kvinty zajasniv, nemovby za nym ustavalo inše, točnisińko take

same Sonce v dymučych stovpach veselok i kryvavoju zoreju zalylo šče hladeńku opuklisť pochmuroho moria. Na ciu strachitlyvu katastrofu prosto pryjemno bulo dyvytyś. Svitlo, jake bylo z rozsičenoho kiľcia, utvorylo v tryľjonach liodovych krystalykiv kosmičnyj fejjerverk, jakyj zatuliav usi suzirja zorianoho tla. Vid cioho vydovyšča až duch zabyvalo. Liudy v operatorśkij instynktyvno perevodyly pohliad z horišnioho lokatora, v jakomu nad samisińkym Soncem excentryčne tremtiv lazernyj almaz, na holovnyj ekran, de neperervnyj bezimpuľsnyj potik syly obdyrav materykove kružalo vid luskajučych šariv bilosnižnoji kryhy. Čy mohly kvintiany spodivatyś takoho kataklizmu? Z planety vin, mabuť, mav vyhliad strachitlyvoho, bezperervnoho vyveržennia vysoko v nebi, ale vony ne bačyly, mabuť, veselok, kotri šuhaly blyskavkamy vhoru, bo miľjardy kryžanych ulamkiv uže rynuly vnyz. Liodovi hory, jaki kypily v hurkoti, padaly tam iz šmatovanych na klapti chmar, ale ce vydovyšče bulo ne dlia tych, chto hynuv pid hromovym liodopadom. Jakoju ž tonkoju obolonkoju otočuvala planetu atmosfera, vydyma z operatorśkoji! Strachitlyvi masštaby cijeji astroinženernoji amputaciji mohly bez rysku dlia sebe sposterihaty tiľky žyteli subtropičnych rajoniv, perš niž do nych dobihla chvylia naporu, švydša za zvuk. Fotonnyj struh bilia žerl solazera posuvavsia milimetr za milimetrom i, nezvažajučy na ce, drobyv sotni myľ liodovoji poverchni. Tiľky na samomu pivdni šče niščo ne svidčylo pro šal rujnuvannia dyska, jakyj ščochvylyny vtračav sotni kubičnych kilometriv troščenoji kryhy. Teper lazer projavyv sebe vseredyni chmary, vyštovchanoji vysoko nad atmosferu, — vin probyv u hlyb jiji vohnianyj kolodiaź. Spektrometry pokazuvaly vže ne kypliaču paru, a iönizovanyj viľnyj kyseń i hidroxyľni grupy. Chvylyny v sternovij rubci tiahlysia jak vičnisť. Rozhojdane, mov plaska dzyga, ščo rozpadajeťsia na šmatky, liodove kiľce vtračalo blysk, rozjidene temnymy probojamy. Pivnična pivkulia počala rozbuchaty, nemovby ščoś rozdymalo samu obolonku planety. Ta ce tiľky chmary liodovoho osypu strimko vykydaly v prostir povitria, vohoń i snih. A bilia ekvatora lazernyj promiń zachodyvsia dovbaty po dotyčnij hrubuvatyj narist vyveržennia burom blakytno-biloho žaru, až poky chmarnyj pokryv Kvinty obernuvsia na mutno-perlystu rivnynu na zachodi, tymčasom jak schid až do zirok palav rozsypamy vykydiv. Nichto z astronavtiv ne ozyvavsia. Zhadujučy zhodom ci chvylyny, vony zrozumily, ščo buly vže majže vpevneni v kontrataci: kvintiany prynajmni sprobujuť jakoś vidbyty cej udar, zavdanyj u same serce sferomachiji, jaku buduvaly cile stolittia; vony vže hotujuťsia vdaryty v džerelo, ščo spryčynylo kataklizm, vydyme na tli soniačnoho dyska, bo v pjať raziv jasniše za nioho. Odnak udaru ne bulo. Nad planetoju zdijmavsia šyršyj za neji stovp bilo-dymčastoji kuriavy, rozplyvavsia hrybom; kazkovo harnyj, vin rozryvav dovkola sebe veselky, a vistria rižučoho promenia veś čas probyvalosia kriź tumanni zavaly, jak rozpečena zolota struna, napnuta miž Soncem i planetoju. Vona sama, zdavalosia, dlia samozachystu zakryvala pomalu svij dysk rozdutymy, vysokymy, klubčasto-pirjistymy chmaramy vid cioho takoho nejmovirno tonkoho nyščivnoho promenia, jakyj drobyv reštky liodovych bryl, ščo tonuly vže v atmosferi, i tiľky v korotki myti sered rozkyduvanych udaramy chmar zblyskuvaly ulamky kiľcia, jake vveś čas kružlialo v ahoniji. Stirhard nakazav vymknuty solazer na šostij chvylyni. Vin chotiv zberehty rezerv potužnosti, jakyj u niomu šče zalyšyvsia. Solazer zhas tak samo raptovo, jak spalachnuv, j Infračervonym promenem povidomyv, ščo polyšaje pozyciju. Vykryty jiji bulo elementarno lehko, naviť pislia pohašennia, za spektrom Planka, typovym dlia tverdych til z vyprominiuvanniam, sprovokovanym blyźkistiu chromosfery. Čerez te nasadky vykynuly z malych rozsijuvačiv porošok, jakyj horiv na sonci, i pid cym prykryttiam solazer zminyv pozyciju, skladajučyś, nače pružynyste vijalo. GOD praciuvav z maxymaľnym navantaženniam, rejestrujučy efekt udaru, doliu

nezličennych suputnykiv, jaki vderlysia z nyžčych orbit u rozsijanu vybuchamy atmosferu j dohorialy vohnystymy parabolamy. Pry ciomu vin dopoviv, ščo kopija «Hermesa» tež mohla buty znyščena magnetodynnoju atakoju v koncentraciji poliv, jaki dajuť biľjony hausiv. GOD mav u rezervi šče j četvertu hipotezu — kriötronni implozijni bomby. Komandyr nakazav vyznaty ci dani maloperekonlyvymy. Korabeľ use šče perebuvav na staciönarnij orbiti v tini Sexty, koly Stirhard vyklykav Nakamuru j Polasara, ščob vony nehajno sklaly uľtymatum. Za peredavač jim maly pravyty gologračni «oči», hynučy pry vyprominiuvanni neposyľnych dlia nych sygnaliv, ale sprava varta bula zachodu. Uľtymatum zvučav odnoznačno: VAŠE KIĽCE ZNYŠČENO U VIDPOVIĎ NA ATAKU NAŠOHO KORABLIA KRAPKA DAJEMO VAM 48 GODYN PEREPOČYNKU KRAPKA JAKŠČO VY ATAKUJETE NAS ABO NE VIDPOVISTE V PERŠIJ FAZI MY ZDMUCHNEMO VAŠU ATMOSFERU KRAPKA V DRUHIJ FAZI ZDIJSNYMO OPERACIJU PLANETO-KLAZMU KRAPKA JAKŠČO PRYJMETE NAŠOHO POSLANCIA JAKYJ VERNE Ť SIA NEPOŠKODŽENYM NA NAŠ KORABEĽ MY VIDMOVYMOŚ VID PERŠOJI I DRUHOJI FAZ KRAPKA KRAPKA KRAPKA KRAPKA.

Japoneć zapytav, čy komandyr i spravdi hotovyj zdmuchnuty atmosferu. Na kavitaciju planety, dodav vin, u nych nemaje dostatnioji potužnosti. — Znaju. Atmosfery ja ne zdmuchuvatymu. Rozrachovuju na te, ščo vony poviriať. Ščo ž do syderoklazmu… ja choču počuty dumku Polasara. Za ne zdijsnenoju pohrozoju takož povynna stojaty reaľna syla. Polasar zvolikav z vidpoviddiu. — Dlia syderatoriv ce bulo b nebezpečne perevantažennia. Ščopravda, možna probyty mantiju. Jakščo my poškodymo bazu kontynentaľnych plyt, biösfera zahyne. Ucilijuť bakteriji i vodorosti. Čy varto hovoryty dali? — Mabuť, ne varto. Obydva vyznaly za neobchidne vyznačyty meži katastrofy, ščo bulo nadzvyčajno važko zrobyty. Dirky v šumovomu zachysti Kvinty svidčyly pro vyvedennia z ladu soteń peredavaľnych stancij, ale bez spinograji ne možna bulo vstanovyty bodaj pryblyzno stupiń znyščennia techničnoji infrastruktury na velykomu kontynenti. Efekty kataklizmu davalysia vže vznaky pivdennij pivkuli i rešti materykiv. Raptovo posylylasia sejsmična dijaľnisť: na moriach chmar temnily pliamy — mabuť, usi vulkany vyverhaly magmu j hazy zi značnoju kiľkistiu ciänidiv. Masy kryhy, jaki dosiahly poverchni gruntu j okeaniv, za ocinkoju GODa, stanovyly vid trioch do čotyrioch tryľjoniv tonn. Pivnična pivkulia zaznala značno syľnišoho rujnuvannia, niž pivdenna, ale riveń okeanu pidniavsia skriź i voda rynula v hlyb kontynentu. GOD poperedyv, ščo ne može vyznačyty, skiľky ulamkiv kiľcia vpalo na planetu v stani tverdomu, a skiľky roztopylosia, bo ce zaležalo vid nevyznačenych točno rozmiriv liodovych bryl. Jakščo vony perevyščuvaly tysiači tonn, to vtratyly tiľky častynu masy v najhustišych šarach povitria. Odnak vin ne spromožnyj buv nazvaty točnyj diľnyk. Harrach čerhuvav bilia puľtu keruvannia i dosi ne brav učasti v rozmovi, jaka velasia v operatorśkij nad joho holovoju, ale vin use čuv i nespodivano poprosyv u komandyra slova. — V čomu rič? — rozserdyvsia Stirhard. — Tobi zamalo? Chočeš jim šče pidsypaty? — Ni. Jakščo vse, pro ščo hovoryv GOD, vidpovidaje dijsnosti, to soroka vośmy hodyn ne vystačyť, jim že treba choč trochy ohovtatyś. — Ty zapizno pryjednavsia do holubiv, — nevdovoleno kynuv Stirhard. Odnak zyky vyznaly, ščo pilot maje slušnisť. Strok vidpovidi zbiľšyly do visimdesiaty hodyn. Nevdovzi pislia cioho Harrach zalyšyvsia v operatorśkij sam. Vin pereviv

kerma na avtomatyku, bo vže doschoču namyluvavsia na Kvintu, tym pače, ščo dym nezličennych vulkaničnych vykydiv ruduvatoju zaponoju roztiahuvavsia po kypučij bilyni planety j vona potemnila, nače vid zhustkiv brudnoji krovi. Ale to bula ne krov. Vin ce znav, odnak ne chotiv biľše na ce dyvytyś. Za komandoju Stirharda korabeľ počav obertatyś na misci, jak vytiahnena horyzontaľno strila pidijmaľnoho krana. Tak vynyklo štučne tiažinnia — zavdiaky vidcentrovij syli, jaka najdužče vidčuvalasia v sternovij rubci nosovoji častyny. V kajut-kompaniji, kudy spustyvsia ekipaž, ce obertannia dozvolylo sisty za stoly bez skladnoji akrobatyky. Efekt zmiščennia osi obertannia, typovyj dlia hiroskopiji, vyklykav u Harracha nudotu, choč vin ne raz plavav na Zemli, j naviť bokova mertva chvylia ne spryčyniala v nioho morśkoji chvoroby. Harrach ne mih usydity na misci. Stalosia te, čoho vin chotiv. Dobre vse rozvažyvšy, vin ne vidčuvav nijakoji vidpovidaľnosti za kataklizm. Buv peven, ščo vse stalosia b tak samo, jakby vin ne liutuvav i ne zachodyv u ne veľmy dorečni superečky z ni v čomu ne vynnym otcem Arago. Ni, ničoho ne zminylosia b, jakby vin robyv svoju spravu movčky. Harrach pidchopyvsia z sydinnia bilia kerma i, tiľky-no počav vyprostuvaty nohy, nym zakružlialo po vsij navigatorśkij. Inakše vin ne mih daty vychid svojemu liutomu hnivu, jakyj znovu povernuvsia do nioho i kvapyv ne sydity j, zhornuvšy ruky, dyvytyś na klimatyčne — jakby tiľky klimatyčne! — boževillia uraženoji teradžoulem planety. Jakby vin mih, to vymknuv by zobražennia, ale ce tut hodi bulo zrobyty Elipsojidaľnyj interjer operizuvala galereja, jaka viddiliala verchnij horyzont vid nyžnioho. Zatočujučyś na šyroko rozstavlenych nohach, nače moriak pid čas chytavyci, vin vybih nahoru, ščoduchu obbih usiu galereju — chtoś mih by podumaty, ščo joho ochopylo bažannia trenuvatyś iz bihu. Na lonžeronach, jaki zbihalysia, mov spyci velykoho kolesa, sered diähonalej, prykriplenych do steli, buv operacijnyj centr. Visim hlybokych krisel otočuvaly terminaľ, schožyj na plasko zrizanyj konus. Na stolyku pered kožnym krislom pustotlyvo blymav zelenyj monitor. Na došci cioho konusa-stolu ležala pokynuta černetka uľtymatumu, nakydana pochylym, špyčastym Stirhardovym pyśmom. Zajšovšy miž krisla, Harrach zrobyv te, v čomu nikoly v sviti ne zapidozryv by sebe: perevernuv arkuš čystym bokom dohory j rozzyrnuvsia, čy za nym chto ne stežyť. Odnak tiľky myhotlyvi ekrany vydavaly tut jakyjś ruch. Harrach siv u krislo komandyra, hlianuv pravoruč, a vidtak livoruč. Kriź klynovydni nyžni vikna v sribliasto-plastykovomu oblyčkuvanni lonžeroniv vydno bulo navigatorśku, ščo tež blymala čerhoju riznobarvnych vohnykiv, i siajvo, jake veś čas išlo iz holovnoho ekrana, — ťmiane svitlo Kvinty. Harrach spersia liktiamy na kosyj puľt i zatulyv oblyččia rukamy. Jakby vin umiv, jakby mih, to, mabuť, zaplakav by pislia cych sodoma j homorry.

Vin zdavavsia cilkom spokijnym i ni z kym ne poproščavsia. Nichto z tovaryšiv ne siv z nym u lift, koly nastav čas startu. U zvyčnomu bilomu skafandri z šolomom pid pachvoju vin dyvyvś, jak meľkajuť nomery palub. Dveri rozsunulyś avtomatyčno. Sribliasto-bila raketa, jaka šče ni razu ne prošyvala atmosferu j žar išče ne obpalyv ni jiji nosa, ni bokiv, u sklepinčastomu startovomu zali zdavalasia napročud maleńkoju. Vin pišov do neji ažurnoju zaliznoju plytoju, jaka hlucho vidhukuvalasia na kožen joho krok. Vidčuvav, jak zrostaje joho vaha — znak toho, ščo «Hermes», ne zbiľšujučy tiahy, viddaliajeťsia kormoju vid planety, ščob nadaty jomu naležnoho poštovchu pid čas startu. Vin rozzyrnuvsia dovkola. Vysoko, v točci peretynu arkovych balok, horily jaskravi liuminescentni lampy. Vin zupynyvsia v jichniomu beztiniovomu svitli, ščob nadity šolom. Nad nym vidkryvsia liuk kabiny. Klacnuly zatyskači skafandra, i vin instynktyvno torknuvś šyrokoho oboda manyšky, vdychajučy kyseń, bo buv uže vidrizanyj vid povitria, jake zapovniuvalo zal. Tysk trochy pidskočyv, ale tut že sam soboju vyrivniavsia. Pidijmač, na jakyj vin stupyv, rušyv uhoru. Liuk, chvylynu tomu šče temnyj, raptom zajasniv izseredyny, ruchlyvyj schideć torknuvsia poroha j zavmer. Nekvaplyvo perestavliajučy čerez porih nohy v velykych čerevykach i sunučy rukoju v elastyčnij rukavyci po trubci poručnia, vin nachylyvsia j zapovz doseredyny nohamy vpered, obiruč uziavsia za skoby nad peremyčkoju j mjako opustyvsia v hlyb rakety. Liuk zakryvsia. Dolynuv narostajučyj melodijnyj svyst — ce hazonepronyknyj kovpak, ščo vysiv dosi nad raketoju, opustyvsia na neji, i hidravlični poršni dotyskaly joho do kriplennia katapuľtovoji voronky, ščob pid čas startu rakety z korablia ne vyjšlo povitria i ščob joho ne otrujilo polumja dvyhuniv. Lehko, nače v trenažeri, vin pidniav hofrovani šlangy kondyciönuvannia, vhvyntyv jich u vidpovidni mufty skafandra, i bahnetni zaščipky vidrazu zaskočyly na dokaz toho, ščo riźba vvijšla u riźbu. Vin buv uže zjednanyj z raketoju, jiji stinne obbyttia počalo rozbuchaty, až poky vin povys v elastyčnych spovyvačach, ale tiľky po pojas, ščob maty viľni ruky. Miscia bulo ne biľše, niž u jehypetśkomu sarkofazi. Tak, vlasne, ne raz nazyvaly ci odnomisni spuskni aparaty. Ručka avtomata vidliku bula z pravoho boku. Na rivni očej v oblyččia jomu kriź sklo šoloma svityly tablyčky analogovych pokažčykiv i dyhitaľni zapasni ličyľnyky vysoty, potužnosti, štučnyj horyzont, a poseredyni — čotyrykutnyj monitor, išče slipyj. Koly vin štovchnuv važiľ do uporu, vsi lampočky zamyhaly jomu z famiľjarnoju pryvitnistiu, pidtverdžujučy hotovnisť holovnoho dvyhuna, viśmoch korekcijnych, čotyrioch haľmovych, kiľčastoho iönosfernoho parašuta i velykoho avarijnoho tež (ale ekran blyskavyčno zhasajučymy ciatkamy zapevniav joho, ščo avariji ne bude: vin vymaliovuvav ideaľno točnu kryvu poliotu vid «Hermesa» — zelenoji ziročky-do opuklosti planety). Z neznačnym zapiznenniam dopoviv pro sebe tretij parašut, kaskadnyj, jakyj nazvaly «pjatym kolesom u vozi». Vin uže ne raz perežyvav taki chvylyny j liubyv jich. Pokladavsia na ci myhotlyvi, jak pryskorenyj puľs, zeleni, žovtohariači j blakytni vohnyky. Znav, ščo može zahorityś i červonyj, nače oko, nalyte krovju strachu, bo bezavarijnoho ustatkuvannia nemaje, ale vsi členy ekipažu doklaly neabyjakych zusyľ, ščob joho niščo ne pidvelo. Avtomat počav uže vidličuvaty vid dvochsot. Jomu zdavalosia, niby vin čuje v membranach dychannia liudej, jaki zibralysia v sternovij rubci, j na ce žyve tlo strymuvanych zitchań sypliuťsia cyfry, vidličuvani bajdužym mechaničnym holosom u spadnij poslidovnosti.

Na cyfri «10» vin vidčuv lehke pryskorennia puľsu j zviv pid šolomom brovy, nemovby dorikav svojemu ne zovsim pidvladnomu serciu. Ščopravda, tachikardija, mabuť, nikoho ne obmynala pid čas startu, naviť zovsim budennoho, to ščo vže kazaty pro teperišnij. Vin radiv, ščo do nioho nichto ne ozyvajeťsia, ale koly prolunalo sakramentaľne «NUĽ» i vin počuv, jak zdryhnulysia zlyti v odne cile joho tilo i snariad, dolynuv slabkyj holos kohoś iz tych, chto, vydno, stojav viddalik od mikrofoniv: «Boh z toboju». Ci slova zdyvuvaly joho, choča vin i ne mih z pevnistiu skazaty, ščo ne čekav jich vid cijeji liudyny. Ale na taki rozdumy vže ne bulo času. Hidravlična lapa vyštovchnula snariad delikatno j pružno vodnoraz, nemovby staleva ruka veletnia pchala joho kriź atlas cylindryčnym otvorom do puskovoji ustanovky. Vin odirvavsia — vid borta i, choč ne mih ruchatyś u balonnij izoliaciji, na dvi čy try sekundy, perše niž zapraciuvaly dvyhuny, joho ochopyla nevahomisť. Za myť u horišniomu kutyku monitora vin pobačyv korpus korablia, jakyj švydko padav nazad, ale ce mohla buty iliuzija. Raketa nazyvalasia «Zemlia», bo vin tak chotiv, i tak joho maly vyklykaty na zvjazok. Vona vykonala saľto, blidi ciatky zirok poletily navskosy čerez monitor, bilym dyskom sered nych proplyvla Kvinta i znykla. Pidmitajučy pivmorok vychlopamy vyrivniuvaľnych sopel, raketa liahla na kurs: trajektorija reaľnoho poliotu ideaľno zbihlasia z tijeju, jaku vyznačyv kompjuter. Čas buv uže ozvatysia do «Hermesa», ale vin išče movčav — nemovby vpyvavsia na samoti poliotom. — «Hermes» čekaje raportu. Ce buv holos Stirharda. Perše niž vin ustyh ščoś vidpovisty, ozvavsia Harrach: — Mabuť, zasnuv. Taki banaľni žarty suprovodžuvaly perši kosmični polioty, ščob zmenšyty bezprecedentne chvyliuvannia liudej, zamknenych u makivci rakety, mov u vystrelenim snariadi. Tomu Haharin v ostanniu sekundu skazav: «Pojichaly!», tomu nichto ne kazav: «U nas vytikaje kyseń, my zadychajemoś», a tiľky: «V nas vynykla pevna problema». Harrach, mabuť, ne usvidomliuvav, ščo cym žartom vin povertav joho do mynuloho, ta j Tempe tež, jakyj ni silo ni vpalo vidpoviv: «Ja leču», až poky, zmetykuvavšy, perejšov na naležnyj ton procedury. — Ja — «Zemlia». Vsi vuzly praciujuť normaľno. Na osi — Deľta Harpiji. Čerez try hodyny, zhidno z rozrachunkamy, vvijdu v atmosferu. Pravyľno? Pryjom. — Pravyľno. Heparija peredala meteorologični umovy v punkti nuľ. Chmarnisť suciľna. Viter pivničnyj — pivnično-schidnyj, trynadciať metriv za sekundu. Vysota chmar nad kvintianśkym kosmodromom — devjatsot metriv. Vydymisť dobra. Chočeš iz kymoś pohovoryty? — Ni. Ja choču pobačyty Kvintu. — Ty pobačyš jiji čerez visim chvylyn, koly vvijdeš u ploščynu ekliptyky. Zrobyš takož korekciju kursu. Pryjom. — Ja zrobliu korekciju kursu, koly «Hermes» povidomyť meni potribni dani. Pryjom. — Ščaslyvoji dorohy! Kineć. Pislia znyščennia kryžanoho kiľcia perehovory tryvaly šče čotyry doby. Peremovlialysia vykliučno z Heparijeju, čoho ne zmohly konstatuvaty zrazu, bo na uľtymatum vidpoviv štučnyj suputnyk, takyj malyj i tak raziuče imitovanyj pid ulamok skeli, ščo GOD ne rozpiznav joho, poky toj movčav. Vyvedenyj na staciönarnu orbitu, na vysotu 42000 kilometriv vid planety, suputnyk obertavsia razom z neju i, koly zachodyv za kraj dyska, zvjazok pereryvavsia na sim hodyn. Z «Hermesom» astronavt peremovliavsia u 21-santymetrovij smuzi vodniu, j korabeľni radiölokatory doslidyly vyprominiuvannia zamaskovanoho suputnyka v bik planety, poky vyjavyly, jak same vin služyť Hepariji u roli rele. Keruvala suputnykom potužna pidzemna radiöstancija, roztašovana poblyzu kosmodromu, na jakomu neobačno siv bezpilotnyj «Hermes». Vona praciuvala na chvyliach

desiatykilometrovoji dovžyny, ščo dalo zykam pidstavu vvažaty jiji osoblyvym vijśkovym objektom, jakyj maje vstupyty v diju, jakščo sprava dijde do masovanoho obminu atomnymy udaramy, jij akompanuvatymuť elektromagnitni promenevi impuľsy, jaki pereryvatymuť buď-jakyj bezprovidnyj radiözvjazok, a pry megatonnomu ekvivalenti vybuchu v vyznačenych točkach rozladnuvatymuť takož usi sproby zaminyty zvyčajni peredavači lazernymy. Todi možna bude vykorystovuvaty tiľky uľtradovhi chvyli, ale jichnia nyźka informacijna zdatnisť robytyme nemožlyvoju peredaču polibitovych povidomleń protiahom korotkoho času. Otož Stirhard spriamuvav vyprominiuvači «Hermesa» v bik tijeji radiöstanciji, a koly vona ne vidpovila, peredav uľtymatum takoho zmistu: abo domovliatysia bezposerednio, abo vin protiahom 24 hodyn znyščyť usi pryrodni j štučni tila na staciönarnych orbitach, a jakščo j todi ne oderžyť vidpovidi, to lyšyť za soboju pravo pidvyščyty temperaturu na plošči 800000 hektariv dovkola kosmodromu, a takož na niomu samomu, do 12000 gradusiv za Keľvinom. Ce malo probyty koru planety na čverť jiji radiüsa. Uľtymatum podijav, choč Nakamura j Kirsting chotily vidradyty komandyra vid takoho ryzykovanoho rišennia, jake de facto dorivniuvalo ohološenniu vijny. — Mižplanetarne pravo vtratylo dlia nas čynnisť iz toho momentu, jak nas bulo piddano ataci, — vidpoviv Stirhard. — Perehovory na kilometrovych chvyliach z transliacijeju j retransliacijeju možuť tryvaty misiaciamy, i za čysto zyčnoju pryčynoju cijeji roztiahnenosti može chovatyś hra v zvolikannia z metoju prymusyty suprotyvnyka vidkryty svoji strategični karty. Cioho šansu ja jim ne dam. Jakščo ce ne formaľnyj obmin dumkamy, ja prošu pro nioho zabuty, a jakščo votum separatum, to zanesiť joho v protokoly expedyciji. Ja vidpovim za ce, koly skladu z sebe obovjazky komandyra. Poky ščo takoho namiru ne maju. U kontrpropozycijach Heparija vymahala čitkoho vyznačennia povnovažeń poslancia. Poniattia «kontaktu» stavalo to tumanniše, ščo napolehlyviše probuvaly joho utočnyty. Stirhard vymahav bezposerednioji zustriči svoho poslancia z predstavnykom miscevoji vlady j nauky, odnače abo sens cych poniať heť vykryvyvsia u spryjniatti kvintian i liudej, abo j tut vyjavylasia čyjaś lycha volia. Tempe poletiv, ne znajučy, koho maje pobačyty na kosmodromi, ale vin cym nadto ne perejmavsia. Ne vidčuvav za svojimy plečyma kryl ejforiji, ne spodivavsia na velykyj uspich i sam buv zdyvovanyj vlasnym spokojem. Pid čas pidhotovky na trenažerach vin skazav Harrachovi, ščo ne viryť, niby tam z nioho zderuť škiru. Choč jaki kvintiany žorstoki, v čomu zreštoju nemaje ničoho dyvnoho, vony ne taki durni. Perehovory z kvintianamy suprovodžuvalysia dyskusijamy na bortu. Pry nevpynnomu opori z boku kvintian punkt za punktom zreštoju vytorhuvaly umovy poslannyctva. Pryšeleć oderžav pravo pokynuty raketu dlia ohliadu reštok imitovanoho «Hermesa» i viľno ruchatyś u radiüsi šesty myľ dovkola svojeji rakety z garantovanoju nedotorkannistiu, jakščo ne vdasťsia do «vorožych dij» i ne peredasť storoni, jaka joho pryjmaje, «pohrozlyvu informaciju». Bahato klopotu zavdalo tlumačennia terminiv. Onomatologija liudej i kvintian zbihalasia tym hirše, čym hlybšoji abstrakciji vona siahala. Taki devizy jak «vlada», «nejtralitet», «prystrasnisť», «garantija» ne staly odnoznačnymy čy to z voli vyščoji syly — pryncypovoji vidminnosti istoryčnoho rozvytku — čy čerez zamiry, jaki prohliadalysia za prahnenniam do kontaktu. Zreštoju j ci zamiry obovjazkovo dorivniuvaly bažanniu obmaniuvaty j ošukuvaty, jakščo vtiahnena v stolitniu vijnu Heparija ne bula ni viľna, ni nezaležna v danomu vyjavi zhody j ne chotila abo ne mohla prodemonstruvaty cioho «Hermesovi». Choča j tut, jak vvažala biľšisť členiv ekipažu, davalasia vznaky boroťba, jaka tryvala na planeti protiahom žyttia bahatioch pokoliń i vyrobyla j svoju movu, i sposib myslennia. Naperedodni startu Nakamura zaprosyv pilota na pryvatnu rozmovu. Počav zdaleku: rozum bez vidvahy vartyj stiľky ž, skiľky j vidvaha bez rozumu. Vijna, perenesena

v Kosmos, je vijnoju mižkontynentaľnoju, v ciomu vže nemaje nijakoho sumnivu. Za takoho stanu rečej najkrašče bulo b poslaty dvoch rivnopravnych poslanciv na obydva kontynenty, zapevnyvšy pered cym hospodariv, ščo ne prynesuť jim žodnych važlyvych u vijśkovomu vidnošenni vidomostej. Komandyr vidkynuv cej variänt, bo joho cikavyla peredusim dolia poslancia, a korabeľ ne mih odnočasno perebuvaty v protyležnych kinciach planety, Komandyr chotiv dovesty do vidoma kvintian svoje pravo vidplaty, jakščo poslaneć ne poverneťsia cilym i neuškodženym. Vin ne okreslyv rozmiry cijeji vidplaty, ščo z boku taktyky bulo cilkom slušno, ale ce ne garantuvalo poslancevi bezpeky. Nakamura j ne dumav krytykuvaty komandyra, odnak poprosyvsia do pilota na rozmovu, oskiľky vvažav ce svojim obovjazkom. Šexpir skazav kolyś: «Hore tym, chto opyniajeťsia miž vistriamy špah dužych fechtuvaľnykiv». Dužych fechtuvaľnykiv bulo troje: «Hermes», Norstralija i Heparija. Ščo vidomo kvintianam? jim vidomo te, ščo pryšeleć maje nastupaľno-oboronnu perevahu i vmije zavdavaty udary z nadzvyčajnoju točnistiu. Chto ž teper najbiľše zacikavlenyj u bezpeci poslancia? Prypustimo, ščo poslaneć utratyť na planeti svoje zdorovja. Heparija dovodytyme, ščo z nym stavsia neščasnyj vypadok, a Norstralija vsiliako ce zaperečuvatyme. Cym samym kožna z nych sprobuje vidchylyty udar u vidpoviď z boku «Hermesa» tak, ščob vin ulučyv u suprotyvnu storonu. Komandyr, ščyro kažučy, obiciav jim TAD — «Totaľ Assured Destruction» 38. Odnak istorija včyť, ščo Strašnyj Sud — ne najkraščyj instrument polityky. «Mašynu Strašnoho sudu», «Doomsday Machine», kobaľtovu superbombu dlia šantažuvannia na Zemli pohrozoju totaľnoho znyščennia vynajšlo v XX stolitti kiľka amerykanciv, odnak nichto ne vziavsia za ciu spravu, i to bulo mudre rišennia, bo koly vsim uže nema čoho vtračaty, to vidpadaje vsiaka potreba zajmatysia reaľnoju politykoju. Apokalipsys jak vidplata maje duže malu jmovirnisť. Čomu «Hermes» mav by zavdaty udaru vsij planeti, koly na Hepariji znajdeťsia lyš odyn kamikadze, jakyj učynyť zamach na poslancia? Cia argumentacija japoncia prozvučala dlia pilota cilkom perekonlyvo. Čomu ž jiji ne posluchavsia komandyr? Use šče vvičlyvo nachylenyj do hostia, japoneć usmichavsia: — Bo v nas nemaje nadijnoji strategiji. Komandyrovi ne chočeťsia rozvjazuvaty cej vuzol. Vin choče joho rozrubaty. Nakamura ni na koho ne dyvyťsia zverchnio. Nakamura dumaje tak, jak zdaten dumaty Nakamura. Pro ščo vin dumaje? Pro try zahadky. Perša z nych — poslannyctvo. Čy pryvede vono do kontaktu? Tiľky symvolično. Jakščo poslaneć poverneťsia žyvym i neuškodženym, pobačyvšy kvintian i dovidavšyś vid nych, ščo ničoho ne može vid nych dovidatyś, to ce bude neabyjake dosiahnennia. Pilotovi smišno? Planeta cia menše dostupna, niž hora Everest. A prote, choč na cij hori nema ničoho, krim skeľ i kryhy, sotni liudej uprodovž bahatioch rokiv ryzykuvaly žyttiam, ščob distatyś tudy bodaj na chvylynu, a ti, jaki povernuly nazad, bo do pidkorennia veršyny jim zabraklo syly projty dvisti metriv, počuvaly sebe peremoženymy, choča vysota, na jaku zijšly, nitrochy ne prohravala v porivnianni z tijeju, jakoji vony prahnuly dosiahty bodaj na kiľka chvylyn. Sposib myslennia expedyciji rivnoznačnyj uže sposobovi myslennia cych aľpinistiv. Ce zahadka, z jakoju liudy prychodiať na svit i vmyrajuť — otže, vony vže pryzvyčajilysia do neji. Druha zahadka dlia Nakamury — ce dolia pilota Tempe. Tiľky b vin povernuvsia! Ale jakščo staneťsia neperedbačene, Heparija dovede, ščo ce bulo bile, a Norstralija — ščo čorne. Cia superečnisť zvede komandyrovu roľ mesnyka do roli slidčoho. Zahroza, dosyť reaľna, ščob prymusyty kvintian pryjniaty jichnioho poslancia, povysne v porožneči. Tretia zahadka najbiľša. Ce — nevydymisť kvintian. Do zamachu, možlyvo, ne dijdeťsia. Zate ne vyklykaje nijakoho sumnivu kategoryčna nechiť kvintian pokazaty svij vyhliad. 38 Garantowane ciłkowyte znyszczennia (angł.).

— Može, v nych vyhliad počvar? — pidkazav pilot. Nakamura veś čas usmichavsia. — Tut dije zakon symetriji. Jakščo vony počvary dlia nas, to my tež — počvary dlia nych. Darujte, ale tak može dumaty tiľky dytyna. Jakby sprut mav počuttia estetyky, to najvrodlyviša žinka Zemli bula b dlia nioho potvoroju. Kliuč do cijeji zahadky ležyť poza mežamy estetyky… — De ž joho šukaty? — zapytav Tempe. Japoncevi poščastylo zachopyty pilota cijeju rozmovoju. — Spiľni rysy kvintian i zemlian my vyjavyly vseredyni technično-vijśkovoji sfery. Cia spiľnisť vede do rozdorižžia: abo vony podibni do nas, abo vony «monstry zla». Ce rozdorižžia — kcija. Odnak zovsim ne kcija te, ščo vony ne bažajuť pokazaty nam svij vyhliad. — Čomu? Nakamura skrušno schylyv holovu. — Jakby ja znav čomu, vuzol bulo b rozvjazano j kolezi Polasarovi ne dovelosia b hotuvaty syderatory. Ja nasmiliuś vyslovyty tiľky nejasne prypuščennia. Naša ujava vidrizniajeťsia vid ujavy evropejciv. V hlybokij tradyciji mojeji krajiny ležyť maska . Ja hadaju, kvintiany, ščosyly opyrajučyś našym prahnenniam, otže ne bažajučy dopustyty liudej na planetu, z samoho počatku, odnak, rachuvalysia z nymy. Vy šče ne bačyte tut nijakoho zvjazku? Možlyvo, vy pobačyte kvintian i ne znatymete, ščo pobačyly jich. My pokazaly planeti kazku, v jakij vystupaly liudynopodibni heroji. Nakamura ne može dodaty vam vidvahy — u vas jiji biľše, niž dosyť. Nakamura može chiba pryslužytyś vam odnijeju poradoju… — Vin urvav i, vže ne posmichajučyś, povoli, karbujučy kožne slovo, skazav: — Radžu buty pokirlyvym . Ale ne oberežnym. Ne radžu takož vam buty j nadto dovirlyvym. Radžu buty pokirlyvym, tobto hotovym vyznaty, ščo vse, absoliutno vse, ščo vy pobačyte, — naspravdi zovsim ne take, jak zdajeťsia… Oce vse, ščo ja mav skazaty. I tiľky vže v polioti Tempe vidčuv, ščo v poradach Nakamury chovajeťsia dokir. Ce vin tijeju svojeju idejeju pro kazku rozpoviv kvintianam pro vyhliad liudej. A vtim, možlyvo, ce buv zovsim ne dokir. Rozdumy pilota perervav schid planety, jiji nevynno-bilyj dysk, povytyj klubamy pirjistych chmar, bez žodnych slidiv liodovoho kiľcia j katastrofy, mjako vplyv u pivmorok, vyštovchujučy blidyj zorianyj pyl za ramky monitora. Vodnočas zagrav cyframy j pryskoreno zacokav viddalemir. Uzdovž pokrajanoho ördamy uzberežžia Norstraliji plaskoju striloju jšov iz pivnoči cholodnyj front chmar, a vidokremlena od neji okeanom Heparija, syľno stysnena na schidnij opuklosti planety, ležala pid temnišymy chmaramy, i tiľky jiji poliarnyj kontur jasniv liodovymy poliamy. Z «Hermesa» poperedyly, ščo za dvadciať visim chvylyn vin torkneťsia atmosfery, j rekomenduvaly trochy vidkoryguvaty kurs. Herbert i Kirsting stežyly iz sternovoji rubky za joho sercem, leheniamy ta funkciönaľnymy strumamy mozku, a v navigatorśkij komandyr z Nakamuroju ta Polasarom ne spuskaly očej z joho rakety, ščob u razi potreby vtrutytyś. Choč ni krytyčnu potrebu, ni vyd utručannia tak i ne bulo utočneno, te, ščo holovnyj energetyk z holovnym zykom stojaly napohotovi bilia Stirharda, zmicniuvalo dobryj, ščopravda, spovnenyj pevnoji napruhy nastrij na bortu korablia. Synchronni teleskopy davaly čitke zobražennia sribnoho veretena «Zemli», rehuliujučy kratnisť zbiľšennia tak, ščob raketa veś čas bula na moločnomu tli Kvinty. Narešti GOD sypnuv na porožnij dosi ekran monitora oranževymy cyframy: na vysoti dvochsot kilometriv nad okeanom snariad uvijšov u rozridženi hazy j počav nagrivatysia. Vodnočas na moria chmar upala maleńka tiń rakety, ščo letila po jichnij bezdohannij bilyni. Kompjuter priamoho zvjazku zalpamy impuľsiv peredavav ostanni dani poliotu, bo za chvylynu poduška plazmy, zajniavšyś vid tertia v hustych šarach povitria, mala perervaty zvjazok. Zolota iskra prokreslyla vtorhnennia «Zemli» v iönosferu. Blysk stav slipučym —

otže, pilot haľmuvav reversom tiahy. Tiń rakety znykla, koly raketa pirnula v chmary. Čerez dvanadciať chvylyn cezijevi hodynnyky proektnoho času i času reaľnoho zijšly do odynyć, todi spektograf, jakyj stežyv za reaktyvnym vohnem spusknoho aparata, stav matovym i pislia nyzky nuliv kynuv ostannie klasyčne slovo Brennschliuss39. «Hermes» ruchavsia vysoko nad Kvintoju, ščob punkt posadky buv pid nym točno v nadyri. Holovnyj sposterežnyj monitor zapovnyla nepronykna zapona chmar. Za poperedženniam, hospodari vporskuvaly v obolonku chmar nad cijeju terytorijeju metalevyj pyl, utvoriujučy neprobyvnyj ekran dlia radiölokaciji. Stirhard prystav zreštoju na ciu umovu, zberihšy za soboju pravo «vžyttia ryzykovanych zachodiv», jakby do «Hermesa» ne dijšov bodaj odyn iz lazernych spalachiv, ščo jich Tempe mav posylaty čerez kožni sto chvylyn. Ščob use-taky pilotovi zabezpečyty siaku-taku vydymisť u kincevij fazi posadky, zyky osnastyly joho raketu dodatkovoju sekcijeju, zapovnenoju hazopodibnoju spolukoju sribla ta viľnymy radykalamy amoniju pid vysokym tyskom. Koly snariad vdersia v stratosferu j počav panachaty jiji svojeju vohnianoju hryvoju, jaka lopotila vzdovž bortiv až do nosa, ciu kiľčastu sekciju, ščo dosi otočuvala mufty sopel, vidpalyly vybuchovi zariady. Vidtak vona vyperedyla samu raketu j, potrapyvšy u vohoń ta plazmu, rozirvalasia vid vysokoji temperatury. Rizko rozridženi hazy zakružlialy, mov tromb, i hromochkoju udarnoji chvyleju rozchylyly v nyźko navyslych chmarach voronku z šyrokymy rvanymy krajamy. Vodnočas ridynnyj kyseń, hnanyj zamisť hipergola čerez sopla, zahasyv plazmovu podušku, i pered raketoju, jaka jšla na cholodnij tiazi vnyz, znovu vidkrylosia pole zoru. Kriź žarostijki linzy televizoriv pokazalasia terytorija posadky pid navaľne rozsunutymy chmaramy. Vin pobačyv siru, trapecejidaľnu ploščynu kosmodromu, jaka na pivnoči vpyralasia v horysti schyly, a z rešty bokiv bula obliamovana velykoju kiľkistiu červonych iskor — vony tremtily v vibrujučomu povitri, nače plominci svičok, jaki syľno koptiať. Ce z nych byly strumeni metalevoho pylu. Vykynuti radykaly amoniju j sribla zrobyly svoje: reštky chmar nad miscem posadky rozriadylysia takoju zlyvoju, ščo iskorky, jaki purpurove koptily, na kiľka chvylyn potemnily, ale, ne zahašeni, znov rozhorilysia v brudnych klubach vodianoji pary. Dyvliačyś na pivdeń kriź dymy, ščo jich rozhaniav bujnyj cyklon, Tempe pomityv čornuvatu zabudovu, schožu na rozčavlenoho holovonoha abo sepiju z čyslennymy rozbihamy blyskučych smuh — ne truboprovodiv i ne šose, bo vony buly vvihnuti j z poperečnymy pruhamy. Asociäcija z vośmynohom vynykla, mabuť, čerez cyklopove oko, jake dyvylosia na nioho hostrym dzerkaľnym pohliadom. Mabuť, ce buv velyčeznyj optyčnyj parabolojid, jakyj stežyv za znyženniam rakety. V miru toho, jak Tempe spuskavsia, zeleń pivničnych pahorbiv za miscem posadky zminiuvala svij vyhliad. Te, ščo z vysoty zdavalosia krutym lisovym masyvom z vrizanoju v nioho čotyrykutnoju betonnoju plytoju, vtračalo vyhliad boru. Ne krony derev zlyvalysia v temno-zelenu kučeriavu ploščynu, a suchi, mertvi, kuščysti zhuščennia čy to chymernych zahorodžeń, čy velyčeznych motkiv jakohoś drottia abo trosiv. Tempe bačyv vytvory inženeriji, mystectvo jakoji ne znalo zemnych kanoniv. Jakby liudiam vypalo zvesty technični sporudy dovkola kosmodromu v šyrokij ulohovyni miž mistom i schylamy hir, vony podbaly b pro uporiadkuvannia terytoriji, jake pojednuvalo b jichniu funkciönaľnisť z estetykoju geometryčnych form. I vže napevno ne poobsnovuvaly b lysi schyly huščavynoju dyko rozhaluženych metalevych narostiv i vuzliv, jaki ne mohly buty rezuľtatom sapernych robit, ščo maskuvaly psevdoroslynnymy sitkamy vijśkovi objekty, bo nepryrodnisť takoho kamuiažu sama sebe vydavala. 39 Kineć zhorannia (nim.).

Koly Tempe cholodnoju tiahoju sadyv raketu na siryj beton, uveś schyl znyk pid voruškymy chmaramy, mov koliuča jaščeryna škira, pociatkovana gudziamy korostiavoho vysypu. Perše niž vin hlianuv na zabudovu pivdnia — ciu sepiju, ščo vže vyplyvla za horyzont i dyvylasia na nioho dzerkaľnym okom u čornomu obvodi, — vin zmušenyj buv uziatysia za kermo. Perevantažennia z čotyrioch spalo do dvoch, stysnenyj kyseń kryžanym kypnem bryznuv iz sopel, členysti lapy rozčepirylysia pid kormoju, i, koly vdarylyś ob tverdyj grunt, dvyhun ostannij raz ryhnuv polumjam i zmovk. Triochsottonna raketa vykonala na šasi kiľka spoviľnenych prysidań i zavmerla ostatočno. Vidčuvajučy vsima nutroščamy pryplyv syly tiažinnia, zovsim inšoho, niž pry haľmuvanni, pid syčannia amortyzatoriv, jake dedali slabšalo, vin rozstebnuv remeni, vypustyv povitria iz zachysnoho šaru skafandra i stav na rivni nohy. Liamky z zastibkamy zsunulysia jomu z plič i z hrudej. Analizator pokazuvav, ščo v povitri nemaje otrujnych haziv, tysk stanovyv tysiaču sto milibar, ale vin povynen buv vyjty v šolomi, otož perestavyv kysnevu muftu na osobystyj balon. Pislia vymknennia televizoriv u kabini spalachnuly vohni. Vin kynuv pohliad na pryvezenyj tovar — obabič sydinnia stojaly važki kontejnery na koliščatach, ščob jich možna bulo kotyty. Harrach staranno vyviv na nych velyčeznu odynyciu i dvijku, ščob vin, čoho dobroho, ne pereplutav jich. Harrach, napevne, jomu zazdryv, ale ničym cioho ne vykazuvav. Vin buv dobryj tovaryš, i pilot poškoduvav, ščo joho zaraz nemaje poruč. Možlyvo, vdvoch vony lehše vporalysia b iz doručenym zavdanniam. Zadovho do poliotu, koly niščo, krim sliv Laugera na «Evridici», ne zmicniuvalo joho v perekonanni, ščo vin «pobačyť kvintian», Tempe vpav u depresiju, jaku pomityv GOD, ale pislia rozmovy z likarem diägnoz mašyny bulo vidkynuto. Joho hnitylo ne te, ščo kontakt iz kvintianamy vin vyznavav bezhluzdym u samomu pryncypi, a te, ščo vony, zemliany, vstupyly v boroťbu za kontakt, udavšyś do nasyľstva jak najvyščoho kozyria. Vin ni z kym ne dilyvsia cijeju dumkoju, bo nad use chotiv pobačyty kvintian, tož jak mih by sam osobysto, popry vsi zasterežennia j sumnivy, progavyty takyj šans? Arago zasudyv taki kontakty šče do toho, jak prolunav sygnal «demonstraciji syly», lycemirstvo nazyvav lycemirstvom, povtoriuvav, ščo vony pidstupno vstupajuť z kvintianamy v torhy j tak rišuče vymahajuť porozuminnia z nymy, ščo zreštoju zabuvajuť pro nioho, zatuliajučyś maskamy j chytroščamy. Možlyvo, tak vony naražajuť sebe na menšu nebezpeku, ale ščoraz biľše viddaliajuťsia od spravžnioji perspektyvy kontaktu z Nevidomym Rozumom. Vony vykryvaly joho vykruty, piddavaly osudovi kožnu vidmovu, i ce robylo metu expedyciji tym menše dosiažnoju, čym žorstokišych udariv zavdavaly dlia dosiahnennia tijeji mety. Tempe vvimknuv vidkryvač liuka, ale zmušenyj buv začekaty na rezuľtaty avtomatyčnych analiziv. Koly kompjuter narešti peretravyv dani pro chimičnyj sklad gruntu, sylu vitru j radiöaktyvnisť otočennia (praktyčno vona dorivniuvala nulevi), vsi ti lychi dumky, jaki vin dosi tamuvav u holovi, raptom zvitrily, vytisneni nastupnym krokom programy. Nakamura podiliav dumky čencia, ale ne stavav na joho pozyciju, bo vona bula rivnoznačna vidstupovi. Tempe takož vyznavav, ščo oteć Arago maje slušnisť, ale ce ne musylo buty haľmom dlia podaľšych dij. Jakščo Kvinta — peklo, to vin laden spustytysia v nioho, aby pobačyty kvintian. Ale poky ščo ničoho ne svidčylo pro te, ščo jomu tut pryhotuvaly pekeľnu zustrič. Viter devjať metriv za sekundu, vydymisť pid chmaramy dobra, nide nijakoji otruty, min, zariadiv pid prozondovanoju z dopomohoju uľtraakustyky pidstylkoju miscia posadky. Rozligsia svyst — ce zovnišnij tysk urivnovažyvsia z isnujučym u kabini, nad liukom zahorilysia try zeleni lampočky, važkyj dysk zrobyv pivoberta j vidskočyv uhoru. Do kabiny dolynuv hurkit trapu, jakyj spuskavsia, i trisk, z jakym joho nižky vperlysia navskosy v beton. Vin vyzyrnuv nazovni. Kriź sklo šoloma u viči vdarylo jasne svitlo

dnia. Z vysoty čotyrypoverchovoho budynku vin pobačyv velyčeznu rivnynu kosmodromu pid znovu spochmurnilym nebom, pahorb na pivnoči ščez u tumani, vdalyni z dovhoji šerehy nyźkych otvoriv kolodiaziv pidijmalysia rudi j červoniasti dymy, a na jichniomu tli za myliu zvidsy strymila veletenśka veža, nachylena šče dužče, niž veža v Pizi. To buv «Hermes», jakyj samotnio zastyh sered cijeji pustky. I nide ani duši. Tam, de za nyźkymy chmaramy chovalysia pahorby, na samomu kraju betonnoji ploščyny stojav nyźkyj cylindryčnyj budynok, schožyj na angar dlia cepeliniv. Pozad nioho v nebo zdijmalysia tonki stryžni ščohl, zjednani blyskučymy nytkamy, mov pavutynniam, ščo zasnuvalo čverť obriju. Sepijepodibna metropolija z jiji okom znykla za povytym dymom obrijem, i Tempe podumav, ščo teper za nym sposterihajuť z dopomohoju cijeji pavutyny. Vin uvažno rozhliadav jiji v binokľ iz trapu, vraženyj nerivnomirnoju merežeju. Vona zvysala neodnakovo, tvoriačy menši j biľši vička, i skydalasia na staryj nevid, jakyj veleteń-rybalka rozvišav na ščohlach, ščo až povyhynalysia v rizni boky pid vahoju nevoda. Kartyna bula duže nepryvablyva. A vtim, kosmodrom zdavavsia porožnij, nače terytorija, jaku pokynuly vorohovi. Pereborovšy v sobi odnakovoju miroju ohydne j nevidčepne vražennia, ščo zamisť systemy anten vin bačyť robotu strachitlyvych komach, Tempe zijšov zadky trapom, zihnuvšyś pid vahoju kontejnera, jakoho nis na plečach i jakyj važyv majže centner. Rozstebnuvšy liamky, vin opustyv kontejner na beton i pokotyv joho prosto do perechniablenoho «Hermesa», jakyj uhruz roztroščenoju kormoju v beton. Išov rozmirenym krokom, bez osoblyvoho pospichu, ne dajučy tym, chto za nym stežyv, — a vin ne sumnivavsia, ščo na nioho dyvliaťsia nevydymi oči, — pidstavy naviť dlia najmenšoji pidozry. Vony znaly, ščo vin maje obstežyty rozbytyj «Hermes», ale ne znaly, jak same vin ce zrobyť. Bilia kormy, ščo spliuščenymy soplamy vvihnalasia v radiäľne potriskanyj beton, Tempe zupynyvsia i rozzyrnuvś na vsi boky. Kriź šolom do nioho dolynav šum rmučkoho vitru. Pysk chronometra povernuv joho do dijsnosti. Skladana diuraleva drabynka vyjavylasia zajvoju. V kormi, zrazu ž nad muftamy sopel, stysnenymy, jak michy velyčeznoho akordeona, ziajala obpalena probojina z jazykamy vyvernenoji nazovni broni i zihnutym vid vybuchu obrubkom korpusnoho špangouta. U krajniomu razi možna bulo zapovzty kriź cej otvir doseredyny, pyľnujučy tiľky, ščob ne rozirvaty skafandr ob stalevi zadyrky. Vin vyliz nahoru po bašmaku kormovoji lapy, jaka ne vstyhla vysunutyś do kincia — pid čas posadky kvintiany nadto švydko vidkryly vohoń. Zreštoju ce bulo mudre rišennia, bo korabeľ najbiľš bezzachysnyj u tu chvylynu, koly hasyť chid, perenosiačy vsiu svoju mohuť na vysuvannia pidpory. Vtiahšy za soboju kontejner, Tempe, naskiľky ce bulo možlyvo, zader holovu, ščob pereviryty, v jakomu stani korpus. Nosovi liuky, pryvareni nahlucho, znyzu vin ne bačyv, zate vorota triumu bačyv dobre i zdyvuvavsia, ščo vony zamkneni i ne zlamani. Tak prosto vidčynyty jich izzovni ne vdalosia b. Ce joho zdyvuvalo. Vychodyť, vyvivšy z ladu mašynne viddilennia odnym potužnym postrilom, vony naviť pry takomu kreni korablia pronykly vseredynu čerez radiöaktyvnu probojinu metrovoho diämetra, choča mohly b speršu pidperty joho nadijnym ryštuvanniam i pronyknuty do triumiv? Provojuvavšy sto rokiv, ne majuť saperiv z naležnym osnaščenniam ani prystojnoji inženernoji techniky? Ne perestajučy dyvuvatyś iz tutešnioji armiji, vin vovtuzyvsia z kontejnerom, uže vseredyni korablia, j narešti spriamuvav u sutiń radiömetr. Reaktor odnorazovoho vykorystannia rozplavyvsia, jak ce j peredbačaly proektuvaľnyky, j vytik čerez speciäľni kingstony na potriskani plyty kosmodromu, utvoryvšy ne duže velyku radiöaktyvnu pliamu. Pochvalyvšy v dumci Polasara j Nakamuru za te, ščo tak harno vse produmaly, vin osvityv interjer nevelykym perenosnym reektorom. Joho otočuvala pochmura tyša. Vid mašynnoho viddilennia ne lyšylosia naviť

ulamkiv. Konstrukciji bulo nadano same takoji micnosti, ščob vona mohla nesty dvi tysiači tonn porožnioho maketa j rozletitysia na šmatky vid udarnoji chvyli. Strilka Gejgera pidstrybnula na škali j zapevnyla joho, ščo protiahom hodyny vin oderžyť ne biľše, jak sto rentheniv. Tempe vyjniav iz kontejnera dvi plaski metalevi kasety j vysypav use, ščo v nych bulo; na pidlozi až zakyšilo vid syntyviv — syntetyčnych komach z mikrosensoramy. Vin opustyvsia miž nych navkolišky, nemovby viddavav ostanniu šanu rozbytomu korablevi, i vvimknuv systemu aktyvaciji, ščo mistylasia na dni biľšoji kasety. Murašnyk, vysypanyj na požoloblenu plytu, ožyv. Bezladno, švydko drygajučy drotynkamy nižok, nače spravžni žuky, koly vony, kynuti na spynu, namahajuťsia perevernutyś, syntyvy rozbihlyś navsibič. Tempe terpliače ždav, koly znyknuť ostanni. Narešti, pobačyvšy, ščo bilia joho kolin bezporadno krutyťsia chiba kiľka štuk, vydno, defektnych, vin pidvivsia j vyjšov na denne svitlo, tiahnučy za soboju majže porožnij kontejner. Na pivdorozi vyjniav z nioho velykyj obruč na trynozi, rozstavyv joho, spriamuvav na kormu j povernuvsia do «Zemli». Z momentu posadky mynulo 59 chvylyn. Uprodovž nastupnoji pivhodyny, vin, raz po raz zminiujučy ľtry ta objektyvy, fotografuvav okolyci, holovnym čynom pavutynnu siť, jaka siahala neba. Potim pidniavsia trapom u raketu. V temnuvatij kabini svityvsia vže auskuľtacijnyj monitor. Syntyvy dopovidaly pro sebe infračervonym vyprominiuvanniam čerez obruč-rele, dlia kraščoji koherenciji roztašovane na polovyni vidstani. Razom z kompjuterom i joho programoju vony tvoryly elektronnyj mikroskop. Osoblyvisť joho poliahala v tomu, ščo vin buv rozdilenyj na okremi pidvuzly. Desiať tysiač žučkiv nykalo po vsich zakamarkach «Hermesa», ryjučyś u saži, smitti, ulamkach, pylu, ošurkach i zastyhlych kuľkach rozplavlenych metaliv, ščob vyjavyty te, čoho tam raniše ne bulo. Jichni elektronni chobotky demonstruvaly «ordoliju» — potiah do molekuliarnoho poriadku, takoho charakternoho dlia vsich žyvych ta mertvych mikroorganizmiv. Nadto durni dlia toho, ščob stavyty diägnozy, žučky buly tiľky objektyvamy mikroskopa j analizatora v raketi, a toj maliuvav uže perši krystalični mozajiky znachidok i stavyv jim diägnoz. Technobiötyčna vpravnisť miscevych inženeriv smerti zasluhovuvala povahy. Žučky dozvolyly identykuvaty v bezvynnomu smitti virusy poviľnoji diji. Jich buly miľjony, i kožen z nych sydiv u masočci brudu. Kompjuter išče ne vstyh vyznačyty času jichnioji latenciji. Ce buly spory, jaki spaly v molekuliarnych peliuškach, ščob vylupytysia z nych čerez kiľka tyžniv abo misiaciv. Iz cioho vidkryttia Tempe zrobyv važlyvyj vysnovok: za programoju vin mav povernutyś iz planety neuškodženym, ščob prynesty na bort korablia infekciju. Ce logično bezdohanne rozmirkovuvannia sponukalo do smilyvych dij — adže tiľky povernuvšyś na korabeľ, vin mih staty pryzvidcem zahybeli joho ekipažu. Ale tut u nioho zjavyvsia sumniv. Virusy mohly buty spravžni j faľšyvi, I koly vin jich vyjavyť, joho može ochopyty bažannia robyty nevyvaženi včynky. Jak prosto lehkovažnomu smilyvcevi spryčynyty fataľnu podiju. Vin opynyvsia v sytuaciji, typovij dlia algebry struktur koniktu: hraveć stvoriuje sobi modeľ suprotyvnyka razom z modelliu suprotyvnykovoji sytuaciji, vidpovidaje na neji, budujučy modeľ modeli modeli, i tak bez kincia. V cij hri nemaje vže žodnoho faktu bezperečnoji dostovirnosti. Ce dyjavoľśki triuky, podumav vin. Tut znadobylosia b ščoś krašče za instrumenty, nu, skažimo, obriad vyhnannia dyjavola. Chronometr pysnuv jomu v vucho: mynalo sto chvylyn. Vin pryklav obydvi doloni do plastynok i vidčuv tonke vibruvannia strumu, jakym zariadžavsia kompjuter, ščob poslaty «Hermesovi» sygnal v odyn bit pro te, ščo joho rozvidnyk žyvyj. Nastav čas spravžnioji rozvidky. Tempe zbih trapom z druhym kontejnerom i vydobuv iz kormovoji schovanky skladanyj vizok — lehku ramu z sidlom i dutymy kolesamy, jaki pryvodylysia v ruch elektrykoju. Koly rušyv na pivnič, u bik hirśkych schyliv, do nebosiažnoji siti, bilia jakoji stojav samotnij angar, posijav dribnyj došč. Imlysta sira

zapona zakryla kontury budivli, jaka vyrostala na očach. Tempe zupynyv pered neju svij vidkrytyj vizok, vyter rukavyceju krapli vody, jaki stikaly po skli šoloma, j ostovpiv. Deś vin ščoś podibne vže bačyv… Bez vikon, z vypuklymy stinamy v paraleľnych masyvnych rebrach prohoniv, veletenśka sporuda spravliala superečlyve architektonici j pryrodi vražennia: nahaduvala trup kyta, jakomu vystrelyly v čerevo hranatu zi stysnenym hazom, ščob potvorno rozdulasia joho tuša, vtysnena v mostovi fermy j porozhynala jich konvuľsijamy svoho velyčeznoho tila. Miž dvoma rebramy ziajav napivkruhlyj otvir. Tempe skynuv iz vsiudychoda kontejner i zakotyv joho kriź ci vorota v neprohliadnyj morok. Naraz z usich bokiv na nioho rynulo slipuče bile siajvo. Vin stojav sered zalu, v jakomu naviť velykochid zdavavsia b murachoju. Zal operizuvaly zjednani odna z odnoju galereji; vony snuvalysia jarusamy, niby v jakomuś zaliznomu teatri z vyrvanymy nutroščamy sceny j hliadačevoho zalu. Poseredyni na rešitčastij plyti ležala barvysta morśka zirka z kvitiv, ščo siajaly, nače kryštaľ. Koly vin pidijšov blyžče, to pomityv, ščo nad neju vysyť perevernena piramida, prozora, mov povitria, i tiľky pid hostrym kutom jiji poverchnia projavylasia v blysku vidbytych vohniv. U sklianystomu tetraedri po čerzi vynykaly smarahdovi litery: CE — NAŠE PRYVITANNIA KRAPKA

Kvity krystaliv spalachnuly čudovymy barvamy — vid jasno-synioho do temnoöletovoho. Jichni promenysti čaši počaly rozchyliatyś. U kožnij palav vohnianyj bryľjant. Napys postupyvsia miscem pered nastupnym: MY VYKONUJEMO VAŠE POBAŽANNIA KRAPKA

Vin zacipenilo stojav na misci, a veselka vohnianych krystaliv poviľno sirila. Jichni diämanty šče jakuś chvylynu horily rubinom, a todi znykly, i vse rozsypalosia lehkym popelom. Tempe stojav pered koliučym pletyvom drotu, potim v krystali zazelenily novi slova: PRYVITANNIA ZAKINČENO KRAPKA

Vin pidnis oči vid tlijučoho popelyšča, obviv pohliadom galereji, jichni obvysli, podekudy povidryvani vid uvihnutych stin konstrukciji, j zdryhnuvsia, nače vid udaru v oblyččia, raptom zrozumivšy, čomu cia chymerna budivlia vydalasia jomu znajomoju: vona bula nezhrabnoju, v sotniu raziv zbiľšenoju kopijeju «Hermesa»! Galereji povtoriuvalo ryštovannia, pryvarene pid čas montuvannia do bortiv i zimjate vybuchom u tu chvylynu, koly «Hermes» robyv posadku, a rebra, vdavleni u fronton, buly stryngeramy korablia, jaki operizuvaly teper joho vyvernenyj korpus izzovni. Vohni pid navisamy potroščenych schodiv po čerzi zhasaly, j narešti zapanuvala temriava, i tiľky povyslyj u povitri napys «PRYVITANNIA ZAKINČENO KRAPKA» svityvsia blidoju zelenniu, jaka poviľno bliakla. Ščo vin mav robyty? Obstežyvšy zbytyj korabeľ, vony povtoryly joho z bezdumnoju točnistiu abo z vytončenym znuščanniam, ščob vin, zemlianyn, zajšov u nioho, jak u čerevo vbytoji, vyteľbušenoji istoty. Nezaležno vid toho, čy ce buv naslidok lychoji pidstupnosti, čy rytual neliudśkoji kuľtury, jaka same v takyj sposib vyjavyla jomu svoju hostynnisť, Tempe opynyvsia v labirynti, z jakoho ne bulo vychodu. Zadkujučy v sutini, vin perekynuv kontejner, i cej prykryj zvuk protverezyv i rozliutyv joho vodnočas. Vin bihcem vykotyv kontejner na denne svitlo, pid došč. Mokryj beton potemniv. Za mžyčkoju vdalyni sriblylasia holka joho rakety, kluby brudnych dymiv iz červonymy iskramy, rivnomirno chvyliujučyś, zlyvalysia z nyźkymy, kalamutnymy navysamy chmar, i nad usim cym pustyščem pochyloju mertvoju vežeju strymiv «Hermes».

Tempe hlianuv na hodynnyk. Do nastupnych sta chvylyn lyšalasia majže hodyna. Vin borovsia z naplyvom hnivu, ščob vidnovyty rozvahu j spokij. Jakščo ci, tutešni, proektuvaly bojovi mašyny, lohistyku inženernoji spravy v masštabi planety j vakuumu, to, mabuť, zdatni buly j do logičnoho myslennia. Koly ne chočuť pokazatyś jomu sami, to chaj by povely dorohovkazamy tudy, de peredanym bahato misiaciv tomu kodom jichni terminali doveduť jomu rivnianniamy algebry struktur koniktiv nemožlyvisť porozuminnia. Chaj by vidkynuly argumenty nasyľstva argumentamy dilovymy, argumentamy vyščoji syly, jaka dozvoliaje jim vybyraty tiľky miž riznymy vydamy znyščennia. Ale ne bulo nijakych znakiv, terminalej i prystrojiv dlia obminu informacijeju, ne bulo ničoho, buv tiľky metalevyj dymovyj ekran u chmarach, zaraženyj trup jichnioho korablia i, jak chram hostynnosti, joho povtorenyj korpus, rozpuchlyj, mov žaba, naduta durnem. Buv i vitaľnyj kvitnyk iz krystaliv, jakyj rozsypavsia na popil. Ceremoniäl, spovnenyj takoho superečlyvoho zmistu: movliav, ničoho vy tut, pryšeľci, ni vohnem, ni liodopadom ne dobjeteś, ničoho, krim zasad, kopij i kamuiažu vy tut ne pobačyte. Choč by ščo robyv vaš poslaneć, joho skriź zustrine vperte movčannia, poky vin, pozbavlenyj usiakoji nadiji, spantelyčenyj, znavisnilyj vid liuti, počne striliaty u vse pidriad z vyprominiuvača i pochovaje sam sebe pid rujinamy abo vybereťsia z-pid nych i poletyť heť, ne zbahačenyj znanniamy, a panično vtikajučy. Čy spravdi mih vin ščoś forsuvaty, sylomić udertyś u zamkneni prymiščennia, v zalizni perymetry odnookoji metropoliji za stinoju dymiv? Adže v takomu čužomu dlia liudyny otočenni vin dovidajeťsia tym menše, čym raptoviše vdaryť, nespromožnyj odriznyty te, ščo vidkryje, od toho, ščo znyščyť. Došč ne perestavav, chmary sidaly, ohortajučy veršečok ostova «Hermesa». Tempe vyjniav iz kasety v kontejneri biösensor, prylad, takyj čutlyvyj, ščo za pjatsot metriv reaguvav na tkanynnu zminu ničnoho metelyka. Strilka bezperervno tremtila nad nulem, pidtverdžujučy, ščo tak samo, jak na Zemli, žyttia tut isnuje skriź, ale bakteriji čy pylok roslyn ne mohly staty nytkoju Ariädny. Zijšovšy na trap, Tempe maxymaľno vysunuv dulo i spriamuvav joho na pivdenni dymy, na povyti nymy rozlohi zabudovy velyčeznoji metropoliji. Indykator i dali slabeńko tremtiv na nuli. Tempe jakomoha zbiľšyv fokusnu vidstań. Dym, choč i metalevyj, ne mih stanovyty dlia nioho pereškody, tak samo jak i mury, ale choč vin poviv biömetrom uzdovž obriju, strilka j ne voruchnulasia. Mertve zalizne misto? U ce tak važko bulo poviryty, ščo vin mymochiť pochytav aparatom, nače hodynnykom, jakyj raptom zupynyvsia. Tiľky koly, rozvertajučyś, spriamuvav dulo na nebosiažnu siť, jaka prostupyla kriź došč, strilka zdryhnulasia j ryvkamy zastrybala v rizni boky. Tempe bihcem povernuvsia do vsiudychoda, postavyv kontejner pid oporoju, zakripyv biösensor u dvocentrovyj trymač bilia kerma j pojichav do pidnižžia rozvišanoji na ščohlach siti. Došč lyv jak z vidra. Voda chliupala z-pid kolis, zalyvala vikonce šoloma, zaslipliuvala, tož dovodylosia veś čas pozyraty na biösensor, strilka jakoho robyla švydki strybky. Sudiačy z ličyľnyka, vin projichav čotyry myli j teper nablyžavsia do hranyčnoji zony rozvidky. Odnak ne zvažyv na ce j šče zbiľšyv švydkisť. Jakby ne zasterežlyve červone blymannia na paneli pryladiv, vin zjichav by vsiudychodom u hlybokyj riv, jakyj zdaleku skydavsia na čornu smuhu zlitnoho polia. Rizko zupynenyj vsiudychid zaneslo, vin išče kiľka metriv kovzav bokom na zablokovanych kolesach i narešti zastyh bilia kraju potriskanych plyt. Tempe vyjšov, Ščob ohlianuty pereponu. Tuman ne dozvoliav točno vyznačyty vidstań i stvoriuvav vražennia hlybyny — zalyta betonom rivnyna obryvalasia rvanymy krajamy pid hlyniastym skosom rovu. Riv vyjavyvsia neodnakovoji šyryny, ale joho nide ne možna bulo podolaty po diuralevij drabynci — mabuť, joho nedavno proklaly z dopo-

mohoju vybuchovych zariadiv, do toho ž pospichom, pro ce svidčyly bryly hlyny, podekudy tak nebezpečno navysli, ščo mohly buď-jakoji chvylyny vpasty na dno. Protyležnyj skis rovu, z kamjanymy ulamkamy, uvihnanymy vybuchom u mul, buv ne duže strimkyj, nad nym kriź tuman prosvičuvaly vička nebosiažnoji siti. Čerez velyki intervaly na tomu boci rovu vydnily kolodiazi z ankeražem stalevych lynv typovoho natiahu, jakyj trymaje u vertykaľnomu položenni ščohly anten u šarykopidšypnykovomu kriplenni bez konsolej. Z dvoch najblyžčych trub vybuchom vyrvalo ankery razom z protyvahamy. Vedučy pohliadom uzdovž bezporadno obvyslych trosiv, Tempe za kiľkanadciať metriv pomityv, ščo tilo ščohly skladajeťsia z tonkych teleskopičnych segmentiv, vyhnutych uhori, mov vudlyšče pid velykoju rybynoju, vnaslidok čoho nenatiahnena siť obvysla i jiji najnyžči kabeli malo ne torkalysia gruntu. Skiľky možna bulo dobačyty kriź tuman, schyly buly vkryti svitlišymy vid hlyny horbočkamy — ce buly abo makivky vkopanych u grunt rezervuariv z jakojuś ridynoju čy hazom, abo neodnakovoji vysoty krotovyny, abo zaryti do polovyny pancyri veletenśkych čerepach. A može, šapky gigantśkych hrybiv? Čy kryjivky-zemlianky? Došč i viter hojdaly nyttiam oslablenoji siti. Tempe vyjniav iz vsiudychoda biösensor i počav vodyty joho dulom ponad horbkamy. Strilka raz po raz strybala v červonyj sektor škaly, potim vertalasia nazad — i znovu pokazuvala pik, zbudžuvana metabolizmom ne jakychoś žyvych mikroorganizmiv čy murach, a mabuť, kytiv abo sloniv, nemovby vony cilymy stadamy pozagruzaly v nabriaklomu vodoju grunti. Do kontroľnych sta chvylyn zalyšalosia sorok sim. Povernutyś do rakety i čekaty? Škoda času, a najhirše te, ščo vin može progavyty ščoś raptove. V ujavi vže počaly nevyrazno vymaliovuvatyś pravyla hry: kvintiany ne napadajuť, a tiľky rozstavyly perepony, ščob vin skrutyv sobi vjazy, jakščo tak duže cioho choče. Tož ničoho bulo dali rozdumuvaty. I Tempe zachodyvsia rišuče vyjmaty z kontejnera znariaddia, ščob perestrybnuty na toj bik rovu. Nadiv reaktyvnyj litaľnyj aparat, zastromyv u kyšeniu sapernu lopatku, nadiv liamky riukzaka, v jakyj zasunuv biösensor, i, rozumijučy, ščo taka sproba ne zavdasť berehovi nijakoji škody, zastosuvav speršu raketnyciu, jaka striliaje terylenovym trosom, Vperšy jiji v livyj likoť i ciliačyś nyźko v protyležnyj ukis, vin vystrelyv. Tros rozmotavsia zi svystom, i haky vpjalyś u bereh, ale koly vin potiah tros do sebe, rozmoklyj grunt uraz popustyv, Todi vin vidkryv klapan i stysnene povitria z šumom lehko pidnialo joho vhoru, mov na trenuvaľnomu poligoni. Vin proletiv ponad temnym rovom z mulystoju vodoju na dni i, zmenšujučy tiahu, jaka byla joho po nohach cholodnym tremtiačym povitriam, opustyvsia na nabačene misce za horbkom, schožym na velyčeznu bezformnu chlibynu z šerechatoho azbestu. Čerevyky joho rozjichalysia v boloti, ale vin ustojav. Tut bulo ne nadto kruto. Joho otočuvaly puzati, prysadkuvati liplianky popeliastoho kolioru zi svitlišymy smuhamy tam, de chliupotily strumočky vody. Pokynute v tumani siľce prymityvnoho nehrytianśkoho plemeni. Abo kladovyšče z mohyľnymy horbykamy. Vyjniavšy z riukzaka biösensor, vin spriamuvav joho na šerechatu vypuklisť za krok poperedu. Strilka zatremtila bilia červonoho maxymumu, jak slabkyj voľtmetr, prystavlenyj do potužnoji dynamo-mašyny. Trymajučy pered soboju važkyj optymetr z vysunutym dulom, nače zbroju, hotovu vystrelyty, Tempe obbih dovkola siroho škaralupčastoho horba, ščo vypnuvsia z hlyny. Čerevyky zalyšaly hlyboki slidy, jaki zrazu zapovniuvalysia kalamutnoju doščivkoju. Vin bih uhoru schylom vid odnoho bezformnoho 6uchancia do inšoho. Prypliusnuti zverchu, vony perevyščuvaly joho na pivzrostu. Same dlia meškanciv zavvyšky z liudynu. Ale nide ne bulo j slidu jakychoś vchodiv, otvoriv, vikoneć, ambrazur. Ne mohly ce buty ni zovsim hluchi j bezformni bunkery, ni trupy, pochovani v zaškarublych mohylach.

Choč by kudy vin povernuv optymetr, skriź kypilo žyttia. Dlia kontroliu Tempe spriamuvav dulo u vlasni hrudy. Strilka vidrazu peremistylasia z kraju v centr škaly. Oberežno, ščob ne poškodyty, vin zasunuv biösensor u riukzak, vychopyv skladanu lopatku z kyšeni na chološi skafandra, stav navkolišky j počav kopaty podatlyvu hlynu. Časom lopatka rizko skrehotala ob ščoś tverde, vin vidkydav vid sebe lypku maź, voda švydko zapovniuvala jamu, jaka dedali hlybšala. Narešti Tempe naštovchnuvsia na jakuś horyzontaľnu merežu. Koreneva systema petrykovanych hrybiv? Ni, ce buly tovsti, hladeńki, kruhli droty i, — ščo joho najdužče vrazylo, — ne cholodni j ne hariači, a prosto tepli. Zadychanyj, vymaščenyj bahniukoju, vin pidchopyvsia z kolin i vdaryv kulakom po voloknystij škaralupi. Vona mjako uvihnulasia, choč bula dosyť tverda, j nabrala poperednioji formy. Vin upersia v neji spynoju. Kriź nytky došču bačyv inši horby, sformovani tak samo nedbalo. Dejaki, zblyženi miž soboju, utvoriuvaly kruti vulyčky, jaki vely vhoru schylom i ščezly v tumani. Raptom Tempe pryhadav, ščo biösensor — dvodiäpazonnyj: maje peremykač dlia kysnevoho i bezkysnevoho metabolizmu. Kysnevyj obmin rečovyn vin uže vyjavyv i teper pidnis optymetr uhoru, vyter rukavyceju rozmazanu na skli hlynu, peremknuv na anaerobnyj metabolizm i prystavyv do šerechatoji poverchni. Strilka zabylasia ne nadto švydkym, rozmirenym puľsom. Aeroby razom z anaerobamy? Chiba take možlyve? Vin na ciomu ne rozumivsia, ale tut nichto, mabuť, ničoho ne vtiamyv by. Briochajučy bahnom pid zlyvoju, vin prypadav do vse novych i novych horbkiv. Metabolični puľsy riznylysia tempom. Može, tam odni spliať, a inši ni? Nemovby bažajučy rozbudyty tych, ščo spaly, Tempe hamselyv kulakamy v šerechati opuklosti, ale ce ne zminiuvalo puľsu. Vin tak rozihnavsia, ščo trochy ne vpav, natknuvšyś v odnomu z perechodiv na lynvu natiahu anteny, jaka pidijmalasia navskosy vhoru, do nevydymoji v moločnomu tumani nebosiažnoji siti. Chronometr uže davno poperedžav joho ščoraz vyščym, tryvožnišym tonom. Tempe naviť ne pomityv, jak mynulo sto dvanadciať chvylyn. Jak vin mih tak zahajatyś?! Ščo ž teper? Vin doletiv by do rakety za try-čotyry chvylyny, ale hazu v rezervuari vystačylo b maxymum na dvistimetrovyj strybok. Nu, nechaj trystametrovyj. A do vsiudychoda… do nioho biľše, jak šisť myľ. Ščonajmenše pjatnadciať chvylyn… Sprobuvaty? A jakščo «Hermes» udaryť raniše, i vin, joho poslaneć, zahyne tut ne jak heroj, a jak ostannij dureń? Tempe pomacav rukoju, šukajučy deržak lopatky, ale marno: kyšenia bula porožnia. Vin zabuv lopatku bilia rozkopanoji jamy. De jiji teper šukaty v ciomu labirynti?.. Tempe zamachnuvsia biömetrom, jakyj trymav obiruč, i vdaryv nym u šerechatu škaralupu; vin byv po nij doty, až poky vona trisnula i z triščyny vyrvavsia žovto-bilyj pyl, jak iz porchavky, pokazujučy ne oči istot, zachovanych u pidzemnij kameri, a monolitni poverchni hlybokoho rozrizu z tysiačamy dribnych — mov navpil rozrubanyj sokyroju buchaneć chliba z tiahučym syrym zakaľcem useredyni. Vin zamachnuvsia dlia novoho udaru… ta tak i zastyh z pidniatymy rukamy: nebo nad nym spalachnulo slipučym blyskom. «Hermes», vidkryvšy vohoń po ščohlach anten poza mežamy kosmodromu, naskriź probyv chmary, došč v odnu myť vyparuvavsia biloju paroju, zijšlo lazerne sonce, termičnyj udar oholyv u velykomu radiüsi vid tumanu j chmar usi nahirni schyly, ščo, skiľky siahav zir, buly vkryti jurmyščamy holych, bezzachysnych borodavok, i koly nebosiažna pavutyniana siť razom z antenamy, jaki lamalyś u polumji, vpala na nioho, vin zrozumiv, ščo pobačyv kvintian.

Stanislav Liem (nar. 1921 r.) — poľśkyj pyśmennyk i losof, avtor naukovofantastyčnych tvoriv, perekladenych bahaťma movamy svitu. Laureat Deržavnoji premiji PNR ta kiľkoch mižnarodnych premij. Sered kraščych tvoriv — «Zoriani ščodennyky Ijona Tychoho», «Soliaris», «Povernennia z zirok», «Neperemožnyj», «Suma technologiji», «Biblioteka XXI stolittia», «Myr za Zemli».